^•,.?^ fr
>A '■ ^'^
^ • > V f - . . /
,- ' •'^ä'^'^''?"^
.r^^'y
f^ii"'! . C'
■•^' \ A
^-%-,
■ V . ■
r^'^. \
. .. ^,
.^ ''s^.
<ct Uy
-/^-«^^
■ -HC,.
\ V
..C^
-S'.m'a
rrr^ 1
"^^(ß.-^
^v.;'':" "':i
m^^m
"N ^ -.'^ ■ 1'.' I ■
(f tymologifd^cs VOövicrhud}
bux bcutfdien Spradie.
ißon bemfelben SJerfaffer in bemfelben i^erlao:
VORGESCHICHTE DER ALTGERMANISCHEN DIALEKTE. 2. Aufl.
1S98. Mk. 4.50.
GESCHICHTE DER ENGLISCHEN SPRACHE. 2. Aufl., mit einer Karte.
1899. Mk. 5.50.
©Dtt €utljer bia ItHing. 3prac^9ef(f)i(f)tlitf)e 9luffäpe. 3. Slufl., mit einer
HQvtc, 18y7. -m. 2.i*.K geb. TU. 3.50.
^EutrrfjE «lulijntEnrpratfje. 1895. iWf. 2.50, flct>. mi. 3.50.
ENGLISH ETYMOLGGY serving as an introduction to the history of the
English language. By F. Kluge and F. Lutz. 1898. Mk. 4.-, geb. Mk. 4.50.
®tt)moIogtf(f)e§
äSiJttctiurfj bcr bciitfdjcii ®^Jl•arfjc
von
'^^rofcffor an bcr Uniocrfität ^veiburg i. J8r.
Bt^§tt öerkfjcrtc unb öcrmc^rtc ^üiflagc.
-^-"^ n— ^
Strapurg
Ä'orl 3. Xrübner
1899.
örflc iinb jiucitc ^Jluflagc 1881—1883, brittc unucränbcrtc 2Iuflagc 1884,
üiertc Dcrbcffcrte 'JdiflQöC 1889, fünfte ocrbeffcrte ^luflagc 1894.
3ltle JRcc^tc, bcfonbcr§ bai- bcv Ubcrfc^uiic} üorbefjaltcn.
ro. 15uSDlont='3t^Qu6erg, Strofeburg.
iOcm 2lrt6ert^en meiner ^reunbe
Scrnt^arb t^n Srinf un6 HcmI]oIb Kollier
^etDibmet.
^ ö r to 0 r t.
^ag oorlteoenbc fSud) I)at üdu feinen erftcn Stnfängcn an in ntannigfadjen
Unifleftaltnnflen unb SBanbluncien üon ütelen Seiten I)cr 2(nrecjunc3 unb
^elc()nutii i'ibernonnnen. 3ai)'Io§ [inb bic SBinfe unb 9Zacf}raeife , bic Gv=
gänsuncien unb SBerbeiferuncjen, bie id) fiir mein S3ud) nun faft 3roanäic3 ^a[)xc
f)inburd) evl)altcn unb ncnücvtet fiobi. 2Ba§ «yreunbe be§ Sud)e§ unb n)a§
Stritifcr be§ ^nd]i§' im Sauf ber geit betcjefteucrt ^aben, barüber fann id) I}cute
felbft nid)t me()r in aücn ßinjeUjciten üolte 'Jtec^enfd)aft ablegen. Stber gern
befenne id), ban grabe fold)ev 5Dlitarbeit ha^ SBerf uiel SBertüotle» oerbanft, 'öü'-i
il)m jur oicvbe gemd)t. SSon Ji'cun'^cn be§ 5ßud)e§, bic für mefjrere 2(uflagen
beigefteucrt ()aben, nenne id) bcfonbcrg bie Äoüegcn §erm. ^yifdjer in
Tübingen, 31 ug. Scgfien in Seipjig, öerm. Dft^off in |)eibclberg unb 9iub.
2;^urnci)fen ()ierfelbft. 2Ba§ mir neuerbing§58aift§umfaffcnbe @elcl)rfamfcitbei
ber 5(uf()eüung beutfd)cr Sß>ortgcfd)id)te gc()oIfen, gebt raeit I)inau§ über gelegentliche
9[RitteiIung ; überall (]at er I)ülfreid)c i^anb mit angelegt, um mangelbafte 3^ormu=
Uerungen ober jroeifelbafte 33e!^auptungen ober Sücfen ber S3eraei§fübrung ju
ergänjcn unb ju beffern ; eine 9icif)c roid)tiger 2hlifcl au§' feiner ^eber — burd) ba§
gan^c ^Bud) l)in — roerbcn ben (yreunben ber ©tymologic gemif; raiüfommen fein.
G§ erfüllt mid) mit Jvcubc, baß bie oorlicgenbe fed)§te 2tuflage aud) fonft noc^
einige felbftänbige Strtifel bringt, bic mir für mein 33ud) 3ur S3erfügung gcfteÜt
rourben.
Söei aücn SKanblungen, bie ba^ ^ud) bur(^gema(^t f)at, ift e§ feiner
3{ufgabe immer treu geblieben. ®tt)mologifd)e 5otfd)ung jielt nid)t überall auf
bie Grmittlung üon Urmurjcln, bie üon t)orgefd)id)tlid}er 9prad)3erglieberung
geforbcrt ober geftattet merben. 2)arauf rairb bic Gtymologic in fielen (Väden
ja allerbing» l)inau§laufen. '3lber ba§ ift nur eine jufäüige ©cite i-Dortgefd)id)t--
lic^er 2Ilter§beftimmung. Unb bie eigcntlid)e 2lufgabc ber ©tt)mologie bcftcl)t in
— VITT —
ber 3:cWcQun9 bc§ f)i)toriid)cn unb gcograpljifdicn nrfpvung§bcrci(^c§ bev SBort=
matcrialicn. Äetnc Siiradittnirjcln fudicn xvh, xvxv fud)cn bic SBurjcIn unfcrcr
ffiortc in unjerer S;irad)gcfdiid}tc, unb bicfc bccft un§ and) bic cicograpl)ifd)cn
JUnggonoic-iHinftc bcr Ginjclciidicinumjcn auf. Unfcrc 2lrtifcl ftrcbcn im ©cgenfa^
ju bcr ijolicrtcn 2Bortbc()anbIung bcr mciftcn SBörterbüc^cr bic ©infügung bcr
cinjclncti Kiatfadicii in unjcrc Sin-ad)gcfd)id)tc an. 2)a§ cinjcinc SBort mit
onbcni fnnuicrtDanbtcn ober fonnctl ücrgleidibarcn 3u ocrcinigcn unb I)intcr bcr
Ginjcl^cit eine gefd)id)t(id}c Scrocgung ju crfaficn, bo? aÜcin fül)rt gu ctqmolo--
gifd)cr SBortbcutung. Senn idi midi nadi iträftcn bcmülit Ijabc, foldic $iroblemc
an bem gröfjtcn Ici(e unfcree mobcrncn 2!Bortfd)a^e§ ju Dcranid)aulid)cn unb
aufjulöfcn, gcbcnfe id) nodi gern bcr ®unft bc§ 5publifumö, bci'fcn Csntcrcffc an
bicfem Programm mid) nun id)on bc§ öfteren in bic ßagc gebrad)t I)at, ba§
iPud) mit reiferem unb roüercm C^nbalt crfdieincn ju laffen, al§ idi e§ anfänglid)
fonntc. 5l(ier juglcid) gcbcnfc idi aud) banf[nu ber .Viülfc unb üljatfraft, bic
mein Avcunb unb SBerIcgcr Dr. iiarl Trübner bem 33udie nun fd)on jroanjig
C\a()rc ()inburd) gcroibmet bat.
Areiburg i. !ö., ü)Jot)cmbcr 1898.
^ricbrid) ^ihiöc
3 u Ij a 1 1*
Seite
33orroort vii
(Einleitung xi
©rfläntnc] bcr ^Ibfürjungen xxiii
3^cv3cid)uiy bcr 311 ^Xltcröbcitimmuntjcu sugejogenen beuticf)en 2Börter=
büdier xxv
SBörtcrbud) 1—443
2{nbang.
1. (Ebvonologie be§ n^b. SBortjc^a^eä t»on Dr. 5- 9Jien^ . . . . 445
2. 3?er3cidini§ bcr bejprodiencn S}öi1er au§ bem @ricd)ifd)cu, Satctni-
fd)cn, 3talicnijd)en, Jranäönfdicn unb ©nglifdicn 461
3. ©ad)regilter. ; 5u8
Einleitung.
/|^§ In§t fiel) nicl)t (eugnen, ha]] bie beutjcfie öttimologic bei um in
^ü" geringerer ^^(cfitung fte^t unb mit weniger Siebe gepflegt mirb al§
bie fran^Lififctje. ^Ticje 2f)atiac(ie ift md)t befrcmbüd). Süenn mie beqncni
(äffen fiel) bie örgebniffe bcr romanifd)en iHprad)forfrf)ung beni ©ebilbeten
Uax machen, ber am Satein bie ^auptquelle, an feinem ^entfd) bie
miditigfte ^^ebenquelle be§ Srn^Si^fif'i)^" ber)errfd)t! Unb meiere greube
geumfjrt e», menn bie öti)mo(ogie bekannte Söorte in einem neuen
Sicf)te geigt!
Sie^e bie bentfdje (Sttimotogie fid) in gleii^em 'DJJa^e roie bie fran=
5lififd)e auÄ bem SJcaterial ber bcfannteren .*»^ultnrfpradien aufbauen, fo
mären it)r fd)ün längft biefelben Si)mpatl)ien fid)er gemefen, meld)e ber
fran5lififd)en gelten. 5(ber bie Grtenntni§ ber gefd)id)t(id)en 3uff^"tmen=
l)änge ift erfdimert, mo bie fpradilid)en SSorftufen nid)t fo 5ugäng(id) finb
mie ha^ Satcin für bie romanifd)e 2ÖDrtgefd)id)te. 3Siffenfd)aftIid)e (Sr=
!enntni§ in beutfd^er (Sti)mo(ogie fußt auf ^t)atfad)en, bereu 3itf«"i"^eu=
]^änge über bie ^uptfäd)lid)en Äu(turfprad)en t)inau§gef)eu. (3omeit 5U
folgen ift bem (Sebilbeten nur bann möglidi, menu i^m alle 3dimierig=
feiten bargelegt unb befeitigt, menu it)m alle 5nr Grfenutnis ber 3BDrt=
gefd)id)te nötigen 3üge t)orgefül)rt merbeu. 33ei bem 5JätteIt)od)beutf(f)eu,
ber cin5igen iöorftufe unferer 9Jhitterfprad)e, meld)e bem ©ebilbeten uä^er
ftel)t, fann unb barf bie bentfd)e Söortforfdiung nid)t mhcu, unb felbft
bav ^^ütl)Ddibcutfd)e, bie ältefte litterarifd) bejeugte '^^-^eriobe ber ^1Jcntter=
fpradie, genügt nur in fel)r menigen Rollen bem @tt)mologen, bcr bie
S3ebeutung ber Singuiftif für bie Grfeuntni§ ber beutfc^en 8pracl)gefc^ic{)te
ju mürbigen meiß.
— XII -
ÖJerobe bie öor^iftovijdicn ''^^criobcn bc§ 'Deutji^en bieten bie uiejcnt^
(icf)e @runblage ^^u ett)mDlDgiicfier %xhc\t. Grft bie (Sinficf)t in ben
Untcn'cfticb .^miidicn bcm bodibinitidicn nnb bcni nicbcrbcnt)d)cn .S^onjo^
nanti^nuiÄ bciätiigt, bie iöcjictjnngcn cinc§ bcntjdicn iBovtcii ,^n jcincn
germanifdien 'Jöeriiianbtcn ^n benrteilen; cvft bie Ginfidit in bn? iScx^
bältniÄ bc* gotiid)en ilonfonanti^^nuh? ,',n bemjcnigcn bev inbogcnnnnijdien
3diineftcn'prndicn lehrt bie ^^HTglcidning cinec^ SinntcÄ mit feinen gried)i=
jdien nnb latciniidien ii^erninnbten oevftefien. Xie älteren (Sntund(nng§=
[tnfen be§ -J^entjdien bnrjnlegen nnb a(§ (5rtcnntni§qneUe ber 3Bort=
gejdiidite ^n be(enditen, ift bie '^Infgabe ber biftoriidien ©rnntnmtif. ®er
(itinnologe ninfj, mofern er über^engen unll, eine nllgenieine .Sienntni^
ber ^anptmenbepnnfte in ber (^ejd)id)te nnjerer 53hitter)prad)e t)orau§)e^en.
^en iüi))cnid)att(idien örrnngenidioften be§ gegenmärtigen 3a'^r=
bnnbertx' bnnfen nnr bie .Sienntniv einer erften 'jj^eriobe ber bentfdien
Spradigefdiidite, bie bnrdi fein anbere-ö ;-^engni^ al? bie Sprndie felber
beglanbigt ift. Tic ieit bem (Sd)Inf5 be^; nürigen 3nl)rl)nnbert§ ber ge=
leinten 2Belt erjdilofienen Vitteratnrbcntniiiler ber Q(ten ^vnber fül)rten
ant bie folgenreidie l^ntberfnng, hn]] bie CHernianen niel)rere ^vvnbrtanjenbe
öor nnjerer ßcitredmnng mit ben '-iHufabren ber ^vnber nnb ^'^.HTJer,
rv)ried)en unb 9(lbancjen, otaler nnb .^leiten, 3(aüen nnb ?(rmenier ein
nnb biefelbe 3pradie rebeten, nniv' man gemifj andi für einen 'iJ^Moei?
il)rer BtamniDernmnbtfdiaft mirb nel)men muffen. Xer Urfitii jener
Stämme, bie ninn nad) ben Ünbpnnften ber Sini^nfitje il)rer fpäteren
i)?nd)fLimmen aU ^snbügermnnen ober ^nbofelten ober and) a(§ ^vnbü=
enropäcr be,^eid)net, mar bai- füb(idie Cftenropa ober \Hficn.
^"sljrcr 5pradie fpenbet bie gelel)rte ^'^orfdmng, bie an§ ben fpäteren
^'enfmälern ber ein.^elnen inbogerninnifdicn Stämme ben gemeinfamen
C^^rnnbftud ,^n erfdiliefjen nnn faft ein ^abrbnnbert bemiibt ift, ba^
hbd)fte Vüb in 'iV.yig anf ben ^"^ovmenreiditnm, beffen ti-ntmidtnng
bie beutfdie (^rammatif für nnfere "OJintteripradic bi* anf bie C^egen^
mart »erfolgt. I)er Sl^ortfdiatj biefer (^hnnbfpradie ermeift fid) bnrd)
bie einzelnen '-lser,^meignngen al« nntjerft reid) nnb ,vigleidi ermeiternng?-
fähig. ^^Iber bie il)ni .^i (^rnnbe (iegenben ^Hnfd)annngcii nnb '-l>in-
ftellnngen »öoren befd)ränft. Xafi er bie notmenbigften iieben!?üerl)ä(t=
nifie nnb Veben^bebürfniffe nmfafjte, bac^ luit ibn ,yim cyrnnbftod für
— Xlll -
bie SBortborräte ber einjcfnen inbogcrmnnifrf)cn 3pvarf)cn gemocfit. 95on
biefcm nltcu ©itt 6ciüa()rt and) unfcr ^cutjrfi uorf) f)ciite einen nicf)!
gcrinöcn Tei(.
'iDtnn öert-\(eirf}c nnfcuc liöc^eii^nungen für 35erli)anbtj(f)aft§gunbe mit
benen bcr odiiucj'tcriprnrficn : man tuirb bicfelben 3Sorte — mit fleinen
Iantlid)en ':?tbmcid)uni3cn, nbcr mit nnöcränbcrten iöebcntnngcn — faft
au§nal)mÄ(o§ auf allen inbogcrmanijd)en ©ebieten treffen, ^^reilic^ mar
ber Vorrat an folrfien ^^e^eidinungcn meit grij^er, a(§ mir nad) ben
menigen aftnen Üinnen, bie nn^ geblieben finb. !ÖDrmal§ Ratten and)
mir 3. äl oerfdjiebenc ^-^-^enennungen für ''ÜJcutterbruber' unb 'i^yaterg-
bruber' (ögl. £)f)eim nnb i8etter mit lat. avunculus unb patruus),
für 'i8aterÄfdimeftev' unb '3)hittcrjd)mefter' (ngl. anglf. l'aöu nnb mödrie
mit lat. ainita unb iiiatertera). ^cne t)orau5i5ujel^eube JüUe oorge=
jd)id)tlid)cr 33enennung für 95ermaubtfdi aftijgr abe begreifen mir nur au§
einer S^^U i" "^cr unfere Sinnen in ©ippen al§ §irten unb 9?omaben
bei einanber lebten. SSenn im 2öed)fel bcr ^citeu bie üermidelteren
ilserl)ältniffe bcr '-Benimnbtjdjaft il)re altüberlieferten 93e5eid)nungen öer==
loren, mie feiten l)aben e§ g'remblinge öerfud)t, bie einl)eimifd)en SBorte
3U üerbrängen! Hub mie feiten mit Grfolg! 9]gl. Onfel unb Xante
gegen !^ater unb SJ^utter, Sruber unb Sdim^fter, O^eim unb
9JhiI)me, 9Zeffe unb 9^i(^te, 35etter unb 93afe, <Sd)mäf}^r: unb
©dimieger, ©dinur unb @d) mager.
2)ie ^^ermanbtfdiaftgbejeidinnngen , bereu unt)ermüftlid)e Seben?;
fä^igteit unfer ^eutfd) nod] ^eute öerriit, finb im herein mit ben ,3al)l=
Worten bi§ ^unbert ein untrüglidie§ (Srfennung§§eid)en be§ inbo=
germanijdien llrjprung» einer ©prad)e. 5)a§ ®cutfd)e be5eugt beun and)
burd) bie altüberlieferten 3'jf)^^o'-"te no^ ie|t feine engen 33e5iel)uugen
§u ben öermanbteu ^i)lfern. 2)a5U treten meiterl^in bie 93euenuuugen
ber i^tjrperteile al§ befoubery d)arafteriftifd) für alle inbogermanifc^en
8prad)en. SBenn ha^ 2)cutfd)e in feiner fpätereu Gntmidlung and) öiele
Don il)nen öerloren I)at (ogl. 5. 33. djh. gebal 'Sdjiibel' gleid) gr. KecpaXn
unter @ i e b e 1), fo bemal)rt e§ bod) in ben meiften B^älten bie alten
©rbraortc : ,s5 i r u , C 1) r , 51 u g e , 33 r a u e , 9i a f e , B a ^ n ^ Ö a I § »
33 u g , 51 d) f e 1 , 51 r m , ö 1 1 e , ÜJ a g e 1 , Ä n i e , ?5 u § , gell feieren
balb in einer, balb in mel)rereu 8d)mefterfprad)en mieber. 51ud) bie @r=
!enntni§ be§ 9laturleben§ mar fdjon in ber Ö5runbfprad)e burd) einige
mefentlid)e Sorte firirt. ^^on ben Säugetieren finb e§ anfjer ben ge=
5ü^mteu (f. 35 i e ]^ , Ä u 1) , O d) f e , -ö u n b, 5' 0 ^ ^ e n, 9x 0 ^, S d) 0 f)
— XIV —
nur einige jd)ät)licf)e 3;icrc luic 2Öo(f nnb yjtau», 33i6er unb .pajc
(f. aurf) 33 nr), bie feit jener urfpradilidicn ^^it bi§ in§ Sl'cutirfic il)re
33e.^eirfinnngen »ererbten, "illber bie 9?amen für 35öge( unb für 93öume
finb nur feiten mebrercn inbogcrmnnifrfien Sprndien gemcinfam (f. ?(ar,
Älranid), :öirfe, ^-übre, ?'vid)to, ^ud)e). 5lud) bie (cblofc 9Jatur
iiiar bem UrDoÜc nur in bcfdirünfteni Umfange ,yini $8eiüu§tfeiu ge=
fLininien ; iJ^c;cidiunngcu für bie Ingec- unb 3nl)re§5citen innren erft
juenige gcfdiaffen, unb im ;^ufammenl)ang bnmit fte()t ec\ menn ber 5ltei§
bcr retigiöfen i^orftellungen nodi flein mar. 'i'hir nnferc beutfd^en 9lnc^t,
5J?onnt, Sommer t)fibcn in mebreren «Sd)mefterfprnd}en entfprec^eube
i8e,^eid)nungen ; bie beiben nltinbogermnnifdien Siditgottbeiten Dioiis unb
Aiisos l)nben in bem nlemannijdieu ^i^^^^ö ""»^ in unferm Öfter n
i^re legten Spuren l)iuterlaffeu.
'^lod) eine 5'iüt<-' cin,^e(ner Sl^ortc nnferer "incuttcriprndie ift urn(tcfte§
Grbgut. Sie betreffen meift bie einfad)ften , niitürlid)ftcn l'ebcneäuJ5e=
ruugen, !öebürf niffe, ^ l)ntigteitcn : ft e t) e n , g e f) e n , e f f c n , f d) m i ^ e n ,
berteu, nnrtt, jung, neu, imll, iüfs, mitten, bürr u. f. m.
ftnmmeu nu^ ber (Mrnubfprad)e. ^^lu niLH-nlifdicu i^egriffeu ererbte unfere
':)Jiutter)pradie bie Stiinune Don /"vi'cuub unb Jeiiib, (iebeu unb
t)njfcn, t)abe rn unb trügen nu'? bem alten !föortfd)nt. —
9Jcit ber Spaltung bcc- inbiigcrmanifdieu UrPLiltec- in Stämme —
.VI ber religiös pülitifrbe 3"-'iftigfi'iten, nielleid)t and) nur bie ftete l^cr^
grö^cruug bcr il<olf5mengc bie i^eranlaffuug gemefen fein mag — unb
mit bcr ^Hn^manbernug ber Stämme nu§ ber uralten .<^eimat finb bie
'"^(nfängc bcr germauifdien Spradie gegeben, ^eilmeifc genügte ha^ alte
yjiaterial bem ftcteu iiMidietum ber 'Hufdiauuugen unb ^-l^egriffc. 9J^an
gab alten (^rbmorten eine eigene ?y(ii^bung : bie iföurscl für 'fterben' über==
nabni bie i^ebeutung tum Wurb: ba§ '(^-icliebtc, C^iepftegte' mürbe ^um
/yrcien; 'folgen' lonrbe ,yi fcf)en, 'fpalteu' ,^1 beifjcu, 'bel)arrcn' ,^1
leben, 'fdircitcn* ju ftcigen. 'Jlblcitungcn au^ iuu()aubeucn 3i^ort=
ftämmen übcrnnbmcn d}arafteriftifdie !^\'bcutungcu : fo entiprangeu Ö5ott,
.Siönig, Minb, fd}ön, lii^oge. Tancbcu benuntcn mir aber aud^
ben Untergang alter !ö>ur,^eln, bie auf anberu inbogcrnmnifd)cu Sprad)=
gebieten rcid)e Sippen entmirfclten : bie !©ur,^cln |>n 'trinfeii' unb (16
'geben', bie mir in tat. polare unb gr. TTt'TTuiK« fomie in lat. (Iai(! nnb
gr. ^(^lI»Lu erfenncn, finb ,v ^-P- bem 05ermanifd)cn gäujlid) abl)anben
gefommen. ilson anberu uralten 933ur,^cln finben mir im (^crmanifd)en
nur noc^ einige fd)mad)c Übcrbleibfcl, bie bem Untergange na()e finb
— XV
unb im mcitcrcn ^ßcrfauf unfcrcr Sprnrfigefrf)irf)tc jum 2:ei( ganj 11111-
!ommcn; SBiivjel ag 'treiben' (in tat. ago; j. Bieter), SBurjel an 'atmen'
(in iat. aniinus unb gr. öve^oq), Sönrjet giw '(eben' (in (ot. vivere;
f. qnerf) l^aben inner^lb be§ ©ermanijrfien iüäf)renb feiner ielbftiinbigen
Gntuiiffding nirgenby bic rcid)o Gutfattung, bic mir im :^atciniic()cn unb
im Ö)riccf)ijd)en bcobad)teu tonnen. Jür füldje Sl^orte ift, ha ber S3e^
griff (ebenbig bleibt, ber Grfa^ frf)on üor i^rem '^^(bfterbeu t)t)rf)anben,
jo er ift bie Urfarfie ifirc^ Untergänge^. — Ö5e(egentlid) begegnen im
93ereid) bes ©crnmuifcben aber nnrf) diaraftcriftifdie äl^ortftiimmc, bk mir
auf ben (Gebieten ber @d)mefterfprad)en ocrgcben§ fudien, obmot)! fie au§
bem gemeinfamen (^runbftocf ftammen muffen : foldje uralte SBortftämme,
bie adein ha§> @ermanifd)e bemal)rt l)at, mögen nnferm trinten,
geben, fürd)ten, fed)ten, f(ie()en, {) alten u. a. 5U örunbe
liegen. 3(nbere 2Bur§e(n, bie ben gcrmanifrfjen 8prad)eu eigen fiub,
!önnen einer jungen DUDinatopoietifdien 9?eufd)Dpfung inner()a(b ber fe(bft==
ftönbigen Gntmicflung be§ @ermanifd)en i()r unfein üerbnnfeu; fo etma
Üingeu, niefeu.
9Zur eine fotc^e 93i(bfam!eit ber llrfprad)e tonnte mit ber ^iV^eren
geiftigcn (Sntiindfung Sdiritt l)a(ten, bie mir für bie ^lu^bilbung ber
germanifd)en '^(rt nadi ber erfteu ®ialeftfpa(tung öorausfefeen muffen.
SDie (Sntmicffnng§fä()igfeit unferer 9^affe genügt, andi o^ue bie 5(nna{)ine
frember (5inf(üffe, iuuerf)a(b ber gmeiten ^eriobe unferer fprad)(ic^en Ur=
gefi^idite eine reidie 5(usbiibnng unb Gutfaltung be§ gefamten germanif(^en
üeben§ begreif(id) 3U machen. 5(u§ ber mad)fenben GmpfiiugHd)fcit für
bie 5(uBenmeIt folgte bie (Srmeiterung be» @ötter!reife§, ber 3iM'f^nTmen=
ftof3 mit fremben koffern füf)rte ju einer HuÄbilbiiug be§ fo5ialeu SebeuS,
unb mit beibem midß bie 5(uffaffung be§ Sittlidien. äl^eldie Jynik non
neuen S3egriffen unb ^Sorten, bie ber @ruubfprad)e fremb marcn, mu§te
fi(^ je^t entfalten!
Sn ber Xliat finben mir bei ben ^nbogermauen nur geringe llber=
einftimmung in ben !öe5cid)nungeu für etl)ifd]c 33egriffe: gut unb übel,
milb unb arg, l)olb unb treu fiub fpe5ififd) germanifd)e äöorte;
5lbel, (äf|e, fdiraören l^aben innerhalb ber übrigen iubogermauifdjen
(Sprad)en feine genauen @utfprcd)ungeu. ©ott, .pimmel, |)i)lle,
©rbe fomie SSoban (f. SSut), ^^^xcia (f. frei), Souar (f. ^Donner)
üerbanten erft ber religiöfen ©onberentroicflung ber ©ermaneu il)re @£i=
ftenj, mä^renb mir ben ©(auben an elbifdie SSefeu (f. 5Ilpj fcl)on in
ben ^Schm antreffen.
XVI
g-reilidi öciiünt bicjcr ^u'^^d)^' iiti"llt 9fi»0' i'''^ ^^^ 5(u§bi(bung ber
gcrmnnijrf)en Spradiart 511 dinrnttcrijicrcii. Se^en mir nie bcn fpäteften
Termin für bic inbociivLipäiidic Tialcftjpaltiino ctiua hai- y\a{)x 2000
t). (St)r., jo iinirbc bic ,^mcitc '^-'criobc bcv bciitjd)cn 3pi-ad)ijcid)id)te mit
bem iöcflinn iin)criT ^citrcdiniuin jd)(icf3cn. S^icjer Zeitraum Don gloei
^at)rtauicnbcn, nn bcffcn Gnbc unr bie 5(iiebilbiing ber eigcuartijicn
gcrninnijdicii l'autform in Monionnntiöinus nnb !isüfn(i§mn§ jomic bic
9iicbcrlaiiung ber Öierninncn in Tcntjdilanb feigen, ^nt für nn§ jtoar
feine nadimeiebarcn 'Hbjd)nitte mit l)crDorfted)enben BiiQC"; o^er ha^
fpnterc 3prndiinntcrial bentct für bicfe ppvgcjdiiditlidic Qdt eine Sf^et^ie
loirtjamer iUiltnrbcrüljrungcn nn, bic in l)iftoiijd)cr ^icit mot)! nly e|3od)e=
niad)enb ,^n be^^eid)nen lunrcn.
5Ü* |)irtcnOLi(f l)atte ber germnnifd)e 3tannn mit ber mcftlidien
5yö(fergrnppc ber 3nbLigcrmnncn bie öft(id)e .S^^cimat öcrlnfjcn. 3prad)=
lid)c ^()ntiad)cn geigen il)n mit feinen .S^ierbcn nnf ber SBnnbcrnng.
Sin bem yjiittelbodibentidicn gelnufigcy tageweide tonnte ot§ Sängen-
mnfj nnr bei einem nnf ber ÜMinbcrnng begriffenen .s^irtcntiolt bcftetjen,
nari) Üinften tonnten nnr ülionmbcn iljrc |^üge nbjdjätHMt. ^a\] ber
gro^c (Strom inbogernmni)d}er Stämme fid) burd) bie fübruffifc^en
9?icbernngen ergoß — bcn (^-Jcmmncn f)abcn Stalcr nnb iUlten moljt bie
SlH'gc gemicfcn — ift nn fid) umliridieinlid), mirb nbcr nod) bnrd) bie
OJcfd)id)tc bcÄ 2l^orte^ -t^nnf fdiön bclciiditct. \")icr fcl)cn mir bic (SJer-
mnncn in '-i^criiliruiig mit einem nid)t inbogermnnijd)cn !isolf in (3üb=
rnfdnnb ; nnb fo bc.^cngt nud) bn>:> frcmbnrtigc ^Inv^fcbcn bcv gcrmnnifd)cn
äLkme? Silber (ngl. nnd) (irbje) bic uorgcjd)id)tlidjc !iu'rül)rung nnfcrer
Söorfn^ren mit !i?ö(fern nnDermnnbtcr 3^nffe, beren Urfprnng firb leiber
nidit mel}r beftimmen (nfjt. Wix nl)nen, bnf5 il^r (£inf(n§ nnf bie ®er=
mnncn nnb nnf it)re 3prnd)e fidi in einer gröf^crcn ^ünc t)on Sc()n=
morten nnfjerte, nli? jetU ,^n ermittetn ift.
^^(nbcrfeit^ fiUirtc ber fortmn^renbc !iserte()r gmifdicn bcn nu§=
gemnnbcrten rsnbogcrmancn, bie mir fpntcr in nnfcrni iilH'tttcil finben
— i^re Sprndien entfernten fid) erft gnn,^ n((mn()lifb oon einnnbcr nnb
öon ber (Mrnnbfprnd)e — ,^n einem regen \Hni?tnufd) öon HnUnrerrnngen^
jd)nftcn, ,yi meld)en bie ein,^c(ncn Stämme öieUeid^t erft nnd) einer längeren
fclbftänbigcn (5ntunrf(nng gcinngt mären. Ten enropäifd)cn o^nboger^
mnncn fiiib 5nl)(reifbc il^ortc cigcntiimlidj, bic mir bei bcn ^nbcrn nnb
^^erfcrn oergcben^ )nd)cn; fic be.ye^cn fid) meift niif bcn 'iHdcrbnu nnb
nnf tcd)ni)d)c Jy^rtigfeitcn, bereu ^Insbilbnng gemifj nid)t nntcr allen
— XVII —
curopnticf)eu 35öl!ern un)ere§ ©prarfiftamme» gur gleichen 3sit ftattfnnb.
©clcgcntlirfi (cgt bic Sprnrfic fdbft 8i-'iiOni§ bafür ah, baf? ipvndiUi^e
Üliereinftiminungeit bei bcn aicftlic{)eu ^Jnbogcrniancn nur auf Übertragung
öon einem 95oIfe ^unt anbern berufen (f. näl)en); unb fo werben benn
alte iTlun-tftämme unc )äen, matten, mäben, melfen, bereu inbo==
germnuifcber (it)arat'ter un^meifettjaft i[t, borf) uidjt notinenbig a(§ erf)t
gevuiauijdi ,^u gelten {)aben, ha fie ton einem oermaubten 9carf)barooIfe
in t)ovgejrf)id}t(id)er ^dt entlehnt fein fbnuen.
"^^ae 8prad)materiaf, me(die§ adcin Hon ben uralten S3erül)ruugen
ber Germanen mit fremben mie mit [tammöeriDanbteu i^Hilfern Äuube
giebt, tft (eiber nid)t gro^ unb and) uid)t immer burd)fid)tig genug, um
5U einem !fareu 'öitbe biefer öDrgeid)id)t(id)eu (Sreigniffe f)iureic^eube ^üge
5U tiefern. g'ür ben ©tnftufs ber Sletteu auf bie (Germanen bieten ^(mt
unb 9i e i d) loertüoUe ^cugniffe, bie uu» 5ug(eid) teuren, meld) einjdjueibcnbe
93eobad)tungen gelegentlich öon ber ©prad)e ou§ gemonnen merben fönnen.
2öir \)aiK]\ in ber 93e5etd)nuug melfd) ben letzten 51u§läufer be§ ou§
bem teltijdien 5tammeÄuamen Voleae entlel)uten germauijdjen Walh,
momit frül)er bie Sielten non ben (Sermonen bejeidinet mürben.
Leiber fel)lt un§ ber 9tame, mit meld)em bie ©ermanen ]\d} felbft
benannten. So fiub benn unfere (^elel)rteu barin einig, bie bei ben
alten @ejd)id)tx^jd)reibern üblidje felttfdje !öeneuuung 3U gebraudjen, mit
raeldier in Snglanb bie eingemanberten 3(ngelfad)fen narf) be» el)rmürbigen
93cba 3^11911^^-' "odi im 51ufaug be§ 8. Sail)rl)nnbert§ Don ben 93ritten
be5eid)net mürben. Ser 9tationald)ara!ter ber ©ernmuen unb ber 2i)pu§
if)rer Sprad)e umr gemi^ uod) lange 3eit l^inburd) berfelbe mie frülier,
nadibem fie bereite in Stämme jerfallen marcn. 3nt legten ^a^r^unbert
oor uuferer ^i-'it^ec^liiwi'Ö' ^^^o germanifdie ^.^ölfer in größerer 3^^! '^^^
antiten ^n^t befanut mürben, tonnen mir burd) nid)t§ auf Spaltung
ber Spradie in Violette fd)Iie^en. ©benfomenig gilt bie§ für 2:acitu§'
3eit; aber fein 93erid)t oou ber germauifdien iisöltergencalogie fdjeint
fid) mit ber fpäter bejengten 2)ialeftoertetlung 5U berüt)ren.
®te fprad)li(^e Spaltung ber (Germanen in eine öftlidie !^Dl!er=
gruppe, meld)e @oten unb Sfanbiuaöier umfaßt, unb eine meftlidje,
meldje burdi (Suglänber, 5'i"iejenr Sad)fen, Ju-anfen, 33aiern, Sc^umben
unb 5Üemanneu gebilbet mirb, gilt meift ai^i jmeifelloÄ. Sprad)lic^e
2t)atfad)en jcbod) ermcifen nur für bie meftgermanifd)en Stämme eine
näl)ere Übereinftimmuug ; unb menn be^ 2acitu§' (Stl)nogonic nid)t alle
©ernmnen umfaßt, bedt fid) fein iHÜfertomplej.; ber 3ngacDonen, i^er=
- XVIII -
mioncn iinb Sftaeöonen in her Zijat mit bcv ineftgermanifrfien ©nippe.
SBarcn bie 2autDericf)icbiing unb bie 'i)hi§6i(biing be§ SSofn(i§mu§, bie
mir t)Dr ben Scginn iinjcrer 3'^iticd)niing icßcn, bie l^niipt](irf)ürf)ftcn
C£l)arnttcriftifn, ine(cf)c bcm gcjamtcn Sprnd)mnteria( ber giucitcii 'i|>ciiobe
bnv Oicpiäije geben, fo ^ot aU ber iinrfiamfte Jn^tor in ber ?tuÄbilbung
be^ 2i>eftgermani)cf)en bie g(eicf)mäf5ige '^Ibjditeifnng ber alten Snbfitben
jn gelten. "OJcit beni SSirfcn bev iüe[tgcrninniirf}cn 5(n§(nntÄge)efec§ be=
ginnt ber '-Iscrfall ber altcrcrbten J-ormcn, Pon bereit J'^i^^'-' ^^^ ^^'tte
^eriobc ba^ meifte einbüßt: f)ier fte^en mir nnt 33eginn einer (£nt=
nncfinng, an beren (Snbc ha^ ©nglifdie id}on feit einigen ^vaf)rl)unberten
angelangt i)'t.
?lber bei biejem S^erluft ber ^^ormen bleibt bie alte öi(bfamfeit ber
i£prad)c nngeniinbert : nad)bem jelbftänbige SBorte fdjon in ber gmeiten
^^eriübe 5n 3nffiren nnb 'i^räfiren geiuorben maren, he\a^ bie (Sprad)e
neue (Elemente, iüe(d)e im 5tanbe maren, ha^ 5>erlorene 3U erjet3en. 2)a-
neben mirfen in ber lüeiteren ®ei^id)te be§ SBortjc^a^e? biejelben 3JJäd)te
mie in ber nrgcrmaniid}en Spradipcriobe.
3o benmbrt hai> Ä^eftgermanifdie alte SBortftämme, bie im @ütiid)en
nnb im 3tanbinauiid)en me()r ober meniger jurürftraten ober aueftarbcn:
gc^en, fielen, tl)nn, bin, fed}ten, fterben joroie S3u)en, Obft,
^•ener, grof} u. a. djarafterifieren im meientfid)en eine meftgermanifd)e
3prad)e. ^^(nbere SBorte luie ))l a d) b 0 r , lö ü r g e r , IJB n r ^^ e l , &^ e ( t , e l e n b ,
gejnnb, .llcejjer, .s^eirat, 9?arf)tigal( oerbanten jnnger ^iijf^nitt^fn'
fefeung il)re (iriftenj. 5lber öor allem ift bai- 5'el)len ja^llojer alter
Iföorte, bie bai 0otiid)e ober ha-^ 3!anbinatti)d)e nod) anfineift, für bie
uieftgermanijdien 3prad)en d}araftcriftijd}. Xod) ev ift ^ier nid)t ber
Ort, jcbcn i^erluft nnb jeben ©r)a^ oorj\nfiil)ren, ber ba^ altererbte
3)iaterial im .SUeijc ber nnjerm Tentfd) nädiftöermanbten 3prad)en
nmgeftaltet l)at.
^ie üoraltt)Dd)bentjd}c ß^it — bie britte ^eriobe unjerer 9J?utter=
jpradie, bie nid)t bnrd) litterarijdie X^entmale bc.^eugt ift — t)at jeboc^
il)r uiefentlid)c« ("Gepräge betommen bnrd) neue ilultnrberüt)rnngen, iocld)e
bem DDrl)anbcnen ilnirtmaterial neue? .^ufü^rten : oor allem ergab ber
^-{ufammenftofj mit ben 9iömern eine Übernahme öon (Srjeugniffen unb
C5inrid)tnngen.
4l>orte, bie einen regen .^anbel^oerfe^r anbenten, luic taufen,
äRünje unb '!|3funb, Strafe unb 9)icile, 'iHrdie, Mifte nnb 3ac!,
@jel unb SJZanltier, 3aumtier unb ,^elter, mürben in nüralt^oc^-
- XIX —
beutjd)er 3^^^ — ^^o¥ 1*^)011 in ben cvften Sa^rl^unbertcn n. (5'^r. —
iinjern !i^ürfal)ren burd) bie ^J?5mer betannt unb jtDar, mie bic genaue
Iautlid)e Übercinftinimiing ber gennanijcf)en SBorte mit ben lQteini](i)en
©runbiuorten 5eigt, 5umeift geiui^ unmittelbar, ofjne gaUijd)e 3?ermitt=
hing. ^}i5mi)c{)e '^ec^tfprcd^ung auf germant)cf)em 33obcn gab bama(§
5ur ^^(ufna()me üDU SSorten mie Äcrler, fieser, 3oü ben 2(n(a^. Unb
Raubet unb 9ierf)t§pf(ege gcmeinjrfiafttic^ bebingten ben 5(nfd)(n^ an bie
fpätvömiid)e 3eitved)nung, bie burd) bie 2öod)e unb bie öürd)rift(ic^en
9iamcn ber SSü^entoge (ög(. aud) ''Mai, SJiärj unb oportet) gefenn^
geic^net wirb.
@teid)5eitig mürbe ber rcmiifdie SSeinbau in 2:eut)dj(anb fjeimifd),
unb S5>ein, SBinjer, SD? oft, Sauer, Act t er, 21 ortet, 2:rid)ter,
©ff ig ert)ietten bei un§ 33ürgerred)t. Unb faum fpiiter brang aud) mit
bem römifd)en ©teinbau eine reiche Terminologie ein: 9J?ouer, fetter,
(Söller, (Speid)er, Äantmer, 2öei!^er, .^iegcl^r ^feiter, ^foften,
^fa'^ t unb 5at)treic^e anbere üermanbte 93egriffe tragen beut(id) Iateinif(^e§
©epräge an fid). jDie Übernat)me be» füb(id)en 3teinbau§ ^atte aber
oud) eine Umgeftattung be§ gangen ^u§tid)en Seben§ im (befolge : tier=
taufd)te man hav !iöanberfeben mit ber feften ?(nfiebe(ung, fo nutzte
bo» 58cirbi(b eine» ^oc^ gioitifierten 55olfe§ ben reic^ften 8toff gur dlad)'
ol)mung geben. 3Sir munbern un§ bo'^er nii^t, felbft bem ©influ^ ber
römtfdjcn ßüd)e unb be§ römifc^en ©artend fdjon öor ber attt)Oc^bcutfd)en
3eit — auc§ in ber (Sprache — gu begegnen: au§cr Äod) unb Äüc^e,
^fiftcr unb Semmel getjoren (^efäß- unb @efd)irrnamen mie Sd)üffet
unb 2::if(^, Äeffel unb2;iege(, Sed en unb Söedier, (Simer unb Äorb
"^ier^er; gu ben füb(id)en Dbftarten mie ^irfd)e, ^firfid), ^ftaume,
Cuitte, S'ciöe gefetten fid) frü^ ©emüfe mie ßo^l, 9?ettig, ilürbi»
unb ©emüräe mie '»Pfeffer, Kümmel, Senf. 5tud) ^iei^Döget unb ^i^r^
pftangen mie ben ^fau unb ben S3ud)§baum ^aben mir bamat§ Don
Statien au§ fennen gelernt. So erf)ält unter römifd)em ©influ^ oui^
ber gelb^ unb Stderbau eine erl)öl)te 93ebcutung: ^eugniffe finb !föorte
ttjie pflonsen unb pflüden, SSide unb Spelt, Sichel unb Stoppel,
?51egel unb 5S3onne. ®a§ ganje f)öu§Iid)e Seben nimmt eine der=
änberte ^I)l)fiDgnontie an: öon ben Stomern erlernen bie 2^eutfd)en eine
beffere ^^u^befleibung (f. Sollte unb Sode), eine oerfeinerte Beleuchtung
(f. Stadel unb Äerge), eine neue ©egräbni§art (f. Sarg).
So bezeugen ga^Ilofe lateinif(^e Se^nmaterialien, mic bereitmillig
ber S)eutf^e in ben erften Sa§rl)unberten ber d)riftlic^en 5(era feine ilennt=
- XX —
niffe unb feine Sprncf)e bereid)crte, nl^ er bie einfalle 8itte jeincr ^t^nen
mit einer üppigeren iieben^art t)ertanjrf)te.
(Sä iiuirc freilid) eine lun-idineKc ^(nnntimc, ]ofrI)c lübliffic ^n-emb=
linge — jpätrönii)ct}c '-iNCvinittliiiig fül)vte m\i gleidi^eitig nuri) einige
!eltiirf)c Sl^orte mie Älnircu, Marrf), ^ferb unb ©a Inten, ja aurf)
ibcri)riie il^orte inie fetter unb Mnninc^en ju (ogl. audi nt)b. lorihh-in
'ilanindicn' nu* Int.^iber. laurox) — allein an§ bem ^nipnrt Don ^xo'
buften unb tcd)niid)cn Jc^tigfeitcn ^u erflärcn, ireldic unfern isorfa^ren
bi§ etroa jum 93eginn unferer 3fiti''^'i)"»"9 nnbefannt geblieben mareu.
95>ir t)aben üielmcbr un.^uu'ifeniafte Oh-üube, mcldie aud) bie 53ebcutunii bc^
gcrnianifdien (STpoitv uad) 'Ktini (ngl. Xed)cr) enneifen — nid)t blo^
fprad)lid}e ©rünbe. ilUr miffen awv '^^ilinin^' 'i)iaturgcfd)id)tc, bafj bie
öennanen bem Deruieidilid)tcn ^)xom ber .Staifer,^eit burd) eine gro^e ^i^'
ful}r Don öänfen ba» 'Diatcrial für 'i)>fül)le lieferten: eoqiie processere
deliciae ut sine hoc instriimoiito dtirare jairi ne virorum quidem
cervices possint. 2)cm @prad)()iftorit'er (iegt c^ uabe, bcu lateinifc^cn
Urfpruug onn Jylanni unb .Siiffcn, 'i^fülil unb oiedie mit bem ^-l^crid)t
bei? 'I^liuiu^ in ;-^ufainmcul)aug 5U bringen: wai bor ^Kömer auv ©er=
manien be^og, bnfür übernal)men nnfere üßorfat)ren bie (ateinifd)e 93e=
5eidnning. 3o bezeugt nnfer '!|5fülil mit feiner 3ippe ben 9lntcil
Ö5ernianicn§ an i)lonh:^ ^iserfall !
•iliit (^ried)eu(anb l)atten bie illH'ftgernmncn in gefd)id)t(id)er ^eit
— ha^ cinjige ÜBortSUj^t beioeift nid)t ttiel — feine unmittelbare i8e=
rü^rnng ttnn CJinfluf? auf bie beutfd)e 3pradie. 3i^areu eö hvd) erft bie
9iönier, iücld)c bcu neuen Ü>clterüberern bie Benennung icne'ö '-luilfe^^
5ufüi)rten, ba§ in ber ^-olge.^cit unfere CSntmirtlung fu mäd)tig beftinimen
füllte ! 'iUbcr ber *'^lnfcntl}alt ber (^5oten auf ber iöaltaulialbiufel — il)re
letjten '"^lu^läufer finb bie (^oten ber .Strim, bie erft im 17. ^abibnnbcrt
auc'ftarbcn — mirfte and) auf bie !ö>eftgermanen in eiiun- '^in-iie, iueld)e
fttgar in unferer ':)Jhitterfprad)e Spuren l)intcrlief} : bie erfte Menntniö
bcv CSbriftcntum-? brang üon l)ier auc- unter bie übrigen (Mernmuen.
Unfer ältefter '-üeftaub an religiöy=d)riftlid)cu iJcl)uu)Lnten ift gried)ifd)c
Terminologie, mcld)e innerl^nlb ber römifdien .Mirdic nie üblid) mar: bie
SBorte M i r d) e unb ''^^ f a f f e, Samstag unb '4> f i u ,5, t a g boufen mir
5U)eifcl?ol)nc, (5ngel unb Jeufel, !!Öifd)of unb '*4>fiugften uial)vfdiein*
lidi gricd)ifd)em (iiuflufi, ben bie arriani)d)en (^oten uu^ übermittelten.
^er 3ufammenl)ang beutfdier Stämme mit ben (^oten, bcu mir md) in
anbcrn 2öorten ber religiofcn 'begriff «fpl)äre mie .9)eibc uub taufen ,^u
- XXI —
er!ennen glauben, haimk bt§ in§ 7. Sci^r'fiunbert : bi§ 635 ftanbcn bie
5((einaniieu unter gotijcdcv Sotmäfjigtcit. 2)a§ orf^obore Ci^riftentnm
be§ 'OJhttclaltcv^J, mediicv ben 5(rnaniÄmu§ öerbrängte, mar bann nid)t
mef)r im ©taube, bie bereit« eingebürgerte jtermiuologie gauj au^ju^
mcr3en, uub ]o betüa()rt uujere 'i)JtutteripracI)e wod) t)eute einige ^^(u§=
brüffc jeueä gütijrf)=^arrianijdien (iljriftcutnme.
5Ülc ent(el)nte -Terminologie, luelrfie römifdie Sefel^rer bem ®eutjrf)en
aufbräugten, trägt benn aud) beutlic^ ben (Stempel einer jüngeren ©prad)-
periobe. (Srft nad) ber 31n§bilbnug ber eigenartigen Sautform be^i .S5oc§=
beutjdieu — eine neue Sautoerjd)iebnng trennte Don nun an ba^^ .^dc^=
beutfdie Oou beut 9iieberbeutfd)en — beginnt ber Ginfln^ be§ ri3mif(^en
61)riftentum§ fid) in ber ®prad)e 5U än|3ern : dorn ?(u§gang be^J 8. ^a!l)r=
^unbert» an ftel)t uujere SÜhitterjprad}e me^r al§ gmei Sal)r§unberte
Ijinburd) auc^jd}(ief5lid) im Sienft religii3]er Sitteratur. ©§ ift bie erfte
^eriobe unferer @eid)id)te, in meld]er litterarifdie X^enfmäler er]d)einen,
uub in it)r erfiil^rt ba^ ,'pod)beut]d)e einen meitrcidienben Ginfluß bnrd)
ha^ römifdje (il)riftentum. Giue [^'ü^c lateinijdier 'K^oxk w\xb bei uu§
"^eimifc^: für !ird)lid)e ^Jlmter uub SBürben, für !irc§(id)e ^anblnngen
uub ©eräte übernel)men mir bie im Slbenblanb l)errfd)euben, bnrd) bie
offi5iclle .Slirc^eujpradie gemeinten 333orte mie ^^ rieft er, 'iprobft, ^2tbt,
SJüind), Ütonne, 6igrift, Äüftcr, 5Jtef3ner, raie 9Jteffe, ?}eier,
feguen, prebtgen, tafteien, oerbammen, mie ilreug, ^elc^,
Cr gel, Elitär n. a. Uub bie fortbauerube '-Bilbjnmfeit unferer 2prad)e
änfjert fidi bnrin, ba)] man einigen lateinifdicu il^orteu bentfdie naö:)=
fd}afft mie 33eid)te nad) confessio, ©eoatter nad) compater, ©emiffen
nadi conseientia. 9JJit ber Äird)e jiefjt gelet)rte 93i(buug mit neuer
DiomeuJlatnr ein: glcidi^eitig mit jenen !ird)enlateiuifd)en SBorten er=
l)altcn Sd)ule, fdireiben, Jinte, 33rief bei um bai^ 33ürgcrred)t.
2öirb ber altbeutfd)e 3Bortfc^a^ bnrd) fold)e 9JMteria(icu 6ereid)ert
— fo fef)lt c» anberfeit^ uidit an Spradigut, ba« in ber lHtteratur=
fprad)e ansftirbt uub gum 2eil nur im altüberlieferten ^öolt^gefang ein
©(^einleben friftet. S^^^^ ^^^ !riegerif^e 2:ermiuolDgie nimmt fo ein
ueue§ (Gepräge an : alte SBorte für 'Äampf roie gund hilti badu hadu
öerfd)aiinben al§ felbftänbige Söorte uub t)iuterlaffeu nur in Gigennamen
mie ©uutl)er unb ^S^ebroig unbentlid)e Spuren; uub SBorte mie marh
(f. 3JJäf)re) unb (Ber, mie 9iede unb SSeigaub fü'^rt hav 35olf§epog
ard)aifirenb bi« in bie mittel^od)beutfc^e 3cit-
ajät bem Üiittertum nutzte fid) begreifli^ermeife ber altbeutfd)e
— XXII -
®prQ(i)jc^a^ für Äneg^roejen umgeftaltcn. Jj^f^^äöfifcf) feinem ganjen Söefen
nac^, fül^rte e« aiid) fronjbfifrfjc^ £'e!)nmQteriQl bei un§ ein. ©rft etttio
feit beni ^sn^ic llöO iprnrf)(icl) in XeiitjdUnnb niirffam, l^at frnnjöfifd^er
(Sintluf5 nie luieber nufgel)Lirt, nuf unfcre 3prndie ein^nroirtcn. ^^(ber er
erreid}te feinen ijö^t-'pnntt mit bem Ginjng bc» ütittcrtnm» in ^entf(^=
tonb — mie nadimni» mieber jur 3cit bc§ brei^igjn^rigen ilricge». @§
ift bnber nidit ^n öcrmunbern, baß l)öfifdi-'fricgcrifd)e Sl^orte luie Snnje,
(Solbnt, '"^jnlnft, itaftcÜ, Xninicr, ^Xbcntcncr bem fran5Lififd)en
Söortfdintj enttef)nt merben — glcid)fom im 5ln§tanfd) gegen ha^ germanifd)e
(Sprndigut bei: friegcrifdjen 33creid)?, hai einige 3flf)r^nnberte frütier
in» 3r""db)i)d)c eingebrungen mar: (f. franjöfifd) auberge, goiil'alon,
man'clial, heraut nnter J^erberge, 5at)ne, SJiorfc^nll, ^ero(b).
2;ancben bringen nnrii biifijdie SOcobeirorte mie toften, liefern, prüfen,
preifen nnd) Tcntfdilnnb. Unb nl^ ber fprndi(idic Ginfhifj öon ilBeften
t)er feinen .'pi3l)epunft crreid)t l)ntte, begann flaütfd}er (iinfluf] fidj in ben
beutf d)en Cftmarten ^n regen. \Hnf ben na^bQr(id)en 35ertet)r ber ©renj*
flamme gegrünbet, luar er aiifänglid) unfdicinbar nnb nngefäf^rlid). 9Iber
metjrere SBorte, iueld)e jo nnftamen — mie ^i^ül metf d), (^renje,
ftnmniet, ^eitfdje, ^etfdiaft, ©d)lip§ — eroberten fid) feit bem
IB. :^a^rt)nnbert nadi unb nadi einen ^(a^ in ber ©prad)e nnferer
iiitteratnr.
Xiei' finb in ben .S^anpt5Ügen bic Xl)atfad}en bcrjenigcn 'ipcriobcn
ber beutid)eii 3prad)gejri)id)tc, bcren yjiateiial bem ULUlicgenben '-üud)e
ben mefentlic^en ^nl^alt gegeben l)at: in biefen '!|3erioben liegen bie ^tn-
fange ber meiften ©orte, beren Urfprnng eine genanere eti)mt)logifcf)e
Untcrtnd)ung erl)ci)d)t.
— XXIII -
grfläning kr ^löfürsmtgcn.
2rbftr.
= mftrattum
cicd).
= cjedjifd)
Jon.
= ionijd)
abulg.
= altbulgarifrfi
bän.
= bänifd)
jüb.
= jübifd}
3lbi.
= micitw
2)at.
= 2)attüu§
jur.
= jux-iftifcb
mo.
= 2(bt)erb
®cf(in.
= Scflination
Kar' tEox.
= KOT iloxr\v
afriej.
= altfric[ifcf)
®cnom.
= 2)cnoniinat{t)
Äauf.
= Äaufatio
ahrj.
= altfvan3öfifd)
btaf.
= btalcftifd)
feit.
= felttfd)
agerm.
= altgcnnanifd)
Timin.
= 2)tininutii)um
flaif.
= {(afiifd)
ägwt.
= ngi)ptifcfi
bor.
= bonfd)
Äoücft.
= ÄoÜcftinum
afib.
= akiodibcutfc^
3)ual.
= 2)uali§
Äoinpar.
— ^omparatb
mt.
= 2Iffufattü
eigtl.
= eigcntlid)
Äonjug.
= Konjugation
dat.
= altlateinifdj
engl.
= cnglifd)
Äonjunft.
== Konjunftion
olem.
= alcmannifd]
europ.
= europäifd)
fontr.
= fontra()i:-t
aüibg.
= Qltinbogcnnamfd}
5-
= Jenitninum
Mmgot.
= frimgotijd)
atttnb.
= altinbifd)
finn.
= finnifd)
fpmr.
= fpnirifd)
altir.
= altirifd}
fleft.
= fleftiei-t
lapp.
= lappifd)
Qltfcit.
= Qltfelttfdi
fränf.
= fränfifd)
lat.
= (ateinifc^
amerif.
= amcrifaiufd)
^requent.
= Jrequentatbum
(ett.
= lettifd)
anbb.
= altnicberbcutfd}
fricf.
= fricfifd)
lit.
= litauifd)
anglf.
= angclfädjfifd)
frs.
= franpnfdi
lombarb.
= lonibaröifdi
anorb.
= alUxoxbxid)
gael.
= gaclifd)
m.
= 5[Raäfulinuni
2ror.
= Slortft
gaü.
= galUfdi
ma.
-- OJhtnbait
apeti.
= a(tpcrfifd)
®en.
= ©cnitiü
mb.
= nnttelbcutfd)
apreufe.
= altprcußifd)
genn.
= gcnnanifd)
mgr.
= n;ittelgried)iid)
axab.
= arabijd)
gleidibeb.
= gfeidibcbcutenb
m()b.
= mittcll)od}beutfd}
arfab.
= artabifc^
got.
= gotifd)
mittelengl
= niitte(cngltfd)
anncn.
= armentfrf)
Sr.
= gricd)ifd)
tnlat.
^ niitteüatcinifd)
amtor.
= annorifd)
(Srbf.
= ©runbfonn
mnbb.
= nütte(nicbcrbeiitfd)
afäd)f.
= altiädififd)
Iib.
= ^odibeutjd}
mnbl.
= inittelnicberlänbifd)
af(ot).
= altfloocnifdi
l)cbr.
= [)cbräifd)
mobett.
= niobenifd)
baicr.
= büicrifd)
I)OlI.
= (lollänbifd)
ntongol.
= mongolifd)
ba§f.
= baSfifd)
ibg.
= tnbogermamfd)
91
= 9icutnnn
bibl.
= bibltfdi
inb.
= inbifd)
naut.
= nautifdi
bö^m.
= bö()mifd)
tnbefl.
= inbeftinabel
nbb.
= niebcrbcutfd)
brct.
= brctomjd}
3nfin.
== 3nfinitio
nbl.
= nieberlänbifcb
burgunb.
= buvgunbifdi
3nftr.
= 3nlti^ui"c"taU5
nbrf).
— nicberrl)ciniic^
6af.
=- 6Qfu§
Öntenf.
= SntcnfiDum
9f?ebenf.
= 9?ebentonn
c^alb.
= d)albätfd}
Snterj.
= 3"tcricftion
9?cgat.
= 9iegation
d)inef.
= d)tncnidi
intranf.
^ iutranutiü
ncugenn.
== neugerntanifd)
d)urnj.
= d)unüälfd)
ir.
= irifc^
ncunorb.
= neunorbifd)
com.
= corntfd)
i§I.
= i§Iänb.
nfrj.
= neufranjöfifc^
ct)mr.
= a)mrifc^
ttal.
= italtenifd)
ngr.
= neugiHcdjifd)
— XXIV —
^räf.
= ^Pröfir
©ubft.
= Subftanttüum
rrafrt.
-^ prähnliidi
fubflantit).
= fubftantioirt
'^.^•äiiof.
^ "^^nniontion
©uff.
= oiiffij:
^^räf.
— träfen»
SupcrI.
— 3upcrlatiu
^^rät.
= '^irätcvituin
fübflci-m.
= fübgcnnanifd)
^kät.-^vüf. = ^vätci4to--$räfcn§
Ücvm. tcd)n. ^ Icrminu§ tc^=
vxcüü-
^ prcumjd)
nicuS
^^ron.
= ^4-^ronomcn
tOraf.
= t()vafifd)
^^ronominalfubft.='lUoiiomijia(=
tranf.
= tranfitiü
lubftantiu
umbr.
= umbrifd)
pvorcnj.
-^ proucn.^alifd)
unflcft.
= unficfticvt
Dicbupl.
^ 3{cbiiplifatioii
ungav.
= luujavifd)
rcfl.
= vcflcno
uviicvm.
= uviicvmanifd)
röm.
^^= vömtfd)
uvibg.
= uvinboiicvmamfd)
vornan.
^- vouuiuiid)
ücnet.
= ucnctianifd)
nn'i.
= niffifd)
5Bcrbalabfl
V. = 3scvba(abftvaft
fädif.
= fnd)nfdi
33crbalabj.
= 33crbalabjcttiö
l\i)ütt.
^'~ fdiottifd)
33crbaltt)3.
= iöcrbalii)ur3cl
fcimi.
: idmuid) ficftirciib
3Sof.
^ i^ofatiü
üi)UHib.
^~ fdiuuibii'd)
i)oral)b.
— uovaltl)odibcutfd)
fdimcb.
=^ fdiiucbifd)
t)orgcnn.
= üorgcrmaiiijd)
fem.
= jcniitifd)
t)ort)b.
= üovl)od}bcutfd)
ferb.
= fcrbifd)
oulg.
= oulßäv
S^v
= Stiuiulan'5
tüa(.
--'^ umlififd)
ftr.
= jauvtiitikli
lücftflcrm.
^ mcftiicvmamfd)
jfi)tl).
= ffmhüdi
ttjcftibg.
= lucftiiiboiicrmanifd)
ilnu.
= jiainfd)
rocftfädif.
= ii)cftfäd)fifd)
ipan.
= jpaiiifd)
2Bb.
= SBörtcvbud)
n.
= ftavt" flcftivenb
2B3-
= Sur3cl
: 3t.
= Stamm
^tro.
-^ OCitlDOtl
nl)b. = neubod)bcutfrf)
nnbb. ^^ ncunicbcrbcutfd)
nnb(. — ncunicbcvlänbifd)
^Jiom. ■-= DJominatiü
^JJom. 3rg. = llJomcn "Jlgetiti'ö
9?om.prop.= 9?omcn '^Proprium!
norb. = iiorbifd)
norroeg. = itonucgifd)
^Jhim. = 9cumcralc
obcrb. ~ obcvbcutfd}
obl. ^ obliquu»
Crb. -^ Crbinalc
oncnt. — oricmalifd)
o>5t. ---^ ov'tifd)
offct. -= offctifd)
oflafiat. ^ oftafiaiifd)
oftgenn. = oftgcrmniiifd)
oftibg. — oftinboiicrmanijdi
^^art. - ^^3artifcl
^^artit. -^ 'iUutitiu
^<arti3. --= ^^Uini^ipium
icrf. = ':pcrfctt
pcrf. ^ pcrfifd)
pbönij. — phöiiijifd)
picm. — picmontcfifdi
%^. - ^iUurali'ö
lUur. tant. - ^Murale tantum
poln. ^ po(iiifd)
portug. - poHugicfifd)
"iH = i^ofitiu
ioffcff. i^offcfÜP
©in 3tcrn (*) por einem il'ort seigt an, bafi bic-ö nidit bc3engt ift unb blof;
auf Wnmb ipiad)gcid)id)tlid)er Ibatjadicn nly möiilid) 3n gelten I)at.
Gin Ärcnj r^) por einem 3tid)iPoi1 3eigt an, ban cö nidit allncmein aly fd}riftiprad)lid} gilt.
■Jliiicigcr
Jöcitr.
sBcjjcnbcrger^ Jöcitr.
2)5Bb.
Wenn.
(^rbr.
.^anpti^ ;;fdift.
•Öcrrigö 51rd}ip
,)bfl. ,'\orfd)gn.
ftul)n§ ,^fd)ft.
M^-m. de Mn^.
;}a(f)crd ■\l
- 5ln3cigev für bcntfd)e§ ?Iltertnm nnb beutfdic Öittevatnr, 1876 ff.
- '-beitrage 3nr Wejd)iditc bcr b. 3piad)c nnb l'itteratnr, 1874 ff.
- '-Ikiträge 3nr Mnnbe bev ibg. 3pmd)en, isTT ff.
^ Xcntfd}e'5 SBörtcvbnd) bcr Wcbriibcr Wrimm, 1854 ff.
- Wcrmania, '.^^icvtelial)r':^fd)rift für benlfdic 5lltcrtnm^.fnnbe.
= ®rnnbrir, bcr gcrm. ^;M)ilologie beranogcgebcn p. a>. ^^.^anl, '2. 5(nfl., 1896 ff.
- 8citfd)rift für bentfd)C'5 ^Jlltcrtnm, 1841 ff.
-= 2lrdiip für ba^S Stnbinm ber nenercn Sprad)cn nnb Öittcratnrcn 1846ff.
-- 3nt>ogermanifd)e »"vorfdinngen, 1802 ff.
- 8citfd)rift für pcrglcid)enbc Spradiforfd)nng, I8ö2 ff.
M^-moires do la i^ncW-U' de liM^'uisti<iiic lie Paris, 1868 fif.
- ,Scitid)rift für bcutfd)c *:pbilologie 18G8 ff.
— XXV —
S?cr^)Ciri)inö
bcr 311 ^lllcr^ljcftiimmuigcn sugcjogcncn bciitfrfjcn Sörterbüc^er.
A. 5lttßcmcinc SBörtcrbü^cr.
1540
Sr. 2tlbcru§
Novum dictionarii genus.
1561
Sofua SJloalcr
2}ie leütfd) ©praad).
1616
@eou3 ijentfd)
2cutjd)c Sprad) unb 3Beif;()cit.
1663
3uftu§ @g. <Bd)ot'^
tc(iu§
©tammraörtcr bor Icutfd)cn ©prad}e.
1686
©corg Siebe
Jeutfd}c§ 2Büi-terbüd)Iein.
1691
6a§i.Hir ©ticlcr
S^cr bcutfd)cn 3prad)e Stammbaum unb JortroadiS.
1722
■*ö. 3? 0 1 d" V. 2Bcrt()ctm
2cr auf neue 9}hiniev abgetaute unb allezeit fertige
^rieffteüer.
1725
6l)ni"top() ßmit
Steinbad)
Scutfd^e» 2Öb. vel Lexicon latino-germanicum.
1734
— —
S5oüftänbige§ 2)eutfd)e§ 2Bb.
1741
'^ol). ßeonl). ^i'ifdl
leutld)=Öateinifd)c§ 2Bb.
1741
V. 3(ntGi^pcvi}
2^a§ beutid)e fai)ferlid)e SdjuU unb Ganjelet^SSb.
1775
3iof)anii (^()riftop()
5(bclung
33erfud) eine§ üodftänbigcn gramiuatifd^frittfd}en
2Bbä. ber ,s5b. 9}la.
1775
3. 5-. §et)na^
.S^anbbudi jn rid)tiger Serfertigung unb ißeurtbeilung
oder 3(rten üon fd)riftlid)en 2(rbeiten ujir.
1791
. Sof. 9itd)ter
@rammatifd}e§ 2Bb. ber beutid)en !Sprad}e.
1793
3of). (i()v. Slbclung
@rainmatifd)=fritijd)e§ 2Bb. ber [jb. OJta. mit be=
flänbigcr 51>crgleid)ung ber übrigen Tla.
1793
Slngcvfleiit
Stnraeiiung bic gcnicinften Sd}reib= unb Sprad)fe()Ier
im Ieutfd)en 5U Dcrmcibcn.
1793
5^. ^b- a)toril5
örammaiijd)e§ 2Bb. b. b. ©pr.
1793
•tteinr. ^raun
2;eutfdie§ ot1bograpbifd)=grammatifd)e§ SBb.
1796
^. 5. ^ct)na^
SSeiiud) cine§ beutfdjcn 3(ntibarbaru§.
1805
(Sbr. ty. Irg. isoic3t
Seutfdieg Apanbiüb.
1S07
3oad).4')einr.C£ampc
®b. b. b. £pr.
— XXVI —
Srcmbtoürtcrbüeöcr.
1571
(Simon SRotl)
©in teutfd)er Dictionarius bo§ ift ein 5Iu§leger
fdiiüevcr uiibct'anntcv tcutfdiev SBövtcr.
(and) 1572 cvfdiicnen?)
1607
3of). 9tub. (Sattler
Ient)d)e Crt()0t3rap()ei) ©. 484—566.
1620
58cnt(). .öcu;iolbu§
Dictionarium crflärcnb adcricn M)iiiävc uubcfanntc
tciitfd)c irnirtcv, fo in bic icuti'd) S^vaad)
ciniicnffcn.
1643
OJkttl). ^etiler
Gpiftcln nnb 3cnbid)vcibcn III, 30. 294; IV, 437.
1644
(anoni)mi
Icntid)cv unartiger Spraad)= Sittcn= nnb lugcnb^
ocrberbcr.
1695
6a§p. Don Stielet
ocitnnc3§=änlt nnb ^hi^ (and) 1697 crfd)ienen.)
1695
(Sd)eibner
FaQons de Parier.
1702
ü)?enantc§
2)ie adcrneuftc 5Irt I)öflid) unb (\a[ant 311 jd)rcibcn
ncbü einem .^uivinalidicu Iitulatur= unb
®üvtevbud)(aud) IToT. IToi). 1715. 1729.
1732).
lentfd) ortl)09rapl}iid)e§ Sd)reiti=, 6ouuerfation§-,
1720
3- .'ö. Spauiuitiii'j
;)eituni3§= unb Spvid)aHn1cr=l'ericon.
1727
S p c V a 11 b c r
;i la inode-Sprad}e ber Teutfd)en (and) 1728 au^-
gegeben 1.
1727
5lntonio l'tovatovi
^egucmeö Correspondenz- unb Conversalions-
Lexicon.
1728
6i)m. oac. ^Ipinuy.
Glossarium novum ad aovi hujus statum ador-
nalum.
1728
Beleninon
(Snriüic§ Innern Lexicon, niovinncn bic metücn
in nnjerer teutjd)en Sprad)c uorfonunenben
freniben SBörter evflärct.
1754
Dt. 'iV Cbilo Scl)ve =
13 er
l'uitig= unb nuljlidjer ocitoertreiber S. 1 — 82.
1766
3ol). micbv. .Hiacf =
l) c r V
.vtanb^l-exicon.
1774
'-Ö c 1) j cl) I a ii
SanniUuiui auylänbiid)cr ^ilHirfcr.
1775
;>bel
äJcrbeutjdi^il^b. (im „'9ieucingcrid)tctcn s'yani)^ unb
Sieiiebud)").
21
=n, -ad) ein (läufiiics 3uffir 3uv iBtlbiuifl oon
33ad)= unb Alunnanicu (rcfp. barnadi benannten
Ci1§namcn); im flanscn ift =atö (Urad), Stcinad),
Saljad), 9iotad), Sd)iüarjad)) ine()r oberb., -a
jncl)r nib. unb nbb. (milba, 3[ßevra, Sdwarja):
aus al)b. aha 'fliencnbey SBafi'cv' = flot. aba
'^•lufj' (uicitcve§ nnter '^(u), molierand) bic Jvluf;=
namcn %a (2dni'ci3 unb il«ei"tfa(- >, C(ic (.s>fi.),
"ilad) C^öabcn), 2(d) (^icbenflufi bcr 3^onau).
9lnl SDL mbb. a()b. äl 9«. = anorb. all,
ancilf. ä'l cnfll. eel,nbl. aal: cierm. (St. äla- ela-.
23ern)anbtid)aft mit ben glcid)bcb. lat. anguilla,
gr. 'cfxeXvc, lit. ungurys, af(ou. agorist! ift
lautlidi nnmöfllidi. ^ud) ()abcn bic ibiv Spvadicn
feine iicmeinfamen A-ifdinnmen (f. A-ijdi).
5(nlrnii4)C a- ein aaläbnlid)cv Tvifd) (in Sdilc=
ficn unb an bcv G(bc ölruppe, in ber SBcttevau
unb Obcv()clfcn olrobb, in J-ranfcn älruppe, in
Äöln oelrappe). S^cr (Vifd) (aud) Siaubaal gc=
nannt) Iicifjt cicitl. blof? S-Jaupe m()b. rnpe nippe
a(}b. rflppa, ha^ faum mit ajloü. ryba 'J-ifd)'
urocrrcanbt jcin fann. SDJcift mirb abb. rflppa
iDcgen bec^ oilcidibcb. mbb. riite a-. auf lat. rubeta
'(ytofd), Ävötc; m'ofdififdi' ,^untcf\icfübi't. Tafür
fprid)t forool)! bie nbb. 33cncnnuni] 2lalquappc
(f. unter Cuappc) al§ aud) ba§ in Cftveid)
beftebcnbc rutte an^ *rubte = rübeta (baier.
rutten aalrutten, älter baicr. rugeten). S'aju
fd)citit mittcirb. nicberrb- nifolk, mnbb. rufölke
(eigtl. '9iaup=5(ald)en' ?) ,5u geboren. Spnoninuon
ift fd)iüeis. trys (2)Jaa(er lößl S. 410 b trüfdi)
= fd)iüäb. treis. 3^ie öautfonn 5(a (raupe be=
gegnet IGIO bei 6a(oifiu§, 1613 bei (Vontanu§
(nodi niriit in 03et5ner§ 5"iirf)f'ucb 1556. 1575
unb bei .sSenifd) 161G).
9lar ÜJi. bic attgerm. 33enennung be§ 3(blcr§,
bic feit 5(ucHiangbey DDtittcIaltcr-? binter 5lbler
in bcr Icbcnbigen 3>olfefprad)e ganj jurüdgetrcten
ift. öntber bat al? Simpler nur 31b ler, aber
bancben Öcpit. 11, 13 ^-ifdiaar. So mar über=
baupt baö einfad)c 31 ar im 16./17. ^flbrb- faft
gan3 auc-geftorbcn, mäbrenb neben 31blcr überall
^•ifd)aar, .s'-^afcnaar, 5>auaar, .»oübncr^
aar, öänfcaar — @an§aar, J^alfaar,
Stof;aar, DTJauSaar, 9iobraar, Storfaar
in 2Börterbüdiern uiic in bcr Sitteratur beftebcn
ftliigc, (it>)mo[o3ifcf)C5 SSörteröuc^. 6. Sluft.
(bodi fdion frübnbb. fteüt fid) Atfd) abier neben
Jvifd)aar ein, ebcnfo 9Jieerablcr); unb bcr
lurmfalfe [)c\\]t nod)2Banncnaar (md)t2Ban =
n c n a b 1 c r) ; pgl. ba» crft nbb- 21 a r m e i b e. 2^af5
fid) ücreinjelt im 16./17. ysai)xi}. ein Simpler
31 ar, ba§ fcbr feiten in ben üorlutberifd)cn gc=
brurftcn 53ibeln (5. iö. 9türnbcrg 1483 ^cf. 34,
15, i>. Sad)y Aaftnaditfp. 27, 247) neben 3lbler
porfommt, neben 3'tidiaar einftcllt, ift begreife
lid); fo l)at 2)Cimx 1622 31b (er unb 31 ar für
lat. aquila unb 6. Sd)roencftclb Theriotropli.
1603 S. 218 f d) lü a r 3 c r 31 a r. ^Bon 33abber meift
^eitr. 22, 520 nod) einen @ebraud)§unteiidiieb
3mifd)cn 31ar (milvus) unb 31blcr (aquilai für ba»
16. 3ci^ivb- "flcli- r^iii allgemeinen ift 3tar im 17.
3abrh. Pertlungcn : .s>epnat5 1775 .s>anbbud) S. 178
fennt 3mar31ar, aber ibm finb „bic jufammen^
gefegten A-ifd)aar unb ©änfeaar befannter".
So crflär-t fid), bat? 21 ar feit ber 2. .S>älfte bc§
Dorigen 3nl)i^b- al§ poetifd)e§ SBort 01^11411,3.53.
bci(Soefingfl781@ebid)ten, 45al§ 31 bv mit ber
ertlärcnben (Vunnotc '31blcr' (ebcnfo in @(cim'ö9xo=
man3cu 17-56). ©octbe aber bat31bler als« po=
ctif d)cÄ SBort unb nurgan^uercinjelt unb fpät3lar
Jaufl II 3>. 5462 unb ebcnfo pcrein3clt 3d)illcr
1798 im eicuf. Jeft Str. 13, ma§ fein Sd)mager
iRcinmalb bricflid) 15. 2. 1799 tabclt. SBcitcrc
Belege 53ürger in bem Sonett auf 31ug. SBilb.
Sd)lcgel unb 5iörner in bem @ebid)t „ber prciifj.
(Srensablcr". (?rft mit beut 19. 3fll)i'b. mirb ba§
25>oi1 bauctmb eingebürgert in ber Sprad)c ber
Sitteratur. Sie Tialeftc fenneu 31 ar alc-. Sim=
pler nid)t mcbr (nur nod) im 2Ba((i§ gi(t aro);
fo ift e§ a(^3 bcr a>olfefprad)c frcmb für .s>ffcn
unb Sd)raabcn au^brürflid) angegeben. 31ber
im 9tbb. gilt üiclfad) nod) arn 3. 33. in '^ony
mcrn (unb bem cntfpred)cnb babcn bic nbb. ^i=
bcln in bcr 1. .s>älftc beä 16. ^abrb- nod) 31rn,
tpäbrcnb Öutber fd)on 31b ler []at). 31ber 31 ar
mar im 31ltgerman. haz-' berrfd)cnbe SBoil: mbb.
ar abb. aro = got. ara, onorb. are 9}].; ba-
ncbcn abb. mbb. arn, nbl. arend, anglf. earn
(fd)ott. ern), anorb. orn. Ter gcrm. @nntb=
ftamm aran- mit ber 9Jcbenform arn-u- 3cigt
reidie Sippe in ben curop. Sprad)cn: afloo.
orilü, lit. erelis, corn. brct. er, ci)mr. eryr
5[a§
9
5(b9Dtt
''Jl5lcv'. Über lucitfäl. ärent 'läubcvidi', ba^
mit gv. öpvii; '33oi.^cr eine aUiiemcincre 53cbcu=
tun(< für i>av gcnn. ©nmbinovt aran- arnu-
enueift, f. Tauber; nunerbem v(\{. 53uf5nar,
©perbcr unb 3(blcr. 3. ^ndiery of. 24, 311.
%ai ^JJ. iiihb. atib. anbb. äs 9?. r= anglj.
äes 'Olac-'': 5(blcitinu^ 511 cücii; iierm. Osa au-?
etla- lüie lat. ßsus 'i^ci^cficn' nu':- ötto-s. SBci^cn
bcr uripri^l. ^cbeutinui bcadue ön)pl)iuö 1G39
SonntnivMon. 20, 9 i>immcl§aa§ '4"*immcll=
jpciie'. 3. 5(icr unb äfen.
ab 5(bii., älter n()b. (unb nod) ie^t fdiweij.)
and) "^xäv- < baher nod) n b I1 n n b c n eigtl. 'non bcn
i^dnbcn') nihb. abo ab X^xäv. 'herab non, uon
U'cg, nb' — 'iJlbü. 'bcrab', al)b. al)a '^.^räp. 'uon:
rocg, oon l)inab' — 5Ibo. 'l)erab' = got. af(ab)
5|3räp. 'oon herab, oon' (aud) 3lbr>.), mnbl. af ave,
anbb. af 'oon', anglf. engl, of 'uon': uruerroanbt
mit gr. ünö ötto, ffr. dpa 'ooniueg'.
^bbilb ')}. nercin',elt im 17. ;'\atirb.; mirb
bctanutov burdi .s>allcr IT.'iniCbc 'loriv-' i^. U),
ber ba'ö ii>oil gebvaud)te unb be>>u'ciien uon 3diÖn-
aidi im iKeolog. 5i'b. 17.")! nod) ueripottct mcrben
fonnte. ;tcugnine für bavUmfid)greifen bcj ißorte-o
bieten ÜÜitbofä- Öebid)te unb il. W. Ceffing 'bie
reid}c J^-rau*. IJ^od) ^Ibelung be3cid)net '!>ai-' ©ort
qI» ungeiuöbnlid).
t 5lbclc A. '"JUber' ein uon 33of5 gcbraud)te§
nbb. Jl^ort, bac> uon ber '){l)cinurouin.^ an biv
nad) '4-^ommern hinein üblid) iit ^^ nbl. abeel,
engl, abele: i'chnmoi't am-' afr.v aul)el 'äßeif>=
paupcr. Cuelle lat. *albellus füralbulus 'meifj',
luoher aud) ital. albaro 'Sdjroarjpappcl' {iben=
tifd) mit Silber).
Slbcnb 9J1. mbb. äbent abb. äband <Ui. =
ofäd)f. äband. nbl. avond; mit anbever (Jnbnng
onglf. a,-fon engl, cve mit ber "^(hlcitung anglj.
a.'fning engl, evt-nin;,' (ugl. inornin^' 'lllorgcn').
Slnorb. aptann = anglf. aftentid lueift mit bem
lueftgerm. iSJort (got. bafür andanahli eigtl.
'i?ornad)t' unb sagqs eigtl. 'ba^ö 3infen') auf
oorgerm. Opüto- (= abb. äbundi, optön (anorb.
aptann. i'pt<''n = anglf. afen). Tav 3ufnr von
anbb. äband ift mohl mit *-Hilbungen mic ffr. hv-
mantä vasantä '^ji>inter, /"yrühling* ,ui uerglcid)en;
cö erliegt in germanifd)cn Tialetten häufig ber
5lnglcid)ung an 9.11 or gen. &n ,uir Grtlärung
ber 3iiH'c ,^uge ^ogenc-5 fd)iuei,v äbon (öboni
'^Ihenb lucrben* ift nid)t fomohl (^ruubiuoH ,ui
9lhenb al<? uielmehr junge ^Ibleitung baut 'mic
y 5^. fd)iueiv nafiau. arben .^u ^Irbeiti. - Über
?(benb (V '-Ö. (Shriftahenb) in bcr iöebeutung
'lag üor einem Aefte' f. 3onuabenb. - Über
'Jlhenbrot (im 18. ^nbrb- auftrctenb) f. uiuer
Ü)]orgenrot.
IHbciilcucr (bei C'uthcr (5-bcntcucri ?i. nibb.
ävenliure ('\-. ''-öcgcbcubcit, unuibcrbarc;', glürf^
lidie^o ©reignig, ein (^ebid)t bauon, Cucllc bcr
höfifd)cn ^id)tcr': entlehnt ani- frj. aventure
(mlat. adventura ju mlat.roman. advenire 'fid)
ereignen'), luoher aud) nbl. avontuur. engl, ad-
venture (mittelcngl. aventure aunler).
nbcr ':}lbu.=.S{oniunft. ml)b. aber (aver) — abe
(avei ^löu.^iloni. 'luicbcr, abcrmalö; bagcgcn,
aber', al)b. abur avur 2(bu.=iloni. in beibcn ^e=
beutungen (baju a(}b. avaron 'u)icbcrboleu' unter
äfern). i^gl. got. afar ^h'äp. 'nad)' —
"Jlbu. 'nad)hcr', anorb. afar 'febr' in oufammeii^
fct5ungen ; bot fäd)f. Tialcftcn fc()lt bac^ SBort, )vo}u
aber bic ^(blcitung afäd)f. abaro, anglf. eafora
'9tad)fommc' lugl. got. afar 'imd)hcr') üorl)anbcn
ift. i^crnianbtid)aft mit ab unb feiner 3iiipc ift
iuabrfd)cinlid); bajuogl. nocbffr. äpara 'bcr 3pä=
terc' — aparäm 2(bü. 'fpätcr, fünftig' — apari
'oufnnft'.
tabcr, aber 5(bi. (obcrb.), äfer (fränü.) 'uon
3d)nce frei, biot';ge(cgt' : am 0)rbf. *äbar äbiri
(äviri); urucriuaubt mit lat. apricus 'fonnig"^
'sJlbcrgloubc lU. im ]'>. oa()rh. aufgcfommen;
Öuthcr beuor.iugt 3}J i f; glaube uor 'Jl b e r g l a u b c
(unb 'Jlft er glaube); '^llberuü 1540 unter»
fd)eibet diffidentia 5)lif5glaub unb superstitio
51 ber glaub. Ter :i^ocab. Cpt. ficipjig 1504
hat für superstitio nur llt inglaub ober 11)1=
glaub. 2ie am Cbcrvhciu cntita)tbcncn !ii>örtcr^
büd)cr uon ArifiuC' unb ^J^aaler luie aud) oberrlicin.
3d)riftftcller bcy IG. !,^\al)rl)'5. fennen jiuar 5lbcr=
glaub, beuor,5ugen aber ein feltf ame§ 21 p 0 ft ü I3 =
lerci (baö bcn mb. 3d)riftftcllern luie Sutber,
5llbcru'o, aud) Tafnpobiuc- frcmb ift); bie» ift
iebod) fd)on im 17. .uihrh. hinter 51 ber glaube
ami) in Cherbeutfd)lanb .^urürf'getretcn. 3'»
'')li)ti. bcftcht iiit;l'"tvc (C()uträuci c. 182 byge-
love). Tic lanbfd)aftlid)c .'perhinft uon 3lber =
glaube ift unflar; ba§ crfte SBortclcmcnt
ift baffelbe mie in mbb. aberlist 'Unflug=
l)eit*, früh nbb. 3lbergunft '9JJif?gunft', 2(bcr =
name '3uottname*, 5(bcnuillc, 5(bcrman =
bei; f. nod) 'Jlbcrmitj. — nbcrmnl 5lbu. erft
nhb., für mhb. alxT 'micbcr, ahernuil', mit 3uffir
mal gebilbet. — ^^(bcrrnutc a. uolt-?cti)mologifd)e
llmbcutung (nbl. averuit) uon lat.=gr. abrotonuni
(frj. aiirone = nbl. avoroen) nad) 5Hautc b»»;
f. and) Gbrijj. - lUbcriuit? 9Ji. ml)b. aberwilze
abewilze 'Unuerftanb' ; ugl. mhb. abe 'ab' luie in
ml)b. abejiunsl 'iüHngunft' uiuer 'Jlberglaube.
nbncfctmt f. Aeim. - ülbnott W. mhb.
ahb. al>;;nt i)i. '5(bgott, (^3öt3cnhilb' ; nmn bead)te
bic '-yemahrung bc^ älteren Ci^cniiö uon Wott biö
in^^ 9JM)b.; ugl. got. afgups 'gottloö' (Ögf. ju
^(Boninb
3 —
?(ccent
gagu{)s 'fromm' I; aljo 5((uiott (nbl. afgod)
e\(\t{. '^ItitHiott, falidicr ©Ott', f. '^(bcriuig. —
SlbflruuJ) 9JI. mlib. abgnmt 9)1. mcift abgründe
v)i. == al)b. abgrunti 9f. '"^UHivunb', eiiitl. '{jcvob-
gcl)cnbcr ©ruub' ; X)c\\. nbl. afgrond, iiot. afgrun-
di^ja [y. '-^([HU-iiub'. — ttüf)£)Iii 5(bi. feit bcm IH.
Sctfn'O- i" rbcrbciitidilanb bcunuit iinb uon DJutalov
15()1 (niuii Avifd) 1741) ncr^cidinct ; bcu älteren
mb. SdiriftitcÜern nne i'ntl)cr fremb, ift cy crft
feit 1750 Sittcratnriuort (nod) 1775 bcüorsuflt
.^>ciina6' .'öanblnid) S. 181 abgeneigt). — ab=
lonfl 3lbi. crft nbb., nad) lat. oblongus gebilbet.
— 3lblnf? m. mbb. ablä^ dn. al)b. äbla^ 9t. '3(blaf;,
Grlaf;, iun-gcbung'; = got. äflets 91|. 'Grtan,
3>crgcbnng' 3n af-lt-lan 'crlnfjen, uergcbcn', nljb.
oblä^^an. — ttbnicvnctu j. ausmergeln. —
nbntuvffcn f. mcud)cln.
nbomiicrcn ;)tn'. uon bcn älteren Jremb=
n.uirterbüd)crn (Coerljeibe 1660, Siebe 1685,
(id)eibner 1095 nnb Speranbcr 1727) nid)t vqx-
geid}nct nnb luolil crft in ber 2. iMlftc bc§ 18.
^abr()y. (Minbcrling 1795 nnb Gantpe 1813 be=
I)anbcln ba^? älnnt) am frj. s'abonner cntlieljen
(ngl. ital. al)bonare eigtl. 'uergüten' ).
1 3lbfd)ad) Ti. in Seffing& 9iatl)an II, 1 ; nad)
6olcnu§ 1611 2)a§ ©d)ad)= ober Äönigefpiel
©. 111 '2t63ng&fd)ad)' ; fd)on nit)b. abschäch-
SSgl. oon 53al)ber 53eitv. 22, 522.
nbf(f)ät?ifl ein oberb. '3lbi. (u'ojn fid) im älteren
^aier. bie g leid)gebilbeten b o d)= unb r i n g f d) ä t^ i g
finben); c\- ift Tialehmort in ißaicrn, Sd)aiaben
unb ber 3d)uiei3. 3» ber Sdjuicis ift e^ feit bcm
16. 3al)rl). bcjengt (3. 58. 3ürid)er 33ibcl 1548
I (Samuel. 15, 9; öottinger 1666 SÖanbcrgmann ;
Seniler 1709 Clav. Ling. Lat.). 2^a§ üon g-rifd)
1741 unb ^Ibclnng 18'i7 nod) nidit, crft tJon
ßampc 18<J7 uer3eid)ncte ©ort mar im üorigen
3abrb. in 9Jlinel= unb 9torbbcutfd)lanb nnüer=
ftänblid) nad) Öcffing im 16. Cittcraturbnef; ei>
ift burd) SOCnclanb, ber c§ l)äufiger (3. 53. 3lgatbon
II, 213) gcbraud}t, litteratnrfäbig nnb bctanntcr
gemorben.
Stbfcitc J. m()b. apsite ^■. 'übcrmölbtcr
9tcbenraum in einer Äird)e': üolf§cti)mologifd)e
Umbeutnng am mlat. abb. absida (gr. üvjjig
'©emölbc' an site 'Seite'.
abfolüicrcu unb '^Ibfolution a: Öcbnmorte
bcc> 10. 3abvby. (..'önttcn 1521 @cfpräd)büd)lein;
ßlagfdirift 1520) = lat. absolvere absolutio.
abfvcnftin 3Ibj. oon bcn 2Börtcrbüd)ern erft
jcit Steinbad) 1732 nnb Jrifd) 1741 aufgenommen
unb erft im 18. :,^sabrl). bäufiger beleiht äufammcn
mit ber älteren Aormel 'jcmanbcn iia^i ©efinbe
abfiiannen'; babcruon fiianncn abgeleitet. 33cr--
cin5clter S3clcg im 16. :^ai)vl}. bei bcm Sd^lefter
.s>. V. Sd)meinid)cn 1566 i9iebcnform abf pennig
bei (Vninijberg). 33gl. öombertv aScitcrc 58eitr.
1889 S. 2.
Slbitctöcr 9Jl. in ber 53cbcutung '9cebcnreifc'
3uerft uon Gampc 1807, aber nod) nid)t uon
Stieler 1689 nnb ^rrifd) 1741 unb ^Ibclung t>cr=
3cid)net: umbl ein non ber nbb. Seelüfte üor=
bringenbe'ö3:l>ort, baÄ 17^1 (enen afstäker maken)
alö pommciHfd)e-:-' Tialeltmoil (bafür im 18. ,"sal)rl).
berlinifd) 2Bipc-) bc3eugt ift. 2)aö 2Bort ift 3u=
frül)ft be3engt in 9}li)liu5' Überfcljung uon Smollett§
^^.^cregrine '^idk 1769 unb in ißobc» Übcrfeljuiuj
pon Smolletty illinfcr 1772.
9tbftimmmtfl J. nad) öei)naö 1796 3(nti=
barbaru§ I, 58 unt 1790 auffommenb unb non
(Sampc 1807 ücr3cid}net.
mt dn. ml)b. apt abbet abbat al)b. mbb.
abbat 9)1. = nbl. abt (mnbl. abbet), anglf.
abbod (mit auffälligem d) unb jünger abbot
engl, abbot 'älbt' : mit geänbcrter 33etonung in
abb. 3cit cntlcl)nt al5 mlat. abbat-e(m) (9J. Sg.
abbas) 'Stbt' = ital. abäte, fr3. abbc, altir.
abb 5(cc. abbaith. TaB bei Gntlel)nungen an»
bcm l'at. nidit immer bie 9cominatir)form 3U
©runbc gelegt luirö, fonbern ort aud) bie Stamms
form ber obl. ^af., rairb unter Äreu3 gc3cigt;
tücgen be» in al)b. Seit cntlel)nten fird)lid)en 2öor-t=
fd)a^e§ ogl. n. a. 9J^önd), 9t 0 nne, $apft,
'^U-icfter, ''^Nrobft. Xa6 feit bcm 4. '^aijvl^. im
iiird)cnlatcin üblid)e iföort bcrul)t mit fpät gr.
"ßßa? auf fi)rifd) abbä 'iuiter, 9}^önd)'. — 5tbtct
i}. mbb. aptei abbeteie fpät aijb. abbateia J.
'2rbtei' (für *abbeia?) nad) mlat. abbatia (nbl.
abdij) unter Ginflnf; non afr3. abbaie mit 2{n=
lel)nnng an abbat?
abtrünuifl 5(bi.mbb.abetrünnec (abetrünne)
al)b. abatrunnig 'abtrünnig': eigtl. 'mer fid)
non etmae abtrennt'; bcnn trennen entbält bcn
glcid)cn Stamm; ngl. and) abb. anttrunno
'(5'lüd)tling', mbb. trünne 'abgcfonbeile Sd)aar'.
3lbwcfcnI)Ctt 5- feit Stieler 1691 gebnd^t
nnb im 17. ^"sabrb. gleid)3eitig mit Slnraefcn^
beit 3. 53. bei ocfcn öfters belegt (frübcfte?
ocngnin bei Souborp, Acta publ. be§ 3;eutfd)en
itriegcö I 43115 435b). llrfprgl. btrfür Stbmefen
9teutr. (ogl. @ombert§ '^^^rogramm 1893 S. 4).
t 5lb3it(öt Jv. 'SBaffergraben' crft nl)b., umgc=
bcutfd)t am-> lat. aquaeductus (barau§ aud)
fd)roei3. Sitten 'itanäle'); f. 2Inband)e.
Slcccnt 9JI. unter bcm ßiufluf; ber lat. unb
ber beutfdicn ©rammatif im 16. 3fll)i'i)- fii'^' '^t.
accentus (fr3. accent) entlel)nt unb fd)on 1571
in Simon 9iotb§ 2)ictionanu§ nnb non .s>nifd^
1616 alio Arembmort Dcr3cid)net (e§ ift fd)on 1564
oimmer. Übro. II, 573 belegt).
aä)
3Ibani§apfc(
ad) Sntcvi. iiilib. ach afib. ah; baju mfib.
nlib. 51 dl, Ql)b. ah ^1?. 'Mv SBch' ioivic bic iyät
ml}b. 5lblcitunii ät^jcn eigtl. 'adi faijcn' (gcbilbct
luic ilirjcn, biit5cn).
3td)nt 9?]. mt}b. achät = gr.^Iat. achates.
t 51(f)C vlicin. für 9? a dien.
■;- 5(ti)cl f. ^JUnc.
T nd)clit otro. 'en'cn' ein iubcnbeutfdie»
2Boil, öon l)ebv. äkhäl 'ei'fen'; fd)on im ^Rotroeljdi
bc§ 1.5./1G. Cs^lu'bC'. be3cugt.
Sttftfc 5. nibb. ahse abb. ahsa ^. = nbl.
as, anglf. eax iv. (engl, axtree) ''Jldiic' ; tia^iU
mit l^'Jlblcitnng ba§ glcid^bcb. anovb. oxuU, luo-
raus- entlehnt mittclengl. axel, engl, axle-tree.
i^orgenn. aksfi ''Jldifc' ift über bie ibg. Sm'adten
roeit ccrbreitct; lU-neriunnbtfdiaft belteht mit ffr.
äksa 0.11., gr. (iSiuv. lat. axis. nfloo. osT. Ht.
aszis '3tdife'. Jer Ü^erbadn einer (Sntlehnnng
ber genn. SiinK ift unbegriinbet; t)gl. '^ati.
2;ie örunbbebeutiing ron ibg. akso- bleibt bunfcl ;
man bat an SBj. ag 'treiben* in anorb. aka
'fal)ren', lat. ago, gr. ä'fuJ (unter '3(cfer) ange^
fnüint. S. i)a<^ flg. 2Boit.
5ld)fcl ?;. mlib. alisel al)b. ahsala 5- =
anglf. eaxl. anorb. qxI ^., afäd)f. alisla Jv.
'Sldifcl'. 53cjicbung bc§ gemeingerm. 2Borte§
ju bcm altibg. 3ldifc ift ivabrfdicinlid}; lüeiter
Tinb lat. axilla (altir. oxal) '5ld)fcll)öl)lc' iinb
äla (au§ *axlA) '5ldifelböble, Alügel' uenvanbt.
3m Wenn, bat got. *alisla (ibg. *aksl;"i) nodi eine
rcidiere SiiH'e, inbem normen mit germ. o, ibg.
ä in ber 3tammftlbe ba',n gehören: anglf. öxn
öcusta'''2ldifelbDble' unb abb.nohsana'mbb. üehse
uohse 7f. ''Jldifelhöhle', nbl. oksd 'Jldifel'. Über
ba§ 3?crhnltniv Mi Sdniltcr f. bie§.
ncftt ;lahlm. mhb. ahto abb. ahto (baju ogl. bic
Crbnuiuvösabl adite) =^ got. ahtau. anglf. eahta
engl, eit-'ht. nbl. acht, afädif. alifo: ein gemein^
germ. unb weiterhin ibg. ;^)ahlmort mit ber ur^
fprüngl. bualcn Wrunbform nktöu; rgl. ftr.
aäjäu, gr. öktiü, lat. octo. altir. ocht. lit. asztüni.
— SDegcn bc^J 5luc>brurfy adit Xage f. bie gc^
fdiiditlidie ^^cmerfung unter OJadit.
5lrf)t ?!. mhb. ähto ^v. 'SPerfolgung, mneb^
unb ^•Keditlofigtcit, ^Idit' abb. ähta (anglf. öht)
Jv. 'feinblidic i'crfolgung' ; ba^u nri)tcii mhb.
a?hton abb. ähton ^^ afädif. Ahljan. nuglf. rlitan
(au§ *nnhtjan) 'perfolgen'. Wenn. *ahtjan au^^
anhtjan 'oerfolgen' unb *arilitö- 'iVrfolgung'
fdicinen auf einer bentallofcn 2i?s- S» beruhen, bie
uielleidit mit ber Siinie uon eng ober eher mit
gr. üv(i-fKri unb altir. <^ccn '^mang' jufammeit=
gehört.
nrijtc Crbnung§snbl mbb. ahlede mcift
nertür^t ,^u ahto al)^. ahlodo = got. ahtuda.
anglf. ealitoöa). Tie brcifilbigc Jovnt ad)tcbe
ftirbi im 1.". ^abrhunbert au§ (ücrcinjclt nod)
bei Steinhömel), aber im lö. unb IG. ^obrh.
finben inir bie ^Nebenformen adite übe (nad)
fiebcnbe gcbilbet) unb aditeftc.
9(AtcI 9J. f. unter Icil.
n(()tcn :?)Uv. mhb. ahten ahb. alüön 'hc-
aditcn, criinigen'; baju^ldit J^■. mbb. ahte abb.
ahta jv. 'i^caditung, 3hifmerfen'. i^gl. nbl.
achten, anglf. eahtian 'erauigen' ; ba^n bic l-'^lb^
leitung anorb. ä'tla (got. *ahtil6n) 'meinen, bcn=
fen'. ;-)U ©runbc liegt eine germ. SBj;. ah 'meinen,
benfen' in got. alia '3?crftanb' — ahjan 'glauben'
— alima 'öeift'. Tk ibg. 35>,v oq bat eine grofjc
3>erbreitung, fie erfdicint 5umeift in ber iBcbeu=
tung 'feben', bic in ber jugcl)öiigen Sippe uon
3luge ,^u läge tintt.
a6)tcv nbb. Tür after; — 3(diteruiaffcr
'.Ciintermaffer' f. unter Slfter.
äd),K)t otm. gu ad), mic bu ^cn ju bu.
5tcfcr 9JJ. ml)b. acker ahb. ackar accliar
(ahhar) 9DL := got. akrs Tl., anorb. akr, anglf.
«cer engl, acre (barau§ entlehnt fr,^ acre), nbl.
akker. afädif. akkar. @erm. *akra-z beruht
auf ibg. agro-s = ffr. äjra-s 5R. 'Irift, Ghenc,
Mnv', gr. (irpöc. lat. ager (St. agro-) '3ld'cr'.
Tay i^crhältniö uon Irift gu treiben madit
c§ niahrfdieinlidi, 'öa^] 51 der (ibg. agro-) auf
ber ibg. 2B3. ag 'treiben' berul)t; ügl. ffr. aj
'treiben', lat. ago. gr. äfvj fomic unter 5(difc
ba-o anorb. aka 'fahren'. „So bcKidmet ibg.
agros im mciteftcn Sinne 'Aelb unb ^lur' ur=
fprüngl. cik- 'äBcibclanb', uon bem bann, alsS
ber 5(cterbau bie iMcbjudit .uirürfbrängte, ber
gröntc leil alc^ 3(cfcrlaub benutz mürbe". Ter
^öcbeutung-öübergang uolljog fid) roohl auf ber
3i>anberung ber europ. :^)nbogermancn nadi
JBcftcn; aiui) bie SB,v ar 'pflügen, acfcrn' ifl
meftibg. ; ugl. gr. dpöuj, lat. arare, got. arjan.
ahb. erian. aflou. orati unter 'Jlrtlanb.
UlbninottVfcl Tl. 'beruorftcbcnbcr !Ieil be§
Sdiilbtnorpcl-ö' uor Mridnnbetannt unb uon ben
älteren ainirterbüdieru nidit uer,^cidinet (felbft nidit
uon .s>enifdi IGIG, ber übrigen« 5(bam&apfel
alö "i^arabic&apfer S. 90 angibt; biefe 5^ebeutung
ift für bac» ältere 9ihb. mchrfadi bc.^eugt). TaS
früheftc beutfdie ;)eugnic-. ift 1502 CS. i^auhinu§
De Cfirporis humani parlihus (^afcl) S. HO
ßpö-fxoc vulgo'morsus et pnmuni Adami'; 1G03
hat (5. Sdnuenrffelb Theriotroph. Silesiae S. 21
^l b a m c> ,^ ä P f l i n. 1 G7M finbet fid) in Tl. .Krämer?
23?ortbudi in teutfdi = ital. Spradi (9ii'miberg)
5lbamc>bif; 'ber .<{norpel im .s^alfe', il rnorso
d"Adamo (ebenfo in fuamer& hb.^nbl. 23}b. 1710
uiUer fiel)ltnübcl); Stielcr 1G91 üerscid)net
nbbteicii
miev
3(bam§btf5 'larynx'; cbcnfo (lat 2;cn^(cv 1709
Clavis Ling. Lat. larynx 5(öainiibtf; (oiil. ital.
morso d'Adamo, frj. morceau d'Adam). (S'J
fe()lcn ältere ißcleac für ^IbaiiK^apfcl, bas
feit tvrifd) 1741 imi) 3löeluiui al» fd)viftfprad)=
Itd) gilt. G^' cntfprcd)cu fv3. pomme d'Adam,
engl. Adam's apple, jd)iuet). Adamsäpple, bän.
Adams äble, iibl. Adanisbroklcbcnfoi'odl.jablko
Adamovve, [uHiui. Adamavo jaldko, Ictt. Adama
äbüls). 2;icfe fo uorbrcitotc ixnicnmuui iirünbct
fid) nur bell ;i^ol^öunl3, bof; bcv itcbltnorpcl ein
Stüd" bcc« ücrbotcnen ^(pfcliS im ^^^nrabiefc fei
(üieüeid)t beruht bicfev auf roinnit. ©ebiet im
15. '3al)vbuubert bcjcugtc S^olfvölaube auf Um=
beutuug uou bcbr. tappuach ha adam 'pomum
viri'; pomuni foü bic m(at.=bcbr. ißcucnnunci adcr
(5vbabenl)etten bec- mcufd)lid)eu Mörpcrc-« fcini.
2^a 3(bam fpc^icll audi bcu '^(pfclbul^cn ober
©rogcu uou Goa bcfommcti ijabcn foü, fagt mau
iu ber ^-^falj älbam^froöc, in öeffeu grüps
(Gaffel adamsgrüwes), iu Öeipjig greps adams=
greps, in Sdiraabeu unb lirol 5(b am 6 bu^eu.
3)af ür iu ber 'Jibciupf alj unb iu ^;)iaff au @ u r g c l =
hiopf, iu ber Sd)iDei3 uub im Glfan oiun"cl.
Ghpträu-J c. 2U de knoep an der k^le. ^ii Cft=
preufjcu 3 a u f f n u b b e l , iu ber C berpf al3 33 i e r --
fröpfl (3(bcluug teuut 53icrfuoteu).
abbicrcn ot>ü. iu ber 1. |)älftc be§ 16. '^ai)xi).
(9leid)3eitig mit fummiereu fomic fubtral)ie=
reu uub multipliciercu) eut(el)ut; es be=
geguet bei ^ac. Äöbel 1532 3ied)ueu uub 33ificrcu
<5. Gl unb bei 6ruftu§ 1562 Gramm. Lat. I. 306
unl) luirb 1571 iu Simon Üiotliö 2ictionariu§ al§
Sebniuort uerscidinct: ani lat. addere.
t abc uereiujelt fd)on m()b. ade (aide, bai-' and)
nod) im 16. 3al)rl}. 3. Jö. bei 50luruer (Seudimatt
5B. 317 begegnet) aiiv altfr3. ade neben adieu,
^sm 16./17. ijabrl). bcrrfdit abe uub mirb oon
9)Jaaler 1561, üou Stieler 1691 alv üolf-:>üblidi
ccr3cid)uet; .'öenifdi 1616 fcnnt fdiou abc uub
aöiou unb 1617 fiubct fid) abieu and) in
beutfdieu oeituugen (frül)e Sittcraturbelcge finb
Cpii3 1624 ^:]]oemata S. 61, ä1tofd)erofd) 1644
öef. ^l)il. II, 815 uub Sdntppiu» 1657 ^-reunb
iu ber 9tot S. 63 foiuic ©rimmelöbaufen 1669
Simplic. 457. 458). 2t bc ift im 18. ^sai)xi].
veraltet (nad) öeffing ll'' 280 „fiubifd) unb ge=
mein") unb burd) abieu crfct^t ifdiou 1644
£prad)ocrberber J IIb; 1595 Sdieibner Inter-
preie 3. 3), bält fidi aber aU5 yoetifdicc- 2Bort.
t Stbcbnr d)}. bie iu SDIcdIcnburg, '^Nommern
nnb ":|3reuf;eu (bafür iu ber 9}tart ituepncr
uadi Golems 1656 Oeconomia Ruralis 3. 40
unb iu ber Ufermarf it u e p p e r eigtl. 'iilaiuicrcr' )
üblidie, iu mel)rfad)eu 'iiautuax-iantcn ("örauu=
fd)meig hailebärt) burd) ^liebcrbeutfdilanb ucr=
breitete !öeueuuung bc<- Stord)-?, bie fid) aiv
hvercli ulwar and) im Cberbeff. fiubct; ugl. nbl.
ooijevaar, luubb. odevare, nU)b. odebar al)b.
odobero (frübcr alfo mar ber 9iamc üerbrcitcter).
Ginc 3it)eifello§ fid)erc Tcutimg fcl)lt; baS^ 2Bort
rairb mcift al» 'ilinberbringer' (3U anorb. j<')ö
'Äinb') ober al^ 'C^lüdybringer' gebeutet (ugl.
5ülob). i^gl. Stord}.
5lbcl 1>JJ. mbb. adel 9J^3^. '(^efd)led)t, cblc§
(^efd)led}t, ebler Staub, 3]olll:ommenbcit', abb.
adal 3i. (itnb edili 5)J.) '@efd)lcd)t, bcf. cbleS
@cfd)led)t' = afddjf. aSali 9c. 'cble§ ©efd)led)t
(ÄoÜcft.), bic Gbclften, ber 3Ibcr, nbl. adel, anglf.
ce(5elu 9^cutr. 'i)3l. 'eblc 5(bfunft', anorb. a?ial
'3(n(age, (ycfdited)t'. Sencaubt mit a[]b. uodil
uodal 9c. 'Grbfit3, .s^cimaf (nbb. Ulrid) au»
al)b. Uodalrich ober Uf)lanb auö Uodal-lant)
= aiäd)f. ööil, anglf. eSel dJl. 'Grbfi^, i>eimat'
unb nad) C 3d}rabcr aud) mit got. atta '33atcr'
(altfrief. aththa). 2)aruod) fd)eint ber 33egi-iff»=
fern ber germ. 2B3. a|): ö]) {aibS ibg. ot ober at)
ber bc^ '33ätcrlid)en, 5(ngcftammtcn' 3U fein.
I^av, bie Sippe eine ariftofratifdie Jö^bung im
SBeftgerm. 3eigt, ift für eine ältere Äulturjcit
nid)t auffällig: nur ber 'i^orucbme batte ein
(^efd)lcd)t; Stammbäume uou J-ürfteu (in alten
Cueüen) reid)eu iu bie altgenn. ;:)eit; bie 9camen
mit 21 bei al§ erftem ÄompofitionSglieb finb ur=
alt: 3llfou§ nad) bem Span. (au§ Adalfuns);
Adalheid, Adalberaht; Adolf au?-' Atha-ulf;
ba3U bie 3lbleituug ai]b. Adalung. S. nod)
3(blcr unb cbel.
Slbcr <v. mbb. äder al)b. ädara Jv- = mnbb.
ader '3Iber, Sel)nc', nbl. ader, anglf. eedre J-
'3Iber' (feiten eSr), afduueb. a|)ra ufd)meb. ädra;
ba3U obue bai- ableitcnbe r im 'Ülnorb. seSr iba^
r blof; 9iomiuatit)3eid)en) ?f. '3(ber'; got. feblt ein
3U biefer Sinpe e{) gcböiige^i 2S>oi1. 3}orgerm.
öt- bat mau 3U gr. nxop 'Sxvf — nfpo"^ '^audi'
gefügt, mobei aud) 311 einnuern ift, baii m[)b.
mnbb. äder im $1. 'Gingeraeibe' bebeuten fann.
abtcu au?: tr3. ä dieu, f. abc.
9(bjutant 9)1 roobl ein 2e()uniort be§ 30iäbr.
SlriegeÄ, uou Stieler 1695, üou 23o1cE v. 3Beit=
beim 1722 unb uou Speranber 1727 al§ J-remb--
luort ücr3eid)uet: aus fpan. ayudante.
3tblcr Tl. mbb. adler adel-ar (aud) adel-
arn) 9Jt.: eigtl. ;]ufummeufct3ung 'ebler 2(ar' ;
babei ift iutereffant, bat"; 31 ar im 9cbb. bic cblcre
53e3eid)nuug ift, mäbrcnb 2(bler un^ als @cnuc^=
lüoil gilt, obue bat"; mir nod) bcu Urfprung aiC^
2t bei unb 3t ar füblten. 3tbö. *adal-aro fd)eint
3ufällig unbelegt 311 fein. Gntfprcd)cnb uDl. adelaar
(neben arendi. ^"siu 16.— 18. ^"sabrb-, mo 3t ar im
5lbmira(
— 6
5(Qio
jiücttcn ©lieb von o»fanimenfe^ungcn Icbcnbitj
blieb, finbct lief) meln^adi bie 2^cutunn yon 51 b 1er
QU'? 51 bei aar, ba§ nodi bei .öerber alv ^}iebcn--
form von 3lbler (= mlib. adel-ar)ciicfieim. Tic
Don C'iitticr iicbraudite ^-orm ^(belcr cntniridit
bcm norblliiiriiui. iinb iibb. adeher. S. 31 ar.
5(bmtrnl '^Jl. in bcr Jöebeutuiu-j 'Cberbcfcl)le=
babcr ber ,"ylottc' (praefectus classis) — ctiua
glcidijeitiii mit 5(rjciial imb mit 9(rmnbn
(f. umer A-lottci — um ir>r>(i aU iJlmiral unb
2tbmiral ( Aronc-ucraer IfjTS im ilric^vjbud) liat
nodi eine britte ,"vorm: 5(mer) ciuiiebüniert ;
©i-ac-m. ^überuÄ unb ^Tafmiobiuc- 1540 unb
Jyrifiuö ir)41 fennen cc- nod) nidit; "Jlmiral
pnbct iid) 15G1 bei ÜJIaalcr löc, 157»» bei .'pabr.
^uniu!? Nomenclal., ir>82 bei ©oliuj. Onomast.
199 — 3lbmiral löG2 bei (Sxiifiuci Gramm. I.
264. Sdion .'öeniid) lOKJ bcnoruuit bie Aorm
2(bmiral. 2:ie Sippe iboju ennl. nbl. admiral)
flammt auv afr.v admiral amiral. bie^> burd)
fpan. i^ermittlnufl (altjpan. almiraje de la mar)
au§ arab. amir-al-mä amir-al-balir 'praefectus
maris' (amir = '©mir', al ift ©cnitiupartifcl),
roorübev Soift 5Rom. ^orfdi. 4, 3fJ8 bnnbcit.
Sd)on in ml)b. ;',cit (feit 2Bolfram non G;fd)en=
bad)) hatten mir admirät amiral amiralt ak-
litcl bcö (Slialiren.
Slbrcfic A. in ber 58cbcutunfl 'i8ricfauffd)iift*
in ben ,'vrembmüilerbüd)ern feit Sd)eibner Ki!).")
unb 3pcranber 1727 ucr,^eid)net unb mobl fd)on
roährenb bev :5<»iäi)rijien Mrieiicy entlehnt („meine
Briefe an ÜJJonficur JKhümliuii abreffiert" 51r=
inotU'o=9Jift, Siettuuii bcr cblen teutfd). .s>aupt=
fpradie 1G42). ;;unfd)en 17r)()— ls.")U finbct fid)
5^ c h ö r b e ( „i>cn 'Bv'xci an feine 53el)örbc abiieben" )
alv i5erbeutfd)univ — Xie bei unc- am 3d)lun
bcö Is. ,^al)rl)v.. auftretcnbe ^cbeiUuiui 'feierlid)ey
Sd)reiben' ift pon Gnglatib auyiiejianiien, mo
address feit ber JHcftauration l(i02 alc« '3d)rift
ftüd bcö cufll. "I^arlamcnty an ben ilönia' (biefe
SBcbeutunfl mirb in Teutfd)lanb bem^M in ber
1. .C>älftc bev IS. Mhi%y unb ,v 'l^. bei aUora^
fori 1727 vicbud)!) auftritt. ;Ju Wrunbc liciU
bcr 3ippc fr,;, adrcsse.
Slbüofnt '))!. im Einfang beö 10. ^snlirl). be=
rcitö iiblid)(.iMmen l.Jl!» S\la<\ unb i^crmanunii;
Scb. ^-i^ranbt iniO ^jjarrcnfpicucl; Scb. ("yrancfi?
llbciict?unrt üon (fracMuiiv.' l'ob ber Iborbeitiunb
feit 9Jlaaler ]'»r,\ and) poji ben SJiirterbiuhern
ücr;icid)nct : auv. lat. advoratus (f. unter i^oiiti.
t äfcr f. aber.
■i" nfcrn^Jtip. 'micbcrholcn' ein oberb. ÜOort:
ml)b. ävfrcn al)b. avarön; f. unter aber.
=aff 3uffir ,uir i^ilbun^ uoji !8ad)namen (Gr-
)Cil§namen (bef. im Jränf.^.'öeff. v(\\. .sSoneff),
luoui -ep- -p iand) mcftfäl.) alv unpcrfd)obcne
^•orm bcv -Jibb. j. 53. in Scnncp. Tay ,;u
©runbc liciicnbc *apa ift feit. (= lat. aqua
'3Baffer', tiot. ahwa MhuV).
9(ffc 1 301 ml)b. alle al)b. affo Tl. (baju im
3(l)b. bie 5c'»i"i»^iJ'^i"Hlcii ^^^ ^^i" alTinna
'^tffin') = anorb. ape, ancilf. apa engl, ape
(barau'5 ir. c\äl. apai. nbl. aap. 3^ur fad)tid)e,
nid)t aud) fprad)lidic förünbc fpred)en bafür, haii
iierm. apan-, mit uield)cm altruff. opica. altböhm.
opice ,^uiammcngcl)ört, alö uraltee Sel)nuioi-t
auf unbct'anntem .'öanbclvipcgc ju ben @cr=
manen fam; £>. Sd)rabcr bent't an feit, äßpdva^
(für (ißßdva<;?) '3(ffc' bei .'pcfi)d). ;>ben=
fallC" ift C'o fid)er, baf; c§ fein gcmeinibg. unb
aucf) fein meftibii. 2Bort für 5lffc iicgcben bat;
fo entflammt mnbl. simme simminkel '5(ffc'
(barauv' nbl. sim scliarminkel) burd) alte @nt=
Iclinuuij QU§ lat. simia *simiuncula (anbfrf.
*simmia anv lat. simia = frj. singe). — <B.
aud) 9Jhinaffc.
t5lffc2 grij. 'lorniftcr' ueucrbiniv3 in ber SoU
batenfprad)e, mcil ber ©aufler ben 'Jlffen auf
ber Sd)ultcr trägt.
9lffcct Tl. im •Jlnfaitg bc§ 16. ^al]\i)§. auf=
tretcnb uiib oon 3imon 3iotl) ir)71 unb .s>cnifd)
1G16 uer,;cid)nct : ün<-' lat. affectus (frül)c Belege
ir>26 in bcr '>^o\xi. (Sorrefponb. von Strasburg
1, 26;-^; 3eb. m"ancfö Übcrfeljung uon Gra&muö'
l'ob ber Il)orl)eit 3. Km'').
•i" 9lffi»Itcr Tl. '^Ipfclbaum' unter 5lpfel.
Alfter Tl. ml)b. aftcr al]^. aftaro Tl. '^43o=
bcr' eigtl. 'bor .s>iuterc' ^n ml)b. after al)b.
aftar5lbi. 'hinter, nad)folgenb' ; tia:'in got. aftana
'uon hiutcJi', anglf. a»fter engl, after 'nad)' (nbb.
nbl. achlcr). got. aftra '^jurücf, mieberum'. !i>cr=
uiaubtfd)aft mit got. afar 'hinter' unb ber unter
aber behanbeltcu Sippe fleht feft. — ^Iftcr^
in ;)Ufammcufcuungcn eigtl. 'nad)', morauy ber
^-Begriff bec> 'llncd)ten, 3d)led)tcn' ; pgl. mhb. aftcr-
spniclu! 'i1iad)rebe, '.Jlfterrebc' — afterworl 'i^er=
leumbuug'; bie ältere ^iVbeutung 'nad), hinter'
bemahren nhb. Alfter miete, =mufe, =rcbc.
'■i^ead)tc nod) Alfter barm ©n)pl)ins5 .Oorribil.
isorrebc S. 6; fd)iPäb. (bereite^ in ml)b. ^\c\t)
aftcrmonlaj; für 'Xienftag'; ,'ö. 3ad)y Artft=
uad)tv'fp. ;'.7, '11 21 .", % f t e r w i n t c r '''1iad)mintcr'.
1 5(flnlnftcr Tv. im 16. ,uihrh., beiCpitj 5lge=
1 after unb bei Wüutl)er ^Iglafter f. unter
Gilt er.
'Hn'io Tl. in ber 1. .«öälftc bc§ 18. 3a()rf)§.
herrfd)enb gcmorben (172u uon Spanutiu^, 1727
uon Speranbcr unb l'Joratori ab? mcmbmort
laff Ql)b. Eril-affa, 2lfd)aff al)b. Asc-affa; unb | ucr,;cid)net. ^n ber 2. .\>älfte be-o 17. ^^aljrf
5(i3lfi
n^iicii
(IGGO Cucv()ctbc, Srfivcibhmll S. 189. 194;
1685 @. Öicbe, tcutid)c§ SBövtcvbi'utlciu ^ 'ib)
iialt bafüv lazo, uioncbcii fid) jüiuicrc§ lagio
ctnl'tcdt, big um IT."/) 'Jlato bafüv [)cnid)cnb
luivb. Ter ciaujcii Sippe lietit 311 Önmbc ital.
l'aggio, picinontcf. Tagio '>i(ufoelb beim i9ed)=
fein', ct(itl. 'iu\iucmlid)feit'.
5(fllci d'- "'')b- agleie ü{)b. agaleia Jy. =
nbl. akelei; ui]l. ital. aquilcgia (unuieftaltet frj.
ancolie). llripruiui bitntcl. Tie n()b. 3iebcn=
form 3(felei, 'Jlflci ift nbb. r^^ommern aklei)
= nbl. akelei.
Stflrnffc iv. eilt um 1700 auftretcttbce m-cmb=
mort, ^lieitev uoiltommency u. f. m. ©örtcrfmd)
(£()cmiiit3 1722 S. 2iJ8 uitb ;')CbIer 17:52 jucrft
ucr3eid}nct iittb noit bctt "^l^itriiten ilittbcrlittg 179.5
itttb (Sampc 1813 bcbanbclt: cileidijeitio ntit cttcjl.
agraffe au§ frj. agrafe (agraffe) uiitirgl. agrape,
\)a§ mit ivaüou. agrafer '(^reifen' auf a{)h.
kräpfo ',s*->afcu' (f. ^Irapfcn) jurücfocbt.
t 5(öftcin dJl. f. 33 c ruft ein.
SKjIc A-. mlib. ale al)b. Tila ^■. '3dntftcr=
a()le'. 3^0311 in o(lcid)er iicbeutunci bic 'iJtbIcituufl
al]t>. älimsa älansa J. (mit bcmfelben Suffir mie
©cnfe): cio(t(. alesna (fd)iüci3. älesne alse),
iüo()er cutlebut bie romau. Sippe oon fpan. alesna,
ital. lesina, frj. alene '2(l)lc'. iBgl. anglf. <el(cnci(.
auf bcn Crfnepinfehi alison), anorb. alr, nbl.
aal eis, bitmaiid). eis '3(hle'. Sscrmaubt mit ffr.
ärä '-^^friem, 3((}(c' nnb mobl audi mit [it. Via.
lett. ilens, preuf?. ylo '3l(}le' ifallv fic auf por^
genn. elä- '5(l)(c' meifcn). 3" Teutfdilanb fiub
uod) Säule unb Pfriem al§ Spuonpma 3U
nennen (aud) Crt, öftreid). Sdiufterörtel).
3Son älteren 2erifoi^rap[)cn fcunen Arifiu§ lö-tl,
©raSm. ^dbcrib^ löiU unb 'Maakv LlOl 31 b l e nidit.
91I)U -Hl. mbb. ane (uiuticlautetc ^Itcbenform
ene) abb. ano dJl. 'örofuiatcr'; ba3U bimtniuiu
alem. '3U)ui SOL '©rotumtcr' unb nbl. aanheer
'3U)nberr'. (Vcrncr 3(bnc J- '"bb. ane abb. ana
5. '@rof;muttcr'. Tie Sippe ift fpejififd) beutfdi,
ben übrigen germ. S^ialeften fremb (bod) ügl.
anglf. Onela aiv Gigcnnamc); pgl. aud) bic 3u=
gcl)öi-ige eigtl. biminutinc '-i3ilbung G n f c l. 9tuf;er=
balb bcy (5crm. ftcücn fidi al^^ urt)crmanbt bin3u
lat. änus 'alte Arau', altprcun. ane '@rof;muttcr',
Ut. anyta 'Sdmnciicrmuttcr' , mol)! aud) gr.
(Öefi)d)) ävviq '0)rof;muttcr', aüeft. nyäka (fall§
= *anyäka) '©rofiuatcr'. Über bie 53cbcutung
t)on 'iü]\\ f. ©ronuatcr. 2;ic 53ebcutung '3)or=
fabren' luirb für 2U)nen jucrft im 9ibb. (3. 33.
in ^vommcru) bezeugt; fic begegnet j. 33. in S>cid)=
iimnuö '^.'pcftc ber .Itieberfadifcn (172.j) I, 17.
246; II. 62. 192; III, 367 unb mirb um 175U
fd)riftfprad)lid}.
abnbcit otip. 'ftrafeu' m()b. anden ül)b. antön
anadön 'ftrafen, rügen' 3U abb. anto anado
'iffl. 'luiberfabrcne Mräufung, nerbittcileS 0)cfüb(
barübcr, ;')Orn' ; entfprcdicnb afädif. ando '3hif-'
gcrcgtbeit, oorn', anglf. anda oneöa '(5ifcr, 'Jirger,
.N>an', 1U03U andian °3ornig fein'. Tasu bemabrt
ba§ C^)ot. bic 3U (^runbe liegcnbc 5i>3. an 'baudicn,
atmen, fdmauben' in us-anan 'fterben' ; pgl.
anorb. ande (barau§ fdiott. aynd) '-lUem, @eift' —
9nd 5. '3(tcm, Seele'; unb nod) anglf. eöian
'atmen' (got. *an^jön norauefe^enb), anglf. oro|)
oru])°3(tem'(got.*uzan|))—or(5ian "atmen', anorb.
orende '3(tcmlofigfeit'. Tic in ber gan3en Sippe
entbaltene iri>3. an ift altibg. in ber 33cbcutung
'baudien'; vgl. lat. aniinus anima, gr. dveuoc,
ba3u bie inb. 3B3. an 'bniid)en, atmen'. — aljnbcii
3tm. 'abnen' f. abtten.
9lÖnc *y- 'Stengclfplittcr uon (Vlad}§ ober .sMnf
ml)b. agene abb. agana J-. 'Spreu' = anglf.
pegne (mittclcngl. awene, engl, awns '©rannen,
'Sldicln an ben 3ibrcu' ift norb. (Smlcbnung), got.
ahana, anorb. ogn 'Spreu'. 2{u§ bcm 3lltgerm.
ftammen finn. akana, eftn. agan, lipl. agan.
Urpcrmaubt mit ber germ. Sippe finb gr. axvri
äxupov 'Spreu' fotüie lit. akütas, Ictt. akots,
apreuf;. ackons '3(()nc'. @ot. ahana unb abb.
agana bentben mit apreuf;. ackons. alat. agna
unb gr. äxvri auf ibg. akonä akhonä.
äljucin 3tiu. eine im 16./17. ^^brb- nod) int=
befanntc ^^tcubilbung 3U äbnlid), bie in ber 2.
.'öälfte bes 18. 3afn"^}§- burdibiingt (bei ©octbe
belegt). 2)afiir miprgl. (3. 33. bei öutber unb
im poingen S^brb-) äbnlid)cn („er äbnliditibm
in etmaä" Sticlcr 1691). Saä uon i^ritfd) 1741
nod) nid)t ucr3cid)ncte ab nein mirb non .v^enna^
177.") .»öanbbnd) S. 18.j al-!^ „2i>ort a\ii bcm
gemeinen Öebcn" per3eid)net, erbält aber in feinem
3(ntibarbanbJ 1796 bcn 33or3ug uor ä[}nlid)en.
aöncii {]tw. ncucrbingS perfönlid) „id) abne
etroa^." (öoctbc Okbiditc II 83; Sd)i[lcrÄ 2i>allcn=
ftein IV 9; Ublanb? @cbid)te 19. 32. 83. llU);
im 18. 3a[)rl). uitb frül)er unperfönlid) „e§ abnt
mir etmaS", feltener „mid) abnet": an?-' mbb.
anen (lueift mich anet) 'porauefeben, abnen',
ber älteren ocit unb bcn übrigen germ. Tialcftcn
frcmb: 3(blcitung oon ber '4>räpof. an; abnen
eigtl. 'anfommen, überfommcn' (eigtl. non @e=
fpcnftcrn ober Iraumbilbern 3U perfteben). 2^a§
pon Sutber unb .s>an§ Sad)§ gebraud)te ©ort
fd)cint mb. nbb. 311 fein; aU- üolfcniblid) für
Cberbeffen, '^^onnnern lutb anberc mb. nbb. Öanb=
fd)afien angegeben, ift cv ben oberb. d)la. frcmb
unb feblt im 16. ^abrb. bcn Öcrifograpbcn ArifiuS
1541 , Tafppobiuä 1,540 unb 9Ttaater 1 561 ,niäbrcnb
ßraemuy 2llbcru§ 1540 „cö ant mir" unb „id)
ät)iilicf)
— 8 —
^;!llbe
aiit" ocrjcidmct. 5hi^ beut 3ibb. nantmcn burrfi
Gntlclimmii bic (^Icidibcb. bän. ane iinb id)rocb.
ana.
öfiultd) ^ilbi. beut ÜlJbb. fvcmb; bei öiithcr
nio c n 1 i d) iicläiifui imb iuXrudcn bc§ iucftlid)en
DJJittclbcutjdilaiib im IG. ^sain'i). in bcr i)Jcbcn=
form cinlid) aiiilid) (tiva»in. 3(lbcnie 1540
cDiilid)), lyny für bac-^ oumittclb. cnlich, älin=
lid) 3(blcititiui ^^u ein cvioeiü; v<\\. lat. similis
ju seiiiel. i)iit bicjer Tcutnnii von ä Im lid)
Dci-n-öiit nd), bat"; ev bcin iiltovon Cbcrbentidicn
fvcnib mar, nnc c-:- nod) beute bev obevb. '-l^oltc-^
\vvad)c feblt; bcvö "-öac-lcv '-öibcUilofirtv von -)li>am
^^ctri 1521 unb im 5(nidilufi bavan anbevc 'l^ibd^
fllofjavc iiben'ejjen ii'uthevy ehnlid) mit fllcidi
(iilidii, iinb ba.ui ftimmt, bat"; Tajiuuibiu'o unb
(Iviiiu-ö lat. similis mit iilcid) uilnd)) übeiiclien
unb ilbnlid) iibcvbaum nid)t iHn-UMd)nen; and)
iiebraud)en obevbeutid)c Sd)nft)tcllev für nnjcv
ähnlid) uielfad) aleid), jnmal in friib nl)b.
^cit. ^'su bev abb. ^eit iibcnuiciit j^ilili nud) fiiv
'äl)nltd)' (im iHbcinfränf. and) anagilih analili,
ml)b. anelich). ^'^m Siebcnbiiviv beiieiinet uiel
fnd) önas inas alö %ileid), abnlid)'.
SUiDrit i1?. mbb. a[)i>. ähorn lUL, beiien ä
l'id) auv beut 2d)U'ei,v foiinc aiiy bcm iKbb. bei-
ÜJtünftevlanbev eviiibt. Cfttbiiv. id)U)ci,v änhum,
iu03uil^ijrtcvbüd)cvbey lU. biö is. ^'^abrb'J.anhorn
ancliore anili(jrn bieten, tonnen uielleid)t bavauf
I)inbeuten, bau abb. mbb. Ahorn aiiy *anli<)rn
cntftanben i)t. %h uvvcrmanbt biivften ba.^n
flcböven lat. acor ':}(bovn' unb (\v. üKuöTot; {c\v.
diKUTaXic, 'iiHutbolbevbeeve":'). (5"inen anbevn
alteu_ "Jiamen beö '.Jlboni-ö j. untcv ''llJanbolbcr.
^l)rc A- nn^- bem '^Uuval von mbb. elicr abb.
ehir ahir ^JJ. '"jibrc' = nbl. aar, nngif. 6ar (an^
*eahor) unb a-liher cnjil. oar. Ta ba§ r bev
31blcitunfl fiiv ältcveö s ftebt, finb <\ot. alis ))i.
(Wen. alisis) unb auovb. ax laiub id)iueb. bau.)
"Jibvc' bamit ibeinild); ba^i Tcvncv abb. ali ''jüive'.
9(uf;evbem inil. abb. aiiil ubb. 'ikbel '^JiU)vcn=
ftad)el, '/lbreniinl3c' (mciien be-5 eh v(\l. baiev.
Gdiev 'jlibrc', aut^lf. novbhumbv. ahher), an^^lj.
(>k1c '5ibveniinlKn' cn<\{. ails cils '$<ai1 on
2i.^ei,?en unb Cikvlte', nbb. (5-ibe 'flbvcnfpit^e' {c\ot.
♦ajjip":'). Tieticvm. 3L\^ ah. bie bef. 'fniveniinHe,
^l)rc' bebeutet, nimmt ui lat. acus ((^ien. af( risi
9i. '(^etveibeitad)er. llberbaum iit im ,\biv eine
äl.\v ak mit bev ('•hiiiibbebeiuuna bev' '3iutKn' iebv
reid) eutmidelt; ual. \\x. ^Kavoc; 'Xiflelart' —
ÜKuiva 'iNiebftad)cr - «ükujv 'ib3uvf jpieiV - üKpo;
'jintj*, Jat. acus — aculeus — acies (j. Gdc).
t 9(brcn — ."öau$evcn OT. '.'jSan^fluv', in
übiiriuiien, .öeffen, »Ivanten, Gljaf! unb Sd)iüaben
iiblid) (and) fd)iüeij. orn onni auc^ mbb. om
9JJ. '("vunbobcn, Icnnc',aud) '©vunb, Sobcu' abb.
*erin d)l. {c\ot. *arins), ii)eld)cm anovb. arenn Tl.
'.'öevb' entiin'id)t. ©eitcvbin maii abb. öro, anovb.
jorve '(^-vbe', joiuie lat. area '.söofvaum, Senne'
— arvum 'Js-luv, Saatfclb', fevnev and) oiv. ^paZe
'auf bic Gvbc' uevmanbt fein. ©. ivlnv.
nid)cn ']. eid)cn.
iHtclci --Hfl ei f. 51 1;» lex.
Wt Tl. id)on non .VScnifd) IGIO i)cv,^cid)net
{'— „leil bev C5omocbi ober ^vaiiocbi"! unb uon
Tbi^ „Xaiibnc" 1(327 (.icbvaud)! (i>(i)üv bei .v^anC-
Sad)"? nod) actus): an<-- lat. actus.
^^IftCH iUuv. in 2ubiuiii§ enc\l.=tentfd). 2Bb.
171G unb in ben Arcmbiuöi1erbüd)cvn feit Sticlcv
IGOf), SpanutiuÄ 172(1 unb Spevanber 1727
iHnicid)net, luährenb fvübcv bic lat. ^autfovm
acta im Tcinid)cn iun-bcvv)d)tc ; bod) bat fd)on
.s>cniid) IGIG ^){atyacten l'^VIcii: CSvefc. Steiiicv
lG2n älHid)tcliiefana B 11^ bieten; in ben ;-)Ci=
tuui^cn — ,v ^. (Solu 1579 — finbet fid) 2(ctcn
fd)on fvübev).
Vlftic ,'s-. an-> nbl. actie = cuiil. action (jc^t
bafüv sliare), fr3. action: uvfin-nl. „ein .s>anbel-ö=
mort bei bev oft- unb n)c)tinbiid)en liompat^nie in
(iuiilanb ii'ie and) in Avantvcid)" (opcranbev
1727); fd)on in Üubmiiv? entil.^teutfd). üli>övtcrb.
171G aly bciufd) ucv,^eid)nct („'^(ciion bei) bev
oftinbifd)en, afvicaniid)en unb bnbfonbaifdjcn
(iompartuie in Guiilanb"), cbenfo im llicucn uoll^
fommcnen ii. f. m. SBörtcfbud) uon inilrt v. 2Bcvt=
beim, C^bcuuiil^ 1722, and) bei OJJovatovi 1727
('iyii)i)iiHnid)c "^(ctien bef. in A-vanfveid) bcfannti.
^.Hlnünftcr '.lU. mbb. alabasler (ubl. albast.
iiot. alabalstrai'in) aiiy lat.n^v. alabastruui.
i?l(nuti Tl. (eine ("sifdjavt) mbb. alanl abb.
alant alunt Tl. = afQd)f. alund; ha^n uielleid)t
anovb. olunn 'ein ^ifd)': bunflen Uvfpvnno'ö,
üielloid)t mit ?lal ücvmanbt.
Vllnnt- Tl. (eine 'lU'lau.'icnavt) mbb. alant
abb. alanl Tl.: bindicu llripruniv?; ntan uev;
mutet ;')Ufammcnbanii mit bem ii(cid)bcbeut.fpan.:
povt. ala. baö mit fv,v aunrc auf lat. inula
3Uviidnotiibvt mivb.
lUIarin l'J. evit nbb., mit en^l. nbl. alarm an^ö
rtleid)bcb. ital. allarme, mobcv and) fv^. alarme
(eit^tl. ',311 ben SBaffen'l; bic (i-ntlebnuuci nc=
fd)ab im IG. ,\al)vb. in ben i'autfonucn !i!evman,
(V ll<''vm 0(111, ".Jllavma unb 'JUarm. S. Öävm.
lUInnu Tl. mbb. alun 9.1]. '"üUmn' au'j lat.
airim(;n, uiobcv aiul) Iit. alunas, ubl. aluin, fv^.
alun. enal. alum (auiilf. a'lifne, and) efnej.
^JUbc 1 ,1. ml)b. albe abb. alba Jy. 'rociftce
beim ''JJJefjopfcv flcbvaud)tc§ Äleib* nad) bcm
i}leid)bcb. tivd)l.dat. alba (cn^l. alb).
■sfUbc- 7s. 'SBcinfifd)' mbb. albel Tl. bcm lat.
?(( beere
9 —
alle
albula 311 Wnln^o liciit, luornitv nudi fr^.
able.
t 5Ut)ccrc, 'Jdbcitng iiM). '.'sobaunt'c'bccrc',
jclioit nuiöö. albere; al- lutvD nicift mit •Jllauts
3uiamiiiciu3cito(lt. Gntfprcd)cnö iiM. aalbes aal-
bezie; vo,\. ^ccrc.
SUbcr Jv. 'iBoitUHUipor ml)i). alber n()b.
albciri d)}. ''^avvd' : entlehnt anc-> ita(. albero
(and Int. albulus eii^tl. 'i\>cifuiappcri; einmal iit
al)i).arbar ''l.Hnu'cr be,^euiit. ,^\beniiicli mit'iJtbelc.
t 5Ubcrci /V. bei ^ejunci: nöö. ®ortbilönnc(.
ttlbcrit %i)]. älter n[)b. alber mf)b. ahvcere
'cinfältiii, albern' al)b. älawari \iiitin, frennölid),
jnticncii^t' (mit iiucreffantem '-öebcntnni^c-'übcriianci
i)om 'Jlbö. ^nm ilibö.i; Daneben bebentct ba^ö alib.
5lbi. and) 'mabrbaftiq, (\mv^ umlir'; fo mirb andi
für ciot. ^vvcrs 'mabr' bie iiebentnnn "frennblidi'
burd) un-werjan 'nnmiüiii fein' uorani-iieietjtdH-il.
aud) al)b. mitiwdri 'freunblid)'); f. \va[)x nnb
all. ilbrigcn^i fcl)(t albern (baraiiS cnttcl)nt
fd)H)cb. allvar '(Srnft' ?) in ber jetjigen 53cbentuno(
bcn oberb. $)Ja.; Sntber bat ed al-:i albcr an§
bcm ä1ib. in bie 3d)rinfprad)c acbradit. 2)ie
oberb. ^ibcUilofiareirj22— 1Ö3U überleben Öntbery
albcr mit närrifd) nnb fanteftijd), nnb bie
oberb. iöcarbeitnngcn oon fintl)crö 33ibel l)abcn
bafür einfältig nnb nntueiS. Jitr Sittber?
albcr babcn bie nbb. 33ibetn alücrn, nnb bay
anelantenbe n ber nbb. ("^orm ift feit ber 2. .s>älfte
bev 17. ^alirbcv I)b. gemorben; nod) ^^-rifd) 17-41
bcuor^ngt albcr. Untlar ift bie '-öe^iebnng .^n
fd)mci3. älpsch, nbb. (-^^ommernj alfsch 'albern'
(nbb. alf 'albcrneö 91läbd)en'j.
t SUbcrtnt a: bänfig im 17. ^sain'i]- (ugl.
3. 33. (^r-immclc4)aiifen 1663? Simpl. I 50, 69U.
II 41!), ®eife 1672 (Srjn. 60. 252. SSegen ber
23;>ortbilbiing ngl. (i-brbartät, (^robität,
Sdimnlität nnb Sdinöbität. 3. Süberei. —
3u2Ilbertät gebort 'iJdbertift 'alberner ^lienfdi'
bei '^^räto^nv■ 'Jüibcjabl ISS. 53cibe!? finb bnr=
fd)ifofc ober ;ifeuboafabcmifd)c SBortbitbnngen
au§ mat'aronifd)cr Siditnng (^^afeniagb 60 ex
Kurzweilitate im 22i>b.2).
9l((6l)mtc A. (uon i'llaaler 1561 bereit^ alc-'
2üdnmi) ücr3eid)net) fpät mbö. alchemie ,'v.
= ital. alchimia, fr^. alchimie: Cnellc arab.
al-kimiä (al- al§ arab. 3ütifcl nod) in "Jdfali,
StU'oran, ^llfabe, 'Jllbambra; f. ^Iltoucn)
= ©b ernte, t>a^ aly chimia Xll^ei« \ei\JLda
jiicrft in einem Tefret 2)ioflctiany belegt nnb
luabrfdicinlid) in '3lleranbria jn .s>anfe ift (nrfprl.
bie Ännft llIetallprätHiratebar^uiftellen). llrfprnng
bnnfel. 3>gl. .'öoffmann in iabcnbergd .s>anb=
roörtcrbnd) ber (ibemic.
alcrt "Jlöi. ein lanöfd)aftlid)(3. 53. in 33ateni)
fituijc, öti)mologiicI}e? ?3övtev&ud). 6. 9(ufl.
iiolt'c->tümlid)ev' i'cbnmort an^o frj. alerte, fd)on
](J95 uon Stieler, 1710 non oininutine nnb 1727
üon Speranbcr uer3eid)nct (frj. ä Terte eigtl.
ba§ '.s'^eraiti-rnfcn' ber £d)ilbmad)cn).
5Ufnn,5crct 5- mbb. ale-vanz Tl. '^^ßoffcn,
Sdfaltbeit, betrug': ju ai)b. gianavenzon 'f motten'
iinvi al- be§ nibb. tuie in albern); hain 5'tr=
lefan^ nnb ^-ant.
5üfo{)oI Tl. 15s;! uon Il)nrnci)ffcr (Jnomast.
als« alcofol mit anbercr '-l->ebentnng ('-^nber') bc=
jcngt; bie bcntigc ibebciUnng finbet fid) in 2cntfd)=
lanb sncrft 1597 in Sibauin»' Alchemia ©. 838
(alcool vini); al§ bentfd) lüirb c§ jncrft 1616
Don .'öcnifd) ücr5eid)nct („^Ilcool basi Snbtilift
eine? jcben 2;inged aii-' alcool vini 'ber 58rannt=
mein'"). Tun 16. {"^abrb. ift 'i^a^ älnn-t in ber
abcitblänbtfd)cn 5(ld)i)mic gclänfig alv 'feinftc§
'^^nloer' (finin. port. engl, alcohol. nbl. alkohol).
(Sä entflammt bcm arab. alkohl '^öleiglanj jnm
färben ber Zoranen' (fpan. alcohol in gleid}cr
^cbcutung = frs. alquifoux). 33gl. 9Jla{)n,
(Sti)mol. Unterf. S. 107.
5Utoücu Tl. erft nbb., au^ frj. alcöve (ogl.
and) engl, alcove, nbl. alkoof), bas. bnrd) fiian.
alcoba auf arab. al-kobba 'i^abinet, t'lcinci?
Ütcbensimmcr' jurüdgebt. Spanutius 1720 2eri=
con 3. 145, hai-' 3tenc uodfommeite 2Bb. t)on
3.^ol(f u. SBcrtbcim 1722 ©. 208 unb 3ucranbcr
1727 3. 25 uer3cid)nen c§ al§ SIlcoüc, ba?^
33obmer im Tioal) 3. 34 gcbraud)t. 2Babv1d)ein^
lid) ift eö luic engl, alcove im legten 23ici"tcl
be§ 17. 3nbvb'5. an^ bcm ^ranjöf. cntlebnt {&.
2kb<^, tcntfdjcx-i 2Börterbüd)lcin 1685 uer3cid)net
cö nod) nid)t, cbcnfomcnig .'oenifd) 1616).
aU 5Ibi. ml)b. abb. al (fleft. ^lural alle)
'gan3, jebcr, alle' = got. alls, anorb. allr. anglf.
eall engl, all, nbl. al, afäd)f. al. daneben eine
,^-orm altgerm. ala- in oufrtmmenfcBungen unb
::}{bleitungen; ügl. a[]b. afäd)f. alung mbb. alenc
'gan3, uoüftänöig' , got. alamans '^slur. 'alle
9.1ienfd)en', abb. ala-wäri 'gan3 mabr' (f. al =
bcru), alaniuwi 'gan3 neu'. ifi>abrfd)einlidi
bcrubt got. alla- alö ;iarti3ipialc 53ilöung auf
älterem al-na- (ügl. ooll, SB olle), ba icnc?
ala- ein al refp. ol als> SB3. enueift. €b got.
alan 'aufmad)fen' (f. alt) ncripaubt ift, bleibt
nnfidier; iebcnfaüe mit 3{cd)t ucrgleid)t man auc>
bem telt. (Gebiet öa^ö altir. uile 'gan3, jeDer, aü'
((^röf. oljo-) unb f't)mr. oll 'gan3', mäbrenb gr.
öXoc, roegcn ffr. särvas (aui- iög. solvo-s) 'gan3,
icber' feni gcbalten merbcn muf;. — aüc iti bcn
i^erbiitbungen 'alle fein, alle roerben' ift eigtl.
nur mb. nbb. unb im Cberb., 3. ^. in ber
3d)mei3 unbefannt. (Srac-m. ünbern§ 1540 bat
alle merbcn 'deficere' (x 11») unb Öutber ocr^
allein
— 10 —
mp
lücnbet C'o and) in bcr '^ibcl ibac- *-J3i[icKilonav
oon I(ionitt§ 31>olf, '^aid ir>2;> überlebt bicic-o
all mit „läv, ö?, ncnchrct, iduund)"». JCmlir:
idicinlidi bcntlicn bicfc Aovinclu auf (5-llipfc;
ciatl. ctma „alle ocrbraudit mcvbcn, fein"? —
nUciit "Jlbi. auÄ i^lcidibcb. nlll^. al-ein al-eine
uüc ivät anc\\l eall-äna. mittclcniil. al-öno. cniil.
alone 'allein' iinb nbl. alleen. — nltmnljltd),
allmäliii 'W]., nltev allmädilidi unb all =
iieiiiadi auö nihb. almochlich 'laniiiam'; bie
neuere Aonn ollmnlifl bcnil)t auf 'Jlnlchnnnii
an allemal; aber ber mbb. Aorm lici^t ge-
mach ju Wrnnbe. — '^(llnicubc Acm. (fdimäb.^
alem.) ml)ö. alnu-nde a. 'Wcmcinbetrift' ; mit
bcn älteren !:)iebenformen alm<'inde unb alge-
meine: eiiiil. '".Hdiicmcindcit' (al)b. *alagimei-
nida). — ''HHot 'Je. crü nhb., awv mlat. allodis
allodiuni i'ibcrnommcn, ba-ö die latinifierte Aorm
für ba-j altbeutfdi. altfninf. älüdis. ahb. al-öd
'©anjbefi^, (^an',eiiieiunm, freier '-öefit^' ift; nnl.
aföd)f. od, ani^lf. ead 'Wut, i^cfit.?', abb. ötag
'begütert'. Tnju ber (\cvm. (Siiienname Odoardo
Edward.
5(Ucc A. auö frv allee: bie Gntlebnunii fanb
nadi oeiller Kill iviiiücln IV. 2(il im Hojähriiicn
itrietie ftatt; bav- Arcmdiuort luirö iicr5cid)nct uon
Stieler l(j!t."> unb 3iminuiuv 172u, im ^Jieuen
uolltommcnen u. f. w. äBorterb. uon i^olcf n.
ifi^ertbeim 1722 unb uon Speranber 1727.
aUcrbiiin<^ ('i^artifeli in ber beutii^cu 'Bc^
beutun^i erit burd) bav 10. ^'sabrh. iieläufiii; in
ber '^cbeutuurt 'iiän,?lidi, uölliii' burd) bav< 17.
unb 1'^. ,uibrh. (frübcfter 'ikkc\ 3l^i^manl^^
Aauftbud) 1. ">!)!» 3. l<>!)i. ,^sm 1(5. ,uihrb. berrfdit
allerbiuiic unb feltcncr allcrbinneu. Ikv-
einjclt allerbiuiieC'l'cffinrtnöOli. i^iil. neuer =
bin()v, fdileditcrbinivö.
9Um A. '^-ikrtvueibe' an» 'JUben (^2(1 bin
entüandou: iilcidi '.Hlre.
iHlninnncf) '))]. nadi fr;, alinanarli, ta-S
mitteilt be-3 3imn. bcm ~?lrab. entflammen fotl
luic anberc mit :}(h beiiinnenbe Jlnnte (f. \Hld)i:
niic, 5tltoüen). Ta aber bie arab. iye,^eidi=
mmg für .Halenber utdit 5(lmanad), fonbern
taqnim (barau'? mailäub. tarcuinn» ift, hat nicl;
mcbr ^tbleituud an-? n»"iedi. = ä<\\)t. ('iXufvixiaKci
'Halenber' (bei bem .Hird)cnuater Lvujcbiu'ö be
,^euiit) ak" riditia ;u (gelten. Todi mad)t bie (Me
id)id)te bc>5 ill^ortcv im aiJittelalter (uierft 12(i7
bei ;){oaer 'l^aco unb im i:{. ,';abrh. aud) im
fpan. '}habifdi ak altnanaln iirof-.e 3dm)ierii^feit.
;in Teutfdilanb tritt cö feit i'eurbadiy .Mmanarh
pro pluribus annis Jl^en 14»iu uielfad) auf unö
beneiinet im IC. ,'\ahrb. aud) bäufi^i alij beuffd)er
53nd)titel il.'»4<i "JUmanad) unb "i'ractica Xoctoriö
CsobanniÄ is^olmar uut ,uir l.")40, A>ambura;
ir>90 Iburncifferv. "iih uiiö neiD ^Jlümanad));
Ulli, aud) ^\o[\. 3tirpianU'M587 Gramm. Elymol.
„ephimerides eim 5llmanad)" J ö^. 3(lv beutfd)
ücrjcid)nen lOlß .C">euifd) unb 1G20 ,'peupolb ba§
2Bort (aber 9J^aalcr 1."jG1 nod) nid)t; c§ ift bei
S}ntbcr unbelciit).
5tlutcnt)c f. '^(llmenbc.
■i- 5llmcr A. '3d)ranf, Saften' (im 16.— 17.
oabrb. bei mb. inib oberb. 3d)riftftcllern bc=
i^euflt) mbb. almer alma:'re l^h auv lat. armarium
(= frj. armoire) mit ber biffimilirten !:}tebcnfürm
almarium (afrj. aumairet. 1)a§ nod) von
Stieler 1G91 uerseidinctc 51 Im er (mit ber blieben--
form '^üm ereil lebt uodi in ber Sdimei.v '-^aicvn,
ber rbcrinal,; unb im (^-rHlcbiriic in iiiclfad)cn
l'autiHiriamcu.
^^Untofcu Oc. fd)on bei ^nÜKX in bicfcr eigtl.
nbb. l'autform; im IG. M^)xl). mar fonft '^(1 =
mufcn bie mb., 'iJllmüfen (feiten Slrmüfcu)
bie oberb. öautform (.Oenifd) IGIG ucr3eid)net
bereite nur 31lmofen). 3luw mbb. almuosen
abb. alamuosan 9J. = nbl. aalmoes mubl. ael-
moese, ajtglf. a?lmesse engl, alms, anorb. ol-
musa: mit ber (^infiibrung bcv (5briftcutum§
entlebut au-o bem gleid)bcb. tird)enlat. elcemo-
syne (gr. ^XeriLioaüvri). ^'sn ber abb. ;]eit mar
man fid), mie bie gelcbrte abb.=anbb. "Dicbenform
elemosyna elimosina geigt, be^i lat. :gr. Ur=
fin-ung§ ebenfo beiuufU mie bei abb. kirihlia =
.Siird)e auy KupuxKöv. Jabci ift bie Arage ^n
beantmorten, auf meKbcm iln'ge baö fird)lid)c
ilHUl fo früb in-? Wenn, brang, bau eö bcn
fontiuentalen Wermaueu mit ben uörblidien ge^
meinfam ift. Tay Aeblen eiueiS entftu-ed)enbcu
got. 2Borte§ (bafür armaiö) crflärt fid) barau§,
ban mir i)a<- Jl'ort uon ben lluimancn ("[Pallien?
bc.^ogen babcu, luie bie übcrcinitiniiiiciibc Caut=
forin beiueift: gallifd) roman. al(i)ni(^)sna nad)
fr,v aumntie afr,v aliiiosnc, prou. aliriosna (ital.
limosina = fpau. iimosna) auy elimosina, bb-
gr. *^Xi.uoaivri mit ber 'Jluyfurad)c uon gr. n unb
u al§ i); bagu nod) altir. almsan, aflou. almu-
zTno, poln. jalmu/.na, morauy lit. jalmuznas.
9Uoc A. fd)on mbb. äir.e: ein biblifdie^ ilnnt
— lat. aloo gr. ä\ör] (bebr. 'alwllim).
m\) m. mbb. alp (b) 9JJ. 'gefiienftifd)c§
Jl'eicn, "Jllu, 'Hliibrücfcu' : urfurgl. bie ii^encnuung
ber mmbifd)en C^lfen -~ anglf. a'lf, anorb. älfr
(bie Sfanbinauier initerfd)iebcn Öid)telfen unb
Tunfelclfeni; bieie fdicinen mit ben altinb. rbhü
ibentifdi (rbhü eigtl. 'funftreid), '.JMlbner, Hünft=
ler'i; bie$ maren brei fnnftrcid)e (^ienien (Glfeu=
fönig mar rblm-ksan). Sic fd)cincn früb ju
tiicfifd)en JBefen umgeftaltet ,;u fein, lucnn me=
mpc
11
^Xltci-
niiil"tcn$ c\i\ ^-Xecp-aipouai 'täujrfic' unb ö-\oqp-
üjioq 'ti'idijd), väutouoir mit mliö. alp auf bcr
fllcid)cn tbcv 2B,v Ibh lebh lobli bcnilicn. Xa-
I)cr von bell Gliben in uvi^crm. ocit bay 3lUi =
brücfen feinen ^liamcii bat; V(\l ani^lf. pelf-ädl
pelf-sogoda ''?(lpt'vanf()cit, 5(liifd)ludiscn' (bcr
i">crenfd)uf; ()eif;t in en^l. Tialcftcn awfshots,
anijlf. ylfa gesceot). Tic nbb. 53enennun(icn
für ''3((ii' f. unter 9}^al)r. 'iJdidi bav Cberb.
l)at abu'cidienbc '-i^cneununncn, baninter Trutc
(.f. bieyj. Sonft touinicn aiv 3i)noni)uta fd)aiei3.
toggeli toggi stnedl streessl schrättel {.2)aft)=
pobtuS unb ^•infine bnbcu nur schrättele), baicr.=
öflrcid). unbfdnudb. schrettel, fd)njäb.druckerle,
clfäff. letsel in !öetrad)t; ba.^n fränf. trempe.
2(u$ älteren (^loffarien feien nod) blecklin unb
nachtmännlin (7vrifd)lin 1592 lltouiencl. lüU)
criüäbnt. 51 Ip (fdion bei Sutbcr unb 5(lberu§
bcjcmit) c]ebört ei^tl. nur lliittclbeutfdilanb ( .Steffen,
i^ranfcn, Ibüriucjcn, Sad)fcnj an. :,^m ^Jtbb. bcr
^roüiuj '^^rcuf5cn ift alf bcr ^$apierbrad)c bcr
Äinbcr, in Kärnten unb öottfdiec alp eine 'feu=
ricjc Sufterfdieinuuif ; in bcr ^luoc-burii. 2(uy=
flabc bc» llcomcncl. ,s>abr. ^unii luon 'DJ^attb.
6d)end 1599) ftcljt 51 Ib für ba§ inebi^inifdic
mola ©. 20ö, nnibrcnb 3. 204 für ha<- 2llp=
brücfen „bas Sd)rötelin, ^Jiad)tnicnlin" gilt. 2(bcr
bie Scip^itjer Slusgabe bc§felbcn @loffar§ 1571
erfc^t ba^ obcrb. Sd)rettcl burd) 21 Ip.
Sllpc J-. nibb. albe J- '©eibcplal? im .V)odi=
gcbiujc', mcldic 33ebeutung nod) heute in ber
©d)rcci3 unb bcn bcnad)bartcn Üanbfdiaften für
alp (alm) J. beri'fd)t. 3^a§ lat. Alpes ibarau§
al)b. Alpun unb Alpi) 'iJdpcn' foK nad) 3ci-uiu&
feit, fein (gacl. alp, trifd) ailp '(jober 53eri3';;
icbcnfally bcnibt ber 9iame bc§ @cbirije& auf
jenem SBortc für '3>iebn)etbc im i^odigcbirgc'.
Stiraunc jy. ntbb. alrCme a[)b. alrüna J.
'OJtanbragora, 2llraune': ein uralter 9iame,
I)intcr beut man altgerm. mmbifdie SBcfcn, bie
im Öebcimen (ciot. rüna '@ebeimniy',f. raunenj
roirfcn, ücrmutet. Gntfprcd)cnb nbl. alruin.
tdä Äonj. mbb. als älse also 'cbenfo,
fo, al§, al§ ob, rueil', baber mit alfo eigtl.
tbcntifd); al)b. also 'ebenfo, mk' ift anc^ al
'gauj' unb so 'fo' äufammengcfcgt mic ba§ ent=
fpredienbc anglf. ealswä (engl, asj au§ eal
'ganj' unb swä 'fo'.
Sllfc (V. uiu mfd)) mbb. *alse abb. *alosa:
au§ bem gallolat. i}ifd)namcn (5. i^labrb. bei
Slufoniuö, DJiofclla ^. 127) alausa, ir^obcr auf
frj. alose.
t 5Uicm 9)]. (ücreinselt im 16. '^ahrt) mbb.
*alhsen abb. alalisan: mofelfränf. ^larnc bc5
2S>ermut» = nbl. alsem; iöcntifd) utit gaUifd}lat.
(ß. vsabrb.) aloxinmn (= afrj. alnine, fpan.
portug. alosna). Urfprung gr. dXör] öEivriq?
alfo 5(bo. neben al6 nne ncuengl. also ju
as, mit bem uorigcn uollftänbig ibentifd).
t 5(lftcr 5. = Gift er.
'^Ut dJ>}. glcidiscitig mit 53 an, Siscant
unb lenor im fpäteren 9Jibb. au» bem ^stal.
ciulcbnt; ogl. ital. alto. SBäbrcnb fd)on 1540
■Jllt für 'vox alta' bei Gräfin. "^JUbcruS be=
gegnet, ^eigt fidi im 10.; 17. ^uihrb. audi laiini=
fierte» ;HltU'5 (3. 53. bei SD^art. 3lgxncola, Ü.lhififa
3nftr. 1.532j.
olt 3lbi. mbb. ai)b. alt = afäd)f. ald, nbl.
oud, anglf. eald äld engl, cid; got. für 3U cr=
lüartcnbcy *alda- uielmcbr aljjeis 'alt'. Sie iueft=
germ. 3"orm al-da- ift attcö t6-''^arti3ip (lat.
al-tus 'bod)') luie anbcrc nbb. 2tbi. (f. unter
talt) unb gebort 3U got. alan 'aufroadjfcn',
anorb. ala 'beraorbinngcn' (mit lat. alo. altir.
ahm 'ernäbre' uiDcrroanbt) : alfo cigentlid) 'auf=
gctuadjfen'; baber cielleidjt miprgl. junädift
immer mit ber 3abl uon Seben&jabren u. f. ro.
gebraudit (ügl. lat. x annos natusi, bann aber
früb audi nbfolut 'vetus'. 3. Filter, ßltcrn.
3(ltttu yJt. iiutbcrn nod) fremb unb von
DJJaaler 1501 unb ,s>enifd) 1010 nidit ucr3eid)net ;
bie SBöitcrbüdier bieten ci erft feit 3tieler 1091 ;
eigtl. ale 3(ltanc iycm. ein baicr.=öftrcid). ©oi-t,
ha^ um 1470 als altän 5. bei Tl. 53ebcim unb
1489 in ber [OUindiener 53auorbnung begegnet.
($■0 flammt aue bem ital. altana (Daber b«t Grf»
53ibcl 1537 3lltbana al^ iRanbgloffc ju Söller
1. Äönige 9 unb i>an§ 3ad)ö 1538 Jaftnaditfp.
VIII il 2S(J „3{ltancn auf n)clfdi DJ^anier").
Sa§ eigtl. baicruiftreid). 2S>ox-t m'wb oon bcn
Jrcmbitiörtcrbüdiern vor Sucranber 1727 ntd)t
ücr3eid)net.
Siltttr Tl. (and) ^leiitr. bei fd)lef. Xiditcrn
luie Öobenftein unb ©üntber unb im fdilef. 2^ia=
lefti unter ftetö neuer 53eeinfluffung bc§ 3U
©runbc licgenbcn lat. altäre auö mbb. älter
altäre altsere abb. altäri älteri: ha^ ^ijüitm-
tum brad)tc bas 2Box-t tm 8. ^abrb. 3U un§.
S'a» @ot. gebraudit bafür liunslasta|3S eigtl.
'Cpferftanb', ba» Olnglf. weofod wihbed für
*\vihbeod 'bcüiflcr lifd), Icmpeltifd)' (f. rocibcn
unb 53eutc).
9tltcr 'Ji. mbb. alter abb. altar llc. '2e6en§=
alter, 3lltcr' i^@gf. gu 3"Se"ö); ffll- i^ie cnt=
fprcd)cnbcn afäd)f. aldar 'Scbcn, 2eben§jcit',
anglf. ealdor 'ßeben', anorb. aldr 'Lebensalter,
©reifenalter', got. *aldra- in framaldrs 'oor=
gefdirittcncn 3tlter'^, beiabrt': ein mit bem im
(^r. unb ilat. bäufigen 3uffir -tro- gcbilbctc»
'Jlbftrattum ju ber unter alt crmäbnten SBj. al
nltfränfijdi
12 —
?tmelnie]^(
'aufiwad))*cn, bcrüorbinncjcn' ; lucitcvc 23criuani>tc
j. unter 3i>clt.
nltfriiiitifrf) 'JlDi. im IG. oßbvl). bei obcvb.
SdnnTincIlcni i^cldufiii il.')G4 oinimcv. (ilivonif
1: 4b0; II, IIG; 3cb. m'ancfe Übcrfc^uiui von
(^vasimie' 2ob bcv Ibovbcit 3. 7i: mohl auf bcn
CJci-icufal? 5U bcii Avan.^ofcn iiciiiiinbctc '-i^c,^cic(i=
nuuii bc'ö 'JUtmobiidicn.
3Uttnn5lcr 'VI. neue nibnicfibeutidic 3r^ovt=
bilDuuiv, in^l. idiiiiei^.=bab. 'i(ltbüviicvineiitcr
'iieiueieuev '-öiu\ievnicii"tev' , fdiiuei.v 51 1 1 1 a n b a in =
mann (Sdiillcvö Jell II, 2i 'iiciueicnev "ilm^
nmnn*; ivil. nod) "JUtnorbcrn.
t 5lltrcin i)l. bei. bei ^üiünibcri^ev 3d)i-ift^
ItcUcvu ber fiül) n[)b. ,Seit (j. 33. bei .VS. 3ad)§)
für ',>-lirtfd)ufter' ^icbraudit; inil. im alten '-J^am^
beriier ^Kedit Ü 42o ,Mn bic ^Kennen feinen
neuen 3dmb madien follcti". 3dion mlib. der
alle riu^e ,s>auiity ;',). VIII :U2. 3Bol)( iier=
RiauM mit 'Kieiter (iiernt. SBj. reut).
3UtUorl)crn 'iUur. nihb. altvordern abb.
alt-vurdoron %sl. d)l. 'J^orfabrcu': ciiitl. 'bie?llt=
früheren' an-ö abb. vord(jro 'frühere'; loeiien ber
^^ebcutnna von alt- in biefer ;')Uiammenfel3uiui
Ulli. a\)'ii. mbb. alt-vater '(^ronnater', tthb. alt-
herro '"ilbuhciT', — alt-niä<; ''iUniabr'.
5lltiüci0crfoniiucr "))}. bic uon ^Jiemnid) 170:^
unb^lDeluna l^^^'T nod) nidit uer^eidinetc, erftfeit
CSnmpc Im »7 fdiriftfin-adilidi luerbenbe 5^enennunii
ber im .v>erbft umfliciicnben Siünnvicmcbe, iiunür
bic 'iDhinbarten uiclc abiucidienbc '•Jiamen haben.
'$6k bic id)n'eis. 53enennuna wilwcnsiimmerli
;^ciiit (entii>red)cnb audi baicr. 'jlnlfiimmcr),
beruht ber 'jüimc auf einem '-l^cridcidi mit ber
fpäten l'icbe älterer grauen tvo.[. ^a^^ 3in-üdiuun1
„burd) 3ci'tcmberc^ heiteren 'l^M fdiant mandimal
ber 5)iai jurürf"). ^n 'Jiicbcrbcutfd)lanb ift mett-
kensamer ('^.^omnicrn) — barüber f. unter 'DJJet;
teil — lücitucrbreitct ; lucflfäl. and) allewiwer-
suamer allcrliilli^'f.Ti.suoiiic'r. ,\n "IHittclbeiufd)
lanb bafür ba-? uon »^can'i^aid hdufiacr iiehraiiditc
fliciiciiber 3onimer (man nimmt an, ber
Sommer fliciic luc^ii. >^Mi *-i^aicrn iinfcr lieben
ivraucn Wcfiiunfl, lUuttcr Wottec^ Wc =
fpi Hilft (bal)cr and) ^JJiaricnföbcn, 9JJaricii=
flarn, ÜJiaricnfcibc alö Übcrblcibfel vom
lud) ber rtcn .'öimmcl fahrenben 'J.Kariai. 3onft
iHil. cui^l. gossaiiiori Wottcv' ober Wänfefommer '.''),
nbl. Miarirndraadjcs, fr,v lils de la viert:«', jdniicb.
dwäru'snät. Ter iUtltvi'daubc halt bie herbftlidien
oommcrfäbcn uiclrad) für ein {*ikfpinnft uon
Glfcn, ,Smcrrtcn ober 'DJlaria; Ofll. bic ,Vnacr
Xiffertation De filamenlis I). Virginis ber Som^
mcr: ober 'DJarieniiarn noii .s>anncr 1071.
9liiinrnnt 'M. crft nhb. (jd)on oon gjlaalcr
1561 unb uon .yScnifd) 1616 al§ beutfd) ücrjeic^s
nett: auo iu"icd).dat. amarantus.
5(mbcr in^l. mhb. nbl. amber = mlat. ital.
andn-a, fr.v ambre. cnc\{. ambre. öcljtc Cucüc
arab. anbar '5(mbra'.
^liiibot? Tl. mhb. anebö^ a()b. anabö; Tl.:
ein jiicjififd) bcntfdicy ©ort, gu ahb. bö^^an
mhb. bü^en 'fdila^^en, ftot';cn' iiehöinci;t)gl. aiiiilf.
beatan eiuil. to beat 'fdilaiicn, ftof5en' (f. 53cu=
tel, hoff ein). £b ahb. ana-bö^ einer 9?adi=
bilbuuii ^e'•^ lat. incus (gu cudere) fein Tafein
nerDanft, bleibt nnfidier, ba bic Sd)micbetunft
bei ben (Germanen fehr früh — ohne füblidicn
(iinfluf; — aucnicbilbct ivar. '')}cbm 2(mbofi
bcftcht a\)h. anafalz (2(ad)cn afdts, Solincien
amfilt, iDcftfäl. anefdt) = mnbl. aenvilte, anglf.
aidilt eiii^l. anvil; mhb. aneliou nod) aly 5ln=
harn bei C^eilcr v. Mcifer'Jp. ^rofam. 8^ Staf=
fein Si-; ferner nbl. aanbecld. mnbb. anebelte,
pommcr. oftfrief. bitmarfd). bdn. ambolt (bar=
nad) lett. ambulta).
Stmctfc i^. mhb. ämei^e a()b. amei^a t?.
^^ auiilf. a^mette cnc^I. enninet ant: ein fd)ir)ic=
riiieö älHirt, bay in ben neueren hb. unb nbb.
i'ia. in uielfadien iNariationen beftcht (fdion mhb.
nod) aiiibei;^e äiiieitze eimei;5e); alle finb ^iefle^'C
uon u'cftiicrm. @rbf. ainaitjon ainiaitjnn. iöci
ben oberbcutfd)en ^L'erit'oiiraphcn bcy IG. oa()r().
übermieiit ^hnenf; (fo bei Tafniiobiuci unb ^ri=
fiuv); Sörtcrbüdjcr unb 3d)riftftc(ler au$ 9D^ittcI=
bciufd)lanb haben meift e ober ei in ber crfteii
3ilhc: "Jllberuy emeyss emess, Öuthcr eirames
enimeis, "^ieuccr einse, ^-il^hart 3(umeif! (^Oiiau
(5mfc, ncrcin.^elt in l^octhe-ö ("yauft II, '^5 7875.
7s!)S ,\mfe, ilMclanb '^imfo. o" ben iil)b.
Tla. bcftcht nod) eine l'autnariantc ts ftatt ss
im lueftl. "Dlittelbeutfd)lanb (Üoblcnj ömets 2Bet=
terau imatsa .'öünfclb emels 5Diarburfl ämentsa
.s>cnneb. eämelso); aud) nafalicrt hcff. ramentsa
tjramentsa 6oblu\i anientsn rhcinfränf. «"'mens
neben öinäse. ^iscrbreitct finb im O.Kb. Cbcrb. and)
normen, bie altcv ä uorau'öfeljen (Jirol rimissa,
Cberlauf. oumso). i^^nncrc? rjcißt fid)in fd)mei,v
wurrneisle, lucftthüriiuv urineissn unneintsn. ^s^\
mb. nbb. Tla. lucrbcn bic 5(mcifcn iiern sex-camsn
mix-ampltn iicnannt, entfpred)cnb cnal- pissmire.
Weht man uon ahb. ämei^^a ämeizza ak- hb. (%bf.
auö, fo lic^t cmfiii alo (5"ti)mon nahe. 3lbcr
ahb. ä-iriei^a nerbinbet man mit '^Jlciücl, ä
iiHire bann 'ihdfir une in a-malit (f. rhiimad)t)
unb ^Imcifc ludre ctiua ''.?(bfd)nciber'. Oiiröncrc
i^crbrcitnuii al^ 5(mcifc l)at nbl. nbb. mier,
fi-iniiiot. iniera, anflif. rnyre cncil. mire, fd)iucb.
myra founc anorb. rnaurr.
^^(iiicliitr()( 1^1. '.Uraftmehl' (bafür iicrein,;elt
5tmet^i)[t
— 13
?[mt
im IG. ^aln-I). 5(mchtiia) ju mlli^- ''"iiei" al)b.
amar '2)iitfcr? ober cntlciint au§ iiv.^mlat.
amylon 'feiiiftcy 9Jicl)(', luolicr aitdi ita(.
amido.
31mct()i)ft W. idion iniil non O^^aalcr (':}(mc=
tift) alv bcutfdi ucv,^cid)nct: aiu5 ml)b. ainetiste
= (iv.=(at. amelliysta.
1 5lmiunnn ^JJ. inbb. iinb alcnt.; bafi'iv fränf.
^"»ciinbüriK) a»y "ilib. amman, baS ticvfürjtc
9Jcbcntorm 311 aiTib(e)tman '3Imtmann' \\i: c\a,Ü.
'Ticncv, Beamter', bann midi 'mlcilfpvcdicubc
©criditviicvion'. S. nud) 9(int.
5lmmc 5. indb. amme Jv. '93htttcv, infofcrn
ba§ 5^tnb uon tlir (icuä()rt mirb, '^duinc' n[)b.
amma 7v-; baju anovb. amnia '03vofniuittcr'
(fd)uiäb.=baicr. nod) jcljt 'lühittcv', aber naffau. bei
SBctlburci'^roniuuttcv'): tüabrfdieinltd) ctn^iatuv;
laut (f. unter ^ube), ba — smcifelÄobne unab=
I)Qnc(ici üout ©erin. — aud) ronian. unb anbcrc
©in-adien äbniidic SBortc für 5(mutc babcn; vc\[.
fpan. port. ama.
t 5lllliuciftcr Wi. mdb. ammeister an^: am-
betmeister unc 'Jhumnnn au§ 2(m betmann;
m{}b. ammanmeister unb ainmeisler '3ünfte=
mctftcr (üon ©traftburi])'.
2limncri J.. jnl)b. amer a{)t>. amero (*amaro)
9)L mit ber ^tblcitnnci abb.mbb. amerinc '3(mmcr'
(va,\. mlat. amarellus. bav mot)I nacf) bem beut--
)dicn äßort gebilbet ift); ennl. yellow-hammer
'©olbammer' ift uolt'c^etiimolofliid) umgebildet;
vgl. anglf. amore. '>li{)b. *amaro rairb oon Siebid)
S3citv. 23, 223 unter iMnrociy auf 3) ift elf in f
unb ^■>änfling auv af)b. amar '©ommerbinfcr
abgeleitet. 2?gl. nodi Gmmeri^c unb (Smmer =
Hitg.
t 9linnicr2 a-. 'Sauertirjdie' mit ben ^Jtebcn=
formen % m a r e 1 1 c unb 9)i a r i ( 1 a (f. aurf) 2( pr i =
fofe) bcru()cn auf mlat. amarellum — amarns;
»gl. Siebidi, «eitr. 23, 224.
5linncfttc 5- ati§ Iat.=gr. amnestia (roie aud)
frj. amnistie, engl, amnesty). 2)ic ©nticbnung
gef d)a() im 3< ijäbrigen 5lrieg (3)cr unailig tcutfdier
©vradnierberber 1643) — bancben in gleidier
58ebeutung @ c n c r a Ip a r b 0 n. 'il m n e ft i c roirb
in ben ivrembroörtcrbüdicrn feit Öiebe IGSö, Sticicr
unb Sdieibner 1695 uer^eidinet (aud) aU 5(m=
uiftia, 3. 53. 1646 3ei(lcr§ Gpiftehi V, 721).
9lm))Cl Jy. mt)b. ampel (aud) ampulle) al)t).
ampla ampuUa "jy. 'Sampe', aud) '©cfäff; in
at)b. 3cit entlebut au^ lat. ampulla '^-(äfdidien,
@efäf?', mobcr aud) nbl. ampel, anglf. ampelle,
anorb. ample 'Ojefäf;' (nbb. mb. pulle Mlafdie').
Sanbfdiaftlidi ift "Jlmuel im Cberb. beimifdi
für bay mb. öampc; öiUlicr gebraud)t 5(mpcl
nid)t; mo feine '-Bibel 2cud)tcr bat, uermenbet
(5cf unb bie ;^)ürid)er ^ibcl 3(mpel. 2Bäl)renb
bie oberb. 9i>iirterbüd)er be§ 16. 3fl^)i"b§- für
lampas nur 3(miiel baben, 3cigt bie mb. ^c=
arbeitung non .S'^^abr. ^Tsunii ^Jiomencl. Öeip3. ir)71
S. 9S Sampc für simpel bc§ oberb. Criginal§.
ßra^m. 5überuy 1540 Kk im bat 5lmpcl unb
S c u d) t e r.
9lmpfer 5L)L mbb. ampfer abb. ampfaro
d)l. = anglf. ompre '-;)(mpfer' : ein fubftautiuierte§
21biectiinnn ; ügl. nbl. amper 'fdiarf, bitter, un=
reif, fd}n)eb. amper 'fauer, bitter', anorb. apr
(für *ampr) 'fd)arf' (meift üon ber Äälte); ba3u
nbb. ampern "fauern ©efd)marf 3eigen'. Sauer=
ampfer (aud) umgcbilbet 3U Gauerrampf) ift
eine tautologifdic ;)Ufammcnfet^ung ipie 2Binb=
bunb. Urpcrmaubt fiub, fall^ germ. ampra-
auy *ambro- für eigtl. ibg. *amr(')- ftel)t, ffr.
amlä 'fauer' (aud) 'Sauerflce') unb lat. amä-
rus 'bitter'.
9tmfcl 5". ml)b. amsel al)b. amsala J. =
anglf. ösle (6s- au§ oms ams) engl, ousel
'31mfer. llnflar ift ba?^ 2>erbältniÄ 3U ber im
.sSenueberg. unb 31>cfttl)üriug. auftrctenbcu munb=
ai"tlid)en jvorm anispal unspal (2Bcftcrivalb anspal
unspali, :peld)C für üi)ii. amsala eine ©rbf. *ans-
wala (pgl. anglf. wudu-walu) ipabrfd)einlid)
madien bürfte. 2}od) mad)cn aud) nod) anbers
'Dtebcnformcn fi'-»eff. ummelsa 9JIan§fclb amessl
5?aieru amuksl Dftreid) ömaksl .sSanau ömeste)
Sd)unengfciten. '^wu öftlid)en Ibüringcn gilt
amsl (aud) in Kärnten, 33aiern, Sd)iDabcn unb
in 6oblen3;); unb ipie (Sra^öm. 5{lberu8 1540
amschel fd)reibt (ebenfo A>an§ ©ad)§), fo ben-fd)t
aud) in ber SBctterau omsl; fd)roäbifd) ift amsl,
tirol angstl (ober troestl = 3)roffeI). Tk
(Vorm mit nieid)cm s mirb im poingcn ^abrb.
üon ben ©rammatiferu empfoblcn; bialeftifd)
gilt fte in ber Cberlaufil',. — ^ei biefcr 91?annig=
faltigfeit ber ("yormen ift 3]era)anbtfd)aft mit lat.
merula (au§ *mesula) '^fmfel' ebenfo unftd)er
roic 5Bc3iel)ung 3U 3t mm er ober 3U got. ams
''Sd)ulter'.
9lmt 9c. mi)b. ammet älter ambet au§
ambeht al)b. ambaht ambahti 9J. '2;ienft, 2(mt,
5)eruf, ©otte&bienft, 5!}leffe' = got. andbahti
'2(mt, Sienft' (511 andbahts '3)iener', abb. am-
baht '2)icner' ), anglf. anbiht ambiht l1t. '3(nU,
S^ienft' — ambiht Tl. '2)iener', nbl. ambt, afäd)f.
ambaht-skepi '2)ienft' — ambahtman '2)ieuer'.
2)a§ 2>erl)ältni§ be§ gemeiugerm. SBoileS (am-
bahtja) 3U bem au§ 6äfar§ Bell. Gall. bcfann=
ten gall.=lat. ambactus '^icnftmann' ift piel
beftntten. oU"ii*l't 'icfjeu fid) bie got. anglf.
Saute 3mar aui> altgevm. andbahta- begreifen,
aber bicfe @rbf. bättc im 2lbb. 9Jil)b. 311 ampaht
5(inii(et
14 —
nnber
ampeht 9efiU)it iiitb nid)t ju ambaht ainbeht.
@ciicn bcn acvni. llriinniiui &cd atiH-Int- am-
bactus ünid)t nod) bai^ nuÄbrürflidic oC"9»i'-'
bcä jycftu§: ambactus apud Ennium lingua
gallica servus appellatur. Ta3ii nimmt, bat";
bo5 25?oit auö bem ilelt. oöllia cvtläu lücvbcu
faiin: ambactus entluilt bnc* feit. "!|}väfir amb-
(lat. amb-j 'um'; unb ag ii't eine uevbveitete
ä>erbalimuiel (f. 'Jlcfev) für 'iiclieu' im Mcltifdien;
aljo ambactus '53otc' (ciiitl. 'A>eninuiciaiibtev' »,
lueC'iuciicn aiui) bae miat. ambactia ambactiata
'2Iuttrnii' litnl. ambasciala, frj. ambassade
'©cinnbtidiaft'); üfll. bavübcr Il)imici)fen, 9ich
tovoman. 3. :^'». söei biefer 3(uffaffuiui bev Iat.=
roman. 3iiH'c eriibriiit für bic nitaerm. Z'wxk
bio 'Jlnnnlimc, ^af; al)D. ambaht 'Tienev' auv
i^nll. ambactus entlehnt unb t>(i\] iiot. andbahts
unb auijlf. onbiht üolfveti)moloiiifd)c Umtn(=
bunten für *ambalita- flub; jebcnfndg bat bic
Gntlebnunii in uord)i-ijtlid)er ;ieit ftattcjefunben
(Olli. 9{cidr. 3. nod) 5(mmann.
3lliuilct '}}. aui- frj. amulette = lat. (fd)on
bei i?an"0) amuletum famoletum'), ba^ö ,^n ainoiiii
cjcbört alij Übciie^unji bcv gr. cpuXaKxt'ipiov.
3m IG. 17. oal)rb. ift ci- bei unc> nod) nid)t ein=
gcbürgcrt; Die lat.=beutfd). äßinlcrbüdier bicfer
3cit lüic Xafni'obiuö 1041 », ^ritiuy löil, foniic
bic bcutfd)=lat. öloffaiicn üon (SaluifiuiS lOlO
6. 8.Ö8, ;-^chncr 1022 3. 330 umidireiben ba§
lat. ®oil; fo uer^cid)ncn aud) 'i'Jiaalcr ].")G1 iba--
für 3<i'- „'3lrl3nen fo man ann .s^alo licndt") unb
.'öcnifd) lülG 'Jl malet nid)t, ba-j aud) bei Öuthcr
unbejciuit ift. Xer frübcftc biv^ber befanntc ik^
Icfl bafür ift 3burncnffer§ Cnomafticon 1582,
3. 172; unb bicy ftimmt ju ber Ibatfad)c, t>a\]
um 1G<X) aud) fr;,, amulette unb ctiiil. amulet
ouftritt. ä<er3eid)nct ift 'il m u l e t uicrft 1 722 im
9icucn üoUtommcnen u. f. lu. Jlnntcrbud) von
jyolrf ü. ih-knihcim, (ihcmnii^ 3. 21 •» unb bei
Jyrifd) 1711 (bod) beiieiinet anberunirtö aud) ^ic
lat. yautform ainulctum, fo bei .'öcuiiolö Hi20
unb 3imnutiu-5 1720). Gin populäre^ UiJort
bafür mar im 17.,'18. l^obd). ^Inbäuiifel;
3(mulet fdieint crft in ber 2. .s>älftc bev In.
:3abrbÄ. betannter .ui merben.
amüfirrcii ;',tm. in 3ticlcvc-;',eituniiC'luft Uiir>
mit 'aufhalten, "l'Jaulaffen feil baben' nevbeutfd)t,
in iyolrtv n. 2i?erthcim !jieuem nollfommenen
u. f. tu. Jl?Örtcrbud) 1722 unb von 3peranbcr
1727 Dcr5cid)net mit ber 'i^eDeutunii 'aufbalten,
binbcrn*; bod) l)at Spanutiu^ 1720 bereite
SImüfcmcnt ';-5eitDcilreibuniV : aui> frj. samu-
ser — amusemont.
an 'i^räii. ?(bt>. mbb. ane abb. ana ^räp.
3(bt). 'an, in, atif ; cntfprcdicnb viot. ana ^räp.
5(bu. 'an, auf, in', auiilf. euiil- on X^väi\ 5(Dd.,
nbl. aan, afäd)f. an: urneriuanbt mit (\\: ävd
auf, an', aueft. ana 'axx}', lat. an- in anhelare
'aufatmen', aflon. vü (für *on).
9(naiia^ ^. in (i'lcid)cr 3d)reibunii im Qn(\\.
A-ran.uif- 3pan. 'i^.^ortuii. norbanben : bie am 3d)luf;
bec- IG. ^sabrhÄ. burd) Sieifooerfc über 5(mcrifa
in Tcutfd)lanb betanut (lemorbcnc pcruatt. '-i^c--
ncnnuuii, meKtc in (Suropa 1578 burd) Gbrift.
i)lco|ta (Tractado c. 58) unb 1580 burd) o- bc
£en) (Histoire d'un voyage S. 188; bcutfd) üon
leucr. 3(nnäu§, ^"vranffurt 1593 3. 18; ngl.
aud) .s;-)ulfiu§ IGOG 3d)iffabi1l,30)bcfannt rourbe,
nad)bcm 1558 9(. Ibcuct (Singularites de In
France antarctique c. 46) bafür ba§ pcruan.
nanas iicbraud)t battc i'l?cter ^Lliailnr 1514 unb
C^onc. .s>ern. be Cuicbo 1535 baben nod) f pan. pinas
bafür iiefai^t; baber euiil. pine-apple). Tic im
(SmuiI. bouabrtc i^ctotiuuii ber 53^ittelfilbc (anänasi
i)timXcutfd)enunbe3eucit. 5llÄbcutfd)c53enen)iunii
c^alt im 1^. ,uibrb. iielcacntlid) .Uönii'iv'ainel.
niibcrnnmcn ;')tiii. mit bialcttifd)cr UiiDuanb:
hnui uon ä in au (allfd)nHib.), mcKtc burd) bic
3prad)c ber baicr. i\a)i,5lei (f. .Haifcr, vcr--
föbnen) alKicmein flültiii mürbe: au^^ mbb.
ramen 'i8orfd)läiic madjcn, trad)tcn, ftrcben'
(berämen 'feftfe^cn') abb. ramen. afäd)f. lämön
'trad)tcn, ftrcben', nbl. beramen 'fcflfel^cn' ; baju
mbb. Tcäm ';^)icl'. Xci^n afrj. aramir 'iieiid)tlid)
beflimnien'?
•iHnrijüUi A. in (5onr. 63ef5nery 5vifd)bud) 155G.
1575 nod) unacfannt, ein 'i!ebniiiort bC'j 17. 3abrb&.
(1G53 bei '^lnd)inoanbcr Gramm. Ital. Vocab. c2''
ahj 3(nfd)ioücn bereite bcjcuflt), mit nbl. an-
sjovis, cuiil. anchovy au§ fpan. anchova (ital.
bial. anciova, frj. anchoisj entlehnt.
5(nbnd)t Tv. mbb. andalil abb. anadäht ^.
'•^lufmevtfamtcit, ^Inbad)!' ; mbb. dfilit Jy. '@c=
baide' ift iHnbalabflrattum ,ut mbb. nbb. bcnf'en.
Tilhtbouri)C A. ''^tb.^uo'ööraben', iiltcr nbb.
adücbe au^ lat. aquaeductus (j. 5lbgud)t) um=
gcbilbct.
nubcr 5(bi. mbb. ander abb. andar 'ber
anbere, ber jiucitc' = got. anpar, aitorb. annarr,
aufllf. ö<5er cn(il. olher. nbl. ander, afäd)f. andar
iu'^ar ö(\'ir. Xic !i^ebeutuniicn 'ber .^ueite, ber
eine uon .vucien, ber anbere' berubcn auf einer
tomuaratiuifd)en ^-Bilbnuci (ibiv änteros 'ber eine
uon ,vueien — lat. alter'); ucil. ha^ cntfprcd)enbc
ffr. äntara- 'ucrfd)ieben uon', offetifd) ändär
'anber^J al?>, mit ^(u^nabmc uon', lit. äntras,
urcuf;. antars 'ber anbere'. Xah an- bic 2Bg.
ift, bemeift ffr. aueft. an-ya- 'anbcrer'. Ur=
furüJiiilid)maraljo-s ber 'anbere uoti uielen' ''got.
aljis gr. 6\\o(;) neben anteros 'ber anbere uon
nnbcnncit
— 15
Stnil
3Uicicn'; im i'atcin iinivbc alter (ftatt *anter)
nad) alius iicbilöct. — 3(nbcr& f. ciuft.
aubcnuctt 'ilöu. bei Öutdcv iiod) in bcv älteren
$8cbcutuua 'äum giücitcn DJialc' = inljb. ander-
weit anderweide; baS 2. 2Box1clcmcnt crid)cittt
aU Siiffir nod) in iul)b. driweit vierweide vier-
zecweide 'Dreimal' u. f. lu. unb ift i^leid) äßcibc
(ml)b. weide Mal)rt, 3^eiiVj. — Über bav' '3(i)i.
nnberiücit w\i> aiibcnucitii-! ibeibcfdion bem
17. 3«l)vl). angc()örii3) f. ©ombcrty ^^rogramm
1893 S. G.
5inboni 9Jt. (= nbl. anderen) m()b. al)b.
andern '^;}(nborn, bic ^Ulanjc marrubium' ; ^M--
Icitiiiui =ürn mie in ^^Jtborn? Tic Stammfilbc
ift nodi nncrtlärt.
1 9lui)riciuic A- 'eine 2(i-t (5d)(eppflcib) burdi
bcii^ oianjc Is. ^^aini). ('3. ^. bei Tan. Stoinie,
in ©cücvtö fiuftfinclen unb bei ©iclanb) üblidi:
an§ frj. andrienne (benannt 1704 im 2(nfd)luf; an
bic 5(uffiibrnno ber 5(nbria be§ Teren3 in '^aron&
58carbeituniV).
nnfnd)cu j. radier.
9(ufauflv(irüut»c 'l>hir. feit (iamiie 1807 flc=
bud)t; früliefter ^cleii nadi ©ombert 35>eiterc
53citr. 1889 3. 3 in bcc^ '43t)ilojop()en (5l)r. ©olff
„^(nfaniv-nivi'inbe bcv DJktbemat. SBiifcnfdjaftcn"
171'J. Grfag für lat. elementa.
Stngcl ü)l. 5- "if)^- angel Tl. ^y. '3tad)cl,
^•iid)angel, Ibüranijcl' ahb. angul dJl. '©tad)el,
Stn§c, J-ifdianger: Timinutiü 311 aljb. ango
'Stad}cl, Ibüranael' — ml)b. ange 'J-ifdiangcl,
Tljüranijer ; vi\{. anfllf. ongel engl, angle '3Iiuie(--
l)afen' ju aiujlf. onga 'Stadiel', anorb. ongull
'3(nc)cl()afcn' ju ange 'Stad)el, Spiuc'(alem. angel
'iöienenftadiel — angelmuk 'Stadidfliccjc').
5-üv bic 9crmaniid)c Sippe Ijat 'fpigig' als 58e=
griff^fern 3n gelten. Gine ibg. 2B3. onk 'fpig
fein' ftccft and] in lat. uncus. gr. öykoi; — öykivoc;
')3Siberl)afen' — d-fKiaTpov '2(ngcü)afen', ffr.
ankä \s>afcn', off et. ängur \C"»afen, Slngel', altir.
ecad \s>afen'.
Sliiöclcflcnfjctt 5- feit Steinbad) 173. gebud}t,
aber in ©ombcxis Programm 1893 ©. 6 aus
bem 3(nfang bcy 17. :3ö^)vf)§. belegt.
aitflcucfjm '3lbi. auä* mt)b. genseme fpöt alib.
ginämi -äh\. 'genel)m, angenel)m' (ol)ne haii '^xäfix
an-) 311 ncbmcn; ogl. got. andanems 'angc=
nehm' sn and-niman 'annel)men'.
5htacr Tl. ml)b. anger at)b. angar Tl. '@ra§=
lanb, (^raöplai?, SIcferlanb'; ba3u anorb. eng
enge '35>icfc, 2(nger'; taum ju enge (germ.
angwus) gcbörig.
Stuflcficöt )}i. m()b. angesiht 9t. 'bas %n--
fdiaucn', nibb. audi °~}Intlit3' : 3n @efid)t, feben.
angft '^Ibj. bcrul)t auf bem Subft. 2Ingft;
ocvein3elt ilomparatiu ängftcv Simplic. II 328
unb fd)on bei Xiutber.
5lnflft Jv- i"t'b. angest abb. angusl Jv.; bcn
übrigen altgerm. Xialeftcn fcl)lcnb, luie überl)aupt
baö Suffir st äufjerft feiten ift (t)g(. Ttcnft).
2(ber be§bal& ift noef) "iet)t Gnticbnung üon al)b.
angust an^ lat. angustiae 'ßttgc' ansuncbmcn.
3>ielmcbr ift e§ cdUgcrm. 2lblcitung aue Der in
enge flcdcnbcn ©3. ang, 3umat M'i^ 51flot). in
bem uruermaubten azostl 'Gngbcit' bie glcid)c
xHbleitung 3eigt. Tal)er Stugft mit lat. angustiae
urucrmaubt.
tSlugftcri gjt. '5lafd)e mit engem öale'
ml)b. angster auä ital. (florcntinifd)) anguistara;
bei .«ö. 3ad)§ Gngfter. ;\m 17. 3a()rl). au§=
geftorben.
t9(unftcr- Tl. mbb. angster: eine fd)tüei3.
3dieibemün3e (',2 Aöcller). diod) bei Örimmcl5=
l)aufcn Simplic. 531. Tann ocraltet.
o«t)CtmcIn ?)t\v. cigentl. ein oberb. Tialcft--
iiunt (in ber 3d)tüci3 ift aud) ha^ einf ad)e l)ci=
mein in gteidier ^ßcbcutung nolfgüblid); be^gl.
ber ©egcnfag auf remöenj, alö fold)eÄ oon .s^ebcl
gebraud)t; cö mirb non bem 3dimci3cr Tcngler
Clav. Ling. Lat. ^i^afel 17rj9 t)er3eidmet unb burd)
fdniiei3. Sdiriftftcllcr (mie Csol). v. DJUilleri um
18UU in bic Vittcratur cingcfül)il unb 0011 (Eampe
1807 T3eräcid)nct. 23gl. aud) i^cimrocl). Tic
l-2(bleitung in Sterben bebeutet im Cbcrb. gern
'nad) ctroa« fd)mecfen ober ried)en'; alfo l)ci =
mein 'nad) ber .Ocimot fdnneden ober ried)cn' ;
ngl. alcm. effelu 'nad) (Sffig ncd)cn', bren3eln
'nad) '-öranöigcm i-icd)cn' if. aud) faulcn3en).
antjcifdjiö 2Iöj. unter '2(nlcbnung an l)eif d)cn
cntftanben au§ ml)b. anthei^ec anthei^e Slbj.
'Dcrpflid)tet' : 3u ml)b. al)b. anthei^ '©clübbc, 33er=
fpred)cn', bay mit got. andahait '^Bcfenntniö',
anglf. ondettan 'befennen' au§ ber ^^nirtifcl ant:
unb 2B3. halt 'l)cif5eu' 3ufammcngefct5t ift.
3(uI)öl)C ^■. eine am Sdiluf; bce 18. ^'^^irO»-
auftvetenbc, Don ^Jlbelung unb Gampc 3uerft Dcr=
3eid)ncte DJad)bilbung bc§ älteren glcid)bcb. 21 n=
berg, ba§ non 6bpträu§ 1582 c. 8 aleSImbcrg
'clivus' unb aud) fonft al§ nbb. (3. ^8. im 53ran=
benburgifd)en unb Öiolänbifd)cn foiuie bei 2>of5)
be3eugt ift. m'übefter bb. 53elcg ift ^ob. 3J2üllcr§
@cfdi. Sd)roei3. Gibgen. 1780 I, 537; II, 691.
9(ni§ Tl. bie mb. nbb. fiautform für oberb.
(16. 3af)'-'().) enis mit bem Jon auf ber erftcn
Silbe Toie nod) beute enas ä?nis änis im Cber=
beutfd)en. 2utl)ev bat Slnnf;, mie fd)on ber 1504
in SciP3ig gebruchc 3)ocab. Cpt. ©emma unb
Gbpträus 1582 anyss. jvür Sutberö 2(nm;
0)kttb. 23, 23 bciben bic älteren oberb. 53ibcln
21 nie. 3m Ginflang bicrmit ftebt bic umgc=
Stnfe
16
5Iniüejenlf)eit
lautete Aonn bei ^TniqpobtuS l.j4<t uub m"iuu§
1541, DJJnaler 1.">G1 u. a.; uodi ict^t fdimciv enis
(enes); in iönieni, Sdiiuabcn unb Cltvcid) i^ilt
änis (aud) äneisj. :^"^sn m()b. ocit enis anis ^1?.,
bas rool)l oor bcr inl)b. ocit nuv> lat. anfsum
(ijr. äviöov övrjöov) cntlel)nt ift; vc\i. fv3. anis,
engl, anisc, tibi, anijs.
t3tntci A. 'töciüd' am 9)littc(v()cin imb in
Sdinmbcn üblidi: mbb. anke ahb. anka a:
f^lnfc- '))l. 'iinitcv' ein alcniann.iübidiuuib.
25}ovt: mlib. anke ahb. anko "DJ. ''.i^nttcv' bic cdit
beutid)c i^c,5cidinuna für bac- entlehnte '-öuttev,
lüofüv in ahb. ;]cit and) anc-smero kuo-smüro
eigtl. 'Muhfett' (f. Sd)nieer\ Uruci-nmnbtfdiaft
mit bev inb. ÜBj. anj 'falben, befdimicvcn' nnb lat.
unguo 'falben' — unt:a(^n-(uiii '3albe' ift fidicv;
ugl. ffv. Ajya Tinevbuttev', altir. imb (au-o
iinben-i 'i^uttev'.
9(nfcri sjij (im v)jt)ti. ^IJcutv., am Cbcvvhein
im 16. ^'sahrh. audi Gnfev) ml)b. anker fpät
al)b. ankar SR. = nbl. anker, angif. (fet}v fvül))
oncor engl, anchor (anorb. akkere) '2lnfcr' : ein
früh in Gnglanb eingebi'ivgevtc§ lat. Schniuort,
bav ftdi mohl cbcnfo früh audi im tontincnialcn
Teutfdi nnb im lliorb. eingebürgert hat: auv lat.
ancora (ugl. ital. ancora. frj. ancre j^-. ; ita},xi
nod) lit. inkaras, afloü. ankira ankura ani' gr.
(i-fKupu). 5^ei ber germ. Gntlehming trat früher
(^ennCMiiedifel ein, inbem bei 'Jliiofovc bc§ (5nb-a
bav lat. 3i»ort fein femin. '^luc'fchen uerlor. 5ludi
haben mir anbcre nautifd)c i*Joiie früh bem l'atcin
cntnonnnen; vgl. :){iem unb lliaue. M\ '.Jlhb.
finbct fid) scnkil sinkila i f. 2 e n f e 1 •, im 1 (i. ,uihrh.
nercin^clt 3d)iff'5l)oat ak- cinhcimifd)e§ 35?ort
für '^Jlnfcr'.
Stufer- 0)]. 'ein AlüffigteitÄmaf;' erfl nl)b.,
anv nbb. nbl. ankor. mit bem hai-' gleidibeb. engl,
anker. fdiiueb. ankare auf mlat. anceria an-
clieria (im 14. ^'sahrl). belegt) 'ciipa minor'
lueift; .v>erfunft bunfel.
*illulcl)cn IR. mhb. an-lr-hen ahb. ana-l("Iian
'Ji. 'Darleihen non Weib' f. l'ehen.
anrüd)ifl "Jlbj., and) anrüditig, crft nhb.,
nad) rud)bar, unter ?lnlehnung an ricdjen
gcbilbct; f. rud)bar.
9lufrf)anlid)fcit a. erft am Gnbc bc§ 1 M. ^al)vl)§.
auftreienb ^. ^^. bei A>crber 7, äHS.
Sdtftalt A. mhb. an.slalt ''.^egrünbung' ;
H'talt iit ^Mbftrattum .^n ft eilen.
anftntt '^hap. 'aud) (ioni.) bei Luther ftets-
an ftatt getrcniu gcfdirieben; nrfurgl. = 'an
bcr Stelle' (baher mit bem Wenit.) S. Statt.
nnftcUifi 'Jlbi. non '!}lbelnng nodi nidn, crft
non (Samnc isn? ner^eidmct: nrfin-gl. ein fdniiei,^
Tialcttmon. (Jn 'Jlnflelligleit bemertt l'auater
1776 ^bi)fiogn. ^ragm. II, 2S8: „ein Sdnueijcr^
mort, bie ©efdiirflidit'eit mandicrlcn 3^inge gut
einuiridnen unb anjuorbncn unb fidi in allcy
leidn 3U finbcn; mer biefe öcfdiirtliditcit hat,
hcintein anftelligerllJeufd)" unb 'iMnifiogn. ivragm.
III, H29 emiifichlt er ba§ gut fdimeij. anftellig
bcn Teutfd)en ^ur 5)Jaturalifierung. Gy ift bann
non ^iiicolai (17S3 9ieife II, ;«6; bcf. V, 20(1 unb
1704 03cfdi. einc§ bid'cn 'ilJuinncv I, 60) aufgc=
griffen unb non Sdiillcr im Teil I, .'} gcbraud)t
(l'uther hat bafür 1 Mön. 11, 2S aU'Sriditig,
anbere au fd) lägig; im 18. '^a[)x[). galt nielfad)
actio unb agil). '')lad) ^cx)na^ 1796 3Intibarb.
S. 184.
ant- '^väf\x im Td}b. nur nod) in ^Intditj
unb ":}lnt = uiort (f. and) anhcifd)ig unb
,\Saubuicrf) erhalten; in bcn früheren ^^eriobcn
in nielcu nominalen ;')Ufammcufoi^ungen norhan--
bcn, moju uufer uhb. eut: bic Aorm bcv> ^'•m-
fircJ in nerbalcn ;)Ufammeufel?ungen ift. Ä^gl.
ml)b. al)b. ant-, got. anda-, anglf. and- ond-
(ngl. engl, answer unter 31 nt in ort); bain bic
got. ^xäv. and 'an, auf, in, entlang'. X'ic ®ninb=
hcbeutung bcö -^U-äfirc'? ift 'entgegen', ma^i auf
ilscruHinbtfdiaft mit gr. dvTi 'gegen', lat. ante
'nor', ftr. änti 'gegenüber' führt.
nittif '^Ibi. an& frj. antique (= lat. anliquus);
non Speranber 1727 (antique) ahi J^-rembinort
uerjeidmet, nadibem bereits im 17. 3(tl)t'l)-5lnti =
guität hcrrfdite.
';llntii)atl)ic a. feit üiebc 168.5 unb ©ticler
160;") in bcn Arcmbininlcrbüchcrn ncr,^cid)nct unb
fdion non "I'iofdicrofdi 1614 (^k'fidite '•^MiilanberS
11, Mii gebraucht: anc'« gr.dat. antipathia.
9lutlil5 l)i. mhb. anllitze fpät ahb. anl-
lizzi 'il. mit bcn '3cebenformen mhb. antlülte
a{)i>. antlutti (analfiti) ^1J. '5(ntlilj': ,vnei urfprgl.
nerfchicbenc Sporte haben fid) in bicfen Aornten
gemifd)t. Xem anglf. andwlila Tl., anorb.
andlit 9i. (ngl. got. andawleizn "ilJ.) folltc ahb.
m[)^>. antli;; cntfnrcd)en ; ngl. got. wlits 9[R.
'•Jlngefidjt' — wlaitön, anorb. lita (für *vlita),
anglf. wlitan 'fpähen' ; bie hierin erhaltene 2l.\v
wITt (norgerm. wltd) ift auncrhalb bcS ®erm.
nod) nid)t nad)geinicicn. dJl'ü biefer Sivvc
miffbte fid) bieienige non got. ITidi '5(ugeficbt'
(aubb. Ii"id '"Jinnerc«''), mo.^n *anda-]ridi für abb.
antlutti i)i. ''^(utlit?' norau-jgcfclU merben muft.
9(utiüOrt A. mhb. antwurl ahb. anlwurli
A. '"Jtntmort' (älter mhb. antwürte al)b. ant-
wurti = got. andawai'irdi llicutr.) : eigtl. '®cgen=
mortc' (alö ilollcftinum); ngl. ant= unb anglf.
andswaru engl, answer ''JliUmort' unter
fd)tnören.
5limjcfcit()Ctt f. 9lbuiefcnhcit.
onsettetn
17 —
?(|}rifoie
anscttcdt otiu. friUi nlib.; ^l^nalcr IHGl iicr=
jeidmct c» in i^utem unb in fitlcditcin Sinne
(„Ärieg, ^ant nnb .s>abcr, sxii anjcttlcn"); bic
Iicutiiic tSiicjialificrnnii int fdilcditcn Sinn fo((
fidi in llcicbcrbcntjdilanb uoIl.H^iicn (labcn. 2)cr
3(nc-brnrf itantmt ci^tl. an& bcv är^cbcvci 'ein
©eivebc befcüiiien' (f. oettelK
anjtcbcnb 'Jlbi. eine feit bcr 2. ,'öä(fte be§
IS. ^^snlivl)y. üblidic 5)icn[nlbnnii in 3>crtreninci
bc§ frcmbcn tntcrcffant ; öfter§ ,^nevft bei
SBiclnnb HS, IST. 2r)S.
anjüflltt^ '}(bi. — 3(n3üflltd)fcit a-. feit
©tielev 1G91 in bcr tientigcn 33ebcntnnii i^ebudit
(frül}cr ^c(eii bei ^^iftom Sdfi). ^Utcre 20ort=
tonn für 5(n, ^ü 13 (idi teilen im lß./17. d^aini).
vielmebv 5[njüae (in öonibei1§ -^roav. 1S93
S. 71.
Sioncn 'i^lnv. nui 1750 anftretenb'lißobnievS
9?oab ©. 32; 2BicIanb§ Gmpfinbnniien eine§
Gbnften S. 4S; igobmeria? 1754 S. 19 1, ^nnädift
üon Sdiönaid) '^teoloiv 2Bb. 1754 ücrfpottet: an§
(\x. aiuuv.
^(tiauaflc (V. in ber 2. .sSälftc be§ 17. 3abtb§-
QU§ fvj. apanage (balicr andi en^il. apanage feit
bem 17. 3nbi-"^)-l; id)on uon Siebe 16S.5, Sdn'cibncr
1695, Spanutiu§ 1720 unb Speranbcr 1727
qI§ Jvrcnibrooil ücr3cid)net (ältere Sdireibung
3lpi.icnaiict. 25>ecien be§ im 18. ^ab^^b- aiif=
tretcnben abteilen für ap an agieren ^ilt i)cr=
einjelt im IS. o^^brb. 51 b teil für ^tpanafle.
SRlat. appanare eigtl. '(^rob) 9Ju^niet5ung
geben'.
a$avi 3(bi. urfprgl. nnr iibvi.: au§ frj. ä part:
i)a§ in ben ^-rembmörterbüdiern feit Siebe 16S6
bejengtc SBort ift raabiidieinlid) im 30jäl)ingen
Äiicgc entlcbnt.
3l4)fcl 531 (in Sdnuaben, ber Sdnüci^ unb
ber Cberinalj ift ba§ plurate '}[ ;i f e l Singularform
gcmorbeni mbb. apfel a[)b. apful (aud) afful.
•Plur. epfili) dJl. = nbl. nbb. appel, anglf. seppel
engl, apple, anorb. eple dl. 'Gipfel' (got. *apliis
ÜJi.?). Ser 3Iiifelbaum bicü meftgerm. *apuldr
»^.; rgl. abb. affoltra. anglf. apuldr, ma§ fid) in
ben Crl§namen nbb. 3(f foltern — 3lffaltradi,
nbl. Apeldoren, engl. Appledore erbalten bat.
2^cr Üiamc ber '-öaumfrudit (germ. aplu-) bat
(Sntfpred)ungen im ftelt. unb Slauolettifdicn;
ügl. ir. aball uball, lit. öbülas, afloü. ablüko
'2lpfcr. 2urd) bic Gntfpred)ung be§ germ. p
(aplus) mit aut'jergerm. b luirb bobc§ t)orbifto=
rifdic§ 3(lter ber gcmeinfamen Urbenennung ablus
entliefen. Ter lln'prung biefer blof? norbeuroiv
Sippe ablu- (bafür lat. mälum, gr. ufiXovi ift
unflar. 'iJlblcitung auS lat. inalum Abellannm
<bie dampanifdjc Stabt 3lbella roar im 3Ilteilum
filugc, (ftt)moIoGifc^e3 SSörterbucf). 6. Slufl.
ibrer 3(pfcl mcgen berübmt unb {)at bei 33irgil
bai-' 53eiuiort maiifera: ugl. Sdn'obcr S. 4U<»),
ift begriff lid) (pgl. 'ipfirfid)) anfprcd)cnb, aber
lautdironologifd) anfcdnbar, jumal im JHoman.
bie .v^afelnitf; al§ (nux) Abellana gilt. — i8e=
ad)ten§it}ert ift, baf; für 3lug apfel im 3(bb.
apful (mie ougapful) allein gebraudit lucrben
fann; ugl. anglf. »ppel '^lugapfel' engl, apple
of the eye (aud) eye-ball), nbl. oogappel; ba=
für anorb. aber augasteinn. — 3?gl. ^irne.
9t<)fclftne (V. erft nbb. au§ nbl. appelsien
appelsina. 2a§ SOort, in 5Kift§ 9ieuem leutfdien
^^antaf; 1G52 S. S3 nod) ungefannt, gebt um
17(10 Pon[.s>amburg ans^, uiol755 appelsina al§
baS 2ialcttuiort bc,^cugt ift, unb ,^niar bat 5u=
nädift 3(ppclfina — 3(ppelfiue aB iit. J>-onu
gegolten (1774 Ärüni^, Cecon. (Sncncl. III, 92),
wofür um 1770 3I"pfelfine al§ bb. Jvonn (raegen
ÜlpfeO berrfdienb rairb (fd}on 1716 in Submig§
tcinfdi^engl. 2er. 3Ipfelfina). Jvrifd) 1741 fennt
nur erft (£ b i n a p f e 1 , nodi nidit 31 p f e 1 f i n e. 3iad)
itriinii5 maren .'öamburg unb 3(mftcrbam bie
X'^auptmärftc für lU'orbbcutfdilanb, uiabrcub in
Cberbcutfd)lanb bie ^Italiener bamit banbelten
(baber C ränge unb '^^omeranje al-ö oberb.
53encnnuug). 2ie .»öeimat ber 3(pfelfinen ift ba^t
füblid)e Q.[}ma unb (5od)indnna, oon mober fie
pon ben ^ortugiefcn um 1500 nadi Suropa ge=
bradit mürben (pgl. Sinarofe bei 3?on für
'(Sbinarofc' unb Sina galt um 17» JO allgemein
bei unä für (Sbina). ^m ,ltal. beifU bie 3IpfeI=
fine baber audi bic portugicfifdie (portogallo). —
Jie mb. (3ntenburg) Tialeftform appeldesine
meift auf fr5. pomme de Sine (= engl, china
orange). 25gl. ^Jomeranje.
Sttmtljefc J-. (Pon SHaalcr 1561 al§ beutfd)
pcrjcidinet) feit nd)b. (13. .labrb-i apoteke all=
gemein üblidi: auo gr.=tat. apotheca.
3(j)pctit5DL bei Sutber nodi nnbejcugt, jufrübft
in ber 1. i^dlftc be§ 16. 3abrb§. in Sübracft=
beutfdilanb (3. ^8. J-rieS 1545 Spiegel bcr 3(r3nci
101b) 5e(cijt unb 1561 pou DJiaaler, 1616 pon
iöenifd) al5 beutfd) pcr3cid)net: au§ frj. appetit.
(^rasm. 3Ubeni§ 1540 bat (5brtd) (ff^) al§ beut=
fd)ee Spnonpmon. @leid)beb. nod) nbb. möge (in
.s>amburg unb 53rcmcn) unb jrat (in 9}kgbeburg).
ilonfun-icrt mit 3Uipetit bat im Cberb. &c--
luft (,'yifd)art 1575 (^argant. 101^ 2:cr ©eluft
unb 3(ppetit fompt alleroeil man tut).
Stjjritofc 5. eine im 17. 3abrl). in 9?orb=
bcutfd)lanb auftretcnbe Benennung, bic Stider
1691 ttod) gar nid)t, mnfd) 1741 als 3(pricofe
per3cid)net (1665 bei &. (Sreflingcr ber franjöf.
$iaum: unb Staubcngänner S. 21. 56 bejcugt al§
3( b r i c 0 f e , 1669 bei p. b. ©roen 'bcr nbl. ©ärtner'
5(pri{
— IR —
arg
unb 1678 bei 3- 3- 3tflxicola 'i->au§üater' tt(v
Slprifofe): aus tibi, abrikoos = engl, apricot,
frg. abricot, üian. albaricoque, ital. albercocco
(luivicd). TTpaiKOKKia) an^i' axab. albarkök; (eljtc
Cucllc lat. praecociurn (nialum praecuquum V),
civitl. 'Der Aniliveife'. Ter 'Viamc \h biird) bic
Diicöcrlanöe luM. abrikoos, öac« luohl niif bcin
$lur. frj. abricots berul)t; inil. '-öirno iiK--
9iDb. gebx'uniicn, iuäl)rcnb Cberöeutfd)lanb aiibere
dlamm bafür aufiveift. 3i» 18- x^sa()rl). galt
2tiu-ifoie crft nur nlv nbb.=obciind)f. Tialeft=
lüoil. 9icben 5( mit oje bcftcl)cn anberc '-i^enen;
nungen, uon benen oüreidi baicr. marille (id)lc).
morelle) nni entidiiebeniten tonhirriert bat; e-j
beruht aur ital. annenillo, geniijdn mit amarclloV
'Jl^cintirjdic'. 'Jluncrbem gilt füv ''^Un-itoic'
fdiiueij. barelleli ^Ji. ober barillen (parili inareioli
larinjieli) — 1541 ^iniinv: 9Jiorillcn, ''^.^arcnlc;
l.Xl ailaaler: 53ciillclc,3lmmarellcn; 1700 Tentj^
ler Clav. Ling. Lat. : ^Inmrillcn iöarrilclein —
bie lüobl üon ital. armenilli auvgcbn; cbcnbabcr
aud) nod) cljän. mellele, fdimäb. inijllele 9(.
(jeW bcrridit im Sdiiuäb. abrikö mit fr,v 5luv-
Unadie). ^"sm Citfränf. mcrbcn 5)Uuillcn unb
3(iniloien aiv 'tleinc* unb 'grotV '.JUnifofcn
nntcrfdiicben. :,lm 1G./17. MW), bcltanbcn nod)
mandic anbere ^iknennnngcn : in Böhmen 93lcr =
unten (— böbm. mcrunka; Vncab. Trilingue
^rag £. 7-1) unb in Sdiletien unb im 3>ogtlanbc
3[Rarunfcn (H).")(j ßoleru^', Oecon. lUualis II,
212); Gber='!)3cuccr l.")S bat „^(marellcn, W\h-
n)ad)s", ."öcniidi 10<J7 Sp. 02. 12'J „^Imarill,
3)lolIetcn, 51nneIIen, S. C^obannic-' 'i^lriid)",
iveld)e Tiamon aud) fon)t im 1G./17. '^\al]x\). mcU
fad) begegnen.
3Ujril i)l. mbb. aprille 5)1.: ani lat. Aprilis
(ogl. frv avril, ital. aprile, nbl. april, engl.
a|»ril): nne lllai unb ^uinner (früher 9.1Iär,u
im beginn ber mbb. ;ieit entlehnt an Stelle bec-
cdnbeutidien abb. östarmAnöd 'Citermonat'.
npropoi» im 17. ^abrb- auftommenb, uon
Jvrembmörterbiid)em Jeit iiiebc ICH") uerjeidjnet:
auy fr.V ä propos.
9{r 9)1. 9i. ein {vläd)cumai";, erft nhb., nad)
bem 171t."{ gcmaditcn fr,^. are.
5lrbcit A. mbb. arbeit arebeit abb. ar(a)beit
5. ''Jlrbeit, ^JUibjal, ^lOt* = aiäd)j. arbc'di ^i.
'ÜJlübJal, 53e)d)n)crbc, Ccib* — arbi'd ^. unb nbl.
arbeid Hl., anglf. earfoiJ earferte 9i. 'llliUifal,
33eid)n)crbc*, got. arbai|)s(^di Jv. 'iöcbrängniv,
9Iot' ; anorb. erfiöe 9^ '9)hd)jar — crlli'^r "JlDj.
'fd)nnerig, mübfelig'. Temnad) ift '9}]iibmr aly
ÖrunDbebeutung ber Siin^e an,uniebmcn, nmö auf
Sycrujanbtfdiaft mit aflou. rabü robü lauv- "orbfii
'ilnedn, l'eibeiguer' (f. uJitcr JHobott) fd)Iief',en
lant. C^ot. arbaijis ift (nad) G. 'öratc) 3iti«i"i"cn=
fetjung bev oorgerm. orbho- 'Hnedu' = aflou.
rabu mit einem bem anorb. iö 'äßerf, Ihat'
gleidien germ. .sSanptmoil. Tic germ. ©runb--
bcbcutung 'mühfeligcs> ÜBcrf beruht auf einer
älteren 53eöcutung 'ilneditc^arbcit', mcKbc mit
lacituv' ^i^cridit ((.^3erm. 1")) übcreinftimmt, aio=
nad) ber freigeborene Wermanc bic 'Jlrbeit Den
Unfreien überlief;. 2."l>egcn bcy 2. (*iilicbc^^ ber
oufammenfet3ung ift anorb. iöja 'hmibeln, aii^y-
führen' .^ususiehen fomic anorb. iöja 'iianbinng,
Ihätigteit'; ineUeid)t liegt ffr. iti iti '@ang' mit
ber ibg. SBj. i 'gehen' (f. gehen) nahe. ,u'ben=
falle-' ift 'Oav fdjeinbare örunDnerbuin fdmici^v
ai-bon. naffan. crwa 'arbeiten' nur eine mobernc
9icufd)öpfuiig 311 3trbcit.
Strr^c 7\- mbb. arche (neben arke) abb.
arahlia (neben archa) Jv- '2trd)c 9ioab§'; bic
nbb. Sautform mit ob (ftatt mit k) fd)eint auf
Cbcrbeutfdilanb 311 nieifeu ('fiittberS 33ibel bafür
9t 0 a b C' .U a ft cm; vgl. abb. buoh-arahha 'i^üd)er:
taften', mbb. arche '.Hifte, Wclbfiftc' ; cntfpred)enb
nbl. ark '5lrd)e 9ioahö', anglf. earc earre
'.Hifte, ^^iuubcMabc, 5lrd)e, .Haften', engl, ark,
anorb. nrk ('s-. '.Hifte, Sarg, 3lrd)e 9toah^-'', got.
arka ^•. 'ilaften, öelbtaften, 5lrd)c 9ioahc->' : ein
lueit ücrbrcitctc? oord)riftlid)e§ fichnmort au§ bem
gleid)bcb. lat. (and) roman.) arca, mober aud)
aflou. raka 'Örabhöhlc' unb Ted), rakev 'Sarg'.
Tay 2Bort ift in ber allgemeinen Sebcutnng
'.Haften' toohl im 5.k\iiini nnferer ■lcitrcd)nung
311 ben Wcrmanen gcbrungen glcid)3eitig mit
ilifte unb Sarf.
^rt^iu 9i. um llJUtJ au& lat. archivum
(ocbncr 1G22 Nomenciator S. 120 archivum
bic 2lrd)iiicn; ^eitler IGU Gpiftcln IV .Sil
3lrd)iü); im 17. MW)- bafür oft (Sr3fd)rcin.
arg 'Jlbj. mbb. arc(g) 'iüd)tC'nn'irbig, böfe,
targ, gcijig' abb. arg arag 'geizig, feige, nid)ty=
nn'irbig' = anglf. earh ?(bj. 'feige, träge, mnbl.
arck erck, nbl. erg, anorb. argr 'feige, mcibifd)'
(aud) ragr) ; 5J}aulu':^ Tiac. führt arga alö Sd)mäh^
lüort bei ben Öangobarben an. Turd) ein got.
*args mag bay germ. ©ort bhi Span, unb Ainn.
gcbrungen fein; ugl. fpan. aragan 'träge', finn.
arka 'feige'. Ta man uon ber im 5thb. baupt:
fäd)lid) anftrcteuDen '-iH^Dciunng 'geizig' nid)t gut
ju 'feige' gelangen taini, muf; 'nid)teunirbig,
niebcrträd)tig' alö Wrunbbcbcntung bc§ germ.
arga- angenommen iverben, lüorau» 'gcijig' unb
'feige' Spe.üalificrungcn luären, bic üon ber
gaftlid)cn Areigebigtcit unb uon ber Japferfeit
ah ben germ. .s>auintugcnben ane-gegangcn mären.
X(i-> !ifi3ort ift mic faft alle SBorte ber ethifd)en
Sphäre bcju (^erm. eigcntümlid} ; ugl. arm,
nugcnt
— 19 —
5(rra§
böfe, gut, übel. Thö Sublt. %v(\ (mdb. arc
afib. arg) 9L bcrul)t auf bcni ^^(bi. — nracru
nn§ m[)b. ergern 'jum '-ßöicn reiben, iicvjd)lcd)=
tcvn, Dcrbcvbcn' a()b. ergiron argiron 'fd)Ied)tcr,
ärger mndicu': jum 5lonuiaratiu üou arg; baju
im 'Itlib. gcbilbct 3irgcr 93J. (ugl. 2(u§fa^ au§
nueiäl5ig, (^)et3 an^ gcijcn, i^anbcl nu-?
[)nnbcln,Cpfcr ani- opfcrni; c§ Üainmt (für
obcrb. "ilrgcrni'o) ani^ ^Ittcbcrbcutfdilanb unb
\oü um 1750 burd) ubb. Sdiriftftcücr unc Tufd)
unb 53obc in bic 3dinnii.n-ndic gcbrad)t fein.
9iod) iöei)ual3 1775 .\Sanbtnid} 3. 197 [leuor^ugt
Ütrgerniy üor 'Jlrgcr. — 3lrßtwo()n 91J. mlib.
arcwän 2IJ. (ogl. SSl^abu'i '33erbad)t, 3(rgmol)n'
= nbl. argwaan rjtrglift ?(. aifi m()b. a()b.
arclist Jy. '5(rglifl, !Öoel)eit' = nb(. arglist) ;
jdion a[)i). arcwänen 'argraöfjuen' ml)b. arc-
wa?nen.
ärgern S^m. f. arg.
5(ric d'- (^»S ita(. aria: 2c()nmort bc§ 17.
3a()rf)., üon Spanutiu§ 1729 unb ©pcranber
1727 erft nod) in bcr ita[. öautform 5(ria vcx-
3cidntet unb fo audi in bcr Sitteratur bcr 1 . .'öälftc
be§ 18. ^afn'lK". gctn-audit; bodi liat fdion Öubmig
(gngl. = tcutfd) iBb.) 171G ^ilric fbcr '•^ilural
3Irien crfdicint allgemein im 17. ^al)r().; Dg(.
be§ Tid)terc-' 3nbci1,/^lricn ober ÜJtcIobei)en u. f. m."
1638 unb ;-]ei(lcrö (vpifteln 1G46, V, 2G1).
Slrttfjmcttf A: ein im IG. ^tib^b. eingcbür--
gexlee Öebnmort, für ba§ Die dien fünft aüer=
bing§ biy uK- norige vU^bi'f)- oolfvüblid) geblieben
ift; 3tritl)metif uiu-j gr.=lat. arithmetica) be=
gcgnet 3ucrft 1528 in einer 3'üirfauer (Sd)ul=
orbnung; frü()cr uereinjelt arismetica.
3(rfabc ty. aii§ frj. arcade; bic ßnt(e()nung
9cfd)al) unt 1750 (Speranber 1727 tier^cidinet
ba§ (Vrembmort ebenfomenig mic bie älteren
(Vrembuiöilcrbüd)cr I ; bic bcutfd)c ißeseidmung
bafür ift ui-fprgl. Öaubc.
9trIcC'baum 93^ mlib. al)b. arli^-boum dJl.
'acernus. cornus' ; mit Grlc faum ueruianbt.
9lnn 9Ji. ml)b. arm al)b. aram arm 93^. =
afäd)f. nbl. arm, anglf. earm engl, arm, anorb.
armr, got. arms 2R. '5lrm'. SBic mand)e 33c--
ncnnungcn füv Körperteile (f. 5(rfd), 3lugc,
jyuf;, .'öcr3, Änic, 9?agel :c.), reidit and)
gcmcingerm. arma- '3(rm' in bic ücrmanbten
Spradien; ügl. lat. armus 'oberfter Icil bc-J
CberarmcÄ, isorbcrbng', aflou. rame 'Sdiulter,
3(rm', preuf;. irmo '■ülrm*, armen, armukn 'Glle=
bogen, 53ug', neupcrf. arm '2trm', ffr. irmä-s
Tl. '33orbcrbug, 5(rm'. Ginc alte 5lblcitung ju
2trm ift ßrmel.
orm ?(bj. ml)b. arm at)b. aram arm =
afädif. arm, nbl. arm, anglf. earm (engl. nid)t
uorbanben), anorb. armr, got. arms 5lbi. 'arm' :
ein gemcingcrm. GigenfdiaftcMUort, baö in ben
ücrmaubtcn ibg. Spradien feine ftdierc Q^ejicbung
bat. — 5lrmut 3". "üib. armuot 5". — armuote
9Z. °5trmut' al)b. aramuoti J. = nbl. armoede:
eine 3(bleitung au§ bem 3(bi. got. *armö{)s ; ügf.
(Sinöbc, .sScimat. ^liu Cberfädif. ift "Jlrmut
9i. folleftiuifdi 'bie Firmen' ('fo f^ci ©cllert, ^ct=
fd)mcftcrn 3. M2».
5(rmbruft a. mlib. armbnist dl.: uolfäetpmo^
logifdic Umbeutung au§ mlat. arbalista arcu-
balista eigtl. '^ogcnmurfmafdiinc (lat. arcus, gr.
ßdWeiv) fein muf;; eine 3ufammenfet3ung üon
31 rm unb '^ruft ift im Xeutfdicn eigtl. unmtjg=
lid), gumal ba^ö mbb. äBort 9c. ift. 2lu§ lat.
arcuballista ftammt ba^i glcid)bcb. frj. arbalfete;
ügl. engl, arbalist, nbl. annborst, ital. balestra,
axfi lücldicm letiteren bav ältere n[)t). ^öaleftcv
'Hugelarmbruft' cntlelint ift.
^irtucc 5- ^ci Öutl)er unb fonft im IG. ^lal)rb.
unbejeugt unb uon 9Jiaaler 15G1, 3. 9iotl) 1571
unb .s>enifd) IGIG aud) nid)t ocvjcidjnet: ein im
53eginn bcy SOjäbr. ilricge» au» fvj- armee er=
borgte-^ ©ort, ba-? bei u. 25>allbaufen 1G17 Corp.
Milit. nnb in ben bcutfdien ocitungcn be§ 3flOi"c§
1G2.3 (3. 53. C£afparfen 1G23. Hist. Relat. Contin.
3. 74) 3uerft bi^ifig auftritt unb uon 3(rmatu6=
9iift 1642 „Diettung bcr eblcn teutfdicn A>aupt=
fpradie" unb uon 99lofd}crofd) 1644 @ef. '^^bil.
II, .545. 662. 9ij2 mebrfadi ücrroenbet mirb ; bie
J-rcmbmörtergloffare ucr3cid)nen 3(rmce feit 9}t.
ociller 1642 Gpiftcin III 3ii, 3pradi= u. f. m.-
33erbcrbcr 1644, Siebe 1G85. Um 1600 gilt and)
3(rinaba 'sxcx' (meift = 'flotte').
5irnicl f. ©rmcl. — 9(rmut f. arm.
nromatifcö 2lbi. im 16. 2ai]xi). (1583 3:l)urn=
enffer» Onomast. 80. 95) auftretcnb: au§ Iat.=
gr. aromaticus.
Strraf 9JI. = nbl. arak, engl, arrack (rack) :
mit fr3. arack rack, fpan. arac au5 arab. arak
°3aft, bcraufdicnbc» ©ctränf. Ter 9iamc be§
in Cftinbien (bcf. '-öataüia) cinbeimifdien @e=
tränfc», ba» mit feinem auölänbifd)en 9iamen
— ugl. 3. 58. 1750 58obmcr§ 9^oal) 3. 72 —
gelegentlidi früber erroäbnt ift (3ucrft in Guropa
burdi Garpaial, ber beibeä 1521 auf bcr Teufel
'43alaman fcnnen lernte), mirb 3uerft 1763 pon
©abcbufd) in feinen oufäljcn 3U ArifdiS 3i>b.
üer3cidinct unb [)at ]\d) nad) .'öcnnigö preufj.
3biotifon 1785 crft fürs vox 1785 eingebürgert.
93iellcid)t ift er üom 9?orboften 2)eutfd)lanb§ au^--
gegangen.
%na§ 9}L burd) ba§ gan3c 16. ^ai)xi}. üblich
unb 1616 üon .s>enifd) al§ beutfdi t)cr3eid)nct ==
engl, arras: eigtl. 9tame ber fr3. 3tabt Arras,
5(ri-cft
— 20
3Int
bic biird} ©cbcrcicn fidi fvüh auc'jcidnictc. ivil.
nb(. ras für arräs unter 'Kafdi.
5(rrcit 'M. jdion im IG. ^^ahü). üblid) unb
feit Simon :}iotl)y S^ictionarius' lüTl ale ^-rcmb:
luort oerjeidmct: quo nfrj. arrest (frj. arret)
ober eher auv mlat. arrestum.
9(rf(f) ilJ. nad) beu unter birfdien beiiic^
braditen analoiien fällen auv älterem \llr0 mliö.
al)D. ars ilj. '^^(rfd)' entüanbcn; eutjiu'edienb in
glcid)er ii^eöeutunii mnbb. ars ers, nbl. aars
naars (^mit präfiijieiiem n), anglf. ears cnijl.
arse, onorb. ars {w\i> rass, ücjI. an. argr neben
ragr f. arg) 50^ '3(iid)' C^erm. arsa-z 9)J.
auö örso-s gilt mit iHed)t für urueruianbt mit
gr. ö^^oq (pp für rs; '3tcif;bein, '-öür^^el' ; inv^n
altir. err ^. 'Sdnuanj, Cxnbe, Sintje' ':" inil.
31 rm.
iHrfcunl l'i. um 1.'>.jU (glcidijeitiii mit 'äi>-
miral unb 3(rmaba) cik- 'Dlarineiuort für
'Torf, ©erfte' nuftretenb unb 3uerft lülü üon
.'öenifdi nerjeidmet = engl. fr^. fpan. voHug.
arsenal: Cnelle ital. (^ncrft in l'enebig bc3eugt}
arsenale aiiv arab. as-.sin;ia ''Jlrfenal'. Xie
ältere ^onn ital. darscna (frj. darsine) lucift
auf arab. dar.sinä'a 'ffierfte*.
5lrfcnif ilJ. ein um bie i^litte bee- IG. ^"sabrbe.
eingebürgerte^ ,lrembiüort iXafiniobiu«' 104») unb
("vrifin-ö 1")41 .s. arsenicum; OTaalcr l'jGl unb
^xnifd) IGIG ücr3eid)nen ev bereit«? al:? beutfd))
= frj. arsenic, engl, arsenic: auv lat. arseni-
cum (gr. dpoeviKÖvi; bod) hält fid) baneben im
16./17. ^^\al)rl). im Xeutid)en uielfad) bie lat.
Sautfonn iv 53. 9JJofdierofd) '^.Miil. u. 3itt. 1G.'>0,
I. P<'>). 'lUterc Jöenennungen bec- .\>b. luaren
Cpcrmcnt (ml)b. öperment au§ lat. auri-
pij^'menluiii) unb feit bem fpätcn Wl}b. audi
i>üttenraud).
9trt A. mbö. :irt '))Ia: 'angeborene (?igen:
lümlid)teit, 'Jiatur, 'i<efd)affenbeit, 3lrt' (alib. arl
in biefen '•i^e^eutungen unbe^cngt; audi fonfl
fehlt bac< ilnnt in biefer '-öebentungi. llruermanbt
mit lat. ars ((§en. ^|Jlur. arti-um) '3h1 unb
Sßeifc, ilunft' unb ffr. rlä '3(rt unb 'Beife'
^citr. n, IIB. — Tic frühnbb. ;',ufiimmenfetjungen
3lrtacfcr, artbar, artbaft enthalten mbb.
ab^. arl '3lderbau, Liderung' unb gehören mithin
3U ber gcrm.ibg. 2l\v ar*ntlügen' in ahb. orian
mhb. tTn — got. arjan, lat. ararc. gr. äpdw, lit.
arti. aflou. orati 'uflügen*.
StrtiUcrie ,"v. von OJlaaler l'jGl nod) nidit,
juerft üon .'öenifd) IGlG al^ beutfd) üerjcid)net;
cs- u'irb um bie l^Jitte bev IG. ^^sahrh-ö. geläufig
(53. iiHilDiy 1.742 b. lu. Ulann u. 5l>olfenb. 5<. S4
3trtlerei, l."»Gs (^rufinö firainm. Lat. 1. 'Jio im-
pedimenta 3lrtiUcrei/ ale 3lrrfalci, 3lrd)allci^
3lrtellarei, 3(rtoloreii (nm 1620 and) ciUi
3htigleria). 3>gl. fr3. artillerie, engl, artil-
lery. ital. artiglieria, fpan. artillaria u. f. w.
9(rtifd)ofc ^^ um 1550 in ber Sdiu'ei,^ ent^
lehnt ; Tafni'obiuö 1540 fennt c» nod) nid)t ; ("s-vifinS
1541 Diction. s. cinnara fenitt nur erft frj. arti-
scliault, aber 155G Nomencl. s. cactus 3trti =
fd)orf, baö Waaler 1.5G1 unb .sSenifd) IGlG aU
beutfd) ver^eidincn. iH'ad) ,s>ieron. 53orf (Iraguv)
1539 'Jiem Hreutterbud) 11 531. Sii muffen '?lrtifd)ofen
üor 155(1 in 2eutfd)lünb feiten gemefen fein.
Xa& u. a. uon 53od', ^rifinc- unb 5}laaler gebraud)te
gleid)beb. melfd) Tiftel meift auf Giulehnnug
am- ber in ber 2. .sSälfte bey 15. :^sahrh. auftommen=
bcn ital. 5\Micnnung norbital. articiocco (= frj.
arlicluuit. nbl. artisjok, engl, articlioke), bac^
burd) fpan. alkarchove auf arab. al-harsöf
3urüd"geht. Seit ber 2. .sSältte bcio IG. ^ahrh^.
luirb bac- uon ber 3d)n)ei3 au!3üorbriugenbe3lr =
tifd)ofe in Ü)loffaren unb in ber u)iffenfd)aft=
lid)en Citleratur uielfad) gebraud)t; -üiebcnform
bce 17. ivVhvh^- (3- ^- €pil3 1G24 ''4?oemata
S. 13) ift 3(rtfd)ofe. 3ntere§ Si)nom))iion
roar Strobelborn.
t nr,3cn ;)tn-'. 'heilen' bei O^eiler u. 5^teifcr§=
berg nnb,lifd)art, unb feine ^iKebenformen ar3ncn
(getabelt eiligem. X. 53iblioth.3lnhang 3n X-Xll G.
G17) unb ar3ncicn finb junge ^Jieubilbungen uom
(Snbe bec^ 15. i^'sahrhi?. 3U 2(r3t unb 3lr3nci;
bei nbb. Sd)riftftcllern be§ 16. ^ahrh§. and)
arteten ertöten (3\olIenhagen Arofd)m. I 1,G3Bh
2,10127 2,lii<^j. '3d)on fpät mhb. arzen.
9tri?nct A. (im 17. ^ahrh. bei fd)lef. Tid)tern
and) auf bem 31 betont) nihb. arzenie {orzeniL-i
\y. 'i")eilt'unft, .sSeilmittel' ; ahb. nod) nidit uor-
hanben, luohl aber ahb. erzinen arzinön =
mhb. erzenen 'heilen'. Tie? 3tiu- erinnert mit
feiner 3lbleitung an got. lekinön, anglf. hVcnian,
ahb. lähliinön 'heilen' ; aw^ ahb. arzinön
märe baim bav erft fpäter auftretenbe Subftant.
mhb. arzonie mit ber bei un-ö im 12. ,uihrh.
anflommenbcn roman. 3lbleitung ie gebilbet.
3lhb. arzinön ift unter bem C5inflnf; bey cd)t
germ.^got. lekinön, ahb. lähliinön 'heilen' 3»
arzät '3lr3t' gebilbet. Übrigen^^ bilbet bai- 9)lhb.
and) ein arzatie (mtibl. arsediej '3lr3enei' ; f.
3lr3t.
9lr,U ft. l'L (bei bapcr.uiftreid). Sd)riftftellern
oft fdiin. ^JJ.j in ber Umgang-öfpradie jelU U'ohl
überall Diird) T 0 1 1 0 r erfeljt (aber in 51^ u n b a r 3 1,
Iicrar3t nod) populär geblieben); fd)on im
IG. ^'sahrl). nimmt Doctor bie 53ebeutung '3lr3t'
an(15(il 9Jlaaler3(i' unb lGlG.s>enifd) 12G haben
Toctorei) für 'iUlebicin', .\Senifd) 127 aud)
Xoctor für '3(r3t'); bal)cr fd)on im 3(nfang bc&
m
— 21
?im(
17. ;^sa[n-(iC'. ucvboctcvn („icl) habe fo incl
(iJclö ncvöoctcvt" 'Jiic. iNolcfmav iUDialogi Ilioni
m2'> 531. 102''). '•Hx^t l^l1^. arzet arzut nl)^.
arzät dJl. ift ein fpc^ififd) öcutfdKy, &cm ßiu^l.
9torb. @ot. fvcmbcö iBovt (bafür flot. lekeis
*3(r3t', niiijlf. Ici-'ce ciic^l. leech in horse-leech
9)1. Micvavst', al)b. lähhi unb baju bic nl)b.
Giiicnnauicn Sadimann — 2ad)ncv a\iv nil)b.
läclienacre ''i>ciin-ed)ci-', ciiitl. '5(v5t'). Tic mnbl.
iVorm arsatre, anbb. ercetere ''^h",U' linnbb.
nbb. arste) bcmciü Uvfinnuui auv bcni liänfiiicn
fvänf. inlat. arclüaler (dpxiarpöql '"Jtvjt' ibcj.
'tünicilid)cr ijcibavst'i. !!iantlid)c 3d)ii)icnöfcitcn
al]b. arzät mit arzäter arciäter archiäter ju
Dcvmittcln finb nidn uovlianbcn, ba bic anbb.
mnbl. 3"0Vin jclbft anf bic nilat. C^runbfovni
binracift. 'iJIud) fonft finb Icnn. Icdni. bcv tivicd).
•DIcbijin fvüb inv "itbcnblanb vicbiiuuicn hh^I.
S^üdiic '4-^flaftcvi, aber flctc- bnrdi lat.= vornan.
a>crmitthuuv Unb juiar bat bic Gntlebnnn^
ivalivfdicinlid) nm 8(J<J (3ur ocitilarlc^ bc5 ©vofscni
ftüttgcfnnbcn, racil in arc(^h)iater bac^ ci cj al;?
z aufticnommcn ift; bei älterer Gntlebnuno luäre
ki in ben i^enn. (Sntlebnnniicn ncbliebcn. Xa\-
cinjigc arzate(r), bac^ nadi 3d)ndiarbt nur
nod) im '-Bafttfdicn für bae :){oman. be^icn^it ift,
feblt romantfd) löafür ital. medico, afrj. mire
frj. medecin, bic frcilid) and) bcm ©erman.
frcmb geblieben finb; jcbod) c\ebrand)ten roir im
17. Sabrb. aud) 9JZebtcu§ ftatt 2(rjtj. Über
arz- aU isertrctcr uon (\v. dpxi- f. Grj=. 3^ic
ii'eocn mtüclrlicin. 'Fi ü b l a r 3 t'^Cliiblcnrcparicrcr'
anTtieftcIltc (Srflärnnci von abb. arzät an^' tat.
artista ift (antlid) unb t^fdiiditlidi nnbcred)tiiit.
6rft im fpätcn 31littclaltcr nnrb mlat. artista
für bic DJlcbi^iner c(cbraud)t (ui:;!. nfr^. artiste
veterinaire) ; and) ift e§ bcm älteren ^toman.
frcmb. i>ini-\ciicn treffen mir archiatri bereite
Bei bcm (^-rantenfönii^ CSbübebert unb bei ilarl
beut @rof;cn. — 3. nod) 'älr^nci.
91$ 9i., 3(f; erft nbb., nad) fr,v as SOI. 'bic
©ine auf ©ürfcl ober Harte, ein fleincc- @eund)t'
(lat. as), mober aud) eniil. ace (me. äs); in mbb.
3cit bcriid)tc aly i8e3eid)nung für bic 'Sinä im
2*>ürfclfiner esse, bac^ au^ lat. assis (iünc3erc
9icbenform oon as) ftammt. 3>cil. 2)au§.
9titö f. 5hfd).
9tfttl 9.11. ein C^efäf;; baju 2(fd)tuc^en aii^,
mbb. ascli abb. asc 911. '3d)üffcl, 53ecfcn'.
3nfrübft für '^öoot' bejeugt in ber Lex Salica
alc' ascus (= an. askr, abb. asc '^öoot'). Gicjtl.
roobi '^oot au§ Gfd)en[)ol3'. 3. (5fd)c.
Slftftci ^. (bafür in ben rbeinifdien 2anb=
fdiaften eine junge 9tebcnform esaj mbb. asche
abb. asca = nbl. asch, anglf. asce eesce engl.
ash ashes, auorb. aska unb mit auffälliger
Öantuariainc got. azgO Jv. '2tfd)e' (auc-> bcm @ot.
fd)cinen finin. ;iortug. ascua entlebnt 3U fein).
Cftboff '^citr. i:-}, HOO uerbinbct ^ic 3iiHie mit ber
ibg. 2B3. äs 'brennen', bic in lat. areo 'Dörre',
ardeo 'brennen' founc iiiGffc norliegt;üielleid)t
fterft ber näd)ftc i>'criuanDtc beö germ. askön-
'2lfd)e' in bcm 5(bi. altinö. asikni (Jcmin. 3U
asita) 'öuntelf arbig', fo bau ba§ gcnn. askön-
eigtl. ein fubftantiincrte^i 2(biectiü ibg. asfaikon-
mit ber C^runbbcbeutung 'bic öraue' märe;
öa3u ngl. ffr. äsa '"iiiibc, 3tanb'.
5lfd)c''^, '^ifdic (1-. (ein ,>-lu[;fifd)j mbb. asche
al)h. asco 9Ji.: oicllcid)t mit 2(fd)c ucrmanbt,
fo baf5 ber ("yifd) feinen 9Jamcn oon feiner afd)=
grauen (Varbe bättc. (Sine altgerm. 53enennung
öcy A-ifd)ec-> ift 1 nad) Öiben 53eitr. 15, Ö(j9j fd)roeb.
nonnegifd) harr, ba^. mit glcid)bcb. lit. kirszlys
3ufamincnbängt.
5lfd)cnbri)i)cl 9teutr. ; im 16./1<. ^sain--
bunbeil 9Jiaff. 3. 53. 3Bcifc (Jrsnarrcn 71. Ki.j;
bebeutet eigtl. 'jäüd)cniungc', fo öftere bei Sutber
(fd)on mbb. in S>anvt^ 3f- ^ K^J^ss) unb aU
'^lfd)erbröbcl bei 9Jlatbefiu§ ; bei 3eb. ^yrand
'3(rd)e 17a3oa bafür -iifd)erläiiel 9JI. ^n ber
beutigen 53ebcutung uon '3(fd)cnbröbel uer=
menbet ©eiler uon HcifcrÄbcrg 1 53röfamlcin,
3d)aaf, ^^.Urrabics.) Gfd)cngrübcl ale d^lait
bef. uon einem 9Jläbd)en (aud) „in ber (Sfd)cn
grübeln"). 3n 5Rollenl)a9en§ Jrofdimäuelcr G
'?lfd)cnböffel.
9lfrf)crmittn)0(ft 911. ugl. «fd)crbrot ©n)=
ubiue IGHO Sonntage 3 on. 23 2 = 5( f d) e r f u d) c n
gilathcfiuc- Sarepta 224 b, ebenba 104 ^ aud)
5( f d) e r b r ö b e 1 für % f d) e n b r ö b e l, sOa a f d) e r=
färb 5(bi. 'afd)grau'. Sic ^ufammcnfctjung
3Ifd)crmittmod) ucreinsclt im 16. Cvaf^b. bei
.sS. 3ad)e Aaftnad)tefu. 26, 3. 29; ältere 33clcgc
fcblen. ©eiler Spinn. 57^ fagt „an ber äfd)cingen
93littiuod)cn" ; mbb. aschtac.
t äfcu ;-)tm. in ber 2.1>cibmann§fin-ad)c ^ uom
i^irfd) gcfagti 'freffen': 3n 5(a§ (eigtl. 'Sueifc'i.
t 9Ifcr, 'iifer Wl. '^Haw^cn, Sueifcfarf' ein
oberb. 2:ialeftiDorti;aud) in ber 2l>eibmaunefurad)c
üblid) ) mbb. äser äsa-'re : 2lbleitung 3U äs 'Speife'
(unter "ilae).
Stffcl A. 9JI erft nbb.; megen be§ gleid)beb.
(Sfelid)en), Äcllcrcfcl, 931auerefel unD
mit 9\üdfid)t auf gr. ovo? övioKoq '(5fcl, Riffel'
mcift aue lat. asellus 'flciner Gfel' i'ugl. ital.
asello 'Kliffen abgeleitet. Tic älteren ;^ormen
bee 16. "sabrbe. finb jcbod) 9iaffcl unö 9ioifel
('43eucer lö63 ijat nossel ossel neben eselchyn)
unb 5-orer {)at in ber ÜbciicBung oon ©cf;ncre
^-ifd) bud) nassel unb biefe Jo"» ^^^'^ ^l» batet.
5(ft
00
9lu
(nassel nastel) beftätiijt. Taju eine elfäfi. ivovni
5t Bei in bem gleidjbcb. Cfiragcl 0oliu§ 15S2
Onomast. S. 828. .3.30. 2)a§ Jicvdicn liat bic
nuiiinitualtiiiftcn ^liaincn in bcn Wunbarten: in
■'öcficn, Avanfcn unb Sdiumbcn .stcllcvciel, in
Sdmmbcn unb Glian ^.IJanerei'cl, im Gljaf;
l^Kibve, 5}Jol)rlc, in "^(uiii-'bnvo Xuniiejel
(bicic 53enennuni^en fnüpfen an ital. asello.
ijr. övoi; an). %u6 nbb. luivb freseln iienannt,
nbl. muurvarken (61)i)träu§ c. 87 Stciniuovin,
Grbmuic\ Tic '-J^cncnnuni^ %)\cl i\\lt a\-> öftrcidi.
Xaiurobinv unb 'Jllbcvuö l'vid fcnncn feinen
l'ianten füv bcn 'Jlfiel, unb »"vinünc^ lall ionnc
91kalev 1"/)1 benennen ihn C^vac-uuivm (b. 1).
'iHaniic'i, Waalcv aud) Cvenniittel.
9lft IIJ. nidb. al)b. ast m. = got. asts 'W
(bcn übiiiicn Tialcften frcnibi. 1:av bobe 5(lter
bcy S5>orte§ ftebt feft burd) Übcrcinitiniinniu^ bei?
i^erm. astaz {axiv voxc\cx\n. ozdos uerfdioben; üi^l.
Tlail unb bic boi1 aniicfübrten 5ycii viele uon
i^evfdiietninii bc>5 ibiv zd sd ,;u iicnn. sl i mit iiv.
öZoc, (üöboqi '"ilit, ilwciii, Mnoten, iluinTcn am
iöauin' ; bicv beruht mit armen, ost '^iC i^lcid)^
tallö auf osdns. Tic ^-^cbeutnuaen bcv iir. ill^ortcv
laficn iycnuanbtjd)aft mit mnbb. Ost (nbb. öst
aust), nbl. oest, anfllj. öst 'Änotcn, Änorren'
(ibij. @rbf. özdo-) uermuten.
t aftcu ;')tni. 'tba? Aclb) tragbar nmd)en'
nadi bem XJ1.H1. iu mcttcraniidien ©ei-Mümern
bcö ir». ,VibrbC'. ; ucrmanbt mit iiot. asans '(vrnte,
>>erbit' = nbb. aran unter C^rntc nnb mit
abb. esni = (\o\. asneis '^Irbeitcr'. i^il. '-öeitr.
8, 52h.
%\f f. 51 a§ unb 51 ö.
^tciii OJJ. unittelb. ^JJebenform Cbem) nd)b.
ätem (äton) abb. älum 9JJ. ''Jltem, Weift' (mhb.
der hfilcgf! atoin ahb. der wilio ätum 'öer
bciliiie (^cift'i - - afädif. ädum. nbl. adcin ast-m,
anglf. :'''I"n '5ltcm'. Tic Siope meift auf ib(V
etmo-n- = ftr. ätinän ÜJl. '5ltem, Weift' ; ba.^n
altir. alharh '.\Saud)*, (\v. 6tuö(; 'Xampf, Tunft'.
jitbcr '))l feit ber OHittc be§ 18. .'snbrb^. a(^
PoetiidKö 21^011 bäufiii i.v ^. 'i^obmery ^IJoab 3.
22< I ; .silorftorfA Weffiay I ; ^i^obmeriac 1 7.') 1 3. 2.3 ;
baaciicn Sdionaiii)'? ^JJeoloiv 3lH\ 17.')ti, nadibcm
lyrobeninv- 1730 ^en Zither .pueril bereitet unb fo
benannt hatte: auv tir. iat. actlicr.
5ÜIa*i "iUl. ein moriienlänbifdier 3toffname,
ber auf arab. alias 'tilatt' beruht; feit ber fiuit-
mhb. ;^,eit be^euat unb fd)on im Ki. ,uihrh. fchv
iiebräudilidi unb in bcn abenbldnbifd)en 3inad)cn
ucrbrcitet.
5tt(nö- 5R. ab3 *.8encnnuiui uon Crbfarten
u. f. m. 'Uierit uon 3iieranber 1727 nerKidmet)
acht 3urürt auf IKercator^ taiioiirarbifdiev' Jlnnt
Atlas, Tui^-buni ir)0."), ba-o nadi einem mnthiidicn
Äöniii ^Itki'j üon 'IRauretanien 1 bei Xiobor Hl, GO.
IV, 27 > benannt ift. Ta^? Ji^erf, ba^5 in ber 1. .s>älfte
be§ 17. ,^ahrhv. ,v^hlreid)c, ;,. I. uerfürjtc 'Jluv^
iiabcn erfuhr, mar nadi ociücr 1040 (Sinfteln
Hl, ()2.") fchr beliebt unb ucrbreitct.
5ttout ''Tl. (,im .Hartenfpiel) l'ehnmort bcS
30 jähr. MriciiC'-^ rtU'J fvj. ä tout; Trüheftcö 3cu(j=
ni-? 1044 im „3tnad)= u. f. tu. i^erberbcr" : „ieö=
unber muf; man cv a tout nennen" (mag ciiitl.
Im min heint).
•i- 5ittc, "Jitti 9J^ '2>atcr' (fd)n)äb.nalcm.)
mhb. atte ahb. atto 'i^ater'; ber Umlaut ber
nhb. Aorm ift, luie bac^ i be-J fd)U'eiv ätti jeiflt,
biminiuin: ncrmanbt mit africf. athtlia = ciot.
alta 'initcr' (ba^i Attila ~ mf)b. Etzel cii^tl.
'jyätcrdien'), uiellcidit and) mit altir. aite "ij.^flene^
uatcr' (au«^ atlios 1, aflou. oti-cT (biminut.) 'iUiter'
(otT-ni 'oäterlid)' I, (\x. ärra.
5lttcutnt 'Ji. in bcn A-rembmörterhi'ubern feit
3dieihncr 1 <)!(.") iiebudn unb fdion in ^ieitun^uMi
bc-ö :>niähr. Mriencc üblidi: auö frj. attenlat.
9lttcutätcr -UJ. feit bem 2. 5lttentat auf ilaifcr
"JCMÜielm l. allgemein üblid); ci^tl. eine fdier,U)aftc
ilHirtbilbnuii, bic nad) einem 5(ttentat auf ivrieb=
rid) SBilbelm IV auiicblid) in einem Trel)oröel=
lieb aufiichradit morbcn ift. 9iad) SanbcrS.
•i- bitter />. (bei .s>. 3ad)§) = ^Jiatter.
^Itttrf) an. mhb. attoch (ateoh) ahb. attah
lattuli ataii) 'Sl. '5lttid)': (^ntlehnnuii unb 3l>eitcr=
bilbnuii an-:-' tat. acte (cjr. (iKTfj ö.KTin) '.s^oluuber'
iinil. ^attid) ju (at. lacluca, and) Tattel su
dactylos).
"'■ ?Jftc( A: 'Viamc ber (Alfter (and) = ''4-^crüctc*)
f. unter 15- Ift er.
nftcn ;)tn). mhb. olzen ai)h. czzcn 'ju
effcn (■(eben', eigtl. 'effen mad)en': ju effen.
5(u, 5(uc A. mhb. ouwii abb. ouwa A:
'2Baffcr, 3trom, 2l>afferlanb, vV'fel, .'öalhinfel,
maffcrreidico 2lMefcnlanb, 3luc' ; abb. ouwa an^
altem *aujn- (fo in got. i>orm üorautfjnfet^cn,
üfli. bic abb.Mulat. Jyorm augia). (^ntfin-edienb
anorb. ey, angif. og ig ("y. '^^sufel', mo.^i augif.
('■glond iglond engl. Island, nbl. ciland ^^^nfcl';
'i)a}in lat.Hicrm. Hat-avia (= nbl. Betouwe)
Scadin-avia (angif. SceJen-ig, an.Skaney). Wot.
"aujö- (für avvjö- awiä-) bat ein g nerlorcn;
bay uorau-5,^ufct3enbc *ag\vjn- ift ein fnbflantiuiertey
5lbi., gleidifam 'bic 2Bäfferige' (bnhcr '2Baffcr=
lanb*, b. b- 'v^nfcl' ober 'ÜBiefc'i, unb gehört
,^u got. ahwa (= abb. aha) J\. 'aIuiV, iiav mit
lat. atpia auf ibg. akvva berubt; vgl. nod) bic
Crti^namen auf --a (]. 5^. ^-ulba) unb =ad)
{\. *.ö. Urnd)) mciter oben unter a (f. and)
-av unb Tinfel).
nudi
23 —
aufiincgctn
anät 5(t»v. .StoHi. inliö. ouch n()b. ouh 'unb,
üiidi, aber' ^ afädif. ök. nbl. ook, nfvicf. ak,
ani^lf. eac ec a\c\[. eke, anorb. auk 'ba3u' (bän.
og 'unb, aud), aber', id)iucb. och, ic->l. ok), iiot.
auk 'beim, aber': eine aciitciiuicrm. ^4>artttc(.
llriin\il. uicüeidit oiuiieratiu auk(c) 311 bcr (}crm.
2,l\v auk libiv aug) 't)cnitcl)rcn', au§ bcr a()b.
ouhliön 'l)iu3ufiuien', aiäd)j. ökjan, aiicilf. yean,
anorb. auka. (\ot. aukan ft. qUv. 'ucrmctircn'
ftamnien i.Krncr lat. augere aug-ustus, ffr. ugräs
'iicmaltia' — (*>jas '5lraft', lit. äugti 'ii)ad)icu' ).
^Tann unubc aud) uriiu\il. 'ii\(\c Ijinju' bc=
beuten.
9lubicu3 ^•. feit S. Diotf)» Sictionoriuä 1571
oer3ctd)Uct (mit ber Übcrfeliunn 'oitlofi^tn, Shif--
mcrd'uuc^, iserliör'i unb im IG. ^sa{}xi). fd)on aiU
gemein, 3. ii bei '^Hlbcru^ö, (Vranf unb .s>. Sad)§
üblid) (früliefter l'ittcraturbcleii ir/iG in ^^^oh)=
djoriuÄ' Siietouübcricl5uuvi 11^53»; in politifdicn
2)ofumenten becieiincn ältere 53clcge): an^:-' frj.
audience (= ital. audienza. mlat. audientia
'@cl)ör, ^2lnl)öruug').
t 9luc (V. 'DJtuttcridiar' (>ial.) m()b. ouwe
oI)b. ou 5. = aiuilf. eowu cuiil. ewe, au. ser:
ücrumubt mit lat. ovis, (\v. o'\<;, lit. avis, aflot).
ovica, ifr. ävis '3d)af'; inil. nodi Sd}ai.
Stucr in 3(ucrod)c- 3JJ. ml)b. uv (ürochse)
a()b. ür (urohso) dJt. '2{ucrod)ic' = anglj. ür,
QHorb. ürr (u-Stamm). 2)a§ äBort begegnet jd)ou
bei röm. ©d)i-iTt1tcüern al§ lu-us; bic Eingabe be§
9)lacrobiu§, ürus fei fcltijd), bat l'id) uidit bc=
^tätigt. 2^ic (Sriiten3 bcr Öautform ürus in bcn
crften ^urlirbunbcrtcu nad) 6br. ©cb. fin-id)t in
ilbcrciuitimmunn mit bem nid)t burd) z4lmlaut
umgcftaltetcu anorb. ürr bafiir, haii ba^ r in
al)b. ml)b. ür uid)t au§ s cntftanbcn ift. 2Inbcr=
feit§ jeigt ffr. usrä Tl. 'Stier', baf3 al}b. ür au§
gcrm. ürus eine uralte ü^ebenform usro- gc()abt
I)at (über ibg. ^(u&fan non s üor r mit .V^intcr=
laffung uon Grial^bebnung f. iiia()r). 53ei biefer
S^cutuuß ergibt fid) lucitcrliin, hai] bcr 2tuerodig
feinen 9iamen uon ber ^arbe bat: ffr. usrä beint
eigtl. 'rötlid)'; ngl. bic Gntftcbung be§ SBortcy
58är, 53ibcr, laubc.
9tucrt)af)u dJl. unter 5(n(cl)nung an ba§ oorigc
2Bort ifdion mbb. ürhan '3(ucrl)abn' unb ürhuon
'2(uerbubn') an^ eigtl. mbb. or-han al)b. or-
orre-liuon '5(uerbubn'. nrfprünglid)cr ift bai-
nid)t 5ufammcngcjcl3tc anorb. fd)uicb. orre ';öirf=
I}ul)n, 3rHrficrl)ubn'. SBabrfdicinlid) mar al)b.
*orro eigtl. nur bcr ^Jtamc bcö 93Iännd)ensi, IÜ03U
bann or-hOn aly ber ^Jiame be& SBcibdjcU'ö fefunbär
cntftanb. 3tbb. *orro, anorb. orre ge()cn nad)
6. '-Brate auf ein ibg. ©ort 3urücf, bac-' 'iDtät:n=
d)cn' bcbeutet [)at: urgcrm. urzon- am iög.
wrsön- ()at eine nabe (vntiprcdinng in ffr. visan
'brünftig, 3eugungi-fräftig, mänulidi, SDJann,
Stier', momit aud) lat. verres 'Gber' für *verses
unb lit. viTszis 'Halb', lett. wersis 'Stier' 3U=
fammcnl)ängcn(iigl. aud)fd)meb.biaI.orne'Gber').
t2Iufi 'M. 'lil)u' (ein baier.=oftr. Sßort) ml)b.
üve al)b. üvo; n()b. 33clegc axi^ Gcf unb 3(ocntin.
inil. anglf. üf.
t3tnf2 Tl. '3äpfd)cn' (im .S^alfc) ein baier.
2Bort: mol)l auf lat. üva für üvula 'oäpfd)cn'
berul)enb.
auf %bv. '»Präp. ml)b. al)b. üf 9(bü. 5|3räp.
'ani' =^ afäd)f. üp, anglf. upp \mi' engl, up
'auf ; auffällig meid)t got. iup ^bo. 'aufmärt»,
nad) oben' im Sßofal ab. 2Bal)rfd)einlid) finb bic
unter oben unb über bcljanbcltcn ©ruppen ur=
ücrmanbt.
t aufcn 3tm. frü()nt)b. 'aufbringen, mel)rcu'
(bei .s^. Sadi§ unb S. '^■vant) mi]b. üfen a()b.
üflön (any auf al)b. ml)b. üf abgeleitet). D'^euer--
bing§ ruicbcr bei fd)rüei3. Sd)nftftcllcrn (3. 58.
&. Äellcr) äufnen; fd)on in Stumpf» 61)ronif
oft aufncn (121b 194b 482b), Qot). v. mülkx
7, 223 (bafür in 2ircr§ 2]orarlberg. 61)ron. 2. 13
öffnen).
rtuffjörcn otm. 'ablaffcn' ml)D. üf beeren;
aud) ba» cinfad)c beeren l)at im 9Jll)b. gelcgent=
lid) biefe 53cbeutung, n)eld)e fid) au§ l)ören
'audire' eiüiüirfelt l)at (ob eigentl. = 'einem
3?erbot gc()ord)cn' ?).
aiifmntjcu f. mutjen. — 9tufru()r f. 9rul)r.
aiiffcf)ucibcu otm. 'prahlen' burd) ba% ganse
17. 3nbrl). geläufig bcf. in bcr (3-ornncl „mit bem
grofjcn DJIcffer auffd)ncibcn" (3. 58. Simpliciif.
1669; Garon Unluftücrtrcibcr S. 214); ebenfo
alt2Iuffd)neiber (3. 33. ®cife (grjnarren S. 26)
unb 2{uffd)ncibcret (Cpi^ H 162, (Srsnarren
S. 101). 5lcin mcibmännifd)cr 2(u§brucf. TlaÜjc-
ftuö 61)r-ift. I 71a ^(x(\t bafür l]creinfd)nciben.
(£aron Unluftoertr. 215 fagt für 2(uffd)neibcr
„\">crr Sd)ncibauf", Sogau III 135 Scbneiduffus.
nufftöbcru f. ftöbcrn.
oufiuicgcln otm. bei 2utl)er unbe3cugt (er f)at
bafür erregen); e§ erfd)eiitt gufrübft in ber
Sd)raci3 (1561 DJIaalcr 37 b aufmiglen 'concitare.
excitare'j ; fd)iüei3. (3. 33. Slargau) üfwiggle 'auf>
nncgcln' crfd)eint im Cbcrb. bec^ 16./17. ^af)rl)§.
alö aufmideln (fo nod) 17.32 in 58obmer§
Überfcöung uon ^lliltonö oerlor. ^^arab. S. 5,
aber in ber 'JJluinjabe pon 1754 getilgt). Jür
Sutl)cr§ erregen (3. 33. SIpoftelgefd). 21, 27)
Iiabcn ältere oberb. Bibeln auf megifd) mad)cn.
Sie gan3c oberb. Sippe l)ängt snfammen unb ge=
böit 3u bemegen: al)b. *\vigil6n ift 3"tcnftü=
bilbung 3U wegan.
5Iuge
— 24
?Iufter
9tttac 9^ inlib. ouge Ql)b. ouga ^. = got.
aiigO, anorb. anga, nngli. 6a ge 6ge engl. eye.
nbl. oog. anbb. öga '5(ugc' : nllc oiic- gcnn. augön.
3i?ic jadlrcidic aiibcvc'.^UnTcrtcilc (f. unter 5(vni,
/Inf;, •\>cv5, itinn, Mnie, Tlir n. f. m.), Imt
bae« 5(nge eine gcuiciniicnn. unb genieinibg. 53e-
nennnng. ^\n ben neviiianbten ibg. 3iu-ad)en
eridieinen 53ilbnngen aii^ einer S5?j. ok oq in
gleidicr 53ebentung: lot. oculus, gr. öaae. Qiiv
*ÖKJe) öcpeaXuö; uiira ö}x\xa, aflou. oko, lit.
akis. ffr. aksi; baju gr. öv^ofioi 'merbc fefien'
(f. ad)teni. Tiefe ibg. Üi\v oq jeigt (nadi Högcl
ii'itteratnrbl. S, llOj idven cinfadicn '}}oU\[ gerui.
a nod) in al)b. awi-zoralit, beffen awi- für
agwi- anf orii- '-Jlnge' meift; gerin. awi- '"ilugc'
ftecft(nad)3.1töllerMnlni&of.24,-4:i7,) and) in anglf.
eowan ywan (got. *aujan *a\vida) 'jeigen'. Tcx
gemeingenn. Tirlithong r»on got. augo — al)b.
ouga '-^Inge' bernl)t mad) örbr. H 305) anf
altem (yinflnn von gerni.Hiot. auso Xlu"'- —
5hiflcnlib f. yib.
•••iJlngftcin f. '43 cm ft ein.
Slußuft l^i. unter frifdier '}(nlel)uung an ba^
lat.^roman. augustus nad) nilib. ougest ougeste
al)b. augusto agusto 9JJ. ''Jlnguft' (bie cd)t alt^
beiufdic 53e5cid)nung bafiir ift Grntcmonot
al)b. aran-mänöd). 3?gl. fr.v aofit, ital. agosto.
lie t^-ntlclinung non al)b. agusto fanb gleidijeitig
itait mit ^cr uon l^Jar,^ unb Wai.
lUuftiou A: 'C^ant* jd)on l"»?! in S. 5Kotl)v
Tictionariu'ö unb 1020 in .öcurolbv Diotionarium
uer.^eidntet = mlat. audio 'iserfteigcrung'.
am 5lbii. 'ipräp. nihb. ahb. \\z 5lbu. '^.U-äp.
= got. iit "Jlbu. 'hinau'?, (leranci*, anglf. v'it 5lbr).
*()iitau&, l)erau'3, auf;en, aiu'jcrhalb' engl, out,
nbl. uit '^räu. 'ülbu. \\\by', afäd))'. üt. Üsenuanbt
mit au neu unb auf; er unb mit ffr. ud 'an^'.
5lu<5bniib "VI fdion im Ki. ^uibrh. in glcid)er
^ebeinung allgemein üblid) lebenfo a u v b n n b i gj :
ein .Haufmannöniort (mic urfprgl. and) 9lfl§ =
fdiuf.), ifav über: ober auSgebunbcne Sdianfti'irf
al'ö Jlnaarenmufter be,^eid)nenb.
^(itolaiib l^i. erft in ber 2. .'öälfte beö is.
;>ViIh'1)ö. geläufige junge Oieubilbung ,ui ben fdion
bei l'uthcr gemöhnlidien 'Jlni^länber Tl. unb
auvlänbifdi. '.?lber ahb. ri;5lonli ^JJ. 'Ufer,
.vSafen' — elilonti Mrembc'.
aiii^mcroclit ^\uv. (aud) abmergelii) fd)on
bei ^.iJaaler WA gebudit ali 'bai" Tlavt cint---
.Ueben' (44») — alfo auf Tlaxt be.^ogen —
unb in bcr 5Berbinbung „ein Grbrid) aiii-
märglcn": nad) t'iebid) '-i^eitr. '2'\, 2'A] uriin-gl.
,^u mergeln 'mit Wergel binigen'. Aort
mälircnbc 5J^ergelbiingung madit ben 'Jlrfer
boben fd)led)tcr (bie Bauernregel „^Jficrgeln mad}t
reid)c 3>ttter unb arme St)l)ne" erfd)eint fd)oit
bei '^^iftoriuo 1716 S;n-id)niöx1erfd)a4^ I, 62).
nuontcr^cn 3tn). neben gleid)beb. älterem
mer.^cn feit bem 16. ^"^abd). bezeugt (,v 53. Tla-
thefiiiö ir)62 3arepta 103»; aber iL^utlier ift e§
fremb, er fagt bafür au^fonbcrn» unb 3a>ar
unc bei Stielcr 16in unb m'ifd) 1741 nur uon
Sdiafen gebraudit (babcr 'D[)lär:,fd)afl Tie auf
bem llJonat-öuamen Tl är j bcrubcnbe 'öescid)nung
rübrt ber uon ber im Wiäv^ norgenommenen 'JIhä.-
fonberung ber über.^äliligen intb jur oiu"l)t iunaug=
lid)en 3d)afc (bie 'Jluömufterung im .sSerbft bicf?
eigtl. brad'en, auv'brarfen; baber '-i^racf^
fdiaf); ugl. fimn. inarceav 'bie Sd)afc (eigtl.
im O.UävO fdicrcn'.
5luyfnl? '))l. am bem i)i ber 2. .\>älftc bev
13. ,uibrl). auffommcnbcn gleid)beb. mlib. ü^-satz
Tl. : ÜÜirfbilbnng auc>mbb. i'^sctze umsetze! '3lu§=
fälliger' mbb. fi:5setzic 'au&fä^ig', abb. ü^-säzzo
ri;j-saz(>o Tl. ''^luöfäl^iger' : eigtl. 'mer brauf;cn,
abgefonbert ivolint'; bie mit bem '^liföfal? Ü8c=
hafteten nuibnten ifoliert i baber audi mhb. sunder-
siocli v('ltsipc]i 'au'öiät3ig'). Bei bem fpäten 5(uf:
treten be§ Subft. 5(usifal? gegenüber bem früb
abb. fi^säzeo '5(u§fät?iger' fann man nid)t be-
.vveifeln, baf; 5(u§faö eine junge Bilbung ift
n'ie 'Jlrgcr ,^n ärgerti ober lüad) ju niad)eu.
'^luf got. bcif;t '3lu-Mat3' |)rutsrdl, auf mlib.
inisolsuclit.
nuöftnfficrcu ;')tui. mit ber älteren ^^tcbcnform
aufftaffieren jucrft von Sticicr 1691 uer=
jeid)net: ha^i' 33?ort, ba§ im 9ibb. üolfyüblid) ift
(meftfäl. iitstafferen, brcmifd) ritstoffgren up-
sioffi-TenV ift mäbrenb be§ 17. ^'sabrb?. fd)nft=
flirad)lid) geworben iba-? einf ad)e ftaffiercn bc=
gegnet fd)on 1564 ,')imm. Gbron. I, 45S; ,^soad).
Ül^eftphal 1565 .vSoffart-Meufel Og 6i'). (S§ berubt
auf nbl. stoffcrcn — frj. etoOer f. unter Stoff.
IHuftcr A-. erft nbb. 2}ic oberb. Slnirterbüdicr
an^i ber 912itte be§ 16. ^sabrl)§. it)ie Tafiipobiuci,
Arifiu'o, lokaler u. a. fcnnen ba§ S5>ort nod) gar
nid)t; ebenfou'enig (Sonr. ©cfmcr De piscibus
1 .5.5( i (aber fein Überfeiner Aorer 1 575 bat D ft c r n).
■Jlber im IKb. 'Jibb. unir c<- früber bctannt: an^
bem 9ibb. flammt 1504 Bocab. £vi. (Öci^g)
r ft e r , 1 5S3 Woliu'o Ctiomaft. unb 1 571 Sd)end'y
Bearbeitung uon .s>abr. ,uinii ^Joinencl. Dftrccn,
1.51«; l'. .s>ulfiuy Tiction. Öfteren. 3)ic beutige
l'autform mit au berubt auf bcr u=2(u§fprad)c
bc'? nbl. ocster (.C-^abr. oiiinii 9tomencl. 1567.
1606 i)at uster) unb crflärt fid) unc n'cttcrauifd)
'Jluer — nbb. lU)v: in beiben fällen liegt ö
I lat. hora oslrca) ;(u (^runbe (im ^Jibb. gilt
östcr). lim 16'M) fd)ei)it 3(uftcr auf^ufommcn:
fd)on 1601 gebraudjt cä 2i[g. 2llbei1inuö „bcr
auÄirteiben
25
33arf)fte(5e
5tviciv?lcut iK>ccfu()v" II, IGO^ unb lömxid) IGlß
bat ^Jtuücnt, '^lii'Ucni, Cftcvn, 3(uftvicn
(S. löG. Iö9. iHUöj. C;ni5 1G24 ^l^ocmata £. i:}
hat Cftcni, mälivcnb bic "JlU'jaatic uon lG2r;
bafür ^luftcni fcl5t. ^n ber 2. .'öälftc bc§ 17.
3a()r(i§. bviniit 5(ultcr burd). 2(uy lat. ostrea
ostreiim cntUamuicn audi frj. huitre, ital. ostrica
inib aiuilj. östre. cntil. oyster. nbl. oester.
nuc'iücibcn f. 2öctbc unb Gincicroctbe.
nuC'Wcnbifl j. uicnbcii.
niM'?cit '^'i'i'- iiillb. ü^^en, ndb. ü^ana ü^än
2ibii. X^äv. 'aiincn, auncdialb, ani-, obnc* =
onfllj. üton 3(bü. °oon auncn', tpt utana 5(bü.
5Präp. 'uon aitncn, außerhalb, au»'. 2^a,5u nu^cr
3(bn. ^räp. au§ mhb. ü?er al)b. ii?ar ^räp.
'auc\ ani-' — heraus'; vc\l. ajächf. fltar. Tkx-
iimubt mit an<-.
?lu^cmüclt ^v. jucrft 174."j belebt hei ÜCnthof
C3tfab. (^c^.2 I ITy; uad) öoinbertö "^-^roijramm
1893 ©. lU.
5üitor 9JI. ein Schniuoil ber 2. .'öälftc bc§ lü.
^"sahrh»., bac-> bic Jßoilcrbüdier jcit 3. JKoth 1571,
.sScuifd) IGIG unb .\Seupolb 1G2<) ucr^cidincn;
Jifdjan nebraudit c» jucri't. — 5lutorität ,"y.
aud) feit S. 9ioth lö71 unb i>eupolb 1G2U in bcii
Jyrcinbraörterbüdicrn crjdieinenb, tritt fdjon in
imt uihb. 3cit f ältcfte ^onn auctoriteit) auf unb
ift (mit ber ^Jtchenfotnn 5(uctovität) bereit? in
ber 1. .<^älfte bcc^ IG. ^lahrh?. fleläufiii (h 53.
1531 in .'öebioö v^ofcphU'Jübcric^una, lä3G in
^olijdioriuö' 3uctonübcrict3una). •^)U Örunbe
liegen lat. auctor auctoritas.
%Xi ?y- (tnit unuripvüno|lid)eni Xcntal luic
iMifte, ÄÖabidit, Cbft 2C.) ml)b. ackes ffpät
mhb. axt) 5. al)b. ackus ($lur. ackussi) J. =
ajäd)i. accus (jet5t l)enid)t nbb. ekse), nbl. aaks
(auö akes), anglf. eex (am *Eecces) engl, ax
axe, anorb. ox. got. aqizi ,"}. '2(rt'. 1:a^ gemein=
germ. 2i?ort beruht auf ibg. agesi freip. aksi);
ugl. bac- bamit ocnnaubte gr. «Eivri '3(rt', roo3U
oielleid)t nod) lat. ascia "äp,' (falls für *ac-scia).
3
T S3aa§ 9}J. 'DJ^eifler' ein nbb. 2Boi1; ugl. nbl.
baas : eigtl. ruohl Äofcrooit ber ehrcnben 'Jlnrebe
(ügl. 2(mmc, [Uiuhme, '^nbc, 58uhle). ou=
fammenhang mit ^afc 'laute oäterlidierfcit;.'
ift siueifello», racil 53a fe, '^aa^ — 53äfel audi
ber munbartlidie (,v 53. fd)uiäb. elfäf;.) Ghrcnnainc
bce ©efinbeö für bie .V)au&frau. Todi fällt auf, baf;
baci i^erbreüungägcbiet vom '^aas' ÜJ^. (nbb.)
unb 53afc J. (mb. obcrb.) oetid}iebcn ift. iSxma
'oätcrlid)' bürftc bie ©runbbebcutung ber beiben
SJBorte gcinefen fein (in ber Cftpfal', ift 33ater
bie 5(nrebe an bcn A'^aushciTU and) oon feiten
beci @efiubc&).
babbeln f. pauiieln.
JBarf) d)l.; bac- öefdilcdn beS 2Boi1e§ hat im
92hb. lange gefdimant't, ba in ben dJla. dJlai<nl.
unb Jcminin. mü einanber fonfuiTieren. 2)a5
SJlaöc. henid)t in 53aiern, Sd)iuaben, in ber
Cberpfalj unb am Cben-hein. "iUn 9}Jittelrhein
(audi im Glfatl) unb in 9)]ittcl= unb ^Tcicberbeutidi^
lanb (ubb.ift bekei herrfdit ba» ,>mininum. Öuthcr
fcnnt beibc ©encra, ebeufo bie fdilcf. 2iditer beö
17. 3«bvh». 2a6 2Boii ift uralt: mhb. bach ahb.
bah (hh) aus germ. baki- = afädif. beki, mnbb.
nbb. beke, nbl. beek; baneben auf germ. bakki-
rocifenb anglf. bete, anorb. bekkr (baraus engl,
beck entlehnt) '53ad)'. (Sine fid)crc sBenuanbtfdiaft
aufjerhalb be§ ©erm. (@rbf. bhogi-j fehlt, uer^
glid)en mirb uon 3i"nner of. f. feit, ^^hilol. I,
98 altir. büal {am '"-bhogläj '53ad)maffcr'.
Sluoe, etgmologifc^eä SSörtereuc:^. 6. Stuft.
$Pa(f)bunöe a. "^veronica 53cccabunga' eine feit
beut IG. oahi'h- üblid)c 53cnennung (bei 3d)n)encf=
felb 1G03 ntit ber auffälligen fd)lef. 9iebenform
^^funbc): mohl SU mhb. bunge ahb. bungo dJl.
'ÄnoUc' ; Dcrmanbt mit anorb. bingr '-^olfter',
iDciterhiit mit ffr. balui 'bidit', gr. iraxüc;?
t 33ncbcu 9.11. nodi baier. unb fditüei.v foroie
oft bei i>. 3ad)s für '3perffeite' gebraudit, bei
53urf. 2Balbi» (Sfop IV 93153 9021 „od) pom
lebenbcn Sdimein gebraud)t. Saju jc^t nod)
53ad}e lycm. 'luilbes SRutterfd^roein'. Sluffällig
mhb. bache ahb. bahho '3d)infcn, 3pccffeite'
(prop. afrj. bacon '3pecffeite' finb gcrman. Ur=
fprungs; engl, bacon im 12. ^i^'^h. au» bcm
A-ranjöf. eiUlchnt). 9lbcr mlat. baco unb mnbl.
bake percinigeu bie 53cbeutungen 'Sdiinfcn,
Specffeite' unb '3d)ipcin'. 3(uffätlig fpät lat.
baca (infdiriftl.).
!öacöftd3C iy. eininberl.5>älftebe§15.3a^rb§.
auftrctcnbe» SBort, rpofür mhb. wa^^erstelze ahb.
wa^^arstelza ^■. galt. äJon ben Scrifographen
bc& IG. :,^^ahrhs. haben SafppobiuS. l.ö4<J, Jrifiu»
1541, (Srufiu» 1.562 wasserstelz, roährenb in
DJlittelbeutfdilanb (vrasm. 2llberu» lö4U, aud)
fdion ber 1.j(j4 ju Seipjig eiidiicnene 33ocab. Cpt.
©emma bictus (bachsteltze bei Galpifiuö IGIO)
bachstelz haben. S^arnad) bürftc iBadifteljc
eigtl. mb. fein. 2:er 33ogel hat in 3:eutfd)lanb
mandic Miauten : Komment akrmenken((5hpträu»
c. 83 ackermenneken quickster t), Dtorbthüringen
4
93acf
26
93nc|a9c
9?ic^cl•()C1fcn C(icvlicfjcu äkrmenfi.xn, 35>cft=
thürincjcu (,"s-vanf.=.s>cnucb.l beinsterls (3d)mal=
falöcn §teinberts8), Goblcnj baxsterts, ^Indien
quekaf. 5D]an V(\l. tibi, kwikstaart, noriuciv
quickstiert, cnc^I. wagtail, bän. vipstiert, jdnvcb.
sädesärla: and) (\x. öeiöoiruY»^, ital. squassa-
coda coditrernola cutretta. frj. hoche(iueue ;
Qudi fiian. andario ciiitl. ''-öadHiäniicv'.
üöarf l^t. 'tiefe böljenie Sdiüiiel, in Der einer
beninuntcn "Jln.uihl bcr 3dnnvinannidiaft Siieiie
aufactraijen luirb', luic oicie lenn. tcdin. bei-'
Seemannc-leben^' aue bcm ^3ibb. cntlel)nt: nbb.
back '3d)üffer = cni^l. back 'OJefän, ilnfc' ; vc\l.
bas' önrnne ober nibö bem nbl. l)ak entlelmte nfrv
bac 'Hufe ber ^Bierbrauer, i^raubottid)' ; man
leitet fic ab axii- finit lat. bacca 'i>>aiieri-\cftir.',
ivolier and) fr,v bac '^•nlire',nbl. bak. euiil. back
'flad)bobiiiee Sdnff'. 2lHilivid)cinlid) ift inerten
üermanbt. in^l. uodi boe fki. ©ort unb ^öacfe.
iönrfborb Ti. aiiv bem ■3ibb. (üi^l. ba-o uoriine
®oi1l; Di^l. nbb. nbl. bakboord (auiilf. bfccbord),
molicr audi bav ^Icidibcb. frv bäbord: ei^tl. 'Der
9{anb, bie 3eite, meldic bem bac^ 3teucr lenfenben
Steuermann im Luiden lieiit' liiber ben 3i|?
bec- Steuermannv unb bie 3teÜc be'? Steuer^
in nltcv cicit f. bie '^^arallelbenennuni^ Steuer^
borbi. Gni^l. back '^Kücfcu' ift ein altiierm.
äßoil, bQ5> aber im .\Sb. id)on frül) auyftarb (f. ba^^
fUv 25}ort): al)b. bah, afäd)j. mnbl. bak (nbl.
aciiterbaks '.^urürf'l, aui^lf. b*c cmil. back,
anorb. bak ilt. ':Kiiden', ^ot. *bak ')l %n-:> bem
3ibb. entflammen and) 'Vi ad, '-Boot, i^orb.
JBnrfc', '-Bacfcn 9JJ. bef. i^ebräudilid) in ber
3nfammenfet3una mit 5lrfd}s .s>inter = , balier
bie eiiitl. iBebeutuna 'Oii'irfenftüd' ; bie riditißc bb.
Jvorm, bie reiielred)lc i^eiid)iebunii von k ,^u ch
bat, seilet mbb. bacbe abb. baliho 'Sdnnfen,
SiKdieitc' (bod) mbb. aud) arsbackc 3)1.), bav
ak" bacon iuv %ix}t. (in^l. mnbl. baken bake
'2i>crfieite' ) unb uon ba am aud) inc> (Jnnl. (me.
bacun bäcon, cnal- Ijaconi bran*^; obmobl vom
nbb. Sinadii^efübl ,uim ^s\- 2i^oiie iie.^iacn, ift C'5
mit bcmfelben bod) nidit pcnvanbt; uiclmebv ftebt
5Jad)c junäd)ft unö ber unter 5Bartborb bc^
banbelte 3tamm Ijak.
it^nrfc- all. A., and) Warfen 9)1. (Ic^tcrcö bcf.
in ber ^lufammenfeunna '-i^aden,^abn, H'trcid))
am- mbb. Iiafke 9JJ. '.Hinnlabc, 'V'ade' ; 'ba-:^' 5tbb.
bat bie XoiHiclformen backo (njobcr bnö mbb.
nbb. ck) unb bahho. \va'^ mbb. bachc cniibt;
Olli. mbb. kinnebacbe neben kinnebacke, U'eKbc
^^^ufammenfetnnifl and) fd)on im ^(bb. (aly clunni-
baliho) bänfiiicr ift al-J ba-:- 3imrler; inil. afdd)f.
kinnibako, nbl. kinncbak. £b lat. bucca '53ade'
ocrmanbt ift, bleibt unfidier; fein anlautcnbc»
b märe an?- bh einftanbcn mie in barba. f.
53art; aber in ber '-Bebcutuuii bifferiercn beibc:
uuibrenb ba& 2at. unter bucca 'bie aufcieblafenc
'i?adc' nerftebt, bebeutet t)a^ beutfdie 3Bort nr=
fiu'iil. '5tinnlabe'.
baden otm. (oberb. bad)cn) mbb. backen
bachen abb. backan bahhan ft. [-\t\v.; abb.
ck = cch beruht auf einer (Gemination kk
(afäd)f. bakkeri 'i^äd'er', nbl. bakken 'baden' i;
aber mbb. nbb. ch = abb. hh fct5t einfad)ee^ k
uorauö; v>c\{. ani^lf. bacan ft. otm. eiuil. to bake
neben eniil. batch '©ebärf' an^ mitteleuiil. bacche
(aiii^lf. *ba'ree, mo cc auf ba^3 ck bcc^ nbb. 353ortc§
meifti. 2.i?abrfd)einlid) muf? iiot. *bakkan (au§
^•'bak-na-n V I ft. ; )tm. norauÄiicfet^t mcrben ;
uoriierm. ©eftalt ber i^erbalii'3. ibcv bhög in (\\\
cpdiYUJ 'röfte' (unfid)cr iyeruianbtfd)aft mit lat.
fficus '.sSerb'i.
Ükb 9i. mbb. bat(d) abb. bad 9^ = nbl.
bad. aiu^lf. btc]) eniil. bath. a)!orb. baö 'üBab'.
(Sin füv bie altaerm. itultur n)id)tiiiey 2Bovt:
fd)on bie röm. 3d)riftfteller be',euiien, baf; iBabcn
(Ulli, nod) laben) ben (Gernmnen tiuilid)e'ö '-Be--
bürfniö mar. 311^ 'Um. nnirbc bereit-? in t>cn
altiierm. Tialcften ein Tenominatiu nbb. mbb.
liaden abb. badon = nbl. baden, aiuilf. baöi'an
euiil. to bathe iiebilbet (ipt. *ba]jün). 2;er Scntal
bcr 3itHic ift ableitenb, alfo ba (x)c([. ba^ bann
uermanbtc bäbcn) !fi3ur,^elfilbc, moju aflou. banja
'^ab', banjati 'inafd)en, baben' iicbört. —
iUiben aiv Cnc-name ciiitl. Tat. '"^.Uur. ha^n,
Illeid) 'ju ben ^äbcrn' (ebenfo eiuil. Bath); niobl
^iadibilDimii von lat. A(iuae aly Crt-öuamcn.
üi^nbcr i)]. 'barbier' mbb. badaTe 9Ji. 'öer
bie im ^abebauS JBabenbcn befonit'. 9iad) bcm
(Snbe bco 33abc§ vficiitc num fid) im fvätcrcn
iiiittclaltcr burd) ben 33abcr ben 33art fiteren
unb ba-j .\>aar fibneibcn ,iU laffoi.
bnf! baff! 'ononmtoiioctifcbc 33c3cirf)ming für
ben 3d)all be§ 3d)uffe'ö' ; erft nbb. 2)a3U nbb.
(öftrcid).! biiffen 'bellen' mbb. baffen beffen;
viil. mittelcuiil. baffon, cuiil. to beff; jüngeren
ono)natoiioetifd)cn llrfin-uiuvi.
iBnffdicn f. '-Beffd)cn.
bnf.^cu ;',tiv. 5(blcitunii von baffen.
il^rtonnc A- ein von 9iiebcrlanb (nbl. bag-
gaadje) an-:- uorbriniienbcv fr,v Aronbivort, ba§
im Einfang bcy 17. ,\abvby. in bcutfd)cn ;;eituniien
— j. 5J. (iöln lOH» — alö ^iagagic begegnet
unb fo aud) lOlG bei .S^enifd) ll'-i auftritt; in bcr
beutigen 3d)rcibung begegnet ^Bagage bei von
iBallbaufen 1017 Corp. Milit. S.2lSunb iuirbaü=
gemei)! in ben Arembivüi1erbüd)ern feit bcr 2. .S^ölftc
bcv 17. ^Ubrbv. (feit bem „Svvad)= u. f. m. 33er=
bcrbcr" 1(>44) verjeid)nct (alö bcutfdjcö Si)nont)=
SngatcKe
27
balb
inon lieben Stielev 169"» ;)citunivMui"t S. r>(i."j imb
(Sd)Dnaid) 1745 ^licoloiv iBb. 3. :}2 ^4-Munöcv).
Säl)reub bcy 7jnl)r. Äviciic» trat c§ al§ milt=
tärifd)e§ SBort fnft Hfl») bintcv ©cpäcf juvürf,
roar aber nad) ATtfdi 1741 uovl)cr al§ fold)c§ aü=
(lemciu üblidi. ou ©runbc lieat frj. bagage, bav
mit TV3- (5'nbuuii aiK- h^. bagnes '©cpärf'
(Cueüc auorö. baggei iicfoniU fdieint. fsn Gtuv
Imiö icit ^elll 1"). 3iil)i"l)- baggage.
2^nflatcUc J. ein Öc()nroovt au§ bcr oc't be§
SOiälirtiicn .Hrieiicv, bay bic m-cnibir)örtcrbüd)cr
feit (^. l'icbc IGSf) unb 3d)ctbnev 109") üer.^eidmeu
(cij bciieviitet ',ufrülift in bev iuirvebc ,ntnt .'öor-
ribilicv. uon 51. (^niphiu-?); feit bcm 17. ,>a[id).
aud) cutil. bagatelle (älter bagatello): an§ fr^.
bagatelle (bnvübcr Sndiicr in ©röbcrö 3)'. 19,
104).
t biißcru 'qndlen, planen' luohl ut abb. bägan,
mbb. bagen ft. otiu. 'ftreiten, ganten'. Xajn iv.
bdgim 'ftrcitc' — bäg \Hantiif' : alio iön- 25?3.
bhegh bhügh.
Bagger ^. '9Jlaid}inc gum 2(u&jd)öpfcn bc§
©anbc» au§ einem ©ciuäffer' : ivie uiele SBorte
mit Q(\ (Olli. J^-lagge) eiiitl. nid)t []'!:>., ha alte^
gg im .s>b. 5n ck oerfdioben fein müf;te, fonbern
au§ nbb. bagger, ba^ mit nbi. bagger '3d)lamm
auf beut övunbc be§ SBaffevö' iöentifd) ift.
iäftcii otm. 'burd) Überfdiläiie cnoärmen'
ml)b. baen bsejen abb. bäjan bäen : iierm. 35>3.
be aii§ üoviierm. bhe. iüo,3u bie 3iii;ie uon '^ah
eine bentale 3[blcitunii ift.
SBoDn i}. mbb. bane ban a-^JI. '$Sabn, 2Beii'
= mnbl. bane nM. baan. 3Iüen älteren iierm.
©pradipcrioben feblt ha^ 2Boi1. 2Babi1d)cinlid)
ift bic 3ipiie oon bobncn Dcrmanbt.
SPaf)rc 5- ^^^)^>- bare a[)b. bära Jy. = nbl.
baar, aniilf. bter beere eniil. bier 'ißabre' ; enfll.
barrow (mittelengl. barewe, oftfiicf. barwe)
'S3abrc' l)at eine anberc 3Iblaut§ftnfe, inbem e§
got. *bar\va oorau&fegt; t)iil. anorb. barar ^(.
'53a()re', C[Ot. *barwös. 9?orgcrm. öautform ift
bherä-. 5(u§ bem abb. 2Bort entflammt ba§
gleid)beb. ital. bara (barella); frv biere an?^
germ. *bera. Tie 2Bur',cl ift bie lueituerbrcitete,
nod) in nbb. 53ürbe, gebären foiine audi in
3 über ftccfenbe uribg. SKurgcl bher 'tragen',
bic im 5nb. al§ bhar, im ®r. al§ qpep. im Sat.
al§ fer uorliegt; au§ bicfer SBurjel bilbeten bie
altgerm. Sin'ad)cn überctnftimmenb ntit allen
übrigen ibg. 3in-adicn ein ft. otm. got. bairan =
abb. beran mbö. bern (öiec- nur '5rud)t tragen,
bcroorbrtngen, gebären'), anglf. böran engl, to
bear 'tragen, halten, fübren, bcrtiorbnngcn'.
3?g(. bcf. gebären.
iPaii (V. 'Acnftcrlufen mit 5(u§buditungen'
mbi). beie 'A-enfler': romanifdier .s>ert'unft, ugl.
afrj. beee Xffming, ^refdie' frj. baie 'Jenfter^
Öffnung'; ügl. ital. badare 'gurfcn'.
iBai2 J. '3[Reerbufen' öurd) baä 9ibb. au§
engl, bay (mittelengl. baie) gctommen: öebniuort
au'5 fr,v baie = ital. baja. fimn. ibcr. (bei ^'sfiöor
um G4<M baja ',s>afcn' (über bereu Urfpruug
ugl. 3dmd)aröt 'Öcitr. 19,54::!). Dcbö. ^-öai ift
feit ociüer 104G (Sinftcln V, G4.") bezeugt unö
(al5i 53ai)e) in öen ('\-rcmtm)ö:lerbüd)crn uon
3d)eibner 1695 unb 3peranber 1727 fomie bei
3tcinbadi 1734 unb Ai-ifdi 1741 juerft üer3eid)net.
SPajouctt Tl. 3mifd)en 1650— 170i) entlcbut
au§ frv bai'onnette (im 16. ^sahxi). bezeugt, au§
53ai)onnc ftammeub) uwi) in öen A-remömöiter^
büd)ern feit 3d}cibner 1695 ucr^eidinet C-Öcleg:
iyleming 1710 Ter uoüt'ommene teutfitc 3olöat
3. 199).
iBnfc A-. 'ocidicn an ber .\Safencinfabrt unb
3ur ©arnung nor nnticfen, SBabitonne' (3ucrft
oon 3pcrant)cr 1727 iicr3eidinet ale 't'euditturm'
unb in bicfer '.ßcbcutung uon '.Brodec- gebraudit):
luie anberc lernt. ted)n. bec- Seciuefcnc- 3unädift
ein nbb. SBort; e§ entflammt bem frief. bäken
(ugl. 58acf), roorau» nbb. bäke, nbl. baak. ;-5u
©ninbe liegt ein got. *baukn = anglf. beacen
''3eid)en' engl, beacon '^öafe, SBabrtonnc, and)
öcnditturm, 3ignalfeuer' (to beckon 'nnnfen')
= al)b. bouhhan ntlib. bouchen. anbb. bökan
'3cidien, 3>orbilb'. 2^a§ altgerm. ©ort batte
fomit bic allgemeine ^ebciUung '3eirf)cn'; ^afc
ift fpejialifiert auf ein feemännifdie§ ifi>arnung§=
3eid)en (fdion anglf. beacen fyr 'Seudmunn').
t SSalbicr dJl. für 53arbier.
-i- $Pn(tf)C a: f. «old).
balb ':}(bü. berubt auf einem gcrm. 3(bi., ba§
'fdmcü, fübn, taufer' beöeutctc (ugl. fdinelO:
got. bal|js 'fübn' (nur in -Ableitungen crbalten),
anglf. beald bald (mit Übergang uon ]) nad) 1
3U d ugl. S5>alb, falten» engl, bold, anorb.
ballr 'fübn,fred}, brcift'; ba3u nod) anorb. baldr,
anglf. bealdor 'Jürft', mober ber ^Jcame be§
(Sottcö 53 alber. ^^m .s^b. manbte fid) bic ^c=
beiUung mebr nad) 'fübn, fd)neir bi«: flbb. anbb.
bald mbb. balt (@en. baldes) 'fübn, eifrig,
fd)nen'; ugl. ital. baldo. afr3. urou. baud 'fübn'.
®aber bie 53ebeutinig3cnttüicflinig be§ 3(bo. abb.
baldo mbb. balde 'fübn — fd)ncn — foglcid)'.
Ta§ 3ugcbi3nge abftraftc ^älbc bcbeutetc cigent=
lidi 'ftübnbcit' mie got. balpei unb abh. baldl
mbb. beide 'Trcifiigfeit'; taa?' nbb. 3ubftantio
lebnt fid) in bcr 53cbcutung an tal^ 5lbü. un=
mittelbar an. — l:a'!,n (Sigennamen mic "5 a 1 b u i n,
foroie fr3. Baudouin ali-> -Juimc be? ©feie.
93a(bacf)in
28 —
S3anen
5^all)rtc6in 'l^J. nidit a\b> mfib. baldekin '3ci:
bcuitoff aiuö '-öaiiöaö' r-öaabab liici; im 'Jtbcnölanb
Fialdac), fonbcni mie ital. baldacchino. i>av mit
jenem mt)b. 2Boi1c cititl. ibcntifd) ii't, nbcv in bcv
53cöcutuna fidi ircüaltncrt bat anf 'bcn nuö
ioldicm Stoff iicmadncn Ilivonhimmcr. Gnt^
1in"cd)cnb ncncniil. baldaclün baldaquin nho
Stoffbcncnnnnvi unb al-ö 'Ibronhimmcl', frv
iium. baldaquin. nbl. baldekijn: Cncdc nrab.
bagdädi. Tic Gntlelinunii ine- Tcntfdic i^cfdiali
im "Jlnfani^ bc^ 17. onlnliö.; biiv Sl'ort bciic^nct
in ;')Citnniicn uon KVJ.j nnb nnvb 109.") von 3ticlcv
„;')Cttnniivlnft" 3. •')()."., ITu-J uon il^nantcv, 1727
uon Siicvtinbcv ucv^cidmct.
Jörtibrian iüL '.Halicnfvaut' ml)b. baldriän
= lat. Valeriana: vc\[. ciitil. valerian '^-^albrian'.
Jönlfl 'M. ml)b. balc (^:|}I. beige) n()b. balg
(iU. bal^i belgi) ÜJi. = i^ot. balgs (^^I. balgeis)
'3d)Iaud)', ciiit(. 'bic jnm ^lufbcamlncn uon
Alüiniifcitcn abiicflrciftc licvbnnt*; nniilf. belg
bylg =^ cn^il. belly '^nndi' {'iSal<\ nnf bcn
i"lcid)nHillcncn l'cib iiicünlificvt) nnb ciuil. bollows
'iU. '^lafcbaKi': iicvm. ilniv^cl l)(dj; 'anfd)uic((cn'
in Qbb. belgan ml)b. bi-lgen 'jdiincdcn, .^orniii
fein* (bttju nnc^lf. böigen, an. bolgenn 'anf=
flcfd)iuotlcn, .^orniti'i nnb bic unter ^^^olftcr bc=
lianbdtc Siuuc nnb '-ynlvK- i^ouicrm. Aovm
bcvilUiv.H'lfilbc bhi'lgb inaltir. bolgaim 'fdimcllc',
iv. bolg, i^aüolat. bulga '3art'; and) iscnuanbt;
fd)aft uon i^cvm. baigi-mit lat. fnllis laU'? *folvis
*folgvis) iit möiilid), aber ffr. 2l\v IjiIi 'flvon
fein' iiehöii ebcr jn ^cvii.
bnlflcu ,')tiu. ciiitl. ',^ovnia rebcn,sanfcn'(iucld)c
^cbcutunii bem otm. im 3d)niäb. '^llcmann. nod)
jcHt ciiinet), bann 'uriiaeln': 'ilbloitnna uon bev
il^erbaliu^ l^-lg 'anfd)iuc(len' in al)b. bi-lgan
ml)?, bt^lgen '.^ovniii fein'; f. 5^alii.
iynlfcniDJ.mhb.balkeabb. balko balrho W.
= aniili. balca eniil. balk , altfrief. baica.
nbl. balk 'halten', ^m ^Jiovb. .^iilt fid) neben
bem cntfurcdienben b.ilkr 'Wehere, 3d)eiDclinie'
mit anbeiev <'lblantöftufc bjalke (fdimcb. bjälke,
bän. bjelke) 'iöaifen'; ba.^u lueiterbin anal). l)<>I''a
'3d)iff'?aflniV lim ^'^ot. (\\\t für '^<alfen' ansi.
i^oriicnn. l)lial^', fallC' auc« blialnj;- entftanben,
ift uiellcid)t mit (w. fpoXa-ff- cJiom. 3iiiii. 'puXutEi
'länalid)iunbe>j 3tiicf .\>oI^, iyanmftamm' uev;
manbt; bann tonnte and) i^oblc ,HlJlc,^o(^cn
luevben. — %ui^ bem altbentfd)eu balko ftammt
bic vornan. 3iiuic uon fw balnm ; f. ba»? fla. SBovt.
i^nlfon "Bl. in bcn rvrcmbniörtcvbndicvn feit
Sticicvv ;;citnnavlnft Ki'.»') uevKidmet nnb .^n^
näd)ft alv 'Acnflev' nnb 'C^vtcv' anftvetenb ^ fn.
balcon refu. ital. balrone. ba^ feincvfeite flcrm.
Uvfurunflö ift (f. 5J alten).
iSoUi W. '5(nfd)Iacj bcr ^öfli^bunbe' ,^um
3tammc uon bellen.
^ali - "))}. 'tuiielninbev itövucr' mbb. bal (@cn.
balles) — balle ballen Wi. ahb. ballo lll. — balla
A. Gniil. ball (mittclcntil. balle) ift bem au§ bem
Tentfd). übcrnonnncncn roman. irßovte (fvj. balle)
entlehnt obev flammt auö anovb. bolh- 'Änc^cl';
Ulli, aber fdion an^ilf. bealloc '.s>obe' cititl. '53äU=
dien' (cniil. ballock). ©ur^clfilbe bal crfd)cint
mit anberer 3(blantvftnfc nod) in SBoUc; ttcil.
nod) iöallcn. 'Jlunerhalb bc§ @erm. mirb lat.
foUis ueriilidien.
SPnll'' 'M. 'Ian:,feft' an<- fv,v bal 'lan,^' (afrj.
baller 'tan.^cn' nnb feine vornan. 3tinic, uio,ui fd)on
(at. ballare bei ^humftin, leitet man an§ gr.
ßaWiLUj 'tanjc' ab), i^n bcr 2. .s>älftc bc§
17. ,uil)rb'o. bürgeHc fid) ha?- 2Bort bei nn-o ein ; bic
A-rembu>öilcrbüd)er ucr;,cid)nen c§ feit 3d)cibncr
1 (jO.") unb '^JJcnantcv- 1 7< )2, uuibrcnb .s>cnif d) 1616
cö nodi nid)t fcinn.
Ji^nUnbc A. cvft fviib nhb., ani fv,v balade
'lan^Uicb'; ugl. engl, (feit ITjiK)) ballad (ältere
Aovm bal lat ballete).
5!^nllnft d)}. iuieanbcvc'?(uv.brücfebcc.3d)iff§=
lucfcuö ai[-> bem ^cbb. ^Infvübft ift ba^o SBort im
^JJbb. unb Xiin. belegt, luo e§ feit ctiua 14(H.) —
,uinäd)ft alö barlast (eigtl. 'baarc, blonc Saft' im
(*iKif. 'lUvSdiiffvlabnng)— cvfd)cint; bicaffimilievte
'Jiebenrovm bailast, lueldic im Sdimcb. unb Dan.
fd)on ini 1 ."). ^uibvb. cvfd)cint, ift balb nad) 1 '>( )( ) nad)
Gnglanb gciuanbevti engl. nbl. l)allast).,'\n'>Jiiebcr=
bcutfd)lanb untv cc- friil) geläufig (Gbuträuv c. 36
ballast 'saburra'), unihrcnb co bem .s>od)beutfd)cn
im 16. ^^abrb. ungclänfig blieb; 3)afi)Uobiit§
\')H) bot 3d)ifffanb, ©r. ^llbcruS 1540 'un-
reiner 3anb' für Int. saburra: bic meiftcu lat.=bb.
ilHn-tcrbiidier bcv 16. ,'\ahrh'o. geben für saburra
eine Umfdireibung. 'Jlbcr fd)on bcr l)b. i^oca^
bularinc> Cptinin-ö l'cip.üg l''>(i4 bat '.yallaft;
A>enifd) 161(i ucr^eidmet e? bann al^i fäd)f., 3tieler
l<i!»l ohne Ginfd)ränfung. ^\m d)l[)i). tonnte man
für '!öallaft* nod) einfad) last (baran^i fr^. lest)
fagcn. C\n\) K^.") "^^oemata 3. 116 bat bafür
Saftfanb ujib bcv 3d)iffec- 3anb; .S>ul=
fiuö 16:V2 3d)iffabrt X.XII. st) gebraud)t fd)on
5^allaft, bac' übcrbanut feit etnia 16<H» bc=
tainucr mirb. ,"^11 bcr übertragenen !öebcntnng
uerseid)net ^Ji. .'öübncr 1720 ^i(niueifnng ,^. b. 3tilo
3. ")<) unfer ÜBort.
5Paüci A. ''.}(mtc-be,ürt' ani miat. ballia; bie§
nad) fr^ baiili baillif '\!anbuogt' (mIat. ballivus.
engl, bailidi, bay mitteilt -ivus an€- lat. bajulus
mcitcr gebilbet ift.
:^allcn W. ibentifd) mit 53a II, ha^-; mie mbb.
balle abö. ballo 3civit, früber ein fdjiu. DJJ. mar;
6 allen
29
bange
au btc TtfTcvcn'iicnma öcr Jvorm jcMon firfi
2)iffcrcn3icniiui bcr 'i^cöcutunii : cu}t{. 'vunbltd)c
^MUncvroüe', bann 'eine iicu'ific Cunntität su=
jaimnciuicrodtcii ober iiciiacftcn ■^^aincr^''. Giuil.
hak- Ulli) ub(. l)aal fiu^ ciitlehut au§ bciu ictucv=
fcitv bcm Teutichcu alnicboviitcu fr,v balle (and)
ballon). 3. iMillou. — ballen otu'. nu^ mlib.
ballen '311 ciueiii 'i^a.ii iiiadicu'.
5^nllct ^Jt. feit 111. 'ilunicue „Hcblicbcu frö=
Ud)cu '-öallcttcn" i llcünibcui ) 1 Ol i9 cüuicbürncvt itub
feit ;)Cillcr l()4o (S-inftclu 111, 301 uou bcu (Vrcmb=
luörtcrbüdicvii ucv^cidmct (1643 2}cutid)cv oprad)c
(Sl)vcuh-aii3 3. 312t: aui^ ital ballctto vcfii. frj.
ballet. 311 iß a 1(3 cicliörti].
bttUbornifiereu i\uv., ocrbalUiorucu 'iicr=
fdilimiubciicvu': '^Iblcituiui uou ^Jioiii. in-oin-.
S3alllioru, einem IHibccfcr 53udibrurfcr (1531
—1599), ber in beu neiidncbcucu, aly „ücrmc[)t1
uitb uevbcifexl" be^ciduietcu 5CufIagen ciue§ 5('-8(S=
53udic§ ftety 3d)limnibciTcnuuicu anbvaditc {vo,l.
bttv ubb. 3inndiivort „bat i-ö ucvbctcvt fiör ^^miu
Söalliooni, lic ncrbctcrt et ae ^^sobau 'iialboorn").
Jßollou ''M. um Kjoo ciucicbituieit untD KiKJ
tjou .s>euiid) vci.iiftricrt iaudi non 3d)curf 1571 in
feiner '-Bearbeitung bes Nomencl. Hadr. Junii
6. 146, tjon (SahnfinS 1610 Thesaurus 3. 929
unb üon Sdiönc-'leber 1618 Prompt. D 7a- t)cr=
3cid)nct): au^ ital. pallone refn. frj. ballon.
Salfam dJl. mlib. baisam balsem 9)1. ai)"!).
balsamo DJJ. ; ber @ote faiit mit ciauj auffälliiicr
Stbiücidiun^i balsan (= arab. balasänV). S^a-J
beutfdie ©ort entftammt bcm cjr.^at. balsamnm
(ßdXaauov), rool)er aud) frj. bäume (ubi. balsem,
engl, balm), ital. balsamo.
SBals m. ml)b. balze m.: nadi @. ^Baift ju
ital. balzo °3in"unc(' — andare a balzi 'liüpfcn'.
-ÖambU'S^Ci. = nbl. bamboes. cutil. bamboo,
frj. bambou. fpan. portiui. bambu: Die 53encn=
nuiui bambü, lueldic auf Sumatra unb :3aüa
beimifd) ii't,- luirb am 3d)luf5 be» 16. 3al)rl)§.
in ßuropa befannt (1563 l)at ber Spanier ©arcia
be Crta Simples e Drogues 194 al§ inb. 33e=
nenunuii nodi mambu).
bammeln, aud) bambetn otni., erft iil)b.
nadimci-öbar, babcr luobt onomatoiioetifdicc-' 2Bort
neben bimmeln, bemmeln 'läuten' (üou ber
©lortci.
banal 2(bj. bcn 2Böiterbüd)ern be§ 18. 3af)fl}§-
(aud) bei A>einfiu& 1815) cjönslid) fel)lcnb unb
üon ben ^urnften Äinberlinoi 1795 unb Gampe
1813 audi nidn bebanbelt; in bcm bcutiaen Sinuc
feit etroa 1S2<» be^cui^t (.s>cuberi>> .v^öivb.^ 1818
gibt für banal nur erft bic ^ebeutung 'mit
^Siuang belegt, gebicterifdi'). ^rj. banal gilt iu
unferer ^ßcöeiunng fd^on im 18. 3at)i"')- (baraue
engl, banal feit etiua 186n;i, eigtl. ift c§ 'ber 0c=
meinbc gcbörig, uou allen bcnnl^t' (luie ein '-öacf^
ofcn, Wüble unb berglcidicn).
ÜBananc (V. au^ glcidibcb. fpan. portugief.
banana, 'i>a§ al§ bic im (Songolanb lieiTfdienbc
53cncnimng 1503 burd) Tc Crta fSimples e
Drogues 93i>) iu (5uropa befannt mirb; nad)
Tapper 1670 i8cid)rcibung oon 'Jlfrifa S. 457.
511 mar bi-tebbe — mic nod) beute — bic
53antubcneiiiinng ber Bananen. !3)od) ift 5(ficn
bic Urbeimat ber 53anane.
Sßanb 9)L 91 in binben: ml)b. bant ^l.
bender (unb bant) 9J. al)b. bant $1. bentir
(linb bant) = afädif. band, nbl. band ÜJi.,
anorb. band: got. mit anbcrer Ableitung bandi
löaju anglf. bend engl, bend neben jüngerem
band, bai^ beut frj. bände entflammt). 2)aju
'Scnbel unb ha^ flg. SBort
iöanbci (V. in ^Billarbbanbc au§ frj.
bände: aud) in ber S3ebeutung 'Sd)aar' bal)er
cntlcbnt; ba^ rom. 2öox1 frj. bände (ital. banda)
'53inbe, Streif, iöanbe, Inipp' entflammt einem
gcrm. banda = ^anb.
!J^ttnbc2 ;v. 'Sd)aar' erft ubb., nodi nid)t
üon a^Iaalcr 1501, erft üon ASenifd) 1010 rcgift=
rieil: in ber 2. i->älftc bc§ 10. :^al)rl)§. (roie um
15(1) and) ba§ glcid)beb. engt, band) aus bcm
9ioman. übernommen; ügl. frs. bände, ital.
fpan. banda '3d)aar', bic iual)rfd)cinlid) germ.
Urfprung§ (altgcrm. bandum 'A-clbscidicn, ^-atinc')
finb; ngl. bic unter 53 ann er unb '^Uinicr h^--
fprodicnc Sippe.
53anbclicr9c. 'SBclirgcbcnf im 30iäl)r. 5lricg
(iBclcg Simpliciff. 3. 200) entlehnt unb oon
3d)ön§lebcr 1632 (al§ $ an t alier) unb Sticlcr
1091 gebud)t: au?- frj. bandouliere.
bönbiflcn otiu. von bäubig 1 gcraöbnlid) nur
in ber oufnmmcnfet^ung un bäubig; mbb. ben-
dec 'fcflgebunben, ein 53anb an babeub'); bän =
bigen baber 'in ^anbe legen'.
23anbit d)l. ein bei 2ut()er nod) unbc3eugtc§
Scbnroort (au§' ital. bandito), hai' in ber 1. iSälfte
be§ 16. rsal)rl)§. in ber 3d)n)ci3 auftintt unb
3it)ar 3nnäd)ft in ber 53ebcutung 'i^erbannter' ;
wfiu§ 1541 (unter exul, terra) gcbraud)t,
DJlaalcr 1561 t)cr3cid)tict iBanbit in biefer ^c=
beutung als bcutfd)eö SBort; c§ begegnet 1564
Simmer. 6l)ron. I, 571; 11. 283. Spcranber
1727 tennt nod) bic ältere ^gebeutung unb boj«
bic jüngere al§ 'Straßenräuber'.
banflc 5tbj. 2(bü. eigtl. nur Slbücrb unb jroar
bcm 9tbb. ))M. angebörig unb feit öutber alU
nuiblid) fd)riftbeutfdi mcrbcnb (Dae Cbcrbcutfdie
bc§ 16. 3abrb§. bcporsugt cngftig, bad in bcn
'-öibelgloffareu uou 3lD. i^ctin unb ponlbom. 3Bolf
93angert
— 30 —
Sanfe
1Ö22 itnb in obcrb. 53ibclbcnr(icituiuicn für Öiitl)cv§
baiuic uorl)ciTfd)t,L 3d)onml)ö. ^ilt bange 3lbo.
'änanlid)' unb Subft. '2Ingit, Sorge'. 3)ic
Stamml'ilbc ift ange, bic nod) in 3(ngft flcrft;
ba CIU3C ba§ auacböiigc 2tbi. in, fann in bange
nur tiVj 5(bD. nilib. ange alib. ango ftcrfcn, unb
bQv 2l£)ü. iDurbe bann jum 5tbi. Tik- b nuc>
bcni unbetonten '43rafir be (bi) cntftanbcn une g
in glauben, grabe a\iv ge; f. be.
S^onßcrt ü)i. Xbftbaumgartcn' für bän-,
bämgart ml)b. boumgarte; vgl. S3aum unb
Öarten.
®anfi jX (in ben obcrb. OTa. 9JJait.) nilib.
banc (-:|3I. benke) abb. bank C^Mur. benki) W a.
— nbl. bank. anglj. benc engl, bench 'i^ant,
©criditc-banf, Maufftanb', anorb. bekkr. hieben
beul Stamm banki- (au» tJorgerm. bhangi-) bat
büv (^enn. nod) anbere Stannnfonnen gebabt,
bic burd) roman. Gntlebnungen bejcugt finb;
ogl. ital. banco banca panca. frv banc ban(iue
u.f. 11). S. bic flg. SBortc.
Ü^nufs ,"v. '.öauc-. für Welbgeid)äftc' bei
DJJaalcr 1501 nod) unbe.^cugt, feit .sSenifd) KjKI
(Uiglcid) mit 33anticr 'argentarius* i üer,^cid)nct ;
c» tritt im 17. Mhxi). in 2)eiufdilanb aud) ak->
banco (j. 58. Grefe. Steiger 1()20 ilisaditclgcfang
H IP' unb in Cucrbcibcy Sdircibfunft Ki»;»)) auf:
entlehnt auy ital. banra. baö fcincrfcitv bcm
Wenn. if. i^au f ') cutitammt. J*3cgen bcr Gnt^
Icbnung oon taufmduniidicn älnnlcn au^i bcm
;jstal. i. :}lgio unb ^.öanterott.
ii^öiitclfäuflcr '))l (frühcfler iöeleg: öott=
fd)cb 1731t Grit. Xiditfunft ' i:i 7'); i-^amburg.
Gorrcfp. 1701 ^Jtr. li»!i) — 53 auf (ein = Sänger
171 »1) in ber ^Jtcufird)'fd)cn Samml. 0, :U;i (in
©omiicii'5 "iUogr. ISOH S. Hl Stieler l(i!»5
,'^eitungvluft S. 137 gcbrand)t bafür Waifen^
fänger (unb ^JJarttj äugen. Grff "Jlbelung
1774 üerjeid)nct i^äntcl fänger unb er Hart c»
mit „mer auf ben Waffen uon böl.^ernen ii^änfeu
(bic fie mit fid) berumtrageni allerlei 9}Jorb:
gcfdiid)tcn abfingt". Tay 1. GlcmcJit ber ^\n
fammenfetjung meift auf obcrb. .'öerfunft bcv
©ortC'J ibod) fduneiv Stäublif ängcn unb
ift nad) W. *-öaift eine 'JJad)bilbung be» gleid)beb.
ital. cantainbanco (ugl. ital. saltiiiibanco
'Wauficr*).
^ttnfcrott W. crft frübnbb. a\i^ itol. banca
rutta; ogl. frv banqucroule, nbl. bankroet, engl,
bankrupt (älter bankorolai. ^wn 10. ^^^^ahrb.
fagtc man [)t>. meift 53ancarotta ',v iS. 1.">0"J
Grufiuv Gramm. Lat. I. 271 unb 1."t(il ;',innner.
Gbron. II. 131, bei .\Scnijdi 1010 alö 53a u de
rott unb iöanrforotta iier^idineti in genauem
'Jlufdiluf; an baC' ital. Wrunbmort.
23nnfcrt älter ißanfart — 33anf(iart
(= nbl. bankaard) 9.1^. ml)b. banchart 5)1 'im-
cbelidicy, cigentlid) ba^i auf ber '$>ant erzeugte
itinb': oufammenfelntng mit 53 auf (ivober aud)
in gleid)er 53cbeutuiig im älteren 'Jtlib. 53änf-'
ling, 53 au tbe in im ll^igbeburgifdicu üblidi,
53anffinb, 53 au treffe); bcr ^lucite leil ift
bac« in Gigcnnamen une ©ebbart, JHeinbart
ftcdenbc =bart unb berubt auf 9iad)bilbung unb
•Jlubilbung an !öaftarb (älter iöaftart, aud)
53aftbart gcfdiriebcn). ,>rübnbb. Snnoniima
finb fdimci^ ,s>übfd)fiub unb clfän. Öicbtinb
(.(^■ifdiart mit nbb. !L*autgcftalt ^ifffinbeten),
fouiic nbb. mb. 'DtRantclfinb.
5i3nnfctt '')i. lum 'i'.llaaler 1501 aU 53auguet
unb 53 an de t nerKidmet (aber in Simon 9?otl)»
2^iction. 157<» febleub) unb fdjon in bcr 1. .s>älfte
bc'o 10. ^'sabrb'o. öfter» belegt non Obmbcil öerm.
29, 347 (yiuber bat ba§ otu'. banrfeten
baurfeticreu': entlehnt mit frv banquet (iiio=
bcr aud) engl, ban(iuet) auc-> ital. banchetto:
Timinutiü sii frv banc, ital. banco 'lafel', ba^
an-:- bcm bcutfd)cn 53 auf abgeleitet ift; vgl.
,^oad). 9Beftvl)aI 1565 i->offart§teufeI N 7 „ein
melfd) 53andct".
5t3nun "))}. mlib. alib. l)an (nn^ m. 'öcbot
unter Strafanbrobung, iVvbot; Weriditöbarfcit
unb bereu Wcbict' ^- auglf. bann engl, ban
'53aini, "iUbt, "Jlufgcbot bcr 53crlobten, 53cfannt=
madmng', nbl. l)an. G^o gebort ,^u bcm icl5t
verloren gegangenen ft. ,Stiu. bannan, bcffen
©rnnbbcbcutung 'unter Strafanbrobung ge^ ober
verbieten' mar; al-5 iC^ur^cl fant mau ba-, vor=
germ. l)lia-; nn u)ärc 'Jlbleitung (vgl. rinnen),
bic eigtl. nur bcm "iU'äf. bc» ft. otm. ^utam,
aber bann .^um iverbalftammc gc.^ogcn unirbc.
Ticl'cm vorgcrm. blia- cntfvridit ber ^ainvcr--
fdiicbung gemäf; gr. cpa in cpü-aKUj, cpri-^i unb
lat. fa in fari: bic germ. 53cbcutuug bätte bann
eine ftarfc Svc.üalificrung erfabreu. 5(uy bcm
germ. ÜHirtc ift bic roman. Sippe von fr,v ban
'öffeutlidic inn-tünbigung' (afr,v arban '.»öecr:
bann') cutlcbnt.
jynuiicr 9i. mbb. bancr meift banier baniere
,"v. an'6 frv banniere, ivober and) mittelcngl.
neuengl. bannor. Xav frj. 2Bort ivirb ^ufammcn
mit ital. bandiera, fpan. bandera auf ben germ.
Stamm von got. bandwa bandwö '^cifl'C'i'
.Uirüdgcfübrt i^lJittelilufe bandäria); vgl. älter
miat. bandum bei ^13aul. Xiaf. vexilkim tpiod
bandnm appellant. 3. tuid) ^^'^anicr.
v5!3aufc A. '3dicuneuraum neben bcr Tonne'
an-> bcm l'ib. l'ibb.; bcm iUbb. '?ü)b. fel)lcnb.
5(n-o *bans- cntftanb anglf. bös engl. bial. boose
boosy '53ichtrog', anorb. bass '.^ul)ftair. Xa§
bav
— 31
barin()er5ig
@ot. hat bann- bansts ^^ '3cf)ciinc', luorin bic
Staiiniiiilbo ■\nia\', bor '^(blcitiuui -ti- evfaln-cn hat.
=l)nr 'JlDicttiüiuffir, bav aus einem noücn
5löi. eiiitl. :bäve, iiil)ö. -bu'i-e, al)b. -bari ciit:
ftanbeu ift; e-ö bebeutet eigtl. 'trnflenb', vc\l.
fnid)tbar, laftbar, nud) öanfbnv; ii)citer()in
nimmt c§, jum Suffir cieiuorben, bic bcuticic
33cbcntnnii nn. Tac- ältere 5(bicftiu ift 5>evba(c
jn bcm unter '-önbre beiin-odienen ft. otiu. böran:
(lerm. 2i\v ber (ibii. bher) 'tracien'. 5(ud) im
Stui^lf. erfdicint -bifere ,v ^. in vva'stmbcere
'frud)tbar'.
bar 3lbi. ml)b. abö. bar ('Jiomin. ml)ö. barer
Ijarwer al)ö. barer) 2(bi. 'nacft, blof;, cntblöf5t,
Icbiii, leer' = aiäd)). bar. nuiill- brer eufll. bare,
nnorb. berr 'narft, blon' üiot. *baza-). ®af3
bav r ber auncniot. Xialcftc altcc-' s (nidu r) ift,
bcnicift befonbcri? bie iHn'uumbtfdiaft mit afloü.
bosü. (it. bäsas 'barfüfüii', bic mit ben c^erm.
5(öicftinen auf ein ibcv bhosö-s 'entblöf;t' (meinen
bcy "Jdtcre-. bicfe§ 33eiiiriffe§ f. narft) fübren;
ba.^n nod) nrmcn. buk 'nacft', 'üa^ auf bhos-ko-
berubt. isicüeidn I)äncit aud) eutbebven mit
ber i!3,v bhes jufammen.
2>äri OJi. 'Jluimmtlou' taum an§ mbb. bern
'ld)laiicn, fknncn' aijh. berian (urtjcrmaubt mit
lat. terio) 'fdilaßcn', fonbevn luol)! nur 53är2
tu übertvaaener 53ebcutung, luic aud) 53ocf,
5trabn, iHammc u. a. äl)nlidic 33cbeutunge'=
cntancfluna entfaltet ()abcn. 3cad) &. ^aift.
2^nr2 d)l. 'ursus' (mit ber Timiniuinbilbunci
58irfel bei mfdiavt &a\\T,. '>V>) mbb. ber abb.
bero = nbl. beer, angtf. bera cnc\[. bear.
anorb.bjorn. @emciiu"(erm.beron-(bernu-)benil)t
nad) ^-rölibc 33c33enbcrticr§ ^ßeitr. X 295 mit
Subftantiüierung auf einem ibg. 3fbi. bhero-
gleid) lit. beras, lett. bers 'braun' (lat. furvus ?),
auf beffen 2Ö3. bher audi nl}b. iöibcr unb
braun berul)cit fönncn (ügi. 53 raun alö 9Zamc
bcy iöärcn in ber altb. licrfagcj. 2^cr ältefte
ibg. :9camc bc& 53ärcn rkso-s (in ffr. rksas lat.
ursus gr. äpKxoc;) fc()It im ©crnn. (aud) im Slau.,
itjo bafür afloü. ruff. medv-edi eigtl. \s^onig=
cffer'j. — 3?gl. nod) 53 är' unb 53a§en.
iöärä üJi. '3ud)teber' (ein mb. SBort) m()b.
al)b. ber Tl. = aiäd)). ber-swin, angif. bar
engl, boar '6bcr', langobarb. sonor-pair (got.
*bairu-). Cftreidi. Sdnnftfteüer unterfd)eiöen
ben SdnueinÄbär üom ladbar (bie§ bei
S. Clara 1711 Gtreae für 2me I 317).
5öorarfc a. ein Öe()nmort bc§ 30iä()r. Krieges,
feit 3tielerÄ 3eitunge4ufl IGOö unb Sdieibner
169.1 in ben (irembniürtcrbüd)ern oerscidinct CBc-
leg: 2(b. Jvrcitag 1665 Archit. milit. S. 50, aber
S. 134 bafür i"^üttcj: aus fi'ä. baraque refp.
ita(. baracca. fpan. barraca ',s>üttc ait§ £uft=
siegeln' (babcr aud) engl, barrack). Cuedraort
nadi 06. 53aift fpan. barro 'öe()m'.
23arbc a. '53artfifd)' m()b. barbe 5. a[)i>.
barbo 9Ji. au& glcid)beb. lat. barbus : ber ^fcfi
ift üon lat. barba 'ißavt' feiner 53artfciben luegen
genannt. %u^ bcm (at. SBort ftammt aud) frj.
barbeau (0rbf. mlat. barbellus), n)o()er engl,
barbel neben barb unb ital. barbio '58arbe'.
Ü3arbicr 9Jt. erft fvül) nbb., emle()ttt ani- fr3.
barbier ''-öartfdierer'.
23artö 9JJ. 'nerfd)nittcne& Sd)n)cin' ml)b. bare
(barges) al)b. barug barh = anglf. bearh bearg
engl, barrow 'gefd)nittene§ ©d)rDcin', nbl. barg
berg, anorb. borgr. (Sin uorgerm. Stamm
bhargh bhark für '3d)n)ein' Iäf5t fid) fonft nid)t
ftüt5cn. 2lfloü. bravü {aui:-> *borvü) 'Sd)öp§,
uerfd)nittcner (5ber' luirb al§ uruermanbt uer--
glidicn, üon anbcrn lat. porcus (f. bic§ unter
jyerfeli.
23arcöcnt d)l. 'ein 3cugftoff' mbb. barchant
barchät barchet 3Jl. nad) mlat. barracänus
'grober Äamclot' : mit53crfan an?^ arab. barra-
kän 'grober Stoff (fpan. barracan).
barbaul? f. parbau^-
23ari)c dJt. im 17. ^abrb- au§ frj. barde:
£vUCÜe altgall. bardus (gacl. ir. bard) 'Sänger'.
5öelege au§ bcm 17. 3al)rb. in ©ombcrt». ^ro=
gramm 1876 S. 4.
S3arctt '>)l. im 15. 3flf)vf). übernommen iunb
feit DJIaaler 1561 ücrscidmctj am frj. barrette
= ital. berretta, mlat. birretturn, ba6 3Ibleitung
üon lat. birrus birrum 'IDiaiUel, 53ifd)ofyfleib' ift.
23arfc Jv- i"bb. barke J. = engl, bark, norb.
barke '^Sarfc' : 3u ©iiinbc liegt ber Sippe eine
gleid)bcb. roman. mit ber (Srbf. barca barica
(fd)on um 400 bei $aulinu£i 9colanuö unb um
640 bei ^fii^or begegnet barca) : pgl. ital. barca,
fr3. barque (banebcn afr3. bärge am mlat. ba-
rica; barauö mc. ne. bärge, nbb. 53arfc unb
aud) altir. bare). Öegter Urfprung ber ganjcn
Sippe (auf fpan. ^oben?) unfid)cr.
SßörI(H)p d)l. eine ':)3flan3c eigtl. 'iöäreittagc',
pgl. bic barnad) gebilbcte lat.njr. ^Benennung
lycopodium: ju abb. lappo eigtl. 'f(ad)c i>anb'.
t Söärmc ^-. '53ierbcfe' entlehnt am gleid)beb.
nbb. barme dJl. = anglf. beorma engl, barm:
urpcriüanbt mit lat. fermentum ffaüö bie§ nid)t
3U lat. formus, gr. Bepuöc; 'mann' gcböil).
bnrmtiersiß mbb. barmherzic 3u nbb. mbb.
erbarmen al)h. irbarmen. Tlan jiebt bicfctl
Stamm 3U einem genn. SBoxIc barm 'Sc^oß*
(engl, barm an» anglf. bearm. got. barms, ai)b.
anbD. barm mbb. barm DJi.i; erbarmen ba^ct
eigtl. 'im Sd)ot3e büten, bei'äcn'. 33iclleid)t pcr=
S5arn
32
Sajnit
Ilält fid) bog oiIcid)bcb. ciot. arman 'erbarmen'
unb armaiö 'Grbarmutuf jo ju %vm, eii^tl. 'in
ben %xm ne()mcn, bccjcn'. 3lbcr anbcrc meinen,
büß erbarmen ein an§ b i cntitanöcnc^ b (iinc
bange aii§ bi = anc^ej bat, fo bat"? e-J bem ijot.
arman näber itünbc : aber bann muf> man ent^
njcber fi'ir iierm. arm eine ^Jtcbenbebcutnnvi 'mi-
sericors' neben 'miser' annebmcn, nnb bafi'ir
fcblt ieber 3(nbalt; ober mir l)aben ev mit einer
^liadibilbunii cinci? lat.=dn"iftlidicn 25>oile§ ju tbun:
got. arman ju arms une lat. misereri ju miser;
ijt bcr Ihat erbeben al)b. armherzi 'misericors'
unb irbarmherzida (ipt. armaliairti})a) 'miscri-
cordia' ey jur ©eminlieit, baf; bae (Shriftentnm
bic beutidien 25?oiie jdnif alv> l1cad)bilbnnii cincc''
lat.^dmnlidicn '-öci^inffc'ö ; Oi^l. Temut, Wc =
uattcr, C^nabc :c.
Jöarn Tl. 'kviim, •'öcnreffc über ber Hritipc'
ml)b. barn a[)'b. barno DJI.; eine ^ebcntnnii
'3diener' .^eii^en an^ilf. bern cni^I. barn. Tic
bentfdien nnb cniil. SBorte finb niclleidn nidit
ibentijdi, jonbern nnr itammneruianbt ; ber Stamm
bcö engl. SBoileö ift bar-, ber in not- *baris
'Werite', anglj. bere (engl, barlcy) 'C^erüe' uor;
liegt unb in lat. far (farrisi 'Stielt', aflou. bürfi
'eine 21x1 iMiic' 33crmanbte bat; anglf. bern
beutet nmn ant- bere-em 'töerüenbanci'.
JHnroii M. nid)t aus gleidibcb. mbb. barün,
jonbern anv ber fr'v 'Unb mnbrlicin.' Aorm baron.
bic im l<j. ^^abrbunDcrt burcbbringt ; mlat. baro
barunis (luobcr aud) nbl. engl, baron) berubt
aui a[)t). baro "illann'.
Ü^orrc ^. — 53arren Ü)J. mbb. barre \s:
'iHiegel, 3d)ranfe', bay mit nbl. baar, engl, bar
auv Ui- bane ftammt.
Jöorricrc 7s. uon 3iKranber 1727 uer.^cidnict
= fr,^. baiTJcTe.
5Pnrri!alic a. l'ebnmort bcy /'ojnbr. .Slriegcc-,
jeit StielerC' ,')citungöluil Hi!)."» unb 3cl)cibner
Hü).") in t)cn Arembii'örterbi'utern uer.UMdmct Cilt).
("sreitag lüG.") Ardiit. milit. 3. 0 ueriuenbet ba-
für „fric|iid)c Sicutcr"): au'i ft^. barricadc rcüi.
fran. barrlcada (ital. barricata '3d)lagbaum,
3dnit^gatier*).
jPnrfd) 3DJ. 'ein ^Kaubtlfd), [lerca' mbb. bars
91J. ; bafür aud) mit 'Jlblcitung mbb. abb. borsidi
(bic Aorm bars iit mb. nbb., bcrsich bie oberb.
Jvorm nad) ben ÜBönerbüdiern bcö 10. i^'sabrbc-'.,
Miai-' .ixluig 1620 Orig. Dict. Germ. S. 70 aui-
brüdlid) bezeugt; bersich crfdieiut jcl?t im Cber^
bcutfdi. qIö berSi). ^^m 16. ;'\abrb. aud) i^crjing
l.")S7 ivanftbud) 3. X'^ unb i^criid) bei ÜBirfram
iöilg. 16. Tasu bic entfined)enben nbl. baars,
anglj. baTs bears engl. bial. barsc (bassi. fo=
mic in glcidjcr Scbcutung Die juiammengcfeötcn
id)nieb. abborre, bön. oborre (rr aui' rs). SBobI
gcbörig ju ber gcrm. SBj. bars (bors) 'borftig
jctn* in !öorflc, SBürfte.
barfd) 5lbi. ben oberb. d^la. fremb, jeit 175(j
in ber !L'ittcraturiin-ad)c auffommenb unb jmar
nad) ilinbcrling 9icinigfeit 3. 362 burd) ©oefiugf
allgemein bcfannt gemorben ('-öcleg: ©octingf
17S1 öebidne II, 14), aber non .Öcnnal3 1796
■Jlutibarbar. I, 199 nodi uerpont; aber fd)on 5ub=
mig 1716 „t.=cngl. 2Bb." bietet barfd) im eigtl.
unb im übertragenen 3innc; uon ben bb. !fi>ör1er=
büd)crn luirb a- feit 3tieler 1691 r)crjcid)nct. ^TaS
2Bort ift nbb. .öerfuuft; c^ mirb aÜ barscli (banu
bnrg. bascli. brcm. bask) in ^cr finnlid)cn i^cbeu=
tnng 'id)arf, ftrcngc' (aud) 'ran,Mg' i nou Ökid)nmd
lU'ic ''^^tcffer,'){ctiig,Häict für '^Uxuncn, '"^Jommcrn,
llicdlenburg, .'öamburg, '-Bremen nnb anbcrc nbb.
iicuubarien angegeben, mo e^ 3. 2. aud) in bcr
übertragenen ^cbeutung unfcrc'5 fd)riftiiirad)lid)cn
barfd) auftritt. Tic (inftcii,? be§ nbb. barfd)
länt fid) über ba^ 16. Csabrb. ((ibDträuö ca. 116
astrinfjens 'barfd)' ) ,^urürt ncrfolgcu. Tay nbb.
SBort, an<- n)cld)cm fd)a)cb. barsk (nbl. barsch)
cutlebnt finb, bürftc auv ber unter '-öarfd) unb
58orftc bebanbeltcn gcrm. SBj. bars 'fpit^' ab=
geleitet fein; ugl. bic l)cutige übertragene iöcbcu=
tuug uon borftig.
Ji^nrt m. mbb. abb. hart m. = nbl. baard,
anglf. beard engl, beard (im 9corb. fcblt ein
gleid)ey Sßoil, bafür skegg). Tay urueriuanbte
lat. barba meift mit aflou. brada, Ictt. barda,
prcuf;. bardus '53art' aud) für bic lueftgerm.
3ippc (ba3U granones et cinnabar Gotliorum
bei Csfibor al§ ocugniy für ein got. *bards
'i^art') auf eine ibg. C^rbf. bliardhä.
Sporte 1 A- '^cil' mbb. harte abb. harta a.
(bcm i^aicr.^3d)iuäb. unb Cbcrbcff. fcblt bay
ill^ort; bod) öftreidj. ^Icifd) erb arte '5lcifd)cr=
bciC) =^ anbl. afäd)f. barda, auorb. baröa {au6
bem Wcrm. ftammen afrj. barde 'oimmerayt'
unb aflou. brady a- '3Irt')- 2^ic SBorte finb
'3lbleituugcn be§ in iöart flerfcnbcn 3tammc§
Ijhardh-; bic 5(rt ift gleid)fam 'bic bärtige', luic
beim aud) onorb. skeggja 'iBarte' 3U skegg
'^^art' gebort; and) mittclcngl. barbe (auy lat.-
rom. barba) bebeutet n. a. '3d)neibc bcr 5(rt'.
i?gl. .öcllcbarbc.
üßartc- A- 'Aifd)bcin3abn bco 2Balfifd)Cö' erft
nbb.: eigtl. luobl 'iUural uon ^art; ugl. engl,
barbs '3Balfifd)bartcn' ju lat. barba ; nbl. baar-
dcn ^l.
JBofolt aJJ. auö lat.^afrifan. (^liniug Natur.
Hisl.) basalles, bao im 16. ^abrb. al^ basalt
aud) in» Arö'ijöf. unb (5ngl. bringt; glcid}jciti9
Snfe
33 —
35aud)
bürgert co ficf) im Tcutfchcn ein, anfäniilidi cvft
in ^cr lat. iiautform C-i^cviiu'cvtc-'lcncoii 17oi|i.
iöafc A. ibialctt. icttcn cmfcvntcvcn lucibliitcn
^BcnuanbticbaftcnlvaCi bc^icidiitcnt), j. ^. baflcr.
'lantc, Tiidnc, öcfdiunftcrfinb*) ml)b. base al)b.
basa 'Scl)iiicftcr bc^j Ü)atcvc>' ; bic anolofric). 9Jln.
Ijabcn bafür ein mit i^atcr ncvmanbtcö 2l>oi1:
anglf. faöu, africf. fethe; ba§ ticvm. 0)vunb=
tiiort fa|)ün ift ßciuif; luiv eine Äofefovm für
faj)cr- fadtr-swestar 'isatcridmicftcr'. JIhiI)!'^
fd)cinlid} ift aud) ai)b. basa itojcfovm ober iiinbcr=
roort für ctcitl. badar- fadar-swesö (SBugflc,
58eitr. IH, 175). 2)a§ ©Icidic (löttc üon bcr 9tc6en=
fonn mb. nbb. SBafeluaL and) ba§ Tla\t. '&aa§')
ju (gelten.
SBafftn 9t. f. unter 53 c den.
83nft 5)^ ml)b. bast (nud) buost mit 3(blant,i
odb. *bast d)l. )}}.; entiinxdienb ancjlj. baest
cm]l. nb(. nnorb. bast '53att', 130t. *bastiis. Snju
bic Qtbleitnnt^ a[)b. m()b. besten 'id)nürcn', foroic
bic romnn. ©ippc basto 'Snumiattcl' (f. unter
58ai'tarb), moju fdnvci.v oberclidn. bast 'Sattel'
flimmt. 3(blcitnnii ber 2i>ortc au§ binben ift
ohne AMlt; benn ba^ Jveblen be-j 9cafai^o, founc
ta^^-: st imofür man ss an§ dh -|- t ermarten
mimte), ferner andi ber 3(b(ant in mbb. buost
madicn 3(b(eituniii any binben unmöglid). I^an
nur im 9cl)b. 3Inflanii an binben fü()lcn, beroeift
niditS^ für bie (^tumologie; bicfc nabelteaenbe
3>olfvctmno(oaie ift cntftanben im 3(nfdilnt; an
ben 0)ebraudi beö ^öaftcv. 2^a§ oci'ni. ©ort
branii in§ 9\oman.; luil. ital. basta \sSeftnabt'.
bofta'iienug'auc-- ßlcidibeb. ita(. fpan. basta ; bic
beutfd)cn 3"i"cmbiuörterbüd)cr bieten bafta 'eö ift
gemtc(,e§ maij fein' feit Stie(er§ ^citunc^c-Iuft 1695 ;
roabrfdicinlid) ift baeSBort im Sdjäbr. Urica guunS
gebruniien (ugl. @n);ibiu§ .'öorribilicr. ©. 80).
S^oftarb ^Jl. üibi frj. bätard bastard (ital.
bastardo) im D^iitteialter (m()b. bastart) jn un§
gefommcn unb mit SSiKiclm bem (Eroberer nad)
(änglanb (engt, bastard) nnb meiterljin nad) Sfan=
binaoien. Slfrg. bastard (nfrg. bätard), roober
and) nbl. bastaard unb engl, bastard, bat (\c\in.
31blcitung (f. Sanfcrt); ba§i eilte SBortcIcment
(beaditc afr.v fds de bast '33aftarb') ift ha^
m(at.:romgn. bastum ''^^adfattet, Saumfattef ;
t)g(. ital. fpan. basto, frj. bat '£aumfattcr (niol)cr
aud) fd)n)ci3. obcrclfät';. ba§t 'Satte('). 2^ann
lüärc 33aftarb 'bcr auf bem Saumfattcl cr=
jeugtc, bcr Sobn ber SöiitÄntagb' (bie Sättel
bicnen ben fpan. 9?laulticrtreibern aly 5tiffen;
ogl. 58 an f er t^; norb. bastarSr, moranS einige
ba§> curop. 5tnltuniioi1 ableiten mollen, ift erft
um V2(M) au§ bem 3(nglonoinn. ober 6ngl. nadi
bem 9^orbcn gcbrnngen. i^gl. 53aft.
filuge, Gti)moIogifc^e§ SSörteröucf). 6. 9(ufl.
SBaftci A-. in ©loffaren beö 15. ^alirb?. anf=
tretcnb unb bei bem Sdimeijcr .'öcinr. 9JJittenuieiler
um 145U unb bem Cftreidicr 9JI. i^ebcim um 1460
fomie bei 2^ürer „^efeftigung" A U jufrübft be=
3cugt unb üon 9JIaalcr l.";61 als ^ a ft c i) rcgiftiicrt :
aii§ ital. bastia (311 altital. bastire, frj. bätir);
Dcriuanbt ift ba§ an§ frj. bastion, ital. bastione
cntlebntc 33aftion ("v.
iötif? 9)J. mit üielen anberen mufif. lerm.
ted)n. auci ital. basso; bie (äntlebnnng fanb mic
bieuon5(lt.iml.5. 16. :,'sal)rb. ftatt (SlJaalcr 1.561
ucr3eid)net Öaf; fd)on al>;^ beutfd)e§ 2ßoi1); 1.540
Gr. 2übcru§ unb 1541 J-riftuö baben 58 af; 'vox
intim a' ; e§ begegnet 1538 in OJJeidifncrö i>anb=
büd)lin 5b. ^gl. 5(lt. — 2ie 2Iblcitung :öaf=
fift begegnet feit 5ifd)art 1575 ©argantua S. 260
(aud) a)tofd)crofd) 1642 ^l>l)ilanber I, 310;.
ba^ 3lbü. be-!^ Äomparat. 'beffer' ml)b. at)b.
ba^ ; ogl. afödif. bat bet, anglf. bet au§ *batiz
(ügl. got. batiza); c§ ift ba^ alte 3Ibo. 3U bem
uiuer beffer ju bcfpred)enben 2Ibi.; bafi mir je^t
faft nur uod) beffer aKi 2(bo. für ha^ ältere
bau gebraud)en, berubt barauf, har^ bic i8ilbung
be§ 2lbü. nid)t mebr ucrftanbcn rourbe unb fonft
allgemein baö 3(bj. juglcid) abuerbiale J'iinftion
übernommen bat. 2^en urbeutfdicn 2]erluft bc»
fomparatiDifd)en -ir im 2tbuerb ucrgl. unter cl)r
unb feit.
23ataitton 9t. ein 2cf)nn)ox-t beg SOjäbrtgen
5triegc& ibafür im 16. y}>al)xi). iväbnlcin —
i^enblim; Stielcr Dcr3eid)net e§ „ocitungcduft"
1695 febenfo bie fimtercn Arembiuöitcrbüdier) ;
gebraudit mirb c§ fd)on t)on 3(b. m'citag 1665
Archit. Milit. <5. 129. Cuellc fr3. bataillon
= ital. battaglione.
S3at()cngcl Tl. 'eine ^n'langenaii' fd)on im
16. 3abrl). allgemein fo genannt (3. i8. 1-540 bd
(Sr. 2{lbcru§, 1.54« ) bei 58rannfel^5, 1582 bei @oliu§
Onom. 415): eine 3uerft uon .s>cnifd) 1616 regift=
rierte Umbilbung axi^S lat. betonica, rooraug aud)
fr3. betoine, m[)b. batönje.
Sßattcrtc (V- feit ©ticlcrg oeitungäluft 1695
t)on ben ,'vrembtt)öx1crbüd)crn Dcr3eid)net unb fd)on
oon SBallbaufcn 1617 Corp. Milit. 6. 215 unb
in Leitungen be§ 30iäbr. Äricgc§ gebraudit, aber
bem 16. ^abrl). nod) frcmb: aui' hy batterie.
23aften dJl. 'eine beftimmte DJiüngc' mbb.
batze 931 'f leine 9Jtün3e ber 3tabt Sern mit
bem s8crncr2Bappen, einem 53ären' (mljb. betz
ni]b. 58äl3, ^cB); t)gl. <itrcu3cr, 9iaiipcn.
2)arau5 ital. bezzo '@elb'.
5gau Tl. mbb. al)b. bü 9}?.; f. bauen.
ißaurf) Tl mbb. buch abb. büh (hh) 3Jl.
= nbl. bück, anglf. büc (engl. bial. bück 'ba§
innere be§ SBagenö'); bagu anorb. bükr 'ftörpcr,
Bauten
34
58autcn
fieib'. C6 53 au cf) 3U bcr ffr. ©j. bhuj fügl. lat.
fungor) 'opcUc gcnictKu' ober ^u ffr. bhuj
'biegen' (53aurf) eigtl. 'bicgfame Stelle' j gebort,
ift unficf}cr. 33ie(Icicbt nnirc and) an gr. cpüaKa
(für cpuTKu?) 'D^kgen, '-Olafe' itiib an angif.
bodig engl, body, alib. botah 'ilörrer' 511 benfen,
tücnn bhutek- bhutk- bhük- (t>gl. Strand) =
lat. frulex) al§ ibg. örbf. crroeivbar luäre.
t bauchen 3tiu- 'in l)eif;cr Sauge einiricid)en'
mbb. buchen = engl, to bück, fd)ott. to bouk
(fdion mc. bouke), bau. byge. fd)it)eb. byka,
noi-rceg. boukja. ^n Tcutfd)Ianb ift ba& l]im.
je^t lucituerbrcitct, bef. in ber Aorni büken im
'i)lht>. beiniifd) unb geht in uevidiicbcncn Caut=
formen ((Sob[cn3 bauche, eh'iiff. büxa, ^afel
büxa, 3(ppen3e(l büxa, fdmuib. bauxo, norbt()ür.
bixa) ben ganjen 9üiein aufmärt» (ügl. and)
fiebcnbürg. bexn). Unbefannt ift band)cn in
JBaicm (bafiir sext^la) unb in Cberfadifen unb
Cfttbüringcn ('aber fränf.=bcnneberg. böx, beff.
bixn). 53ci bcr gronen i^crbrcitung in Teutfdi-
lanb unb bei ben liiorbgermancn ift ein editgcrm.
3tnj. bükön (bükjan) fid)cr ^ücrnianbt mit angIf.
büc engl, bück, fdiott. bouk 'Gimer'?). ^ie
roman. Sirpe uon frj. buer, ital.bucare 'niafd)cn*
ift au§ bcr german. SiiUK entlcbnt.
T Sönubc A'- '.'öirtenbütte auf bem Webirge' ein
fd)Icf. äBort, ba-o Steinbadi 172."). ITol ^nerft wr-
jeid)net; c-:- ift mit '^ubc ibentifd) unb tritt fdion
.um H.')!! in Sdilcfien ijunädift für '9}larftbubc')
auf; ba5 SBoil brang al» bauda \ni 53öbmifd)e.
bauen ^^m. mbb. bfuven abb. onbb. büan
(fdiro. ^Uv. mit tieften ftarfcr Jylerion) 'mobncn,
beroobnen, bebauen, inlauKn'; megen ber 5?cbeu^
tung 'mobnen* ugl. 'Ban, 53 au er unb 53 übe.
üTcm abb. büan cnifin'idit im Oiot.bauan'mobncn,
beroobnen'. Xic iBuru'l in bcr '^Jcgcl bcr iiiaut-
ücrfdiicbung gcmän oorgerm. bhü, alö bereu
@runbbcbutung nad) ffr. bliü, gr. cpüiu, lat.
fui (futurus) u. f. ro. 'fein, merben, entftcben,
erjeugcn' }u gelten bat; jur felbcn SBurjel fteüen
fid) flg. 'JJomina, bie für bic Oivunbbebcutung ber
JBur^el roid)tig finb: altinb. bhürni '(Srbe' —
bhüti 'Xafein', gr. cpö^o 'Oknuidi»;-«' — (pvaxc;
'^JJatur' ~ cpOXov (puXri 'Stamm, (Mcfdilcdn'.
iöflucr' ^JJ. 9JI. ein hm oberb. '^Jla. frcmbc^^
SBort (fd)lef. ift Webauer; anbenuärt'3 S^orb,
Ärö^c, .Häfig, Steigei mbb. bür '^Jlufcnt^
balt, Ääfig bcr 53ögcr ; aber abb. bür bat nod)
bic rocitcrc 53cbcutung '.öau^, Mammer' = anglf.
bür 'ÜOobnung' mom nodi engl, neighbour
au§ anglf. ni'-aligebür '^JJadibar' ; älmlid) ftccft
in l)b. iliad)bar nod) bic allgemeinere 53cbcu-
tung oon 53 au er) engl, bower 'itjaube, yanb=
fiö, 53iUa' (baju aud) engl. bial. bire '55iebftaU',
anglf. byre). 3(u§ bem @crm. flammt afrj. buron
'.'öütte'. 23orgcrm. Jorm roärc bhü-ro- (mit ro
alc- ^Iblcitung"» ; ©3. bhü f. unter bauen.
i^aucr^ 5)^ in (Srbauer, 3lcferbaucr
mbb. büwiere abb. büäri: 3U bauen.
23aucr^ Tl. 'rusticus' biftornfd) tom oorigen
53aucr2 gcfd)icben: c§ lautet mbb. gebür abb.
gibüro SOI., ba§ 3U bem unter 53 aucribcfprod)c=
neu gcrm. bür '2Bobnung' gebort unb eigtl. 'W\U
bcmobner, 93]iteinuiol)ncr', bann 'ilJadibar, 91lit=
bürgcr' (cgi. (5) ef eile 'mcr einen Saal mit bc=
roobnt') unb rocitcrl)in '3)orfgcnoffe, 58auer' bc=
beutet. S. iJiad)bar.
S3ftum 2R. mbb. abb. boum Tl. = afädjf.
böm, nbl. boom, anglf. beam 501. '53aum' (rao=
bcr engl, beam '53alfcn, SdiiucIIe, .s>cbebaum,
Teid)fcl'); got. bagms '53aum' meift auf üor=
gcrm. *bhaghmo- ober bhakmö- für abb. mbb.
boum. '3luf;erbalb bc» ©erm. bflbcn fid) nod)
feine üd)crcn 53e3iebungcn für ba§ gcrm. 333ort
ergeben (engl, bow 'S^cig' f. unter 53 ug ift
nid)t luobi mit 53aum uermanbt).
bnumclu otn». blof; nbb., 'fdimcbcn luic an
einem 53aumc":' f. jcbodi bummeln.
bäumen ;-)tro. erft nbb. eigtl. 'fid) in bic
iMibe riditcn mic ein 53aum'.
Jöonfdj Tt mbb. büsch Tl. 'Knüttel, Srf)Iag,
bcr 53eulcn gicbt, 5^^ulft' ; falb? 'ilnüttcl' bic
Oriinbbebcutung, barf man an mbb. bö:^en abb.
bö^^an auä bautan anfnüpfen (f. ^iJlmbof?,
53cutel, ^eifufi); büt- roärc anbere 21blaut§=
ftufe, unb cor bem Suffiy sk mufUc bcr 3)cntal
fd)roinbcn; vgl. lat. fustis 'iinüttcl' auS *bhüd-
stis?
baufcn otro. '^cdien, fd)uicllcn' an?-' 53au3
mbb. büs ''^(ufgeblafcnbcit, fd)U)cllcnbc Jvütlc';
ber gleid)c Stamm büs aud) in engl, to bouse,
mnbb. büsen '3ed)cn'.
©ttutcn ^lur. bei ®octbc 1809 SBablocrro.
(SBcrfc 20,248; ber Singl. 53 ante ^-auft II 53.
1 1 157);barüber ha?^ Icbrrcidie ^cugniÄ von .'öcgc=
roifdi 17!il 9{egicrung ilaifcr SiavU bc§ (Großen
S. I4f) mif'.note: „53auten ift sumr ein '^xo-
inn3ialroort, aber cy ucrbicnt in bic Sd)nftfprad)c
auTgenommcu 3U rocrbcn, roo3u man fd)on 3U
53erlin ba'3 (5ycmpcl gicbt": ein um bie Tlitti
bei? 18. ^uibrbv. in bcr SOiarf 53ranbcnburg auf=
tretcnbe§ SBort ber 53crroaltung§fprad)e, jucrft
üon .{vtinal} 177;") .s^aubbud) S. 207 (1796 5tnti--
barboruc^ S. 199) t)er3cidinct, aber bei ^Ibclung
ujib (Samiie nod) fcblenb; ''Hbclung unter 53 au
erroäbnt 53autcn ab? ^^lural 3U 53 au für ba?
nbb. ■i)Jorbbeutfd)lanb. 1781 roirb büwte '53aute'
alö pommer. 2;ialeftroort t)cr3eid)net.
bajcit
— 35
Seete
bajcn 3tro- tu bcr 2. .'oälfte bc§ 18. 3a^)i^f)§-
= boycn.
JSn.^ar dJl. ani- pcii tüvf. bazär '5Warftii(ai3';
ba§ oncntalifdic äBort, im 17. ^\al)x{]. im ^^Iticnb^
lanbc bitrcf) Cvicntrcifcnbc bcfannt (icmorbcn,
bleibt anfänalicd auf oncntalifcfic S?cr()ci(tmi"ic
befdivdnft (3d)önnidi 1754 9JcoIoci. 2Bb. S. 36
labclt bic i^crmcnbuna bcffclbcn für äinnitifd)e
9[Rävftc an ^obmcv, bcr e& im „C^afob unb 3o=
fevf)" gcbraiidit battc). 2)ic bciitfdicn Süortcr^
büdicr Dcrjcidincn ^Sajor im 2(nfang unfcr§
3a()r()§. nod) nidit (c§ fctilt nod) bei .f^cinfiu§
1818). @rft ncucvbiiuv3 bürncil c§ fidi in bcn
niobcmcn abcnblänbiftticn Multurfin-adicn ein,
nndi &. '-Baift burd) „laufcnb unb eine 9tadit".
bc= ^^U'äfir aiiy mtib. be, cintl. 2?erba(iiräfir
au§ atib. fiot. bi, ba^ feine aucHicprägte i8ebeu=
tung bat; ibentifd) mit ber ^räpof. bei, aii§'
Ql)b. m()b. bi (got. bi), angif. bi engl. by. ^yür
be erfd)cint eine füvjerc ftinfopierte ^onn in
bange, barmbcrjig, bleiben, Sßlocf.
beben otiV- '»^li^- biben abb. biben 'jittcrn,be=
ben';ba§ e ber nbb. lonfilbe für alte§ i fdicint nbb.
gu fein. '3d)on 2ut()er bat beben, rodbrenb bic
auf Sutber bafiertcn obcrbeutfdi. i8ibelüberfel3ungen
uon ßroingli unb Gd bafür baS rentianbte bib=
mcn gcbraudien unb 2Ib. 5]]etny ^Bibelgloffar
1522 beben mit bibmcn überfe^t. 6§ ent=
fpredien afäd)f. bibön, angIf. biofian (au§' biböjan),
anorb. bifa. 2ü)b. bi-be-t 'er bebt' ftimmt ge=
nau ju ffr. bi-bhe-ti 'er fürd)tet fid)', luorin bi-
(für bhi) SkbuplifationÄfilbe, bhe für bhai ab-
gclautcte Stammfilbc ift. Sie altinb. iNcrbalnij.
bhi 'fid) fürd)tcn' bilbet il)r ^^räf. mit 9icbupli=
tation: bi-bhe-mi bi-bhe-si bi-bhe-ti; unb bicfem
rüürbc got. *bi-bai-m *bi-bai-s *bi-bai-p) cnt=
fpred}cn. 2;icfc§ gcrm. -PräfcnS trat roegen ber
fdieinbaren 3Ib(citung mit ai unter bie fdiroadien
S^crba mit ai igot. habai|), ai)t). habet); ogl.
ÄubuÄ 3f. 26, S5. 2B3. bhi (ffr. bhi 'J-urdit' —
bhi-mä 'furd)tbar') vgl. in afloü. boja se 'fürdite
mid)' — besü '2;ämon', lit. bijöti-s 'fid) fürd)ten'
— bäime '{yurd)t' — bajüs 'fürd)terlid)' — baisä
'Sd)recfcn' (baju cicHeid)t nod) nbb. beilen).
%l]t). bi-be-m 'idi fürd)te mid)' (auio ibg. bhi-
bhai-mi = ffr. bi-bhe-mi) ift eincv ber lucnigcn
Söeifpielc er()altencr ^$räfcnc->rcbuplifation im
©erm. (ngl. gittern unb bibmcn).
S^ecbcr 93J. mbb. becher ai)b. behhari Tl.
= anbb. bikeri (,sMupt§ 3f- 28, 260), nbl. beker;
baju anorb. bikarr, moraug fd)ott. bicker, mittel
engl, biker engl, beaker 'i8ed)er'. 2^ie ®ruppe
entflammt bem uulgärlat. bicarium (mit bcr
roman. 9^ebcnform *picarium in afr3. proo.
pichier pechier '^cd)er', iPo()cr engl, pitcher),
ba?-' nod) in ita(. biccliiere flccft; ba§ (at. SBort bat
fidi irobl fd)on im 5. 6. ^sabrb. — mobrfd)einIid)
gleid)3cüig mit fteld) — in Teutfd)[anb cingc=
bürgert; e§ berubt auf gr. ßiKoq 'irbencä @cfän'
{ha^n mgr. ßiKiov).
t Jöerf ÜJJ. 'ißäclcr' (a(em. fd)mäb. baicr.
fübtbüring. oftfränf. 2ia(eftrooi1) mbb. bocke abb.
becko ju bacfcn igerm. *bakjan- hakkjan-).
9tbb. iß öder ift ^^icubilbung nad) bcm DJIuftcr bcr
nomin. agent. auf -er (angIf. biecere baecestre
engl, baker). ^sm 9ibb. erbiclt fid) 58cd, igoccf
roieSäder al§ ,"yamilicnname. 2,Hil.nod)^fifter.
SJettcu 5){. mbb. hecken becke abb. beckin
(becchi) 9i. = mnbl. beckijn becken: Ouelle
oulgärlat.=rom. baccinus baccinum (pgl. ital.
bacino, frg. bassin, engl, basin) '53cd"cn', ba§
man pon bem unter iöad bcbanbeltcn fpötlat.
bacca 'vas aquarium' ableitet; pgl. ^icfeU
^aube unb f. aud) 3d)üffel.
Speere 3". auy bcm Plural be§ glcid)bcb. mbb.
her abb. beri 3c. = got. basi (nur in weina-
basi 9i. '2Beinbeere' = afäcbf. winberi) ; ba§ abb.
r in beri fegt eigtl. got. *bazi porau§; ju bem s
be» got. SSortcä ftimmt nbl. bes 'iöeere' (mit
S^botajiymuö aud) anglf. berie engl, berry). 2)od)
f. aud) 53efing. 3^ 3d)ipäb. Sd)ipci3. begegnen
S^ialeftformcn, n)cld)e auf mbb. bere abb. beri
(got. *baizi) unb auf 3»fammenbang mit anglf.
bä?g, nbl. bei '^eerc' racifen. ^yür af)b. beri
fel)len auSrüärtigc ^^ejicbungcn.
Seet dl. '3tüd (^anenlanb'; älter nbb. unb
nod) legt gemeinobcrb. and) 53ett (in Sd)maben
bafür aud) 2 ein bic): eigtl. ibentifd) mit ^ctt;
bcnn mbb. ift bette al)b. betti aud) '(^axlcnbect'.
2)er Jorm nad) ift 33eet (ogl. !ötenc) au§ beut
91 Sg. got. badi, iöett au§ bcn (Saf. ntit got.
dj (@en. badjis, 2}at. badja, dl. 3icc. ^l. badja
u. f. iP.) entftanben. 2(ud) engl, bed bebeutet
'33eet' (fo fd)on anglf. risc-bed): engl, bed of
rushes, hotbed ''3JJiitbeet'. 2^ic fdn*iftfprad)lid)c
Sifferen^ierung pon '-Sect unb 53ett fd)eint au§
9)Jittclbcutfd)lanb 3U ftamntcn ; fic finbet fid) fd)on
in ^cb'tcrö Nomencl. 1622.
iöcctc 5. 'rote iRübc'; ber dlamc entflammt
mit piclcn '^flanjennamen au?- bcm 53crcidi ber
Äodifunft bem l'at. ; bC-ta nnirbe bereite-' por bem
8. ^sabrbunbcrt entlcbttt unb bei unc- cingcbürgcrl;
benn bai SBort erfd)cint im Ml]b. ald bie?a mit
ie ans> e t)gl. ^:)3ricfter, 33ricf, Bieget,
©piegel, abb. Pietar ani- lat. Petrum unb mit
33erfd)iebung Pon t ^u 7,: barauS mbb. bie?e =
baicr. öftreid). 53ief5en — 53ief;fobI föenifd)
1616 pcrjcidmet «icnen ab3 fd)lcf.). 3^te nbb.
Öaiugcfialt ift nbb., nnc bcnn ^rifd) 1741 Söeete
alö nicberfädif. pcr5cid)uct. 2Iu§ lat. beta (itaL
befe'^len
36
beibe
bieta, frj. bette) ftammt aud) anc\l). bete, rooraus
encjl. beet. ^sn einer anbercn @niinic Int. Cel)n=
roortc rouvbe lot. e ju i {\)c\l. Jeiev ju fi'riaei;
bahcr cridicint audi für beete — bie?e iiciciient:
Ixd) ^ÖcinfoliI imb binl. beifse (ei ani- mlib. ii.
befehlen otiü. mit iiciid)icbcncn '-^cbcutuniicn :
iii(}b. bevelhen bevelen 'übcriicbcn, aiiucnraiicn,
übcrtraflcn, befclilcn' — nl)b. bifelhan bifelahan
'iibcr lieben' (nud) 'bergen, bei^rabcn, anoertraucn,
aneininel)lcn'). Ta§ iiot. fl. Stiu. fillian bcif;t
aud) in ber ;Unn"iincnicl^unii mit bcn ''^>ni1. ga-.
US- meift 'be^irabcn'; analilhan nähert fid) bcm
ubb. 'befehlen, anbefehlen': ev heifu Rieben, über;
geben, enun"ehlen, anempfehlen'. 5(niilf. l)efeolan
(für *befeollian) 'annertraucn, übevlaffen, fidi
roibmcn'. 3Uy ©runbbebcutunii enübt fid) für bai?
urgerm. ft. ottu- bifölhan 'anuertrauen, übcriieben,
beulen'. Tie iierm. 2B3. felh- beruht auf uouierm.
pelk; Ulli, aud) ffr. prc 'rüden, befdicnfcn, mit^
teilen'.
t S^cfftftcn "Tl. 'bic herabhöncienben meinen
fiäppd)en beö Mraiieuv an ber iicifilid)cn ^tnu^;
trad)t': ein nt)t>. Ximinut. ju betre (ubb. mnbb.
mnbl.) = ubi. bef 'ßhorfainie' (uiiin\il. '^l^elj=
mantel* 1. Urfin-unti bunfel. Xem .s>od)b. fremb.
bcflcljrcit ;',tm. mhb. begern, meift einfad)
gern ahb. jr< rnn: \n Üs;;. gc-r in lUrn unb Wier.
Jt^Cflciftcniitrt A. nad) Wombcrtö ']^voc\i\ IsOH
S. 11 .uierft bei l^)ottfd)eb 17;}<i (Siit. Iid)it. iJUli,
3;r> iiebraud)t; bav ■\tw. bciieiftern fd)on bei
Sticicr 1001 iicbud)t unb bei @n)pl)iuc^ nn^
S93eife bcicat.
licaiunrn ^tm. mhb. beginnen nhb. biginnan
= flot. diiginnan. ajuilf. a- be- on-tiinnan euiil.
to begin. ani>i. biginnan in iileid)cr ^ebeutuuiv
Tiefer in alter .Icit nur utfamnuMtiiefetu auf=
tretenbe iNerbalitannn beruht auf einem nonicrm.
pi- bbi-kenwM mit i'cvfdncbuuii von k ,ut iicrm. g
im SBortinlnut. üine ibii. il\^. ken uiil. in aflou. \)0-
CTna (^V'fin. po-roti) 'anfangen' — kon! '3(n=
fanä'. i^il- '^ugac, 5^citr. 12, 4(»(j.
brennen ,',tm. (baui behaglidii eigtl. ein
ubb. Ä^ort, bac- bei Luther fehlt unb bei ll'Jaaler
l."»<;i unb .s>cniid) KiKJ nid)t ucru'idmet ift.
?(ber beiengt mhb. Iteliagen = afäd)f. Itihagön,
nnglj. cmliagian 'naffen, gefallen', anorb. haga
'anorbncn*. Ta},\i ein flarfe^? ^^articiii ahb.
bihagan ml)b. behagen 'frifdi, freubig, bcl)aglid)'.
Taö alte ft. ^\t)V. ift im Wcrm. nidit mehr er:
balten. laiu alv uruermaubt nmhrfd)einlid) bic
ibg. 2Pi. (,ak: (:akn<"iiiii 'bin ftarf, faiui, bin
behülflid), förberlid)' — (,akr;i-s 'fiarf; vgl. nodi
•X^ao,, .öcrtc unb hegen, bic bei gleidicr l'aut
form ber älteren ^-öebeutung 'helfen, fdiü^cn*
nabe fommen.
bcbaujjtcn Stro. fvätml)b. behoubcten; vgl.
mhb. lioubeten 'jem. aiv S^aiivt anerfennen, jem.
anhangen'.
bcbcUigcu f. 1} eiligen.
bcljcubc "^Ibi. ml)b. bebende 5(bv. 'paffeub,
bequem, gefd)icft, fd)neir; aifii. iväre abverbialc§
bi lienti(3^at.)3uenvarten (bafür zi benti 'fofort').
Tic 'iJ3räv. ift mit bem Xat. be§ 3ubftantiv§
haut. ahb. henti. lufammengcictU; ugl- bic älju^
lid)e G^ntftchung von abhanbcn unter ab.
bcbcriiflcu otiv. von i^utber 1523 verpönt,
öftere-' juvor gebraudit bei Gmfer (Belege in
töombertc^ i^rogr. 1893 S. 11).
iPcbürbc A:, crft nhb.: m hören; mhb. zuo
bebiiM-en 'uibehören, lutommcn'.
iöcbuf 'i'J. n^ii-' nibb. beliuof d)l. '03cid)äft,
ouicrf, tnirbcrlidjcv'; ©3. baf (in beben) ivic
aud) in engl, beboof 'iJorteil' angif. behöf.
bei ^räv. 5lbv. mhb. ahb. bi (vgl. nod)
5öeid)tc unb iö ei) viel) bic nolltonigc Jvon» J»
bem tonlofcn '4-^räfir !)e; ba-:- Gnglifd)c untcr=
jdieibet mic bac" Teutfd)e: anglf. Iji engl, by
'bei', aber be- aly -^räfir. ,'sm 0)ot., mo bt
für bcibe ("vällc gilt, bat bt bie '-öebeutung 'um —
berum, bei'; baburd) ivirb i^crmanbtfd)aft mit
gr. ducpi, lat. ambi- tval)rfd)einlid) (bac^ Acl)lcn
ber crftcn Silbe am- bat ein 5lnalogon an bem
altgcrin. äl^ortc für beibo; vgl. aud) um aus
älterem umbi.
iPctrbtc A. mhb. biht au-j mhb. ahb. bijibl
bigibt fontrahiert: regclmäfngeä 93crbalnomcn lu
mhb. bejehen ahb. bi-jeban ft. '-^tiv. 'beid)ten, bc=
fcinien'; aud) 'imv nid)t lufammcngefcl^tc jt-ban,
meift 'fagen, auvfagen', hat luiucilcn bie ^öcbcu:
tung 'geliehen, beiditen'; barau'J afri. gebir. Xcx
;')Uiammenhang bicfcö jr-lian mit ja ift nid)t un--
möglid) (f. ja).
bcibc ;)ahlivort mhb. beide bede 9Jt. Jy.
fbeidiu "it.) ahb. beide bede (beido^-., beidiu9?.).
("s-ür bic 53eurtcilung bc^? SBorte-o ift au^j.iugchen
von ber Ibi^t)ad)e, baf; ber 3tamm bcy ;',abl=
mortcv in feinen ältcften ,lormen eigtl. feinen
Tenlal gehabt hat: anglf. begen ba bü, got. bai
(anorb. (^en. beggja) 'bcibe', moiu nod) ba§ bi§
ietjt unerflärtc got. l)ajö|)s 'bcibe'. Taiu auc^
bcn übrigen ibg. Gvrad)cn mit 'iyorfd)lagv'filbc ffr.
ubliäu. gr. aurpiu, lat. ambo, aflov. oba, Ijt. abü.
Tic beutfd)en Aormen mit Xcntal finb imcifclloö
jctnnbär; fic haben ihren Tcntal in Aolgc einer
vcrhältnivmänig iungcn i>crfd)iiuMinng bcy vri=
mären ba- 'beibc* mit bcm 'Jlrtifcl (vgl. Siever»
^öcitr. l<i, 4!».")), fo tuar, ahb. IxMle au'-^ be de,
beidiu ani^ bei diu, mittclcngl. bötlie (engl, bolb)
an^ anglf. bd pä entftanben luärc (anorb. bä{)er
beicrn
— 37 —
beißen
au§ bai |)ai). ^i" ®ot. unrb ba mit beut 'Jdlifcl
ncvbitnbcii : ba {)u skipa '6ciöc 3d)tnc'; äl)nltd}
im öricd). äinqpuj (cbcnfo al)b. beidiu diu scef
'bcibc Sdiiffc' ). Tuvdi bic 5(nnal)inc einer fo(d)cn
;3uiamiiicnfet3unn im il^cfti^crm. crflärcn fidi uiel:
IcidU aud) ciniiic nlib. Tialcftformcn für bie brei
©cfdileditcr ituiicv. brd l)öd beid, fdimäb. l)t'd
bued l)oad. locttevanüd) bid lind bfid), bodi bc-
vul)cn i'ic U'ol)l auf juniiev 'Jiad)al)uunui uon mlib.
(fxiU) nlib.) zwene zwo zwei.
t bcicrn ^tiu. ein oon 23of? ßc6raud)te'ö, fdion
im IC. onl)rl). bcjeuatcS ©oi-t, ba§ über ba%
flanjc nbb. TialcftiU'bict non bcr ^Tfbcinuroüin,^
h'hi nadi '^Hxuncnj'ounc in bcn nörblidicu Stridicn
tum iliinclbcutjdilanö üblidi ift fi'u' 'bic (^Modcn
aiifdilaiicn'; ii'cidi nb(. beieren.
5i3cifuH 3JI 'artemisia vuljjaris' mbb. abb.
bifuo^: bie bb. Senfo^ranbcn be§ 16. :^"scibrb^.
geben 53eifüt5, ba« al^ forreftc Aorm für bcn
©übiueft uon Cbcrbcutfd)(anb jn iieltcn bat. ©ine
9tcbcnform obb. mbb. bibo^ bcbant nodi beute
aU obcrfädif. (aufil^. ofttbür. baips lucfnbünnn.
bips biwes uorbtbüriuii. biwest. (Jiue fidicrc
Tcutun^^ bec-' bb. SBoilce i= nb(. bijvoeti bat
non bcr ("s-orm bivuo:? mit 3iüctfidit auf bie nbb.
$*autformen (mcftfäl. bifaut pommcr. biföt) au§=
juiicbcn. Ü3]eift roirb 53cifuf5, luobl faum mit
Dicdit, ab^ uolf5etnmo(ociifd}e Umbcutuuii non abb.
mbb. bibö^ uiUcr nbb. (Siufluf; ncfant unb ani-
bcr nutcr "^dubon bcbanbcltcn iicrm. äCw baut
'ftonen' iicbcutct (blbo^ 'luae 3ur Sueifc ale @c=
mürj binju ncftoncn roirb'?). ©bcr ift an bcn
im 5(Itci-tum befanntcn, andi für SBcftfalen be=
äcuiitcn 'Jlbcralanben anjufnünfen, ban, rocr fid)
58eifuf5 in bic Sdwbc legt, beim SBanbcrn nidit
crmübct: bann märe bac-. Girant nad) abb. mbb.
bi unb fuo^ eintl. beuaunt.
t Jöciflc (V. 'nufgcidiid)tctcr A^anfen' (ein
oberb. ©ort) mbb. bige abb. bigo lU. 'Öetreibc=
l)aufcn' lital. bica \s>aufen @arbcn' ift lanc\o-
barb. Urfprnnijö); x>(\[. cuiil. bing '.s^anfen', norb.
bingr '^4-^olfter'. 2)ie nbb. odircibunci 33 enge
liat eu burd) bnncrbod)bcutfd)e 3(nlcbnnng an
iScil (baier. nod) '.öcidil) dl. mbb. bil bihel
abb. bihal bial '')}. lugL bie äbnlid}e Gntroicflunge=
reibe fibala ju Acilc); = mnbb. bil "öcil'.
SBcgcn anorb. bilda 'löcil' ift abb. bibal roabr=
fdicinlidi auf bi|3l bitl 3urürf;5ufübren irocgen hl
au§ pl ugl. (Scmabl). Xaburd) unrb ;^)Ufammcn=
bang mit bcr unter b einen bebanbcltcn Sinne
bhtd roabrfdieiulidi; bcr 53cbcntung rocgcn ngl.
bcf. lat. findo 'fiialtc' (altir. biäil '^Bcit' ift nid)t
ocnnanbti.
t bellen otin. '2Öilb burd} 53cllen jum 3tcbeu
bringen' nadi mbb. abb. bil '^:}(ugeublicf, rao ba§
gejagte 2BiIb ftcbt unb fidi gegen bie .s>unbe jur
iJBcbr fct5t; llmftctluug burdi Die bcüenbcn.sSunbc';
mbb. bilen 'öurd) 53e(lcn jum oteben bringen,
intr. bellen'. SBcrroanötfdiaft mit bellen ift md)t
3U erroeifcn; cbcr beflebt oufammenbang mit2Bg.
bi in beben i'einc l-'ilbleitung bani ngl. in Ictt.
baile 'Jnrdit' — bailus 'furditfam', flr. bhirü
'furditfam'). 9L)lbb. abb. bi-1 eigtl. 'Jurdit"?
ißcin 9i. mbb. abb. bein d}. = anbb. ben,
nbl. been, anglf. bän engl, bone 'ftnod)en';
bnö dli]b. beroabrt bie ältere unb nodi oberb. r»or=
berrfdieube ^ebentung 'Änodien' in 53 ein bans,
Glfcnbcin, Aifdibein, ^aljbein, ©ebein.
Tic jüngere ^ebeuiung 'Unterfdicnfcr ift fdion
im %i)i). 'DIbb. '^(norb. bcjcngt; in bcn mobcrnen
5[Ra. ift ce in biefer '-öebeutung aber nidit überall
geläufig, inbcm Jvnn 5. ^. in Sdiroabcn, am
Üibcin (andi in Siebenbürgen) ober sokn in
©eftfalcn Dafür bciTfdit. Tafnnobiu» 1540 untere
fdicibct i^-nf; 'Unterfdienler uni5 53 ein 'Änodicn'.
3(norb. beinn5löi. 'grabe' legt bie ^^crmutung nabe,
bat; unnrüngl. bcf. bic graben Sdienfclfnodicn
abj 53 eine bcjcidmct nnirbcn; got. *bain dl. fcblt
jufällig: ein urgerm. 'Iinirt mit bcr @nmöbcbeu=
tung 'Hnodien', bac- fidi aber nidit rocitcr surücf
ücrfolgen läfU (lat. os, gr. öaxeov, ffr. asthi
asthan, roeldien ein ibg. osth- 'Änodien' entfnräd}e,
fcblt bagegcn bcn germ. Sin-adicn).
23ciutlctii dl. f. unter A>ofe.
^^cifptel dl. fnät mbb. bispil meift bispel
dl. %labcl, ©leidiniö, Snnd)rooil' abb. bi-spel
(bi ogl. bei unb 53eidite); ngl. anglf. bi-spell
'58eifnicl, ^^^arabcl' : nad) abb. mbb. spei (Uj 'Sr=
jäblnng, Jvabel, ©crebe', got. spül 'Sage, Jabel',
afädif. anglf. spell engl, spell (gospel au^ god-
spell) 'Grjälilnng, ^-abel': germ. spella — Die
altgcrm. '-öcjeidinung tünftlerifdicr ftomnofition in
ungcbunbencr ^ücDc — entfnridit einem uorgerm.
sqetlo- = altir. scel '©cfdiidite, 53endit', tiimr.
chwedl ; ju örunbe liegt biefem sq-etlö- Die iDg.
2B5. seq 'fagen' in fagen.
beiden 3tro. mbb. bi^en abb. bi^^an = got.
beitan, anglf. bitan engl, to bite, an. bita : ein
urgerm. ft. 33crb mit ber.53cbcutung 'beißen', bic
aber, roic bic nerroanbten Snradicn Icbrcn, au§
bcr allgemeineren 53cDcutung 'mit einem fdiarfen
^uftrumcnt ncrflcincrn, fnaltcn' fiic5ialifici-t ift;
ogl. lat. findo. ffr. 2B3. bhid 'fnalten, jcrbrcdicn' ;
in bcr altgcrm. ^J>oefic roirb b einen andi oom
Sdiroeile gcbraudn, roae ein JHcft ber älteren 58e=
beutung ift; audi unfer -53 eil länt fid) an lat.
findere 'finalten' anfuünfcn; ogl. nodi bitter, t>a^
eigtl. 'ftedienb' iü. ^Jlblcitung berfelbcn 2Ö3. ift
'-Sin mbb. abb. bi? ddl., Dem anglf. bite engl.
SSeißfer
— 38
^emme
bit eiUipricftt; 53 iü dien ift ba^u S^iimnutin. 9i(ib.
Siifen au§ niljb. bi^^e a()b. bi^^o; baju aiunb.
bitc, anglj. bita.
83cifffcr OJi. 'eine Jücftort' unter üolf§cii)iTK>=
logifdier 3(nlc(inunci an b einen ibcr mid) niivb
audi „3tcin^, SdUammbcincv" iicnnnnt) übcv=
nonnncn aib> bcin 3laii. [uMini. piskor, obcviovb.
piskof '. 2ic (S-ntlcbniuui fanb lun \'A M • uon 3d)lc=
fien unb bcr Cilbc auv fmtt: iJUbcvuÄ ir)4<t bat
bereits. 58citid)cr (qH); ber 'Diomend. bcc-.'öabr.
5;nniu§ 1571. 1599 bat 33eii-.fer unb (£onr.
©eüner 1556 (1575) De piscibus S. 101. 269
gibt '-Bcinfer al§ an bcr Glbc üblidi (.s>iny
(3adi5. bat bie nod) in '-i^aicrn, Cflrcid) unb 3tcicr=
niarf üblidie !)iebcnfovm i^fuuirre). 4"»emid)
1016 rciuitrien bav ii>ort jucrfi.
bcijcn otiu. nibb. beiden i^beitzen) jdiin. 3tiv.
'bcijcn, mürbe niadicn, Üsöijel mit ("yalfcn jüiicn' ;
obö. bei?,en (beizzen) eigtl. 'beiwn madjen' ift
baä ^aftitiuum ju abb. bi^7,an, f. beitjen; bay
cntiprcdienbe engl, lo bait 'töbern, beij^en, füttern,
baö '^^ferb auf ber ^lieifc füttern', babcr andi
'auf ber dkiic eintcbvcn, anbauen' cntitannnt
bem anorb. beita, bac-. mit abb. beizzen, angif.
bätan ibcntifdi ift.
bctdunmcu f. Älamm.
bclöftirtcn '\m. in ber beutigen iVbcutung
fdion bei lUaaler 1561.
5Pcld)C 1 ?f- 'eine 3alman', bnnfeln Ur=
fpruiuiv; f. 53old)e.
5t^cld)c2 A. 'iOafferbnbu' m()b. belebe nbb.
beliliha. i'at. fulica unb gr. q)aXapic finb
tunr^elnermanbt (ba-j beutfd)e Wutturalfuffir ift
bavfelbe nüe in got. äbaks 'laubc' ; f. aud)
.SSabidit unb Mranid)). 3u ©runbc liegt bem
ä^ogelnamen ein mit gr. (paXöc, icpaXiö^) 'bleid)*
oernmnbtcc' germ. bala- 'mein' ^\>a^n aflou. belu
'mein', lit. baltas 'u'ein', lett. bäls 'bleich',).
a^Sgl. 3dnbber, .\>aniitö ;;i. 35, 28M.
t bcicmiucrii ^uv. 'betrügen' ein nbb. 2Bort
JU mnbb. nM. belemmeren 'ucrbinbern, beläftigcn'
unb JU nbb. labm?
belfern otm. juerft bei öutber belegt: ^sutenfio^
bilbung ,uim flg. SBort mit auffälliger 'Jlbleitung.
bcUen ,)tm. mbb. bcMlen nbb. bc-lian ft. i]uv.
'bellen* = anglf. böllan engl, bell 'fdireien' loom
.C^irfdi i)i ber ii^runft^eiti; bac (5"ngl. meift fomit
barauf bin, ta\] bie Wrunbbebeutung eine allge--
mcinerc al^ bie beö 'i^elleny' amr (bodi anglf.
belgian byl<rian engl, to bellow 'bellen* an^:> Wrbf.
balligön). Tlan beutet bie meftgcrm. 51',^ br^ll
an^:> beiz bels bbels, roa-5 auf i^ermanbtfdiaft mit
ffr. bbas 'bellen' — bhäs 'rebcn' fübrt (baju lit.
bälsas '3timme, Ion'), llbrigen-o zeigen bie
I)cutigen dJla. jablreidie 3nnonnma für 'bellen'
mienicftfäl. blikn, bcff.naffau. pfälj. gantsa, pfälj.
beffe, mefltbür. bouf, tirol. fteicrm. kallen u. a.
Ü^cUctrift 5,1?. eine um 1750 bei un§ (um
ISlM audi in (Snglanb) auftretenbc beutfdie 9ieu=
bilbung ju frj. belles-lettres, ba§ im IS. J^abr^.
bei un§ laudi in ber Jorm 33ellittcratur Senj
1774 5(nmerfg. über ba§ Ibcatcr S. 3) üblid)
mar; tiampe im (\rcmbmörterbud) 1813 befin'id)t
baö ben beutfdien Arcmbmörtcrbüdicrn vor 1730
fcblenbe iTl^ort li^eleg : töoctbc 1774 im SBcrtljcr
2. leil 3. 53rief).
t Jöcübnmmcl l""! 'Seitbammcl' non ."öenifd)
1616 juerft ucrjcidinet : ein nbb. Sr^ort, ba§ in
Bremen nni> .s>amburg unb fonft nbb. übertragen
für '9?äbelC'fübrer' ibrcm. meflfäl. bellhammel,
aber bambnrg. ju bcllbamer biffimilierti auftritt,
^m O.^Jb. Cberb. entfin-edien !i!citbammel (fdion
1.54ti bei (S-ravin. ^JUbcrny X Hl»', 15s2 bei Woliu§
Onomast. 298) unb A>erman (für '.\Serbmann' ?
ober gleidi bem (Eigennamen?) ; fdion 9Jlaaler 1561
fomie ber i)tomencl. be§ .s>Qbr. ^uning 1571. 1599
babcn .s^erman 'vervex sectarius*. 9ibl. bel-
hamel, engl, bell-wether unb frj. clocbeman
clücman (beutfdi. llrfinungö\ aud) frj. moulon ä.
lasonnette madicn oufammeufel^ung non ÖelU
bammel mit nbl. bei mnbl. anglf. belle engl,
bell 'tölode' jmeifelkvo. fsn ber frj. lierfabel bat
ber Scitbammel ben (E'igeiutamen Belin i baju frj.
b61ier 'ffinbber') nad) beut nbl. bei '(^)lödd)cn',
mober audi frj. beliere 'C^Wodenring'.
S^elt W. l^iame ber '^IJeerengen jmifd)en ben
bau. oufcln': eigtl. ibcntifdi mit lat. german.
Baltia, mare Balticnm : fdion fpät mbb. beltemere
((5\erm. 18, 261) für 'Cftfec'.
beljen 8tm. 'pfropfen', aud) peljen (in
öftrcidi. 3Berfen be§ 16. oabrbv. audi pfeljen)
mbb. bi'lzen abb. hi-lzön in berfclben '-i^cbentung ;
bamit uermanbt prouenj. empcltar 'pfropfen', 'C^a^
mit frj. j)elU'tier 'Xürfdincr' (f. '•^^elj) ju lat.
pellis gebort unb ein milgärlat. (im)pell(i)täre
uorauc-fetU. i^gl. nodi impfen.
bcutitlcibeii ;)tm. uon 'Jlbelung 1807 nod)
nidit anertannt unb al'ii niebrig bejeidinct, aber
nadi .'öepnat? 1796 'Jlntibarbaruö S. 234 jelbft
bei guten 3diriftftellern u)ie !ji>ielanb bäufiger
üblid); IKof. ilUcnbclfobn bejcidmet bay ;)tm. in
einem 'l^rief an l'effing (,\anuar 1757) al§
fd)meijerifd). Mramer bat ev 1719 in feinem
bb.=nbl. "K-b.
iLkiiimc A. ''■lirotfd)nitte' erft frübnbb. (al§
^hitterpomme bei ^i'utber unb al§ 53uttcr =
bamme bei ; (ebner 1622 Nomenciator ©. 4<)8
bejeugt). 3tielcr 1691 gibt für i^amm(e) bie
allgemeine '-i^ebeutuiig ''■l^eflreid)ung' (mit ^et=
tigfeit) unb ihitter bamme al» 'panis butyro
Senbel
39
Setnfteiu
illitus'. (5§ ift ein a^^ovt bc3 öfll. 9}iittelbcutfd)=
lanb§, luic bay uon Sticlcr 1G91 aii 53ain§
(fd)lcf. tI)ürtno. bams) 'Acttpapiic* ucrjetd)nctc
SBort, biivi mit öftrcidi. pampf 'bictcr 53ret' 3U=
jauiincn[)äiuit.
i^cubcl i^i. in()b. l)f;ndel a(ib. bentil: 2)tmi=
iiittiu ju 'i^aub; ußl. inittclcnoil. bendel, anorb.
bendell.
bcncbcicu 3tiu- i»l.ib. benedien au§ lat.
benedicere.
Jöcitflcl "Sl. ''^rügel', bann übertragen 'rol)cr
9)lcnjd)' ndib. bengel 91J. ''^rüger ; cgi. engl.
l)an<,de 'iinüttd' 3U einem otin. to bang 'fdilagcn',
anorb. banga 'fdifagcn, flopfcn', nbb. bangen.
t S^cinic A. 'irntgcntaften' ein obcrbcntid)e§
3)ialettmort, ba^ nrjprgl. tclt. ift iTs-eftuy ()at
nltgad. benna). SDHt gr. cpdtvri 'ilrippe' urocr^
manbt, fadö örbf. bhentnä möglid). 33gl. frj.
benne 'Iragfaflcn', nbl. ben 'E'orb', anglj. binn
engl, bin 'Haften' imb hnnr. ben '2Bagen'.
t bcnftöcn iüb. 'ben Segen fpredicn' awa lat.
benedicere.
bcflUCm 5(bi. mllb. bequseme a{)b. biquämi
'paffcnb, tauglid)' ; baju angif. gecweme mittele
engl, iqueme queme 'angcnel)m, paffenb' : qemi-,
©rnnbftammform, ift 3>erbalabjeft. 3U got. qiman,
al)b. kuman 'fommen', für baz^ eine iöebcutung
'fid) 3iemen, paffen' uoranegefeBt roirb, bic fd)on
in got. gaqimi|j 'eö 3icmt fid)' norliegt; t)gl. anglf.
becuman engl, to become '3nfommen, gcsiemen' ;
f. tommen nnb ba§ nruerumnbtc lat. convenire
'aitfammenpaffen, fid) 3icmen, paffen'.
t bcrap))cn ^tiü. 'bcjablcn' erft nl)b., eigtl.
'Duippen geben' : miprgl. ein ©aunerraort; cgi.
Diappcnnnb bled)cn 'JBledi, b. b. Selb geben'.
bereit 5(bi. mbb. bereit bereite allb. bireiti
'bereüiuillig, bienftfertig ; gerüftct, fertig'; ügl.
anglf. gercede r;ecle engl, ready 'bereit, fertig' ;
got. garaids 'feftgcfcgt' entfprid}t nid)t gan3 genau.
®a§ 2Bort bürfte 3U ber unter reiten bebanbclten
2Bur3el gel)ören (ogl. al)b. reita 'SBagen') unb
urfprgl. 'mit ber ßriegSausrüftung cerfelien' bc=
beuten; e§ luärc bann mic fertig eigtl. '\äi)xt'
bereit' 3U beurteilen; rgl. altir. riadaim 'td)
fal)rc' — reid 'fabrbar, paffirbar'. 25>egen bc§
58cbcutung§Derbdltniffe§ ngl. fertig fomie It)urn=
ci)fen, Äeltoroman. 3. TG.
JBcrg 9JI au§ bcm altgerm. 2Bortfd)ag ererbt:
al)b. berg ml)b. berc (g) dJl.; ogl. anglf. beorh
(g) bcf. '©rabbügel' (aud) byrgels genannt) engl,
barrow 'örabliügel', rcosu to bury (anglf. bebyr-
gan) 'begraben' au§ *burgjan; got. *bairga- cr=
giebt fid) auö bcr5lbleitung bairgahei 5. '®ebirgc'.
3« gcrm. berga- (am oorgenn. l)hergho-) '^erg'
fügen fid) al» uroerroanbt ffr. brhänt, aocft. bare-
zant (0)rbf. bhrghant) 'bod)', aoeft. barezanh
'.s>ölic' ; armen, berj '.vtöbc' — barjr 'bod)' ; ba3U
auy bem itelt. ba§ lautlid) mit 58urg iöentifd)c
altir. brigh '53erg' unb fpmr. armor. bre 'iBcrg,
C^ügcl', h)mr. bry 'l)od)' unb bic feit. 33ölfemamen
Brigiani unb Brigantes glcid) gcrm. 53urgun =
ben Rurgundiones (eigtl. 'monticolae') unb ber
Stäbtenamc Brigantia (^regcnj). Sem S?ort=
flamme bhergh : bhrgh gebübri alfo bic 0runb=
bebeutung 'l)od), 5(nböbc' (aflou. brogü 'Ufer' unb
ferb. breg 'AMigel' finb luobl bcutfd). 2cl)nrcortej;
mal)rfd)einlid) gebort 53urg ba3u. ßu ^öcrge
'empor' ügl. mbb. ze tal 'binab'.
Jßerßamotbirnc d- (f'ci 9iift 1652 9?. tcutfd).
^amafe ©. 81 al§ 'öergamottcnbirnc): an^
fr3. bergamote = ital. bergamotta (urfprgl. türt.
beg-armüdi '(Vürftenbirne' ?).
bergen 3tm. mbb. bergen 'bergen, in Sid)erbett
bringen' abb. bergan = got. bairgan gabairgan
ft. 3titi. 'beroabren, crbalten', anglf. beorgan
mittclengl. berwen 'crbalten, befd)üBcn'. Sic gcrm.
2B3. berg bürg, uorgerm. bhergh bhrgh mit ber
©runbbebeutung 'irgenbroo 3ur 3id)crbcit nicber=
legen' finbct fid) auöerbalb be§ @erm. nur in
aflou. brega 'beroabrc, bebütc'.
t bergenseub 2lbi. 'bcrgmännifd)' im 18.
3al)rb. auftretenb; eigtl. 'nad) 53crgeyai-t i-ied)cnb
ober fd)mcd'enb' f. unter faulcn3en.
S^ergfcE f. unter ivcy.
53erid)t Tl. mbb. beriht '^cvidjt, S3elel)rung,
33crföbnung'. 3" rcd)t.
SBertau Tl. ein 3cugftoff '!öard)cnt' au§ mbb.
barragän barkän au§ mlat. barracänus (fr3.
bouracan), t)gl. S8ard)cnt.
SöerlittC 5- 'SRcifcmagcn' erft nbb., au§ gleid)=
heb. frj. (frübefter Seleg 1712) berline 5. (ügl.
Sanbaucr), eigtl. 'berliner 5Bagcn'.
iBernftetn Tl. ein nbb. 2cbniüoi-t, bav in
biefer Sautform in ^^H-cunen bialeftifd) beimifd»
ift. 2)ic]bb. S3cnennung bei ben Scrifograpbcn unb
©d)nftftcücrn bc§ 16.17. ^abrby. ift 5(gftcin
unb 2iugftein — au§ lat. achates cntftanbcn —
ba§ in ber^Sitteratur feit bcm OJlittclaltcr bi^ in§
18. 3abrb. begegnet. 5Bon gcrm. Spnonpmcn
fei norbfricf.'reaf (anorb. rafr) fomic anglf. gleere
genannt; biefe^ le^terc ift nad) bem bei -^liniu^
iMft. 9ht. überlieferten lat.^gcrm. glesum unfere
öltcfte 33encnnung be§ 33crnftein§. 2)ic 'Öcncnnung
SSernftcin rcid)t im 'iRhb. in ber Öautgcftalt
bornsten bi§ tn§ 13. ^abrb- 3urüd. '^wn 16. Qabrb-
bat Sbpträu§ Aap. 16 bic pommer. 2)ialcftfonn
barnsteen (= nbl. barnsteen). ^$n ber 2. .pälftc
be§ 16. ^abrb§. mirb Söornftein (3. J8. bei
5[Ratbefiu§ unb 5ifd)artt, in ber crften c'öälftc be§
17. ^abrbunöcrt» ^öörnftcin allgemeiner U'^
93cnerfer
— 40
beffer
fannt. 2'ic 53ciiciuuinii bcnidt auf nbö. bernen
für brennen: t>ev ^crnftcin univbe (nadi &.
53aift) cic;uiliiei1 lum Siäudicvn uerumnbt. ^^sn
unfercv £'ineratuiivi"ad)c l)at £in^ IG'i") 'i^^oeniata
S. 164 ^renncnftcin (audi 3liiftetn in bcv
„^Itiimfc .\>crcinic"). ^^m 17. M^ni]. blinkt öie
ivorm ^evnjtcin OFticväliuö 1030 %hc-:- 'l.'oni:
nicvlanb I, 17 unb bev 3Jont. '^Ibclev lUi.")) ^lu•d1;
.s>cmidi ItilO l)at nod) i^arnftcin unb ^ovn-
ftcin, Siebe 1080 unb 3tielev 1091 ^crnftein.
2tuS prent;, bernstein ftannnt tioln. bursztyn.
2)ic alnireufj. 33cncnnum] ©entarn (= lit.
gentäras. ruii. jantaii erniäbnt DJlatbefin» 1562
Sarerta 77» land) '-öo ruft ein 7Sb 79»).
:^crfcrfcr W. niobcrnc (^'ntlchnnnn aui' novb.
berserkr ciatl. 'i<ärcnHcib', bann 'unlbcv Mrictiov,
ber nuibrcnb bcr 3d)lad)t in 'Kaicrci verfällt':
am anorb. ber- '^är' unb serkr \Hleib'.
bcrftcu 3tit>. mbb. brüsten al)'i>. bröstan
ft. otu'. 'bred}en, reifjen, berften' (uuiieti 'mnufleln,
ciebredien' ) ; er für reift eicitl. nbb. unb nib.; iHil.
nbl. barsten, aniilf. berstan cilc^l. to burst
'brcdien'. Gitte ibiv 2f\v blirest vc\{. nod) in
oltir. brissim 'brcdic' iss ani- st).
=bcrt, iöert- in (Jiaennaincn auv inl)b. bürht
nbb. beraht '^länsenb'; in^l. qot. bairbts, anglf.
beorlit eUfll. briglit.
SPcrtrom 2)J. 'Wcifcrunir,',' unter üoIf§eh)mo=
loiiifdicr 'Jlnlcbnunii an bcn (5"iacnuanien ilUr--
train (eiiitl. \ilän,^cnter 'Habe', f. 'Habei an^ö
birtrun für lat.nir. pyrethron crrüpeOpov) =
ital. fiilatro. inov. pelilre; ber beutjd)e 9iame
gilt fdion im IG. ^abrb- aUgemein.
bcrüt^Hnt abi. gebrauditcö ''^^art. eine§ nod)
bei Öutbcr iiebrändilidicn fd)iu. ^lu'. berüd)-
tiiKu 'in Werüdit briitiien*, nuifür man im 16.
unb 17. ,^\abrbunbcrt bcrüditen fagtc. 'i}(iu";cr
Werüdit inil. nod) anvüdiiii unb rud)bar;
alleSGone finb mit rufen nermanbt unb flammen,
jüic ch für f üor t ^eigt, am bem l^ibb.
JBcroU Tl. mbb. berille barille d)l. nad)
lot.^flr. berylhis (aud) brille; f. S rille). 2)er
gr.:lat. Björne flammt ai\v in-afrt. vClüriga, ffr.
vaiflürya.
SPcfänmnft '3iJ. ba.ni '-1^ c f ä n f e a e 1 Ti.) am nbl.
bezaan 'OJuifi uuiädift bcm.N>iuicrteilbeö 2diiffev«*,
ba'ä mit engl, niizzcn unb fr<. mizaine auf ital.
mezzana beruht i bac« romau. A^ort, ital. 'Jlblcitung
ju lat. medius. ift eigtl. '"Dlittelmaft' ). ,^^n Xeutfd)^
lanb fdieint bie 5^e,^eidmung jung ,ui fein; niäb=
renb bcr ^Jtomencl. be« .Vtabr. ,uiniu!5 1577 nur
ein nbl. bezane 'opidrotims' tennt, uer,Kid)net
(Shutninv ein cutfincdienbeö nbb. moysabn, Stie^
Icr» ocitungc-luft 1005 DJiefanfegcl, gebier
1732 5öe3aanfe9cl.
bcfrf)n(cu otir. crft nbb.; Tenominatio ju
mbb. schi'l ')Jl. unter Sd)clÜ)engft.
bcfdicibcu 3tiu. mbb. bescheiden nbb. bi-
sceidan 'fdiciben, entfd)ciben, erjäblen, berid)ten';
'}3art. nbb. mbb. besclieiden eigtl. 'bcftimmt',bann
'tlar, bcntlidi, uerftdubig, fing', f. fd)eiben.
bcfdjcrcu iUm. mbb. beschern schern nbb.
scerian fdmi. o^m. 'jiucilcn, bcftimme)i'; mit
engl, sliarc '-idueir (anglf. lond-scearu) urücr=
maubt, mojit and) abb. biscerian. anglf. bescyr-
wan bescyrian '(feitiev 'JtiUeilv) berauben*; got.
*skarwjan 'juteilen' märe mobi bie ©runbform.
bcfrfinäufdn, bcfd)nüffcln, befd)nu;i =
pcrn [\m. 'fd)naufcnb bericd)cn'; baju bie gleid)=
beb. engl, lo snivel snufl' snuffle unb fd)naufen.
•i- bcfd)uminclu otiu. 'betrügen' 3u fd)um =
mein 'plagen'.
T bcfdjupvcn otm. 'betrügen' auc^ bem 'Oibb.; bie
neriuanbten 2l>ortc bcrfelben C^)ruppc jcigen, i>a\]
pf, nid)t pp bie flreng bb. Sautform märe. (S§
jd)eint gn bem 3tomme uon anorb. skopa 'üer=
fpotten' 3u geboren; mnbl. scop 'Spott' ijum
fclben 3tammc gebort ein altgerm. *Lliame für
'Tid)ter', anglf. scop, abb. scopf. bcr feiner '^c:
beutung wc(\cn für bie "Jlnffaffung biditcrifd)cr
^robut'tion bei inifern Inirfabren micbtig ift).
5Pcf(()lücrbc A. mbb. beswa-rde jv. '^cbrücf=
ung, Mummer' ju fd)mcr.
bcfc()Uiid)ttacu ;')im.; unfer Spracbgefübl oer=
biubct eö mit jdiiueigen; aber cv ift in bcr
letzten .s>älftc bc"> uorigen ^uibvbunbertc- am bem
^1ibb. in bie Sdn-iftfpradic gebruugen, unb fein
eilt ift ältere? bb. fl; mbb. entfpind)t swiften
'ftillen', abb. swiftön 'ftillc fein'. Ter Stamm
ift berfclbe iine in got. sweiban 'aufboren, nadi-
laffeif; ba^n fügt fid) bie Sippe yon fd)U)eigen
lautlid) unb begriff lid) fcbr gut; bie germ. ©3.
swib swTji benibt auf ibg. s\vu| (swTg in gr.
öiYauj; f. unter fd)U)eigen).
t bcfcbcltt C)Uv. 'betrügen' ein rota)elfd)ey
^JBort, bezeugt im Liber Vagatorum unb burd)
baci gnnje 10. Clnb^b- geläufig; nud) nod) Sim=
pliciff. 151. Wleid)3eitigc lliebenform bcfefeln.
bcfcitiflcu ;)tm. bei '.Jlbclung nod) feblenb unb
crft pon iSampe 1S()7 gebiubt: ein iIlMenerifd)e§
ManUciuunt ; frübe i^clcge Woetbe.
ii^cfcn W. mbb. bi-sen bi'sein bi-snie nbb.
bC'sanio — anglf. bcsma engl. bial. besom (got.
*bisma): ein urgerm. Sinnt Pon bunfler 2Ib=
leitung, t>ai> an Int. fcrula '©infter' (nuy bhesolä?)
nntuüpfcn tnnii.
t St^cfiitrt nbb. SBort, eine Timiuutiübilbitng
luic mnbb. bosckc ^1i. 'f leine 53eerc'; 311 nbl. bes,
got. basi; f. unter Seere.
bcffcr Äompnrat. (f. bnö jugcbörige 5(bp. b a 15);
«eft
— 41 —
^eut()cie
«Sitpcrl. bcft: auv inl)b. he7,7,Qv best fbe^^isti
al)b. be^^iro be^^ist; cntli.n"cd)cnb an^lf. betera
betst ciuil. better best; i^ot. batizabatists. Scfion
im Uvocnnan. bilbctc c\ut feine Stciijcrunoyijrabc
in bicfer iS>ctfc. Ji'ir bic OJvunbbebcntuitij von
beffcv (t^enn. batiz-) dat man an beni ücv=
umnbten ^uf5c (eii^tl. 'irücbcvbcrftcünnii ciney
Sdiabcn-:-»') einen '?(n(ialt; vo,{. idiiucij. büatso
'flicfcn, anc-bci'jern'.
t S^cft 'i)?. ein nbb. ffiovt, an?- lat. bestia
cnt(el)nt. ."sm 3cbb. ift best (= engl, beast me.
best an§ afv3. beste) adflcmcin für 'Üier' (3. 33.
.'Öclüici 1011 Orig. Dict. Germ. <B. 74); e§ rctrb
of}nc üblen ^)iebenfinn in '-Bucicnbai^en» nbb. J8ibel=
übcvfel3nna Ükncf. 1, 24 gcbrandit. 2)a§ .s>od)=
bcntfd)c bat fdion feit bem 14. Csabrb. (3. 53. aud)
bei Öutbev) 53eftie (mbb. bestie) unb am SdVluf;
be§ IG. 3iibi'h. aud) bie 5(bleitung bcftialifd)
an'o bem Latein übernommen.
bcftallt 'i^art. in beft eilen, roofür icl5t bc =
ftellt.
bcftnttcu 3tm. 3n Statt — Stätte.
T bcfulbcrn otm. 'arg befdimntjen' an^o mbb.
sülwen suhven 'bcfdimnt5en', bancben andi süln
ü[)b. sflllen ; vgl. anglf. sylian, got. sauljan.
betäuben o^m. eigtl. 'tanb madjcn'; f. taub.
beten otro. ml)b. beten a[)t). beton; ugl. got.
bida = al)b. beta '33ttte, @ebct': 3U bitten.
«tett 5^. mbb. bet bette ebb. beti betti m.
= anglf. bedd engl. nbl. bed, got. badi. mir nbb.
ißett finbet fidi im 18. ^"sabrb. (3. 53. bei @cfmer)
33etb, mic für 53ect oolfc-mdnig (unb mbb.) '-Bett
gilt. Tie 53ebeutung ^eet läfjt e§ (nad) iyxand
unter bed) moglid) erfd)einen, an bic ibg. 2B3.
bhedh bhodh 'graben' an3ufnüpfcn; basu lat.
fodio 'grabe', fi)mr. bedd '@rab', lit. bedu
'grabe', lett. bedre '@rube, ©ruft' (afloü. boda,
lit. badaü 'fted)c'). Sic ©ruubbebeutung üon
germ. badja- (auö bhodhyo-) mar luobl eigtl.
bic in bic örbe cingemübltc Öagcrftellc für licre
(ogl. afd)U'eb. bacdhil '5)icft, licrlagcr', mo3U
afdimcb. bale 'Ääfig' nad) 53uggc 53eitr. 13, 177).
2^iefc I^cutung t)on 53ett ücxlrägt fid) am bcften
mit 53cet, läf;t fid) aber md)t leid)t mit anorb.
beör 9JJ. '';polfter' unb bem an?- bem @erm.
entlcbntcn fiun. patja, cftn. padi '"^olftcr' Viv-
einigen.
jPcttel 5Ji. '@cringfügigc§' 3U ml)b.betel 'ha?:
iScttcln'.
betteln o^m. mbb. betelen al)b. betalön:
5iteratiüum 3U bitten; baju 33ettler au§ ml)b.
bötelcere ahb. betaläri.
•;■ bctucben, betudit 5(bi. 5(bo. 'ocrläffig'
iübifdi=bcutfdi. ©ortaut^ bcbr. bätüach'3>crtraucn
I)abenb, fidier'.
filugc, Stt)moIogtfc^e§ aSJörterbuc^. 6. 2tuf(.
3?e<?e( ^e^cl ^. 'eine ilopfbebecfung' an§
mbb. (mb.) bezel j^-. ',v>aubc'.
t beutben f. baud)en.
beuflcu otiu- wl)b. böugen abb. bougen
boucken \d)m. 3tro. au§ gcrm. baugjan =
anglf. began bigan 'beugen' engl, to bay 'ein=
engen': Jyaftitio 3U biegen, alfo eigtl. 'biegen
madicn'.
i^cnle A: ml)b. biule al)b. bülla *bfillea ^.
'53lattcr' = anglf. byle engl, bile '@cfd)it)ür,
Sd)TOulft' (and) boil), nbl. bull 'iöcule'; got.
*biüjö '2(ufd)uicllung' gel)ört 3ufammcn mit got.
ufbauljan 'aufblafcn' unb ftebt rüal)rfd)einlid)
für *bügwli6 eigtl. 33ucfel: 3U biegen?
t 23enube a-. ml)b. biimde al)b. biunt 'frcic§,
bcfonbcrcm Einbau uorbel)altcneo eingel)egte§
©runbflürf, ©cbege'; mnbb. bi-wende 'um=
3äunter ^].Ma^' 3cigt, hah ein ai]b. *bi-want 'ma§
fid) ijerumminbet, oaun' uorau^sufc^cn ift. —
SBcgen bi 'ring§l}crum' f. bei.
t 23eutei J. '53arftrog, ^ienenforb' ml)b.
biute abb. biutta Jy. (got. *biudja); üicüeidit
2tblcituug au§ abb. biot, got. biu|)s, anglf. beod
'lifdi' ('anglf. beod audi 'Sdiüffel').
Öente2 J. '^riegegeminn' mbb. biute; ha?> t
beutet auf Sutlebnung megcn nbl. buit, anorb.
byte '53cute, laufd)', mo3U byta 'taufd]cn, ücr=
teilen'; engl, booty '53eute' entftammt bent anorb.
byte, aber ocrmifdit mit boot '©croinn, 93ortcil'
if. 53nf3c). Tic gan3c SBortgruppc ift bem s^od)h.
urfprgl. frcmb ; bcnn nbb. t mütjtc i)b. fs ober tz
fein, ©ir baben germ. bat — oorgerm. bhüd
ai?- 2Bur3el für 53cutc 3U uermuten. m- '^^-^tin
'53cute' ift rool)l falfränf. llrfprung§. Slltir.
buaid 'Sieg' au§ boudi- (Stofe§, llrfelt.
Spradifd). ©. 175) fd)eint m-ücrroaubt.
23eutcl 1 9)^ '5h-t DJIeinel, i>ol3 3um 2«ürbe=
fdilagen bc§ Jladifcy', crft nbb.; t beutet auf nbb.
llrfprung, l)b. märe fs, mbb. ^ 3U crmailcn (mbb.
bö^el boe^el). i^il. nbb. bd'tel, anglf. bytel engl,
beetle, anorb. beytell '.'öannncr' 3U einer 2ßur3el
baut 'ftof5cn, fdilagcn' (anglf. beatan engl, to
beat, anorb. bauta, al)b. bo^^an), bic nod) in
2Imboti ftedt.
*teuteI2 dJl. 'Säddicu' mt)b. biutel 301. al)b.
bütil 91 '^Beutel, lafdie' = nbl. buidel (bull)
'53cutcr. 2^aÄ ©ort ift über ba§ 2(l)b. binau»
nidit 3u ücrfolgcn; a>ermanbtfdiaft mit bieten
(2Ö3. bud auy bhudlij mürbe bic 53ebeutung
nid}t gut crflärcn.
SPentbcic ,3-. '«ottdierfdilcgcl 31»" eintreiben
ber9\eife'; 33cut= gel)öi-t mit ^öcutcl 'Stöfecl'
eigtl. in§ ^Ibb.; =()eic 'Diamme, .öammer' au§
mbb. heie abb. heia 'iöammcr'; iöcutfjeic alfo
'Stoübaiinncv'.
6
beoor
42
Biebcr
bcöor iloni. inlib. bevor adb. bifora; ogl.
tia§ entüircchcni)c CJUjl. before au§ anijlf. beforan.
bcn)a()rl)cttcn Stiu. oon Slbclung al§ „albcrneS
2Dort einiger 9tculingc" ücv5eidmet; Ganuic belegt
€§ au§ Sauater. iJJad) ,s^ei)nai3 l~'*^-> 'ilntibarb.
6. 4Ö5 luar e$ am Scbluü bc5 18. Sib^b»- ft^on
geläufig.
bciücgcni 3*"'- ntt)b. bewegen Q()b. biwegan,
f. lue gen.
bciüCflcn^ 3tn). nitib. bewegen alib. biwecken
biwcgen, Aaftiiiu .utni Dorigen; f. luegcn.
Söcjucßflninb J. (Giiag für ältereä 53 c =
rcegungögrunb imb iirfprgl. 9)?otiü) oft
fdjon oon 2Bielanb gcbroudit; uorbev fdion belegt
in bcr l'oiTcbe ju ber 5(uc-gabc bev 6anit5fdien
@cbid)te (äönige Qüicniabc 1727 S. XXI); ogl.
@ombei1§ "^srogramm ls9.3 S. 13.
58ciüci'5 Tl. crft nl)b., ^u ni[)b. bewisen
'belehren, geigen, bemeifen'; ügl. lueifen.
bcJücrtitcüificn ?)tro. feit Steinbad) 1734 gc-
bud)t; frülier i^eleg i^utjdifi) 1677 ':j}atl)nio§ 4:32
©. fill (nad) Wonibcrtc- ^srogr. ls93 S. 13).
beliebten, bc^iditigen o^w.; crftere» mit
llmbcutiing nad) 5üd)tigcn and) bcjüd)tcn,
9(blcitungen cine§ 3ubftantir§ mbb. biziht (be-
ziht) A. ':öeid)ulbigung' ; ngl. jciben.
5Pcsirt dJl ml)b. zirc 'ih-ei5, Umfrei?, 58e=
3irt' au'j lat. circus 'itreiv'; bic Gnticbnnng
fanb, luie z für lat. c lebrt, frübflen^j uuilnenb
ber abb. ;>cit üatt.
5öibcl ,}• '"bb. bibel, luoneben and) biblie
(engl, bible, nbl. bijbel, frj. bible) : nad) gr.^lat.
biblia. i^gl. ("yibel.
Jöibcr ^JJ. ml)b. biber abb. bibar ÜJl. = angif.
beofor engl, beaver '^.öiber', nbl. bever. anorb.
björr: ein gemeiniög. lliame, umirgl. ein 'brauney*
SBaffcrtier bejeid)ncnb ; lat. liberiaügall. Bibracle),
üfloü. bebrü, üt. büjjrus (mcift iläbrasi ':yiber'.
5(ltinb. bablinis bcbeutct alc^ilbj. 'braun*, alv> DJ.
'grof)er,''id)ncumon'. ,'^ög. l)he-bhr-ü-s ift rcbuiil.
^orm gu äÖ,v bher in ^är unb braun. Ter
ungetrennte Urftannn bcr ,^\nbogermanen batte
bereit? einige feit au§gebilbctc liernamen; ogl.
.£■> u n b , it u b , "DJ^ a u ? , ® o 1 f u. f. m. Xa? germ.
2Bort bat im 3{oman. früb bcm lat. fiber ben
^Matj genommen: irdtlat. biber (ital. bevcro.fpan.
bibarn, fr;, bii'vrej ftamnU au? germ. bcbru-.
Ü^ibcriicüc ("v. f. 'iUmpcrnellc.
i^ibliotbct A. feit SBicel 1033 Apolopia D in
belegt unb feit ^Wotb ]."»71 unb .Ocuiiolb Hi20t)cr=
|eid)nct: au? latgried). bibliotbeoa. ;im 16.
3abrb. galt überiuicgcnb Üi bereu bafür, ,v Sil
.^:)utten iry22 SBiber ^4<fal:,grafcn l!ubmig, 3. iörant
1519 !j]arrcnfpiegel, l.'>61 ^immcr. C£l)ro.;. für
biefc? au? lat. libraria enticbntc Sibcrei) tritt
feit bcm 17. 3flf)vb. oercin^elt i^üd)erci auf.
Jöirfc J. — 53 icf e l )))l. 'S^ntjbacfc' mbb. bicke
bickel d)}. neben mbb. bicken alib. (ana)bicchan
fdiiu. 3tio- 'ftcd)cn, ftofjen' : ücnuauM u:it anglf.
bi'cca engl. l)ick-iron 'finliige? (5-ifcn'. 2öeiter=
bin ift 53cjicbung ju einer feltoa-oman. Sippe
ital. becco, frj. bec , nbl. bek, engl, beak
'Sd)nabcl', fr,v bOche '@rabid)eit', ital. beccare
'l)ü<icn u. f. m.) ipal)rfdicinlid) ; Urocrmaubt^
fd)aft oon engl, beak anglf. becca 'opiljbadc'
mit altgall. beccus 'Sdjnabel' ift fo gut moglid)
mic Gntlcbuung.
t biticrb avdiaiftifd) für bieber.
t üiömcit otiu. ein in ber Öitteratur bc§
16. ^H^bib?. üblidicöoberb. ;£}ort,ba?im 17. 3flbvb-
auy bcr Sprad)c bcr i'ittcratur fd)minbct; mit
beben gleid)bcb. unb uenuaubt: mbb. bidemen
'beben* (abb. *bi(limön) muf5 für *bibimön =
bibinön fteben; i^gl. ahh. pfi'damo neben pübano
unter ^^l^fcbc luegen bcr (5ünfouautcuucrl)ültniffc.
2n)b. bibinön ift ^'\ntcnfiiibilbung ju ü[)t). biben
(f. beben unb (5rbbibcm).
2.>tcbcr 'ivicbcr' nur in ber ;)Ufammcnfcl3ung
mit =Elcc, --fraut, =uiurj mbb. biever 3J.
'lieber'; fein i^erbaltni? ju lat. febris ift
oiclbcntig; iüabrfd)einlid) ift e? umgcbilbct axiv
vieber, f. Js-ieber.
btcbcr %b]. im älteren 9tbb. bi? jum ^al)rc
1770 nur gau,; nereinsclt bclegbar (3. 33. £cb.
Mcnbcn ir)2.") '4^affion au^ ben 4 (Spangclicn 2J.
12 = Xcutfd). ilird)cnlicb 111, 554; 33. ÜBalbi?
efop I 535 III 79 lY 94 "3; 5h)rer 2691'; 2oc\aü
1654 £inngebid)te 9h-. 1229; gebier 1733 unter
„33icbermann"). Xic 2Börtcrbüd)er pon ^D^aaler
1561, A^enifd) 1616 (.'öclnig 1611 unb .s>cupolb
1621 M, bc?gl. bie frembfpradilid)en Söörtcrbüdicr
i'.V 337 Cubmig? engl. ®b. 1716, X 51- 2Öeber?
Lex. Encycl. 1745) fenncn bieber al? lebenbige?
JBort nid)t mebr; pcrein^clt — 3. 33. bei Stieler
1691 — roirb c? alv (Jtumou gu 33iebcrmanu
üorau?gcfcl?t (nur .^tilian 1599 gibt bieber al?
nbb. an). ^Jn Wegenfal? 3u bieber lebte !öieber =
mann auc« mbb. biderman feit l'utber and) im
9Jbb. allgemein, unb eo ift fid)cr, bat, icne? crft
eine Folgerung auv> bicfcm ift. ?ln bcm 5hif=
leben bcö 3lbi. bat jene Öogauftcllc einen 5(ntcil,
inbem C'cffing 1759 t>a\an auf nüpfte, um e? 3U
cmpfcblen (l'ogaubcarbeitung S. 74; fiogau^
miiirtcrbud) S. 25); al? Scffing e? bonn 1772 in
ber (?milia Walotti 1, 4 gcbraud)t batte, nmrbc
c6 fotort liJobcmort tmdi .s>ci)nal^ 1796 3(ntibarb.
S. 259, bcr 1775 .s>aiibbud) 3. 217 meinte, c?
luürbe fid) faum uncber cinfülircn laffcn (bef.
cntftanbcn aud) 3al)lreid)c oHiammcnfe^ungcn roic
33icbcrmann
— 43
bieten
S3icbcrfiirft bei 9iam[cv Cbcn I 101, Stcbcr =
ton iinb iöicbcrfinu bei i8üi\^er I 'M.'ü it. a.,
tneift ton hirscr e^iftenj). — isoii bcn SBinter^
büd)ern ücrjcidinct e-o S. 61). S. O.lhiliu^ 1777
juerft ja ben .s>ainiltünidieu 5Rärd)cn S. 543;
5(bc(unii be,^cidinet e^ö nod) alv uevaltct, feit (Samiic
uiirb cv aüiHMiiein ucv^eidmet. — Ü^iciicrmaun
501. burd) bic iiaiijc ^^leit^eit in bcv i'ittcratitr luic
in Tinletten üblidi (bei Öntficv nnb in allen
3©övtcvbüdicvn benennt): altco Gvbiuoi-t an-i tnbb.
biderman (für biderbman) 'Gbrcnntann' (mbb.
andi biderwip für biderbwip ; äbnlid) bei
fiutber bibcrlidi für *biderblich). ;]n (Srnnbc
\\Ci\t inbb. biderbe a()b. biderbi 'brand)bar,
nüBc', batin 'brau, luader' (inil. bcffer metien
Ql)nlidicn ^i^eiiriffviuanbelv') : eii^tl. 'bebürfniÄ=,
jiucdentfpredienb' (ardiaifd) luirb unter fdimcij.
ßinfluB feit ctiua 1780 oereinjclt bibcrb für
'biebcr* gcfagt); bcnn ba^ m()b. abb. 3lbj. ift
jufamnicnnefe^t an§ bem Stamme üon bürfen
'nötig bc^bcit' unb bem "^^räfir bi, ba^ feine ältere
S3ctonnng bebauen bat, obne baf; mie fonft bi
bafür eingetreten märe.
biegen 'Stm. mbb. biegen ü{)h. biogan ft. Stm.
= got. biugan 'biegen' ; im Gngl. nad) anberer
Älaffc anglf. bügan (engl, to bow) = nbl.
buigen. 3?gl. bengen al& ;inge()Drigc§ {yaftitiu :
gcnnan. SBj. bflg aiiy norgerm. bhuk, beffcn k
in ^übel (ahh. buhil) regclred}t ^u h Derfdiobcn
ift. ^sm 'illtinb. cnuartete man *bhuc, bafür er=
fdicint bhuj (j für g», baC' mit bem germ. älnn-t
allein in bcr 53cbentnng 'biegen' übereinftimmt;
lat, fugio, gr. opeü^uj babcn bic ferner liegcnbc
Sebcntnng 'rlie()cn', bic and) anglf. bügan jcigt.
33crmanbt ift nod) ^ogcn nnb 33 ü gel.
SPicuc 7v. mbb. bine bin [y. abb. bini ^l.;
bi ift bie eigtl. ÜBnr.^elfilbc, mk abb. bia, nbl.
bij, anglf. beo engl, bee, afdnneb. bi (anorb.
by-fluga) geigen: bai- n ber fd)ui. Teflination ift
in bcr 5(bleitnng al)b. bini beibcbalten; ein ju
crn)artenbc§ *binni (an§ binja-) ift nnbcjcugt.
2;anebcn crfd)cinen abb. mbb. 5yovmcn mit i: al)b.
bina J. — mbb. bin J- Cöftrcid). Wia. 58 ein).
i^erroanbt fd)einen mit anberer 3(bleitiing alt=
prent"?, bitte, lit. bitis, lett. bitte, ir. bech '53iene'.
^u @runbc liegt bie unter beben befiirod)cne JB.v
bhi 'fidi fürd)ten'; '-öicnc iiHirc bic 'oittcrnbc'?
^ier 'lit. mbb. bier (baranÄ cntlebnt fr,v biere),
abb. anbb. bior 9f. = nbl. bier, anglf. beor
engl, beer (im 3(ltnorb., mo björr einmal al§
augcnfdicinlid)eÄ A-rcmbinoil norfommt, bcrrfd)t
ol = engl, ale anglf. ealu. anbb. alu, mo.m audi
Sic gleid)beb. lit. alüs, afloo. olü». 5>iclieidit
rermaiibt mit anbb. beo = anglf. beow (an. bygg)
'©crftc' nad) üögcl ^eitr. 9, 537 (alfo ißier eigtl.
'©crftcnfaft'V 53ei biefer Tcutnng bleibt bic
formelle 3tblcünng bc? gcrm. 33icr anä bem
©rimbmort nnflar. 'Jlnberfeitv' luirb (Sntlebnnng
au^i flai). pivo '^icr' für möglid) gcl)alten (ugl.
e. Iul)n in Äul)n§ 3f. 35, 313j.
SBiefe, ^ifc J. '^Jorboftminb' älter bei
Jifdiart ^eiSiuinb (mit regelred)tcm ei) ml)b.
bise al)b. bisa, mober fr,v bise. Ginc gcnn.
2D3. bTs biz 'aufgeregt einberftürmcn' ftcdt and)
in mbb. nbb. (bial.) bisen 'nmberrenncn mic uon
53remfcn gcplagtci? 5yicb' (1U03U mit 9Ü)ota3i'jmu&
nbb. bial. beiern im .s>ennebcrg. unb im 5nlbaifd)cu
mit glcid)er 53ebeutung 1 ; ügl. nod) afd)iiieb. bisa
'laufen', bdn. bisse 'unrubig rennen'. 33icüeid)t
ift 3^3. bi 'beben' nabe vcriuanbt.
iBicft Tl. (in !öieftmitd)) mbb. biest abb.
biost dJl. = anglf. beost mit ber ^(bleitung anglf.
bysting engl, beestings biestings 'iöieftmild)'.
Ta3u ftclleu nl)b. 2;ialcfte Ütebenformen mit br
roic anorb. ä-brystur 'iöicftmild)' unb nl)b. (bial.)
3. ^. fd)rociä. briest (brie§), bic fid) an 33 ruft
{ai-)^. brüst) anfd)Iießcn. Über bav ©crman. binaul
(barauo cntlebnt afr3. bet nfr3. beton'i ift ber
Stamm nod) nid)t uerfolgt; meift luerben ^ie glcid)=
beb. gr. iTüö(;, ftr. piyüsa 3ugc3ogen. 2^od) fd)eint
eine gcrm. 2B3. bius in lüctterauifd) biese beise
'melfen' üor3ufommcn.
bieten 3tro- mbb. bieten al)b. biotan ft. gtro.
'anbieten, barreid)cn, gebieten' (äbnlid)c ^cbeu-
tnugen uercinigt bac-> mbb. SBort für befcl)lcn) =
anglf. beodan 'anfünbigen, anbieten' (engl, bid
nercinigt unfer bieten unb bitten >, got. ana-
biudan 'bcfcblcn, anorbnen' — faürbiudan 'rcr=
bieten' (abb. farbiotan mbb. verbieten ^ anglf.
forbeodan engl, forbid). (^ot. biudan beutet mit
biefer gansen SBortgruvpe auf eine oorgerm. 2Ö3.
bhudh; gr. TTue (für*cpue) in iTUvedvoinai
TtueeaGai 'fragen, forfd)en, burd) jvragen erfun=
bcn, boren' näbert fid) ber einen '^cbeutung be§
germ. otw-; bicö bat bic aftioe 'nerfünbigcn,
mitteilen', ha?^ gr. 5Rcbioiiaffiü bic ^Bebeutung
'burd) D-Itittcilung lüiffen, crfabrcn'. 5tn bic linn=
lid)c 53ebeutung bc§ l)b. bieten fd)lief;t fid) bic
altinb. 2B3. budh (für bbudh) 'jem. befdienfen'
an; bod) bebeutet c§ meift 'nmd)fam, rege fein,
bann aufmcrfcn,ad)tcn'; unb ba3U fügt fid) afloo.
büdeti. lit. budeti 'madien'; lett. budrüs. afloü.
büdrü 'it)ad)fam'; aitd) lit. baüsti '3Üd)tigcn' —
bauslis'{Sebot'unb altir.buide 'TanV: ein uribg.
33erbalflamm mit rcid)cr 58cbeutung§entunrflung,
bereu .s^aumformcn 'öan-eidicn (befd)enfen) —
anemiifeblcn 'gebieten, mitteilen^ — tbätig fein,
mad)cn'. oum fclben Stamme gebort Sote,
^Öüttcl unb incllcid)t *^cute.
t SPieten dJl. 'i^orbcrbed' (bei Sd)iffe§) ein
SStgamie
44 —
Stnje
o"6crr()cin. S5>ort bei 'DDJnalcv 1561 ; nicücidn cic\t[.
'Jörctt' (flot. biu])s unter 'Öcutci? ^qI 'i)ai'
l'nnoniimc ©ranien.
iPtflnmic A-. ndioii 1")64 in bcr oinimer.
Glivonif III, ."»4.") auftvetenb ) auv lat. bigamia'für
(\x. brfauia.
biflott ?(bi. erft ndb., entlehnt anl- fvj. bigot,
aber nn (Sott lU'npbifci) aniielchnt. Tie beutid)en
^■rcinbiiunierbiidicv ucv^cidinen biiiott evft feit
i^cnnat3 177.") .sSanöbud) 3. <)7<) unb ^IJovit? 1793
övnmni. i'!3b. 3. lOS. Über h'h- l^'g^t p^i'-
53ai)t 3ionuui. Aoridiiin. 7, 4n7.
üBilniis A. id)on 1616 bei .sScnijd) nnb in bcn
jyvcniba'inicibüd)evn feit Cncrheibcy 3d)veibfunft
1G6<.I yer5eid}nct nnb non <l-mitcnbad) UioVi iie=
brand)t; cö entitaunnt Uileidi^eitiii mit fanf=
niänniidien ii>ovtcn mic 5(iiio, '-yanf) anc-- ital.
bilancia.
!ÖiI(ft t>-. inl)b. bilch nl)b. bilih (bavanC" cnt=
Ic()iU afloD. plüchü 'iöildinmue' am *pllcbü).
^b. bil- au'v bei- ii't mDcrnianbt mit fnmr. bele
'JDIavber' nnb rnii. belka '(iidibovn'.
Söilb 'iL mhb. l)ilde ahb. bilidi iK. 'iMlb,
öeftalt, Wlcidmiv, iHn•bil^'; ebenfo afiid)). bilitlii.
2Babiid)etnlid) ift biejee bem Wevman.fonü fvcmbc
.Oaniuiuort uiot. *bi-lipi) cii^tl. snitimmcniietet5t;
bi- iit mabvidieinlid) bic 'iU"äiioiition bc= ivc\[.
bei foiuic bieDer, i^injei; *li]n jd)lient fid)
QU iierm. li{iu- 'Wlieb' (f. l^^liebj; bie oufammen:
fet3Uiui bebeutet eii^tl. 'Jiad)iilicb, nad)i;iemad}tcd
ÜJlieö' •.-'
■'<■ Ü^ilbc A. ':)iedit' f. Unbilbe.
bilbfaui ;UDi. ein luobl uon ilNielanb iiein'äiite&
SBort ('-öele^ic anc' äl>ieliinb in öombcrt» 4-^roiU"-
1893 3. 15,1.
öiU J^. (mit Unbill nidit uemianbt) am
flleidibcb. cn<il. bill, bav anv> iilcid)bcb. nui^Io:
uonnnnu. bille cii^tl- 'cnlinDerfinniitiee 3tiid
.\>olj* bnnn 'autiievollte Uvfnnbe' (fr,v bnfiiv
rüle j. iH 0 b e 1» bevnbt ; ein i^leidibeb. fr.^ *bille itedt
in bcr i^erfleinernuii^'form *^illct. ?((? cuiil.
iicbumort nnxb '^xW .^levit 161».') in 3dieibneiv
Galant inttiprete nevH'idmet, nad)bcm 3d)ottel
166:} nnb 3tieler 16!)1 e-? nlö u)eniii iiebvänd)=
Iid)ei: bentjdtcv' ii^ort nniieriihvt bntten. 1)iadi
i^illarb l'i. bei Avijd) 17 Jl uev^idmet nnb
icit Srevanbcr 1727 in ben membii)intevbiid)ein
cn'dieincnb: nu'? frj. billard; bie C^iUlebnuiiiunC'
2)cntid)e ranb nad) ;ScbIcr 1732 uor 1716 ftatt.
■r Jl^iUc A. '.\>arfe' mbb. bil Wen. billcsi
'3teinliauc' nhb. bill — aiuilf. I»iil '3diniert' eniil-
biU '3d)uiert, .'öorfe' i nud) ':?lrt* . AalU- c\oi. ' bilja-
Quf iöi). bhilyo- für bbidlyo- yvc\[. 2iHil)ne ^u
'3 oben) ftebt, luäre 3>ernmnbtfd)aft mit 53 eil
nnb bcit;en foanc mit lat. lindere anjnnebmen.
Jöiüct 9i. fd)on 1616 con A>enifdi, 169.") uon
3tieler nnb Sdieibncr nnb fcitbem alUjcmein in
ben Arembiuörterbüdiern ncrjcidinet: an§ fr3.
billet (niuer iöilll. 3dion im 16. ^"\al)rb. bringt
bae fr^. 2Boil i j. !8. bei Aronöueri^er 1").")8) aUi
53ollet bei un^ ein (idnoei^. bullöte fd)iüäb.
bölet 'iöillet' nad) ital. boUelta).
billifl 'Jlbi. «für älteres bic-> ine üori^ie 'y\al)v-
hnnbcrt reid)enbe billid)) mbb. billich nbb. (feit
älMlliram bcleiit) billicb %iemän, iiesiemenb'; üer=
uianbt mit aniilf. bilewit 'einfad), nnfd)nlbioi'.
iBeitcre i^ermanbtc üal. unter 5Beid)bilb, Un=
bill.
S^ilfcnfrnut .U. mlib. bilse abb. bilisa Jv.;
bancben mit anbern 3nffiren bial. biline iileid)
biin. bulme, aiit^lf. beolene: iiemcinnerman.
Stammformen bilisa beluna uenuanbt mit raff,
belend, poln. bielun, eed). blin, ferb. bün,
'iöilfenfrant'. iniil. nod) mnbl. beeide 'J8ilfcn=
frnut'.
ÜBini'^' W. — ^8 impfte in mhb. büine;; abb.
bümi;^; ^arnad) follte man nbb. *ii^ümel3 er=
UHirten. iliUe biey 311 bem WrnnDmort lat. pumTc-
ein (^Jiom. pumex), fo verhält fid) Slreuj }U
lat. cruc-em. Xai' i bcr nhb. ^autform ift mb.
mie in Äitt, ^^-^ilj. 'SluS lat. pumex (ital.
pomice) ftammcn and) nbl. puimsteen, auijlf.
pi'irnicstän. iiH\Kti s für z f. 53infc.
bin f. fein ;')tm.
binbcit otR'. mhb. binden ahb. i)intan ft.
otiu. = ciot. afäd)f. nnglf. bindan eui^l. to bind,
nbl. nbb. binden : nouicrm. Wcftalt ber ftarfen
^iHn-balanirjel mar bhendli; uiil. bie e)itfpred)enbe
ftr. äl\3. bandh 'feffeln, bcfeftii^en' ; lat. (mit f
für bli im 'Jlnlauti offendimentuin 'iöanb, lau';
iir. ireiaua für "''nevöaua 'ii^anb', and) trevOepöi;
'3d)a)ieiien)ater' foane ftr. liändhu 'iseraianbter*.
,wn Werm. entftannuen 3ahlreid)e '-i3ilDuniien mit
^.Jlblaiu berfelben äl^ariel (3. "ii. :öaab, engl,
bond bendj. (Entlehnt finb ital. benda 'iöinbc* —
i)endarc 'nerbinbeu'.
it^iunclfrnnt -^i., älter '.i^üiuielf raut; '.i^ün«
iiel ein '^.Ulan^cnname an-> mhb. bunge, ahb.
bungd '.Slnollc'; f. 53ad)bnnvic.
binnen ']^\äi\ mhb. fmnbb. mnbl.) binnen
^ - auiilf. binnan 'innerhalb' anc-- bi-innan. mit
Unterbrüdunii beä i uon bi, ane in bange,
bnrmher3in; f. innen.
S^infc, früh »hb. iUn^c tfd)mei3. 33inä) ^.
auv bem '^Mural bec-' oleid)beb. mhb. bin^ bine?
ahb. I)inu7, ^JJl. -= nfäd)f. l)inut, anglf. beo-
not fengl. benl bontgrass) 'iMufengra'?' ; ugl.
Crtenamen luic ^cntlci), iöentheim mit nbb.
93irfe
45 —
bitter
Sautftufc. 5(111 iiiahrfdictulidiftcit tft bic nu§ abb.
3cU — 1)011 ^Itotfcv — ftanuuciibc örflänini,! aue
bi- imb na^ (f. luiü): ^infc ciiitl. 'in bcv ^Jtäifc
2Bacl)fcnbc'. lliicbcrfvf. unb nbD. bafür ein Stamm
biusa tu nbl. bies mnbb. bese, bic nidit mit
^infc uevmaitbt finb. 5{l§ Si)noni)ma budjt
Steinbnd) ocnbc unb Scmfc.
iöirfc iid)aiei3. 33ild)c neben 53irdic) ^.
inl)b. birke lobcvb. birchei nl}ö. birka (birihha)
= anijlf. birce eni"|(. birch '^ivtc' ; bnm nb(.
berk, anßlf. beorc, nnovb. bjork. ©cmeiniievm.
berko (birkjön) ift einer bev lueniiicn Sanm=
namcn non uribiv 2Ilter (ogl. ißudie); bic Dor=
<\enn. Cnntfovm bhergä rocift auf ffr. bhürja
5L1J. '5hl '-öivte' oJicutr. and) '^öirfeiunnbc' ). unter
^-öorfe), nfloD. breza Jv Ht. berzas 'Jöirfe'.
Stinte A:; ba» n c3cl)ürt eigtl. bem '^^lural
an; mlib. bir (jo uod) bial.i "^U. birn al)b. bira
*5öirnc' aus lat. pirum rciii. roman. pira. S^ie
3cit bcr (Sntlcl}uuni3 fann bc§ anlautcnbcn al)b.
b lüCGCu fanm cor bcm 9. :vsa()vli. angefc^t n)er=
"bcn; bei bcr 3(nnnl}mc früherer (Sntle()numi (f.
1}3flnnine) luärc 'Hnlclinung an gcrm. beran
'tragen' an^umelimcn. (Sngl. pear auc-' angli.
peru iinb nöl. peer (oftfrici. perei berulicn luol)!
•auf älterer Gnt(el)nung uon lat. pirum ober rom.
pira (ital. iinrn. pera, frj. poirej; f. luegcn be§
(^enuÄiuedif e(Ä ^ f l o u m c.
btrfd)cu S^m. mhb. birsen 'mit Spür^
I)unbcn iagcn, birfd)cn'; s luurbc nad) r ju seh
wie in 5lrjd), barfd), 2;orfd)c, ()crrfd)en,
^>irfd), itirfdie, Äürfdiner, roirfdi; au§
afrj. berser i'mlat. bersare i 'mit bcm "^^fcil jagen'.
hx^ Honj. 3(bü. ml)b. bi;^ iiuofür meift
unze unz); al)t>. roäre e» bi-a^, b. (). bi§ ift
l'omponiert auv bi (f. bei, got. bti unb a^ (af)b.
a^ 'ju', got. at, lat. ad); bia^ ruurbe ju bi^ 'bi§'.
3)a§ ältere i1cl)b. bat eine 9icbcnform bitze bitz,
bic in gicidier ©cifc au\^ älterem bi unb ze 'ju'
<ntftaub. '•^ibnlid) ift ml)b. unz fomponicit auv
unt (got. undj unb ze.
SÖÜaiU 9Jh mt)b. bisem a[)h. bisam bisamo
Kini- mlat. bisamum: oricut. Urfiirung§ (l}cbr.
besem, für. besmo).
SBifcÖof 2)1. ml)ö. bischof (v) al)b. biscof(ffi
(baju *^iytum) = nbl. bisschop, anglf. bisceop
engl, bishop : im @ot. mit genauerem 2(nfd)luf5
an bic gr. C^runbform aipiskaüpus. 3n ben
lucitgerm. 3iirad)cn ift ha^ 3S>ort burdi llmbeu=
tung aii^ bi unö skop gcfül)lt [hat- anlautcnbc
e ift and) im iKoman. teiliueife apot'o;nrt luorbcu).
2Bal)rfdicinlid) ift bal' ocrbreitetc äöort mit bem
'3triameinuö bcr @oten (ogl. Äirdici au§ gr.
^TTioKOTTot; übernommen ol)nc rom. ^Vermittlung.
<3-ür lat.=roman. Urfprung tonnte allcrbingy fpre=
dien fomobl ha^ anlautcnbc b al§ aud) ba§ Acblen
be^i urfin-gl. aulauteuDcn e; ogl. norbfpan.
bispo, ital. vescovo, afr,^. vesque incbcn evesque,
nfrj. eveque. njo.^u aud) altir. epscopi. SBgl.
uod) afloü. jepiskupü.
iöisfiitt Tl. auy frj. biscuit. Xk Gntlclinung
bes feit Spanutiuö 172(i in bcn bcutfdicn ^-rentb^
raörtcrbüdicrn üer3eid)neten ©oi1eli gcfd)al) um
16U0 i,s>ulfiuö 1G13 3d)iffal)rt XI. 2, ir>4; 0rcf=
lingcr 1GG."> bcr fr.v 53aum= ufm. ©äitncr 3. 12);
im IG. (aud) nod) im 17.) ^al)rl). finbet fid) bafür
ba^ auf ital. Ijiscotto berubenbc ^ifcotto
meift !öifcotten. 3>gl. nod) oiüicbarf.
bivlnnfl 'Mv. inl)b. bissolange'btelang, bil-ber'
für bi^ so lange 'bi^> fo lange' ; nod) im 17. ■3a^)vl)-
fagt man bi^ fo lange.
23ificii 931. ml)ö. bi^^e al)b. bi^^o Tl. = anglf.
bita engl, bit: ju beif;cn.
33i5tintt 9c. fd)on in()b. bischtuom unb l)is-
tuom al)b. biscetuom auc^ biscoftuom. 2;urc^
äl)nlid)cn SBanbcl entf prang 53iÄmarcf au§ bi-
schoves marc : an einer f old)cn 9)larf lagen bic
©üter bc6 @cfd)lcd)tö.
t»i'5tt)cilcn 5(bD. im IG. ot^fn'^)- anffommenb;
53clcge: öutbcr^ Iifd)rcben 2sb; 3d)n)ar3cnberg
Cffic. 20; DJiatbcfiuc- Sarcpta 24^; ;vifd)art @arg.
162b 163b. Tafür früljcr bei Sutber beim eilen
au§ mbb. bi wilen (and) „bei bcr SÖcil")-
t St^urrc f. Scitsfcr.
bitten o^w- nil)b. al)b. bitten (au§ bitjan
bidjan) = got. bidjan, afäd)f. biddjan, anglf.
biddan engl, to bid. luoju to beg au§ anglf.
bedecian (got. *bidaqnn V vgl. got. *bidaqa ftatt
bidagwa '^Bettler'). 2a§ ftarfc St^- bcr e-91eibe
gebort uiiprgl. bcr i-9ieibc an (got. bidja *bai{)
*bidum bidans lüärc baber ju ücrmuten); eine
Spur biefe§ 2Iblaut§ jeigt nodi ba§ ^vaftttiD got.
baidjan, anglf. btcdan. abb. bellen mit bcr 53c=
beutung 'gebieten, f orbern, ^uingen'. 2^ie nor^
germ. SBj. bheidh bhidh ftimmt ju gr. irie (für
*(piej in TTeiGuj 'Durd) 53ittcn bemegcn, erbitten,
bcrebcn, übcrreben'; ba^u ivcitcrbin lat.fido (gleid)
bem gr. 9)lcbium ueieouai) 'fid) auf jcmanb
ücrlaffen' (ogl. Cftboff 33cin-. 8, 140). Sin bicfe
33cbeutungfd)licf3tfid) nod) altgcrm. bidan 'bnrrcn,
DcnraucnÄooU rcaxicn' (got. beidan, ai)b. bitan,
anglf. bidan engl, to bidei. llnfcr Diomen
^öitte ift abb. bita; f. beten, @cbet.
bitter 5Ibi. mbö. bitter abb. bittar; bicfcm t,
lücil üor r. liegt ein gcmcingerm. t gu ©runbc;
üor r unterbleibt bie 5>erfd)icbung non t 311 ?. tz
(;ng(. ßiter, lauter, jittcrni; ogl. anbö. bittar,
anglf. bittor biter engl. nbl. bitter; got. *bitrs
fcblt, bafür mit 2Iblaut baitrs. a^crioanbt mit
beißen (germ. bitan) ; bai^ 3tbi . bciijt eigtl. 'ftcdienb,
S5i^e
— 46 —
S3Iafe
jcfiarf mit Siicjialificrurtfl auf bcu ©cfdnnacf,
roie and) b einen feine Sebeutunö in berfelben
9f?id)tung fpe3ialifici1 f)Qt. 9}gl. lat. foedus 'I)äB=
Ixd)' ju findo.
T JBitjc ?. '33aum=, ©raSgarten* ein meftmb.
2Bort lin i"»effen, SBctteran, ^f^affau unb auf beni
^unb§rücf üblidi) au?- ml)b. bi-ziune bT-zfme
Ql)b. b!-züni bi-züna 'cingcjäunte§ önmbftüc!'.
(Srfte§ (Clement ift bi 'ringc-.beruiu', 3nicite§ ift
3aun; 58i§c alfo eigtl. 'Umjäunte§*.
SPioonaf !??. au§ frj. bivouac, ba§ auf einem
mnbl. *bi\vake '53eimad)e' ober fd)iuci3. biwacht
'Sdianvadie' beruht; in Teutfdilanb oerjcidinct
(2d)eibnerv Galant Interprete lOn.j jucrft bav
2Bort, baÄ um IT'M) audi in (?nglanb auftritt.
bisnrr 'Jlbj. feit I(iomafiu§ KJOG Sittenlehre
S. 4.55 in ber Öitteratur bejeugt unb feit Spcranber
1727 in ben m"cmbnHnlerbüd)crn auftrctcnb(53i =
garrcrie erfdieint fdion 17;}0 in ber ofdift. „ber
alte Teutfdie" .*öamburg S. Ol): axi?- frj. bizarre
= j;ian. bizarro. Cuclle baff, bozarra '58art'
(and) im Span, mirb ber lapfcrc 'ein ftarfer
58art' genannt) imd) W. iöaifl.
blaö) "Jlbj. 'flad)* ml)b. blach; mit fd)n)ei3.
blacke 'grof5e§ iörett' 3U flad) gel)örig. 2;ie
i->eimat be§ 3Ibi. ift 5[>littelbcutfd}lanb ; bafür
obcrb. flad) (mo Cutlierii ^ibelübcrfctumg blad)
refp. 53lad)fclb bat, fagcn bic baoon ab--
bängigcn obcrb. 53ibelbearbcitungcn fladi rcfp.
5Iad)felb, unb K). äl^olf^i 4(afler 53ibclgloffar
152.3 crflärt 2utl)cr§ blac^ mit „fonber .t">ügel,
eben").
Ü^lnrffifrf) W. 'Iintenfd)nccfc* (im .'öod)bentfd).
feit (Sonr. Öenner 1-575 i}i)d)bud) 111 belegt
unb feit .'öcnifd) lOlG üerseidmct) aii<- nbb. black-
fisk; blak ift bie nbb. 53c3cid)ming für 'linte*
(blakliorn 'lintcnfaf?'); ugl. anglf. bhfc 'lintc*
engl, black 'fdin'ar3, 3diuftcrfd)mär3e', al)b. blach.
JÖIafjc A. 'grobem CeiiUud) 3ur il^cberfung
bef. oon SBagen' (iJJebcnformen fdilcf. 'ipiauc
'i'>anftud)' bei Steinbad) 11 101 unb Simplic. 11
289, 29.3; $lane bef. in ber ^nfi^mmenfctjung
^Planroagcm mbb. blähe Jy.: ein munbartlid)
tücit Dcrbreitctcy SGort mit mandicrlci Caut^ unb
53ebcutungC'üariationcn: öftreid). bhirhn '9bll^
üorbänge', SBcttcrau blä 'Aenfteroorbang', rl)cin=
fränf. piä 'ÜBagcntud)'. Taö 2Dort ift ed)t gcrm.
(in ber Öautgeftalt blahwö- blawö-) ; ba3u anorb.
blceja 'iScttbecfc* (bän. ble, fd)it'eb. blöja) foinie
fd)racb. blir blanor.
blähen 3tif . ml)b. bl<ejen obb. blAjan fd)n).
3tnJ. (abb. aud) 'blafcn'j = anglf. bläwan fl.
3tnj. engl, to blow 'blafcn, mebcn*. Tic urfprgl.
flarfc 2B3. blä (ble) flimmt teilmcifc mit lat. flare
überein (ibg. S3?j. bhläj; anberfeit'o ftel)en 53latt
unb Blatter nabc iblafen fdicint burd) xn-ä-
fentijdic s-(?rmeiterung au» ber aud) in53lattcr
entl)altcnen fürscrcn 2B3. cntftanben 3U fein).
t 33 Inf er 91^. '.s>ängclcud)ter' (bei 9?ot5) au§
gleid)bcb. nbb. nbl. blaker; t)gl. anglf. blcecern:
3U mnbb. nbl. blaken 'brennen, gliibcn'. 2Beiterc-
germ. unb ibg. ^esicbungen f. unter 53 li^.
iPlnmnflC i}. eine in ber 2.A>äIfte be§ lS.!3al)rI)§^
auffommcnbc, 3unädift fomifd)c 5hialogiebilbun(j
nad) fr3. age-2Bortcn inncrbalb ber Stubcntcn=
flirad)e (e§ gibt fein fr3. blamage); frübeftc 33c=
lege in ftubentifd)cr Sittcratur: iyifd)cr 1781
.Homifdie 58urfd)iabc S. 9 unb £aufl)arb |1S04
Gulcrfapper S. ll.S; ngl. 3tubcntcnfprad)e S. 04
unb ;licnonnnagc.
blamieren ;]tui. feit |o. 25>allbaufen§ Man.
Milit. 1010 belegt unb feit StielcrS 3citung§luft
1G95 niclfad) üer3eid)net: an» fr3. blamer.
birtnf 2(bi. mbb. blanc (k) 'blinfenb, meifv
glänjenb, fdiön'; vgl. engl, blank 'uicin' (anglf.
blanca blonca, anorb. blakkr 'Sdiimmcl, uieineS-
^ferb'); ba3U anorb. blakra 'blintcn': 3u 2B3.
blek in 33li|5 (ogl. aud) ble den) burd) 3lblaut
gcbilbet. 2;ay 5tbi. brang mit blau, braun
u. a. in§ Sioman. (ital. bianco, fr3. bland,
mober 58 lau fett. 3» blanf l)at ba§ 9cbb. eine
fcltcncre 9?ebcnform b l i n f au§ bem otiu. blintcn
ncugcbilbct. SBährcnb im OJIbb. blanc allgemein
üblid) ift, ift e-o im 10. ^'sabrb- feiten, mic e&
bcnn aud) non SDJaaler 1501 nidit üer3eid)net
ift; percin^clt bei £'ut()cr pland (bland 1553-
in 53. SBalbiy' Ibcucrbandbearbcitung 71^ unt>
5)refferu§ 1.5S1 Part. Corp. Hum. 23 = *ar-
genteus'). 2)ic nbb. ÜEBörterbüd)er oer3eid)ncn e5
feit i'^enifd) 1010 (u)ib .'ocloig 1011) allgemein.
SBIanfctt '^l bei .s>enifd) lOlG unb .'öeupolb
1020 nodi fcljlcnb; OT. ;>iller 1044 Cn'iftcln IV,
318 perjeid)nct eci 3ucrft (becnil. 5ycfolbu§ 1041
Thcsaur. Pract. 157): au§ fr3. blanquet. "ilad}
Stieler 1095 3eitungc.luft S.511 galt im 17. ^abrb-
auch ia§> ital. Charta bianca, nod) Speranber
1727 neben blanriuel unb Charta bianca aud)
fr3. carte blanche (f. blauf).
t SÖInnffdKit Ti. Mifcbbein im OTicbcr' um
IHK) umgebeutet au<5 fr3. planchette (bei 2)ucj
1052 Nomencl. 47 bafür ^^.Uanfdiett).
Slafc i^-. mbb. blase abb. bläsa J-. '<öa\-xx-'
blafc*: 3U blafcn ml)b. blasen abb. blfisan ft. ;]tm.
'bnud)en, fdmauben' = got. blesan; im GngL
bat fid) bie 'Jlblcitung onglf. bliest engl, blast
'Sturmminb' erbalten. Ta§ s non blafcn
balten einige für blof; präfcn&bilbcnb, e&
märe erft fpäter 3um Stannne gesogen; bann
tonnte bläbcji - '-yiatter ucrmaubt fein. Tic
altgerm.25>orte, bie mit bl anlauten, fügen fid) meift
93läjic
47 —
blecfcn
in ^roci ©nunicn : bic einen, lute bläficn, blat-
tet, blnfcn, blülicn, 53(üte bcrnOcu anf
bei" 03runbbeDcutunii öc?" '3d)ii)e(lcn§', bie anbcrn
lutc blanf, blaf;, blint'en, blecfcn, blitjcn,
blau, 531 cd), 53 (ut aur bcr bey 'Ölän3en§'.
33 Inf) c J. 'lueif^r (Vlccf auf ber ©tirn* (aud)
'.s>au§ticr mit einer kläffe') fpätnt()b. blasse;
vc\l. anorb. blese 'iucif;cv Stinulecf', innbb. blare
(aber blasenhengst '^].V'crb niil kläffe'), nbl.
blaar 'ilul) mit 53(äffc', euiVl. blaze 'mctficr
Stiniflecf. 3d)on al)b. beiic^nct blasros '^;)3fcrb
mit Tücincm Stirnflecf, moju m[)b. blas = mnbl.
blaer 'f'abl', üicücid)t aud) anglf. blsese eufll.
blaze '("vacfel'. 3^ie ganse ©ippc I)ängt irobl
nod) mit blan sufammcn.
bla)i 5lbi. in ber beutigen ^cbeutung juerft
bcjeugt im 14. 3al}i-'l)- i'" beutfd)en Crbcnc-'Ianbe
bei ^3Jifolau§ üon 3crofdnn. fsu ben nl)b. 93k.
ift e§ md)t überall colfCHiblid), bafür gilt blcid)
<3. iS. in Siebenbürgen, in Cberbcutfd)lanb unb
in Dielen mb. ©egcnben). 2;ic SBörterbüdier beö
©ra§m. 2(lberu§, TafDpobiii!?, JrifiuS, 6.rufiu§
fcnncn nur bleich, nid)t blaf} (aud) (Sl)i)träu§
5?ap. 118 bat nur bleeck); fiutber cbenfo blcid),
aber er blaffen {ba^^n audi 53lac^tücfcr '53c=
trüger' ?'. 2a§ Sßort begegnet in mbb. ocit im
Diorboften, üon ruo e^ ganj langfam oorgcbrungen
iu fein fd)eint. ©§ mirb juerft al§ afäd)f. (3(f)b.
@l. II 716», bann als pommer. mit ber 9ieben=
form blif] 1611 non i^eluig Orig. Dict. German.
<B. 82 Dcr3eid)net, bann 1GG3 oon Sdiottcliu^,
Siebe 1686 unb 1691 pon Stielcr, mäbrcnb
9}Iaalcr 1561 unb .s^cnifd) 1616 mebcr blaf; nod)
er blaffen öer3eid)ncn. iSal)rfd)einlid) beftcl)t
3uf ammenbang mit 531 äffe.
matt dl ml)b. al)b. blat dl = nbl. blad,
üngif. blccd 'sölatt' engl, blade '^lättd)cn,
@rä6d)en, Strobbalm'. Ter 2;cntal be§ urgcrm.
blada- '53latt' fdicint 5lbleitung sufein; bla- au&
oorgerm. bhlo- fonnte mit lat. fol-ium. gr. cpüWov
'33latt' aus 2Bj. bhol bhlO gcbilbet fein, ©erman.
*blada- eigtl. partijipiale 2(blcitung auf tö- 3u bcr
ftarfcn S^erbalruurjcl oon blüt)en bebeutet eigtl.
'^2lu§geblül)te»', b. l). '2(u§geroad)fenca'. ©.
b l ü b e n.
S8lottcr 5. m()b. blätere \s: '53lafc, ^ocfc'
ahb. blättara J. '53lafe' = nbl. blaar, anglf.
blccdre engl, bladder '53lafe, 53lattcr, i^arnblafc,
53lä§d)en auf ber i")aut'; gcrm. bledrön- mit
drö- al§ 2lblcitung, entfpred)enb bcm gr. xpo
<f. 3Iber, DJatter), gebort ju 2B3. ble in bläl)en.
bku 2löi. m^b. blä (fleft. bläwer) al)b. bläo
(fleft. bläwer) 'blau' = nbl. blaauw. anglf.
blävv unb mit 5lbleitung bläwen; engl, blue
<auö mc. blew) ift entmeber anglf. bliewen ober
entlel)nt au& fr,, bleu, ba§ mit ital. biavo au§
*blä\vo germ. Urfprungcv ift. 2)ay permanbtc
lat. flavus 'blonb, gelb' bat mie üiclc [yarbcn--
namcn bie 53cbeutung geanbert.
SläucI 932. 3lblcitung nom flg. 2öort.
bläuen otiü. 'fd)lagen' pon imfcrm Sprad)=
beroufjtfein etpmologifierenb 3ublau Cblaufd)Ia=
gen') gesogen; aber 3U ©runbc liegt ein ft. ^tro.
mbb. bliuwen ü{)i). bliuwan 'fd)lagen' = got.
bliggwan 'fd)lagcn' (mit etpmologifd) roertlofcm
gg) für *bli\v\van. 2Bur3cl fd)eint blu au§ bhlu-
3U fein; an nrüeraianbtfd)aft mit blau ober mit
lat. fligere ift faum 3U benfen.
JBIauftrumvf 93h ('3ufrül)ft bei 58örnc $ar.
53nefc 47, aud) .steine 2Berfe I 435, IV 158 nad)
ü3linor ßf. f. öftr. ®pmn. 1896, 585) nad) engl.
blue-stocking (barnadi aud) fr3. bas-bleu),
baS' luäbrcnb ber 2. .V)älftc be» 18. ;v^al)rf). auf=
fommt unb um 1800 feine gegenroärtige 55e=
beutung °gclcbrte§ ^-raucnsimmcr' er()ielt. 2)iefc
fnüpft an einen litterarifdicn 5irei§ an, ber um
17.50 fid) in Sonbon im .s^aufe ber '^■vau 93ion=
tague perfammelte; ein Ieilnel)mer an bicfen
3ufammcnfünftcn, 93h-. ^öenjamin Gtidingfleet,
pflegte blaue Strümpfe 3u tragen, rcefjmegen
alle, fpäter fpc3iell bie teilnebmcnbcn Tamen bie
fpöttifd)e 53e3cid)nung blue-stockings erbielten.
llnfcr 53 lauft rümpf fcl)lt nod) in ben 2Börter=
bücf)ern ber erften -s^älfte be§ 19. r^abrl)§. (3. 53.
bei Aj^cinfinö 1818). — 2^a§ bei Sdnller in ben
Oiäubcrn begcgnenbe 53 lauftrumpf 'Jeufel'
berubt auf fdiinäb. (■Jlug&b.) 53 lauftrumpf 'bi=
trügciifdier 93Ienfdr. ^\m 17./18. ^abrb. — noc^
bei 3niii^crmann (.söempl) 16, 21 — begegnet e§
aud) für 'Stngcber, Spfopbant', ba bie ©crtc^tS*
biener pielfad) blaue Strümpfe tragen mußten
(c§ mar 3. ^. Spiljuame ber 23ifitatoren bei
JabriciuS 1688 flippe bie 2Sippe D 3).
23Icd) m. mbb. blech ai)b. bleh (hh) '53Ied)'
= anorb. blik 9c. '@olb, ©olbbled)' (auf engl.
53oben unbefannt): c§ ift mit 5(blaut auö ber in
bleid)en ftecfcnben 2B3. blik mit bcr 53ebeutung
'glün3enb' gcbilbet. — blcd)cn ßtif. '@elb
geben' ( (^oetbe^^ @ö^ SBcrf e 8, 78 ; Sd)iüer§ Äabalc
V Gl 3uerft am Sd)luf; be§ 18. :^al)rl)§. in bm
2Börtcrbüd)ern ber Stubentcnfprad)e (itinbleben
1781, 5(uguftin 1795) Dcrscidinct: 3U bem üon
Stieler 1691 t)er3eid)neten 531 cd) '^läppen', ba§
Gonr. (Kenner (1555) :\Iithridates 1610 S. 82
al§ rotraelfd) überliefert.
bictfen 3tro. 'i'ic 3ä6"e geigen' m^b.
blecken 'fid)tbar roerben, febcn laffen' a^b.
blecchen (got. *blakjan) : (Vaftitio ju einem got.
*biikan, hai nad) ben JHegeln ber 2autoerfc^ic=
bung mit gr. qpXefuu 'brenne, leud)tc' (ogl. q?XoT-
Slet
— 48
SSIife
in qpXöE 'flamme'), lot. flagro 'brenne', jfv.
S5?3. bhräj 'leuditen' ücnraHbt ift; alib. blecchen
beöcutct audi 'bli^en, iilänjen'; f. uodi i81i§.
^Ici ^JJ. ml)b. bli (Wen. bliwesi alib. blio
(für *bliw) = anorb. bly ''^{e\'. ©erni. bliwa-
'iölci' (bcm (Jnijl. frcmb, bafür lead = nbl.
lood; tgl. öotj ijt nad) '^.'erfion ^-öejj.^iöcitr.
19, 273 mit Ht. blaivas 'lidit, tlar' ueriimnbt.
bleiben otiu. ml)b. beliben alib. biliban
fl. ^Uv. = angl). belifan, c\ot. bileiban 'bleiben'
(roosn bae ^aftitio bilaibjan 'bleiben nmdien,
übrig lallen' = anglf. läfan engl, to leave
'laifen* '. 2i?ebcr ,ui lat. linquo nodi ju gr. Xeiiruj,
ivoju üielmclir leihen gehört; bilibö 'idi bleibe'
muß auf tjorgcnn. lipo (2Bj. jfr. lip 'f leben')
beruhen: gr. XnrapCK; 'fett, glänjcnb' — Xiiroq 3c.
'Jett'; Xnrap^uj 'bel)arrc' ldiliet3t fid) ber i8c--
beutung be^ genn. ;Uni. unuidift an; ngl. aflou.
ITpnati, lit. lipti 'tlebcn bleiben'. "^In bie erftcre
53ebentung 'flehen' idilient iidi nnfcr nhb. ^cbcr,
an bie i^ebcutung 'beharren, ucrbleihen' unjer
Seib — Öebcn an; f. b. einzelnen.
bleicö 2lbi. nihb. bleich ahb. bleib (hh) =
angif. bläc, nbl. bleek, anorb. bleikr 'blaf;'
(baran& entlehnt engl, bleak) an^ ber in bleid)en
ftectenbcn Jl\^. blik. 'Jlbleitnngcn nhb. ^leidic ,">-.
'Cii, Mnnft ,ui bleidien, blcidiec" 'Jluvfehen' —
blcidien 'bleidi madien, blcid) nierben'.
blcicfjcu otu'., erblcid)en nihb. blichen
'gldn^^cn, erröten' ahb. blihhan ft. ;;tui. = anglf.
blican niittelengl. büken 'bleid) merben', anorb.
blikja 'erjdieinen, glänjcn, leuditen'. ^Jiäher abS
bie e-©nrsel in cpXe-fuJ 'flamme, brenne' fleht
üiellcidit SBurjel uon flau, bliskati 'funfein' (für
♦biit^skati) — Ijk'skü 'OManj'. Tie norgerm.
SBurjelform luärc blilij; mit ber ^cbeutnng 'heller
©lan,r<ngl. nodi *-iMed), bleidi; andi ahb. blick,
f. «lit^. — 5t<lcirfier(t) 'in. 'blaf>roter SBcin'
junge 'Jlbleitung non bleidi.
+ SPIeibc a: 'SÖurfgefdion' (bei ^Belagerungen)
früh nhb. ,v ^. bei .0. Sadiy on§ mhb. blide.
Ü^lcibe A. nbb. iknennuug einer ii>cinfiidiart ;
ügl. nbl. blei mnbb. mnbl. blcie, anglf. blü-ge
engl, blay bley: auö *l>la.ijön für *blaigjün fngl.
obb. reia. anglj. ra-ge an-> *raij.'jön \. unter 'Keh).
S5?ie neben ahb. reia nhb. Midc fleht, )o neben
nbb. bleie mhb. nhb. (fdimcij.) blicke. 0runb=
bebeutung unb lueitcrc ;)Ufammenhänge finb un=
fidier: ahb. bleihba mhb. bleiche, meldie auf
Sufammenhang mit blcid) lugl. anorb. bh't'ja
'blirfen') meifen mürben.
blcnbcii ;5tai. 'blinb madien* mhb. blenden
ahb. bit;nten blenlan; ngl. anglf. blcndan »bafür
engl, mit 'Jlnlehnung an blind 'blinb* to blind
*blenben*i: ^yahhxv ju blinb; babei ift auffällig.
tta^] eine alte $<ilbung *blandjan, mie fic int
@ot. lauten mürbe, axi^ einem 'Jlbieftiu mit 5lb=
laut gebilbet ift; ein ft. i]uv. blindan 'blinb fein'
hat nie ejnfticrt. 5lbleitung .^i blenben ift
^lenbe, erft nhb.
S^lcnblillfl 'J'J. 'OTifdiling' ^u mhb. blanden
ahb. blantan = got. blandan 'mifdien'; bie§ alt=
gcrm. ft. otm. mit ber '-Bebeutung 'mifd)en' be-
ruht nad) ben Dtegeln ber Santuerfdiiebung auf
einer fonft nid)t nad)geuncfenen norgerm. äBj.
bhlandh.
5Blirf m. mhb. blick '©lanj, ^liti, «lief
ber "klugen' ; cntfiuxdicnb ahb. blic i blicches) 9JL
''■Blit^' 'andi blictiur ''-Blit3fcucr' i. Tie 'öebcntung
bec^ mhb. i'l>oilcö mar eigtl. mohl 'heller Strabl';
Strahl mirb übertragen nom "Jlnge mie uoni
53li^ gebraud)t ; bie phnfifdie 33ebeutung be§
Stammet hat fid) in iß lit? erhalten. 5lb5 SBj. ift
norgerm. bhleg unter blecfen unb befonbery-
unter 53lil5 ermiefen.
blinb ^ilbi. mhb. blint (d) abb. blint (t) = got.
blinds, anglf. blind engl, blind: eine altertüm-
lidie, aber fehr auffällige Aattitinbilbung ju bicfem
3lbi., bat-' fein ft. ^^tm. jur Seite Ijat, ift blenben
(got. *blandjan). ;]ufammcnhang befteht mit lit.
blandyti '(bie klugen) nicbcridilageu' — blend-
zii-s blesti 'fidi iicrfinftcrn'— hlindo blisli 'bnnfcl
merben' mgl. anorb. blunda 'bio "klugen fdilicf;cn,
blin.^cln', engl, to bhinder 'irren'). — (Bin
anbereö ilnnt für 'blinb* innerhalb bc§ '^sbQ. ift
lat. caecus, altir. cäech; im ®ot. hat ba§ il)nen
entfpred)enbe haihs bie 33ebentnng 'einäugig'.
(5"v fdieint übrigen^ innerhalb ber ibg. Spradien
feine allen gemcinfcimc SBortc für 'blinb, taub,
lahm, ftumm' unb anbcrc C*^cbrcdien gegeben ,^u
haben ; Übcrcinftimmung hcrrfdit l)öd)ftcn§ jmijd)en
jiuei ober brct 2 madien.
SBlini)id)lcirf)C f. unter fd)leidicn.
blinfcn ,')tio. erft nhb.; oermanbt mit blant;
ngl. nbl. blinken, mittelengl. blinken engl, to
blink 'blinfcn'. Tie ÜBurjcl fann ibentifd) fein
mit ber non blcidien (blikani, inbem bie
i-2i^ur,^el einen ^lafal erhielt; blinfcn märe bann
abö 'Ikxb ber c-lKeihc gefant, unb mcitcr müf?tc
blanf eine fcfnnbäre '-Bilbung fein. ocbcnfalK:>
ift blinf '^Ibi. junge 'Jicufdjötnnng ans!- beut ;')tu).
blinjeln ;)tiu- fmin fid) an blinb anfd)licf;en;
bodi ngl. and) anorb. blunda 'blinjeln', fomic
lit. blandyli '(bie 'Jlugen) nieberfdilagcn*.
JBIit? d)l mhb. blifze blicze blicz m. '«Iit3*
(jdimeiv nod) jctjt blilzg für bliktz): 5lblcitung
an'-:^ mhb. bliczen 'bliljen*, ahb. bli-cchazzen
(gebilbet mie bai- glcidibcb. got. lauhafjan). Taju
bai-> nrimitiocrc ahb. mhb. blic 'iMilj*. Ter gcrm.
SS3j. blök cntipridit ibg. bhleg bhlog in gr. ^X^f u>
93lDcf
— 49 —
b(ümcrant
'brennen, lobcvn' — qpXöE '(llnmme', ffr. bhräj
'ftvalilen, fnntcln' (bn.ui Uv. bhargai'si 'ölan^'
unb lihi'gu bcfonberc li'id)tiiott()eiten >, foiuic (at.
lulgur fulinen (für *fulgineni '33liB'. '^luö bcm
©crrn. ciedörcn 3itr ibfl. ©3. bhleg nod) nb(.
blaken 'flammen', onglf. blsecern blacern
'öcudner' d. 53(afcv) unb n)o()I aud) blanf
(Olli, nodi Mecfen).
5i<Iorf 'lli. eine ,uicvi"l von .s>entidi IGIG ticr=
3cid)ncte mfin\il. nbb. ^itcbenform für ciiitl. obcrb.
iölod) (fo nod) iegt in (n'antcn nnb bcr Cber=
pfals) = mbb. blochabb. bloh (hh) 'Älo^, J8ol)le'.
Tic ©ntpiie bvann ine JKoman. (frj. bloc blo-
i(uer), luober unebcrunt blorfiercn.
blocftcrcn otm. feit bcm Spradiucrbcrbcr 1G44
unb 3ticlcr KüH ucvjcidinct; ce bciic^nct fdion
IGIO in u. ©ciübauicne Man. Milit. foanc in
oeituiuien nnb l'ittevatnraicrfen bcc- ^njäiir. Mrie=
gc» ganj alkjemein. — '-Ö locf abe nnvb jcit
Siebe 1G8G unb Stielev VW> x}cv5cid}nct, ale
^locquaba 1669 Simi.ilic. 444.
blöbc 5(bi. ml)b. bloede 'ciebrcd}lid), fd)niadi,
jan, jOiibaft' al)"!). blödi = afädif. bl63i '^üc\--
baff, auiilf. bleaji 'idiiuadi', anorb. blau|jr ißot.
*blau{)us 'fdnuadi, tvaftloe' [ä\]t fid) au^:> bcm
bauen abiiclcitctcn fdnt). otiu. blaupjan 'fraftloÄ,
uuiuiltiii mad)cn, abidiaffen' erfdilicfjen) : üor=
(jerm. öautfovm bhlautu-s, ©vunbbebeutnng
'fvaftlos, fdiuiad)'. Taraus cntlcbut ni- eblouir
'blenben'.
blöbriuuifl 5(bi. aüiiemcin im 17. ^abi'b. flc--
bvaudit; 5. 53. Cin^, '^^oem. 2, 70 — 5(viieuiÄ
1644 I 89 II 391. .39.3 (nad) ©ombertö '^xo(\x.
1893 e. 15).
blöfcu otro. erft nbb., oon nbb. öcrfunft:
nbb. bir)ken bleken = mnbl. bloiken.
t SPIomcufcr Tl. ein nr^iinjuamc im 3im--
plicifi. 3. isi ; aii ^lamenicr bei 3tieler 1691
gcbudn.
blonb '}(bi. bcm älteren Tibb. fremb, um IGöO
(junädin in frj. Slnefpradic, bie bis im ^3(nfauci
be§ 19. 3al}rb!?. moalidi blieb) — mobi alcidijeitici
mit blümerant unb brünctt — entlebntauöfrj.
blond, ba§ fidi and) im 9Ttbb. um 121/» (ale blunt)
als öebnmort jeiiit. 5?lonb — bei Arifdi 1741
nodi nidit reijimnert — finbct fidi (junädift immer
nur von ber .s>aarfarbe) in 5^ramer5> Naovo Diz-
zion. 1676 s. biondo (aber 5. ^ö. .sSenricuetri 1577
©eneralbiftoina unb Cing 1624 ^^oemata 3. 74
fagen nodi iiclb oom ASaar i. 3?a§ nod) beute
menia nolfsüblidie (für SBeftfalen unb ^Jcaffau aB
bialeftifdi bejcui]te ) 2Box1, mofür ntan mcift lieber
ciclb,golbiiclb ijebraudit, brang aiidi \m 3tbl.
fmnbl. blonti: im Gngl. beiiegnet ec-. ncreinjelt
feit bem 1.5. {jabrb. als blond (eine uolfvtünu
Äliige, (Stt)moIoiiiitf)e5 aöörtevfcuc^. 6. '3luf(.
lidie iöenennunfl für 'blonb' feblt im Gufll., bafür
fair). aBalirfdiciulidi ift bie ronurn. 3ipiie urfin-gl.
gennan. .s>crfunft, luie beim aud) anbere ,'varben=
benennunacn an^ bem C^erman. (f . b I a u , b I a n f ,
braun, grau, grcte) ins JHoman. gebrungen
finb. S3ulgärlat. blundus (= frj. proo. blond,
ital. biondo) fd)eint bie urgerm. 53enennung ber
bcn Sfömern auffallenben gerinanifdien .s>aarfarbe
geroefcn ^u fein 'lat. flavus, gr. -rruppö;; um-
gefebrt übcrnabmen bie öennancn bas lat. cal-
vus, f. unter fabl.i. ^Tae im ^lltgerm. unbc=
jcugte blunda- blundo- bürfte, auf üorgerm.
bhlandho- jnrücfgefübrt, mit ffr. bradh-nä- 'röt=
lid), falb' nntrjelncrmanbt fein fnad) 2(. A^röbbe).
— 2ic beutfdie ittcubilbung 53lonbine triu feit
3pcranbcr 1727 in ben Arcmbiiunterbüdicrn auf
ild)on 9Ji. Hramcr 1719 nbl.4)b. Diction. unter
blontje bat biminiuiu ^lonbingcn;.
blof? 2(bi. mbb. blö? 'entblöfu, nacft' = mnbb.
mnbl. bloot 'blof;', angif. bleat 'arm, elenb'
mittelengl. blete'bloü, nacft' (anorb. blautr 'meid),
frifd), jart' fornie abb. blö^ 'ftolj' baben ab=
i'Deid)enbe 53cbeutung). SBegen be& obcrb. nbb.
blutt (Ciial.i, fdimeb. blott 'fcberlo-ö, unbebecft,
unbeficibct' ift bie lautlidie Beurteilung non germ.
blauto- 'blof;' smcifclhaft. iun-inaubt mit blöbe?
blübcn S^m. mbb. bUien blüejen abb. bluoen
bluojan: ein fd)ro. 3tro., ba^, aber nad) bem ft.
otro. angIf. blöwan (engl, to blow) 'blübcn'
früher ftarf gemefen ift. 2!cr germ. 3tamm bld-
(f. aud) iö luft) mit ber ©runbbebentung 'blüben'
bat eine meite 3?er3n)cigung innerhalb ber ein=
jcincn Tialcfte; barüber ngl. nodi Blüte,
Blatt unb Blume.
23Iumc 5. mbb. bluome Tl?f. ai)b. bluoma
5. (bluomo 5[R.) = afädif. biomo, got. blöma,
anorb. blöme (barau§ entlel)ttt engl, bloom)
'Blüte, Blume' (angIf. blöma '3[RetallfIumiicn'
ift mobl ein anberes 2Bort). -man ift 5(b(citung;
blö al§ 2B3. (f. blüben) jcigt, boti Blume
eigtl. 'ba^ Blüben' ift. S^as @erman. bat an
oermanbten 3ubftantiDen für 'Blume' nod) ubi.
bloesem (neben bloem), anglf. blöstm blöstma
engl, blossem (ngl. lat. florere für *fl6se-re
unb flös @en. flör-is). £bnc biefe§ s erfrfieint
2B5. bhlö in altir. bläth 'Blume, Blüte', engl,
bial. blooth 'Blume'; f. nod) Blüte unb Blatt.
S^himcnfobl f- .Harfiol.
t blümerant %b]. eine im 17. ^abrb- auffom=
mcnbc Umbilöung con frj. bleu-mourant 'matt;
blau', ba^ nad) „ber teutfd). Si.n-ad)e (Jb^enfrany
1644 3. 315 ntit faufmännifd)er !:}iomenfIatur
im SOjäbr. Äinege aB bleumourant nac^
Teutfdilanb gefommen ift; ocfen als *Purnft em=
;ifabl bafür fter beb (au rJtbriat.'Jiofemunbe l(>Lö
Sluje
50 —
53ürfsbcittct
itnb IGöl 3ioicnmatib 3. G6). 2auvcin[ici\T lGr)2
<2d)ci!;iicbid)tc HI, 372 I)at blöincvant, (^itm=
mcl'i'tiauicn IGTU SBoi-iclcMicit I, 2 ()nt iilümc:
vant, .s>offmaniKMi)al&aii 1703 Okbidnc HI, 34G.
354 blümovant blaumourant. Sd)öiiaidi
17r)4 ':)ico(ivv ilH\ 3. (il tabclt bcv? ilnirt a\v
nidit4ittcvavijd) an 'JiaumaniK- 'Jtiimoö M'i.l ^\n
unfcvm .u^livli. finbct c^ fid) vcvcin^dt hei '-I^rcii
taiio unö .wnincnnann, lebt aber in ld)uiei5. mb.
norbb. '))yi(i. (mirf) in ber llnu^aniiviinndic mir
wirds ganz blümerant 'id)iiiinbliii'). 53Icn =
nionvant iicrjcidincn bic neueren J^-rembiuörtcr^
biidicr ieit 3iHinutiuv 172<i nnb Spcranber 1727,
blünievant jeit Ariid) 1741.
ij^lufc A. jeit ls."jii an<- fr,v Wouse.
-i- ^luft 'VI (idiiuäb. fdm'eij. blueät 9)?. Ti.)
mbb. bluost ,"v. 'iyiiite' u^ot. *bl6s-ts) t^cbört jn
bcv in nni^lf. blös-tma, lat. flörere (für *flös-ere)
bcumbnen ibiv 2Bj. bhlös 'blübcn' (ucriuanbt
mit ©'v blilö in blübcn).
iÖlut ')i. ml)b. nbb. 1)1 uot 9J. = nb(. bloed,
aniUJ. blöd cniil. blood: bay nitiiernt. ^Bort für
'53lnt'; vc\l. iiot. blöpa- ifür *bl(Kla-!. inniH^vin.
bhlöto- biiläto- .^cii^t )id) in feiner ueriuanbten
Spradic mit ber t^leidien '-3ebcntnnii. ilberbaiuit
baben bic ibiv 3prad)en fein (lemeinfautev' ÜBort
für 53lut. ^i^ci^cn bei? i^crm. 2Boi1e§ bleibt
frcvilid), ob Ctf jn 35>j. blö 'blübcn' (icbört.
ÜH^l. nodi eiuil. to bleeil 'bluten' (für *l)löd,jan).
Slnt= in ;;uiammcnfel3uni-\en mic b Int i nun,
blutarm bnt mit ^Int nid)tö ,^n tbun, fonbcrn
iit bial. 'blof;', obcrb. nbb. blutt.
!ölütc ^. nu§ bcm ^lur. bc§ iileid)bcb. mbb.
bluot {■''^l blüete) al)b. bluot C^l. bluoti) jV.:
flcrm. blödi- '?lblcitunii auy^JS?,^ *^1**^ i» blübcn;
im Cberb. mivb '-IMütc burd) blue§t (f. 53luft)
vertreten.
5j^Iutcncl i. (SikI.
blutrünitifl j. rünfliiv — lilutt f. blon.
23Ö A. 'ilUnbfton' uilö ^-Ihii im TiBb. fd)on
1033 nnö Clcnrin-ö' veri. Sicifeb. bejcn^^t; ein
SBort ber nbb. Iliorbfcefültc: au§ nbb. bö böje
(= oftfricf. biii br)je. fdimcb. by, normciv bya
b0Ja, bän. bygc bye, nbl. biii).
t iÖ0(l)cr 91J. '3diüler' iübifd)beutid) an<->
l)cbr. baclifir \'\üniUiiia'-
Sorf" 9J1. mbb. al)b. boc (Wen. bockesi W.
= nbl. bok, an^ilf. bucca cn^l. bück, anorb.
biikkr bokkr 'Jöoct'. SBic fo üielc liernamen
(vc\l 3. S. 91 nc, Weif?, S\nl)), fann and) ^üocf
an^ flcmeinibvi. Urzeit flammen; in^l. altir. bore
';;icaenbort' aib:-' urfelt. burco-. ^ft audi (?nt=
lehnuniT ber (\(xm. 3iinic au^ bcm .Helt. nid)t
iian^ nttmoiilidi, )o id)cint bodi llriicrnmnbtfdiaft
>t>abrjd)cinlid)er luccjcn armen, buc \'amm' unb
aueft. bCiza '58ocf' (bic ibiV (i)runbform bhögo
mirb jn ber 2B3. uon lat. fugio, i-jr. (peüYuj gc^
jocicn, f. bicc^cn; bann märe Sorf eiatl. ber
'^lüditiiic' ?). Jr^. bouc entflammt ebcr bcm ÄcIt.
al'? bcm @crm. ©in anbere^^ altiievn:. ifijort imit
lat. caper. cw. Koiirpoc urnerumnbt) blieb in nbb.
.s>abcriicin (nnb .s>iiipe) erhalten.
5^orf'- l^i. '("vchlcr', crft nl)b., mohl eine
fd)er3hafte llmbentunii, bic burd) nbb. iNcrftof;
'^•cblcr' ncranlant nnivbc; itnflar ifl bic j){ebcn§=
art 'einen iöorf fd)ieneii'; bod) bcadne nhb. eine
£'erd)c fdiicfsen glcid) 'fopfüher fallen' foiuic
'^^nbcl uiudi eine I5ntc fd)icf;cn\
Ü^orf-' '3.1i. (baraity fr3. boc) für 'Öocfbicr
crft im 19. »uihvb. auftrctcnb; um isnu mir crft
Canbocf ober 'Jlmhocf aU> DJündicncr ÜÖort
(ftatt (Simbecfcr 33ier); vc\{. bic Gntftchnnii uon
If)alcr. 5(n ber Gntftebnnii ber iöencnnung
maii müacmirft baben, baf; aud) Sd)öp§ (in
3d)lefien>, 3tähv nnt) ©ein fand) Gnte) 58c=
3eid)nnniicn für i-*ievavtcn maren (in i^rcv'lan c\ah
e-ö im '^Infauci bcv is. ,uü)rh. öämmclbicr).
üürfclit ;')tm. 3inuil. 3, 32G = bortensen
A>ai)necciu'ö 1 ')X2 ,s>. '•^^f riem iv 1 7S.") ^ b 0 cf i n 3 c n
bei 3teinbad) 1732 'nad) '-i^od ried)en'; \)c\\.
anheimeln itnb fanlcn3en.
iöütf^^bcntcl ^yt. 'fteif bemahrtcr '-örand)' crft
nbb., uon nnferm 3in-adHicfühl an '^ocf ange--
lehnt; aber cö ift nbb. Urfprnniiy nnb bocks-
ftcht für böks ('bcv iind)e-ö' j. '-Ö 0 0 cf ■? b e n t c l in
bcv älteren 3d)reihunn ift nrfin\il. ein fpe3ififd)
bambnrcv ÄHtrt [\~~)~) in ber Xialeftform books-
büdel bcscuiü nnb ciiitl. ben Beutel für M'S' @c=
fani-jbnd) meinenb, cbcnfo 17(»1 3auevfüf?er (5bc=
ftanb C S) für ba-o 3äbe i>-efthalten ber ivraiicn
am '^(Ithcvföinmlid)en. .^sn .sSambuni bciiciinct
ci- 3iicrit Kilo, !(;.")() in .vSodi^citviiebiditen nnb co
mirb ak- hnmhin\iifdi befprodien von 3d)niunn-?
IGSl, im .^^amhnrlV '|>atrioten 172.") Ta. 7!) nnb
in .öamannc-' '9JJatronc 172S 3. 49; c§ crlannt
flröfjcrc ik'fanntfdiaft bnrd) ein beliebtet .'öam =
bnrgcr Sofalftücf uon .ö. iöorcfcnftcin ('„ber
5^oofe?4)entel" betitelt 1, ba-ö in mehveren ?(nflatien
(1742. 174G. 1747. 174.S) crfdiien nnb and) auf
anbern bcutfd)en '-iMihueu aufgeführt nnirbe ;
barühcr .sSeitmüllcrö '-Jicnbrnd. Ter Urfprnna bc-5
Srnntco tüirb auf eine (im iManbe 1.S42 t)cr=
brannte) iuciblid)e ^-iflur mU Wefanabnd) im
'-i^cutcl an ber ,'öambnr'Acr ''^Vtrifird)c 3nrücfiic=
rührt. '3lb5 3i)nüni)mon u^il. brcmifd) (17G7j se het
dal Asbnk im bfise, se het noch T-n blat ut dem
ilsböke 'fie ocrfteht fid) auf altcv .s>erfommen'. —
%k- 58encnnunn einer Alafd)enart (für 2öür3=
buriicr C^'bclmciu) ift i^pcfybeutel eiiitl- '•'öoben-
facf bC'ö 'üod-y nad) ber ^orm ber ^lajdje.
33i"icf§Iiorn
51
bor}ren
2^ijcfv()oru 1^1. in ^cv ilk^iibiiiui „iHC> 53orfC'liovn
iiiiici'" ; im IG. 17. 3nl)vl). bimtaiK-« „in ein '-iiorfv;
born jacicn (ober jminiicn)". Tlan ucvnuitct
imitdolonifdicn Urjiinuui bcr Sicbcn'onrt (fpcsiod
in nltDcntidi. Cftcviicbränchcn). Übvincny ift
'■^ocf'öhovn im IG. ^ahvl). ai\- 5^c,^cid)nnna fiiv
eine '^(vt bcÄ iivicdi. .s^en'? (= iir. ai-fOK^paa
iicliütfin; in Cflveid) in i^ocfdövnbl bcv ^1iamc
bcc- ^VMiannii-'bvobev' (fdion i^ot. liaürm.
5^obcn i^J. (älter nlib. ^öobem bei Öntbcv
nnb ucvein.^Mt nod) bei Sogau II ö, 1<X>, Dijl. ben
(Siiiennamcn 33obmcv) m()b. boden bodem
0)en. l)odeincs abb. bodam S[)l., tiav aud) in
ben üevuHinbtcn Tialcflcn nnb Sprad)cn fortlebt.
"Jlhb. bodam lueiü anf not. *bupma- *budna-,
loofiir antilf. botm (cniil. bottom) eine meitere
llnrenelmäniafeit bec-^ Xentalö l)at; not. *budna-
mirb uiabrid)einlid) bnrd) bic ^Ibleitnng 58ü()nc
nnb u'cil bic annergerm. Spradien be§ ibg.
3tamme§ anf bhudbnö- aiv ©rnnbform (iin=
meifcn: lat. fundus (für *fudnusi, ffr. budhnä-
(für *bhudbna-): i\v. TTuBuriv an§ Oh'bf. Ijhudh-
men. (?§ ift ein nribg. SCmrt mit ber '-Sebentunn
'53oben, @rnnb', ba^ fidi aber an fein ftarfcc^
otai. irgenb einer ibcj. Spradic onfdiIief)t. —
Ter 53obenfec ()ot feinen 9tamcn feit ber ftaro;
linijcrscit (früber lanis Rrigantinus 'iBrcoen,^er=
fee') üon ber faifcrlid)en '^^fal,? jn Bodema (jctjt
^obmann), bac' luol)! '^Unr. ^n bem Snbft.
'-Boben ift. — i^obmerci J. 'i^orfd)nf5 anf ben
Atel eine-o 3d)iffe§' an§ nbb. bodmerie, engl,
bottomry (luofier bann and) fr3. bomerieV
!^oftft OJl. 'eine Sdinmmmart' crft nbb., in
ber Cbcrlanfiß nolfcniblid); bafür nbb. (3. iß. andi
bei Sof;' '^-^ofift; ;]el)ner 1622 (lat ba^ baier.
nnb benncberiv '^^faucnfift, tna? für 53ofift
(Sntftelnuui au^^ nbb. piMist = '^^f anf ift mabr^
fdicinlidi madit ^baneben andi glcidibcb. ^uben^
fift bei ^-i^anliinn^ö LliJS Hist. Font. Roll. 210).
jPoflCU 9)t. ml)b. böge al)b. bogo 9)1. = anglf.
boga encd. bow '!öogen, Jöieguni}': Slbleitnnn
üon biegen, alfo nxitn-gl. 'Ärümmnng, 53iegnng'
(mo^n bie gleidibeb. 3iiipe uon $indn). 3>gl. bic
nrgcrm. onfannncnfet^nnncn Gllcn bogen nnb
biegen bogen.
iPoliIc A. ml)b. bole ein ber oberb. i^olt^:;=
fpradie frcmbcs, urfin-gl. mb. nbb. 2Bort (baier.
bafür l'abcn»; ogl. anorb. bolr ibaranö engl,
bole, I '^anmftamm' : t)icllcid)t mit ber Sippe uon
53alfcn jn mbb. boln 'roden', gr. cpdXa-rt
''^aumftamm'. 3. '-Sodiucrf.
5i^ot)nc Ts. nU)b. bOne abb. bona 5-.= anglf.
bean engl, bean, nbl. boon, anorb. baun. Tic
frübc (Jnften', be^ö 2i>onev' igot. *baunaj mirb
burd) bie lat.njerman. ^enennnng ber frief. o»fcl
Raunonia bc^engt. Ci-c-> ift nod) nidit gelungen
ben urgerm. '4-^flanjcnnamcn mit ben gleid)bcb.
lat. faba, afloo. bobü (gr. cpaKoc 'Sinfe') fid)er
,ut oennittcln.
boljucn ;')tut. crft nhb., auy gleidibeb. nbb.
bönen = nbl. boenen 'fdieuern', anglf. b(')nian
'polieren' (engl. bial. to boon '3tranen reparic--
rcn'i; ba3u abo nrfprgl. bb. ba-i mbb. büenen
'bobnen' (got. ^bönjan). Tic germ. ©3. bon au§
Dorgerm. bhan 'fd)cincn, glänjen' bangt iüabr=
fd)cinlid) mit ber gr. SBj. cpav (9aiviui, ffr.
bhänu 'Sdjein, Sic^t, ©tratjl', altir. bun 'lueifi'
.Ulfammen.
ii^ül)nculic& (in ber 'Kebenc-.art ctma-^ gebt
über bac^ 53obncnlieb); bac- SBort länt fid)
biv in§ lö. ;^"i;abrb. surüd ucrfolgcn, ol)nc ba\i
nn§ bav ilkb fclbft bcfannt tuäre. (§6 fönntc
eine 5(rt ":]iriapeum geiucfcn fein, ba bic ^obne
bei pcrfdiicbcncn 3>ölfcrn al§ ©i)niboI ber Un=
f'cufd)beit Dorfommt (ogl. ba§ mitte lalterlid)c
33obnenfeft, gr. -rruaveiiJia).
JPöljnfiafc Wl. ''i^fufdicr' (ber oberb. i^olf§=
fpradie frcmbi nrfprgl. bic im nörblidicn 9iicber=
bcntfdilanb üblidic '-öc^cidmung für ben nn^inf:
tigcn 3dnieibcr. 3" ber 3dn"eibnng 53cinliafc
^•clfcnburg 11190; bei Sticlcr 1691 58cenl)afc.
^'sm ribenburg. 5?öbnbafc (andi 53alfbafc)
'Icame ber Äal^c; bic übertragene 53ebcntung er=
innert an ba'? im Sal^bnrgifdicn für ben un=
U'mftigen ;')immermann üblidien Tadibafc (eigtl.
bic Äat^e mcincnb) ober oaunbafc 1 eigtl. ben
,^sgcl mcincnb): in ber .sl"ieimlid)fcit ber 3(rbcit
anf 5^übnc ober Speidier liegt bie 3>ergleidinng;
anberfeit§ bietet bic in .S^amburg 17.")ö be^engtc
3.i>cnbung 53ül)nl)afen iagen (bic künftigen
3dineibcrmcifter Iiatten ba§ 'l^cdit, bie unninftigen
3dincibcr unter Grlanbniv bc-? 53ürgcrmcifter§
mit poliseilidicr .S>ülfe jn oerfolgcn, ii'a§ "l^eiÄfev
IGSö De vernac. et rer. Germ, significatione
S. 31 fdiilbert) einen ineitercn SInbalt für bic
53c5eidinnng 53öbnbafe. 3ic begegnet fdion in
einer -^Prenf;. öanbc-^orbnung üon 1577 foiuie
1Ö92 im nbb. ÜBcgcförtcr a 1^ nnb mirb von
ociücr 1644 Gpiftcln IV, 319 bcfprodien. Tte
i)b. l^ittcraturfinadic bcv' 16. ^nbrbc-. (5. '-^3. !i?ntbcr)
fagtc .sMimplcr nnb 3tümplcr für ''^'fufdier'.
3onfl begegnen für ben nnjünftigcn 3d)neibcr
bie Benennungen Sdincibcrfrcttcr nnb
Störev, and) i^ofenfodi (ber intu'mftigc
A-Ieifdicr bieß in 9}^ittclbcntfd)lanb — 3. B. in
ocig — '-önble).
boljrctt otm. nd)b. born abb. borön = nbl.
boren, anglf. borian engl, to bore (unb bore
'Bohrlodi'j: germ. börön 'bobren' nrneriDanbt
mit lat. forare 'bobren' unb gr. cpapduj 'pflüge';
93oi
— 52 —
93oot
baui luxii itr. bhurij '8d)erc' < im ^v. cvidictnt eine
3>evbalRmv,5cl berr an^ bherrj mit ?ev !i^e&eu=
nmc\ 'idicrcu' ). örimbbcöeutujui uon ®,?. bhar
'mit einem fdiarfen ^"snürument bearbeiten'?
5Biil. nl)b. öial. 53 obrer '.öolsmurm' nnö cni^l.
bore 'iBobrIod), 53obrer'.
5Bot i"*?. 'ein 2Bo(len,^cna' erft nliD., anv nbb.
baje, nöl. baai. öa^ bem :Koman. emftammt ifr,^
büiei: citiil. baize '^oi* mirb eiiUl. 'iMnv. fein.
3?oifaIs 9JJ. erft nbb., nbb. Urfiniinii* für
iöaifalt, Dill, '-öoi unb baysalt.
JPojc A. ''Jtnfenonne' anc-nbb. boje. nb(. boei,
bac' mit cniil. buoy anv fr,?, bout'-e ''^oje', nfr.v
biiie '.Sictte, Aeffel' (mobcr mbb. boie ',"seffel')
entlebnt ift. Vet3tc Cnelle Int. boia 'jw'fel': bie
53oic ift nrfini^I. 'ein auf bem SBnffer fd)iinmmen=
bc->, mit einem Seil befefti^^tev Stiirf .s>olji'.
T Öold) Tl. 'Mabclian* feit DJkaler lößl
flcbiidn, mit i8eld)e 1 miv nlcidibeb. mbb. balcbe
= nbl. bolk.
holt in iUifammenfetjnniien unc^KanfboIb,
2Bit3bolb ufiu. am mbb. -bolt t^3en. -beides:
e& ift bic unbetonte ivorm bes mbb. 3tbj. halt
'fübn', bae unter bnlb bebanbelt ift.
T böifcn ;')tu). 'bridlcn', erft nbb., u'obl ucr=
lumibt mit bellen, bni" früher eine nlKicmcincre
ii^ebcntnuii ak- im llcbb. b^tte; vc\l nbl. bulken
'bölfen, blöfen'.
•i' ÖoUc 1 A. ';')Uiieber ei^entlid) mit bem foI=
flcnben ibentifdi; beibe fitib '.?(b,?uiciiuinnen einer
mutmanlid)cn Wrnnbbcbeutunii '.HnoUenaniiie^ö';
taum iiHrr i^r. ßoXßöc;, Int. biilbus ibnber ennl.
bulbi ';',u)ieber uon Ginfluf; nuf bie ^ebeutuiic^;
f. nnd) ;', u'iebel.
■i- iBoUc 2 X mbb. bulle Ql)b. bolla fy.
'Mnoftic, fiivielförmiiie« O^efätY =^ nn^lf. bolla
'Wefcifj, 3d)ale' euiil. bowi '.Uuiiel, 'Junn', 3dialc,
53ed)er' uiuö bem (S^uiil. entlebnt nbb. ^yomle).
^ntereffnnt ift nbb. liirni-bolla r nuiilf. lii'-alod-
bolla '.\>irnfd)alc'. CnciUHiv mnr ein ^^eiiriff
U'ie 'runblid) erböbte Aorm' nrfin\il. in bem
äl^orte; Hill, bnmit nod) mbb. boln nbb. bolön
'rollen, luerfen, id)leubern*, iro.ui uielleidn nudi
53nll.
5Pö(lcr IIJ. erft nbb., 'Jlbleitnui^ bec- unter
bem uorincn Ü^orte .uinc^oiiencn mbb. boln 'mcr^
feil'; Oiil. fiHit mbb. bolcr 'il>nrfnurfdiinc*.
Jt^oütücrf '}i fiuitnibb. iH.Jwcrk '2Burf=
nmfdiine, ^-i^ollmcrt', in bcr erften '•i^cbeutnuii bem
norirtcn iBortc ucrnumbt; in ber leideren luobl
nu Soblc au.utfdiliefjen ; nbl. bohverk. cncil.
l)ul\vark. ^\n ber benti^en ^-i^ebeutuuii, bie feit
bem 1."». ,'snbrb. iiilt, brnui^ bn-? iierm. Jl'ort ine-
Glnu. unb J)iomnn. (ruff. bolvcrk, frj. boulovardi.
!ÖoI,K» '1^'- iiihb. nbb. bolz Wi. = nnorb.
bolte. nui^lf. bolt euiil. bolt: bn^i nbl. bout
'Mlnmmcrnnaer. 5luf;erbnlb bcö C^erm. ift fein
nruerainnbte» SBort (bbaldo-n-) nndniemiefcn.
Wn mbb. !)oln 'merfen, fd)leubern' ift iUil^cn
tnum SU oerbinben, bn cjerm. t au§ nortierm. d
nlv "Jlblcituni^ nidit ju erflnren mcire. iOJnn
bcnft an Gntlcbnuna unb llmbilbiiuii nu§ Int.
catapulla (llJittclftufc *bultai; bn^iecicn fin-id)t
jebod), bnfi bie roman. Sin-nd)cn (itni. bolzone
au-:? mlat. bultionom) cv uielmebr bem Werman.
entlebiu bnbcn. iHlnt. boltio ift fd)on im
8. ^urbrb. be^uiit.
Jöombnfin 9JI. '.s>nlbfeibe', erft nbb., nu§ frj.
bonibasin, u'ober nud) eni^I. boinbasine: le^te
Cuellc lat. iir. bombyx '3cibcnrnuiie, Seibc'.
Ji^oiubnft OJL 'fdmnilftiiic 2in-ad)c' anv bem
feit bem IG. ^"snbrb. bcu'Uviten iileidibeb. eui^l.
boiiibast: biefev> bebeutct ciiitl- ''-önumiuolle*, refiL
eine %ü 'iönrdicnt', bnnn nudi 'Mleibcrfutter,
■JUiviuntticrunvi' i^önummolle bientc in i^roüen
ÜJJnffen nl'5 3'Utter für bny euiil. 2,Bam§); lüegcn
bcr ^cbcutunticn x\\[. cnc\\. fustian '33nrd)ent'
bnnn nud) 'Sdimulft' fornie bns> NE. Dict. 3"
C^runbe liei^t nfr^ bombace (= fiuitlnt. bom-
bäcem nuy g,v. ßöiaßuE). 2)ie ©ntlcbniiitii iit§
Tcutfd)c i^efdiab um IT'jO (friU)cr 53cteg Scffing
1750 im 17. Öittcrnturbricf).
Si^ombc A. 107S in 5irnmer§ tcutfd)=ital. 3Sb.
unb feit Siebe IHSO unb Stieler IGDl. 1095 unb
Sdicibner 1 <)!).") in ben Arembiuörterbüdiern uer^
und)net: in bcr 2. .'öälfte bcv^ 17. ,urbrbi?. ent=
lebiu nu^ö frj. liombe. Da.ui bom barbieren
(feit Sticlcr 1691. 1695 unb Stcinbadi 17:M uer^
.^cidincti jn frj. bombarde; 53ombarbement
feit Spernnber 1727 unb ^gaier 1728.
S^oubuu 'J?. am fr,v bonbon: ben Aremb=
lüörtcrbüdicrn uor 1750 fcblcnb, in ber 2. .s>älftc
bec" is. ^uibrb'o. ciniicbüriunt unb uon ben '^n-
riften itinberlinii 1795 unb (Snuu^c -IsK) erfoKv
loy befämpft le» nnirbc uon ilJoritj 1793 ®raiii=
mnt. 2Bb. S. 170 cmpfobleu).
it3iin=inüt T^. im 'Jlnfnuii bcS 18. ioabrl)^.
<53eleii: 'iMiilippi 1743 lUciicIn ber 9ieimfd)miebe--
tiinft S. 50, ^^^rof. JBill in 5lltborr fdnieb eine
„.Hritif ber ^^onmot-ö" 1719) nnftrctcnb, aber in
ben Aiembuiörtcrbüdiern b'\-> 1750 feblenb = frj.
bdll-liiot.
r JPoiiobtC'i? 'iintcn 2a(\' iah ('•hur,) im 17.
^'snbrb. inod) öfter?? in '-i^iriier^? Webiditen); bei
.\S. Sndiv« unb ^?{i)rer bafür '-öonn biee.
5Soot ')}l ber bb. l'itternturfin-nd)e bcö 10.
,^\nbrb>ö. üölliii fremb (bei l'utber unbeteiligt ; ber
fDiionnine 'i^ertretcr bnfür mnr Mnbn im dM.,
llfndicn unb miinbnrtlid) ;jille, 3d)ellid),
33orb
53 —
Sorte
SBciöliiui im Cbcvb.'. iuiu l">Jaalcv IVjl nod)
iitfl)t ucv.^cidmct, luivD 53oot üou .\>cni)d) lülG,
6d)ottcl 16GH unö Sticlev 1G91 rccjiftriert, aber
bcr i'ittcratiuiin'adic cvft um 1750 iicläufifl, nad)-
bcm fdion in öcv 2. ,'öälftc bc5 IG. imö im 17.
;uil)vl). bic nodi nbO. üblidicn ;)Uiammcnict5unacu
iöönmaitn, '-^önlcutc, '-Böfuicfcll, '-i^uV
t'ucdit, neben öic im "Jlnfanii be'5 17. oal)rl)ci.
bic cti)moloiii|iercnbc t'auti^eftalt ^ootymanu
(fd)on bei .\>eniid) IGIG) ufm. tiitt, nudi im ^ody-
beutfd). cini]cbüriicrt marcn. ^cn ^tuc-iiant^ bat
bic c^anjc beutfd)e Sii^pe non ^1cie^cr^entfd)(anö
(icnommen, luo bay ÜBort im lö. ^u^bvb- auftritt
((ibuträuv S\civ. 3o bat iöoct, ^öofUübc, i^of^
man; aud) .sSeluiii IGII [)at ^oet ak-> nöD.
ffi^ort). 2Beaen ber CS-utlebuuna uon nöö. See=
auöbri'icfcn iuv' .s>od)bcntidic f. nod) 53orö, lau.
5)cn obcrbcutfd). Xialeften ift 53oot beute nod)
fremb. 2)ie Urbeimat bey SDorteö ift (Suiilanb, oon
luo cnol. boat ime. bnti im 13. ^abrb- iue Tibi.
(boot) unb ine 3iDb. iiebruuiicn ift; an^lf. bat (=
alun•^. beit, i^ot. *baita-) mar fd)on früber nad)
Stanbiiuauieu (anorb. batr, fd)meb. bat) unb 5U
bcn 'Jiomanen ( fr3. bateauj unb bcn Gelten (ci)mr.
badj gebruucicn. llrfyrunij üon anglf. bat =
gcrm. baita- unbcfannt.
Sorb 50t. mic anbere nautifd)c 3(u§brücfc
(f. baä- üorige SBort fornie ^arfborb unb
6tcucrborb) an-:-^ bcm l1cbö. eiUlebnt. Bord
als Sd)iff'5auv>örurf' bcgccjnet jufrübft im ^tnglf.,
iDo ci- tabula iiloffiert; bö. müfjte ba^ 2S>ort t
im 3tuc^Iaut b^ben, rote benn mbb. abb. bort
(@cn. bortes) 'od)iff5ranb' bezeugt ift; iu-
bcm ift Dianb — Siamft bic geläufigere oberb.
53e3eid)nung für ha^, roaö ber ^Jibb. bord nennt.
Gngl. board oereinigt jmei ganj t)erfd)icbene
SBorte ; ba^^ eine — anglf. bord — bebeutet eigtl.
'53rett' (got. fötubaürd '^'vunbrett', ba},u nb(. daui-
bord '2:ambrett') unb ift mit bb. 53rett uroer;
luanbt; ba^i^ anbere bat allein bic 33ebcutung
'JHanb'. 3. 53 ort, 58rett.
SBörbc ?•. (Socftcr 33örbej 'frud)t6arc Gbcne,
^•lufjebenc' auiJ nbb. börde mnbb. gebörde
'@eiHd)tebe3irr, eigtl. '@cbübrlid)f'eit', formell
abb. giburida.
^orbcU De. au'j frj. bordel i mober aud) engl.
bordel unb brotliel = nbl. bordeelj, bae eigtl.
'4">üttd)cn' bebeutete unb rontan. 2lbleitung aii^
beutfd). 33 ort ':örett' ift. ^a^ jufrübft bei
iVifdjait belegte nbb. 2Boti bringt üom Diiebcr^
Tbcin im IG. ^sabrb- cor, mirb in ^tlbeitiniÄ
©uemann 1615 unb in v. ©allbaufcnc- Defensio
Patriae 1621 gcbraud)t unb IGlG non .s>eniid),
1691 oon Stieler r)er3eid)nct (bei DJtaaler 1561
feblt 65' nod)).
borbicrcu otiu. an-> fr,), border, bav bcm
bcutfd)on '-13 orte entflammt.
S3orctfd), 53orretfd) 'iUt. „mit engl, borage
aue f rj. bourrache, bie^ auy ital. borragine. Cucüe
mlat. borago, ba» mit bcm unt 15(M) belegten
'-8 u r r i d) aui> arab. abü-ra^ 'i^sater bee 3d)tucif?e5'
abgeleitet mirb unb fid)er uon bcr arabifd)en 'OJlcbi-
cin auö ucrbreitet ift." (^. !öaift.
borflCU ;)tm. mbb. borgen abb. borgr-n eigtl.
'morauf ad)tbaben, icm. fd)onen', bann 'ibm
oablung erlaffen, borgen' (aud) "^ürge fein für
cttuay')= anglf. borgian 'bebüten' unb 'borgen'
engl, to borrow 'borgen'. Xa bic ^cbeutung
'■Jldjtung morauf baben' bcn beibcn anöercn
'borgen' unb 'bürgen' ^u (^runbc liegen tann,
barf man aflou. brega 'id) forge für ctiüac^' uer=
gleidien. SBurjelform märe germ. borg- uorgerm.
bhargh-: picllcid)t ift bergen jur felben ©urjel
ju ftcücn.
23ortc ^•. nbb. öcbnmort, ba^S' bcn oberb. 9Jla.
feblt; bay eigtl. bb. ©ort bafür ift 'Jtinbe. 2>gl.
nbb. barke, anorb. borkr (baber engl, bark)
''Jiinbc'; got. *barkus feblt. i5eriuanbtfd)aft mit
bergen fim Sinne uon 'umbüllcn') märe laut:
lid) möglid); bod) ift ^csiebung ju 53irfe mcgcn
ffr. bhnrja 9Ji. 'Sirfe' — 9i. '^Birfcnrinbe' roabr=
fd)cinlid)cr.
33orn l^t. nbb. Aorm. für bb. 53runncn.
i^örfc f^-. mbb. burse '^öric, 53euter, aud)
'jufammcnlebenöe ®cnoffenfd)aft' aijb. burissa
'Iafd)e'; ugl. nbl. beurs, bcm ba^ nbb. SBort
feinen lonoofal unb fein s (für scb) ücrbanft.
Spontan. IhiprungS (frj. bourse, ttal. borsa) ; bic
roman. Sippe entftamntt le^tlid) bcm gr. ßupöa
'abgezogene» [yell'. 2)a§ SSoit trat an Stelle
eines altgerm. DiamcnS, bcr eine äbnlid)e ^c=
beutungvcntmictlung 3eigt: anorb. pungr 'iieber^
fd)laud), Sd)laud), t^elbbcutcr, got. puggs, ai}b.
scazpfung 'Öelbbeutel'. injl. ^urfd)e.
33orft d)l. 3u bcrftcn.
iöorftc ^•. mbb. börste Jy. — bürst borst 9)I9Z.
al)b. burst ÜJlDt. = anglf. byrst unb mit l-2(b=
Icitung brystl engl, bristle '53orftc' : bors al§
germ. (ijeftalt bcr ©urzelfilbc ftedt aud) in engl,
bur 'illette' am anglf. *burr (für *burzu- eigtl.
bic '53orftigc'j. 3?orgernt. bhers- zeigt fid) in
altinb. bhrs-ti- 'SpiBc, oa^c, Gcfc'; aud) in lat.
fastigium 'äut,crfte Saute"? i^gl. 58ürftc.
Söort 9t. '28rctt' mbb. bort; ogl. got. fötu-
baürd 'miRbanf, afäd)f. nbl. bord, anglf. bord
'53rett, Sd)ilb, lifd), lafel' engl, board (f. iöorb):
öac-' altgerm. ©ort bord bebeutete ba^sfclbc rcie
53rett, momit cä in 3(blaut5.ocrbältniv. ftebt.
23ortc A. '^anb ober ^Öcfat? aue öolbfäbeu
unb Seibc', ältere 53ebcutuiuj cinfad) 'JKanb'
S3öjrf)iing
54
hxad)
in()b. borte 'Ouinb, (Jinfaifuiu^, i^anb, '-i^ovtc' i inil.
iiod) ba^ iicrtimiiMc 'öovbi ahb. borto '3aiuii,
33eia5' löaraii'-ö ital. bordo '::liani), (S-infafniiuf ,
frj. biiiil : iHil. nodi aiiiili. borda '3aum, '-i-^ciatr-
it^öfd)unfl A. im 1<>. MM). a(v ''^(hbad)inui
cinctf ÜHillc^"' bei bcii MriciK-ldirirtftcIlcvn (s- 'i^-
Spcrflc 1599 Architectura 12. 29i>. :U iifiu.»
jchr iicläitfiii: ju bcm lößl uoii DJkalcv :il9a
vci^iftricilcu ^öfdi, 'iUiidi 'iHajcn' i^chöviii ibci
üanipoDiue ir4<i älMiiciituifd) cacspes). ^3(l)b.
*büsc *bnsci '^iai'cn' fcl)lcn.
böfc 5(bi. nilib. bii'se nhb. l)ösi 'idilcdit, uii;
nü^, lnftcrii'id)tivi' : ein beut Tcutkheii eiacncö
SBovt, baö bcu übviiieu Xialctten fehlt; (33ninb-
bcbeutuiii^ mav imd) abit. bosa ''il-'Ol'lcn* — bösön
'läflcvii' luobl 'böviuillii^ vebcnb' (Cnv^n nie. bösten
cni^l. 1(1 boast 'inablen' nn-ö ani^lj. *b()ycUanV).
&v. cpaöXoq jdicint nidit ncrn'anbt .ui iein lev
iicl)ört eliev ',n iiot. bahva-i. — iiUiieiuid)t W.
(obevvlicin. '-i^O'>R)idit) ndib. bd-sewibt (nbb.
büsewihl •. i 2lMd)t. — '-öoöbcit a. nihb. alib.
bösheit obnc Umlaut, mcil früh bie Snnfope
bc§ umlnntcnben i eintrat, llvoevmanbt ift cni =
pörcn.
boficliti ;')tn'. 'Meiiel jdiieben' ;,n nilib. l)<V/;n
(ol)ne bie l-^^lbleituniv 'idilaiien' nnb 'Mciiel
idiiebcn' i. "Jlnition, '-iUutel'.
boffcln- otiiL 'erhabene ':}(rbeit uiad)cn' an^i'
fvj. bosseler, luobcr and) enal. '•> "-inboss '(\c--
tiicben arbeiten'.
V JPoH llJ. '.'öalbiticfel' (bei llJaaler ir>Gl
^önle 'ciiiliurni'): ein idniulb.aleniann. il'ort,
im Whb. '.?lbb. nnbc.^eiuit, aber n>eil bnrd) bie
bb. L'autuevfdiiebnnii oon bem luniiHinbten fr!.
botte iietvennt, id)on friüiev am Tberrbein imr
hanben. ^'nui 1."). ,'sabrb. (},. *-ö. bei Weiler v.
.Slcijcrepeni ) in bev '.'lebenf orm 5^ o t f d) n d) C-^ o 1 1 =
fd)udr.
t ^o^c 'J3i. ''-^nnb 2troh ober Aladiv' mhb.
bö^e abb. böy,«).
ii^otc "Dt. mbb. b(jtc abb. liulo — anbb.
anbl. IhkIo, an(\\i. bnda 'i^ote' : iicvm. *budan-
ift "Jiom. "Jlacnt. uon ber in b i e t e n itedenben 'i*Jv
ncvm. bud. iE>iV bbudb. Ta.^i '-iU"» 1 j d) a f t auv
in()b. boteschafl botschaft abb. jjofoscaft bo-
tascaf (aidd)j. bodsrepi ani^lj. bodscipe); f.
= id)aft.
^otf(f)aftcr 9.1?. bafüv in ben 'Keidivabjdiieben
nom t5nDc ^ec■' l.">. ^uihrbv. bie- uim ^Keaenvbnri^r
DonKi.')! *^otidiaft fonhxt alö '(>kianbiid)att';
fo and) oft bei l'nthcr ,v 'i^. 2 Mov. ."), 3 1, um neuere
i^ibelaucniabeu "iUtidiaftcr cinflejet.^t haben.
2:ann tritt — jucrft bei ,'soh. i^ümnäuy l(i.Jl
(lapilulationcs Impcralorum 3. 'ül — ^ott =
fdjafftcr 'nuncius* neben 'V Ott jdiafft'legalio'
auf alc^ ^cjeidinnui^ bev cinsclncn 93KtaIiebe§
einer i^ot jd)aft. '-8 o t f d) a f t e r i^cbilbct une ,H u n b =
i dl a f t e r nn':> W e f e 1 1 1 di a f t e r eridiciiu i^lcidi^eitiii
uereiu.H'lt i,^. ir iHiiiantonhoiintal Kili^ A S^ B -l-a
C. li'i 'nicr mit einer initfdiaft beanftraiit ift'.
Tod) u)nrbe bac- fid) bauuilc' einbüracrnbe fr^
aiiibassadeur alUiemein iicbrand)t. »"sufolAC ber
fronen 3treititifeiten über bie biplomatifd)en 'Mamy-
flaffen beim lltimmciier üoui^rcn KiTT ff. fd)eint am
ilnener .'öof bav' '■^ebürfnic' aofnhlt luorben ,^ii fein,
and) im Tcutfdien ,vinfd)cn höheren nnb niebcren
WcfauMcn ,^ufdieibeu: baboi iintrbe füramliassa-
dour iUnfd)after, für cnvoye '^Üuief aubtcr
i^eiiulhlt i;i-^eleiic ein.u'ln feit KiOGi. Ter il>iener
3tn-ad)iiebrand) büniert fid) fd)lienlid) feit etma
1711 [vc\\. buy im ,^nli 1711 am ^lieaeuvburiicr
J){eid)ötart ucreinbarte '^U-ojcft einer bcftänbinen
SBahlfaintnlation ^>lrt. XXllli aud) im ))\c\d) aiU
mdhlid) ein für ben miubefteuö furfürfllidicn
i^crtreter. Ta.^n ftimmt (S. &. .vSeränc-' 1721
Webidilc nnb lat. ."sufdiriften 3. 27:?, ber ba§
Üinn-t ak-' am älMener .s>ofc iicbrand)t jnr 53c>
fciti^nni^ be«? uerbreiteten 5(m b af f ab enr em=
pfiehlt. % Tone.
il^ötttftcr fli. '}lo\]\. ^ili^eiU. 3um \[c\. il^orte.
Jt^iUtiri) '))l mhb. 1h. loch boteche 9JJ. abb.
hotaldia Tv. ; '-l-^cjiehuiu^ ,^ur Sippe uon iMitte
ift UHihrfd)einiid); u^l. nod) aiuilf. bodig eucil.
body 'iiörper', ahb. builcminjr, uielleidit and)
nbb. "-öoben":" iHn-u)anbtfd)aft mit lat.=nr. apo-
tliL'ka liefsc fid) mit einem .löiniueiv auf nhb.
^ifd)of an§ episcopus empfehlen; inil. ital.
bultcjra (frj. boulique).
i>iiuonct l^c. ifeit "Dienaiuev 1722, 3pauu=
tiuö 172n nnb 3perauber 1727 iierjeid)uet i axbi
fr,^. bouiiiK't i3unoinmui fiub 3traun nnb
fd)iiiei'>. ''Diaieu, haier. '■lhifd)eni.
iinuulc A. (^n''> eiuil. hnwl, f. '^Uille-.
büi;cn ;',tR). um 1n<I(i übernommen anv eiu^l.
td l)(.x. filtere 'iliebeuform am Gnbc be§ 18.
»uihrhv. baren bei '-I^üraer, 2lMelanb, .Hinblcben,
3enme; and) nod) 3d)iller Aicffo V 7 ibu"? a
für euiil. o u'ie in A-rad en^il. frock). Tic
neuere Vantform iWoetbc .")(>, I(i7) ift nad) bev
cnfll. 3d)rcihunii lU'veiiolt.
lioiKCttcit, boDCottiercn C)Uv. am-' bem im
."öcrbft iSSd auftommenbcn i^leid)beb. eufll. to
b()yc(jll. A>auptumnn ^uime-ö "iUn)cott mar Wnty=
uermaltcr ,^n 'i!o\u\i) ''A'Jaft in ber Wraffd)aft "IKapo
in ,'svlanb; über ihn fprad) bie irifdic 'i'anbliiia
Isso ihren 'V>an]\ a\b>, luorauf l)in uicmanb für
ihn arbeiten unb mit ihm uerfehvcu mollte; er
mar ba-ö erfte Cpfer bey nad) ibm benannten
i'erfabvcu«^. Üi^l. bae NE. Dict unter Jjoycott.
Ornrf) ^?(bi. (bef. in ;')Ufammenfel3uniien mic
'i^xad
55
53rniic
58rad)fclb ujui.) ijt crfl iidb.; in()b. ift imv bic
3ufantincnicl?uiiii l)rachmanet \"sunt', ba^ a[^
erftc-^ ilontiiofition^oalicb ein Subft. bräche af)b.
brähha (iimbb. bräke) J-. 'oratio prima' cut=
I)ält: bic 58vnd)c ift Umbvcd)unci bc^i 55obcn§
nadi bcr (ynitc; ',u dvcdicn.
i&rad ')l '^^luvidiutV a\b> innbb. brak '@c-
brcdicu, 'lUaiuicl' cic\Ü. ''-Bnid)' ; inil. ciuil. brack
'üövud), ("stiller'; f. brcd)cii.
SBrnrfc 9Ji. ml)b. mnbb. bracke al)b. bracko
'Sinivliunb' ; faiim ucnuanbt mit ancilf. ra;cc
nüttelciuil. racch'3inirimnb'(anorb. rakke >. ©iitil.
bratchct '3inirl)unb' ait'ö mittelciuil. braclie cnt^
ftamuit belli afr,v Ijrache, ba^^ mit feiner vornan.
(Sippe (Pill, itctl. bracco, fvj. l)raque brächet)
germ. Urfprniuv^i ift. 9.11an bcntt an 3>eruianbt=
jdiaft mit lat. fragrare 'ftarf riedicn'.
^rorflimifcr 9J. 'Sccruaffcv', erft nlib., anö
nbb. brakwater, ogl. nbl. brakwater, ba^n engl,
brack 'Salj', nbl. brack 'falsig' ; engl, brackish
water 'i^vadmaffer'.
t !0rnöcu 'DL '©ehivn' (nbb.) aui^ mnbb.
bregen = nM. l)rein, engl, brain (anglf. braj-
gen). '}(lv nnlevulan^t luivb nerglidien gr. ßpex^oc
'isovbertopf ; nvfprgl. 2Bnr3elgeftalt märe für
ba'^ gevm. nnb ba«i gr. 3Bort mregh mrogh nad)
Cftl)off 9JJorpli. Untcrf. V, 92.
^ramiccicl 'iJl. C-Bvamftangc) 5"- cvft nlib.,
aii§ nbl. braiiizeil mit glcidicr 53ebentnng.
JÖrnitb Dt. mllö. brant id) aliö. brant m.
= anglf. brand engl, brand ''-Bran^, (Vener=
branb, Micn', anorb. brandr '53ranb, .Hieif: jn
brennen, 2.B3. bren (au§ bem 3}einfd). flammt
bte roman. Sippe oon frj. branden 'J-arfel'). —
branbmarfen 'ein 3cid)en einbrennen', erft
n()b. — branben '^\Xm., erft nbb., an§ nbb.
nbl. branden, baö jn iß ran b geliövt nnb eigtl.
'flammen, fidi mie ^s-lammcn bcmcgcn' bebeutet;
baju ^ranbung. — !öranber DI., nur iil)b.,
an§ glcidibeb. nbl. brander 'mit iörennftoff ge=
füUteö Sdiiff jnm 5ln,^ünben feinöl. Sdiiffe'.
^ranbbrtcf Dl. eigtl. 'amtlidie 58efdieinigung
für öente, bie ha^ 3')i"e im ("s-eucr oerloren baben,
um DJlitleib ju cvmed'cn' bann '33ettclbricf'.
3nerft in MinMeben-? 2tubentcn=2Bb. 1781 gc=
budit; fridier '-Beleg IGGs isagantenliofpital B 8^.
T S^routc A-. f. 'iUanfe.
Sörnffc f"^-. 'Seil am Gnöc ber Segclftangcn'
erft nlib., any nbl. bras fvj. bras 1 ans brachiiim
eigtl. '2Irm' bann 'treffe an einer Segclftange');
br äffen 'bie ^raffen inditcn' nbl. brassen
an§ frj. brasser; t)gl. andi nodi engl, brace
'Segelfeil' gleidien llrfprunge.
Straffen 'Dl. iTvifdmame) ndiö. brahsem
brasem al)b. brahsa brahsia brahsina 'Dl.O"-;
i>ie oberb. 9?la. bemaliren nodi jet^t bie Aorm
'-öradifme iDic Aorm '^raffe a., 53r äffen 'DI.
ift mnb. mö.; bei Gr. '^llbenic^ im Gfop 1!)
bafür 53 reff um; pommer. braksen). 33gl. bic
glcidibeb. nbl. brasem, engl, brasse. 2(u§ beni
'Jlltöentfdicn flammt fv^. brC'me (au§ *braxmaV),
moraU'-> engl, brcam entlclint ift. Tic Sippe
gebort vnelleidit 511 einem altgerm. ft. -^xw. breh-
wan 'glänjen'.
t JBraft 'DI. 'öram' (int 18. "salirt). aw.^--
gcftorbeni mbb. brasty ju ©cbreften.
t »raft 931. f. ^rat5.
SBratcii 931. mbb. brate al)b. brato '331. ; äu=
frübft al'ö lat. brädo 'Sdiinfcn' im '2(nfang bc§
6. 3öbi'l)y- t^ci bem fränf. ^(r,^t 5(ntliimu§ bc=
^cugt. Ta§ mlat. S'Bort ift audi fvüb roman. ge=
morbcn: proucns. bradon 'ÜBulft, Jleifdi, 'iBabe'.
3]gl. anöb. brädo unter '-IBaöc, unö 'Söabc' mar
audi bic al)b. mbb. ^gebeutung. ?iber fdion in
mbb. Seit jcigt fid) bie lieutigc '^cbcutung unter
bem Ginflut] tion braten.
braten Stiu.ndib. ])niten alib. brätan ft. ;]tiu.
= uDl. braden, anglf. brä-dan 'braten' : bie germ.
ft. 'i^erbalnnirjcl länt fidi al-? uovgevm. blu-edh
ober bhr»H öenteu; Icl3tcre6 bdtte nielleidit an
bem unter iörobem jitierten aliö. brädam eine
Stü^e. 53rüten (got. *brödjan) fönnte and)
3ur felben SBurjel geftellt merben. Stuf Porgerm.
bhredh roeift audi gr. TrpriGuj (fallÄ für ^cppriBiu ?)
'ucrbrennen, in '-öraub fegen' (meift mit bem
oufat5 TTupii. S. nodi 'Kilo pr et.
^^rntid)C ^■. im 17. C^abrh. entlebnt au^ ital.
viola da braccio.
brausen :^iw. mliD. brachen abb. brühhan
:= anglf. brücan 'geniefien' (aud) 'pcrbanen,
ertragen' ) engl, to brock 'ertragen, leiben, bul=
ben' ; afädif. brükan, got. brükjan 'braudien,
geniefjen'. 2em '3iorb. ift 'ba^ ociti«. urfprgl.
frcmb. 2^ie oorgcrm. ©eftalt ber 2Bj. bhrüg
ftimmt SU lat. fruor, bay a\\.^ *fruvor für *frug-
vor entftanben ift; bac-- '4>ait. lat. fructus, 'itav
laiUlidi mit gcbraudit unb got. *brühts iöcntifdi
ift, 3eigt ben rour^claucdautenöcn Outtural, cbenfo
lat. fruges ufm. 9tominalbil^ung au§ Söj. brük
(bhriig) ift ^raudi, aliö. brüh.
23rouc 5. mbb. brä bräwe. ©§ geben jrcei
laut= unt) bebeutungv'Permanbtc SBorte im ®erm.
nebeneinanbcr ber, bie fidi ntebi-fadi gcmifdit
baben; ben alten Unterfdncb geigen anorb. bn'm
''Jtugenbraue' unb anorb. brä '3(ugenlib'. 3'"
3ri)b., roo 'üal^ alte brii '33rauc' (= ffr. bhrii,
gr. öq)pü(;. afloo. brüvii au&ftarb, fagtc man
bafür ubarbräwa — obarun bräwa (= anglf.
oferbrüa mc. uvere brejes). 9^Iit ibg. bhrCi
ftcbt o.{)'b. bräwa in fcincrlci etiimologifdicm 3"=
brauen
56 —
breit
fammentianö. 2:ic§ bctul)t auf gcnn. bre(h)w6-
luic ani^Ii. brä-w auf ticrm. bre(h)vvi-.
brauen ; )tiv. mbb. brfnven briuwen ahti. briu-
wan = anorb. brugga, nbl. brouwen. aiuill. br(''<>-
wan cnfli. to brew. ;]u bcr aui? bicjcn i^cvbcll
ciidilicf5barcn altflcrni. ftarfcu i^cvbnlnnivjcl bni
auy ibii. bhru (bhrew-bherw) 'brauen' ticbovt
pbniil.=tbraf. ßpörov 'iöicr, Cbftiucin', ba^> luobl
für C[X. *9pö-Tov ücbt; and) lat. defrülum 'cin^
i"(ctod)tcv 5}Jdü' foiinc lerveoV. ferner altir. bru-
tlie ''-8rühc' ibriith 'Wlut' — bniitli '.Uod)cn'!.
Unter 5^rot nnrb übriiicn'? iKSeiiit, bnr, bie '-iV
beutunn ber 2Bj. bhru- früher einuml eine all
iicnicincre niar; v(\\. and) nodi brobcin.
brnun '?lbi. nibb. a()b. anbb. bnm = nbl.
bruin. frief. anaÜ. bn'in cnal- brown, anorb.
bri'inn. Ter iienn. Aarbennanie brauii inc^ "Mo-
man. <vc{l. bic Siiu^e von ita(. l)run(), ü;v brun;
j. blonb' iinb inc' £'it. ibrünas 'braun'). Tie
cifltl. Stannni'ilbe uon ib^. bbr-üno- cv)d)cint in
lit. beras 'braun' ivc\\. ^äx), foroic reburli,^iei1
in ffr. babbrü-s 'rotbraun' unb biefc Aorni bcc-
5(bi. erfdieint aenieinibiv aU> 53e,^eid)nuna cine-ö
'bräunlidieti im Ülniiier Icbcnbcn Säuiictiercö'
(v<\\. '-hieben, '-l^raun a\-> '.luinicn bcö '-i^ärcn
f. unter '-i^är.
S^röniic ?(. ni()b. briune 'ba§ Söraunfcin'
,^u braun (alö.Ürantlicit 'braunrote (?ntu'inbuna
ber l'uftriihrc' '.
it^rnuv ll'i. nihb. brüs 'L'ännen, ^häufen'.
- üraufcn ;ltni. uihb. brfisen = nbl. hniison
'braufen' ju bruis '3d)auut, Wifdit' ; baut audi
"-Ö raufe 7s: 'Wientanne'.
T iörnu)d)C a. ''-yeule' nibb. brüsclie 'mit
*-ölul uiucrlaufcnc '-i^cule'; ha\n eniil. Ijriskct
''■öruit ber liere' unb anorb. lnji'isk 'Mnoriiel'.
Xer allen aemeiniamc 3tamm müntc 'runblidic
(^rböbuna' bebeutet haben. 3. nod) '-i^- ik- di c n.
iPrnut A. nibb. abb. brfit a-; flot. brnps
(Stannn bnuli-) bcbeulet '3d)nneiiertod)tcr' ; ba.^u
flot. bn"ij)-fa}js '^^rautherr' uiot. I'a|)s ^leid) flr.
ttöök;. bav, wie iroTvia .^cijit, für ttötk; =
altinb. patis '.'öcrr' fleht!, b. l). '53röutiaam'.
ÜJJbb. bnil be.^eidmct bie 'juniie Arau, bic iKen^
ücnndhlte'; bao entlehnte nfr^. bru, älter bruy
id)liei";t fid) feiner '^H^bentuuii lucrtcn .uinädift an
iiot. I)rri|)s '3d)n'ieaertoditcr' (flot.lat. brfita in
Wloffen unb infd)riftlid)); »fll. nr. vü|aq)n 'Girant,
iuniie ?rvan, 3d)niieacrtoditer'. 9luf ciifll. iöobcn
Ulli- nuillf- bryd ''-l^raut' engl, bride 'jun^ie
Arau'; u^l. nodi enal. Iiridal '.s>odi,Kit* an<:>
auiilf. bryd-oab» 'ihautbier' lalfo urfm^il. bride-
ale>. 'Jluenuirtiiie i^erumubte fehlen für aerm.
brüdi-, rocnn nidit lat. Frulis a\<- '-öeinamc
bcr 93cnu§, ba§ einige au?< gr. ^li^hrobitc
beuten, rcrmaubt ift (ibg. ®rbf. bhriiti-V).
ii^räutioam $)]. mbb. briutegome ah'O. bruti-
goino =^ afädlf. brüdigumo, nbl. In-uidegom
bruig(jm, auiilf. brydguma (eui^l. mit Umbeutung
bridegroom, angelcbnt an grodin '^uiuiilinn'),
anorb. brüSgume. Ta? Mompofitum (bafür
got. briij)-fal)s eigtl. '^rautberr' f. unter 5ßraut)
erfdieint überall in ber nbb. 53ebcutung. Ta§
2. ilHntelcmcnt ift got. anglf. guma = abb. gomo
'iliann' (urücrmanbt bem lat. bomo 'Wenfdi'
a\K- ibg. glioinon; vgl. O.'tanni. ,^mi bcn nib.
nbb. 'AUa. haftet *-i-<räutigam in mannigfaltigen
ijaiugcflaltungcn (mcdlcnhurg. brüjain, uicftfäl.
l)ruiiiie. thüring. braitxn britxn brlligain, fränf.=
henncberg. brltxm; aber in Cberbeutfdilanb hat
bie ^i^olMlH-adie bafür meift .sSodijeitcr (eben=
fo .\>od)seiterin für^Prant) eingeführt feit ber
mhb. ;^cit (fdnuäb. bautseitr, elfäff. böxtziler,
baier. lioxtseilr: biefc '-J-<c',oidinung rcid)t nörblidi
biv auy Cbcrhcff.i. '^Ino Thüringen unrb '-i^raul
für ''-i^räutigam' angegeben mgl. .v»err '-i^ruht
bei ilHndimann 17;i2 '^^oefic ber !)iieberfad)fen II,
ITC)); ähnlid) früh engl- bride für bridegroom.
brnü 'Jlbj. auy frj. brave, bcffen Urf^rnug
ani' lat. barbarus fcftfteht. 2)a§ frj. SBort
unirbe im ;5i) jährigen Kriege bei un§ populär
(^eleg: i'iofdierofdi 1(;42 Wcf. Wi- h ''D »nö
ift feit ;lcillcr Kl Di (5-inftcln IIb Hill in bcn
Arembuun-tcrhüd)ern verKidniet ; .s>enifd} lülG
bietet e-ö nodi uidit, mohl aber 3d)ottcl KJGii unb
3tieler l(Jf)l.
brauo C^lueruf) um 1750 bei un§ auftommenb
nad) ital. bravo (eigtl. 51nruf = 'brauer ÜJiann';
im 'Jlnruf on eine Arau aber ital. brava).
brctbcn mhb. bri'cben abb. bri'liban = got.
Ijrikan, anbb. auglf. bröcan engl, lo break, nbl.
broken 'bredien': aui-> einer gemcingerm. ftarfen
l^erbalnnirjel brük = norgerm. bhreg- in lat.
frangere, beffen ^Jiafal in l'rOg-i fehlt (lat. fr<"gi-
mus = got. brc'kum). 5!}Jit "Jlblaut finb au§ ber=
fclben äCnirjel gcbilbet nl)b. '-öradifclb, '-örud),
^^rorfcn.
SÖrcflen f. '-i^ ragen.
Jt^rci l'J. mhb. bri abb. brio ( Wen. briwos) OT.
nbl. lirij, anglf. briw ':i^rci'; üseruianbtfdiaft
be'j germ. briwa- ''-i^rei' mit ber unter brauen
behanbelten 2l^j. brü ift nid)t möglid). 3lbcr äl^i(.
br! 'tod)cn' in anorb. brime '^eucr'? 5lud) an
lat. friarc '.^rbröcteln, verreiben' h^t man gebad)t.
breit 'Jlbi. mhb. ahb. breit 'auvgebehnt' =
afädlf. brf'd, nbl. breed, anglf. bräd engl, broad,
got. braibs 'breit'. 2Bahi1dieinlid) auy uorgcrin.
tnraito- ,^1 ber im Str. erhaltenen SBj. mrit
'jcrfallcn' (eigtl. 'fid) ausbreiten":').
23rciujc
57
S3villc
^rcmfci ^•. bic nbt». '-Benennung, für meldic
fl-ül)[)b. '-i^ VC nie gilt (>= nilid. bri'-ine al}b. brenio
'33rcniic'j. Tic obcvb. l'cnfograplicn be§ 10.
3al)r()§. lüie 2nfi)pobiu'o 5(lbcvue 9}JaaIcr ßrufiuö
I)aben nur brcäm brem (cbcnfo öutljcr 33remc);
unb cbenfo ift nidb. breme in bcn mb. obcrb.
9J^a. lebenbig geblieben. 9(bcr 6()i)träu§ Aap. 87
I)at brüms, .s>cnifdi lOlG fennt !i3rcntfc neben
Sremc (Stielcr 1091 nur '-Bränie). i^remje ift
nbb. llrfnrungv, cntfpvedienb anbb. briiniss(i)a,
onglf. nie. brimse. äl>ur3c( ber gatt^en Sippe
(gcnn. bremon- brimisjo-j ift ba§ unter britni:
mcn bebanbcltc ibg. bbrem, mo3u aiidj ffr. bhra-
mara 301. '53icnc'.
!!bvcmfc2 A.'ixmmfrfnib' (bafür alem.^fdnuäb.
mike(^-.)fpätnil)b. bremse ,'v.'Älemnic,911auUovb':
entlehnt au-i mnbb. premese = mnbl. praine
nnbl.pram ';)Uiang';üg(.nbI.prainen 'bcbrüd'cn'.
jygl. (Irand.
brcuucu otiu. ucrcinigt in feiner 53ebeu-
tung ni()b. brinnen ft. ^tiü. 'brennen, leuditen,
glänjen, glüben' unb ha^ juge()örige Jaftitiu
brennen fdnn. ;)tit). 'anjünben, brinnen niadien';
jene'? ift got. a[)b. anbb. brinnan 'brennen intr.',
biefcy got. brannjan 'anjünben'. l^gl. anglf. bir-
nan intranf. — ba^rnan bernan tranf.; engl, to
burn ift trnnf. unb intr. luie t>a^ nl)b. otro. Unter
58ranb ift barauf aufincrffam gemad)t, ba\\ nur
t)a^ eine n be§ got. ^cxb^ brinnan jur SBurjel
gc[)ört; ba§ gmeite n ift eine präfentifdic 3(blci=
tung (ogl. and) rinnen, rennen); bic Jvoiin
mit cinfad)em n 5eigt fid) nod) in anglf. bryne
'Jcitcr^^brunft' (auv *bruni). SS?^. bren-, uorgcnn.
bhren ift in bcn übrigen ibg. opradicn mit ber
Sebcutung 'brennen' nod) nidit nadigenncfcn.
t ^rcittc A\ '3(rt Sütte ober Äufe' ein ober=
rl)ein. 2Bort, feit etma 1500 beseugt: Sef)nraort
au^' ttal. brenta 'SBcinf af?'.
t brcnjcln 3^1^'- 'uerbrannt fdjmecfen', erft
nl)b., üeratiüc '3(blcitung non b r e n n c n. S^gl. a n =
I)eimeln imb börfeln.
^rcftöc J. au§ frj. breche, roo()er aud) ba^
ßleidjbeb. nb(. bres, engl, breach ibai frj. 35>ort
wirb auf genn. brekan = bred)en 3urücf=
gcfül)rt). Tic Gntlcfinung gefd)ab im 3(nfang be§
17. 3Ql)rl)§. in bcn Sdireibungen breche bresse
presse pressa: 33refdic ift l)äufig bei n. 20all--
i)aufcn 1016 Manual. Milit. unb 1017 Corp. Milit.
©. 189 ff. tlterc Cnbograptiic im 17./18. 3al)rl).
nieift breche — 53red)c.
JBrett dl ml)b. al)b. bret (@en. bretes)
91. = anglf. bred i«. Unter 58 ort '!örett' ift
gejcigt, baf; baS^ 3(ltgerm. für ^rctt äroei im
©runbc ibcntifdic, nur burd) 3(blaut getrennte
SBortftämme breda- unb borda- Ijatte.
Ätugc, (5tt)mologiicf|C-;- SSürterbucf). 6. Slufl.
93rd|cl 9J1. J. mbb. brezel and) breze al)b.
brezitella unb brezila (bergita); ba3U baicr. die
bretzen, fdinuib. brätzg brätzet; elf äff. 53rett =
ftcll bei DJturucr unb ^'ifdiart. Tic fd)mäb.
^■orm, fomie al)b. brizzilla fe^en ein germ. e
üorau§ ; aber ber 3?ofali§mu§ ber übrigen (Vormen
ift unfid)er. 9Jteift neriueift man auf mlat. brä-
cellum (barau§ bräzil, umgelautet brezilV) refp.
bnlchiölum '3lrmd)cn' löcbäd bat je nad) ber
J-orm bcn ^lamen; ugl. 3. ^. mbb. kräpfe ',s>rfen,
bafenförmigcy ©cbiid'); nd)b. bi-tezte märe ein
brächitum. 3(u§ ai]b. brezitella cutfprang nl)b.
^retftcllc (Strafjb.), ittbem breztella in '^rct =
= ftcllc (3. 33. bei @oliu§ 1582 Nomencl. ©.366
'-örettftell ) aufgelöft mürbe mit falfdier ©ilbcn^
trennung; fo folgern mir nl)b. ein Tapfe au§
A-ufUapfe b. l). jyitf5 = ftapfe. @egen bic
Tcutung ber gansen 6ippc auö lat. bracchium
fd)eint ba^i ^veblen be§ 2,Borte§ int 9\oman. (bodi
t)gt. ital. bracciatelloj ju fpred)en. Tann föntUc
man al)b. bergita brezita üielleid)t an anglf.
byrgan 'cffen', altir. bargen 'Äud)en' fnüpfen.
©rief m. mbb. abb. brief abb. briaf m.:
au?- lat. brevis (ergänsc libellus); ba§ au§ lat. e
gcbel)nte rom. e in lat. öc()nrooi1cn mirb burd)
ea 3U ie (ngl. -^H-iefteri; lat. brevis unb breve
bebeutet 'fur3ec^ Sd)rciben, llrfunbe'. Ta» ()b.
2öort hatte urfprgl. eine allgemeinere 'öebeutung,
bef. 'Urfuube'; baber il auf brief unb ücr=
brief en. 9Jll)b. al)b. brief '33ricf, Urfunbc', über=
banpt '@efd)riebene'^' (cngl.brief'3lftenftüd'). Set
ber 3>crtaufd)ung ber altgcrm. 91uncnfd)rift mit
ber bequemeren lat. (5d)rift (f. fd) reiben fonne
53ud)i übcrnabmcn bic Tcutfd)en einige auf bic
(3d)rift be3üglid)c 2Boi1c; ai]b. briaf erfd)cint im
9. 3al)rl). (bafür got. bökös — böka 'Urfunbe').
33gl. nod) linte.
SBrtcfttJCtf)fcI f. unter Äorrefponbcnj.
Srtjiabc ("v. feit Sd)eibner unb Sticler 1695
in bcn ("vrcmbroörtcrbüdicrn i)cr3cid)nct (33cleg:
y. 3:roupit5cu 1038 Äricg-^hinft unb ^Jt. aiiietl)
1084 Artiil. II, U): mit Bataillon, 53atterte
u. a. ein Sebnroort be^ SOjäbr. Krieges au§ fr3.
brigade refp. ital. brigata.
briüttttt 3tbi. feit Speranber 1727 Der3cid)net;
c§ begegnet fd)on 173(J in ber ,s>amburger S^^djv.
„ber alte Teutfdic" ©. 70: an?-' fr3. brillant.
S3riUc (1. cigctulid) '^Mural 3U fpät m[)b.
barille berille brille (nbl. bril) DJJ. ift ba§
gr.dat. beryllus 'SerpH'. 2Bie 3ablrcid)c ocug^
niffe unb erhaltene Stüde 3cigcn, fdiliff man bic
burd)fid)tigcn ä^arietäten be§ «oalbcbclftcinc^ unb
bcn mit ihm mehrfad) üermed)fclten Serghn)ftall
in 91eliguicnbehältcr unb Jllonftransen ein, um
bcn 3"h«[t fid)tbar 3U mad)en. ©§ hat ba§ in
8
bringen
58
SBrot
natüvlidieni oiu'nnnnenliani] burdi btc S8eobadi=
tuiiii bcr optiidicn ©irfuiKj um 13»Xt juv Qx-
finbuiiii bcr drille iicfiilirt, s» bcr man heute
nidit luclir bcn i^cmtl, molil aber nod) bcu '-8criv
fniuall uenuenbet; ba^- Ölac- wax anfanav minbev
geeignet, t)a man ci-^ erü alluiälilid) bläodicutrci
gcuuii barüellen lernte, ^i» AranuM". uerrülirtc ba-J
(Sd)nftbilb ju mouillirter "^luvjin-adic bcr i^cbn^
form borille, ju iucld)em latiuifirenbcy bericle,
berique trat (vc[i. manicle — manille i, in 'ijjiariier
Tialettform besicle; in bcr älteren Aorm unter
itreu^iuii mit verre nod) in diainant vcricle
'Mniuall ober OMaci in '-örillantid)lirT. ©bcn=
balier tommt frv briller l^a^ad1 ital. brillarei;
in ^-örillant fetjt lidi mobl nod) bie uriin\-|l. ''^c
bcutung fort, ba bicv junädift bie Aorm be&
(3d)linö be:,eid)net, bie ftarfc Aaccttiruiuv bereu bcr
iöenill bebarf. Xie Sunt'ove bc^> unbetonten o uor
r in '-J3 r i 1 1 e taun, mie bei 5^ r i 1 1 a n t , au'o Araut=
reid) fommeu, nnrb aber felbilänbiii im Teutid)eu
crrolgt ieiu; v(\\. grabe, bleiben, glauben.
2lltereC' Snnoinnnon c,. I. nod) oberb.i fingen:
j lue gel. — (^. ^aiit.
brtnacit ;Stm. ml)b. bringen al)b. bringan
= got. brifTfian, anglf. bringan engl, to brin<i ;
baju ogl. aiäd)i. brengjan, nbl. brengen, anglf.
brcngan. Tic ibg. Wcftolt bcr nur bem 9(uorb.
febicnben fpejirifd) germ. il^v für 'bringen' märe
bhrengh (l)lirenkVi.
5örtnt'!)Jl. auv ubb. brink, ngl. attorb. brokka
(anv *brinkö) ^y., beibe '.iMigcl' bcbeutcub; baut
engl, brink 'ilJanb, Ufer'.
5örtfc A. 'lcid)ter Ül^inb' au§ glcid)bcb. engl,
brct'zc iiuoher and) frj. brise)?
iProrfc, ihorfen 91^ ml)b. brocke abb.
brocko W. feine abb. "ilicbeuform brohlio ftedt
in bem gleid)beb. fd)mci3. broxxaj: got. bafiir
gabruka a.: burd) "Jlblaut au§ brcd)en gebilbet
(ugl. Irottc JU treten». Xaoon brodeln,
brörfclig.
Jörorfiicrlc A. 'ungleid)c '^icrlc' crft ubb., ju
fr,v bar(t(|ue. portug. barooeo ^mn. barrueco)
')d)icfrun^'.
brobclu, br übe In Duv. an» mbb. brodeln
^^tn>.; bani nd)b. aschenbrodele '.Slüd)cniuuge',
roorauc^ 5lfd)cnbröbcl. 3. brauen.
JBrobcin 'VI ml)b. bradem 5)1. '2)inift* abb.
brädain 'Xunft, !^and), .V>it3c*; Dcrmanbt finb
t)ielleid)t anglf. br;i|) 'Xunft, .\>anci), S^Mub' engl,
breatb unb, fall'5 br- an^ i^g. pro al« ^h-äfir
,^u fafien, aud) ?ltcm abg. 5©,5. <"t).
jPrombccrc A. mb^. bräml)or abb. brämbori:
eigtl. bie '-i-^eere 'einer Xonmn*, abb. bräino mbb.
bräme (aud) 'Xornflraud)' idierbaunt). Xa.^t
anglf. bröm engl, brooni '©inftcr, ''^^friemfraut'
(ubb. SBvam 'iSefenginfter'^; anglf. bremelengl.
bramble. nbl. braam '58rombecrftraud)', mober
frv framboise.
Jj^ronsc A- in» 1'3U iuv' Xeutfd)e (mie in§
(vngl. alv bronze; aufgenommen; bie ^rembtuör:
terbiuber nor IT^ii ) fonien bay 'ähhI nod) nid)t, ba?
3uerft in 'llJennnery "Jihilof. t'eyic. 1787 uerjeid):
nct roirb (ganj ucrein.^clt brunzo in IburucnfjcrS
Onomast. 1583). Xic '3Iuyfprad)e meift auf (Snt=
Icbnung an^ frj. bronze ; ba§ ju (^runbe licgcnbc
ital. bronzo beritbt auf fpätlat. aes Brundisinum.
^m '^Utcrtum i'^iliuiuc-'' ^Jiatm-gefd). 83 c. 4:3; 84
c. 4"^; marcu bie broujeueu Spiegel au» ^runbi=
fium C-I3riubifi) berühmt.
JProfam O.'L — '-i^ r o f a m c ,'\-. uom nbb.3in'ad)=
gcfübl in eti)mologifd)c ^cjiebung ju ^örot unb
Samen gefegt; ogl. aber mbb. brösem brösme
abb. brösma, anbb. brösmo 'itrume, 53rörfd)cu'
(got. *brausma '^roden' fehlt). GiUiueber ift
i5ermanbtfd)aft mit bcr in anglf. brrotan 'brcd)cn'
ftcdeuben germ. ii\v brul aujiutehmoi ober mit
anglf. brysan, afrj. bruiser (engl, to bruise)
'bred)en' aui? einer felt.=germ. 2Bj. brüs, n)o;;u
aud) afloo. brüselü '6d)erbe' — brOsnati 'ab;
ftreid)cn, abreiben', fowie lat. frus-tum 'Stüd'.
5yrö':5d)CU''Ji.''-örnftbrüfc bci^i^lünbcy', crft ubb.,
an<:- bem llUb. oocftfäl. bafür OJiibbcr, 5ütmarf
-lUih'hf Icifd)! ugl. bän. bryske, engl, brisket,
frau;,. brechet "i^vuft ber Tiere'.
5J5rofd)ürc a. im is. ^^rbrb. an% frj.brochure
unb brofd)ieren ,Stn'- auä frj. brocher.
Jörot ^Jt. ml)b. abb. bröt 'i)J.; bie ^orut
mit t ift bie ftreng hod)bcutfd)e; ngl. nbb.
bröd, nbl. brood, engl, bread, anorb. brauö.
Xa^o alte ererbte 2Bort für iörot mar 8aib
(got. hlaifs); unb altertü)nlid)e .Hontnofitionen
mie anglf. hläford (für feltcnev' liläfweard)
'.'öcrr' eigtl. '53rotRiart' (engl, lord) bcmabrcn
ba§ altgcrm. 2Bort (f. Saib). ^Jicbeu bem alt=
überlieferten äBorte fam, au§ einer germ. äBurjel
neu gebilbet, ein bem Wenn. cigcutümlid)Cü iBort
auf. Xic il^ur'icl non '-Brot ift bie uon brauen,
für bie mir eine allgemeinere i^ebcututig 'burd)
Ölut, Acuer bereiten' ab? mimgl. atmchmcn
mufiten; ngl. anglf. engl, broth 'Suppe' (ital.
brodo ',\leifd)brübe' ift germ. nrfprung§') unb
brobcln. 3n üörot mürbe c& mit bcr fpc.^iellen
53cbeutung 'baden' fterfcn. (Sigentümlid) ift ein
altgcrm. .Hompofitum mit 58 rot: mbb. biebröt
nbb. '-i^icneubrot, ngl. anglf. beobr^ad engl,
beebread, alle '.s>onigfd)cibc', eigtl. '53rot bcr
'iMcnen'; iji bicfcr .Hontpofition tritt — auffälliger
SBcifc - - bac' 3Bort '-l^ r o t ant früheften auf. :»^m
älteren '?(nglf. fehlt bie '-öcbeutung bc^ engl, bread
nod), bie aber fd)ou im ?lbb. norbanben ift.
23nirf)
— 59 —
brünett
S^rnrf)^ W. ml)b. bruch a()b. bruh(hh)9}^:
imid) 'Jlblaiit nii-o brcdicn (icbilbct.
t S^rud)'-^ 9.1^ 9t\ 'fcmbtc ilöicfc' ein fränf.--
fäd)i. ä'Bovt, ml)b. bruofli al)ö. bruoh (hh) dt
9Jl. 'Dl^oovboöcit, Sumpf — nbö.br6k,nbl. brock
'OJ^oraitgnuib', aiuilj. l)rnc ''-öad), Stvöuunin,
A-Iun' ciiiil. brook "'-i-^adi'. '?il)iUid) ucvoiut ml)b.
ouwe bic '-i^cbciituiuicn 'iLHtffcr, 3tvom,uuii'icviacv>
Sanb, o'M'cr. iHn-uianbtjdjnft bcc^ lucjtticrm.
*br6ka- mit bvcdicn, luovan mon bcr aiifllf.
iöcbcutumj 'Wtcfibad)' mcc\cn i^cbadU bat, ift m'6c\-
lid) ; bann bcvubtc bic al)b. ii^cbcutuna 'Sunuif
auf 'Stcüc mit bcvoovbvcdicubcm !fi>aifcr'.
t :öru(l)=^ ("y. Ilt. 'a>oic' mbb. bruoch abb.
bruoli (lib) (■y. 'i->oic um .sMiftc unb Cbcvfdicntcr
(,^u auiilf. bröc cuiib breecb '3tcilVi; vc\[. bic
ciufmcdicubcn auiilf. bnJc ^4>l. brec cuiil. bree-
ches. mnbb. brnk, nbl. broek, anorb. brök \\Sojc'.
9[Rnn läßt bay ^emcinc^crm. brök- an^' fllcid)beb.
flaU.=lat. bräca (cbcnfo roman., ngl. ital. brache,
frj. braies) cnt(cl)nt fein; aber analf. brec 'Stein'
jeigt, baf5 in 53rud) ein nenn. iI>oiiftamm flerft;
bal)cr ift baÄ (at.Hiall. i'l>ovt eher bcm 0)erm.
entlebnt; vo,[. i^emb.
5Brürfc (3". ml)b. brücke al)b. brucka ^-. =
anbb. bruggja, nbl. brug, angif. brycg eng(.
bridge. ©cflenübcr ber gemeinröcftcierm. 53c=
beutung 'Jöviirfe' ()at anorb. bryggja lebcnfo nbb.
briiggej bie ^cbeutuuii T'anbunaÄulat^, .s>afen=
bamm', irälireub brü baö eiatl. norb. ir^ort für
58rürfc ift. iseruiaubtfd)aft von '-ör liefe (auc-
*brugjö-) mit anorb. brü — eitte gemeinibn. 53c=
jeidiuuuii für ^örücfc fel)lt — ift uu.vneifelliaft.
2)ic Örunbbebcutung ber Sippe ergibt fidi aui'
mandierlei '-öebeutungen ber munbartlidien ©orte :
baier. brück 'iörettcrbant am Cfeu', ()enneberg.
brücke'^rctterfunbobcu',nbb.stenbriigge'Stein=
pflafter', anglf. brycgian me.briggen'pflaftern');
eine al)b. Örbf. *brugi ftedt in fdimei^. brügi
'Jöeuboben, ^öretterfunbobcn im Stall, 53übne'
(DJlaalcr LlGl 53 rüge 'Sd)aubül)ne'). Segen
bcö Übergangen pon *bruwi- in *brugi- f. 3u=
gcnb. S. and) nod) ba'o anh 53 rüde abgeleitete
^^^rügcl.
JBnibcr 9Jt. ml)b. al)b. bruoder — got. brofiar,
anglf. bröf^or engl, brother. nbl. broeder, afädif.
bröthar. Sßic bie meiftcn i^enuanbtfdiaft^önamen
ererbt ani- bcr ;)Cit, mo alle inbogerm. Stämme
blofj einen Stamm bilbctcn unb nod) nidn burd)
Xialette fid) unterfd)icben ; bie 5annlienperl)ält=
niffe ogl. Cl)cim, 3?ettcv, ^afc) roaren in
jener ;-]cit, bie mebr als brei :,"sabrtaufenbe oor
unfcrer ;)eitrcdntung liegt, in bobem (^h-abc an§=
gebiibet. Tie Urgeftalt bec^ 35>oiicc-' 53ruber in
bicfer Spradipcriobc luar bhrätö r). i)com. %A.
bhrätores nad) got. germ. br6{)ar = lat. frater,
gr. qppcäTuup. altinb. bhrätar-, afloo. bratrü (lit.
brölis f. unter 53 u 1)1 c unb ^ube): alle mit ber
alten ©rnnbbebentnng, nur baf; im @r. bav
SBort eine politifd)e 53ebcutung angenommen bat.
5i^riif)C ,'v. mbb. brüeje = mittelengl. breie,
mnbi. In-oeye. -iluy beiufclbeu Stamme ift mit
einer bemalen 5lblcitung nbb. 53rut gebiibet.
Xa-:- fd)ni. otm. brübcn ml)b. brüejen brüon
'brüljcn, fengen, brennen' = nbl. broeijen 'er-
ipärmcn, brüten'; audi im älteren ll?l)b. bebeutet
brül)en 'brüten'.
t Sßriil)! "IIJ. 'fumpfige mit 53nfd)iucrf bc=
uiad}fcnc illncfe' mbb. brüel dJl. ''}lnc, 53rül)r
abb. bruil: mit fr.5. breuil, prop. briielh '@e=
büfd)' altgall. Urfprung§ (gall. breialo, mlat. in
ben ßpin. (^1. broel ''l'arf'j. 2^en neueren 50k. ift
53rül)l abl)anben gcfommen, e§ ift nur nod)
aUi 9tamc oon Strafjen unb plagen befannt.
brüücn otif • nil)b. brüelen ( oberb. bial. nod)
jcljt briele brüele); bie auffällige Äür.^c beä nl)b.
ü gegen ml)b. üe bürfte fid) au'5 bcm X^xat. brülte
ertlärcn, mo iiür^c burd) bic folgcnbc Xoppcb
fonfonan;, bemirft nntrbc; al)b. *brno\vilon fcl)lt.
3m G'ugl. M'^n oicllcid)t to brawl?
brummen 1 i^Uv. ml)b. brummen fd)rD. 3tro.
'brummen, fummen': mit mljb. brimmen' brum=
mcn, brüllen' (pgl. hav gleid)beb. mittelengl.
brimmenj unb luciterbin mit mbb. brernen
al)b. breman ft. ^)Uv. 'brummen, brüllen' iier=
manbt. Tic Sippe bce Stammcv' brem-. bcn
biefc 5>crba eraieifcn, fd)lieBt aud) anorb. l)riin
'^ranbung', mittelengl. brim '@lut' (engl, brim-
stone 'Sd)n)cferj ein; anbcre angel)örige SBorte
finb unter 53remfe nad)3ufcl)en. Xk genn. 2S3.
brem. uorgerm. bhrem ftccft in lat. fremere
'l"nirfd)cn', mit bem man gern bav gr. ßpeueiv
'bumpf raufd)en' ucrgicidit. S'ac-. altinb. bhram
bebeutet al;? ilserbalftamm 'fid) itnftät bcaicgen' —
bhramä 'ipirbclnbc ^llammc', — bhrmi '25>ir=
bclroinb'. ^Tarnad) fd)cint bie 53ebeutung 'raufd)en,
fnirfd)en, fniftent' fid) au§ bcr oibincrenbcn 53e--
luegung fpcjiell bcy Sd)allca entmicfelt ',u baben.
— S. 53runft.
bnimmcn- ^tm. 'im Okfängniö fil5en' crft
fpät im 1!J. 3flbrl). bcjcugt; ba,?|U frübcr bezeugtes
53rummftall '©cfängnie' (fdion bei Saufbarb
1x^)1 Giücrfappcr S. 251. 3>icllcidit eigtl. ber
@aintcrfprad)c angel)örig.
brünett 5lbi. rool)l glcidi^citig mit blonb unb
blümerant an? bcm ^-ransöf. entlebnt (fdion
bei 9[Rofd)erofd) ift 53rünette jvemin. bcjeugt):
fr,V brunet. Xanix bei Sutber bräunlid)t
(nadi A^unger 1086 Ling. Germ. Vindic. C Vb
bräunlct = fdjroeij. brunlet).
Sriinft
— ()0
Surfi
SBrunft ?•. in()ö. brunft Jv- '^ranb, 58ntn)t,
58runft',eit bc5 9iotiuil?cÄ, ©cjdivci'. 1:ai- mlib.
brunft iü boiu'cltcv '^Ibhinfi; in bcv 33cbcutimii
von '-öviinft iichön cö jii brennen, Övanb;
5ivunft 'iörunnjcit bcv ^otiuilbee' 3iel)t fdion
2mnOt riditüi ju brummen, bo c§ „bcn Iincb
cicmiffer ivilöen Iterc jnr i^crmifrf)nni^ nnjcii^e,
bericniiien nämlid), mcldie babci brüllen ober
brummen; Unmifienhcit unD lIiacliKiftuifcit liaben
bicfc'^ ilHHi in Brunft unuicnninbclt" (l'cjfiiiiV.
JPrnnu, 'ihunncn, "^orn 'VI; bic Aorm
mit ilietatbcfiv' ^ev r ift nbb. unb tbüriiuv; bie
crüercn Aormen beruben auf mbb. brunne dJl.
'Cuclle, Cuelliuafier, '-örnnnen'; abb.brunno (da-
neben fommt ein an^ lat. puleiis entftanbcneji
pfuzzi 'Brunnen' im 5(bb. vor unb l)ält fid) als-
pült nod) bcme in Den meitubb. 'Ma. ; v<\\. -^^ t ü tj e k
(?•? beruht auf altiierm.ÜbcrlieTcrunii: iiot. brunna
'Cueir, an(\l\. burna für *brunnai euiil. bourn
uiorDeuiil. burni '^^ad)'. ilJan itellt '-i-^runncn
ju brennen, für bcvö man eine (^rniibbebcutuuij
'luaden, fiebcn' {vc\l mbb. nbb. söt 'iörunnen,
;',ichbrnnnen'j üorau^jct5t, ohne fie crmciien ju
tonnen. @r. cpp^ap '53runnen' meift taxun auf
eine ii>v bbru 'mallen, fprubeln' luerumnbt mit
brauen'.''^; nn '^Ibleituuii ivic in Sonne?
iPrünnc a. ncucrev Vehnmort am- mhb. brünne
(ah^. l)ninnai a. ''-i^ruftharniid)' ^ iiot. brunjö
imoher afr,;. brunioi, anorD. brynja, aniilf.byrne:
uidn jn brennen; bic '-i^e.^eidmuna '53rcnnenbe,
Wlän,5cnbe' iHttu tanm ,ui ben älteren Icberncn
iJh-ünnen. (^ber ift altir. bruinnc 'i^ruft' uer=
ivanDt. 5lU'? bem (^kxm. finb entlebnt afr.v
broi^rnc. afloo. brfinja ''^jan^^er'.
Jörunft A. mhb. brunst A. '^.örennen, ^-i^ranb,
Üilut, .vSit3e, il^cnuüftunii burd) Aeuer' ( '3 r u n ft=
jett {. 53rnnrt); abb. brunst. i^ot. brunsts.
3(uf cniil. iöoben fehlt bicfc ^IbleituniT au§ bcr
Sj. oon brennen <inil. .Stunft ,^u fenncn);
t)a^ s Dor bem t-3nffir beruht auf bem bomieltcn
n bcc- ;',tui.
Jöruft A. mh^. ahb. l)rust a. -- t^ot. brusts
^^.Muralctantum (toufonant. 3tammi a., nbl. nbb.
Ijorst. Ten übriiicn altaerm. Xialeften fehlen
®oiie, bie bem iiot. brusts flenau ciufpredicn
mürben; ibncn ift bafür ein ^IJeutr. eitlen: aui^lf.
breosl cUi^l. breast, anorb. brj.isl. afädif. brinst,
meld)e mi 5^rufl in ^Jlblaut-jocrhältni-? ftchcn.
Tiefe ^-i^e^eidnunui öcr '-J^ruit lufmal. ein '^.Uu=
ralctautumi ift bcn (\cx\n. 3in'ad)cn 'bmi altir.
i)ruinno ''.i^ruft".-") eidcntümlid), une überhaupt
öie ein.Klnen ibji. Smadiftämme in ber ibtv '^c
.^eid)nunvi ber 33ruft biffcrieren, mäbrenb anbere
Körperteile (f. ?rrm, 53uii, ©llc n. a.) uon ihnen
mit iiemeinfamen "iliamcn benannt merben.
JBritt ^^ mbb. bruot ^. 'burd) 3©ärme ^e=
lebtcv', 53nU, iöelebunc] burdi 2Bärme, '-Brüten,
.Viit?e' = nbl. broed, auiilf. bri')d cuiil. brood
''■örut, .s>crfc'. Ter TciUal ift '^Iblcituna; brö al§
Stammfilbc ift unter '-örübc behanbclt ; bcr
C^runbftamm bebcntctc 'ermärmeu, erbi^cn'. —
53 r Uten auö mbb. brüeten abb. bruoten (got.
*brödjan); v(\l. anglf. brödan engl, to breed
(engl, mit '-öcbcutungc'eriueiterung 'erzeugen, er=
jiehcn'i. llnfidicr ift, ob engl, bird 'isogel' au§
anglf. bridd \uingec-' ucrmanbt ift. ^cad)te,
bat"; nbl. broeijen, nbb. bra^jcn unb nbb. bial.
brühen bic 53cbeutung üon brüten jeigcn.
$(ubc 9JI mbb. buobe (abb. *buobo) 9Ji.
'Knabe, Xiencr, juditlofcr SJlcnfd)': ein nrbcut=
fdicö älnn-t, beffcn urgerm. Griftcnj burd) bic
llJanne-öuamcn ahb. Ruobo. anglf. Röfa ermiefcn
mirb. ."su Cbcrbcutfd)lanb hcrrfd)t ibiy inci .sSeff.
unb Aränf. hinein i bie '-Bcbeutung 'männlid}c§
Minb, ilnabc, Sohn' mit ber uertür.^ten !i!autform
bua bue (Cblia. unb '^Mur. allerbingy buaba);
ba3u nodi in i^aicrn, lirol unb Sdimcij bie
53cbeutungen 'llnucrbciratetcr, tSiclicbter'. Tic
fd)limmc '-Bcbcutung 'bomo nequam' üon53ubc
ift Der obcrbcutfdicn ^^olt'v'fpradie nid)t geläufig,
mie fie benn für '-i^aiern unb lirol al-o nid^t
rcdit uolt'yüblidi angegeben mirb. Ta^u ftimmt,
Mii ba, mo iilutberc' '-öibclüberfeljung böfe '^n-
bcn bat, bic baran augclcbntcu oberb. '-Bibeln
bC'olG. ,Vhrb-^. itiubcr 53clial§ jagen. 3tud)im
l'Hheinfränf. lliaffauifdicn fcblt bic id)limmc 58c=
beutung. Luther ift bie heutige '-J^ebeiUung (and) in
53ubenftüd, bübifdi, '-l^übcreii ebcnfo ge=
läufig mie bem (^ra-MUUv' "Jübcru-J l;")!!); biefcm
frcmb, aber l'uther in feinen älteren Sd)riftcn
geläufig ift bic ^autform 33ufe, bie fid) in €\U
thüringen bef. in ber oufammetifetjung Spiö =
b u f e nod) heute scigt (ba^u '^3 ü f d) e n bei Tiditcrn
bcv' IT./bS. ,uihrhii.). 5liuh im nbb. ^Jiorbbcutfd)^
lanb herrfd)t nur bie fdilimmc ^^cbcutung. — 3u
'-Bube gehören nod) nbl. boef foiuie ba-ö an bic
oberb. Hiu'^form l)ua bue erinucrnbe engl, boy
'.Hnabe' i anglf. Böja al'o '^.^erfonenuajue»; ferner
mit 'Jlblaut me. babe engl. Ijaby unb fd)mcij.
bäbi bit'bi (mcift jctjt tokxebäbi tiltibäbi) unb
bcr 93knn§namc ahb. Babn. Tic altgerm. üauU
form baban- böban- beiUct auf ein alte§ Kofc=
mort (mie biefelbe Cautform and) fonft .Üofcmortcn
angehört; ugl. afloo. baba 'Ci^ronmiUter'i, ba§
mohl für '-Brubcr eingetreten ift; bie!? mirb in
flanbr. Tla. alö boe, in norm. 5}Ja. alc- boa
abgefür^t; rtgl. 33 u bie.
JBurft yi. mbb. buoch abb. bnob (bb) 9?entr.
Wcuu§ unb AlerioiK-mcife biffcrieren in bot ein=
jclncn altgerm. Tialeften; got. böka a. unb bök
93uc{)c
61 —
33iicf)fta6e
yi. bcbcutcn im 2c\. '^^udiftabc', aber im ^(ur.
'Sud), 53vicf, Urfimbc, odivirtflürt'. 1:ain afäd)i.
bök '33ud)', nbl. boek, ancilf. böc \y. 'Sud)'
euiTil. book. ®cr S13. bcjcid)nctc urfprcjl. — tüic
iiu öot. unb bcm gcrm. Schniöort afloo. buky
— bcu ciu^chicn 53ud)i"tabcu , bcv ''^l. einen
i^ompler uon Sud)itabcn, '(^)eid)ncbcue'ö, Sd)rift=
ftürt' (vc\{. c\ot. al'stassais bökos '3d)ciöebrict';
wadjabükös ''l>fnnbbricf, .'öanbid)vift' ; frabaühta-
IxUa 'iHnfaufvuvfunbe' 1. 'ilH:l)rid)ciulid) crl)iclt
bev "^.Mur. 'Sud)ftabcn' imd) bcm innbilb nou lat.
litterae '3d)nftftücf' ^u littera 'Sudiflabc' Siu--
i'iulavbcbeutunn; äbnlid) c\ot. mela 'i,'lur. '3d)inft=
ftüd' ,ui *ni(M Tl. '3d)rift3cid)cii' (unter malen);
im 5(l)b. IHbb. fann !)uocli bei '^Muralform biTö
einzelne Sud) meinen lebcnfo annlf. brc, anovb.
bd'kn. Xa-:-' nlt^icrm. Ji3oi1, mofür and) beim
2(uffommen ber iüblid)cn 3d)rift fein lat. öebn=
rooi-t eintrat (f. Srief), brang frübjeitiij in§
3lat). ; vc\l. afloo. buky 'Sud)ftabc' ("131. buküve
'Sud), Srief']. Ter Scbcutuuii '3d)rimtücr fd)cint
d)ronolot-iild) uorbcr ju iicdcn eine nur im .sScIianb
be.^eui^tc Sebeutuuii '3d)rcibtafer. Ta in Sud)e
ber näd)ftc 'JlnuermanCitc uon Sud) anjucrfcnnen
ift, bat man für Sud) eine ©runbbebcutuui^
'Sud)enr-inbc, Sud)enftab, Sud)cntäfeld)en gum
©innren uon 'Hünen' an3unebmen ; ^tarnen uon
Säumen bicnen mebrfad) (f. '3(fd), lanne) aB
Se3eid)nnnn uon barau§ flefertiiitcn 5(iuHiratcn
ober (SeiienftänDen ; fo bebeutet im 3fr. bhürja
'Sirfc' unb 'Sirfcnrinbe ^inn 3d)reiben'. Ginc
Seftätiijnuii biefer 'üluffaffunii liegt innbb. Sud):
ftabe, ba'^ nid)t§ atibcre? ift al^ 'Sud)enftab'.
Ta\i 3um Ginntjen uon 9iunen Sud)enftäbd}en
ueriuenbet luurbcn, mirb roabild)einlid) burd)
Iacttu&' I ©erman. 10) 3iad)xnd)t uon ben notis
virgae frugiferae arboris impressis; gelcgcntlid)
mögen aud) 6fd)cn3iueioc ober Gfd)enbrettd)en
(fra.x.ineae tabellae bei Scnant. (3"0itunatU5 VII,
18, S. 19) ober 25>cibcn,5n)eige (anglf. tänas ent=
fprcd)cnb ben ^dßboi ixeivai bei ben 3fi)tbcn
nad) i>erobot IV, 67) gu g(eid)cm ':^m^d gc=
braudn luorben fein. SSgl. nod) Icfcn.
Söucftc 5. mbb. buoche al)'i>. buohha; bic
im IG.— is. ^"sabrbunbett aiu'tretenbe inngelautete
fd)riftfurad)lid)e ^Icebeuform Süd)e, iueld)e ben
oberb. d)la. unbefannt ift, fd)eint auf baö üer=
breitete nbb. bceke hinsumeifen. Tiefen ftimmt
3U anglf. bceciae bece engl, beech (ba3U anglf.
böc-treo unb feiten böc 'Sud)e' engl, buckmast
'Sud)maft' — buckwheat 'Sud}rcei3cn'). Sgl.
anorb. bök 'Sud)e' fornie ba§ bem @ot. (*böka)
etulcbittc gleid)beb. aflou. buky (im mnn. ift
saksan tammi 'Deutfd)C (Sid)c' ber 3Jame ber
Sud}e). 2;iefer Saumnamc bat Dorgennanifd)e5
'?(lter al§ bhägos = lat. fägus 'Sud)e' unb gr.
qpü-föi; cpnTÖ?. Tag gr. SBort bebeutet '3pctfc=
eid)c'. !licfc Tifferens 3trifd)en bcm gr. Sßort
cinerfcitS, bcm genn.=lat. anbererfeitS erflärt man
„aui bem 2Bcd)fcl ber Scgctation, ber 5(ufeinanbcr'
folge einer 6id)en= unb einer Sud)eniieriobc" :
„bic ©ermatten unb Cstalicr tuaren ocugcn be§
Übergänge-:- ber Gid)enueriobc in bic Sudicn=
periobe, unb luäbrcnb bic ©ried)en cpriTöq in ber
urfprgl. Sebeutung beibebiciten, übeilrugen icnc
ben 'Jtamen alö allgcmcincc-' 2luuellatioum auf bic
neuen 3Salbungcn, Tüeld)c iit ibrer beimatlid)en
SBilbniü emponuud)fen". Sgl. (Sid)e. Sud)c
ift eigtl. 'ber Saum mit ef5barer ^-rud)!' (ugl.
gr. cpa-feiv 'cffen' 3U cpirföc), unb uielleid)t ift
babcr jene Sebeutungebifferen3 mit beut ©r. an^
bicfer allgemeinen Sebeutung 3u erflärcn, fo baß
man jene .'öupotbefe nid)t nötig bätte 3ur (vrflärung.
T löüeftcl, Sud)el a. 'Sud)nuf5' mbb.
büechel 9J.; bic biminutiue Söortbilbung ift gu
beurteilen roie bic bcs bcbcutungc->uern)anbten
(5id)el. ,^n 'Jtiebcrbcutfd)lanb unb 3. 2. and) in
ber 3d)iüei3 luirb ein unabgeleitetc? SDort (rocftfäl.
oftfäl. bauk 'Je. = fd)mei3. buex 'Ji.) für 'Sud)=
nuty — meift folleftiuifd) — gebraud)t, ettua ein
lat. *fägum ju fägus uorau&fegcnb (ugl. lat.
pirus: pirum, malus: mälum). 3^ Cftreid) fagt
tnan S u d) n ü ß l , oftmb. ift S u d) n ü ff c ; Slbelung
bat Sud)eid)cl. :3" •^MK" (fd)on 3(lbcru§ 1540)
unb ^Jtiebcrbeutfd)lattb aud) Sud)e(fern (bei
3teinbad) 1734 aud) Sud)ccfe unb uulgär
Sufe(ie, f. G(fer). Süd)el mirb au& bcm
('vulbaifd)en be3eugt; ba3u rbeinfränf. büxele,
fd)ruäb. buexale.
S3ucf>§ 931. — Suc^Sbaum ml)b. obb. buhs-
boum; nad) lat. roman. buxus (gr. ttOEo^); ogl.
ital. bosso, fr3. buis, anglf. engl. box. Son
anbcrn ©artcngemcid)fen tr-agen bic Äirfd)c unb
bic 'i>flaume früb bem 2atcin entliebcne Flamen;
f. Ttod) Oiettig, Äürbiy, '43flntt3e-
SJütfifc (V. Jnbb. bühse 'Süd)fc, 3au'^erbüd)fc,
iVeuerrobr'; abb. buhsa au§ *buhsja au& üu1=
gärlat. buxis = gr. iruEi; ^•. 'Süd)fe au^ Sud)§=
baumbol3 (ttüSoc), 3lr3neibüd)fc'. 2;ic gr. 2{r3nei=
funbe luar im 9)^ittclaltcr in Äur§ bei allen
ftulturüülfcrn, trci-'balb einige gr. mcbi3. 'ihi^-
briufe iif? 3}eutfd)e brangen; f. 2Ir3t, ^flafter,
Sgl. anglf. engl, box (auS lat. *buxein für
buxidem), foiuie ital. bossolo, fr3. bosselte
'Süd)fc'.
iöurfiftobc gJi. mbb. d)b. buochstap (b) m.
= afäd)f. bökstaf, anglf. böcstaef, anorb. bök-
stafr 9Jh; bagu eine fd)iüad) beflinierenbc 9Jebcn=
form früb '"bb. buochstabe 9)J. gleid) afäd)f.
bökstabo dJl. eigtl. 'Sudjenftab, ber jum ©in-
buc^ftabiereit
— 62
33üffct
ri^cii DOii JHuiien bcftiinint mav'; aud) ba^ ctu=
fnd)c Stab rotrö im 2liuili. (sla-f. audi tan in
hearinlänas = hearinstafas) unö im 'Jtnovb.
(stafr) Till" '^udiitnbc' ncbraiiriit; ücrcin;iclt bc^
flcfluct nnc^li. beam 'halfen' für '^^ricr' (<5e |)isnt'
beam ägröf). Jic Sippe uon ^iu1)itabc ift
ein !i3eiuci§ für ben ouinmmenbani^ von !önd)
mit '-önd)c. — burfiftabicrcit ;^tiü. ieit Tncj
1652 Nomencl. S. !'>:> bclctit nnb jcit Sticicr
1691 ücrüeidinct ; adiienicin bnfür im Ki. ^u^brh.
bndiiiabcn ,v 5^. bei Üntber (aber mittclcniil.
speldren enc\[. to spell, frj. epeler 'budiilabicrcn' I.
iPnrf)t A. cvit nbb., au-:- n'C>t>. bucht : vc\l.
ni>l. bn^it, cniil. (ocraltet) bought (an-3 mittclcniil.
boght) ''^ndn' nnb cniil. bight (aui- nncilf. byht)
'üBudit': ci^tl. i^crbalabftvaftnm s» biciien mit
ber Wrnnbbcbcntnna 'i^iciinnti, iU'ümmnnii',
racldio al'ö nbD. munbavtlid) im is. ,uilivb. für
•C^ambniM nnb '-iAvcmcn anac^cbcn ift. Tic bcntc
fdniftfiu'adilidic ^cbcntnnii 'sinus liloris' ift sn=
erft im brcm. nbl. 2.Bb. 17G7 bejcnflt, mäljrcnb
Sticicr 1691 nnb ,lrifd) 1741 i>a'a SBort i^ar md)t
ücrjcidincn ; finitcr mirb cö üon 5(bclnniT nnb
Gamiic iierscid)nct, nadibcm ce> bnvd) ba'ö 1 s. ,ual)vli.
bcfnnntcr iicmovbcn mar (fd)on 1716 in Ävamerö
bb.oibl. ÄU>. hi)<i[ ''V>\[o,t in bcm ^JJccvc'l.
5Pufblüci,Kn 'i^i- Tic cvft im llJittclaltcv an<:-
5lficn nad) (ynvoim imiumicvtc '^.U'lanH' niivb in
Scntfdiinnb feit bcm ]'>. ,)nbvb. evmnbnt. Tic
Söcncnnnnii ihid)nicijen, bic luic ital. faggina
üon ber büdicläbnlidicn aovmx bcv Samciiy an§=
fleht, ift mohl ciiitl. nnr in llJiebcrbcntfdilanb lici^
mifdi: "•j.^ommcrn bökwf-ten, 5Ii^cftfttlcn haukwaite
(barnadi nbl. boekweil nnb baö baian-? cntlcliinc
cnfll. buckwhcal). ,^sn Sübbcntfdilanb bcvvfdit
.'öeibc, ucvtüvu anc-' .öeibcnforn — eine ^^e
nennnnrt, bic mit böhm. pohanka {v<\l. fr3. blö
sarrasin, h\{- de Barbarie, ble turchique, nlib.
bial. latcrforn, Intcltorn) onf bic fübüft=
lidie .'öevhinft bc-i 5^nd)n'ci3cnö bentet; vo,l. ba\cx.=
öftreidi. baidn liaidl. Tavan fd)licnt fidi bic any
hcibnifdi lantlid) cntftanbcnc ^-i^oncnnnnii bä'ns
^JJ., bic in .\>cffcn nnb am Jl^cftcvnnilb ((Soblcn^
liains) flilt, fomic nieftfäl. hailf li<Mf anc- beidlof.
M %Hcnf;cn nnb in bcn rnff. Cftfccinouin.^cn flilt
bic any poln. gryka, In. jirlkai. Ictt. griki
(cifltl. 'flried)ifd)Ctf* .Hörn) cntlcbntc 'öcncnnnnfl
©rieten. (5ine meherc, tarro taddor in ^JJorb-
fd)leen)ifl, lueift mit finn. taltari, poln. latarka
anf bcn i^oltönamcn lartarcn uilcid) nbb. Ta^
tcrni. Tic anf lat.=ital. polmta ,^nrürfflel)cnbc
5^cncinnnui bU-ndf fdcnt nnrb für einzelne Icilc
üon '-Haicrn, Sdimabcn nnb lirol, fpc.v für bac-
,Sillcrtl)al (neben haidni anaciiebcn. Sonfliac 58c=
nennnnacn finb „53nd)nnnbc, Avan^mci^cn, C^rübc,
Änötcrid), .s>enbcl". Taju nodi ftroßburiv ^u^--
meiffcn bei TafnpobinC' ir)40 nnb @oIin§ 1582
Nomencl. 4' »6 (andi bei llJaalcr 1561).
S^urfcl 1 all. mlib. buckel m. ?^: 'lialbvnnb
erhabener 'I'tctaübcfdilaii i.t ber il^ittc bec-' Sdiil^
bc'ö': any afrj. bocle 'Sdinallc', bai anf lat.
buccula '33äcfd)cn, erhabene i)innbnni]' benü)t.
SBucfds f. ^ncfcl.
t SJ^utfcloruin Tl. "önrfcliiicr' ein hcff. 3?olf§=
mort, auo ber mantfnrt. Tla. bei öoethe 1804
W0CI3 IV 15 (®crfc !:>, 1, ;5U(i): fomifdic ®oi1=
bilbniui nnc .s>alIorc; ufll. in ber Jideii.yiv Tla.
ihirfelinffi nnb bei (Sallcnbad) 1714 Quasi
S. 78 ^nrfolini aly niciterc Sdicr.^mortc für
ben 53nd'cliiicn. '-öeaditc iöncfclorinm ''-önd'cr
Simi'l. S\. 4, 33U32.
bürfcu ^tiu. mhb. bücken 'büdcn, bici^cn':
^'sntcnfimim jn biegen mic fd) müden jn
fdimiciicn. Ta§ fdimci.v Imkxe meift anf ahb.
bucclien (fdmici,^ bukx ''-öiciinniV); vo,l. nbb.
bücken 'fid) bürfen', f. '^ndcl.
SBürfiun Tl. 'aerändicrtcr .v»ärina' (bafür and)
53ürtlina mit Qlnlchnnna an iöüdlinii 'i^er=
beniinnii', jn biegen) any iileid)hcb. mhb. mnbb.
(feit bcm 14. C^ahrh.) bückinc; m]\. nbl. bok-
king, ba-J mahrfdicinlid) '^Iblcitnnii von ^orf,
nbl. buk 'hircus' ift; ber ^ifd) heifit nämlid)
mnbl. and) bocksharink (.,a foedo odorc" nad)
Milian 1599).
Jöiibc A-. nd)b. buode (ahb. *buoda) i^-. '.»öütte,
öcjclt' = bän. bod an& abän. böö (moranS mc.
böthe cniil. l)noili 'ai^arftbnbc' entlehnt). Ta.^n
mit ahmcidienbcr ii'antform altiölänb. \m!S ^■.
'SBohnnnii, .s>ütte, ;)elt', bcm bic mcit ncrbrcitete
i\^^. \)ü Cxiti.]. bhu) in bancn ,yt Wrunbc lioiü-
Ta,^n lit. bütas '."öauö* nnb altir. both (liotluin)
'.s>ütte' anc^ bhu-to; ferner lit. büklä bükle
'ißohnftatt' = anbb. boöal, afrief. bold, anfllf.
bokl l)otl (bajn bic 5(blcitnna aniilf. byldan me.
bilde ciuil. to l)uild 'bancn') nnb altnorb. böl
(an'^ *bo|il) '2l?ohnnnii' an-ö noracnn. bhu-llo-.
S. '-i^anbc.
5t*üffc( Tl. mhb. l»üffe] Tl. '£xW: entlehnt
ansi fr,V bulle = fpätlat. bnfalus lat. bubalus,
ar. ßoüßaXoc;; bahcr and) cn^l. bnff 'i^üffd'.
büffeln iUm. 'hart arbeiten* (al§ püflcn)
an^ Wathcfiny i^eraprebiiüen 1562 belcflt; fd)on
bei l'nthcr nnb Seh. ("s-ranf '-i^üf feiarbeit; inil.
bavi X'Bb. ^n Sibcr^ 'Jln-öanbc non .sSabr.
^'innii Nomencl. 1571 S.214 *-i^üffcr.Hncd)t für
rohe nnb fd)mnl3iac 5(rhcit'. Seit 1^22 aly ffnbcnt.
be>cuiit.
5öüffct '}}. feit ai^aalcr 1561 nnb .^cnifd)
1616 (fic fd)reibcn 'ij.htffc ^ihtffct) t)on bcn
©örterbüd)ern alyV'Grcbcnüifd)' iier,^cid)nct; Wo=
i^ltö
63
Sufge
Iiu§ 1582 Onoinast. s. al)acus cicbvnucht c^ al'o
58 äffet. Tav' Sinnt fchcint ooiii Dcutfclicu 3üD:
oftcu üüviicövunacn ju fein. Cucllc fvj. l)uffet.
SÖUfl iVJ. ml)ö. buüc (gl al)ö. buog 9JI.
XbcvvH'lonf bc-^ '3(rmcö', 5(d)fcl; Cbcniclcnf bc§
^öcincy, AMiftc; ^lu^ bei liercn' = iibl. boeg
'Sdnffi^tnui', aiiiiilf. bog höh 'armus, ramus'
cni^l. bough ''?{ft' (n(cid}fain aKö 'Wcicnf bc^o
Söitumc!?') unb bow "a\ic\ bcv. Sdiiffc-;-'. Wot.
luärc *bögus (auc> vovaevm. bliäglui-s) '3(vm,
Untcrariit, 'iHn-bevfünc'. 5luv'iiHülc^ cnt)pvcd)cu ffr.
bähü '3(vm', aild) (\i: uäxuc; ■nr\\\)c, (für *cpäxui;)
'Süeubüiicn, Unterarm, 5(rntbuci', armen, bazuk
'2lrm'. 'Jlbleituiu;! uon 53u(,i aiii biciun (iffiw
bug, uoriierm. bluik) ift unntöiilidi. Tic mciftcn
uralten '-öc^H'idiiuuu^cn von .Höriicrtcilcn lutc 31 r m ,
53 Uli, .'öcrj, llcafc, lUicrc ufiu. bcrubcn auf
buntclu ilntr.^clu, non bcucn mir niriicuby incl)r
eine 3;uir finbcn; fie ticl)örc)i eben jum a(ler=
ältcftcn 3Bortbcftanbc beö ^i^fl- — 53uafpriet
dl (bei AMilfiuÄ 1G28 Sdiiffalnt XI, G als 53udi§ =
brcb bcjcuat unb im 18. 3al)rh. mcift 550011 =
fprict ncfdiricbcn) a\is, c\Icidibcb. nbl. boeg-
spriet; vc\\. mittclencil. bowspret mc\l. bowsprit
(frj. beaupre).
25ügcl ^l^i. orft nl)b., uon biccien (altflcrm.
baug 'JKiuii'; cntfin-cdicub .'öügel ju altcicnn.
hang) abcjclcitet; V\\{. nbl. beugel '^Büflel, Stciiv
bügcl'.
buflficrcn ; Um. im 18. y^ai)x{). au§ nbl. boeg-
seren, ba-s im 10. Cst^lU'b- boegseerden bicf?.
3)nnfle 5(blcitunii ju nbl. boeg = ^n<\.
t 5öül)cl, 53 ü 1)1 d)l. mlib. bühel abb. büil
bühil 9Jt. 'i"^iu}cr: eS ijcbört mit biegen ju
2B3. ibiv bhflk (bhug) 'biegen' unb bebeutet
eigtl. '53iei3nnii, 53urf"er. 53 übel fcblt ben nbb.
dJla., audi bcm i>eff., luo .sMigel DorberrfdU.
83ul)lc d)l mbb. buole m. 'naber 5^er=
maubtcr, (beliebter, öiebbaber' {ai)h. Buolo ift
nur aly (Sigennamc bejengt). ^\m d)lnt)b. be=
3eidntet böle ben naben 53ciTt)anbten nnb bef.
ben leiblidicn 53ruber, rcoju nod) jegt nbb. d)la.
— 3. 53. Üieumarf bileken t^-kinner) ^^Nommern
bdL'le boeleken '(Sefdwiftcr' — ftimmen (aud) auf
ber3ibönbülich '©efdmnfterfinber' ). 3>ieneidit ift
an lett. bälinsch bälulitis '53iiiberdien'alc-' itofe=
moit 3u brälis '53i"Uber' (= lit. brölis °53rnbcr'
f. 53 ruber nnb 53 übe) 3U erinncx-n. Tann märe
afädif. *bolo '53ruber' roobl alc- ftinbermoil ober
Äofeform ju brOthar '53ruber' auf3ufaffen luib
bai 5>crbättniö bcr 53cbcntunii 3mifd)en bb. 53 u b l c
unb anbb. *b(Mo '53inibcr' t)iclleid)t fo 3U Der=
ftcben, bat5 bic Mofefonn für '53ruber' (t)ort}erm.
bluUo- bhralo- für bbrätrlo-) 3ur traulidien 53e=
3eid)nung aud) für anberc männlid)e 53crraanbte
unirbe unb enblidi bie 53ebeutuna 'öeliebter,
beliebte' animbm. Ta3u ftimmt nod), bat; iöublc
urfiirgl. nur lUJaefnlin ift unb nod) im IG. ^abrt).
aud) bei männlid)em C^efd)led)t bie iöcbeutung
'amica' baben fonnte (ba§ g-cmin. 53ub(e buole
tritt erft in fiuitnibb. 3eit auf; für ben iBc=
beutunnymaubel vc\i. inv:- uon SlJaaler 1561 Der=
Seidniete fdm)ei3. 53i-tii) !öäf5(e 'amica' = nbb.
53afc).
t 23u&nc ^v. 'SBaffcrbau au§ 5-(ed)t= ober
Öattenmert 3um Sd)ul}c bes Ufer§'; btefe§ bem
Cberbeutid)en frembe SBort ift btal. (3. 53. in
.s>eff. (ileue 53remen) burd)au§ in Cant nnb ^c=
beutung uon bem flg. SBort iicfd)icben; nur in
Aranfcu bat bün bie 53ebcutung '!iJatte', an meldie
53ubnc fid) anfd)licnt. 53ubnc, ha'ö r)iclleid)t
in irgcnbmckbem nod) unbcfannten 53crroanbt=
1d)afti:-.ucrbältuiö 3U 53übne ftebt, tritt üercin3elt
im 17./18. Sabrl). auf (3. 58. in 3efen§ 9ieim=
mörterbud) lG5Gj ; ©oetbe aebraud)t c§ im j^auft
II 33. 1154^5.
23ii()nc ?f. mbb. büne (abb. =''buni) 5. 'Terfe
cineÄ> C^cmad)ey'; biefc 53ebcutung bat 53übnc
in ben meiften OJIa., bic sugleid) aud) '55oben'
al§ oerbrcitcte unb babcr roobl alte 53ebcutung
fcnnen. ^n ber Sd)mei3 ift büni alloemein üblid)
al§ 'i>euboben, .'öeubübne', aud) (in 53afcli a(§
'obere oinimci'berfe' ; in 3d)maben bene '53oben=
räume', ^m 53aier. ift bün '53obcn non 53rcttent
in einiger (Srböbung über bem eigtl. 53oben, ber
Cberboben in länblid)en .'öäufern ober odieuuen'
(heubün 'öcubobcn'). 3»t ^-'ibb. erfd)eint bü§-
fclbc SBoit (al§ böen bdene bsen bene) für
'Tccfe eineg 3tocfroerf§ ober 3ii»i"cr8, $8obcn
über ber Tecfe, o^i'ifdienboben für SBaaren unb
betreibe'; ogl. aud) 53D()ubafc. Tamit mirb
ücrmanbtfd)aftlid)e 53e3icbung gn 53 oben mabr=
fdicinlid). Tae t)orau&3ufel5cubc got. *bunei ftebt
für bhu(dh)nya-, mie burd) anglf. byöne 'Sd)iff5=
boben' roabxid)einUd) mivb. Ter 5Iu§fa(( bc§
Tentalg märe uralt (gernn. buni-n- für ibg.
bbudhnyan- mie in gr. beatroiva neben ttötvio.
t 23ül)rc 5. '53cttübcr3ug' ein nbb. SBort
(bei 33of; 2uifc) == nbl. buer, mittclcngl. bere engl,
bear 'Äiffcnüber3ug'. Äamn 3U fr3. bure (bu-
reau) '(jrobcö 3cug'.
t Söuic Jv. 'SBicgc' ein tl)ürnng. Ttaleftmoil
bei Sd)od) 1G57 Stubentenlebcu F 3i> (al§ 53oije
1GG3 bei ^:)3rätoi-tuy, 50iägbetr-öfter 40G im T3B6.).
t JBuIge' (fd)mci3. aud) 53ulgge) 5- '2Baffer=
bebälter oon fieber' au& mbb. bulge abb. bulga
'leberner Sad'; ugl. engl, bilge bulge '53aud)
cinec- Jvaffes-'. Tic Si^ipc iftücrnDanbtmit 53alg,
mlat. bulga, fr3. bouge '^aud) cine§ Jaffce'.
»ulge
64
S3ur)(f)e
t Sulflc'' (V. '9}^ccrc&n)cüc' (bei 2utl)cr) ml)b.
bulge = anorb. bylgja '2BcUc', rcoraue ciifll.
billow '2BcIlc' cntlcl)nt. 23cnvanbt mit S>j. bülg
'anidirccUcn' in ^alg imb '•^^olftcv.
t SJuUe * 50^. 'oudnfticr', crft iibb., au§ gleid)=
beb. nbb. bulle; vc\l. iibl. bul bol. ciu^l. bull
(onijlf. erfd)cint bafür nur bic 'Jlblcituni;! bulluc
= engl, bullock 'junger Cdife'); baju anorb.
bole 'Stier' ; lit. bullus ift umcnuanbt. Si)no^
mima für bog im Cberb. unbctanntc 33ullc
Hub Aarren, .'öagcn, .söummcl unb 53hini.
!önUc* A. ';iäpitlid}c i^crorbnung' mlib. bulle
5. 'Siegel, Urtunbe, 53u[lc' langlf. bulle engl.
bull, nfr3. bulle): auc- lat. l)ulla eigtl. '©aiiev^
blafe' bann '53udel, Hnopf an Ihüvcn', bann
'Äugcl als« Siegel bei llrtunbcn' ; ba^u audi '-öill.
t Sult 9J]. — 53ülte ?. 'bcmadijencr Grb=
baufcn, .'pügeldKn' ein nbb., öfter uon ibf; ge-
brauditec" 2Boxi = nbl. bull '.v>örfer, ©rbbügel'.
bummeln ;')tni. 'müfüg fdilenbern' juerft im
^vein. ii>b. ITfiT alv nbb. gcbudit, aber uon
Jlbclung, (Sampe unD .sSeinfiuv Isis nod) nidit
uerjeidinet: luobl eine junge ";)ieubilbung ju bem
t)on mnfd) 1741 ocrjeidinetcn fd)erjl)aften 58um:
melfcft '^eft, uioran man uiel läutet unb iueld)e§
md)t allgemein gefeiert mirb' (bummeln eigtl.
= bim nie Im.
iBunb Tl. mlib. bunt (d) 'Sanb, ^effel,
33iinbnie''; baju S^üubcl ^Ji. mbb. bündel =
auglf. byndel icngl. bündle). — büttbtß 5lbi.
ml)b. bündec 'feitgebunbeu' : ju binbeu.
tlSBunbfd)uf)5}^. mbb. buntschuocb^R. 'gro^
bcr Sd)niuidnü) ber dauern (mit 3iicmen j^um
Aeftbinbeu)', nod) jctu in Cberöftreidi unb Steicr=
mavt iiblid) ibaraiiv' <'cdi. punrorha 'Strumin').
Jann, meil nie- Aelb.^eidicn in i^auernaufftänben
flcbraiutt, feit Gnbe ha ir>. ;'salirliv'. unb im
16. oobrh. üermaubt für 'Gmiuirung'.
t iöunflc A. 'Irommel' (unb irommcldbn^
lid)c 'Aifdireuic') mbb. bunge 'Irommel' mobl
cind mit abb. bungo 'ilnolle' unter 53 a d) b u n g e.
bunt "Jlbj. ein eigtl. oftmb. oftnbb. JBort (ha-
für obevb. geflerft, gefin-crfelt, fiucntlig
ufm.)-, bav üon .\>enifd) l'iKi inib Sd)ottel KKi:'»,
aber nodi nid)t uon 5Tlaaler l.")(il ucr^cidmete
2Dort bringt feit i^utber in ber l'itterattir uor
(für l'iuberö bunt in ber 53ibel baben bie uon
ibm auögebenbcn oberb. ^Mbelbcarbcitungcn meift
gcfur adelt). !öunt benibt auf glcid)bcb. mbb.
bunt (flett. bunten; bay mbb. nl ,^eigt, baf; tai-
sofort nid)t auy bem 5lbb. überliefert fein fann,
lucil abb. nl im Wbb. ali> nd ,^u crfdicinen bätte;
baut innbb. bunt, mnbl.nnbl. bunt laud) mit -nt-i.
S3unt ift in mbb. ^eit etulcbnt. Stiegen bcr mbb.
S3ebeutung 'fd)n)arj geflerft auf meinem örunbe'
(oon '^^eljmcrf gejagt ; itbb. bunt ifl ml)b. misse-
var) luirb (Sutlebnung au'v mlat. punctus 'pun!=
tiert, geflerft' angcnommcnduegen bcy 2JierIufteC'«uon
innerem c ugl. ital. punto ''!)3unft' fornie Spunb
unb lintci. 53ci bicfcr Deutung fällt ba^o Aebicn
bce 5(bi. im Siouuin. auf. ®cgcn bcr urfprüng^
lid)cn i^ejiebung auf "Pcljuicrf (mbb. mnbb. bunt
^Ji. bebeutet aud) '-^.^eljrocrf') bat man an lat.
mus ponticus ',s>ermclin' gcbad)t, t)ai^ begrifflid)
uaffcn mürbe, menn md)t formelle 33ebcnfcn ba--
gegen furäd)en.
Jönnjcn, 53un3cl Tl. '©rabftidiel' mbb.
punze 'Stid)el, JJIeinel' : roman. Sebniuort (ital.
punzone, frj. poin(,'on = lat. punctionem, luobcr
aud) engl, punch puncheon puncher).
ÜPiirbc ö'- "il)b. bürde abb. burdi fV. =
got. baürpei J^. 'iöürbe, äafl'; mit meiterer n-
3lbleitung afäd)f. burtliinnia = anglf. byröen
engl, burthen bürden: ju gcnn. beran 'tragen*
= lat. ferre, gr. cp^peiv unter 58abrc.
il^ürcnu A. aue frj. bureau; bic bcutfd)cn
Arembn)örtcrbüd)cr ucrjeid)ncn ba? Sebniuort feit
Sd)eibner KJOrnim IG./lT. Oiiibrb- galt bafür —
roic nod) jc^t im Glfaf; — Sd)rcibftube).
SBurn ?(■ mbb. burc (g) abb. bürg burug
A. 'umfd}loffencr, befeftigter Di1, 58urg, Sd)lof?,
Stabt' = afäd)f. bürg, nbl. bürg, anglf. burh
{^l. byrg) engl, borough bury burrow (bef. in
;^ufanniicnfcl3ungcn), anorb. borg, got. baürgs.
,^n ben altgcrm. Tialcftcn mar 33urg, ma§un§
Stabt ift; !E>iüfila übcrfelU ttöXk; mit baürgs,
9tad) lacituy' öermania bitten bie ©crmaiicn
feine urbes, aber oppida ber ©ermanen merbcn
fd)on uon Gäfar de bell. gall. ernnibut. 3)a§
Jinnt ift in bicfcr ^cbeutung fiic.^ififd) germ. unb
gebort mit 'i^erg ju einem ibg. bbrgb-, b(i?->
audi in altiv. bri (öen. brig) 'Jöerg, .'öüger
fterft, t'aum ,^u bem iVrbalftamme uon bergen,
(^■rft aU bie ein.^clncn ibg. Stämme ju manbcrn
aufborten unb fef?baft mürben, bilbetcn fid) bic
SBorte für 'Stabt'; ugl. Bürger unb ©arten.
SPnrflC Tl. mbb. bürge abb. burigo Tl.;
ugl. anorb. ä-byrgjast 'fid) uerbürgcn': uer=
manbt mit borgen.
iPürgcr Tl. mbb. bürg;crc abb. burgfiri:
eigtl. 'i^ciuobncr einer Stabt, Stäbter' Cöürgcr
fnüpft an bie urfprgl. iöebcutiutg uon iöurg
aUo 'Stabt' an). Ter anglf. ^lur. bürg- wäre
'Stäbter' uicijt auf germ. = lat. -varii 'Seilte'
( Amsivarii Chasuarii), alfo auf eine ®rbf. germ.=
lat. burguarii (bafür anbb. burgliudi); ugl. nod)
älMir^l unb 53citr. 12, H7!).
5öurf(l)C lih eigtl. ibcnt. mit nbb. iUrfc
auv. mbb. burse A. '33örfc, 'i^cutcl, Wenoffen=
fd)aft, S^an^ bcrfelben, fpejicll bcr Stubenten'.
S8urfcf)enirf)aft
— 65
^ufcron
^^(u§ ber legten Scbcutmu], bic im 15. ^ai)x[].
iialt, ()nt fid) iinfcvc cvft n()b. ^cbcutung üon
i8urfd)c (s nad) r unirbc seh lüic in 5(rfd),
■Öirfdi) cntiinrfclt une ctiim iil)b. (Vraitcn =
Sintmcv am 'Avnucnaciuad)' ; 0^1. nod) jcljt
altc§ .s>au§ bcv 3tubcntcnnn-ad}c, aml). geo-
goö 'Sdjar jiniacr öcutc' i\k\d) cm\. youth
'Süngling'. ^m IG. Sa()r(). I)attc «urt; 5.
übcvtricgcnb bic 53cbciitiinci '.{"^aitfcii Äricii§=
fncd)tc', fiic.^icll and) '10 ili-icii§fncd)tc' (fo bei
OJiaalcv 1501, .s>cmidi IGIG); bcv cin.^clnc uon
einer iöuvf; (ncf; ^nvngcicH (and) 53urjant),
feit bcv 1. i^älftc bc§ 17. Cs^livliS. audi dTdt--
bnvidKc) obcv cinfad) 58uvfd)c.
23urfcf)cnfrf)nft a- im (icutiiicn Sinn feit isiö;
fdion uorlicr bei Öanrtliavbt füv bic ß)cfamtl)cit
bcv Stnbcntcn nct^i'^tdu.
burfrf)tfo§ 5(öi. 3(bi). nvfin-ßl. nur 2(bucvb
unb :ywav in bcr 2. .s^älftc be§ L'^. 3a^)rf)§. nad)
•Öciinalj 1775 .sSanbb. 3. 229 in bcv llmiiauiv:---
fpradic oicldufii^, aber ,^unäd)ft nidit fdiriftmätuii:
ein feit Äinb(eben§ 3tubcntcn(cncon 1781 unb
9(ugullin§ ^biotifon bcr 53urid)cnfprad)c 1795 in
bcn SööHcrbüdicrn bcr 3tubcntcnfprad)c ncrjcid):
netcö Stubcntcniüort. 3^ic bei 3tic(cr 1G91 unb
,lrifd) 1741 nidit ern)ä()ntc 53i(bnnci fam erft auf,
al§ ^urid)c fitr °3tubcnt' iVblid) flciuorben
war (3ticlerlG91 bcmcrft ju 58nrfd)c: studiosi
artium liberalium se hoc nomine salutant;
Äramerg ()b.=nb(. 2Bb. 1719 «urfd) „borst
op een hooge school"). ^yür burfd)ifo§ ()at
Stieler 1691 nur erft „auf 33uiidnnanier" 'more
studentico'. $jm 18. ^a()rb. galt bic Sd}rcibung
burfd)iKä)(:, nioneben aud) ftubentiKuj?, mit
oiricd). 3lbocrbiaIcnbuuti roie in bcn balblat. flori-
Kiüi; haustiKüjq (mit tvinfen ucrbunbeu), bic
im 17. 3af)r(). (jucrft bei 93hi(tibibu§ 1G26. 1G99
Jus Potandi § 9—11) begegnen; ä(}nHd}e 3n)ittcr=
bilbungcn bcr älteren 3tubcntcniprad)e finb Qa)--
fatim unb 3d)n:)ulität, aud) 5"ibibu§ unb
.'5 a 1 1 0 r e. S;ic ^scbentung uon b u r f d) i f u» ; bei
i"^ci}na^ 1775 .s^anbbudi 3. 229 ift "raie ein
lieberlid)er Stubent' (ebeufo bei Sdiiüer 1798
©aüenft. Säger 7. ^Jtuftrittl. J-ridjefter iBelcg
in einem Jenaer 3tubentcna(bum von 17.32:
„.Immer fi^en, mebitieren Unb bic ganje 9^ad)t
ftubicrcn, 3)iefe§ beint studenticdx;: 5tber fanfen,
balgen, raufen Unb beftönbig 2)orf=3u laufen
©irb genennet purfd)iKa)(;." 2!ie ()cutige
milberc ^ebcutung gebort bem 19. ^af)r(). an.
3?g(. Stubcntcnfpr. 3. 48. 85.
Jöürftc «"v. mbb. bürste J.: 3(b(eitung uon
Worfle; bai- glcid)beb. engl, brusli ift aber
roman. 3Ibfunft (fr,v brosse).
SBurjel Tl. ein ^flanscnname au§ mt}b. at)b.
Sluge; etgmotogifc^Cs Sörterbuc^. 6. atufl.
burzel nad) bem entfprcd)cnbcn lat. 9^amen por-
tulaca uolf^'tümlid) geftaltet.
JBürjcl 9)^. erft nbb.; fd)on im IG. v5at}rf).
adgemcin (bei öutber ^^^r^cl) imb fd)on uon
ÜJiaalcr 15G1 ocr,5ieid)net : nermaubt mit fd)a)civ
borgen 'bcruorftcben'.
bur^clu otm. m()b. bürzen burzeln; mcitcv
läßt fid) "i^a^ S5>ovt nid)t ,^urüd ücvfolgcn.
SBufrf) 50^. mbb. busch bosch fpätabb. busc
m. '33ufd), ©cftvöud), @e()ö(s, 2Balb, mid)cV;
üg(. engl, busk bush 'iöufd), Stvaud), 33iijd)er,
nbl. bos '58üfd)er — bosch 'öebüfd)' — bussei
':©üfd)el'. 2)ie Oiruppc t)at JKcflcre im 91oman.:
itat. bosco, frj. bois; fie mevben auf fvülmUat.
boscus boscum ,^uvüdgcfül)rt. — Sasu i8üfd)cl
ml)b. büschel SDL = nbl. bussei.
Sßüfc d- '^oot 3um iMring&fang' nid)t au&
mbb. buze a()b. buzo (z für ts), fonbcni nad)
glcid)beb. nb(. buis, bem auner bem ai)"!). ml)b.
2i>ovt nod) anorb. büza, anglf. hülse (in bütse-
carlas) engl, buss \sMring&büfe' cntfprcd)en.
5U)n(id)e SBorte scigt ba& 9ioman.: miat. buza
hussa, afr^. busse buce. 2^cv Uvfurung ber
Sippe ift mal)rfd)einlid) nid)t im 0erm. jn fud)cn ;
bic Cueüc bcr Gmlebnung ift unfid)cr. 3»t ^-^^bb.
bud)cn bic ,3-rembroörtcr um 17(XJ 33üfc juerft
— meift al§ Jßupfc — unb jmar al§ nbl 2cbn=
mort (3. 53. 3panutiu§ 1720, 93lcnante§ 1722,
Spevanbcv 1727).
t ^üfcl (fo bei @oct()e 1812 Dichtung unb
2Da()v()cit9.58ud))-«iefel9l («iefcld)en 91
@öt5 1785 5ßcvm. @cb. 1 146; 58üct;(i bei mbd)
clfäff. 9^amc einer frj. Silbermünse üon 12 Sou§:
auS fr,v piece.
3?ufcn yjl. (bei Sutl)er unb anbern oftmb.
3d)riftftellern bc§ IG. 5af)r()§. bafiir 53ofam
mit nbb. 33ofaI) in bcn jc^igen l}b. 2>olfÄmunb=
arten au§gcftorbcn, 3. ^. bem Sd)mäb. unb
bem ioeff. feblcnb, aber nod) in bcr SBctterau
unb Im nbb. Tla. (g. 33. im Sitmaiid).
^^ommer. 33raunfd)n)eig.) lebenbig; aud) fd)mei3.
buesn '$Rod-tafd)e'. ©ö bcrvdjt auf ml)b. buosen
buosem at)b. buosam buosum dJl. = afäd)f.
bösm, nbl. boezem, anglf. bösm engl, hosom
'ißufcn'; bem @ot. 9torb. fremb, genn. bösma-^.
lsern)anbt)d)aft mit ^ug mbb. buoc '3(rm,2(d)fcr
(üorgerm. bhäghu-) läfu fid) nid)t a'blel)nen; ba
aber ein uorgerm. bhäghsmo- bhäksno- bcn oer--
luanbten 3prad)en fcl)It, läfst fid) nidjta ju ©unflcn
jener 2)eutung anfübren.
t SBufcron 9Jl. '«u()lfnabc' ein 2Boit beg
16. 3a()rbg., suerft bejengt auf 2:ürer§ ^Bilb
'iJIrion ber erft «uferon', bei .\Sutten SBabiSaig
188, 19 unb bei Sutber II 32, 3.3 Iifd)reben 31 U\
Segeffer II 649, Sd)abe Satiren III 129. Sic
9
iPujiarb
— 66
iPiit^en
ivrcm&it»cncrbüd>cr oon 3niton 9iotb 1571 uni»
ivurolö 162<_i Jüchen t^uicron *nn;udirfnab,
(Vlorcnjcr, 3o^o^m^ ou ÖnIn^c Wcox hal i ficrcra. >
buggerare ''ipäDcrümc treiben' (irohcr an* älter
uM buggher 'sodomita'; p^I. ficil. buzzaruni
'3c^omit'l; im 16. ^Mibrb. rmxb florenjen mr
'i'ä^craftie treiben* cicfaoit. Umcicbcina bei
^idian @arg. 63»> 1(6* ^ubcron. 3iadi
TSDb.^ unb ^Q^r« 3f. 27, 116. — om Cftreidi.
in 3?uierpn nodi erbalten al? 'r>erfebrTer Stos'
beim '^iIJar?iinel.
:i<ufiorD 2*^ au? ^leicbbeö. frv busard dvober
aud) cn^l. buzzardi. ba* auf lat. buteo berubt.
Ja« jucrfi Don ilkaler l.'^l {oiS' ^ueborbi
ocrjeidineic i'ebnnipn in im 16. ^^ohrb. aücie^
mein üblidi, bei ©e^ner l'S2 i^oaelbudi 3. 142
unb bei ©oliul« 1.>S2 Cnom. 313 al^ ^^u^-barb.
2ie llmbeutun^ ju ^uBoor ivg.1 3lar) iicbt
oud) inj 16. ^obrh. jurüct, ebenio bic frühere
Stcbenform 5?uiant. filtere 2nnrtnnma bee
S?onel> im 16.17. ^^olirb. unb iKaEronbc,
3HaRburoe, iTiashauit» «in ©esnere 2?ooicl-
bud) 15S2i; Siötteigcier <(Frr. cponcienbcr^
15&4 Äbcleirieciel IL 366* i; percinjelt andi ^to-
burcn, bae ivniid) 1616 ale nbL angibt.
I^nftc ir. au« TTy buste ajJ. Jie (rralebmmg
9cid)ab um 17."»<;i lin öen frübcrcn ivrcmbroörtcr=
büdicm feblt ^ünc nodii.
^B^ A. 1J:^^. buo^e alib. buo^a ^t. 'oicitt=
lidK unb rednlichc ^une, (hia^. ^bilfc' = afödif.
böta '.iviluna, 2tbbiife*, angif. bot cncil. boot
'?hi5en, ©enönn. i^rneiT; oiot. böta '?Ju^n'.
llracr bem nammi>em>ani«ten ?Ibi. bcffcr, bcfi
(ogL büBcn in i'üden bü^en 'au?bciTem'.
al)b. buozzen = anaü. betau i in über bie $lc^
bcutungÄcnnrirfluna be? ;u ©rmtbc liecienben
Stamme« bat ^a•=• :i)ibtic;e bemerft; vgl. vcx-
<lütcn '^uBc, (rria? Iciiien*; Gria^ in, n>a« an
Stelle eine« atibcm cjui in; aud) xyqL 'etn>a«
gm mad>en*. 3. bciicr.
9vttc A- ein Scenidi, cn'i nbb. (bei &onr.
(Mesner l.Vi6 D*» Pisribus 3. 1'>S ?lutt) au«
nbb. butte:: r'rcd>cnbcn TtbL bot. engl,
but. Urirn.
$nttr, ^üitc ^. mbb. büte bütte hüten
abb. butin (butinnai Jt. 'Öcfäs, 53mic*: cra=
fpTtd)citb angli. byden : tKmxinbte nbb. unb en^L
Sorte hoben aunäUiacrn>civ- * ■ ^ .:n: anciH.
Mit '3d)laudi* enal. butt ' ', a^n^^.
bytta. r ., »i-o iu.;
in bcT : . ; niurbe, r
$-cr\:::y :::: : :■: ^ .- . -- . ^^^
^\v. l'C. i.T:~'i;;"c rjc:: \.: ^;c i'i.r^iu«::^ " c z .audi,
^b'; ebenio in bcr roman. 3ii'w, au« ber m
entlefam in: iinin. bota '3*laudi*, frj. botte 'eine
Hn ©cittfas'. Cucüe mlat butina au« gr. nuTivri
luiic mloi. buxida au« gr. twHc umer ?tüdiic).
'^•ntttl 'Dl. mhb. bütel ali5. buii: ^ '@c=
ridnc-boic' = angli. bydel 'iSoic* engl beadle
'®eridit«biener, "!|?ebell' iba« enal. 2i>on berubt
oukr auf bem angli. bydel 'iPünef nod) auf
einem miticlengL 2Bon romait Urfpnmgs: mlat,
bedellus. nfrj. bedeau '^bcITl: ju bieten.
SnJtcr iv. ( gemeinoberb., j. X, audi fränf.
llJaff.i mhb. buter jviTJ. fröiabb. butera jr. =
nbl. boter. afrief. butera, anglf. butere engL
butter. ^\c ©leidiheit be« iTeraal« im i>odib.
unb ?ibb.--&ngL nötigt ;u ber Einnahme, bos bas
hb. ©on crit etwa im 9. ^abrh. t>on 9liebcr=
beuifdilanb au« in« i>b. oorgebrungen ift. ^m
?ibb.=^gl., roo 3nttonnmo für 'Butter' fehlen,
ift uitfer 2?on al« *bütura *bütur8e mohl fdion
im 6. 7. .^^abrh. üblidi gennrien «baber fdion früh
anglf. um 73<J buturflioge = engL butterfly
'3dimctterling'i. C'egie« Cuellmon in ba^ juerfl
bei i'^iin^ofrate« bezeugte tfhith.fi ßotmjpov, öas
feil (FolumcUa unb $liniu« bem Älteren al?
bätyrum im Latein bejeugt Ht: @ned)en unb
3iömer fanracn bie Suner nur bä ^Sorbaren
(barbararum gentium lautissimos cibos) unb
war bei ben 3fiithen, $bn»giem (mKcpiovt,
Ihrafiem, C'ufuaniem unb ©crmanett. 3?on
ben roman. 3rrad>en mirb loL bütfrtim im
3arb. <ai* butirui bewahrt, roährcnb \>ai' ^oL
^roDcnj. Sflifranjöf. auf lat but\-rum loeifcn iital.
burro. afrj. bure nfr-u betirre): butyrum. ipo=
ju buturum imb fpöicr audi butur laL hieben:
formen unb, feblt bem 3ran. $onug. dhimäit.
ibafür fpan. manteca. rortug. manteiga, rumdn.
manticai: auA bem 31ar. imb bem Äeü. (altir.
imb f. 2Intet. 3o n>ar e« au* bem Kbb. ei^
frcmb, bafürahb. anko (f. 2lnfci — kuo-smero
(anorb. smjort. fdjroeiv^obcrbaier. 3d)malj =
mhb. smalz (mober pcitej. smalzo '3?uiicr'). iTie
©cidiidite bc« ©runbroone« butyrum im fterman.
madit3din?ierigfeitcn:ronbüt'fTUiri : ' ~' ■.:«
bezeugt I ift aufjugcben unb ;n>ar : :n
*büüra n>egen norbfrief. böltar. oon "büiüra
n>egen anglf. büturae butere, anbb. *bütura =
nbb. botter. Xuffdllig bei bem fdmncrigen ©ort
ift — fall« t)cm>anbt — nod) fd)n)eij. büder 9R.
'Sußcrfas' <abb. *bödar bödur oorau«feBenb»
unb büdem (abb. *büdarön> 'buttern*. 3. nod)
.Herne, audi Höfe
!?nttnfr 2R. 'Hüfer* mbb. bütenaere bütener :
Jlbiciiuna ;u ^ütte 'abb. butinai; Stjnottpma
Böttcher unö Hüfcr.
+ Sn^ni 2R. 'Hemgcböufe im Cbft' feit bem
16. Oöbrb. n>eit i>erbreüct in ben 3JUl (j. 33. im
3din>db. bie ein^ SdeyadfmuiQt unb in ber
93ujen
67
(Si)auf)ec
Sittcrotuv; ucviuanbt mit nfcirf)[icb. fcfimcij. bd-ke
^•. (bätzi biltz^i). üic '-öilbiiiuvMVcifc cvimicvt
an n()b. (()ci'f.) Wvoljcn j. unter (*')vicb'5. äBal)r=
jctcinlid) ftc()t bn()cr '^uljcii füv *bugzo ^bfiga^
(icl)iucij. bcl'ke mi§ *bauggj6)'? 3(iibcrc i8c=
ncnnnngcn bc§ ftcrnjief)mifcö finb in 9Jiebcv=
bcutjd)(anb hunklbüs hunkbüs bunkaposthunkel
iriendl, in ber 9il)cinprouin,^ CJladjcn) kets kitsn,
im (iv.^acbivac gails.
t Sömcn '^Mur. '.vSofcn' ein nbb. Wort (jd)on
bei .öeluii) IGll Cvi^. 2ict. (^cvm. 3. Olj in
ben Snntformcn iBoren (in 'i^vem.) nnb mit Um--
(nut iöürcn (in .s>am(nirn JBcitfalcn ^il(tmarf);
c6 benennet in bev Aorm "i^ürticn aiv nbb. bei
Öanrembevii 1<i52 Sdievjflebidne II, ."/»(J; III, 101.
.'öod)bcutid) )d)on 1010 bei .S>cnifd) ©p. 578 (al§
^ircn '3d}iffcv()oien'j nnb bei Sdierffer 1640
C^vobiancr 3. 29. 2Bal)rfd)einlid) bebeutet ba§
JBovt ciatl. 'bocfölebcrnc .sSofcn' in Übereinftim--
munii mit bcm iilcidibeb. eußl. buckskins. 2(u§
bem ^JJbb. ftammcn audi bän. biixer unb id)n)eb.
buxor '\"^ojen'.
{]. and) unter ^ unb 3)-
6acao 9JJ. ben Jvembmörterbüdjcrn bi§ in
bic 1. .{>ä(ftc bc§ 18. ?^a[)r[)§. I)inein frcmb (93c=
leii: .!öuliiuö 1623 Sd)iffa()t1 XVII, 61): mit
frj. engl. jpan. cacao auö cileidibeb. mcrifan.
cacao (cacauatl;, baö um l'/yj burd) 'jlcofta IV,
22 in (Europa befannt roivb.
(£omcc 7): (bei (5octl)c and) d)l.) im 18. ^ai)xi].
au6 ix^. camee; )d)on im 16. '^ai)xi}. (g. 58. bei
'43araccliu5>) (^amebo an§ ital. cammeo.
(£anaiUc ,">-. einÖcl)nmortbe§ ll.^ai)xi)^.(M\
3tieler 1001 als Äanaljc), jeit 3tie(erö 3ci=
tungsluft ] 0!)"; 3. "jI 4 uer,5eid)nct ( Belege : v. SBaü^
baujcnö ilriccismannal 1010 = 'Ion öefinblein';
CIcanber 1721 Öebanfcn o. beut acaD. Öeben 3. 85 ;
.s>amburi3cr 3id)ft. Xcx alte 3;cutiitc 1730 3. 86;
DJlcIifiuö 1744 3alinbc 3. 114): au§ frj. Ca-
naille, büv auf ital. canaglia (eigtl. 'Aöunbepacf')
änrücfgcf)t. llriprgl.Cioücctioum, nimmt (£ a n a i 1 ( e
frül)jcitig (id)on bei 3pcranbcr 1727) o"biuibual=
bebcutung an (ogl. iöurid)c, Jabr^eug,
5 r ci u e n ', i m m er, it a m c r a b).
(Üorgo 9JJ. ans )van. cargo 'fiaft': um 1000
im i)Ü)b. auftretenb; 33elcg : &. 2ßintcrmonat
10* jO Calend. Histor. Decenn. 3. 101. ■
(£at)a(cabc ^•. feit 3tieler§ ocitungsluft 100.5
regiitrtext, ein ^ebnmort auö bem ^Beginn hc^
17. ^ai)xiy6., rao eö als Gaoalcaba anftintt
(fo im leutid). ü}lid)el 1017 nnb bei örimmels=
baufcn 1000 3implic. II, 28; III, 8. 11): ans
frj. cavalcade = prouenj. cavalcada, fpan.
cabalgada, ital. cavalcata.
(ffjancc 5. f. 3d)an3c.
iS.\)aoi} l1i. au§ gr. xdoc, im 17. Zs(^i)xij.; S8c=
leg: '^h-ätoriu^ 1000 3Intbropobemu§ 3. 132.
t (ff)0jjcau 9}^. '.'öeiT ale länjer' im 18.
3al)rf). 3. iö. in ©ellcrts £'uftfpiel „ba^ Soo§ in
ber Cotterie" unb in öoctbes 2Bcrt()er.
(J^araftcr 5Ji. üereinjelt fc^on m^b. karacte{r)
ÜJ?. '^ud)ftabe' mcifl '3öu^cr3cid)en', bann aud)
'©epräge, ÜJ^erfmal'. 3" 3tielcr§ ocitnngglufl
1005 „(£l)arafter eigtl. ein .Vienn3eid)en, bcntad)
ein G()renna()m, 3lanb unb '3(mt" nnb fo im
17. ,lfl^)i'b- gcbraud)t. Grit im 18. 3at)rli. bringt
bic ietjt t)orljerrfd)cnbe 33cbeiitung 'inbiuibuellc
Einlage, Gigcnart' burd). Cucüc gr.=Iat. cha-
racter.
G^fjarfrcitttfl f. ftarfreitag.
(vfjnrnc A-. in ben Arembnior-tcrbüdicrn feit
1044 ücr,5cid)net (juerft im 3pradi= ufm. 33er=
bcrber 1044, bann bei Siebe 1080, 3pcranbcr
1727): ein i'ebnroort bc§ 17. Csaf)i'b§- 33elcge:
5(rmatu&=9iift 1042 9iettung ber ebl. t. .s>aupt=
fprad)e A3; bd ©rimmclöbaufen 1000 3implic.
I, IG (a(§ 3 d) arge); 1650 ßuftigcr TemofrttuS
3. 88; 61)r. 2Beife 1673 erjnarrcn 3. 7. 24:
ans frv cbarge.
Gljnrlatnn 'M. in 3tie!er2i Scitungsluft unb
bei 3d)cibncr 1005 nodi feblcnb, feit 3peranbev
1727 in ben ,'vrcmbu'örterbüd)ern gcbudit. 2)ic
Gntlebnung aus frj. charlatan (= ital. ciarla-
tano) fanb um 103(J ftatt (iöelcge: 5ü-matu§=5Kift
1042 Siettung ber ebl. t. .'öauptfprad)c Ab B^
charlatan; Cauremberg 1052 3d)er3gebid)te II,
375 Charlatan; 3ecat) 1007 Fagons de Parier
3. 220 3d)arlatan; Urfinus 1720 ©cbanfcn
ü. pbilof. öcfd)marf, i^orrcbc; llJenrfen de char-
latanaria eruditorum 1715). 2(u§ bem Jrj.
ftammt and) engl, charlatan.
tf)armant 5(bi. in ben Jvrcmbniörtcrbüd)em feit
3tielers oeitungsluft 1005 gebud)t(33eleg: Stoppe
1728 ©ebidite I, 111. 126): au§ frj. charmant.
t 6f)armautc a: 'öcliebte' im 18. ,lal)rl).
in ber 3tubcntcnfin-adie; oft in 3firf)orid'5 JRe=
nommifi.
Gbfluffcc A-. ben älteren Arembn)örtcrbiid)em
(rote 3peranber 1727) nodi fremb : frj. chaussee,
(Ef)auöini»mul
68
(£itnbctte
baÄ auf (at. ( via)*calciata 'Stranc mit i^alfftcin
rtcpflaüeil' bcni()t, bniuit cvft in bcv 2. ,s>älftc bcS
18. vU^livl)"?. biivd) uiiö c\'üt fcbou 'Jlbduiui fiiv \uu
cntbclivlid) ((Sitnuic cuunalil bafiiv Hunüitvanc,
bac^ anv ü)octl)c unb ^eon '^^axü belebt ift, anbrc
\"> 0 d) lu c g iiad) ciiiil. highway unb T a ni ni lu c ii,
bcibc bei (5octhc bciciit).
(>()aui)tuivmuy dJl. (mit cuiil. cliauvinism)
nuö frj. chauvinisme, baC' ciiitl. 'Idolatrie na-
poleonienne' bcbcutct. ^Ticjc '-i^cncnnunti bcc->
lliarolconhiltuv fod auf einen iH'tcvan iK'ic. iSbau;
inn ,utviirf\icl)en ; nad) biefem iliaiioleonidinulvmcv
cntftanb feit ^liaimleonc- Aall bic '-Benennnnii fv,v
Chauvins, u'eldic ^e^cidminiii bef. burd) bae
beliebte i^aubeinde La Cocarde Tricolore (1831)
bcr 53rüber (Soiiniavb fouüe buvd) (5()avlet§ ;]eid)=
nuuiien anv bem fvan;iöf. Solbatenleben (mo
(£bauüin alc- tninfdiev ^"liame inuiiev Solbaten
auftritt) in Avanheid) tunmläv nnivbe. i^iil.
loblev \\nTiaö "ilwinv Sfj, 'JOG. 39:5.
(il)crf i'J. aii-:^ eniil. check feit etnm 1800
eiiuH'büviKrt.
{H)cj '0)1. alv militävifdieÄ ®ovt im 3<»jä()v.
Siv\c<\ cntlebnt (in älHallbanfenv Mvieiivuianual
KJlG unb in ;>eituniicn 1()23 bc3ent"(t,i: an-:- fr,^
chef (= lat. cai)uti.
O^bcinic f. 'Jlhtumie.
=ri)cu liiuinntiufnffir, ba^ eii^tl. im 'Jibb. I'tb.
üblid) ift; snfviibft im 'Jlnbb. in skipikin ''Jtnjo'
inibim 1 1 . oal)vl). im ":)llb. in ljruodcrchin'^nibev=
d)en' unblörichin'.Hanindien'be.<euiit;inl)b.Tid)=
tcr auv Cbevbeutfd)Ianb uermenben hlüeinekin
schai)ellekin. l'ntbcvv- ^-iMbehiberfeluiUii hat =d)en
nur in .Staninidicn (unb 3a(:,ierid)en), aber
fonft bat er nod) anbvc uevcin.^'lte =id)en (A>än =
fidien, 3öl)nid)en, iiicnid)cn, 5öicrid)cn),
luiibrenb er im allgemeinen -lein bcnor.iutit.
9Jib. "Jhttoren be§ IG. 17. ,ui()r()'o. b^ben meift
:id)en =id)in ald mb. i'iftcratnrform (Cpil? bat
.S> il n f i d) i n , 3 e e 1 i di i n , ii> ä 1 b i d) i n ; tKnein,K'(t
nod) in Woetbe^ö ("^auft II TT.'JG l'Iännid)en;
bafiir mirb im 17. is. ,uibib. ine(fad) mku (\c^
fdmcben (3. !i<. 53üfrten = '5.Mibd)en'). Xa->
cintl. biminuirenbe (Clement mar in im ?lbb. "Jlnbb.
(f. unter füllen, 3 d) mein); ba§ ch refn. k
ber (5^nbiniii mar urfml. eine felbftänbiiie Timi^
nutiuenbnnii (f. .vSabidit, .Strantdi). i^iil. and)
-lein fou'io rvvcttd)cn, 'Jielfe.
(^Oicnuc A. feit 3d)cibncv 1G!I.") in ben Avcmb^
nuirtcvbüdicrn nnti feit '^Ibelniui ak> JUMmcnbiiicö
rvrembiDort uer,^cid)net : anc- fr,^ cliicane, mober
aud) eiuil. chicane.
(^()OColabc ,1. feit DJ^cimntc?' 1722 iicr,^cid)net
unb beleiht bei 3totmc 172!» Webid)te II, 132 (in
^ubmiflö t.^emil. Cericon 171G al;. (Siocoiati;
in Sticlcr§ 3citung§lufl 1695 a(§ (EI)ocoIate
iiebud)t: au§ fpan. chocolate. mober audi frj.
chocülat, eiujl. cliocohite; fie bevuben auf mc^'i=
fan. chotolatl, bav in Guroinr .uierft burd) 5(cofta
ly, 22 befannt mirb. inVl- (Sacao.
(ffjrift 9}^ mbb. kristen abb. kristani eiiitl.
kristiani auo lat. christianus = frj. chretien
(^formell bat alfo 6()rift eine ganj anbcrc (Vorni^
aefd)id)te a(v .s>cibe). Gbriftn§ felbft bcü>t im
'ilbb. 5(nbb. Krist (alKicmeiu aud) nod) im l^lbb.
obne bie lat. Gnbuiui; babcr audi (Sbriftfinb,
(S b 1" i ft b a n m ). Tie Crtboi^rapbic unb bic uoUcrc
Öantform (Sbriftu-ö brinc^t mit bem 53üd)er=
brucf burd).
(fl)riftbnum Üi. „ein mb. 3Bort, ba§ jucrft
in Sr^eimarer iHn-orbmiUiien («'sorft^^ unb 'y\aOi.b--
orbnunn 1755, (5rlaf; 1802) auftritt; friibefter
l'ittevaturbekM G. 2. 31. .V>offmann, ^JiufsfiuK^cr
unb lllJaufctöniii 181G. ^Tafür burd) ba» 17. 18.
oabrb. in 3tranbiu\i Tannenbaum. 33cr=
cinselt 2id)terbaum (bef. bcffifd)) — otirfcv =
bäum (^-r. Csrtffbio 18-40 iBerm. 3d)riften 7, 8).
2^er von ©oetbc 1774 im 2Bertl)er, in ^snm
3tillinii§ ,'öcimmeb 1793 ermähnte 58raud) ift
erft im 5(nfaiui bc§ 19. Csabrby. cicmcinbcutfd)
nemorbcn, tritt aber ,^ucrft KJOä in 3traf;burii
auf. Tcr Urfprunn be>5 53raud)'5 unrb ncfud)t im
'^Uu-abievfiüel bco 24. Tc^cmbcrv (1a(\ ^tbajit
unb (5oa); ober in einer d)rift(.=arab. Saiie
bcy 10. '^'sabrb'o., bafj in ber 2Beibnad)t bic 'öäinnc
im JBalbe blüben; ober in bem 3d)miicfen ber
.VMÄufer mit laiDicnjmeiaen ju ^Jicujabr (bei 3eb.
ih'anbt unb (''3ciler v. MeifercHieriD ober in bem
3ciicn'ö,Voeiii, ben bcr {){([. Ullartin unb ^liifolauc-
fiibrcn. inil. meine (^efd)id)te ber bcutfd)cn
Ä^eibnad)t". "idcr. lillc.
61)riittiubd)cu 0)1. 'är>cibnad)tcniefd)enf ,ni^
erft in .Hleinc' ^4>voinn,üaImb. 1792 für bie ^^fal^
unb bay nürblid)e 21>cftfalcn besciuit (al-ö (5-bvift=
finbel 177G in ÜCmiineriS yiinbcrmörberin 9).
Tafiir im 18. ^sa\]xi]. „ber beilinc (Sbrift" (öftere
bei Woetbc be.Kniit), fd)on im 17. ^uibrb- bei
ilHMfe Gr,yiarrcn 3G9. 370 (juerft 1001 in einer
fad)f. "^UMi.'iciorbnunt^). '^\n ''4-^ommern bafüv
Kindeken-.I("s, in .'öolftein Kin-.Ies; in Sad)fen
„beilirtcr ^Ibenb" ober „ein 2Bcibnad)ten". Sie
3ittc ber 2Beibnad)fybefd)eerunrt (in bcr 2. .^">älftc
bec' IG. ^'sabrbcv (Sbriftbürbcn 'öa^ OJcfcbenf^
biinbel mit bcr Seiicnvrntc) ift eine proteftan^
tifd)C "L^ieueruuci bcr 3d)cnfiniticn an ben laiicn
bc!? bl'V O-Ilartin unb ^Jcitolauö (10. ^coiibr. rcfp.
'). Xc^bx.i Olad) 'Ä. lille'» Sd)rift ®efd)id)tc
ber beutfd)en 2Beibnad)t.
(fitobcüc A. (im 17. 3a()rl). ocreinjelt baö
(Sitabclli feit 3ticlcr§ oeitnufl^luft unb 3d)cib^
Sitrone
— 69 —
T>
ncf)
ncr 1695 vcijiftvicvt, fcbon etma ir>5(» cm(c()nt
(1573 Gbict itöniflf. i^lajcftät anü ^•ranfrcid)
«(. G); bei 3. ®. @cbliavt 1017 Tw^-\tl. Zxid)--
vciicn II. 2H üU „citadella ot)CV GitlotV'; bei
anofiberoid) 1044 ©efidnc II, OOD al^ (Sita--
belle (5-.: am ml. citadella. frj. ciladelle.
Gitrmic f"^-. in öer 1. .s^älfte öec^ 10. vsal)v()v..
etuiietnivi.-;evt (auÄ ital. citrone) itrfpnjl mit bcn
5}iebcnfoniieu „(Sitronapfcl ditrinatapfel (£itro=
iiatapfcl" (i^lcidibeb. iiod) im 10./17. ^sal]x{\. 8i=
m 0 u c — C e m o it e). (S i t v o n in 9)1. 53avtl)§ ^om=
mentar ,^u iUr^il-ö 53ucolica 1.j7< i 3. 148, ; )itvid)cr
i>ivi(ilaucHiabe l.">8l 3. 71(i, ©oliuc-- 1.")N2 Ono-
niast. 3. oiJ9; Gitroue bei ^rifd)!!!! löSS
Nomencl. .17 iinl) bei ocbncrl022 Onomast. 230;
Gitronb au m bei (Eour. ©ctmer 1542 Catal.
Plant. 3. 23; 6itronapfcI fd)on 1534 2)ic
ncuiu SBelt ^I. 4. 9>on bcn 2i}örtevbüd)crn ner=
jeidnict e'o ^Dlaaler 1501 aii> (Sit ro nie, .s>eniid)
1010 a(y Gitvon.
(Jliquc (3'- bcn älteren ("^-rcmöa'örtcrbüdievn
nnc 3pevanbci" 1727 nod) fvcmb; cy bringt um
1750 auv frj. clique ein unb lo^irb üon bcn
fünften um 1800 bel)anbelt, fc()It aber nod) bei
3(bclunc(.
6omi)toir '>)?.; bic ältere 3d)reibnnfl iftCSou;
tor(fd)onin einer ; Leitung non 1585; bei .s>cnifdi
1010; bei "Jtndiinoanber 10.53 ®ramm. 3ti^'-; ^^ci
3.^olrf V. 2Bertlicim 1722) = ital. contoro "Sdireib^
ftubc'. ^-rj. comptoir, bac> bei 3eeau 1097 Facons
de Parier 3. 241 mit 3d)reibltube ocrbeutidit
wirb (f. and) 53ürcau, ba§ ctma cileid),^citic( bei
un§ auftritt), übtGinftiu] auf bai^ ältere ßontor
am 3dilun be§ 17. 3rtf)i"t)§v inbcm 3unäd)l"t eine
3d)reibunij Gontoir möiVlid) unrb (3peranber
1727; 3toppc 1728 @ebid)tc I, 220).
(JOHto 9i. mit anbern .s>anbelöroorten iine
5tgio brutto @iro aus bem ^tal. im Slnfang
bc§ 17. 3cif)vl)§. entlcbnt (ital. conto '3icd)nunci'
ju lat. computare); bclcijt bei Jin'ttcnbad) 1630
Archit. Milit. 3. 80, bei 9)^ofd)eroid) 1044 @c--
fid)tc II, 333 (al§ SDlaff.) unb Cucrbeibe 1668
3d)reibfnni"t 3. 229, niirb (Sonto rciiiftriert
fd)on bei .sScniJd) 1010 unb Sjold' u. 2Bertl)eim
1722. ivil. .Halle.
coujouuicrcu otm. ^clea : 3d)uppl057('yreunb
in ber i)iot 3. 58 (bei 2Irmatu§=9üit 1042 9iet=
tung ber cblcn tcutfd)en ,s;;>aupt)prad}c A2h al§
cujonircn); feit bem 3prad)= ufro. S3erbcrber
1044 unb feit 3tielcrs ;)eitnncv:4uft 1095 (=
'.v^unbv'fott fd)eltenV) unö 2peranbcr 1727iiebud)t:
auy frj. coTon (ital. coglione 'Sduift'), ba§ um
1(300 al§ Gojon (Sonjon in^? 2}eutfd)e bnngt
(ßojon bei Sauremberg 1052 3d)er3gebid)tc III,
3.33; Goujon ocitung oon 1017; Gonjonbet
@nmmel&f)aufcn 1009 3implic. III, 9 unb in
3tieler§ ocitung&luft 1095 1. 3ütefter ^clcg aly
Guian bei ^sob- Tu\v 1588 Praeludium 3. 31.
3(nffätlig 1010 bei .'oenifd) 3p. 0.55 „ein grober
cujus" 'fd)Ied)ter DJIenfdV („ein grober cujus
sus" bei ßpi-ing 1002 Proverb. 11, 324).
courant 5(bi. Sebnrooil be§ 17. 3a')'-"f)§v feit
3tielcr& ocitungc-'luft 1095 gcbudit = frj. courant.
(Joitfin 9Ji. — Go uf ine (>•. Seljumoi-te au§ ber
1. .öälfte bc§ 17. 3al)rl}§. (fr^. cousin cousine
am lat. consobrinus consobrina); bafür eigtl.
bcutfdi isetter unb iöafe. Jrj. cousine mirb
mit (Eufinc ucrbcutfd)t bei 9iai)ot 1043 Souhait
des Alemans.
(Jouücrt 91 (feit 3panutiu§ 1720 für 'Srief--
umfd)tag' üerjcid}net) auv frj. couvert; ältere
Jorm (Sopert = 'Überjug' bei .'oenifd) 1616 unb
= ':öriefumfd)lag' in Sticlero ocitungsluft 1695
unb in itrameri' teutfd)4tal. SBöitcrbud) 1678;
bann um 17(i(i (iouert unb (Sonoert (Gopert
unb Gouuert bei 3peranber 1727j. 33elcg für
Gouücrt: ^bilippi 1743 Siegeln ber )Hdm--
fd)micbefunft 3. 2.59.
T>
ba SIbü. ml)b. dar da al)b. dar; ber 5lbfall
be§ aucdautenben r (bar blieb nodi nl)b. crlialtcn,
f. b.) 3cigt fid) aud) in anbern ^Iboerbicn: ml)b.
sä aul a()b. sär' al^balb, fogleidi' (uermaubt mit
engl, soon); pgl. ()ie unb luo. 2)em abb. dar cnt=
fpridit angif. \>sev engl, there 'boil, bicr'. @ot.
{)ar (für ju eruunlcnbeS *fjer). 2)a§ 2(bü. ift
eine ißilbung am bem unter ber bebanbclten
altgerm. Tcmoiu'tratiüpronomen {la-, gr. to-;
baö r üon al)i>. dar unö got. I)ar geigt fid) im
altiub. tcärhi 'Damals' (hi ift eine angebängte
^^al1ifel luic gr. t^); »gl. and) ffr. karhi 'mann'
inner mo. Über bcn 2Bed)fel uon bemonftratiucr
unb rclatiuer ^cbeutung in ba f. ber.
^ttrf) 9i. mbb. dach abb. dah (hh) dl
'2}adi, 53ebedinui, 2)edc, 23crbec!' = anglf. psec
'Tadf engl, thatch '3trol)bad}', anorb. pak;
got. *|)ak 'Xad)' feblt (bafür hröt): urgerm. Sc--
3eid)nung für '2}ad)', ju becfcn gebörig. 2)ie
iUtnft be§ i>äufcrbancn§ (f. unter ©icbcl,
Jirft, i>auy, Zl)üv, 3dimelle, Icunc,
o immer ufm.) battc fid) nod) nidit auegcbilbet,
alÄ bieöcrmancn auf ber 2Sanbenmg nonCften
nad) ©eften lebten; bal)cr bic mciftcn lerm.
^ac^^
— 70
bämmerit
tcd)n. bcn @cnnancn cigcntümlidi finb. Tic
©vunLibcbcuiuiuj bc§ 2Boxic§ 'Tad)' ift burdi-
fid)tiii, t>a cc^ biivdi 3Iblaut aus gcvm. 2B3. l^ek =
ibg. teg 'bcbccfcn' iict'ilbct ifl ; lat. tego legere ;
(\v. T^To? IIJ. 'Xad)'; (\k\A)c Ülblautoi'tufc ivic lib.
Tadi jctijcii lat. toga {al> 'bcdcnbc Mlcibuiui') —
tugurium ',\Süttc'. Ticfclbc iBurjcl crjdiciut im
0v. mit Doviicid)Iaiicncm s in öxt-fuj '^ccfc* —
OT^rn 'Tadi', foanc lit. stögas 'Tadi', inb. sthä-
gämi 'bccfc'. '^ad) ift balicr luic bic flicidibcb.
ör. xefoc; öT^-fn, lit. stügas (311 stegti 'bccfcn')
unb altiv. teg '.sSau&' ciiitl. 'Tccfiuiii'.
■^acfto 'IIJ. ml)b. ahb. dahs 'DI. (baut bcr anbb.
£vtöiuimc Tlialislir-ini: juicifcdiv^ luic ,'\-udic-',
l'adiö cdit i^vm. ilnn-t, obiuobt cc- auf auncr-
beutfdicm '^obcu mbl. ubb. das) uid)t nad)3umcifcn
ift; cy hxanq iuv Dioman. (fpätlat. taxus taxo =
ital. tasso, frj. taisson). 6^ ift luabvfdicinlidi, baf;
bav burd) feinen untci-ivbifdien ilMiUevbau bef.
au'öiie3eidinete liev, baö meflfäl. gricwel ('].Uim=
mern gr;i'\vink, Cöuabnicf griwelink) ciatl.
'Wvdbcv' bciiU, feinen llcamcn auc-> bcv ibtv ilVv
teks 'bauen' crbalten bat; im 5(ltinb. bebeutet
!iß?3. takä ciiitl. 'fi'inftlid) ucrfcrtiiicn, simmern'
(2Baiicn, rin'erfdulen, Seffcli unb ba-o 3Uiie()öriiic
ffr. taksan- ';;immernmnn, .s>ol3avbeiter'. ;)Ur
illeid)en il>ur3cl iicbören c\v. xoEov '!öoiicn',
TfeKTUJv ',;imniermann'; auf i^criii. '-iHiben nod)
bic Sippe lum TeidifeC-.
t^adjtcl A. Xbvfcii^e' wie Cbvfcii^c ciiitl.
fd)cr3baft cupbcmiftifd) für 'Sdilaa': Tad)tcl
ift ältere (nU)b.) oorm für Tattel. inil. nod)
bic *-iV^eid)nunii Mopfnüffc, bereu Urfpruuii
freilidi ctnuiv anbcrc? auofaiit, al-j iiiifer nbb.
3prad)iiefül)l mciiU; f. 'Jiun.
t bnhlcii ;]tn'. 'tdubcin, albern fdmuiticn' erft
nbb., ücrcinselt fdion im Ki. ,'sabvb., bäufiiicr im
IX. ,uibrb. bei obeiiädif. Sdiriftftcllern, aud) bei
il^iclanb uub Woctbc. .s>cnifdi KilG iicr3eid)nct
ballen, 3tieler lO!)! balcn bahnen (fdiuiei',.
talfern talmcni. 'i\}{. euiil. t" daliy 'tänbdn,
finden' (Dav d im ^i(iilaut i>ec. euiil. iffiortcv beutet
auf tfntlebnnuiii.
t Toücö W. 'i%berbcn, llnternauii' jüb.;
cifltl. i>a<- jüb. lotcnflcib am ^roficn i^erföbnun(V^=
taflc (baber urfmal. bcn Xallce anbabeu):
auc- bcbr. talith. l^iadi auDern liciU bcbr. ilalliil
'.?(rmut' 3u Wrunbe.
baiiialc 'Mv. erft ubb. ; bafür mbb. des mäles
'in jener ;',eit', f. *]JJal.
'^^amaft '•JJ. früb nbb. (alUicmcin üblid) im
Ki. ,uxbih.,3. 5^. .Hinhbpf 1 •')(■).', 5Penbumnut II,r)( 1."» ;
TafniHibiuc^ ].>l" unter dainasrus): mit nbl. da-
mast, cuiil. damask auö bcm $Honmn. (inil. fr3.
damas. ital. damasto). 3u ©vunbe liciit bcr Tiamo
bcr 3tabt Tanmc-fu§ {vc\l. oif ctfd)c).
baiutttfäicrcii otJW. (fd)on bei .v>ulfiuy 1606
Sdnfffahrt I, 30) = fr3. damasser: in Tama§fu§
unirbc 3uerft burd) ^'l^cn bic 5)]ctallfafcr bcr
iiliuiic bloniiclcat. @. '-J3aift.
T^nmborf, Tambivfd) "ßl.; bafür ul)b. oft
Tamni; lUl'dirieben, ba nmn für ba^^ unDcr=
ftänblid)e 2Bort uadi einer 3(nfnüpfunii fuditc:
mbb. tame al)b. tämo dämo d)l. auv lat. dairia
(fr3. daim 9)1., daine \^:). 5(uffdlliii ift, ba)\ im
5(nvilf. bcr labiale '??afal ncrlorcn acht : aui-df. da
enal. doe 'Tamiuilb'; uicÜcidit ift bic^ ed)t flcrm.
Ih-fpruiicio.
:?nmbrctt ^. (Stoppe 1728 ©cbiditc I, 130);
urfprfll. „Tanten fpielcn" (Tuc3 1652 Nomencl.
102) = fr3. jouer aux dames.
'^nilic ^•. a\\§> fr3. dame (= lat. domina),
bei .s>enifd) IGIG unb im Tcutfd)cn Wxdicl 1617
nod) nidit ycr3cidinet, feit ociücr 1642 Gpiftcin III,
302, bcm 2pradi= ufm. iverbcrber 1644 unb
2d)ottel 16(i:) als cin^cbüriicrt (■(ebud)t: ein $?ebn=
ii'ort bco Miijäbriiicn .Hricacv, ba^o bic '"^Utriflen
biefer ocit oKift 1642 Oxcttnui^ bcr cMen teutfd).
A>auptfpr. IV, ocfcui? .s>oodi beutfdie Spradiübuni^
1643 u. a.) uerfpottcu. 53cleiie: 5.1iofd)erofd) 1642
©cfidnc I, 73. 207; 9?ift 1648 ,mcbciaiul)3.
Tcutfd)l. 3.04; örimmeböbaufcn 1669 3implic. I,
34. II, 3. ©elci^cntlidi 3eiat fidi im 17. .uibil).
eine '.'icbcnforin Tama ('i.Mur. Tanten).
bnmifri), bömliri) xHbj. erft ttbb., eiit ntb. itbb.
2Bort (baicr. danii§ taumiS): an-i einer ^erm.
2B3. \)i'm (\kui) ffr. tarn (tamyati) 'erntatten,
aut";er 3(tem fontmcit', moju lat. temulentus
'trtmfeit'; ba3u loobl bic Sippe oon bämntern.
^nmJll O.U. ntbb. tarn (mm): ba§ d be-5 ttbb.
ÜHirtcö (fd)oit iit ^{aoclluö Dielion. tctitfd). fr3.
ital. 1616 uitb bei Sdiottel 1663) etttncneit bcm t
bc-ö llJbb. berubt auf ttbb. (Sittflufi, luic bcnit
.'»>eliiin 1611 Orig. Diction. German. 3.270 betlt
ttbb. Tatnm bb. Tamtn iicactiüberftcnt (Öutber
bat ttod) Ibam j. 58. ."[Mob 3S, 10; anbrc 58e^
Iciic f. uitter Teidt); üc}l. atibb. *dam, nbb. damin,
atricf. dam dorn. nbl. cttiil. dam. anorb. dammr
Uiot.ba3nfaiirdammjan'ucrbäntntcn,uerbiitbcrtt';
aitiilf. «Icmman — ndb. biintmcti). Ta^o ältere
Cberbctitfd) batte Si)noni)iita für 'Tatntn': äBi°ir
tittb Sd)tiiabl (bcibc bei ©pecflc 1599 Archil.
Milit. 3. 3S. 92. 93).
bnmiucrii ;',tiu. 311 tnbb. döirtere ^. (aud) tnbb.
fd)on ilrtiicrnngo ,1.) abb. df-mar 3'J. 'crepus-
riiium': ^Jlbleittiuii ati'? eiitcr 2B3. cterm. |)em =
ibiv tem 'btiitfel fein' (f. atid) bämifdV). Ta§
5(fäd)f. bemabrt im .\>cliattb eilt stiacbörincS 'ab'].
thimm 'büftcr' ; ba3U tiiitbl. lltltbb. deemsler
'ampf
71
bafia
'finftcr'. 5(uf5cvt)alb öcx-' öcvm. ()at btc nnflc:
fc^tc 3B3. tem mit bcv iöcDciitunfl 'öimfclu' eine
lüeite 3^cvbvcituiii3 : ffr. tamas 'Jinfterni'ä' (i^cnau
cntHivedienö bem cil)^. demar) — tamrä-s 'ocr;
bimfclnö, cvfticfcnb' — tamisrä ,">. 'öunflc ^JJad)t';
ir. lemel 'A-inftcrniv' — temen 'öimfclavau'. 5(n
Ic^tcvc fdilicnt lid) lat. tenebrae '(^initcrni^r^' an
(br int Öat. an-}' ^^^, n fiu' '" luci^cn bc? fo(ijen=
bcn Sabialö bnvd) Xiffiiniliennui); aflou. ttma
'iyinlterniö', lit. tamsä Jy. '2)unfell)eit' — temti
'bunfcl luerben'. 3(n§ älteren bentfd)en ^^^erioben
<\e()öi1 bajn nod) inl]b. dinster al)b. dinstar, 't)a?^
[id) an ffr. tamisnl '^Jiad)t' nnb lat. tenebrae
in bcr iSeife anfdiliefU, i)a\i ein fiot. J)instra-
nlc- abi. Stamm an,^ufei5cn ift (t märe bann
Ginfd}nb .vinfdicn s unb r wie in 3d)meftcri;
f. and) finfter.
^om4)f -IIJ. int)b. dampf tampf Wil. °2ampf,
Siaud)'; bic Joi'i" "lit ^ fd)eint bie ftreng [)b.
öeraefcn ju fein: ba3u bic c'\(ctd)beb. anorb. dampe,
engt. nbl. damp '^'ycuduicifcit'; fel)(t in bcn älteren
*!|3crioben. Cberital. tanfo ift mobl (aniiobarb.
Urfprunciy- Tnrdi 5(blant ift Xampf aui' etncnt
ft. otra. mbb. diinpfen 'öamufcn, raudien' c\c--
bilbet; roir [)aben baefelbe ncrlorcn; erbalten
blieb un§ ba? jui^cbönge A-aftitimnn bänuncn
m()b. dempfen eiijtl. 'raudjen mad)cn', b. (). 'ihaS'
^eucr) erfticfcn'. ©. aud) bumpf ; roa()rfd)ein=
lic^ ift aud) bunfel ocriuanbt.
^anf '))l. ml)b. abb. danc SOh = got. J)agks
(|)anks). anglf. pianc engl, thanks °2:anf'. Gtt)--
mologifd) ift 2anf nid)t5 ale 'bas 2enfen', alfo
'baö in ©cfinnung, nid)t in Ibat ftd) äuüernbc
<Sefü()l'; f. benfcn, bünfen.
bann „^)iebenform benn, Don ber ce bi§ in§
18. x^abrl). in ber 53ebcutung nid)t getrennt ift,
ou§ abb. mbb. danne denne (= anglf. {jonne.
got. afäd)f. tban, anorb. pä). 2^ie iüeriucnbung
an bcr Spi^c be^ begrünbcnbcn Saijee ift ber
flhbeutfd). ^-orm fremb; bicfc ift 1) t)ergleid)enb
nad) Äomparatinen unb 2) leitet fic oä^e ein,
bcren i^anblung bcr be§ üorbcrgcbcnbcn 3at5e'3
nad)folgt ober aud) g(cid)3citig ift. ^n beiben
58cbeutungcn mobl ibentifd) mit bem räum(id)en
Ulbü. abb. dana 'uon bannen', mit bem bie 3>cr=
glcid)ungÄpartife( in ibrem ältcfteu "Jtuftrctcn aud)
fonnal jufammenfäüt (abb. danahalt, got. {)ana-
mais panasei^s). ^sn bcr 53ebeutung 'fobann'
ift bann alfo m-fprgl. °Don ba au§'. Tk 5)er-'
roenbung neben Äomparatioen (got. |)anamais)
roeift auf bic glcid)c ©runöbebeutung (bcr alte
35ergIcid)ÄfafuÄ ift ein 5IbIatio: „größer aii- ha-i"
eigtl. 'oon ba auc- groff ). Taber ift al]b. da-na
eigtl. 5(blatiü \u bem "^n-onominalftamm pa lin
ber — i)a-:-}. 2^ic fiuitcrc Äaufalbcbeutnng fam
baburd) ^uftanbc, ban im "Jtuegang be§ dMih.
mbb. wan unb dan glcid)mertig gemorbcn marcn
in ber iJcnücnbung nad) ilomparatiocn unb fo
aud) bic luciterc, bic faufale ^ebeutung oon wan
auf bann überging." D. '^cbagbcl (ogt. bic 3cit=
formen be§ conjunft. '^tcbcnfatjeäi im ^eutfdjcn
S 43).
bnnncn 'Mv. nur nod) in uon bannen bc=
mabrt: mbD. dannen abb. dannana dannän
danan 'inde, illinc' = anglf. |)anon engl, thence.
Jür got. *ljanana galt ein au§ gleid}em Stamm
gebilbetcö I)aJ)r6.
bar 3(bt). etnmologifd) einS mit ha (ba^u bie
3ufanunenfcl3ungen bar an, bar in, bar um
ufu).), aud) mit abb. dara 'Doilbin'.
borbcn otm. mbb. darben abb. darben 'eut=
bebrcn, ermangeln' = got. gaj)arban fd)ra. ^ttu.
'fid) cntbaltcn', anglf. J)earfian 'ermangeln'.
2;a§ nbb. 33crb ift im 16. 3al)rl). itid)t in Cber=
beutfd)lanb bcfannt, roic benn 2lb. Metrie 33ibel=
gloffar 1.722 fiutbcry barbcn ber ^ibel mit
„'Jtot, 5h-mut leiben" überfc^t (Gcf'Ä '^ibelbe--
arbcitung 1537 bat 2nt. l.ö, 14 bafür „@ebred)cn
baben"). Jiarben (= mnbb. darven) gebort
3u bürfcn, ba^ eigtl. 'nötig f)aben' bebeutete.
2!arm Tl. inl)b. al)b. darm al)b. daram 9J1.
= anglf. |)earm, afinef. therm, nbl. darm, anorb.
{)armr dTt., fdjiucb. bän. tarm. ^tt bcn auf;cr=
germ. Sprad)en cntftirid)t lat. trämes '2Öcg',
gr. Tpfma '^od), Cbr' — TpduK; 'Xann' auS' 2B3.
tar 'Durd)fd)rciten'. Tarm bätte alfo al§ eigtl.
örunbbebeutung 'Turd)gang'. — i'^ierju t>av
Äolleftioum nbb. @ebärm dl. mi)b. gederme
al}b. gidermi 31.
^arrc J. 'ßürbe jum Iro(fnen Don Cbft
ufm.' mbb. darre al)b. darra ^y. ; ba^u mnbb.
darre, fd)mcb. ibial.) tarre: mit börren — bürr
3U einer altgcrnt. ©5. |)ers = oorgeinn. ters, Die
aud) in unferm Turft — bürften unb jroar mit
Spesialificrung ber ^cbeutung rorliegt. SBj.
ters erfd)eint in gr. repaoiaai 'roerbe trocfen' —
xepaaivuu 'mad)e tro(fcn'; rocgen 2)arre t)cr=
bicnen bie glcid)beb. rapööi; xapaia befonbcrc
33cad)tung. 5{nbcrc 3ur STw ters gebörige ©orte
ogl. uiUcr Surft, ba fic mit bicfem glcid)e
Spcjialifierung ber ^cDcutuiuj erfabren b^ben.
£'at. torreo für *torseo cntfinnd)t fonnctl unb
begriff lid) bem nbb. börren; baju ogl. nod) lat.
torris '[yeucrbranb' — torridus 'gcbörrt'. 2(u§
bem genn. fjarrjan flammt frj. tarir 'böiTcit'.
S. börren, bürr, Turft.
baftg 5Iöi. nad) Stieler 1691 unb Auid) 1741
eine junge lltcubilDung (ju älterem biefifl', bic
nad) .C^cDuatj 1796 ^3(ntibarbaru§ S. 2.S.') bcn bb.
fd^reibcnbcn 3 üben (3. S. söibclübcijc^ung beä
bo^
Saline
2(t()ia§ 3ofua I, 2. 4. G. 8. 11) angehören foü;
lüafnicficmlicfi ift ci- t)ic(nie()V eine ^lieutnlbiinii
öer faufiHünnifdien 03cidiäfK-'nn-adie (bal]cv bei
3tie(ev 1091 „bafiiie Öelöcv"i. ;Utfviil)lt bclciit
in bei- ;iicubo:Stcinl)üiiicljd)cn Xef'amevone4tt)ev=
fc^unoi, bei ©eilcr üou 5\ciiev5>berfl unb bÄufiii
in bcr Cbiiffccüberje^nna bc§ iöaicvn 3d)aiben=
reifser 1537 (= 'eben bicier'i.
)>a\i ßonj. m()b. al)ii. da^ = anbb. eniil. lliat,
flot. pata : ctiimoloail'd) ibentiidi mit ba» alv llfentr.
beö 5(rtifel5. 2ic orthoarniibifdic 3d)cibnnii
,^unid)en bn§ unb bnf5 (in ber l)eutii^en ÜBcijc.i
uoUjoci fid) um ir>50; 9J?an(er 1501 l)ält fic axii---
cinanber; in 2)ebefinb§ ©vobianucnibevjc^uni^
1-">1 jei)cn mir übcrnne^ienb bon nl^ ftonj.
Dattel ?. (im 10./17. ,^sq()v(). ueveinjelt 2) a ^
le( j. 5ö. .v^eve&bad) ir)7(J Re. Rustic. 175b)
= m()b. datel tatel tatele ,"y.' f^ii'-'' 'ti^'- datlilo,
bivo leBt(id) auf c\x. hÜKTvXoq 'Xattcl' bevu()t
(bic Dielen mcberblättdien bev Xattcl finb finiicr^
nbniid}). 2Iuö i\leid)er Cuedc flammen nb(. dadel,
eni]!. date. S. and) Saditcl.
^ntuni 9J. urfin\i(. l^J.IJ. l'dion im 14. Csnbvb.
nad) miat. datum ak- llntcvjdirüt uon llvfunbcn ;
l'cit SDInalev 1501 unb .v^cnifdi 1010 unb .sxu=
polb 102(» allgemein acbudit (iii^l. frj. date); feit
bem 17. ^a()rl). and) bntiercn.
^oubc ?f. Sil gleid)beb. m()b. diige (= nbl.
duig) '("sailbaubc'. Xk m()b. Sautform mit in--
ncrcm g finbet [id) a\» diig nm Cbevvbcin
( OTaaler 1 501 T a u iie , a n f; b n u ci c , Tafmiobiu§
1.54(1 unter axis Tuiieni, cbcnfo jdimäb. douga.
Xicfey düge iü mohl ba& i^lcidibebeutenbc mIat.
doga. lie fdion bei t'utber nuftretenbe Aovm
mit b (^Taube) ift mb., fie fd)eint fid) nn fr,v
douve 'Taube' ndl)cv ansufd)lierien. Ta]u baiv.=
öftr. taufo(l) 'J^aiibe*, ital. doga, fr,v douve.
Ginc mIat. fiautfovm dOga döva (mailänb. dova)
ertlärt bic i^erm. /"vormeu luie bie nIcid)fa(lÄ ent^
lehnten t'ed). diiha. flouen. doga, founc alb. dnge
'/"vanbaube'. /"vviihmlat. doga felbft ivivb auf
gr. hoxn ''-öebältcv' ,^uvüdiiefül)rt.
t bäiirfjtcn ;^)tn). feit bem 9Iufanvi beS 10.
!,l;al)rl)§. biy l)eute meift nuv in bcr ("vormcl „mid)
(mir) bäudit" auftretcnb; ucrcin.^clt bcrtcrtnet bitrdi
bic nan.^c nbb. Srrad)iienobe binburd) bei Ccrit'iv
(irapben luie in i.'itteratunuerfen ber ,^snfinitiii
bäud)ten i\d(\ax 3. S^v bäud)teti. ;',u Wrunbe
lic^it mbb. diuhte, ba§ (al';^ ^rät. (Soni. .^i
bünfcn» fd)on im finitcrcn Wbb. a(ä deucht
priifentifdie jvunttion annimmt.
bnucriii ;>tn). 'bcbarren* ein bem .\>od)beutfd).
urftHiil. frembe§ 2Borf, bac- and) im "Jlhb. uube=
Senat ift; and) in ml)b. ,Seit fehlt e§ bem Cbcr=
bcutfd). (3. S. bei .'öartmann, iKalther unb 0ot=
frib), ncreinjelt allerbingS türen düren, 'i)a?> von
9?orbbeutfd)lanb admählidi feit bem 12. i^^ahrh.
nad) Silben uorbriiuit (bei 2i>olfram bcseuiit).
:>^at. düräre ift alv *dfirun in§ ältcftc "Ücbb.^-ilibl.
aufgenommen, bezeugt ift crft mnbb. mnb(. düren
((Sra§m. 2(lberu§ 1540 Diction. dd bietet id)
bur = lat. duro al§ nicbcrfäd)f.). 3)a§ bei
Cuther fehlenbe, üou SJiaaler 1561 nod) nid)t
iier;,eid)netc 35>oi1 unrb erft feit etiua 155(1 in hb.
3d)riftcn häufiger (au§ tauern unb baucr =
haftig bei Wathcfiu? 1502 3arcina 71 ^ 73 a
2S4''); .\>eiiifd) 1010, 3d)ottel 1003 unb 3tielcr
1001 oerseid)uen e§ juerft (Sticicr taurcu).
Tag im Cberbcutfd). burd) ruährcn vertretene
;)tiu. lebt uolf'Äüblid) alg duren in ben meiftcn
nbb. 9.1^1. rv i^. '^Himmern, 5ütmarf, SBeftfalen),
bringt aber audi in obcrb. 9JJa. (baier. dauarn),
foiuic iiiö ^iheinfrdnl. Gngl. to dure (endure)
flammt ani-- fr^. durer = lat. duräre.
baucrit^, beb au cm otm. fd)ou mhb. türen;
im ögf. ju baucrni im ^ibb. unb im Cbcrb.
üolföüblid). 6§ mirb oon SRaalcr 1561 al§
baucrn — beb aucrn i)cr5eid)net, mie e§ and) in
fd)uici3. baier. d)la. fortlebt (beachte baicr. tour:
lid) 'uiahrfd)einlid)' ). ,"\m ^Mb. fagtmau: mich
türet ein ding ober eines dinges 'mid) büllft
eliuaS ju f'oftbar, mir ift cUvai f oftbar, teuer'.
Tli)'!). lüren fleht bahcr in 3lblaiit§uerhältni§ ^u
teuer mhb. tiure; ogl. afäd)f. dürlik 'f oftbar'
= mnbb. durbar (ugl. traurig im 33erhältni§
SU angif. dreorig). 'Jluffädig ift, ban i)ai^ 33crb,
beffen '-iMIbung, bem 'Jlhlaut nad) sh urteilen, fchr
alt fein miin, ben älteren Tiaict'lcn gan.v abgeht
(nur mittolcngl. douren '3d)mcrs cmiifiuben').
Daumen d)l. (abnieid)enbc Tialcttformen finb
oflthür. daumel, fränf.=hcnncberg. dhne, fdjmäb.
dum) mhb. mnbb. düme ahb. dümo 9)1. = nbl.
duim, angIf. I)üma engl, thumb; basu anorb.
|)umall |juinalfingr (l-5lbleituug, aber mit 53c=
beutungyäuberung, seigt aud) angIf. fiymel engl,
tliimble '("Fingerhut'). Tiefe 53eseid)nung bc§
'Taumcuy' (j)üman-) ift fomit gcmeingerm.;
aber mährcnb bic übrigen Ainger fd}on in alt=
gcrm. 8cit ikseid)niingen hatten, bie mit Ringer
snfauimcngcfcl^t umren (f. Jingcr), ift Taumen
ang altem felbfläitbigem SBorlflamme gebilbct;
baburd) ergibt fid) Taumeu aly uralt: @rbf.
ibg. tümon- fubflantimerteö 5(bi. ,ui aw']i. lüma
'flarf (ffr. lüluma 'ftart'j: Taumeu alfo eigtl.
'ber flarfe' (erg. mnger). Jüerioaubt finb nod)
lot. tumeo 'fd))iielle', ffr. tumrä 'fett', gr. tü-
Xo^ — Tü-Xn 'Sd)unilft, ^^ucfel' ; su ©runbc liegt
eine ibg. üK?,v tu 'fd)tuellcn'.
^aimc, Tunc ^y. entlehnt an^ glcid)beb.
nbb. düne (mit hb. lonoofal, aber nbb. ?(nlaiti).
3:nii§
— 73
Regelt
^\m ^3iöc). ift L>tv5 ilnnt etwa icit i:rjU mii-i--
üblicfi 1,^ i^. in 'l>rcuncu, '^-HMinncni). 'iniu bö.
Sßövtcvbücbcrn ucrjcidjiiet CC' jucvft 3d)ottc( 1()03
ai^ 2)itncit Ulli) 2)ouft), Sticicr 1G91 alö
2)auncn unb Tinten. 2(m ücvbvcitctftcn ift
ba§ SBort in bcv feit etma ITW cinaebiu\iertcn
^ufnnimenfeljinui öibcvb au neu, bei £'cibnil3
(17171 CoUectan. Etymol. S. .'i'5 Gbbcvbunen
(im 18. ;Jsrthrli. in '^Uxuncn Gbbcrbitnen unb
in Cflreid), Sdiiuei,^, (^'Ifaf; (Sit erb om (5ibcr =
bom); biefe oufaniinenfct^niu^ (= iölänb. ie(5ar-
dün, iiuil)er ciud) ciu^(. eiderdowns, fvj. edredon)
meift für Daune auf norb. ©ntlcbminci : nbb.
diine, uovbfvicf. dün, eiu";!. down bcvu()cu auf norb.
dünn. Cbcrbcutfd). 3i}noni)nia finb A-Iaum =
febcr unb i^-ebcrflaub (.'öauv>i)altcrin 17« J3
©. 185 „ivlänbifdicr Acbcrftaub ober fo gc=
nauntcr Giberboin").
•^TnU'o 1^1. 'jiuei ':)(ui]en im iBürfclfpicl, 5(f;
im itartenii.ncl* m[)b. düs tiis mit bciifelben 33e=
beutuußen; fpäta()b. dvis: ax\S> afrj. dous (=
iifr.v deux, luobcr enc(l. deuce; proo. dos au§
lat. *duos für duo). Ta§ SBürfelfpiel mar frfion
bei ben ©ermanen bec^ lacitu^? (öcrm. 24) eine
beliebte Unterbaltuiu^ ; Iciber fcnnen mir aber
aufjer feinen htrjeii 53cmerfunßen nid}t^ä uon
bell Tetailv unb bcn Jerm. tcd}. (f. jebodi gc^
faUcn, i^unb, ©au) be§ altgcrm. 2Bürfel=
fptcl»; bie 35?orte finb früf) au§acftorbcn unb
bafür ftellen firf) mit neuen füblid)eii.SincIen
audi neue rontau. JBorte ein; f. 2(f;, Ireff,
Irumpf, boppeln.
'l^cbattc 5"- fd)on bei ©pcranbcr 1727 aU
2)cbat, $lur. Debatten üerjeidjnet; bebat =
tteren budien fdion Siebe 168G unb Stieler»
^cituuijÄluft 1695: au§ frj. debat — debattre.
'iTctÖnut 'OJl. m()b. dechent techant (d) ur=
fprcil. m()b. al)b. techan aui' lat. decänus, mo()er
audi ital. decano, fr.v doyen (ennl. dean).
^ct^cr Tl. 'jelin Stürf (,>lle)' ml)b. decher
techer m^^l; im ^:)tbb. alö diekr (a5>eftfal.) —
dwkr (^^pomni.) nolföüblidi; miibb. deker = frül)=
ueiteuiil. dicker: altcc^ Öcbniuort au§ lat. decüria
(mlat. dacrum) 'Defabc', loonad) in bcr 5taifer=
geitdrcb. ^oll. pellium decuriae triginta) Jelle
c3ejä()lt mürben. Die Gnttcbnuitß erflärt fid)
barauS, bat"; öermancn lA-ricfeu bei lacitue
Ann. IV, 72) ^cUc als Tribut an bie 3iömer ju
liefern batteii; audi baben bie (Sermancn mit
ben 'JJömern "t^eljbanbel aetinebeu. — ^t" 53erner
Cberlanbe oi^cr 'lu ^fuiib 5Jiildi', ba§ burdi
3{nlcbnuiuj an äct)n (*teguria für decuria) cnt=
ftanbeit ?
^crf 'De. bei ben 8crifograp()en be§ 18. 3a()rb.,
aud) nod) bei Gampe 18()7 al§ nbb. nbl. Dialcft=
filitgc, (jtnmoIogiid)eä SSövtcvbwt^. 6. iluil.
mort für i]b. i^erbecf (f. aud) bieten unb
0)ranfen) üer^cidmet = nbl. dek, mober audi
bay i^leidibeb. etißl. deck. 3lly beutfdi ftebt Dect"
fdion 171G in Cubmiii» t.^cnc?!. öerifon.
^crfc J. mbb. decke (abb. decki) J. 'Dcrfc,
58ebedung, ba§ 3ubccfen': 3uiu flii. SGBortc.
bcrfen 3tm. ml)b. decken abb. deckan =
autilf. {jeccan (eitiil. feblt), anorb. Jjekja 'öerfeii':
tierman. [lakjan 5(blcituiu^ aus ber unter
Dad) bcbanbcltcn ib^. JBj. teg, bie mit ber
nleidien ^i^cbeiüuna in lat. tegere, gr. o-T4.'(e\v,
ftr. sthagämi crfdieiitt; ein bem tego — ari-^M
entfpredienbcy ft. otm. |)ekan fel)(t bem öcrm.
^cfcft dJt. axb^ iileidibeb. lat. defectus; feit
AXupolb 1G2() uer,5eidinct.
bcfcnfJP 3(bl. üui- mlat. defensivns; Dc =
feufiütricci fdion bei Sdimcnbi lö94 5lrtcci§=
bi5>hir-:-' 3. 7 (bafür 3d)ut3triec( bei oeillcr
IGöl (vpiftcln VI, 129); für Defenfit)= unb
Cffenfiübünbnie empfabl 2cibitiB(1717)Uu=
oonircifl. ©ebanfen § G7 „Sdiug= unb Iru^=
bünbnifi" als fdimeij. GiUfpredninci.
t bcftin '3lbi. uon 3rfiottel 1GG3 at§ nbb. uer=
jeidinet; 3ticler 1G91 budit eö bann (bie fpäteren
bb. ©örtcrbüdier mic /"yrifdi 51beluna (Sampc
bieten ec^ nidit). Qi ift in nbb. Wia. (.'öambura,
Bremen), audi tu ber Üibcinproüinj üolfsüblidi,
ol)ne eigtl. je littcraturfäljig gu roerbcn. 9tbb.
deftig geböit mobl mit engl, daft augif. gedeeft
ju got. gadaban 'fidi siemen' ober ju ber Sippe
üon tapfer.
^Cflcni Tl. 'tüditigcr Ätrieg&mann' ctpmo=
logifdi nidit etma übertragene iöcbeutung uon
Degen2, obmobl uiifer nbb. Spradigefübl eö fo
auffafjt nadi 3Beitbungen mie „alter i^aubegen".
SBäbrenb Degeit2 fid) erft im 15. ^salfxi). ein=
bürgert, ift Degen '\">elb' ein altgenn. 2Boi-t,
baö nur bem @ot. (*I)igna-) feblt. 3.^gl. al)b.
degan, anglf. |)egn '©cfolgÄmanii, Diener' engl,
thane 'Jyreibcrr'. Da^o altgcrm. ä'i?ort übcrnabm
im SRbb. bie '-Bcbeutung '.'öclb', bodi ^eigt fid)
baneben eine ^cbeutung '.Hnabc', rccld)e nodi in
frül)nbb. leiten an^^ ^öaiern (bef. al§ Degcn =
finb) begegnet ( baju f d)mäb. b c g c n m ä v, i g 'f oKv
fam'). Cffenbar ift — mie ba§ 9?erbältui§ uon
Hnabc ju Änaupe lebrt — bie 53ebeutung
'ilnabe' bie ältere, mofür abb. (aud) im .N>el.)
thegan 'masculus' foiuie bie 5?crroanbtfdiaft
uon germ. {)egna- (au§ uorgcrm. teknö-) mit gr.
T^Kvov '£inb' fpridit iba^n f. nod) bienen,
Demut). Der ibg. Stamm tek-nö- 'Äinb' ift
^:i3arti3. ju bem 3i?erbalftamm uon gr. tiktuj
(TÖKo; T0K6ÜC): tbg. ^^t- tek tok 'cr3cugen'.
Da§ bei öutber unbe.seugtc unb audi uon aJJaalcr
15G1 nidit ucrjcid)netc Degen '.s>lb' ift im
10
2)egen
— 74
^emut
15.— IS. 3i')i"l)- fiilt nueiicitorbcn, lutc c^j aud)
von ixniid) 161G, Stielcr 1691, Steinbad) 17;U
unb ivriid) 1741, ja nod) oon 'Jlbcluna nur al'5
avdiaiidi ücvscidinct roirD. i^cvcin^dt bctictinct C'ö
im nöD. ^"Hcnnfc bc i^od 14!»S is. 44n;>, im
Ibcucvbanf 1517 iUip. nH C. III ^ unb bei l'oiiau
1054 2ituuicbidite l^ir. 2.")i;}; unb im ^Inidiluf;
an öogau lebt ee lebcnfo mie bicbcvi burd)
Scfiing neu auf, bcr 1759 im 2Böiierbudi ju
2oc\au S. 80 barauf bitnueiü unb ec- 1772
ÜiyMia öalottil. 4 iicbraudn; nad) .sSemtalj 1796
"^Intibavb. 2. 2>^9 n'uvbc ec> bann alc-balb l1Jobe=^
movt ibäufiii ,^ '-y. '-J^obmerv» altcuiil. '-öallabcn
n.SO); Qud) bei 3d)i[lev (,5. '-8. 1>1<"1 ounofrau
Don Cvleaus. "i^vol. Hi unb bei &ocü)C ift c-? be=
3euiit. "ilhiliu? ocr,?cid)net ev 1777 ju .öamiltone
3}iäid)en 2. 547.
:?cacn2 9Ji. feit ^3Jkalerl561 adiicmcin ücr=
.^eidntet unb im 16. ,uibrb. alKicmein üblidi (audi
bei l'utber be.^cui^t, aber nid)t in ber ^ibel), fdion
im 15. ^uibrl). beleiht (ältere feltene llJebenform
um 15IMI Xa^eni. „;')Ufriil)lt bek\U mlat. dagua
in m-anfreid) 1151 i?) — dajrgarius in 2diott^
lanb um 12ik), bann I)äuTU] in Cvmilanb unb
J}ranfreid) (euvil. dagger, frj. dague). a?on boi1
briniit bai- ii>ort in bic übrigen euvoiL 3tnad)cn
<ital. iimn. iioln. daga). 'Jlbcr ber Urfinung bes'
engl. ir^. iJBorte? iü bunfel; urjin-ünglid)e ^c=
beutung '"Diener mit .\>anbjd)ut5, Xold)'." Oi. '-öaift.
bcdncn ;',tni. mlib. a[)i). denen dennen fd)Ui.
.3tni. 'bebiien, jielien, iiuinnen' = got. uf])anjan
'auvöelincn', anglj. I)enian J)ennan 'beljncn'.
Xav got. J)anjan ift 5(bleitung eine» ft. otiu-
*{)inan luic {jakjan 'becfen' 'Jlbleitung eines ft.
*|>ikan dat. fego). Wot. *{)anja unb ^'I)ina )inb ur=
iiern)anbt mit ber S>,v ten in ffr. tan 'fpajuien,
auvbrciten,(i)on ber .ieiti fid) auv'behnen, mähren';
täntu-s ',"vaben' - lanti-s '2d)inir, Seil'; gr.
T€ivuj Tctvuiaai rdaiq ixtvuuv '2ehne' — raivia
'2treif'); lat. tenus 'Strict*; ajloi). teneto tonoto
'2trict'; lit. linklas ''Jlc^'. Xcn ^öcgriff bcr
iJluvbebnung seigt 2B,v ten dat. lenco tendo)
nodi in bem .zugehörigen "Jlbi. bünn, f. and)
lohne. C^ine Übertragung ber '-i^ebeutung ber=
ielben 5ll>ur^cl lieht nuin allgemein in bonnern.
^ciff) lU. in Dieier Aorm uierit bei Arifd)
1711 (ale Xeid) unb Ieid)i unb allgemein feit
-JlDelung regiitriert: ein nbb. i'ehniuon, ba» ücr=
cin^elt jd)on im 16.17. ,urhrh. auftritt ,v 53.
„Ieid)c unb lämme" .vSenricpctri 1577 Weneral=
biftoric 3. 35S; fd)on in einer ,',citung uon 1570
„leid) unb SlVille"; Xeid) bei .ySulfiuv 16(»<j
2d)iffahrt I, 6(;, and) in .V)nlfiuv>' Diction. tentfd)
fr,z. 16.57. Xic uDb. l'autform dik begegnet ba
neben gicidi.^citig j. 'i^. bei CSnr. 2rangcnbcrg
1.591 ^(belefincgel I, 323 „Xifc ober Jhemme"
(„Xcid)graoen nbb. Xicgraücn"i, unb 2d)ottel
1663 Der3eid)net nur erft Xief, aud) bcüor3ugt
Öubmige t. = cngl. Öeric. 1716 Xiecf. Sd)on
afäd)f. dik '»Dt. 'Xamni' — anglf. die engl ditch
dike. n)eld)c mit leid) bem gr. Teixo<; 'llJauer'
oermanbt finb. ©egen ber Gntlcl)nung ai\S, bem
l^ibb. f. aud) Xamm.
^cidjfcli A-. (munbanl. llccbenformcn oftthür.
distl, nicfnhür. gisl, fränt.4)cnneb. deistl, iuet=
terauifd) gaisl luic aud) GracMu. ^IlbexiiS Diction.
1540 „@ciffel, Xeiffel, Xeid)fcl"; aud)fd))uäb. am
iöobenfee goisl) ani- gleid)beb. mhb. dihsel ahb.
dihsala ,1. — anorb. l)isl, anglf. pixl pisl, nbl.
dissel, anbb. thisla Jv. Gin ben germ. Xialeftcn
cigentümlid)ev ©ort buntlcr "Jlbleitung: @rbf.
J)ihslü- uielleidjt auö f)enhslü-, uorgenn. tenqslä
hernorgegangen; bann lüäre i)ielleid)t lat. temo
'Xeid)fcl' nrnermaubt (fa(l§ c§ fiirtenxmo fte()t;
vgl. ala aii^ *axla unter 5(d)fel). Xie Äunft
bcv SBagcnbaue^j fannten bie Csnbogernmnen
fd)on nor ihrer Trennung in mehrere 2tännne,
nod) in ber Urheimat; baj' beiueifen SBortc )uic
ood), 'liabe, d\ah, ifi>agen.
t 'J*ci(&fc(2 5. 'fur.zftieligc 5(j1'; ngl. mhb.
delisel ahb. dehsala '53eil, .'i^arfe': ju einer
germ. 9B3. |)ehs = ibg. teks; ugl. afloü. tesati
'hauen', lit. taszyti 'mit bem ^cile be()aueu,
Üinmcrn', ffr. taksan ';',immcrmatni' (f. unter
X ad) v.l. XaÄ ei be§ nhb. 'ÜHirtcv- beruht auf
einer iKebenform l)ihs, lueUhc mb. nbb. ift; ^abl-
reid)e hb. Xialefte beiual)ren ba^i alte e.
bellt '4-^ron.:5(bi. mhb. ahb. din = got. peins,
anglf. ])in engl, thy thine: gu bu; ogl. mein.
bcltfat 5(bi. a\\^ fr,v delicat: öebnmort be§
1 7. »uihvhv., feit iL^icbe U)S6 unb Stielere ; ieitungg^
luft 1695 iierzeid)nct r-ik^lcg: ')(rmatuc-;:l\ift 1642
:){ettung bcr cblcn teuifd)en .s>auptfprad)e E 8;
aud) in n. iVHrllhaufeuv' .Üricgvinaiuml 1616).
Delinquent ill. feit yiebe 16s(i ucr.zeid)nct:
3U lat. delinquere 'fid) nergehen' nad) frj.=ital.=
fimn. i^organg.
Tcmaiit, Xiamant W. mhb. diamant
diemant am- fr3. diamant (unerflärt an?- lat.
adamantem) =mlat. diamas.
X'cmenti 'Ji. auc> gleid)beb. fr.v dement! ; bei
2tieranber 1727 nod) fehlenb, 3uerft in .s>ei)naö'
•Öaubbud) 1775 üer3eid)net.
Demut 5. mhb. demuot diemuot diemüete
al)t>. dio-muoti diu-muoti deu-muoli '.Ocrab:
laifung, Wühc, 53efd)cibenbcit'. Xic fon-cfte I)b.
iL'autentJuirflung beo ahb. diomuoti luärc n()b.
Xiemüte; ban mir ietjt Xemut fagen, beru[)t
V I. auf mb. nbb. (Sinflun, 3. I. auf ^.Jlnlehnung
an ^ilrmut; aber loäbrenb bei bicfcm -ut eigtl.
bciißcdi
— 75
bcutidi
5IbIeUuiiii, ift al)^. dio-muoti ^\. ein i\onipoiitiiin.
®cr 2. Icil bev oufainiiicnicluniii ti"t eine 3(b=
leitung oon af)b. muot (f. 9}Uit); al)b. dio aber
ift got. \)'ms (Stamm J)iwa-; og(. biencn,
2^irnc, and) Tcgen) '^nedU, Tiener' : Tcmut
'lugenb bcö Ticncv-5, öcfinninici beS' Ticncnbcn'.
Tay il^ort in uno ber 'öciiriff nidit altgcnn. (bcr
@otc jagte '(i'vnicbvigung, 5}cicbvigtcit' hauneins
für 2)cnutti; bcibc finb burd) ba§> 6()rtftcntnm
bei un§ aufgcfonimen.'
bcitßcln S^w. mf)b. tengeln 'bcngeln, flopfen,
I^ämmern'; iig(. angif. dencgan 'ftof5en' engl,
to ding '(}eftig fdilagen'. 3)a3U ai)'!). tangol
'.s>amntev'. ©cvm. *ding\van 'fdilagen' luirb
bnrdi altfdnucb. diunga nenfdnueb. dänga ev=
roicfen. Jür 'bcngeln' mirb in ()eff. nnb nbb.
SJia. häran gcbraudit.
bcnfcn 3tni. m()b. a()b. denken 'bcnfen, gc=
bcnfen, cvbenfen, erfinnen'; entfpred)enb got. {lagk-
jan (pankjan) 'überlegen, bebenfen, nad)bcnfen',
anglf. J)encan (engl, to think ift eine i^erniitt^
hing von anglf. pencan nnb |)Yn('-an 'bentcn'
iinb 'bünfen'). Senfcn ift fonneü /"yaftitiu ^n
bünfcn, bac-' nrfprgl. ft. ot'U- ^vax nnb 'fdieinen'
bcbcutcte; 'mad)en baf5 etro. fdjcint' ift 'über-
legen, bebenfen'. S. bünfen.
bcnn Äonjnntt. m[)b. danne denne af)b.
danne danna: mit bann ibcntifd).
'iTcDuticrtcr l^J. feit Stieler-ö ;)eitnng§Iuft 1695
rerjeidmet : ein Öclinmon bee IG. 3al)r(i§. (9iiepban
1593 Supplement. Epil. S. 49; '}lc[. ^tlbertinne
1601 Ter 5tricgÄlent SBecfubr II, 22.3).
bcr 2hiifel gebilbet anö bem ai)i>. m(}b.2)emon=
ftrattt)= unb JRelatiuftamm de- da-; ogl. got.
|)a- = gr. to-, altinb. ta-. 2)a§ röeitcrc gebort
in bic ©rammatif.
berb 2(bi. ml)b. abb. derp (b) 'nngefäncrt'
(= anorb. {)jarfr, anglf. f)eorf 'nngefäncrt').
Born 53robc wirb berb nod) fpc^icll bei Stein=
bad) 173-1 unb bei (3-nfdi 1741 üer3cid)net (Cntber
feblt "öa^ SBort überbaupt). 2;ic übertragene
53cbcutung gilt bei 2(bclung nodi aUi oulgär, fie
mirb crft feit etma 1750 fd)iiftfpraditidi; fdion
fSdiottell663 bat bcrb'crassus, solidus' („bcrbe
Cbvfcigcn"). SBabildicinlidi ift bie übcilragenc
53ebcntnng ron Ücorbbcutfdilanb ancn^egangen,
wie fidi fdion afrief. derf 'beftig' finbct; audi
anorb. |)jarfr fann übertragen gebraudit raerben
( 'niebrig, gemein' , baju ^irfingr 'niebrigc '.)3erf on' ).
bcrcinft 5(bD. für eigtl. bar-cinft (= nbl.
daar eensi; nom 9cbb. an§ in§ Ä!>b. gebntngcn;
al§ bercinc- fdion bei öutbcr (ogl. ^. Meters
3f. f. b. b. UnteiT. XI 211).
bcsaöouicrcn :-]uv. feit Spcranbcr 1727 ge=
buc^t = fr3. desavouer.
Tcfcrtcur 2R. bei Sdieibncr 1695 unb 5[Renan=
tc5 1722 uericidmet = frj. deserteur.
bcfpcrat 5(bi. au§ lat. desperatus (ital. despe-
rato) fd)on bei .s^ulfiuy 1648 Sdiiffabrl XXIV,
62 nnb örimmelebanfen 1669 Simplic. V, 12.
Xcmt aiJ. (a{^3 Xif?pot im ^lieiif5budi 1.584
'■8t. 246^) fdion bei .s>enifd) 1616 gcbudit: au»
gr. bea-rrÖTrit;.
'J'cffcrt 9JI. au'o gleidibcb. frj. dessert; ba§
A-rcmbrnort fcblt nodi bei Speranbcr 1727, ift
aber in ber 2. i>älfte bc§ 18. v^abrb'o. eingebürgcxl.
^m 16. ,^abrb. bafür Sdilerffpei» (fo bei
©oliiho 1582 Onomast. S. 359); ugl. ^caditif d).
bcfto %bv. mbb. deste dest fpät aljh. desde,
älter ak- jmei 35>orte des diu (des @en., diu
,Vtftr. bc?^ ^Irtifclei; bafür got. blon f>e {,}mr.
bc5> ^trtifele); ebenfo anglf. I)y oor itomparatioen
engl, the (the more 'befto mebr').
T ^cubc jV. f. unter 2;ieb.
'^cnt dJl. blof; nbb., au§ nbl. duit 'fleinftc
9.")]ün3c' (mober audi engl, doit); bie§ ift norb.
Urtprungc-: anorb. jiveit 'eine beftimmte flcinc
■Dflünjc' (üon Jn-ita 'fdincibcn'). ^\m 'JcMib. feblt
ba^j ©ort bem 16. ^u^brb. gän'ilidi (bafür 111 cit,
audi ein nbl. Öebniuorti; .sSenifdi 1616 ocricidinet
nad) Äilian Suitfen, Sd)otteI 1663 Xütge.
Um 17<X) ift 2)cut bei un§ geläufig (1716 in
Subroigy t.=engl. öericon; Jrifd) 1741 bat 2)cut
nur als bollänb. DJIün^namcn). ©. Sdierflein.
beuten otm. mbb. diuten tiuten abb. diuten
otm. 'jcigcn, beuten, bcbcutcn, anjeigen, am-
beuten, übcxicöcn' (got. *f)iudjan): ugl. anorb.
{jySa. 2{n Stelle üon |)iudjan bat bai^ @ot. ein
piu|)jan 'pfeifen, loben', ba§ aber mit beuten
faum ibentifdi ift. Tic^ bebeutet Dielmebr mabr=
fdicinlidi 'oolfemäf;ig madicn'; I^iuda ift bav got.
©ort für 'inilf (f. beutfdii; ügl. mbb. ze diute
'bcutlid)' nnb 'auf bcntfdi' (diute 2at. Sg. jU
diute tiute ,"v. '^lU'j'legung, Grflärung'); ba^n
beaditc man anglf. ge|)eode 'Spradic' (als .'öaupt^
mcrfmal bes ä>olfe§).
bcutfd) 'Jlbj. Tic älteften 53elegc bejieben
fidi nur auf bie Spradic unb begegnen nur in
lat. Tcrtcn: al^o theodisca lingua in ben öoiidicr
"^Innalcn a. 788 (urfunblidier 9cad)flang oont
^Hcidistag ju ^ngolftabt) nnh im Capitulare
Italicum 8(')1, in Smaragbs Xonatfommcntar um
Si)5 ufm. fomic sermo theotiscus bei ©alabfrib
Strabo um 840 unb ucrcinjclt einfadi theodisca
im Äatalog bcr tRcidicnaucr Sibliotbcf unb in
theodisco 831 im 5latalog ber ^ibliotbef oon
St. Diiqnier. 2iltcfter ^clcg theodisce in einem
58cridit bcö (Earbinalbifdiofg @corg oon Cftia
an ^Capft .s>abrian I. Xan bicfcs theodiscus jn^
nädift eine rein linguiftifdic Sebeutung f)atte, be=
Teutjdie
76 —
^ididit
lucijcu öic ültcflcii Stellen, iniofcni )ie eö aiidi auf
bte 3;nad)c anberer gcnn. Stamme aiieöelmen:
Tstj auf 'iUuiicIfadiicn, Tss unD sdl auf l'auiu'»^
bavbcn, 805 un:) sH i aud) auf Woten. (i-c- unvb im
itavoliui'jcrrcid) eutflaubcu fein unter bem '-iie^^
büvfnie, bic ied)c- veditv>vhetn. Stamme fiu'adilidi
.uiiammenjufaffen, lucldiei- '-^ebüvfniv bie beiuid)c
itivd)c jcit bcv lUiffion bec^ '-öonifa^ befoubeiv
fühlte. So ift hü'S' ©Oll tcine uolk-tümlidic ^-öe^
nennuuii, fonbern eine tirdieniiolitifdie Sdiöinnui^,
bie fid) bec-meiien .uiniidift aud) nur in lat. Weftalt
finbet (Ctfrib um nGd faat in ber Uberfdivift 1 1
cur uutor hunc libruni theodisce conscripserit,
aber im beiufdien Ieii ba.^i nennt er fein Xeutfd)
tliiu frcnkiska zungai. Xieö theodiscus berul)t
auf altbeutfd) theoda ')i}olt (im cblcren Sinne),
politifdi üerbunbener Stamm' nnb meint alfo
'national, auiicftammt' (im (^eiienfau ,iU äl>orten
unc al)b. elidiutig 'fremb'). in^i. aot. I)iuda
— al)b. diül ml)b. diel (aiul) in Giaennamoi
iinc Tietrid) Xctlef Xetmolb Titmar):
urueriuanbt mit lit. tautä '^anb', altir. tiiath
'i>olt', off. louto 'i^oU' (medix tüticus ^unbcS=
obcr[)auiit ber famiHin. Stäbte bei Ciuiuc-.). iji»
'itl)b. tritt diutisc (jnnäd)ft aud) mir diu diutisca
ziin<.'a) erft um 1< k M ) bei iVötfr-r auf ; im 12. ^saijxh.
bann oft diutesc diutsk tiiisfh nid)t mehr auf
bic Sin-ad)c befd)rdnft. ^'sm 'Jcbb. idieriuient bic^
ine. Is. ^uibrl). bei obcrb. Sdiriftftellcrn teutfdi.
^Jiad) •?(. Xooc (Dill, 'iöliind). 3lfab., Si^flebcr.
ber l)ift. Mlaffc IxirS I 2(»1; 180.'), S. 22:}). —
S. aud) bic fl^v 2Boi1e.
^CUtftftc 9Ji. ml)b. der tiulsche (tiusche)
^^.Uur. die tiuschen: lot. (O./lO. :^al)vl).) Tlieo-
tisci beiieanet feit sir, ak- inilfebenennnnii unb
,^iuar ,^uerft in ,\talicn (aiäd)f. lliiudisce liudi
'Wcrmania'i.
^cutfd)InuJ) 'JJ. feit bem 1"). ,uibrl). ak- C^i-
faunnenfeluma ouftretenb, feit bem 17. ofllub-
alKicmein aiiltia; im l'j./lO. ^'sahrl). Sd)iuanfeu
,^iuifd)cn lcutfd)lajib unb t>ai' tculfd) Öanb.
Tic ;',ufammenfcUnnii entfurann Mi'-:- bem '^c-
biirfniv-, ein 'JUniioalcnt für (iermania Teulonia
Alemannia ,^u hoben (anorb. j)yrtv(Tska 'Tentfd):
lanb*). lüJhb. da7, liusclie lant. meift diu Hu-
schen lant (in allfn tiuschen landen 'in tian,^
Icutfd)lanb' bei ih?althcr v. b. i^oiichucibo.
Üuther ocriuctibct „Tcutfd)lanb, Weit. bciuid)ce.
l'anb'>. Tat. im bcutfd) i^'anbc — in lcutfd)=
lanb, '^Icc. in (\an^ Icutidievlanb, '4-^lur. 2ot. in
Teutfd)cnlanbcn — in Tcutfd)lanbcn". sy^l.
■iMlbcbranb .Hl. Sd)r. 217.
Tc^cmbcr 'DJ. awv bem lat. llJonal^juamcn
december: im öflf. ju 'Jlpril, "Jluiuift, '))lai,
5)1 ärj, bic fdjon in alter •^)cit bei un5 hcimifd)
ji'urben, erft im 17. ^ohrh. burd)t\ebruni^en, nad)=
bem im 'DJittelaltcr unb über ba§ IG. Csahd).
hinauv bafür (Shriftinonat unb irmlfmonat
iieiuMtcn hatten.
^C^cnntuiu'lt. auvt^leid)beb. lat. deccnnium;
feit Viehc l(js(j ticbud)t (f. aud) ^ohrjehnt).
^inbcm 'Jt. feit Sticlcrä Scitunöeluft 1G9.1
<icbud)t — lat. diadema.
X'inutnut f. Temant.
Xint A. feit Stielcr§ ocitungÄluft IGO.) c\i-
bud)t = fr,V diöte (c^r. biaita).
r bibbern ;)tiu- iüb. 'reben' (bef. 'leife rcben')
auö hehr. dibbiT 'reben'.
bid)t :?lbi. bialeftifd) deicht (liul. cfth.), au§
mhb. dihte 'bid)t' ; ber 93lanc\el ber Tiuhthon=
airuiui ift iDohl nbb., luic benn bac> Ülnnl im
Cberb. (Sd)aiöb. !öaier.) fehlt. Gntfvrcd)cnb
anorb. pettr 'bid)t' (neben got. *{)eihts lüic lettr
'leid)t' neben iiot. leihts): ,^u ber iierm. 2Bj. {)inh
(f. i^ebeihen) mk leid)t iiot. leihts ju ÜB^. ling
if. iicliiiiKni- llruerauDibt mit lit. tankus 'bid)t'.
(Suiil. tight 'Did)t, feft' au'ö mitteleiti^l. light hat
auffälliaeriveife t im 'Jlnlaut für th, uiohl unter
öinfluf; von fd)iueb. bau. tset; ba» 931ittclcnc}l.
fcnnt nod) t>a^ rciielred)tc thight. — SBcgcu einer
aiibcrn 'Jlblcituuii f. bicf.
birf)tcn ;;tiu. mhb. tihten 'fd)reibcn, fd)rift:
lid) abraffen, bid)ten, crfinbcn, erfinnen' ; bic nhb.
'-i^ebeutujui ift fehr fiie.^ialificrt iKilonübcr ber
J>üllc ber ^cbcutuuiien im ä)Jhb. ^^iod) im IG.
unb 17. ^uihrh. hat Xid)ter (mhb. tihttere) bic
alUiemcine 53cbeutuni\ 'iserfaffer, 9lutor' unb
be,Kid)net ben '^U-ofaiter luic ben ^43octcn. Ter
Urfuruna uon bid)ten (ahb. tihtün 'fdircibcn,
uerfaffcn') am- lat. diclüre ',uim 'i1iad)fd)reiben
bittieren', fiuitlat. and) 'ucrfaffoi' la)ui bic "hx-
beruiiiuion tid)ten in bid)ten bciiünftiiit haben;
aiuilf. dildan. baö alcid)en llrfiu-iDiiv^ ift/ Scigt
bie ermeitertc '-BcbciUiini^ 'orbnen, ruften'.
i)irf 'Jlbj. mhb. dicke ahb. dicki dicchi (feiten
dihhi) 5(bi. 'bic!, bid)t' ; aud) auf engl. 58obcn
,^ci(it bay '3lbi. bcibc i^ebcutuni^cn ; vc\\. anglf.
jiicce enal. thick 'birf, bid)t'. (Sntftn-ed)cnb
a)iorb. l)ykkr |).jokkr unb )veitcrhin altir. tiug
u\m- *ü^ai) 'bicf, fo bon ei)i aot. *l>i(|ns noran§=
.^ufet^cn ift. Taneben mad)t bie Toppclbcbeutunn
'bicf, bid)t' iWr)i)anbtfd)aft mit btd)t ii)ahrfd)ein=
lid). Olli 5)thb. hat fid) bic ^kbeutung 'bid)t'
erhalten in X^irfitftt dl eii^tl. 'bid)t bciuad)fcnc
Stelle', bay um 17(ii» aly ^öacriDort anftaud)t
(bafür bei 9JJaaler löGl, .\Senifd) IGIG unb
Sticler l(;f)1 Xirfunci, fo aud) bei 33. 53rcmcr
1(m7 Aürftl. ,uiacvbuni S. :'>'»; mhb. dicke
'Itrfid)t'). Tic älteren SÖörtcrbüdier ber ?siwx--
flirad)c (.utcrft Alcminfl§ tcutid)er Ts<^m' 171!) unb
^icb
Xien§tag
fdion länljcvö ,u"tll^l"^l•'l'cilllnün 10^2) uciicidincn
c? juiuidift, öanuidi nie- .uiiicviiun-t aiidi ;')cMcr
17o4, .'öiibncvvi .'öauMuiuvölcrifou ITü!) unö ^-nid)
1741, imb nli^ foldicv' luirö ci o,cbxand)t uuD
in einer Jvumiotc crtlärt bei \"Miiicborn 17Si)'!l3oet.
SBcvtc II 21S. xniteve 3diveitniiui \mx Sicfint
(and) JücfiiU»; öcvJ C^cidilcd)t war uvfin\il.
9)kff., fo in .s>eiinal3' .s>ani)(nid) 1775, Dann
93laif. 'i)ientv., fo in .öciinatj' "Jlntibarbantv 2. '2üx
(wo S^ictnna '2irfid)t' ucrpönt m\x'!:i). .s>cniid)
1G16 itnö Stieler 1691 ()abcn bicfigt 5ltti. 'ctam§
bidn'.
^icb 9Ji. mlib. diep (b) al)b. diob d)l. =
iiot. {jiufs (b), nM. dief, ani^lf. tbeof cni}I. thief.
llbcr biiy Öcrni. liinanc-' läfu fidi ba§ fleuicinncnn.
älnn-t nidit ucrfoKicn. ^\n ber 53cbentnnii 'Xicb=
flahl' l)at bav Qnc^i. eine (5"onn mit bcntaiein
Sntfir: aniilf. I)yfl) en^I. theft (nnorb. j^yfö ,'v.,
flot. *{)iubi{)a); bafiir im 4"'b. bic j-3lblcitnni5
al)':). diuba (diuva) m()b. diube (diuve) älter
iilib. ^eube (nod) bei Soiinn), iia^ nod) in
2.'»>ilbbcube 'f (einer STnlbbicbünbr bei"(Ctinct.
Tie§ lici^t nnjcrm nbb. SiebftabI Sil ©rnnbc;
CC' ift mlib. diepstäle unb diupstäle (aidnueb.
piufstolet) cicitl. '3^icbcrciftel)[inui' ; ber 2. leil
ber oufi-iiiiiiicnfe^inuj jacit bi>^ iiieid}e mic ber 1.
mi§; 2)ieb ift ba§ an Stelle be§ 3(bftraftum§
eingetretene 5tonfrctnm ; va,l. c\ot. |)iubi 9J., raoju
ein 2(bü. I)iubjr) 'l)cimlid)'. -Uim Wla^c. 2^ieb
g,ab ci-' im 2(l)b. 93ltib. eine /vcmininbilbnnii, bie
got. alli^tjiubi erfdicincn müntc; vc\[. alib. diupa
inl)b. diupe '3^icbin'. AÜr ein Gtnmon bat man
auÄjUiieben von einer uorgerm. ©urjel auf ein
p auölantcnb lüegen al)i>. diuva m()b. diuve i^.
'Sicbftabr ; ogl. ibg. 2i>,v tup 'fidi bilden' unter
2}ud}t?
t btcbto ^Jiotrnf (bei Sicbftabli feit bem IG.
^abt'b- adcicmcin; vc\l. fenrio, morbio.
t ^icdjtcr Wi. 'QnkV friUi nbb. 5. 5Ö. bei
^. ©ad)!-, (nod) icgt in $)ta. am DJlain o(ebränd)=
Itc^; in Sonncbcrci 2iditerle) mbb. diehter;
eine a\)i>. unb altgerm. Gntfpredmnii feblt: cjenu.
I)iohter- aii^ teukter- uruermanbt mit ffr. töka
unb tue 'iliadifommcnfdiaft' iöcitr. 9, 193.
^tclc A-. mbb. dil dille ;^-. )))l. abb. dili Tl.
— dilla A. '^rctt, Jörcttcrmanb, brcUcrner mtf5=
boben' (nbb. gleid) '.'öaue-flur' ). Urfpriiiuilid) mar
gcnn. I)elaz |jiliz i)i. '^rett' — I)ilj<">n 'Day auö
58rcttcrn 33erfcinigte' ; ücil.anglf.l)er5ßvctt',anorb.
{)ilja 'JHubcrbanf (finn. teljo 'SdiiffSbalfen,
=banf* ftammt an§ bem @cnn.) 35gl. nod) nb(. deel
'Srctt, iylnr', mnb(. mnbb. dele 'ißrctt'. llroer^
manbt fd)einen lit. tile '2;iclc im Äabn', af(ot).
tilo 'iöobcn', ffr. tala-m '^•läd)e' ju fein; aud)
lat. tellus 'Grbbobcn"?
öicucu otit). mbb. dienen abb. dionön =
afäd)f. tbionOn. nb(. dienen; unb bie& ift eine
'-öilbiiug luie reikinön 'bcn1d)en' 5U reiks 'bxvx-
fd)er' — fraujinön 'ÄhexT fein' ju frauja '^"^crr* ;
b. b. bie neu benibt auf got. I^ius (Stamm
Jjiwa-) 'Xiener, ilned)t'; ugl. anglf. |3eo\v '2^iener',
abb. dio deo 'Hned)t' (ug(. Temut); ba^ju ein
,>m. got. l)iwi, abb. mbb. diu 'l^icneinn' logl.
nod) Xirnei. 2ie jugeböiige 5lbflraftbi(bnng
2;ienft, mbb. dienest 9)1. 5)f. abb. dionOst 9t.
(ngl. afädif. thionöst 9i.) ift grammatifd) merf=
roürbig bc§ ableitenbcn st megen (ogl. 5(ngft);
nad) got. fraujinassus '.sSerrfd)aft' — f»iudi-
nassus 'JKegicrung' bätte man ein got. *|3iu-
nassus 'ba^ 3^iener=Scin, Jienft' ju gcmär=
tigcn, alfo bac^ bcntfd)e Suffir -niss für nest.
Übrigens fann uor bem w uon got. |)iwa- ein g
gcfd)n)nnben fein (ugl. '^(ne unb 9iiere), fo baf;
J)eg\v bie germ. SÖnrscl märe; bann geborte i)a^
altgerm. {)egnaz '2)egen' (got. *I)igns) jnm
gleid)en Stamm mit bicncn unb 2;egen.
^ienä'tafl 9JI ein meftgerm. 200x1, ha^ für
bic religiöfcn ';}(nfd)auiingen unferer 5tbnen fo
nnd)tig ift mie Cftcrn. (Stiva im 3.4. ^sa[}x[).
entftanben füi" bcn lag brci gcnn. 53encnnungcn
alä 9iad)bilbungcn bec-. (at.=roman. Martis dies
(= frj. mardi, ital. marte di — marti). 2;ie eine
entbält im erften leile ber 3iifa"i"tenfeÖiittg "öm
9camcn be& nitgcrm. ©ottes Tiwa-z, ber bem
dJtax'S' t)erglid)en nnirbe: anorb. Tysdagr, anglf.
Tiwesdseg engl. Tuesday (got. *Teiwisdags)
bemabrcn biefen 9iamcn im ©enitio (ugl. got.
baürgswaddjus gicid)fam '^iirg^e^mauer' für
'^Burgmauer' ; f. 9cad)tigalli. 2{bb. Zio (anglf.
Tiw, anorb. Tyr) ift eine uralte ibg. ©ottbeit,
beren Äultu§ bie ©ermancn au§ ibrer Ur=
beimat mitgebrarf)t bnben; fic ift ein§ mit lat.
deus, ffr. devcä Tl. '©Ott' = lit. devas, altir.
di'a '©Ott' (ba3U anorb. tivar ^:]]lnr. '©ötter' =
ffr. deväs); bae ibg. deiwö-s '©Ott' IbajU ffr.
divyas = gr. bioq 'göttlid)'i, ha^ eigtl. '.'öimnu
lifdier' bebeutet — ffr. div '."öimmel', rco^u nod)
Dyäus '.sMmmcBgott' = gr. Zeö;, lat. Juppiter
— mürbe im ©erman. bie Benennung bc§ Ärieg§=
gottce, mie bie ©ermanen ibrc ctbifd)en ^Begriffe
gern ^um Äricge in ^e^icbung fe^en (f. fübn).
9tad) Tiwa-z abb. Zio bat ber 2ien§tag im 5(lt=
alemann, bic ^c.^cidmung abb. mbb. Ziestac
(Zistig bei A^ebcl). — Gine anberc Benennung
ift Mi- altbaicr. Er(i)tac — Erichtag, ba? bi§ nacft
Ulm unb 9tüniberg reidit unb ond) in lirol
(al§ Örtig) gilt; bafür mit ber Gbriftianificmng
im fd)roäb. Cften (3(iigc-.bnrg) aftermeentig '9Jod)=
montag'. — SUif fränf.=fäd)f. ©cbiet berrfd)t bic
33enennung ©rbf. dingesdag. Mz- man frübcr
biejer
■8 —
bifputieren
fälfcf)ltcfi qI§ '®endn§tafl' d". 3^ i n (\) faf;tc. Ttcicm
Hegt ober üicimclir ein 3lttribut bc'3 altgcnn.
Tiwa-z ju ©runbc, bcr auf einer iicrm.dat. yWX-
fdirift al5> Mars Tliingsus crid)eint xmb thinx ift
bcr langobarb. 9'iamc für 2)infl 'iPoIfeoer=
fammlung', Thinxus ift alfo bcr @ott ber 2?er=
faminlungcn unb ber ©cridite; rgl. Sd)ercr,
33er(. 3(cab. IS.-^, XXV. Ter Tienetag (ngl.
Sonntag, 5[l^ontng ufm.) nnirbc mit bcr
©infülnning bcr fiuitröm. SBodic bei bcn fädif.=
frief.^fränf. Stämmen nadi biciem alc- Mars anf=
gefönten ©otte in ^IJadiabmnng von (at. Martis
dies (— frs. Mardi) benannt; vo.\. mnb(. dinxen-
dach, mnbb. dingsedach. 2?on 9iiebcrbentfd}=
lanb ani- brang Tinc-tag (fo bei ^ntderi uor; um
IGiHi nnrb in llJittclbeutidilanb bafür Tienftag
I)äufig (bei (ialoiiiuc' Kill», bei ochner 1022
Nomencl. £. 4S), am Cbcrrbcin vlin^-tag (fo
bei TainiHibiue irj4< >, ÜJkaler 1 'M , ®oliu§ \'M2).
bicfcr '^-^ron. ml)b. diser a()b. disf-r, älter
deser; cntfmedienb anglf. {)es engl. this. TaS
gröbere f. «rbr. I 2403.
Tictrid) S8\. 'Ükdifdiliiffcr (a(§ Tictcrid)
bei Waalcr ITtOl rjcr^cidntct, audi in G^ra&inu'^
5(lbcniö Diction. ir)4<i Bb II; fdion Öutbcr hat
Tietridii, fdion finrt mbb.; ba^ Filter beS
5Sortcö unb feiner iöcbcntung mirb burd) "iia^
entlehnte gleidibeb. fd}n)eb. dyrk, bän. dirk cr=
miefcn, tai' roie bcr nhb. Gigenname 3)ierf
.Uofeform ju Tictrid} ift. ^iibulid) mirb für
'lietrndi' and) ^ct er dien r^^cterfcn) unb
ftlauc' lÄlövdicn) gcfagt, niahrfd)eiiUidi mcil
^l^etcr ntie Tietridi unb lliifolau-j äut'^nlt
beliebte ii^ornamcn finb, hinter benen man (in
ber Wauncrf rradic ':■ aber bie rotuielfdi. C'Mofiarion
fennen Tictrid) nid)t) ben 33cgriff 'i)iad)fd)lüffcr
ocrbergcn tonnte (ogl. ital. grimaldcllo). ÜJll)b.
bafür niitf'slii^^el. abb. afterslu:;/,!!.
bifticrcit ;-')tn). feit .sScnifdi lOU; oerscid)nct:
aw:' \M. diitarp im Ki. ,'\ahrh. entlehnt.
bilntorifd) "Jlbj. fdion in Sdnuar^cnbadK-
Snnonunur l.'fSd; aw'- tat. dilatorius.
Xtlcttant m. in ber 2. .\Sälfte be§ Ü^. :;\al)rb§.
ttU'? gleidibcb. ital. diletfanle.
TiU W. mbb. tille 7s. W. ohb. tilli 92.; vgl.
anglf. dile engl, dill; buntlen Urfiirnng-o.
Tiitrt ''JJ. mhb. ahb. dinr (^i ^IJ.'Xing, Sadic',
eigtl. 'gei-iditlidie i>erhanblung, ('■icridit^Jtag* (mc
gen ähnlidien '^ebcntungvivanbeh? ugl. Sadiei;
bac- gleidic norb. I'intr dliinui mit ber ^^ebeutung
'gcriditlidie;')Ufammcntunft,Wcridit'Mag,Weriditv
ort* ift befannt. Xac- altgerm. ping (langobarb.
thinx) berührt fidi baher mit bem alten mahal
= got. majd alö 'i^oltöueiiammlung' (f. 0e =
mahl). 3luf engl, ^obcn {)(xi ba^? Snbft. (anglf.
|ping 9i. engl, thing) mcfeiulidi bie nhb. ^e=
beutung; aber bie '-Pebcutung 'i^crtrag, 58cr=
hanblung' haben bie 'Jlbleitungcn otm. jnngan
'einen SL^crtrag nurdicn' — ]jingian 'beilegen,
fdiliditcn' unb jiingung 'iscrmitilung'. oi" ''J'hb.
blieb ein iKcft bcr älteren '^ebeutung in bin gen
au§ ml)b. dingen '©cridit halten, unterhanbeln,
3?ei-trag madien' (mohcr nhb. ^ebingung),
fpcjicll 'einen ilaufncrtrag madien, faufen, mieten'
(audi allgemein 'rebcn' mic anglf. {)ingian
'reben'); ba,ui nodi uerteibigen, Ticn§tag.
Tic Örunbbcbcutung bcc- bchanbcltcn 3ubfl. ift
baher 'öffcntlidic Ü^erhanblung uor bcr 3>olf§:
gcmcinbc', eigtl. 'Icrmin' (ogl. TinStag); bafür
fpridit got. |)eihs '3cit' (i\\^ üorgerm. t^nkos
(= lat. tempus); bie ibg. ©runbtorm uon Iango=
barb. thinx unb ahb. ding ift tenkös.
Xiufcl Wl. mhb. dinkel abb. dinkil m.
'Tinfcl, 3pclt': bunflcn lIrfin'ung-5; non be=
fdiränftcr gcographifdier i^crbrcitung, mc-micgcn
Sdiöimidi 17r)4 l^ccolog. äßb. S. 1"! e§ nidit
alö fdiriftfin-adilidi anfiebt. SUgl. Spelt.
TiiJtnm 9JL mhb. dictam diptam cntlc()nt
awi' gr. biiTTa,uvo<;.
T'iruc 7s-- (im ^^"^"^^ unb ^aicr.--C)ftrcid). oolffo--
üblidi, aber bem Sdiuuib.^^ücm. fremb) ml)b.
dirne dierne ahb. diorna ^■. 'Ticncrin, "iDIäbdicn,
Tirne' = nbl. deern, afädif. thiorna. anorb.
perna Js-. (bie got. Sautform märe mabrfd)einlid)
*jji\vairnö. gcbilbet mic got. widiuvairna 'bcr
i^ermaifte', eigtl. mol)l 'ber 2Bitmcnfol)n'). So
ift *|)ivvairnö 'itncditv>toditcr, bie Tod)ter einc§
nnfreicn, bie baher fclbcr unfrei b. h. Ticncrin
ift'. Tic ^Jlblcitungc-filbc ift biminutin (vgl. ©idi =
horu): ])i\va- 'Hucdit' alö Stammfilbc ift nidit
JU bc^mcifclu; mcgcn mcitcrcr iHniuanbtcn f.
bie neu, Tegen.
T^tftaut 9Jl. feit .\Scnifd) lülG, ;;eiller 1042
Giiifteln 290 (al^ Ti§cantu§) unb 3d)ottcl
lOO:} iierjcidmet, fdion um 14<K) im 9ibb. wx-
hauben: anc-' mlat. discantus.
T iff outo '1i. awi-' ital. disconto (sconlo) =
\xi. (Ircdiiiptc; fdion in Sdiurt3' iöudibalten
1002: une CS out o mohl um 10(M) mit anbern
.Öanbcl-ömorten cntlebnt (ebenfo engl. diKcount).
biffrct "Jlbj. feit bem Stnadiufm. 5I^crbcrber
1044 gcbudit (iöclcgc: Sdiuiunn^ö lOf)? ,n"cunb
in ber ''JJot S. 17; Wrimmebhaufcn 100!) Sim
ulic. II. :{(!): awv lat. discrete 3lbii. im 9.)Jlat.
gcbilbet.
Tifpcnfntion A. fcü DJJaalcr ir)01 iicr,^cidinet,
mü bifiicniicrcn im KJ. !,lahrh. allgemein:
JU lat. dispt nsnro.
bif))Uticrcu .Um. nd)b. disputieren aw^ lat.
disputarc.
Giftet
— 79 —
^o!tor
Xiiftcl ?f. iiilib. distel d)l?f. at)b. distila
^. — distil 9}i. = nbl. nöb. distel, analf. I)istel
engl, tliistle (tiorbciuil. id)ott. thristle), aiiorb.
{)istell. ll^obcruc nbb. Tialeftc jctgcn ahci- i
in bcr lonfilbc ( bvannid)a)ciiv daistala, poninicr.
distel, liilbcvlicini. deussl, (iiip. duissl), roc»--
luci^cn in "^ticbcrbcntjdilanb uiclf ad) Xicftcl al§
l)b. au§iic)in-od)cn mivb. "Ubichv ftc()t got. wiga-
deinö 'SBcgbiftcl'.
^iftrtft Wi. mälivcnb be§ 30iä()r. Äricge§ in
3eituniicn bck\it, in .s>npo(bÄ Diction. 1620
nnb in Stidcv-ö ;')eitniuv?Iuit 1095 gcbnd}t =
mint, districtus.
^iüipliit A. cixii (at. disciplina: 2c()nroort
bcC' IG. ^sabvl)S. feit bcnt Sprad): nfiü. !5)cvbcrbcr
1044 gebndn (^^cleg: 3tgib. ^3Ilbcrtinn§ 1601 Der
itricgelcut 2Bednl)i- I, 40; II, 18).
btto %i>v. id)on nnt 1600 eingebürgert (3. '-8.
ÜlUnteriuonat 1609 Calend. Histor. Decenn.
S. 415. 416. 437 = itat. ditto.
biotbicrcn otiü- feit 3. 3\ott)^ Diction. 1571
ücrjeidinct nnb bei .s>citniann 1578 gcbrandit:
au» lat. dividere. ■:^^n ÄöbeB 'J?ed}nen nnb
5Bifiren 1532 nnb in 5"rild)'i"^ Nomencl. 1588
S. 201 gilt teilen (neben inmmicrcn nnb
mnitiiilijieren). S. abbicren.
t ^öbcl Hl. "•mod' nilib. tübel m. 'X^üod,
3apfen, Waigel' abb. tubili dl. 'oapfen'; ügl.
engl, dowel '2)Dbel', nbl. deuvik ';]a;ifen'. Ter
äu ©runbe liegenbc gernt. ©rnnbftamm dub fterft
in fdjroeb. dubba: baju oielleid)t lit. dübti 'l)obI
lücrben' — daubä dübe '@rnbe'. Ta§ d be§
nt)b. 2Borte§ bernbt auf mb. (iinftnf;.
ttoä) Honj. ntbb. doch nbb. döh 'bod)', nudi
'obgleid)' ; 5 rocgen Unbetontbcit ber ilonj. üer=
fiir3t nu§ ö; bcnn got. J)äuh (inegen nnglf. peah;
aber engl, though au§ nnorb. J)ö). 5taum au§
]>a. OJtcbenform ju I)ata, f)b. da^) unb uh 'nnb' ;
got. |)auh eigtl. 'nnb ha^"?
^0(ftt 9Ji. (Öutbcr in ber «ibel Ijat Iod)t
y^eutr.; iöeloig 1611 Orig. Diction. German.
S. 101 gibt Tod)t nlö lib., Tnd)t nl^ nbb.);
bie ftreng nbb. A-orin folltc dacht fein; fo nod)
binl., unb bnnebcn tacht mit bemfclben an^ \)
entftnnbenen t roie in tnufenb. SD^bb. nbb.
täht 9.ll^Jt. = nnorb. I)ättr 'Jö^cn, 2}od)t'.
Ginc gcnn. SSg. |)eh {)eg fterft nod) in fd)mei5.
diegel — döhe, bnier. dähen, elf äff. döche 'Xod)t';
nuüerbnlb beö @erm. bnt fid) nod) feine unicr=
rannbte ©3. tek gcfunben. (Sine nnbere alt=
germ. 'öenennung für Tod)t f. unter äBied)e;
roeftfäl. nod) quiedlquäd '2;od)t' au§ *quer9arV
Xorf 9i. 'ausgemauerter SBafferbebältcr für
©d)iffc' erft nbb.: au» gleid)beb. engl. dock,
bcffen Ui-fiirung gans bunfel ift; au§ bem Sngl.
unb 9cbt. (dok) brang ha^ SBort ine (3d)n)eb.
Xnn. mhb. Tim.
t ^orfc A. '^4^upve' mbb. locke nl)b. toeka
A: ''^uppc' : in bcn älteftcn '43crioben ber übrigen
Xinlcfte fcblt bnö 3Bort; nud) ift bie nbb. ^c=
beutung 'otrnng önni' im Tlijb. 20)b. unb fonft
in nlter ocit rüd)t nnd)3umeifen ; bod) ift 'öa^
2Bort ed)t germ.
'SoflflC A. nu§ gleid)beb. engl, dog cntlel)nt,
ha^ feit ctiua 1m50 (fpätanglf. docga (^crm. 23,
398) be3eugt ift unb alö dogue in» Ar3., al§
dog in» ^Jfbl. gebrungen ift. Tie Gntlebnung
in» 3ibb. (gg al» ißeiuei» für junge (Sntlebnung
luic in Alaggc) fanb in ber 2. .'öälftc beö 16.
^abrb^. ftatt: im 16./17. 3abr()- begegnet 2;ocf (e)
alö Tl. 5. 3unäd)ft rool)l ftet» mit bem o^fa^
„englifd)" (3. 53. ©oliu^ 1582 Onomast. 308 unb
.s>cnifd) 1616 „englifd)cr 2^od"; in '3Ind)inoanbcr»
(^rnmm. ^tal. 1653 „eine englifd)c Xod'e").
@ebud)t luirb ba» SBort nlö Xocf Xogg üon
•sSenifd) 1616, nl» 2;ogge dJl. unb Xocf oou
5d)ottel 1663; „eine englifd)e 2)ocfe" bei Stein=
bnd) 17)34. 2!ic engl. 3;oggen rül)mt fdjon iÖere§=
bnd) 1571 Re. Rustic. ©. 'Sö'd^; bie engl. 33e=
ncnnung feblt nod) bei @eBncr=Aorer 1563 Ibier=
bnd) 92 unb 3d)iüen(ffelb 1603 Theriotr. 75.
^ol)Ic A. mbb. dähele täle neben glcid)bcb.
mbb. tähe nbb. täha, b?r§ nod) je^t im 3d)mäb.
(jHeutlingen) alä dach, im iftärnt. lirol. al§
loche, im Cftreid). (SBien) nl» dcächer fortlebt.
3m älteren 9ibb. (bi» nuf 3teinbad) 1731) beftebt
3d)iünnfen 3nnf d)en 2)oblc — 2)nblc; erft Arifd)
1741 bnt nur Xoble, bn§ fd)on bei Öutbcr be=
gegnet. 3"^ 16- -^abrb- bctTfd)t in 3übtüeft=
beutfd)lanb lul(e) uor, bn» nod) jcljt fd)mäb.=
fd)n)ei3. ift (e» fnüpft uietlcid)! an lat. -dula in
acredula monedula ficedula querquedula nite-
dula an). 3^l)b. Spnonpma finb in ber 201=
marf „Sauf, Älaf,, lalfc" unb bie fd}on hd
dJlaakv 1561 unb .'öenifd) 1616 Der3cid)neten
nbb. „2Ielfc, 3arfc— ©nrfe".
^ol)nc A. '3d)lingc 3um Söogelfang' mbb.
don done a. '3pannung' abb. dona a. 'orocig,
jKnnte' : 2) 0 b n e ift ber o'^^cig, ber 3um 33ogeI=
fang gebogen, gefpannt roirb. 2;ie ibg. SBj. ten
'fpannen, bebnen' ift unter bel)nen, bünn he-
banbelt. Unferm Tobnc ftcl)en in ber ©ebcu=
tung bef. nnbc afloü. teneto tonoto '3tricf,
Tobne', lit. tinklas ')}lc^% Int. tenus llt. 'Strid',
ftr. tantu-s tantri 'Trabt, 3ti-ict', gr. revuuv
'3cl)nc'. Ta3u abb. donen 'fid) anfpannen'.
t ^ofc§, Toud)e§ Tl. '$oöcr', ein jüb.
2Bort, aber oon siueifelbaftem etpmon; faum ju
bebr. tächath 'untcrbalb'.
^oftor Tl. 'iiiY feit einer 3traf5burgcr
^o(c^
— 80 —
^orn
ßunftorbmmq üou l'/ß) beleiht = lat. doctor;
i. i>(r,5t.
Xoldt 9J?. crjt n()b. (bei Öutbcv iinbciciuit,
aber fonft feit '^coiinn bc§ 16. ^^bvb. allgemein
üblicb, bei 9J^aa(cv l.")!)! nl'i lold) uev^eidmet);
baui id)on jcit bcm 'Jlnfmui bei^ 1"». ^^sahvbv. fv.v
dollequin, bnc- iib(. Tiininutiiibilbiiitii :,u iibl.
dol 'i^evienfloct' ift. Cuellc lat. dolo 'Toldi',
bac-> allevbiiuvo im avj. fehlt (i>ai nbl. dol mufjtc
eine febv nltc Gjitle()uun(.^ fein).
^olbc ("y. mbb. tolde iy. al)b. toldo dJl.
'©iincl o^ev ilronc einer '^-^flan^c, eiiie-j "i^aunicö';
dul (Dcn-iicvni. dlu-li bat ak- i>>uv',cl ,ui polten, luie
abb. tola 'iluntitvaubentanim' jeiiit. 5(uv ib^.
dhel ift mit '^IbUiiit ^cbil^et c\x. BoXoc, \HiiiHicl=
badi', bac' fidi mit bcv ^ebeutiinii iinjevco nbb.
^Tolbc '"i^flan.^enfrone' berübn. Tod) faiin aiid)
edXXuj 'JiHonen, blühen' — BäXoq 9?. 'innrer
Siu'önlinii, ;')Uieiif uemianbt fein.
'Zok A: ''}[b}iU<\->tana[' mhb. *doI nbb. dola
ly. 'iHöhrc' (mit idnunntenbem Wcid)led)t —
ÜJi.5.9?. — iti vielen hb. Tla. novbanben: döl
^Jl. am Sllittelvbein, döle ("y. in .sSeifen, dölen
9Ji. in 9Uirnbcui, 3d)n)abcn nnb (^Ifaf;); bajn
and) nbb. fncf. dole 'Wrnbe, (Kraben'?
XoItncti(ft dJl. mhb. tolmetsche tolmetze
tulmotschc: ein tiivf. ©ort (novbtürf. tilinac),
ba^ bnvdi bac- 9[l^iiitiar. (tolmäcs) ober Sinn.
(afloü. tlüm.irT, i^oln. fluinacz, böbni. tluniaoi
im V;). oahvh. insi DJlbb. entlehnt ift. Xaneben
mbb. andi tolc tolke uhiI. nod) ^n-eiif;. tolke. nbl.
tolk) 'Xolmetfdier' aiisi lit. tulkas, lett. tulks
'Xolmctfd)ev' (afloü. tlükü 'interpretatio').
'X:om Tl. crft nbb., entlehnt qu& ital. duomo
frj. dorne (lat. domus dei; v(\\. bafiiv (lot. gud-
hüs '(^ottevhanv, .Slirdic'). 'JUtcve (5ntlchnuna
abb. ndib. tuuiii 'bifdiöflidie Stiftvtivd)e, Tom',
bay etiua im U. ,uibvb. in Teutfd)lanb heimifd)
mnrbe; tuom bcndjt niif lat. dömus imc nhb.
scuola burd) scüla auf lat. scola = (Sdiulc.
Tic an-3 bcm mbb. tuom cntmicfcltc ^orm Tnm
erhielt fidi biy ,;nm 53eiünn be& uorii^en '."sahrb'ö.
tioiitintcrcn ;')tm. alö ,"s-rembaioii fdion 1(jl7
im Icniidi. lUidiel uerfiiottet: anv lat. dominare.
Xonucr 9JL mhb. doncr abb. donar 9JJ. =
anfllf. ))unor eni^l. tliundt-r; ^lot. *|)unara- Tl.
(Sä ift ber altflcrm. 9iamc bcy Tonnerv, nntcr
bcm aud) bic Wottbcit bcr SBcttcrcrfdieinnnncn
ücrcbrt unirbc (f. Tonncr§tafli. Ter 9?ame
eiuftammt bcr ibtv 2B,v tf-n. bie initer bchnen,
Tohnc, biinn bchanbelt ift. %k 3diallbe,^cidv
nnnii treffen mir biefc 2l3v i" ar. tövoc 'Sehne,
Seil, Srannnnii, Ion, ^Iccent', ftr. ©v 'an 'laut
tönen, raufd)cn' — tanayitm'i-s 'raiifdicnb, bon^
ncrnb*, lot. tonare (anglf. J)unian, got. *I)unön
'^onncrn'), — tonitrus; bie leljtcn 2>ercilcidinniien
ftcben ber iöcbentungcn lücgcn bcn gcrm. 2Ä>ovten
untddift.
'JouucrC'tnfl (nbb. mb. and) niclfad) donrdax
dnnrdax ; mb. uiclfadl dornstx dorstx nnb fo bei
L'ntber Tornstaii; fdiaicij. donstig nnb fo bei
iliaaler 1561 TonStag) ndib. donerstac abb.
donares-tag = nbl. donderdag, anglf. piinres-
dxg engl, thursday, anorb. J)örsdagr: 9iad)=
bilbnng be§ lat.n-oman. Jovis dies (ital. Giovedi,
fr,v Jeudi); öcr altgerm. (Sott I)onara-z (abb.
Donar, anbb. Thunar, anorb. l)örr für |)onraz)
galt aii- (^ntfmcdinng bc^ lat. Juppiter; f.
Ticn^tag nnb ffiod)e. 5hiffällig ift mhb.
(baier.) pfinztac 'TonnerStag' f. nntcr -^fin3 =
tag.
bo^^cht ?,im. 'nuirfeln' mbb. doppeln ,^n mhb.
toppel '2i?ürfclfiner nnb fr,v doublet '^^afd) im
SBürfelfpiel' f. Tan^j.
bov^clt 5(bi. (9icbenform boppd in bcr
;',ufaunncnfel5nng Toppelabler, Toppch
grtngcri, crft früh nhb., anv< fr3. double; mhb.
dublin 'boiipclt' ift ?(bleitnng au§ berfelbcn
Cuellc. Ta^> t im 3(nc4aut be§ nhb. SBorte^ ift
fcfnnbäre Einfügung mie in ?(yt, Dbft; nad)
A>eling 1611 Orig. Diction. Germ. S. 101 nuir
bnbbclt — mie nod) heute — nbb. Santform,
aber doppel ohne t bie hb.; 91?aaler 1")61 bat
boiipcl, .s'xnifd) 1616 boiu'cl nnb boppclt;
mifdi 1691 bovpelt nnb bnpelt, fpätcrhin
nnrb nur boppclt ncrjeidntet, iia?-- alfo mohl
Diifdiung bcr bb. nnb nbb. Santform ift.
^orf 92. mbb. abb. dorf 9J. = afäd)f. thorp,
nbl. dorp, anglf. |)orp engl, thorp throp (nur
nod) in (Eigennamen erhalten); anorb. Jiorp
'fIcinerc'J (*'ichöft'; got. ])aiirp bebeutet '3(rfer,
l'anb', mährcub in bcn übrigen Tialcftcn bic nbb.
'-üebentung für bay SBort gilt (bafür got. haims
'Torf'; f. .'öeim); wcrcin.^clt bcbcidet mbb. Torf
aud) '(5ichöft'. 53cfonbcr§ bcad)tcn§iuert ift i^a-
ncbcn bic 53ebcntung uon fdimciv dorf 'iöcfud),
;)Ufammenfunft' (in bcn 2?crbinbungcn ze dort
ganyi, bic incllcid)t auf aflon. trügü '9J?arft'
hinmcift. 20irb burd) foKhe i5erfd)icbcnhcitcn bcr
ik'bentung bie 2.lHirtgcfd)id)tc fd)on erfd)uicrt, fo
tommt nod) hii'-^n, ttan bcm gcmcingerm. J)orpa-
bay ilcit. ein *trbo 'Torf an bie Seite ftcllt: ci)mr.
iref 'Torf' (ba^u bot altgall. i^ölfcrnamcn bcr
5ltrcbatcn), 'öa?-' fid) aud) mit lat. trihus
'Stamm' berührt. JlMcbcrum ficht anorb. J)yrpa
'brängcn' bcm gr. Tüpßri, lat. turba 'Sd)aar*
nahe. i^cad)tc nod) anglf. |)rep Jirop 'Tox-f', lit.
trobä. A. 'C^ebiiubc'.
Xorn Tl. mhb. ahb. dorn Tl. = got. |)aurnus,
anorb. J^orn, nnglf. ])orn engl. afäd)f. thorn, nbl.
borren
81
brafl
doorn '2)ovn': uovcicnn. trnu- in ajlou. trünü
'2)orn* (ffr. tma '@vas>(inlm').
borren otiu. mtib. dorren af)b. dorren 'bürr
rocrbcn, ucrbovrcn' = a\äd)). thorrön. got. *J)aür-
zan: "iUiIcituiui nuc- |j(>rz-, bay in büvr ftcrf't;
v(\[. (at. torrere "tvocfncn' dorret ift genau adb.
dorret). 2;a§ ®ot. l)at für icncS *I)aürzan mit
anbcvcr 5((ilcitunc( ga|)aürsnan (anorb. |)orna)
'bürr ivcrbcn, ucrborrcn' (iniL 2)avrc, bürr).
'^or\d) 5)]. b(on nlib. (frülicr 53c(ci]: A>ulfiu§
1628 Sdiiffahrt XIV, 20), nadi nbb. dorsch; cnt=
fprcd}cnb anorb. |)orskr; engl, torsk tusk an?"
bän. torsk '2)orfd;)'. Jvitr baö an bcr 3corbfcc
(j. 33. Sübccf) üblid}c 25>ort gilt in ^Hxnfjcn unb
in 9}M(cnbnrg ^omod)cln, ba§ (Sanig (1734)
@cbid)tc S. 255 ucnucnbct unb in einer ^luV
notc crfldrt. 53eibe 53c5eid)nuniicn fennt bereit?
Äonr. ©cnner 1556 De Piscibus 6. 114. 169.
t 'ijorf^c 5. mbb. torse 'Äo()lftrunf' aijb.
lorso turso 'Stengel'; roegcn bec- Überganges.
oon s in seh ngl. birfd)cn. ^^araÜcl gel)t eine
roman. SBoitgruppe (ital. torso, afrj. tros
'Strunf, Stumpf, 53rud)ftüc!'). 3)a§ gcrm. SBort
ift bcm gr. Qvpooc, 'Stab' uroenuanbt.
bort 5Ibü. m(}b. dort ai)'i). dorot mol]{ au§
darot; got. *J)ara|)a (gebilbet mic dala|)a) raäre
ba§ eutfpred)enbe 2lbo. auf bic ivrage roo? 2)a§
Slbb. f)at daröt 'ba()in': SIbleitung uon bar, ha.
^ofc i): '^üd)fe' crft n()b., au§ nbb. dose,
nbl. doos (bän. daase) ; Sd)otte( 1663 oerjeidinet
3ucrft 2)oo§ 'capsa' al§ nbb.; in bcn rotroelfd).
©loffarien oon 1687. 1722 mirb Ifjofe '@elb=
büd}fc' üU rotmelfd) aufgefübri; Stieler 1691,
Steinbad) 1734 unb iyn)d) 1741 bud)cn 2)ofe
o()nc (Sinfd)ränhtng. 3m 9?bb. (3. S. SBcftfalen)
ift e§ oolfSüblid). 2)afür int mcftl. Xbürnugen
(9ftu()Ia, Salgungen) daisn '2^ofc' mit ai =
m()b. ei unb oberlauf. ^uttcrtcufc, fd)lcf.
lese 'Srf)ad)tcr, öftr. (aud) bö()m. tirol.) tese
toese ',s>ol3gefäf5' (für 53utter, Salj, iläfe ufir.)
= baier. destn; 5'rifd} 1741 üer3eid)nct 3)efe
'2Bafd)faf;', 5(bdung 2^öfc. 2)a§ 2autner(iältni§
bicfer Tialcftformcu neben 2}ofe ift unflar.
t ^oft, Soften 50^. mbb. doste toste abb.
tosto dosto SR. 'railber 3:bi)mian'; eigtl. roo()l
ibentifd) mit mf)b. doste toste ^. 'Straut;, 531u=
mcuftrauf;', fo baf; bic Sebeutung 'I()timian'
auf Spcsialificrung berubte. (Sot. märe *J)usta
'Straudi' anjunebmen. 2Bcitcrcr 3(nl)alt für ein
Gtpmon foblt. 3>gl. loft.
'J'Ottcr 1 9)1. 9?. mbb. toter ai]b. totoro
tutar-ei = afädif. dödro, mnbl. doder nnbl.
door — dooier, angif. dydring: urgcrm. S3c=
jcid)nungfür hai- '©elbe im Gi'. 3(nglf. dottST^.
'^unft, JIccf' engl, dot '^$unft' finb roegcn nbb.
filug-e, etgmologifc^eä SSijrtevbuc^. 6. 9lufl.
dott dötte 'Gigelb' an^ bcmfclbcn Stamme ibg.
dhut abzuleiten; bic örunbbebcutung r»on 2)ot =
ter märe bann ctma ''^^unft int Gi'. Tic engl.
iSe^cidniung be§ Totterv (yolk angIf. geolca; and)
oftfricf. gel) ift eigtl. 'Gigclb': ju angIf. geolo
engl, yellow 'gelb'. Tafür anorb. blöme 'Totter'.
Dotter 2 gjj. m()b. toter d)l. 'Dotterfraut';
ogl. mittclcngl. doder engl, dodder '5lad)öfcibe';
bän. dodder, fd}rocb. dodra. 33icüeid)t nerroanbt
mit Totteri, fo ba§ bie ^flanje bcn 9^amcn
oon ber (Varbe (ober nad) bem botterä()n(id}en
Samen?) erbaltcn bätte.
t ^oufc'5 Tl. '©cfängnie' jüb., au§ bcbr.
täfas 'ergreifen, gefangen nebmen'.
'i^radjc Tl. (mit mb. Sautform) ml)b. trache
(obcrb. tracke) aljb. trahho (obcrb. tracchoj Tl.
(= mnbb. mnbl. dräke). Sa§ Söort mar üor
bem 8. 3tt()r(}. im Tcutfd). eingebürgert; ä[}nKc^
rcie bcr 3>oge( ©reif lieferte bcr Tradie al§
autifcj Ja^cltier dat. dracoj bcr '^^batttafic bcr
2;cutfd)cn Stoff unb ocrbrängtc bciinifd)c mt)tbo=
logifdie ©ebilbe; üieücidit hat audi lat. draco al3
militärifd)c§ 2Öort ('6obortcn3cid)cn'j bie Übcr=
naljmc in§ ©erman. mit beftimmt. ©leid) alt ift
bie engl. Gntlebuung: anglf. draca engl, drake
(in drake fly 'Sibclle'). 3« ©runbe liegt lat.
draco, beffen üulgärlat. S'^cbcnform dracco (bei
einem lat. ©rammatifcr be§ 4. 3af)rb§- bejcugt)
ba? obcrb. Iracfc (abb. traccho) erfläxt. 3(u§
bcm iKoman. ügl. ital. dragone.
Dragoner dJl. im 30iäl)r. ^ricg allgentcin
üblid), al§ J-rcmbraort fd)on im leutfd). 9Jlid)el
1617 (al§ Dragoner) ücrfpottct; bei o. 2BatI=
I)aufcn 1617 Corp. Älilit. S. 10. 13 al§ Tra=
goen§, fonft audi Traguncr: au§ frj. dragon
'Tradic', feit Gnbc bcy 16. 3«l)i^f)§- a»^ eine
Ieid)te frj. 9\citenruppe (;früber 2(rfebuftere ju
^fcrbe) übe:1ragcn, bic einen Trad)cn in bcr
Stanbartc gefüljrt l)abcn foU.
^ra^t Tl. ml)b. al)b. drät Tl. = nbl.
draad, anglf. |)rced engl, thread 'f^aben', anorb.
])rä5r = got. *|)redus : bentalc 3lbleitung ber iit
nl)b. brebcn ftccfcnbcn gcrm. 2B3. {)re 'bre()cn';
haS' Dorgerm. tre liegt in gr. Tpfjöic; 'Sod)', ba§
formell mit nbb. Tral)t ibentifd) ift; wegen ber
33cbcutung ogl. brcl)cn.
t ^rafc nbb. f. Guter id).
bratt Ülbj. üon ben 2Börterbüd)crn be§ 16. bi§
18. 3abrl)§. al§ bb. nidit oer3cid)nct; Jnfd) 1741
unb 3(belung fennen c^ nur al§ nbb., roie c§ benn
aud) im nörblidicn 9cicbcrbeutfdilanb oolfsüblid)
ift. Ta§ 3uerft üou Öcffing 1779 Üiatban 11, 5
gcbrauditc nbb. ©oil tuirb ron .öeinm^ 1796
3tntibarbain§ S. 304 nodi oerpönt, aber friätcrbin
Don Gampe mcl)rfad) empfoblc"- '$veut3- Sdirift=
11
^rong
— 82
brüten
itcUcr in bcr 2. ^-^älfte be§ 18. 3a()rl)§. gcbraudicn
iiclcgcntlidi bic in i^vcnncn üblidic Tialeftfonn
bvcll, lucldic ^^Ibelnni] ucrjeidinct ; (ianig ilTiU)
©cbid)tc o. 266 cjcbraudit bicc- bcvcitv mit bcv
crflärcnbcn JuBnote, in bcr 5DIavf jaac man eine
brelle (braue) Sirnc für ein 'mid)e§ bcrbec->
9.''Jäbd)en'. 2;ie ©runbbebcutnni^ öon brall
brcll ift ciiitl. 'feit iicbrcl)t* (,v ^. „ein brallcr
J>-aben",); fie gehören mit brillen jnfammcn.
'^'rnufl 'B. ml)b. dranc ig) d)}. '0)cbräniie,
ikbrdninii'ö' = nb(. drang 'Tranig C^cbrän^c,
!öeiiierbe', anijlj. ge{)rong 'öcbränije, ^cjicrbc'
engl, tlirong 'öebrängc': jn bringen.
brönacn otiu- "d)b. drengen Jaftitiü jn
bringen. 2^rangfal ift fvii() n()b.; =fal ift
ba§ geläufige nl)b. 3nffij- =fa(, hai!-' älter isal,
got. isl. anglf. engl. -Is ift. Tay C^ot. bilbet an^
beut glciitcn Stamme, aber in anbercr 'Jtblantv=
form, ein "Jlbftraftnm I)reilisl Ti. '^efd)merbe,
^öebrängniv-'.
brcUJicrcn o^'u- Xrapcric J., fd)on 1727 bei
Sreranöcr üer3eid)net: au^ frj. draper draperie.
braue, branfsen an» barau§,baranf)en;
ugl. ml)b. drabe axxv dar abe; nl)b. bran an»
baran, brin an» bavin.
brcrfjfclu otiu. 'ilblcitung au^ö iiU)b. draehsel
al)t>. drälisil d)l. 'Tred)»ler' (got. *Iir(*hsils) ;
breben (ih>j. ])re tre) fann mit brcd)fe(n 311=
nädift nidit nenuanbt fein; uiclmebr baben mir e§
3U einer ffinrjel mit (^mtnral 3n fleden: prehs-
obcr prell : gr. rp^TTouai (mit tt für k) unb lat.
torqueo (gr. ÜTpaKtoc 'Spinbel', lat. torcular
'ilcltcr') mcifen auf eine ^Tw trck 'breben'. ^cnc»
abb. dnihsil 'Xred)v(er' märe ber ein3ige ^licft
biefer SBnrsel im (^erm. ; im OJJbb-, aud) in oberb.
nbb. lila. [}ai breben (mbb. dra-jen dra:Ti) bie
iöebentnng 'bred)feln'; f. brcl)cn.
^rcd 'im. mbb. dröc (@en. -ckes) 5D7. (abb.
3ufäUig unbe3engt) = anorb. prekkr Tl. 'Xxcd'
(bän. dra'k, fd)nieb. drackl 3sietlcid)t anÄge=
gangen uon ber '-i^ebentung '3at3, .s>cfe', fo bau
gr. TpüE Tpufoq '•\>cfe, 2at3, junger "MoiC (nnt
u für 0?) 3u Dergleid)cn märe.
brc^cn ;)tm. mbb. dnojen draTi a[]b. dräcn
Jd)n). otm. 'brcl)cn* = nbl. draajen 'bredifcin';
anglf. Jiräwan (ugl. s.-iwan \v.'\\van) ft. ^jeitm. :
gemeingcrm. flarfer ikrbalftaunn \n-C\ an» bem
mit bentalcr 'Jlblciiung ein Snbftantiu Trabt
mit bcr '-Webcutung 'gcbrcbtcr Aabcn* formiert
nnirbe; bie» l'iomen 3cigt am beutlicbften, bau
bic ilUir3el uon breben nicbt auf einen Cüuttnral
enbete, 'Dan alfo Trcd)»lcr al)b. drähsil nidn
in brcbcu geboren tann. 2Bj. ]nCi au§ r>or=
genn. tr6 ter nermanbt mit: TroXÜTpr)TO(; 'üiel=
bnrd)bobrt' — Tpnua '2od)' — Terpaivuij 'bnrd)^
bol)rc' — xepeuj 'bobre, bred)felc' (ngl. m()b. drae-
jen 'tiredifeln' ) — TÖpvo(; 'Trebeifen' — r^perpov,
lat. terebra '53obrcr'. 33ergl. nod) Tarnt.
brci ^Jium. mbb. abb. dri = anglf. l>vi preo
engl, three. got. {)reis an» nrgerm. *prijiz =
gemeinibg. trejes: ffr. träyas, gr. Tpei<; au»
rpejeq, lat. tres, aflot). trije, lit. trys. 20i?ie ade
Giner ift aud) brci ein uralte^ 3'it)l>^^ort; f.
Trillidi, britte.
brcift '^Jlbj. ber oberb. unb fränf. ißolf§fprad)c
frcmb, in bic 3d)riftfprad)c aus!' bem 9ibb. ein=
gebrungen. Taö bei SDiaaler 1561 nod) nid)t
iier3cid)nete, aud) bei öutber nid}t belegte üBort
iier3cid)net itilian 1599 al» nbb.=ftief. driest
drijst (barnadi briifle bei .s>enifd) 1616). 6d)ottcl
1663 bndit „biieft brcift", Stieler 1691 „breift
brieft brüft", Jrifd) 1741 „brcift brieft" al» eigtl.
nbb.; aud) Öubmig» t.^engl. Seyicon 1716 l)at
„breift, brieft". 5lud) beute ift driste in ganj
^1iicbcrbeutfd)lanb üblid) (e§ ift uorgebrungen al»
driste in bie Cberlaufitj, al^3 dreiste in» Dbcr=
fäd)f.). 5Iltfäd)f. thristi = anglf. priste 'ocr=
raegen, brcift' fann mit lat. tristis 'traurig' 3U=
fammcnbängen, raie aud) in ber Sippe üon tapfer
öl)nlidic 'i3cbcutung5üerfd)iebcn()eit uorfommt.
brcifiig f. =3ig.
brcfrficu otm. mbb. dröschen al)b. dreskan
= nbl. dorschen, anglf. perscan (für *|)rescan)
engl, to Ihrash thresh (ugl. mbb. dreschen aud)
'quälen'), got. priskan 'brefd)cn'. Ta»Trcfd)cn
mar fd)on im Urgerm. geübt, luic biefe gemcin=
fame i^eseidmung ber Tialefte be3eugt; ugl. bic
cin3clnen Öctrcibeartcn, audi Ggge, ^rot ufiu.
Tic gcrm. ii^ortfippc brang in» 9{oman.: ital.
trcscare 'trampeln, mit bcn Jünen unrubig fein,
tanjen', afr3. trcsche 'Jtrt Springtan3'. Tarau»
ergiebt fid) bic 'iUt be» altgerm. Trefd)cny uon
fclbft. Ter Trefdiflegel fam burd) roman. ül^cr^
mittlung axxi- Italien (f. Riegel); bie einl)cimifd)c
'-Be3cid)nung für ibn ift abb. driscil mbb. nbb.
drischel. Tic Teutung bc» 311 C^3runbc licgcnben
üorgerm. tresk mirb 'lärmcub ftampfcn, treten'
gemcfen fein; ugl. lit. traszkeli 'raffeln, ftappern',
altflou. Ireskü 'ilrad)'.
brcfficrcu ;)tm. aug fr3. dresser 'rid)tcn,
sieben'; feit Spcranbcr 1727 uerseidntct.
brillen ;)tiu. 'einerersicren' bei 3}iaaler ir>61
unb .s>enifd) 1616 feblcnb, feit Sd)ottel 1663
uer3eid)net; im 17. ^a[)xi). allgemein üblid) C-Öe-
leg: Tue3 l(jr;2 Nomencl. S. 234); batnald
bief;en bic Gfcrsieilnuber Trillbüd)cr. SDIbb.
drillen 'breben, abrunben' (mit bem ^4-^arti3. ge-
drollen 'rimb'). Tic iöebcutung brillen 'bobren'
flammt auv? nbb. drillen (f. breben, bred)feln
mcgcn ber '-öcbcutungciücrmittlung); ba3n nbl.
^rilltc^
— 83 —
tröffet
drillen, citiil. to thrill '(lolivcn', ferner mit 3(6--
laut ba§ iibb. brad (mnbl. dral) 'raub, [\d)
brcl)cnb': bic 8iupc mcift auf eine cicrm. äBj.
\iTe\ 'brc()cir. — b rillen 'platten' ober 'juin
Solbatcn einüben' tann foiuolil au§ bcr erfteu
ali- an-i bcr jiueiten Jöcbentnnii alijuleitcn fein.
^rtÜttÖ bl. ml)b. drilich drilch Tl. 'ein
mit brci Jväbcn ciciuebteS ocug' : fubftantioicx1e§
3Ibi., bay 'breifadi' bebeutet; f. Si^iilic^'- <^^ri-
ift bic ältere Aorm für brci in bcr 3iifa»niicn=
fc^ung (f. britte, ounl= unb 2)rillinoi: alib.
drifalt 'brcifälticf . 5(l]b. drilicli 'brcifadi, brei^
fäbiij' ift bequeme llmbeutfd)ung bc§ lat. trilix
(trilicemj 'brcifübiif (fr^. treillis) ju licium
'Jaben'. 2n}nlid)c ^ilbungcn in ^n^^IHd),
Sammet.
^riHing Tl. erft n()b., gcbilbct nadi 3roil =
ling.
bnußcn otiü. ml)b. dringen ai]'t). dringan
'^ufanuncnbrürfcn, brängen, anbinngcn, bann aud)
fled)ten, mcbcn' (ml}b. drihe 'Sticf naber) =
got. {)reihan (eih aus inh) 'brängen, bebrängen,
beengen, in Jrübfal üciicgcn'. 5(lö germ. äßj.
I)at {)rinh\v J)rung ju gelten; t)gl. nod) ju al)b.
dringan ba§ afädif. thringan, angif. ]3ringan
'brücfen', anorb. |)ryngva. h bcbielt ml}b. drihe
'xy. 'Sticfnabcl' bei, moi>on ml)b. drihen 'ftirfcn'.
— 2(n bic allgemeine ^öcbeutung 'brängcn' fdilic=
f5cn fid) nl)b. 2)rang, brängcn, ©ebränge
(alib. gidrengi); engl, throng. 3u bcr germ.
©ippc fügen fid) aly uruermaubt lit. trenkti
'fd)ütte{n, ftofjcn' tränksmas '©ctöfc, ©etümmef,
lett. treekt '3crfd)mettcm'.
t ^rifrfiel f. unter brcfdien.
britte Crbin. ml)b. dritte a{]h. dritto = got.
pridja, angtf. |)ridda engl, third: Jjri- ift bcr
©tamm (f. 2)rillid)), dja ba§ ©uffif, bas aus
bcm Äarbinalc ba§ Crbinale mad)t; e§ ift -tio-
in lat. tertius, ffr. trtiya-s. — drittel 91.
ml)b. drit-teil unter leil.
^rogc jy. im 18. '^a[]ii). au§ frs. drogue;
jd)on im 17. 3<il)rl). 3)rogifl (3ufrüf)ft als
3;rod)ift bei S. o. i-^örnig 1G4G pgl. ^^l)arm.
3eitg. 1885 3lx. 56). ©ngl. fd)on am ©nbe be§
14. ^sal)rl)§. drugge '2)roge' (ne. drug); älter
ital. fpan. droga (ogl. be Crta'§ Simples e
Drogues 1563). 9Jad) ®. 33aift bcrul)t ba^
roman. SBorl auf bem um 15<X) in Sübed üb=
lidicn nbb. 2)rogc = ('vate (trocfcnc mm' =
©üter in '^^acffäffcrn, bic in erfter Sinic eben
©rogcn mären); bic Benennung märe in Jyxcint-
rcidi miünerfiänblid) gebeutet morben.
bro^cn otrc. ml)b. drön fd)ra. ^tm., bas
^enominatiü ju älterem drö \y. '2)rol)ung' ift;
bü» alt ererbte o^m. ift nl)b. brauen aus m[)b.
dröuwen drouwen aljb. drewen drouwen; got.
*J)raiijan, angIf. J)rean (|)rc'a-de) 'bro()en'. 5(l)b.
drö drua (0cn. drawa) cntfprid)t angIf. |)rea.
3[unerl)alb be? ©erm. ucrglcidH man lat. torvus
'uiilbblidenb', fo ban germ. f)ra\vü- 'Xrol)ung*
auf einer ibg. SBj. trow torw berul)t.
^ro()UC ("y. bei Sd)ottel 160.3 al§ 2)ronc
(aber bei 9}^aalcr 1501 aB Iran Tl.) t)crjci(^=
nct; bic ftrcng l)b. /Vorm ift Irel)nc Irene (fo
nod) in £ad)f. unb Cftr. imcgcn ml)b.trene tren a()b.
trcno Tl.; Drohne ift nbb. J9ortform, bie an?'
afädif. dran '>|.U. dräni entflanbcn ift; bap anglf.
drän C}^i. drä-n) engl, drone \sSummel,2)rnl}nc';
beibc roeifcn auf germ. *drainus, u'äljrcnb al)b.
treno üielme()r got. *drina rorausfetit; ba§ SSer=
()ältni§ bcr angcfe^ten got. Jormcn ift nod) nid)t
näl)er beftimmt morbcn. 2)a§ gu ©rutibc lie=
gcnbe dren fdicint in bröbncn fgot. drunjus
'Sdiall') uor.^uliegcn ; bod) fällt mcftfäl. dorte
dortke '2}rolinc' unb anglf. dora 'Irol)ne' auf.
3{u§ berielben JBur^cI ift aud) malirfdicinlidi eine
gr. 33e3eid)nung für 'ißicnc' gcfloffcn: reveprivri
'eine 3(rt 2i>c§vc ober .s^ummel' (aud) dvepnvri
'SSalbbicnc' ? (ogl. nod) revOpribdjv dvGpribiJuv),
aud) laf on.epüjvaS 'Irol)nc' . ^ i e n e rcie D r o I) n e
finb urgcrm. 33e3eid)nungen. 3. ba& flg. 35?ort.
bröbncu otw- blon nl)b., cntlel)nt au§ nbb.
dra?nen ; t)cr5eid)net erft bei 2d)ottcl 1663 (nod)
nid)t bei 9}^aalcr 1561). Saju mnbl. dronen
nbl. dreunen, anorb. drynja 'bröl}ncn, brüllen'
— drynr '@ebröl}n', got. drunjus '^djaü'.
■Jtbfömmlingc au^ berielben 25>3. dren dhren f.
unter DroI)ne; aufterbem ogl. nod) gr. öpfivoq
'SBebflage'.
broÜig %b]. Uoü ul)b. au§ nbb. drnllig, nbl.
drollig; engl, droll '(2d)alf, broÜig' unb 3lbi.
drollish; frj. dröle 'poffierlid), luftig': alle in
hm älteren Sprad)periobcn nid)t ju belegen;
bal)er bcr Urfprung bcr ©iiippe (ob roman.?
germ.?) bunfel. Unmal)iid)cinlid) ift bie 'Sfblei^
tung berfelben üui> bcm norb. 9kmcn troll, ber
gefpcnftiid)e Unl)olbe bc3eid)net; beitn in btn
norb. I^ialeften lautet ba§> 2Bort mit t an, mäl)=
renb bie ©ruppe uon nl)b. brollig mit d im
Stnlaut ci-fd)eint.
■i^rofcöfc 5. au§ poln. drozka (ruff. dro§ki);
juerft im Gncpclopäb. SBöx-tcrb. 1800, allgemein
feit i-)einfiu§ 1818 Der3cid)net (3)rofd)fa 1795
als liulänb., 2)rofd)fe 1820 alö pofen. 2^ialcft=
movt bezeugt); non 33erlin aiic^ fd)c{nt ctma um
1810 20ort unb 2ad)e bcfannt ju mcrbcn (füb=
ircftbeutfd) ic^t als Trotfd)fe).
^roffcl 1 5. ei" 5Bogelname, bcr im ©crman.
3al}lreid)c Sautnarianten bat. 2(l)b. drösca dros-
cala ml)b. dröschel ftimmcn ju baier. dröschel
S^rofjel
84
biicfen
{and) fd)rcäb.--jcf)n)ei3. drö§tle?); rocüfäl. dnissl
fd}citit mit nnglf. pröstle cnc\l. throstle auf
*{jramstala su roeijcn; angif. prysce = cnfll.
thrush '^voiicl' rcpräfcnticrt eine 3. öautfonn,
fr,v tröle. 5lnovb. proslr (ipt. *|)rastus) ftclit
uiicbcv fem; inv öicfcc- hat man an lat. turdus
an-? *tursdus (j. 21 Ü, (5cn"tc, '3icil, Waü)
foiüie an (it. siräzdas 'Xroifcl' aniicfnüpft. Tic
übviiicn Cantformcn Dc& idin'icriiicn irmnc? finb
nodi nidit anftjctläil. ©citcvc 3i)noni)ma [inb
lücitfäl. gaidling getling. lucflfül. = rl)cintänb.
lister (al)b. lislara) = ficbcnlnirii. leistr.
t 'iTroficl^ ("v. 'i^c()(c' nur in bcr 5l6(citung
evbvoffcin 'am iSalfc mürgcn, crrcürgcn* er--
baltcn; t>a?tn ml)b. dro7,7,e ahb. dro^^a Jv. =:
aniUf- I>r<itu engl, throat 'Mcl)(c' (ba'in g(cid)=
falk- mit l-'Jlblcitung engl, throttle 'Mcl}lc, er-
bvoMcln'i. Ttci'c ©nippe hat eine anbeve neben
l'id), beven ©lieber um ein s im 5Inlant reidicr
[inb (j. XroffeC, 2)ad)): m()b. stro^^e anbb.
strota 'Äe()Ie, Cnftvöl)re', nb()eff. meftfäl. §truete.
mnb(. strote störte nbl. strot. 2(ue bcm .sSb.
brang ba^ 25>oi1 x\k- dioman.: ital. strozza
'Mehle' — strozzare 'enuüvgcn'.
t XroftÜ)?. 'Cberamtmann' (ein nbb. ifi}ort)
aui- mnbb. droste drossele; bieä mit mhb.
truhlsse^e, nhb. Irudjfctl ibentifd); mcgcn
^roftei f. aud) unter Irudjfefj.
'^riid 9JJ. mhb. ahb. drue (-ckes) Tl.
'Xnicf, ;Hninall, fcinblidic-5 ouünnmcnftonen';
baneben b rüden au'ö gleid)beD. mhD. drücken
drufken ahb. drucchan ^= auglf. ]3ryccan
'örüden' an-:- germ. {»rukkjan. 3" ^ci" glcid)en
ibg. Sj. trük gehören anorb. |n-üga 'bri'irfen' unb
ahb. drüh '/"^eifel'. — brnrfjen nhb. ^'steratiii:
form ju brürten.
brurfcu Cjtiu. eigtl. oberb. (5nljprcd)nng uon
briiden, bie erften Xrude fielen j. I. in oberb.
Webietc frühe '-i^elcge in einem Xrnd uon 'Jllbrcdit
*^3fifter in i^amberg \U>2 i.fba^T' albred)t pfif'cr
gcbrucfet hat") — UTO „bin hnt gebrudt gintheruy
tjainer tut aug-jburg MC/iriCI.XX jähr". ;)ni^or
lüurbe ba^i SBort nom ^engbrurt gebraud)t. 142S
begegnet im Steuerbnd) uon'*JJörblingeniß3ilhalm
briförnrter, alfo ein Aormfdmeiber, ber cinfeitig
i"^eiligenbilber u. bergl. mit bem 'Keiber abbrndte;
14-1* » in Aranffurt ber „Trndcr" .sScnne tSrufe
t)on ^IlJen,^. Seit MTo hcrr)d)t brurtcn nom
ÜiU'enbrnrf. Si)noni)mon bafür uerein.^elt am
9JUttelrhcin bivi ctum ITix» prenten (= nbl.
prenlen): 53elcg in ber (Shronif ber Sad)fen,
5)lainj 1402 (buffe ilronede uon fcpfercn unb
anöcren furitcn hcfft gcprcnt 'i^eter jdioffer in
'^JJenq, bie ei)tt ancfang ift bcr prentcrei)» unb
nod) bei Stielet 1G95 ^eitg^I. S. 18.
T '2'nibc 5". 'ofli'i'crin' mhb. tnüe Jv.' l\n-
holDin, 'Jllp'; in bcn nhö. 3)\a. behniTt bie 58c=
bcntung ''?(lp' (thmnng. trude. baier.=öftr. rhcin=
fränf. trüd '.s>crc, 2Up'). 2)a§ SBort ift troö
feiner iöerbreitnng (bän. drude, gotlänb. druda)
feiner Sautform lucgcn buuf'cl; bcnn bcr SBcrt
bcö anlautcnben mhb. t nhb. d ift nid)t ju be=
ftimmon. ;i^iclleid)t ift mhb. trute ju bem 5(bi.
traut ,^n ftcllcn; 2)rubc beruhte bann auf bem=
fclbeu "lirinjip ber 5iamcnbilbung unc ctma gr.
Gnmcniben.
Trufci ?v. 'ocriuitterteS Grj', nur nhb.;
ibentifd) mit 3) rufe.
'ITrnfcS A-. eine Mraufhcit bc§ ^ferbe§, nur
nhb.; i^cntifd) mit 2) rufe.
^rüfc A. mhb. drüese druose (baher nhb.
bie ^Jicbenform druse, nur mit fpcsialificrter 53c=
beutung i; ahb. druos druosi Jy. '®rüfc'. 5ßcr=
luanbte fonft im ©erman. fehlen.
t l^rufcn 'iUur. alem. (nid)t fd)roäb.) SBort für
'.•öefe' mhb. druosene ahb. truosana (oberb.
2;ialcfte haben ue in ber lonfilbc) = nbl.
droesem, uinbl. droesene, anglf. drösn 'iöoben=
falj'. ©rbf. uiclleid)t got. *dröhsna, moju and)
engl, dregs, nhb. Irefter.
bu ^^ron. ^^crf. mhb. al)b. du = anglf. \>u
engl, thou: urocnuanbt lat. tu, gr. tu aü, ffr.
tvani. ^Jiähercy über bcn gemciuibg. ^rono=
minalftamm gehört in bie ©rammatif.
t "S^ndit a: — 2) ud)t baut, aud) 2)uft
':')?ubcrbant' ; bie Aorm mit f ift bie hb., bie mit
ch bie nbb.; ahb. dofta, mnbl. dofte dochte, alt=
norb. ])opta; ba.^n ahb. gidoflo eigtl. '©enoffe auf
bcr l'Huberbanf, anglf. geJ)ofta '©enoffe': ein
urgerm. 'Jlucibrurf an-i ber — bereit^ auf ben
Säuberungen ber ©ennancn — au&gebilbctcn
Sd)iff-Mcd)nit' ; f. ^){ u b c r , Segel, W a ft, S d) i f f
ufm. Tan bie nbb. Aorm in^i .sSb. (Eingang ge=
funbcn hat, ift luidi bcm uiUcr ^orb, ^üfc,
iöoot '-ikMucrttcn nicht auffällig. -»Vncy attgerm.
Üßort für 'JKuberbanr (got. *{)uftö a.) gehört
iuahrfd)einlid) sn einer SBj. tup 'nieberhorfcn*;
ugl. lit. tupeli 'ho(fen' — tiipti 'fid) nicberl)0(fcn*.
burfcitiUm. mit nbb. ?lnlaut, an-S mhb. lucken
tückeii 'fid) fd)ucll luid) luitcn bciucgen, neigen,
fid) beugen'; mohl Arcqucut. ju mhb. tnchen
'taud)cn'; f. bicc-. ~ Tudmäufer Tl. 'hinter^
liftig heimlid)er ''DJenfd)' (.s>. Sad)'5 H. Aaftn.
SB. 110 Tortmäufer) erfd)eint im ÜJJhb. al;?
tockelmiiser 'Sd)lcid)cr .s>eud)lcr'; bie nhb. 2aut=
form beruht auf erneuter ^Inlchnung an burfcn,
mhb. tucken; bauchen erfd)cint unter '^Inlehnung
an lüde audi lüdmäufcr: bcr ,vucite Äom=
poiitionyteil beruht auf mhb. mfiscncigtl.'maufen',
bann (in bicbifd)er 5{bfid)tj 'fd)Ieid)en'.
bubetn
2)ung
bubcln []tm. cvft nl)ö., itad} poln. dudlic
'öiibcln' uou dudy 'oacfiifcifc' (im 17. '18. Zs^^ijii).
I)ctfit Der SJubcljarf bei iiiiv. aurf) 3)ubci rtadi beut
$o(n.; 3. 53. (^-Icminq 3. 425; JrcDer Crtl)oav.
S. 374).
^'UcU Tl (fviU)er aiid) 931) auo kt. duolluin:
3unäd)it in ber lat. Jonii ncbraud)! (3. ^. %].
3abcrtinu§ 1601 bcr Ärieii^leiit 2Bcrful)v S. 7),
bann al? 3)ueU (3. 55. Sciüer 1640 Ginfteln 1,
225 unb ©riiumcl'oliaufen 1669 Siniplic. II, 20.
29), bQÄ feit bem 3in-ad)= iifiu. ä>evberbev 1644,
Siebe 1686 unb Sticievy ocitn^rt-'^uit 1695 uer-
3cid)nct roirb.
^Uftl A: 1". Tiutt.
'^nji^ d)l. 'feine 5(uybünltinuj', mit nbb. 3(n=
laut um Cbevbcutfd). i^ilt Sicif) mbb. tuft 9Ji.
'3)unft, 9cebel, lau, Wx]' aljb. tuft 'J-roft';
bunfcln Ilrfpvungy.
^ufotcii IIJ. (ducat dJl. feiten 5-. im älteren
Sibb.) mu:? fpätmbb. ducäte Tl. (mlat. ducätus,
3uerft alÄducatus Apulica (Snbe bc§ 12. 3f-[)rl)^5.).
tiulbcn 3t'i'- ("^em Sd)mäb. unb iuol)l nud)
üubcrn obcrb. Tla. fvcmb) ml)b. a()b. dulten
(ba3u ©cbulb); ba3u o()nc bic bentde 3(b=
Icitunci ai}i>. dolen m(}b. doln, bcibc mcit alU
ciemeiner acöcn ha^ im •:)i()b. au£ifd)Iief;Iid) f)err=
fdicnbc bu Ibcn = anc\l}. l)olian. t(ot. J)ulan
'bulbcn'). 5(1^ üoviicrm. SBurjctfovm ijat tel toi
thi 3u gelten, bic bev '-öcbcutuno ber gcrm. 3Kort=
fippc genau cntfprcd)cnb in gr. rXfi-vai 'öulben'
— T\ri-|uuuv 'ßlenb' — TToXOxXaq 'oielbulbenb'
ufra. oorliegt. Sat. toleräre unb ertragen (lat.
perferre) lcl)ren, bau lat. toUo {^^art. latus für
*tlä-tus; ^^rät. tuli ju fero) unb gr. toXiliöv
'iDugcn, erbulbcn' ueriuanbt finb: @runbbcbcu=
tung bcr in bcr '^JlblaiUeform tel toi tlä cr=
fdjcinenbcn 2öur3el bcmnad) 'tragen, crlragcn'.
t l^ttit ?•. baicr. ',3atirmarft' ml)b. tult J.
'^al)nnarft, fird)lid)e» ^-eft, Äirdjroeil)' al)b. tuld
'iveft'. 3)a§ SBort ift bic altgerm. 53e3cid)nung für
'iveft': got. dul])s Jy. 'Jeft, Jycier'.
bumm 2(bi. mit nbb. Öautform (.'öeloig 1611
Origin. Diction. German. 287 ftcllt nbb. bum
unb l)b. tl)umb aB Gntfpred)ungcn neben ein=
anber). Gntfprcd)enb ml)b. tum i&cn. -mmes)
tump (@en. -bes) 'bumm, tljöiidjt, fd)tuad) uon
23erftanbe, ftumm' al)b. tumb; got. dumbs,
anorb. dumbr unb anglf. engl, dumb l)aben
TOcfcntlid) bic 53cbcutung 'ftumm'; im 2(l)b. er=
fd)eint auf^er bcn ißebcutungen pon ml)b. tump
nod) bic 53ebeutung 'taub', äbnlid) bumm im
älteren 9ibb. 'taub'. 'Stumpf in 53e3ug auf Sinne
unb 33ct1tanb' mag bic ©runbbebeutung bce auf!cr=
l^alb be§ @enn. nod) nid)t gefunbenen 5tbieftiü§
fein; audi ftumm I)at eine eigenartige @efd)id}te;
f. fd)mecfen, ()cll: SBortc für bie (yu"fttoncrt
einer Sinne§iüal)rnel)mung trerben übcrl)aupt gern
auf bic entfprcd)cnben einer anbern übcilragcn.-
Darnad) licne fid) mo[)l 23cripanbtfd)aft pon got,
dumbs 'ftumm', a[)b. tumb 'taub, ftumm' mit gr.
TucpXöe; 'blinb' (5B,v dliubh; xuqp nad) bcfanntev
ÜJegcl für Ouqp) bcnfcn.
1 2»nmmcrtan 9J^ fdion bei .^cnifd) 1616; bafür
im 16. 3fll)i"b- «ein bummer ^atx": 3 an = '3o=
f)ann' rocift auf ba§ 9tbb. al§ bic i^eimat bcr
2Bortbilbungen auf -ian (3. 53. meftfäl. adriän
udrian u. a.i, ipie benn and) in bcn nbb. Tla.
dümrjän poltiiüblid) ift (c§ fcl)lt im Cberbeutfdi.,
3. 53. bem 3d)tuäb.; aber baicr. tirol. 2)um=
mian). 2}gl. and) Sanljagcl.
buin))? 2(bi. erft nbb., burd) fdiroäd)ftc 3{b=
lautöform gebilbet au^ ml)b. dimpfen ft. 3tm-
'bampfen, raud)cn'; pgl. aud) mbb. dumpfen
dumpfen 'bampfen, bämpfen'. 2)a§ %h\. bebeutet
eigtl. ipobl 'raud)ig' b. [). 'feud}t' ober 'beengenb
auf @ebör unb @cfid)t tüirfcnb': bumpf er=
fd)cint in nbl. dompig in ber 53ebcutung 'fcud)t,
finfter'. 3)icllcid)t bai-f an S^crroanbtfdjaft mit
bunfcl gcbad)t merben; ugl. engl, dank 'feud)t,
bumpftg'.
^uncn f. ■Daunen.
'i^üncn 5- 111" 14()0 au^ nbl. duin frool)cr
aud) fr3. dune) in ba^ 9tbb. ber Seefüfte unb
pon ba au?- in^J .s^odibeutfd)c gebrungen. 6l)i)=
träu§ ilap. 13 bat cy nid}t (bafür „^niff--
fanbt") unb 6b- 53efolbu§ 1619 De natura po-.
pulorum (5. 91 fennt 2)ünen nur al§ nbl.;
(ialpifiu§ 1610 ©. 24 l)at bafür „Sanbberg".
odion bei i^ulfiuS 16<J6 Sd)ifffal)rt I, 66 (alg
2ui)nen) unb Seillcr 164:3 Gpiftcln III, .30
(„2;upncn ober Sanbberge") belegt, rairb c§ feit
.'öenifd) 1616 (al'^ 2)uni für 2)uin?), 3d)ottel
1663 unb ©ticler 1691 gebud)t. 3itnäd)ft ipurbe
ba?> SBort nur Pon ber boll.=flanbr. unb bcr fent.
Äüfte gcbraud}t. Über nbl.=nbb. ©ccauSbrüde im
M)b. f. nod) 53afc, (Sbbc; nbb. ü al§ Seroei§
für nbl. Gmlebnung f. nod) in 53üfc, Sübcn.
9ibl. duin = norbfinef. dün ift ein altgerm. SBort
= anglf. dün 'iMigel' (engl, downs '2)üncn'),
1P03U engl, down 'berab' au§ anglf. adüne of-
düne eigtl. 'nom iöügcl berab', unb ftimmt 3U
altir. dün 'ijügcl' (f. nod) ^aun). Sluf 2Ban=
geroog bcifjt bic 2)üne hsell.
2)un9 ^. mbb. tunge ^. '2)ünger,3)üngung';
ml)b. tunc SR. 5. bebeutet 'untcrirbifd)e§ —
eigtl. mit S^ünger bebecfte» — öcmad) jur
2BintcnPol)nung, fpesicll bie untcrirbifd)c 2Bcbe=
ftube'; abb. tunga '3)üngung', engl, düng '3Jitft'
unb 'büngen': abb. tunc Jv. 'imtc:-irbifd)e 2Bcbe=
ftube' (3)ünger au^ fpät. mbb. tungerj. 2)icfc
biintel
— 86
bürr
^oppclbebcutung ber ©ippc ertlären bie 53ericf)tc
be§ Xadtu^ (©cnnania IG) unb $ltniu§ (A>ift.
nat. 19, 1). ^all^ '©rubc' bie cüitl. 53cbcutunt3
üon 2)ung ift, barf mit D. ©Araber gr. Td(po(;
(au§ üorgricd}. dhnglnvos) qI§ urncnvanbt 511=
cicjoflen roerben.
buntcl 3(bi. m()b.tunkel 'bunfel, trübe, bumpf
al)b. tunchal (mit ber ■i}2ebcnform tuncliar, mnbb.
roeftfricf. dunker). Wxt anbcrer ^fblautvi'tufc
fmb QU§ bcrfclbcn SBurjel anorb. dokkr, africf.
diunk (norbfricf. djonk jonk) au§ gei'm. dinqa-z
= üorgcrm. dhengwos. ®q§ uruertüaiibte cncil.
dank 'bumiifici, tcud)t' roeift auf ^öcjicljuiiii ju
bumin (gcrm. 2B,v dinq dump).
'J'üntcl lli crft n()b., ju bünfcn 3ttf- in()b.
dünken C^^räl. diihte) ai)t). dunchan (mcift iin-
pcrjönl. m. Tat.) 'jdicinen' (^rät. dülita); ciot.
J)ugkjan pühta, mcift umicrfönl.m. Tat.' id)cincn';
anglf. |)ynf an engl, to think, tüv aber lüefemlid)
bie 33ebcutungen üon angif. {)encan, a()b. m()b.
iil)b. benfcn uertritt. Ti'inten fdicint urfin-gl.
ein ft. ;-)tii'- geiueien ju fein, 1110311 benfen ba^
jugcbörigc AaftitiDum luäre. Tcm gcrin. |)unk
{)ank liegt eine altibg. Sß^. tng teng 311 ©runbe,
unb biei'e liegt in altlat. tongere 'fenncn' (ugl.
pröncft. tongitiü 'notio') cor. 3?gl. bäud)ten,
benfen, Tanf.
bünn ?(bi. m()b. dünne al)i>. dunni = anglf.
I)ynne engl, thin, anorb. |)unnr, nbl. dun. Ta§
gcmeingcrin. 5lbi. punnu- 'bünn' fterft nodi in al)b.
dunwongi, anglj. I)un\venge, anorb. |)unnvange
'3d)läfe*,cigtl.'Xünnmange'(r)gl.bial.Xuninge
2)üncge '3d)läfc'). Öenn. jjunnu- ift uribg.
SCbj. in ber fiautform tanü-s (luegen gerni. nn
ügl. Äinn, DJiann): »gl. altinb. tanü-s 'lang,
au6gcbel)nt, fd)mal, bünn*; lat. tenuis 'bü)in,
fd)mar; gr. xavu-, blof; in ;]nfammcnfet3ungcn
forllebenb, beint 'an&gebebnt, auegcftrertt, lang';
ogl. Tavaö<; in berfelben ^.^ebcntung; aflou. ti-
nükü 'Dünn' bat eine "Kbleitung^'filbe. Ter 53e:
griff bei' 'Tünnen' gebt an& t)on bem ber '^.?(u&
bebnung nad) einer Ximenfion', 'ber ßängc nad)
au&gcbcbnt*, roeldie iöebentnng bai^ inb. unb bas;
gr. ^Ibjeftiu nod) bemabren. Ta§ Öat. (^erm.
Slao. entnabmen bem ererbten 5icgriff ein .sSaupt^
mertmal. ^'sin 'Jdtinb. unb &x. 3eigt fid) and)
ein i^crbalftamm tanu (tuvvj) mit ber Wraubbc^
beutung 'auvf Pannen, au'>bebnen'. Sgl. bcbnen ,
Tobne unb Xonncr.
^unft 9Jl. mbb. dunst tunsl 9Jl. '^. 'Tampf,
Tunft' abb. tunist dunist dunst '©türm, .C>aud}';
»gl. anglf. düsl (für *dunsl) engl, dust 'Staub'.
Wenn, duns- für dwuns- berubt auf einer ibg.
5B3. dhwens, bie nodi in ffr. dlivans 'jcrfticben'
(dhvasti *ba§ ßcrflicbcn') ftecft.
t Funsel 5- '9[Räbd)en' (nodi roetterauifd)
Ton3el) burdi ba^ 18. Zs<^[)vi). binburdi ver^
cin3elt be3eugt; 53clcgc (Sallenbadi SBurmlanb
S. 91 unb 9Haler a^üüer I 229; Cueüe fr3.
doncelle ober itol. donzella. 9?ad} SBeiganb.
burtft ^räp. mbb. durch 'burd)', aud) 'um —
millen' abb. duruh durh = afädif. thurh. anglf.
purh engl, through 'burdi' unb thorough 'gans
unb gar'; ba§ @ot. bat ein im i^ofal abmeidicnbey
|)airli 'burdr, ba§ bem abb. derh 'burd)Uidicrt'
nabe fommt; baran fdilienen fid) abb. durhil
durihil mbb. dürhel dürkel 'burd)bobrt, li3dicr"ig',
anglf. pyrel (für *pyrhil '2od)' t)gl. 9iüfter),
aufjerbem got. |jairkö 'Sodi' (k au§ kk für kn?).
Tie ^räpofition föinitc leidit ein ^af. eine§
älteren 5{bj. fein, etma 5(cc. 9J.; neben ber paffiuen
iöcbeutung von abb. derh 'burdibobrt' liefec fid)
audi eine aftioc 'burdibobrenb' anfe^en. Tem
®runbftamme |)erh fäme bie iöebeutung 'burd)=
bobren, burd)bringen' ju, bie an l)b. bringen
erinnert: jenev berubt auf einer üorgerm. 2Bur3el=
form terk, bie§ auf 2B3. trcnk. 3>eruianbtfd)aft
mit lat. trans unfidier.
bur(ftlnud)t 'Hb'], blof? nbb., mit mb. 33ofal au ;
mbb. mb. durchlfiht ^^art. für mbb. durchliuhtet
'burdilaud)tig' ju durhliuhten 'burdileud}ten,
burd)ftrablen' : überfe^t nad) lat. illustris f.
erlaudit, leud)ten.
bürfcn ^]Uv. mbb. dürfen dürfen $rät.=
^^räf. 'Wrunb, llrfadic babcn, bürfen, braudicn,
bcbürfcn'; abb. durfan '':|.U-ät.=*:^räf.'9JJangcl babcn,
entbebren, bcbürfcn, nötig bnben'; = got. l)aiir-
ban, nbl. durven, anglf. ])urfan 'nötig babcn'.
3u ber germ. ÜIB3. l)urf |)urb mcift bai- Sd)ivei3.
unb ba^ 3(bb. auf eine alte !:)icbcnform ]turp.
Tic nbb. 5(blcitungcn barben, Jöebürfni^,
^totburft, bieber ufm. 3cigcn 3. I. nod) jc^t
bie Wrunbbcbeutung ber :JBur3cl ]n;{ au§ trp 'cnt=
bebren, nuingcln'.
bürr 3lbi. mbb. dürre abb. durri 'bürr,
trocfcn, mager' = nbl. dor, anbb. thurri, anglf.
|)yrre, got. paürsus 'trocfcn' (megen bb- rr =
got. rs ogl. irre, Jyarre): ein in ber J^orm
j)urzu- urgerm. 3(bi. 'trocfcn, bürr' 3U 2B3. |)urs
au§ uorgerm. trs 'troden fein'. 5(u§i ber roobl
uralten Spcsialificrung auf ba^^ Irocfcnfein ber
ilcblc folgt bie altinb. iBcbcutung uon trsi'is
'gierig, lcdi3cnb' unb bie uon nbb. bürfden:
auf bie Stimme refp. Sprad)c übertragen erfd)eint
trs in gr. xpauXöc; 'liepclnb' für *Tpo0uX6<; (ogl.
bauXöq 'bid)t' für *baa\)\6(;, lat. densus) unb
altinb. trStä-s 'beifer, raub von ber Stimme'.
?(n bie allgemeine 5^ebcutung 'troden' fd)lief5cn
fidi nbb. Tarre, börren mit bcn baruntcr t>cr--
jeidjnetcn 2ßortcn an.
S)urft
— 87 —
ßben^ofj
^lurft 5DI. m()b. aijb. durst SDI. = mnbb. nb(.
dorst, ancilf. J)yrst engl, thirst ; got. |)aurstei J.
'3)ur[t'. 2)a§ aiiölaiitcnbc t bc§ a[)b. unb engl.
SBortc» ift 2{blcituiui, ivic firf) fd}on au§ got.
JjaürseiJ) mik 'c§ bürftct niirf)' crgtcbt. 2^tc
lüeitevcn 3uffliiii"ciiftcüungcn, bie unter 2;avrc,
börrcn, bürr gcinad)t finb, belegen für ba^^
unenucitertc |5ors aibS uorgerm. trs oielfad) bie
iöebcutung 'bürften'; t)g(. ffr. tr§naj 'burftig'
— tr§na 5. '2)urft' — tr§ (3. ©g. träyati = got.
paürseij)) 'bürftcn, ledijcn' — tr§ü-s 'ledigenb'.
^ufeftc 3^. au§ fr3. douche (roo()er and) engl,
douche), ba» auf ital. doccia (mlat. ductiare)
beruht. 2)tc 6ntle()nung bcy .s>ei)naö 1796 3{nt{=
barb. S. 818 nod) unücrftänbltd)en unb uon bein
^^Utriften Ganuic 1813, audi bei .s>einfiuy 1818
nod) nid}t Der3eid)ncten 3Borte§ gefd)a(} am (Sd)(uf5
bc§ 18. 3al)d)^o. (53eleg: Sturj 1779 Sd)riftcn I,
347); e§ niutj aber erft neuerbingS befannter
geroovbcn fein.
'Sufcl 3)1. '©eifteSbetäubung' fd)onbet.&enifd)
1616 ücrseidinet, erft nl)b., ani nbb. dusel
'5d)niinber (2)ufel ift in bie oberbcutfd). 9Jla.,
fpej. in§ Sd)iüüb. oorgebrungcn). 2;a3u böfig
ai)t. tusig — anglf. dysig 'tl)Drid)t' engl, dizzy
'fd)roinblig, t()öind)t'; ju ber in biefer Sippe ent=
I)altenen SSurjel dus (dhus) gebort aud) 2b or,
tbörid)t mit bem ed)t ()b. t im 3(n(aut. Gine
anbere 3(bIautc-form berfelben SDurjel dus au^
iDg. dhus liegt ror in anglf. dwcOs, nbl. dwaas
'tbör-id)t'.
^uft dJl. 'Staub' blof5 nl)D., au§ nbb. dust
= engl, dust 'Staub' (f. aber nod) ®unft).
Tas auelautenbc t ift rcabrfdieinlid) 3(bleitung;
dus, al;? ©urjcl gefaßt, fönnte fd}roöd)fte O'onii
3U einem ibg. dhwes fein; altinb. dhvas dhvans
fd)eint immer nafalicrt gcmcfen 3U fein; c§ be=
beutet 'ftieben, ftäubenb burdjrennen', roa§ ju
Suft 'Staub' iPol)l pant.
büftcr 3(bi. eigtl. ein nbb. SBort, ba§ bem
9}Il)b. pöllig fremb ift; and) Sutber braud)t e§
nod) fcbr fetten, bafürmcift bunfel unb finfter,
(raäl)renb bafür 3. 53. bie .Söalberftäbter nbb. 53ibel
oon 1523 @enef. 27,1; 3ocl 2, 2; 3ol)ann. 20, 1
büftcr Dor3iel)t). 33erein3elt begegnet ba^ nbb.
büfter (bufter) fd)on in i)b. SBerfen be§ 16.
3abrl)§. (3. 33. tuftcr bei OJIatljefiuö 1.562 Sa=
repta 183^, pertuftert 59^); .v^enifd) 1616 bat
bufter al§ iöibelroort; Sd)ottel 1663 unb Sticler
1691 bud)en e§ obne Ginfd)rünfung unb fo ift c§
and) im 18. 3fll)rb- allgemein littcraturfäbig (3. ^.
iöaller 1733 2(n ©efsner 3^. 10); jo e§ bat fic^ audi
in bb. SJIa. eingebürgert (fd)raäb. fd)raci3. düstr).
2;em nbb. büfter entfprid)t anbb. thiustri, afrief.
thiustere, anglf. ^ystre (and) peostre) 'bunfel,
finfter'. o'^'cifdbaft ift 23erroanbtfd)aft mit
Dämmerung unb finfter.
^ütc f. lüte.
bu^en Sttf- fct)on in Söolfram» ^arcipat
al§ dutzen; 9^ebenfonn bau3en: i)Zad)bilDung
311 ital. tuizzare tizzare.
•^Juöenb 3?. mit fefunbärem d im Slu^laut
(f. 3ei"anb, DJlonb): fpätmbb. totzen, a\\^
fr3. douzaine (ogl. ital. dozzina), mober aud}
engl, dozen, nbl. dozijn, mnbb. dosin: @riuib=
rooil lat. duodecim.
€
(£b6c 5- ^e'" älteren 'yii)b. be? 16. Sa^^b?.
nod) burd)au§ fremb rHlaaler 1561 bat für „Q:bbc
unb 5iut" pielmebr ba^i „5(n= unb 5Iblaufen be»
gjicereg" 23. 32b; ebenfo 5i-ifcf)lin 1588 Nomencl.
©. 17; äbnlid) anbre lat.=beutfd)e ©loffarien).
SQBic bo§ inlautenbc bb pon (&bbz 3cigt, ent=
flammt bie§ mit anbern auf ba§ Scemefen be=
3üglid)en SBorten CiBoot, 2)üne) bem 9cbb.; e§
ipirb Pon Gbilträuä Aap. 13 gebraud)t, i^enifd)
1616 per3cid)net e§ nur erft alö nbb. nbl., aber
cy ipirb mäbrenb be§ 17. Sabi'b^-^- «ud) ber bb.
Sd)i-iftf pradic 3ugefübrt ( S b e fd)on bei p. 2Ball=
baufeuö 1617 Corp. Milit. S. 225; ßbbe in einer
Bcitung Pon 1630). Sd)ottel 1663 unb Sticler 1691
per3eid)ncn c§ bann al§ bodib.; Steinbad) 1734
erfennt e^ alö nbb. IhiprungÄ, gibt es aber alc^
gcmeinbcutfd). DJhiöb. ebbe (anbb. ebbiunga)
entfpiidit bem anglf. ebba engl, ebb, ipol)er
aud) fr3. ebe. 25>abild)einlid) gcl)öx1 anglf. ebba
ju got. ibuks '3urücf' (abb. ippihhön '3ui-ücf=
rollen'): (^bb^ alfo eigtl. '9iücf3ug'? 3Inorö. ba^
für fjara '(^bbt" unb fyrva 'ebben'.
eben 3Ibi. \nijb. eben abb. eban = afäd)f.
eban, nbl. even, anglf. efn engl, even, anorb.
jafn, got. ibns 'eben'. 2)a3u piellcid)t aud) got.
ibuks Hb], 'rücfroärtö' (f. Q:bbii). ShtBcrbalb
bc§ @erm. ift ber Stamm eb aly ep ober ebb
nod) md)t nadigeraiefen ; lat. aequus (ffr. eka
fann ber lautlid)en 3)erfd)iebenbcit rccgcn nid)t
al§ penpanbt gelten. — eben 2(bp. an^ mbb.
ebene ai)b. ebano = afäd)f. efno, anglf. efne
(barau§ engl, even): ba^ alte Ubv. jum Slbj.
33gl. neben.
Gbcnöols 9)^. mbb. fpötabb. ebenus: 5remb=
raort (im 3(bb. nod) in lat. SJcife fleftiert) au^
lat. ebenus (gr. eßevo^).
ober
e^e
Gbcr 9)1. m()b. eher odb. ebur 9}]. = mnbb.
mnbl. ever, anglf. eofor 'Gbcr', anovb. jofurr
('©ber', übertragen) '("yürft' i^a^iU jör-bjüga eine
%xt 2Buri"t): iicrman. @rbf. öbura- (nidn ibura-).
2tu5n)Qrtifle iöcsiebungcn fehlen ; lücbcr lat. aper
nod) afloD. veprl 'Gbcr' oeitraiien fidi lantiieic^=
lidi mit bcr cicrntan. SiiHK. S^ '^^^^^ '^^i*
©cbrocin) unb jscrfel sciiicn curoii. Sinadicn
Scjicbungen. mir Gber berrfdit jc^t im ))lbi).
ber {]. iöärl unb kempe, im .{xfj. 2Bnl3, in
Jliürinacn i^unj.
(Jbcrcid)C ^•. nad) £d)rabcr ju nitir. ibar
'taxus'; nbb. bafür Cuit} — Cni^enbaum.
t Gbriö 2R. fpntmbb. eberitz (ebereize)
%.: llmticutiinoi unter '-öejiebum^ auf 6 bcr anv
lat. al>rotonum = 'Slbcrrautc.
(S:diO 92. (früher uereinjclt ^em., j. 53. 5Raalcr
bcr Sitten II, 'SS) feit .sSeupolbii Diction. 1G2<I
Dcrjcidmet; bafür im IG.;!?, ^ahrf). meifl „2Biber=
f(^al(, iB3iberhaU" =^ mhb. widerhal widerschal
(aud) widergalm). iBci 9}iofd}crofd) 1GJ4 @e=
fid)tc II, 229 „ein Gdio ober SBibeiidiall". Tun
18. Csahrh. aUaemcin üblid): au§ lat.u^r. echo.
3m "Jlnorb. iiilt dvergmäl (= '^rocrafpradic' )
für 'Gd)o'.
t G(bfc f. Gibedifc.
C(öt 2{bi. crft nl)b., au§ bcm 9JIb. 9tbb. auf=
f^enommen, mo cd)t rciielrediter iBcilreter üon
mhb. ahb. ehaft 'cieieljlid)' ift; ugl. nbl. echt;
baju afrief. äft 'flcfe^lidi*: ju (5 he, bcm flcgen;
über ba§ 2lbi. bie alte Sebeutuui^ Don Ghc alS
*®cfc^' bcmahrt. Xurd) bie au^ bem Sad)ien=
fpicöcl fleflofiencn 9{ed)tv[n'uiicr branii bac^ nbb.
9Ibi. in^ .'ob. (aber erft nad) Cuthcr) unb aud)
in obcrb. 9Jla. bec-' baier.=öftr. @ebict§.
(gcf 9J. — ecfc A- mhb. ecke 5. (jelten 92.)
'Sdmeibe bei 2Baffen, Sintjc, Gcf, Äante' ahb.
ekka ,>. 'SpiBe, Sd)it)ertid)ncibc' ; cntiiired)enb
afäd)). eggja Ts- 'Sd)ncibc, Sd)arfe, Sd)Ji)ert',
oni^lj. ecg rs- 'öcfc, Spitje, Sd)neibe, Sd)iüei1'
cufll. edge, anorb. egg ^s. '3int3e'; i^ot. *ag,ja
^. ift unbcjeuflt. Tic '-öcbeutnna 'Spi^c, fd)arfc
ilante', bie uriin\^(. in ber Sim^ berrfd)te (f.
aud) (5iuie) erinnert an bie (Bntiüicflunii von
«hb. Crt. Tic flcrm. SCBj. ag (ah), Dorjicrm.
ak (qoU agjö- au-:- ibg. akyjt-) ift mit bcm 'üc-
flriff'öfcm 'fpi^* außerhalb beö öerm. rcid)lid)
bezeugt, ba nhb. 'iUue unb bie barniUer anjic=
führten auficrgcrm. JBortc urncrmanbt finb; ;^u=
näd)ft ftehcn in ^-orm unb iöcbeutuna lat. aries,
gr. (iKiq 'Gpifee' (lat. acus '9Jaber).
(Srfcr Tf. crft nhb., au^^ nbb. ecker anbb.
♦ekkrin V 'Gid)cl, 33ud)ccfcr' ; banebcn im Obcrb.
ein bamit ibcntifd)c§ *acheren = f d)n)cis. acheram
(baicr. akram). S^jl. bie entfiircd)cnben got.
akran 9}. '(Jrtrao, 3"rud)t' (im allcicmeincn),
anorb. akarn 9?., anglf. acern eitfll. acorn
'(Sid)cr, nbl. aker '6id)er. 2)a bie ^ebeutuui^
'Gid)cl, 33nd)ecfer' ciccjenübcr ciot. akran 'ßrtrait,
ivnid)!' alv iünijerc Siiejialifterunci ju (gelten
hat, barf bie Sippe mohl 3U got. akrs = 3(rfer
gefügt merbcn; tjiellcid)t galt urfprgl. einmal bie
iBebeutung 'bie nnlbc Jrurflt' (ogl. gr. axpio;,
lat. agrestis 'milb'). 9iad) otimner (bei Supit?*^/
(Gutturale 213) fleht bem got. akran 'Jrudit'
3nnäd)ft fpmr. aeron %'yi-üd)te' unb forn. acran
'^^flaumen', ir. äirne 'Sd)lehc'.
cbcl 5lbi. mhb. edel edele ahb. edili (adal-)
^3(bi. 'uon gutcut 0efd)led)t, abclig, cbcl': 3Ib=
Icitung ju 5t bei, ahb. adal; pgl. ajäd)f. eöili
(aöal-) 2(bi. 'von gutem @efd)led)t, abelig' ju
aöali 'cblcy ®efd)lcd)t', anglf. a?5ele 'cbel, nor^
nehm'; meitercc" unter 51 bei.
Cflol 5lbi. feit Stielerö ocitungSluft 1695 ge=
bud)t: ^ehnmort beö 17. 3öhi^h§- au§ frs. 6gal.
eflcl f. oael.
t (5ßßci )s: 'Iud)fante' ein nbb. ©ort (mo=
für im Sd)it)cij. endi, int ^-ränf. selbend, im
Ihüring. salbend): ibentifd) mit @c!c. .'öei)nal5'
.sSanbbud) 1770 lüill uon lud) (Scfcn, ntd)t
(Sggen fagen. ©. and) Sahlbanb.
(Ißflc2 Jy. erft nhb.; bafür mhb. cgede abb.
egida, ba& in thüring. ete, hcff- eide fortlebt
(mnbb. egede eide, anglf. egeöe, got. *agi|)ö).
2)ie nhb. 35?oi1form, bie au§ bem 3tJU. eggen
neu gebilbet ift, flannnt (luie bie Santform von
9i 0 g gen unb 2B eisen) au§fd)uuib.:alem. 9}2unb-'
arten, bereu gg allcrbing'> aly ck gcfprod)en mirb
(fd)ii)äb.4d)niei,v egge*, bann märe bie Crtbo=
graphic mit gg für bie fd)rittfprad)lid)e 5(u§=
fprad)c nmf,gebenb gemorben (ugl. ähnlid)e» unter
(5p heu). 5lnberfcitci tann bie Öautform Ggge
aud) bem 9ibb. entflammen (liulänb. egge, and)
mnbl. egghe); bod) übenmegt im 92bb. üieimchr
exe (fo in 2Barburg); 'ixx?-' o^m. eggen bürfte
and) fd)niäb.=alem. llrfprungÄ — nur mit nbb.
5luvfprad)e — fein (nbb. mb. gilt pielmehr exon):
ahb. mhb. ecken egen au-2- *agjan. üic gcrm.
ffij. ag (:ah) au8 ibg. oq ok fd)lief5t ftd) 3unäd)ft
an lat. occare 'eggen', lit. aketi 'eggen' an;
ngl. lit. aketes, prcuf?. aketes, com. ocet, ci)mr.
oged 'Ggge' mit abb. egida (oorgcrm. okötä).
Taju aud) Gcfc unb lat. acies?
c()C 5lbü. mhb. e, 92ebenform ju ehr mhb.
er mic ba an?- dar, mo au§ war.
(^I)C A. mhb. e c'we ahb. ewa 3^. '®efet5,
ehe' = afäd)f. eo m. '&cW, nbl. echt 'Gbc'
(auö e-haft, f. cd)t), anglf. A ä*w '^. '©efet^,
Ghc'. 9Jian möd)tc biefe meftgerm. Sippe aiwi-
an'v aigwi- aihwi- ableiten unb bem lat. aequum
el^er
89
(Stc^l^orit
(®rbf. aiqo-) an bic Gcitc flcücn. ^aciciicn ifl
fprad)(id) md)t§ ctnjinucnbcn. 2)cnn it)a()rfd)ctn=
lid) ift ron bcr eben auiiicftcütcn Sippe eine
lantpcvumnbtc Sippe mit bcv iöcbcutuni; 'ocif,
©lüiiifcit' üüüiii ncrfdiicben; tnil. tiot. aiws, al]b.
ewa, antjlf. u; iw ';)eit, Giuiiifeit', metdie mit
lat. aevum aeternus. i^v. aiöiv aiei üenuanbt
finb; bajn nodi ffr. äyus 'Scbenc-'bauer'. 2)od)
fönnte bic eri'te Sippe ine(Ieid)t aitd) mit ffr. eva
$IR. '@anii, Öaiif, .'öanblnnivSmeife, Sitte' gn=
fammcndänacn.
ciicv, ci)V 5(bii. m()b. a()b. er (e) 'früf)er,
oormalji' : 5(bn. cine§ ftomparntiivo = cjot. airis
'früher' jn air 'früde' (= ani\ii. är enijl. ere
'bepor'); ba.ui aU? Supcrl. evft; f. and) ef)C.
cöcrn ml)b. eren mf)b. al)b. erin = onglf.
aeren: Stoffabjcftio ju mfjb. ai)b. er = ancjtf.
är, (jot. als 'Grj', ba§ mit iat. aes, ffr. äyas
'Grj' urucriüanbt ift.
t efjni f. 5(()n.
t (Jbrbartttt jv- f- ©robität.
(gljrc 5. m()b. ere a[)b. era 5- ''S()re, Diubm,
Gf)rc3efübr = afäd)f. era [y. '6()re, Sdmtj,
®nabc, (3abe.% ancjlf. är ^y. 'Gf^rc, iMlfe, ©nabe'
(ärian 'fd)onen, begnabigen'), anorb. eir [y.
'©nabe, ajiilbc'. @ot. *aiza fe()(t jitfäüig; c§
wäre oerroanbt mit got. ais-tan 'fdiciien, ad)ten',
bcffcn Uiaierivanbtfdiaft mit Iat. aes-tumare 'an=
erfcnnen, fdiägen' fcftftet)t. 25>a()rfd)cin(id) barf
bie ffr. 2I>3. is 'begc(}ren, 311 erlangen fudicn'
3uge3ogen luerbcn.
©Örcn^anbd 9J^. juerft ate jenaifd}e§ Stu--
benteniDort bezeugt 1798 Setc^nui^g oon i^ena
S. 167.
@t ?t. m()b. al)b. ei 9i.: in g(eid)cr ^eben=
tung gemeingerm., wenn and) got. *addj ^)i.
(= anorb. egg) fcf)(t; bafür ift ada a(§ frimgot.
bezeugt. 3}gl. afäd}f. nbl. ei, anglf. eeg 9i (engt,
egg ift bem norb. egg cnt[ef)nt). 3roifd)en bem
gemeingerm. aiaz (ajjaz) dl. 'Q\' nnb ben ent=
fpredienben 33e3eid}nnngen in ben roeflibg. Spra=
d)en beftebt ein untierfcnnbarer 3(nf(ang, roenn
bie lautlidie Dieditfertigung für bie 3ufammen=
fteUung aud) nodi nidn gefunben ift; ugt. tat.
Ovum (oulgärtat. *ovum roegcn fr3. oeuf), gr.
üjöv, afloD. jaje aje (an§ @rbf. *ejo-?), altir.
og 'Gi'. 3^a§ germ. ajjaz dl beutet man auf
©runb baoon au§ ewjo- öwjo-, roobei man an
Iat. avis (ffr. vi) 'JPoget' anfnüpft. 2)cm Oft=
inbogerm. fef}It ein entfpred)enbe» SBort.
©ibc A: mbb. iwe abb. iwa }y. (m()b. audi
'Jöogen ani- ßibcnfjolj'); e§ entfpred)en anglf.
iw eow engl, yew unb anorb. yr 9}?. 'Gibe'
(unb 'iöogen'; aud) fd)mäb. aip bebeutet 'iinn-
bruff unb frül) nl}b. Gibenfd)ü§e 'i8ogen=
Sluge, gtqmotogtfc^eS 8Sörter6ucfi. 6. 9lufl.
fd)üge', nod) a(§ Gigennamc erf)aftcn). 2)ofe ein
©uttural urfprgl. im SBortinnern mar, Ief)ren
fd)roeij. iche ige, al)b. iha igo, anbb. Ich, anglf.
eoh; got. *eihwa? 9(u§ bem ©erm. ftammen
fr3. if 'Gibe'. 2)a§ 3}crl)ältni'5 con al)b. iwa
igo iha, anglf. iw eoh 3U altir. eo, ci)mr. yw
'Gibc' (lit. jevä, Ictt. eva 'Jaulbaum', afloo.
iva 'Jff^cibc' au§ ©rbf. aiwä) bleibt nod) 3U
beftimmcn.
(gtbtf(ö 9}?. ml)b. ibische al)h. ibisca 5.
frül) auv gleid)beb. Iat. ibiscum (gr. ißiöKo^),
n)o()er malva ibiscum = fr3. mauvis?
(JitÖC 5- W^)b. eich ai]h. eih (hh) ^y. = nbl.
eek (eik), anglf. äc engl, oak 'Gid)e' (got. *aiks).
%ü] ^^s^Manb, lüo c§ feine ^öäumc giebt, erliielt
ba§ alte eik jy. bie allgemeine ^öebcutung ':J8aum'
(äl)nlid)en 5öcbcutung§rocd)fel f. unter Gfd)e,
5öf)re, 3:anne, ogl. gr. bpv<; 'Gid)e, 58aum
überf)aupt'). 3« gcrtn. aik- 3iel)t Sd)raber S. .394
gr. airaveri '2an3e' — a'^eipoc; 'Gfpe' unb ai-fic;
'Sd)ilb' al§ üenuanbt; ob fie mit anorb. eikenn
5(bi. 'luilb' unb mit ber ffr. 25>3. ej 'fd)ütte(n'
in oitfni""tenl)ang ftel)en, bleibt fraglid).
Gießet j"y. ml)b. eichel al)h. eihhila = nbl.
eikel: urfprgl. S)iminutit) 3U Gid)e (fd)roäb.
eichele 9?.): Gid)el gleid)fam 'bav Sitnflc ber
Gid)c'. 9tbb. bafür Gdern; cgi. aud-) 33üd)e(.
eicftcn, aid)en S^^v. ntl)b. ichen 'abmcffen,
cid)en, oifieren'; ba3um()b. iche J. '97laf5, obrig=
feitlid)c 9[Raf3beftimmung, Gidiamt' ; cntfpred)cnb
nbl. ijk 'Gid)ftemper — ijken 'eid)en, ftcmpeln',
nbb. ike Jy. 'Gid)3eid)en, ^nftrumcnt 3um Gidien'
— iken 'eid)en'. ©rbf. ikön entlel)nt au§ fpät=
lat. aequäre 'eid)en' (nad) Gorffcn, Sprad)e ber
Gtruffer S. 69.3). Cbcrb. gilt pfed)ten unb
pfedicn iau?^ Iat. pactum?) unb öftreid). 3i =
mentiren iaud] abbaimen), raäl)renb eid)en
im 9Jorbcn unb 25?eftett üblid) ift.
föt(ftf)oru 9i. unter früljer Umbeutung nad)
Öorn ()in au§ gleid)beb. ml)b. eichorn al)b. eih-
horn (*eicchorn nad) fd)n)ei3. eikxer, fd)njäb.
oakirmle) Tl. entftanben. 2)a§ 3U ©runbe lie=
genbe urgerm. ®ort ift Jtid)t fid)er 3U ermitteln,
ba e§ rool)( auf allen ©ebieten oolfsetpmologifdic
Umbilbungen erfahren l)at: bem s^b. entfprid}t
nbl. eekhoren ; baueben mit Ieid)ter Sautbifferens
anglf. äcwern (älter äcweorna) frül) mittelengl.
acquerne ju anglf. äc 'Gid)e'; anorb. ikorne
'Gid)l)orn' etüfernt fid) lautlid) auffällig uon eik
'Gid)e, Saum', aber altfd)roeb. ekorni ftimmt
l)inroicber3u anglf. äcweorna. SBorauSjufe^enbe^
got. *aik(a)wairna *eik(a)wairna fd)eint biminu=
tioe Silbung mie got. widuwairna unb ahb.
diorna (f. Sirne) ju baben; fall^ Gtd}e bav
erfte SBortelement ift, raäre Gid)l)orn al§ 'Gid)s
12
Gib
90 —
eigen
ttcrdien' ju ücrftedcn ; imiu bcnfc an bic Tinii=
mitioa Gididövndicn, mlat. squiriolus, afloo.
vßverica. Tac. engl, squirrel mit feiner \at--
voman. Sippe (lat. sciurus. frj. ecureuili lint
im 2;cutidicn feine o«^e()ör. ;'^sn nnicrn ncucvcn
2;ialeften bedani bic alte ^öenennunii jnmeift;
bod) bcadite i}eii. baumfuchs, lueilfäl. äik-katte
(neben aikrkn okrn eckrn), mcrflcnbnriv katt-
aikr (ba(}cv Gidifät^dicn), tivol. baiev. nach-
katsl; meitcnrälb. kauartxn (ciiitl. ilonvab),
naiiauifd) kawaixrt. llnivieftaltct ift fd)n)äb. oach-
alm (^3lid)balm bei (5vu)iuv 10(32 Gramm. I,
299 unb oakirmle (neben oecherle).
(gib ^. mbb. eit (d) al)b. eid m. = got.
ai|)s, anorb. ei?Sr, anglj. ä{) engl, oath, nbl.
eed, afäd})'. eth Tl. ; für baä gcmcingcrm. ai])a-z
au§ üorgcnn. öi-to-s (= altir. öeth '©ib') ()at
fidi nod) feine paffcnbe 2)cutung gefunbcn. 2)a3u
tuobl (Jibam?
t (Jibam ^yi. ein abgeftorbcncS 2Bort, ba§ fdion
im IG. ,"salul). lanöfd)aftlidi,3. 53. bei DJlaaler läül
fcl)lt; munbartlid) lebt c5 al» edm in 2Bcftfalcn,
ein f'dn in Sdilefien, ber Cberlanfitj, Il)iiringcn,
Grjgebirge, iloburg, als äre in ber ©etterau nnb
3iaffan, al'5 ain in ber Cberpfal^ inib i^aiorn,
alif oadn in lirol. ^wn Sd)niüb. "^dcm. (Slfäffi^
fd)en ift fi'ir 't^ibam' loditcrmann, im Üibb.
Sd)iuicgerf o[)n l)crrfd}enb gemorbcn. ^iir
fiutbcrs (Sibam in ber iöibel bat bic 3nridicr
5Bibelbcarbcitnng 154^ 2od)tcrmann, (Sd
Iod)tcrmann nnb "ifiben, bic .sSalberftäbtcr
(ir>2:{| unb bic r-öugen()agenfdic 1"):};}) nbb. 53ibeln
Smager. Ciibam (aijjuma-) ift bic alte nicft=
gcrm. i^cncnnung: mlib. eidom 'Sd)iuiegcrfol)n'
(aud) '3d)ii)icgerx)ater') a()b. cidum 'Sd)uncgcr=
^oljn* = anglf. ärtum, africf. äthom. 2Babrfd)ein=
M) beftcbt iBerit)anbtfd)aft mit Gib (ugl. engl, son-
in-law 'Sdiiuicgerfobn' nnb got. liuKan '()ciraten'
JU altir. luiue '(^ib'i; für bicfc '^(inuibmc fpricht
aud) bic in Cftfranfcn auftretcnbc llmgcftaltung
Gibcman (bei Irculinger I.JIT ©arnnng A lli'')
unb öibmann (an ber 'i^cgnit? ädma), bic im
1G./17. oftbvb. audi litterarifd) ift (,v ^. bei .'öanc'.
6ad)ä; aud) H^atbcfiu» 1502 Sarcpta 125=» 145i>
29Ba joiuic (Salnifinä 1610 Thesaurus S. 619;
% 2B. @cbl)art 1614 mirftl. 3:ifd)rcbcn I, :iS8i. —
@ot. ift mf'gs, lat. gener, gr. •^auf.pöc, 'Sd)imcger=
fohu'.
(^ibcd)fc ("y. ml)b. egedehse a()b. egidehsa ,1. ;
bic beutigen 'BJa. ,^cigcn mebrfad)c Umgcftaltungcn
bicfer Örunbform, mobci bäufig 'ilnlcbnung an
.»öag, .5>crfc ciiuritt: tirol. hegedex egerex, fd)lef.
heidoxedox,l)cnncbcrg.ipderseederessleh6deäe,
fd)tt)äb. egäs hegäs (ogl. ,'vrommann§ ^\. VI 471).
(mnbl. eggedisse), angtf. ä{)esce engt, ask asker
'iBaffcrcibedifc'. Xk ctmnologifdie 2)entung
madit 3d)ancrigfeit; ber in ber Ouiturfunbc üh-
lid)c lliamc Gdife (feit Cfcn 1S3G 'JJatnrgcfdnditc
VI, .^iSl) berubt crft auf junger üerfcljrtcr äBoi1=
trcnnung (ugl. ^y alt er), faum auf fdnoäb. egäs
((Sggeö bei Grnfiuy 1562 Gramm. I, 3UU) unb
ift für bic SciUung uon al)b. egidehsa nid)t ju t)er=
lucrten. 2)aö erfte SBortctcmcnt (got. *agi-) ift
cntmeber glcid) anglf. ege, got. agis '^•urd)t',ba§
bcm gr. äxoc, 'Sdnncrs' cntfprid)t, ober gleid) gr.
öq)i?'Sd)lange' ober glcidi bem (^runbmort unfcrc§
%ni\Q lat. ocu-lus; afädif. ewithessa fprid)t für
eine bor bcibcn letzten Deutungen. Xaz- 2. 2öort=
dement ift ganj bnnfcl. 3ln bän. ürebeen, fd)it)cb.
fyrfota '■(5ibcd)fc' fd)licf5cn fid) fränf.4)enneberg.
!i^iergebein firxebe, altmärf. fer-fdetS.
Gtbcr ^■. — (Sibergan§ Jy. an§ i§länb. ;e|)r
(®cnct. cL'jiar) — ie])ekolla '(Sibergan§' (i§länb. x
mirb ei au?Hicfprod)en), mobcr aud) engl, eider
eiderduck. 5(m 3d)luf5 bc^ 17. ';\alirb?-. mürbe
ber 33ogcl bnrdi ben (Jibcrbaunenbanbcl in (Sng=
lanb, Täncmarf unb 2)cutid)lanb bcfannt (ugl.
Tanne); von 'Dcntfdilanb fam ejder ejderdun
bann aud) iuy Sd)aieb. — 2)cm anorb. tejn- fann
ffr. äti 'ein SBaffcrPogcl' cntfprcd)en, ba§ aller=
bing^i mcift ju (5ntc gc.^ogen mirb; ugl. nod)
normcg. addcr, fd)iucb. bial. ada '(5ibergau§' a\\?^
anorb. *ä|)r obnc Umlaut, .•öennat?' .sSanbb. 1776
uer^cid)nct ßibcr bannen (^rifd) 1741 nod)
(5iberbuncn). 9kd) G. ©rate.
6'ifcr 9JI. fpät mbb. ifer m. (ifern 91) 'Gifcr,
Gifcrfudit' : ein auffällig fpät auftretcnbc? ÜIBort
(14. ,uibrli.), ba? im 'ülnfd)lnf! an Cutbcr? 33ibel=
übcrfcl5nng in? '9Jbb. 'OM. 2)än. Sdimeb. brang.
3)cm Öbcrbcutfd). fd)cint ba^o Subftantiu in nnfcrer
beutigen ikbcutnng eigtl. frcmb ^u fein, mie c?
bcnn in ben alten iBibelgloffarcn uon ?lb. "i^ktri.
Ib. äBolf 1522 ff. mit „Gruft" crflärt mirb.
3d)0U .S>cluig 1611 Orig. Dict. Germ. 3. 1<»7
tcnnt fdion nbb. ■fver.
ciacii '.Jlbi. mbb. eigen ai)'t>. eigan = afäd)f.
egan, nbl. eigen, anglf. cägen engl, own, anorb.
eigenn; für got. *aigans luirb swes gebraudit.
2)a? alte 3tbi. eigen ift, mie ba§ ableitenbe n
jcigt, eigtl. ^^art. auf -ana- 3U einem 'otiü., ta^i^
aber auf bcm ganzen gcrm. ®cbict nur a\i
'4.U-ät.-^^räf. in ber 53ebcutnng 'bcfit3en' crfd)cint;
ugl. got. äigan (äihani, anorb. eiga, anglf. ägan
'baben' (engl. loowe 'fd)ulbig fein') — ^rät. anglf.
ähle engl, oughl 'mun, foU', luo.Hi nod) anglf.
agnian engl, to own '^u eigen baben, befommen'.
2)ic bax-in bcmabrte 2Bj. gcrm. aig (aih) au§
üorgcrm. aik ftellt mau ju ber ffr. 233];. i«? 'bc=
3u abb. egidehsa geboren nbl. haagdis hagcdis | fi^cn, ^u eigen baben', bcffcn ^^Part. i(,änä-s
(£i(anb
— 91 —
Sintra^t
(tQäna-s) mit bem ()b. eigan, got. *aigans genau
übcrcinfomint. (Sin mit bcntalcr ^tblcitung gc=
bilbctcci Subft. (got. aigin — ailits 's^abc, 'öcfitj',
n()b. cht) bcumbrt n(ib. ^rndit; f. bicv.
©ilanb ^)l. mlib. eilant einlant (d) dl 'anein=
liegcnbe§ öanb, :vsn)cl' (ugl. mhb. eilif au?^ ai]i).
einlif, f. elf); ein mit bcr Jöcbcutung 'cinfam,
allein' roie in Ginfiebler, (Sinöbe. ßngl.
Island, nbl. eiland finb nnoerroanbt, fic gcfjörcn
ju 2(u; f. bicfS.
eilen otm. inlib. mnbb. ilen a[}b. ilen i illen au^-'
iljan); ba3u anglf. ile, nfiicf. ile, anorb. il (@cn.
iljar) '("vußfoljlc"? miit man ba§ 1 loic jonft
oft alv ^ntcnfioablcitung, fo crgicbt firf) bic 5(n=
nabme, bafj a()b. mljb. ilen au§ *ijil- = ejel
fontrabiert ift unb auf bic mcitüerbrcitcte Sß^j. i
'geben' jurücfgcbt;t)gl. gv. ievai, lat. ire, ffr. S^j. i
'gel)en', aflou. iti, lit. eiti 'geben'; f. geben.
ctlf l elf.
©tincr 931. ml)b. eimber ein-ber a()b. eimbar
ein-bar Tl. Üf. 'Gimcr' = afädif. embar (emmar),
mnbl. emer nbl. emmer. 2^ic älteftc Sautform vc=
präfcntirt al)b. ambar = anglf. ambor ombor
'©imer', mag foroobl burc^ bie '^(bleitung djh.
ampri 31. unb anglf. embren 'Gimer' aly aud)
burdi bie aib:^ bem @cvm. entlebntcn afloo. aborü
aborükü, poln.weborek. prent;. wumbaris'Gtmcv'
beftätigt mivb. Tie urbeutfdie ^lorm ambar ibaraug
nod) öflreidi. amperi ift frübc ©ntlebnung au§
lat. amphora (ampora auinjef prodien, ogl. lat.
elephant-em = gevm. elpandus unter ®lfen =
bein). 2)ie @nt(el)nung l^at glcid)jcitig mit ber non
Äcffel, Äopf, Jöecfen, 58ed)er ftattgcfunben.
^ic jvonncn alib. eimbar einbar, afädif. embar
berubcn auf uoltc-etpmologifdier Umgeftaltung be^
Öebniüoi1§, t)ieüeid)t auf 2{ntcl)nung an Söj. ber
in iöabve.
eiiti 3öbbt^- "i^)b. (ii)i)- ein 'ein' (aud) fdion
im 3Ibb. Tli)b. unbeftimmter SIrtifel) = afäd)f.
en, nbt. een, anglf. an (engl, one al» 9Jum., a
an al§ unbeftimnuer 5(rt.), anorb. einn, got.
ains; ba§ gcmeingcrm. ;^ablroort für ein?,
uriprgl. ibg. oinos, ba-o mit bem lat. flnus urT.ier=
manbt ift (ogl. communis unb gemein), ferner
mit attir. oen. afloo. inü, lit. venas, preuü. ains
'ein', ßu biefem alten 9Jumcrale, ba^ bem
Ditibg. auffälliger SBeife fvcmb ift (bafür bie aud)
oennanbten ffr. eka, apeft. aeva 'ein'), beroal)rt
ba§ @r. bial. oivöc 'ein' unb oivri 'GinS auf
bem 25>ürfel, 3lf;'. S. Gilanb, Ginöbe. —
ein- 2tbP. am mbb. al)b. in 5lbo. 'ein, binein',
moneben in gleid)er Q3ebeutung ml)b. ahb. in:
bic gcbebme ,3orm entftanb aue ber fursfilbigcn,
mic bie 3?ermanbtfdiaft mit ber Sippe oon in
jeigt; f. bie^.
etnanber fd)on mbb. einander al)b. (in i>m
obl. Äaf.) einander ^ron. 'einanber' : eine er=
ftarrtc ^^Juftutmenrücfung be§ 9'iom. ein mit
einem obl. iiaf. pon anber; 5. 58. abb. sie sind
ein anderen ungelih 'fie finb einanber (eigtl.
einer ben anbcrn) ungleid)' — zeinanderen quedan
'ju einanber fagcn' (eigtl. ju — einer — ben
anbcrn), ipofür aber mit einer auffälligen ilon=
ftruttion im 3n)b. aud) zeinen einanderßn gefagt
loerbcn fann. — (Sinbccrc a. erft nbb. ; bie 2(n=
nal}me, bay SBoil fei uolf5ctpmolovnfd)e llmbiU
bung axK-' juniperus, ift ^ur (Srflärung be-o Jßortc§
nid)t nötig. — (Einfalt J. ml)b. einvalt ein-
valte (-velte) Jy. abb. einfalti ,">•. '(Sinfad)bcit,
(Sinfalt' = got. ainfal^ei Jv. '(Sinfalt, (^ut--
mütigfcit': 5(bftraftum ju got. ainfal|)s 'einfältig',
abb. mbb. einvalt'cinfältig',roorau§ abb. einfaltig,
ml)b. einveltec 5(bi. 'einfältig'; f. falt befonbcr§.
GinßCttJcibc dl mbb. ingeweide (anglf. innof»
au§ *in\vä|)) 9c. '(Singemeibc', bafiir mcift ge-
weide 91, ta^ and) 'Spcifc' bebeutet; nbb.
cin= für mbb. Tn '^l•inncn, innerhalb'; abb. weida
'Spcife,2i>cibe'. Tarnad) muBmitSingerocibc
'gcfamtc ^nljait Pon 9Jtagen unb 2)arm, Saud)=
inl)alt' gemeint gcroefen fein; pgl. nod) au§-
meibcn 'ba§ (Singcrocibe bcvau§nel)men'; f.
SBeibe.
einifl 5lbi. mbb. einec (g) abb. einag %b'].
'cinjig, allein': 31bleitung Pon ein. — Ginöbc
Jy. auy mbb. einoede einoete einöle ^•. 'Q'xn-
famfeit, ßinöbe', abb. einoti 9?. '(Sinfamtcit,
(Sinöbe'; burd) 2(nlel)nung an öbc bcfain ba§
ml)b. nbb. SBort bie jc^ige (Seftalt; eigtl. aber
ift -öti im al)b. SBoil abteitcnb (pgl. c'öeimat,
99lonat, 2lrmut); got. *ainodus (pgl. mannisk-
ödus '93^cnld)lid)t'eit') fcblt; pgl. anglf. änad iau^
dnöd), afäd)f. encxli '(Siuöbc'; ba§ abtcitenbe
-ödus entiprid)t bem lat. -ätus (senatus ma-
gistratus). — etnfam 2lbi. erft nbb. 3(bleitung
au§ ein mit bem ©uffir pon l a n g f a m , ip 0 n n e =
fam, el)rfam; f. =fam. — föinficbcl 931 mbb.
einsidel einsidele (aud) fd)on einsidelsere) 931.
'(Sinfiebler' ai)b. einsidilo einsidillo '(Sinfiebler'
3U abb. sedel 'Sig' (f. unter fiebcln): 9cad)^
bilbung pdu gr. uovaxo<; = monacus f. 93t önd).
cinft 5lbo. (in ben 93la. fet)lenb, polfs-üblid) bafür
einmal) ml)b. einst einest ol)b. eingst SIbo.
'einmal, einft': bunfle 3tbleitung au§ ein; bafür
anglf. fenescngl. once 'einmal'; bem entfpredienb
aud) a[]b. eines ml}b. eines 'einmal, einft'; pgl.
abb. anderes änderest; mbb. anderes änderst
'anberÄ, anberft' abo glcid)e 33ilbung.
(Jintrntöt ,i- finümbö. eintraht A-r. ja
tragen, roic mnbl. over een dragen 'über=
cinftimmcn' lel)rt. 2(llgcmcin feü Öutl)er ein=
ein5e(n
— 92 —
elenb
trächtig, iüäl)vcnö Gcf§ 53tbelbcarbcitung 1537
unb cbcnfo btc oüvitcr noit löS») bafüv „einerlei
Sinnee" einlegen. .s>eniid) 161G ncvjciitnet cv.
cinjcin "Hbl. 'Jlöu. (ba^iiv fd)iüäb. baiev. ein-
zächt) ml)ö. einzel: nad) (^. Sicoev'o UnujcftaU
tung für [)äufigcrc§ unb älieveS einlütze al)b. ein-
luzzi 'cinseln, allein'; bei"), einlitsix, baicr. aaletsa,
tivol. ainliUse 'cin5cln' luevbcn nieift in bcv '^cv^
binbung mit 3d)ul) (öegcnfatj ein "^ciax 3d)ulie)
gebraudit, aber tbi'uing. oberfädif. eelits«; (älitsx)
'unücvbciralct' aiiv ml)b. einlützcc uibb. ein-
luzzü) 'unüeibeivatet'. Tac- siueite 3Bovtclemcnt
gcl}ört ju nl)b. öooö (aljb. hlio^^an): Ql)b. ein-
luzzi 'rocifen 2oo» allein baflcbt'. 33gl. aud)
anorb. einhlitr 'cinjcln'?
cinjifl 5(bi. inl)b. einzec 'cinjcln': 2ßeitcr=
bilbnng jn a[)ii. einazzi rJtbo. einazzem), bei'fen
zz ableitenb ift, luic in cntfig (ugl. gr. kputt-
Tctbioi; mit uemianbtem Suffii").
(Jiö ^J}. mt)b. al)b. is Ti. — nbl. ijs, anglf.
is engl, ice, anovb. iss 'Qiv (got. *eisa- iel)lt
jufällig). 5hif5erbalb bc-J @erm. fcblt eine biermit
ibcntifd)c '-8ejeid)nung. £b mit Gifen (3B3. Ts
'glänsen":") obcv aueft. isi ('Gii-'*?) ocrmanbt, bleibt
fvaglidi.
t Gic'bctn '')l ein norbb. Sort (f d)on bei i">cm)d)
lOlU üev3eidntet I : ani- nbb. isben mnbb. isbön
'.sMiftbeiu' — nbl. ijsbeen ischbeen ''i^fanne
am .öüftbein', anglf. isbün 9)1. ^O'o ciitc Ölieb
bor oiMü"i"icn)e^ung jdjeint ein Subftantiu isa-
'®ang, t>av (?)cben' ju entljaltcn, bcm [id) ffr.
C5a 9)1. 'bav .s>incilcir ucrgleidjt.
(Jifcit 9J. mbb. mnbb. isen lisern) al)b. isan
isarn 9i. — nbl. ijzer, anglf. isorn iren engl.
irun, anovb. isarn, got. eisarn '©ifcn'. 53c5icbnng
JU öiö bleibt fraglid); am näd)ften ftcbt altir.
iarn 'Gifcn' (für *isarno-), roorauö anorb. jarn
(bän. jsern, fd}tueb. järn) cntlcbnt ift. 2Beniger
rid)cr ift 5yerivanbtfdiaft mit abb. er, got. aiz,
lat. aes '&^'. Tav ablcitcnbe r bcr älteren
©ortformen benuibvt nbb. eifern, bem mbb.
iserin i.sernin abb. isarnin 'Jlöj. 'aiK-' (5-ifcn' ju
(3runbc liegt.
eitel 'Hb], mbb. itfl abb. Ital 'leer, lebig,
eitel* = afäd)f. idal 'leer, nidnig', nbl. ijdel,
anglf. idel 'leer, nnnü^, rücrtloi?' engl. idlo.
Tic uiiiirgl. ^kbentnng bev "Jlbj. mar uiellcidit
'leer* ; gebt man aber uon 'glänjenb' ab? (^ih-unb
bebeutung aii>?, fo ergiebt fid) ;',ufammenbang
mit gr. aieiu, ffr. 2B,v idli 'flammen'.
(Jtter 9J. mbb. eiter abb. oilar (eittar) 91.
'@ift* (bcf. ticrifdjcö); got. *aitra- fcblt; altc^
tr bleibt im ^■>b. unocrfdiobcn (f. treu, Ctter,
jittcrn). 33gl. mnbb. mnbl. nbl. ctter, anglf.
ättur attor engl, alter 'Giter, (3ift*, anorb. eitr9t.
Saju eine 9Menfonn o^ne ha?-' ablcitcnbe r (got.
*aita-) in abb. mbb. ei^ (alcm. eisse, baicr.
aissen) 9)1. 'Giterbcule, ®cfd)uiür' mit rcgel=
mäniger 33crfd)iebung uon t ja ??. 2)ic germ.
Stämme aita- aitra- 'giftigcio (5efd)iuür' gc=
börcn JU gr. oibo<; — oib|na 9i. '©cfdjroulft'
— oibduü 'fc^rDcIIe' : alfo ibg. 2ßj. oid.
(Jfe( 9)1. ein nbb. 2Bort (fo in ^ommcrn
üblid)); .\>eloig IGU Orig. Dict. German. 3. 104
gibt Gfel alö nbb., (5cfel als bod)bcutfd). 9ibb.
Okel [an-:-' germ. *aikla-), ba§ bcm anglf. äcol
'erregt' cntfpridjt, finbct fid) bei ßntber a\-i (Sfel
unb (5cfcl; ba§ mb. (Srfcl (au§ *aikkla- cnt=
ftanbcn) mar in Cberbcntfd)lanb nnbefannt, mic
bcnn Öutbery ßcfcl in bcr '-öibelübcrfcljung in
Ib- '^om «aflcr «ibelgloffar 152:-; burd) „ffiaU
gung, ä'Biberunll" überfetjt unb in bcr oürd)cr
'•iiibolbcarbcitung lö:!!) tmrd) „Unmillen, ©renel,
Unluft, i>crbriuV' unb in i&d?-' iöibclbcarbcitung
1537 burd) „Öreuel, (brauen, '3lbfd)cu" erfc^t
roirb (nod) je^t fd)mäb. Tauten, öbälcn,
5(argau ©rufe für '©fei'). SSBabrenb .s>enifd)
1G16 unb 3d)ottcl 1GG3 Gcfcl ücr3cid)nen, gilt
feit Siebe IGSG unb Sticicr 1G91 Gfcl. 5(uf=
fällig ift mnbb. echelen egelen 'cfeln' (götting.
eiche! 91. '&cV). Ta§ 3Bort fd)eint mit bcifel
3ufammen 3U bi^ngcn, mit bcm cv fid) gcogra^ibifd)
ergänzt. 3>on bicfer Si^ipc bürftc fern ju bitten
fein eine germ. 3Bj. erk 'fid) crbrcd)en' in alt=
oberb. erkele 'efeln'.
t (Stcluamc 9)1. 'Spi^name' ein nbb. 2Bort,
luofür mbb. ä-name eigtl. 'Unname' ; au-o nbb.
(ikelnamc; ugl. fd)meb. üknainn 'Spitjuame',
anorb. aukanafn 'iöciiuame, ounamc' : ju germ.
är^3. auk 'mcbrcn' f. aud).
eflatant 'M']. feit Speranbcr 1727 (= „()cii"=
lid), anfcbnlid), uortrefflid)") rcgiftricrt: au'a frj.
eclatant 'bell'.
t ©Ibö 9)1. '3d)man' ml)b. oll)e^ abb. elbi^
albi^ — anglf. ylfetu, anorb. clptr olbtr: germ.
albil- (albut-) '3d)iuan' urocrmanbt mit aflou.
raff, lebcd! '3d)iuan'. ou 0)runbe liegt ein ibg.
^?lbi. für 'mcitV (= lat. all)us); ogl. Dftboff, 3bg.
,lorfd)gn. ><, G4.
(&IA), (Jlen f. GIcnticr.
Glefnut f. Glfenbcin.
clcflnut 'Jlbj. au'5 fr3. elegant 'gcmäblt, fein';
in .s>ci)nal3' A>anbbud) 1775 3iicrft ucr3cid)nct. —
(i'lcftrtu.i fd)on in .s>cHiuilbv Dicliun. 1G20: au»
lat. elegantia refp. fr3. elögance.
(Clement ')l feit .s^enifd) IGIG unb 58. £-»cu=
polbv Dielion. 1G2U gcbud)t; fd)on in mbb. o^it
cntlcbnt an?-' lat. elementum 'Örunbftoff*.
elcnb 5(bi. mbb. eilende 5(bi. 'unglücflid),
iammerooll, in frcmbcm Canbc bcfinblid), ucr=
Gfeiiticr
— 93 —
(SHenbogen
tanut' ai)b. eli-lenti 'ücvbannt, in bcr Jvrcmbc
bcfinölid), fvcmb, au-JÜinbifd)' = afäd)f. eli-l(;ndi
'auölänbifd), frcmb'. Saju i>ivi ^IbfU-attum
Glcilb ^}i. llll}b. eilende abh. eli-lenli ^i. 'iscr=
liauuuuii, ATcmbc, lUuvlaub' (ml)b. aud) '^Jiot,
Inibi'al, ©Icnb' al)b. aiuh 'C^cfanticnjdiaft') ~
<tfäd)f. elilendi ^Jc. %n"oiiibc, 3luylaiib' {vc\l. Die cf c
unb ml)b. iniende ',s>cimat' unter 3(nö(anb).
Ü)runbbebentnnii be^o 5(bi. ift 'in fvcntbcut Üanbc
ficfinblid), aiiv frcnibcin Öanbc ftanuucnb' (ui^I.
GlfaB fvül) miat. Alisatiajii Ql)b. Elisa^^o ci^itl.
'^öciüobncv bcy anbcrn §i()einufcr§' ?). @ot.
uljis 'anbcvcv' ift bcin lat. alius, (\v. aXXoc, (für
«^joi;), altir. alle 'anbcrcr' uruerroanbt; vc\l
bcu biv^u c\,ci]öna,cn ©cnitio ni)b. ancjlf. elles
'anbcrö' cni^I. eise. 2)cr 'i)3ron. -Stamm alja-
wurbc fd}on früf) burd) anpera- (unter anbcr)
ocrbräuijt.
(gicnticr 91 mipral. Glcnb; ügl. bie frül)
nl)b. Äamciticr, '^Uintcrticv, ligcrticr für
'itamcr ufm. (f. aud) i^hirmeltier 3)^ au Iticr
unb Üicnntier). Sd)on im 1G./17. 3til)i'l). fteljen
(£lenb unb Glenticr neben einanbcr, 3. 53.
bei DJZaalcr 1561 Gücnb Gllenbtl}icr; bei
,'pcmfd) 1G16 6Ienb ©Hentbicr (au§ bem
9i()b. ftammt frj. elan). Ta» !©oi1 bcruljt auf
lit. elnis (altlit. ellenis) '\Mrfd)' = aflou. jelenl
'.sSiiid)', 1V03U afloD. lani °,sMrfd)ful)' auy *olnia,
foiuic qv. iXXöc, \s>irfd)falb'. 2)ic cd)taenn. Se=
iiennumj be^ Glentierg mar (S(d) = mbb. eich
elhe a()b. elaho, angif. eolh; hüv entfpred)enbe
auorb. elgr (auä genn. *algiz = oorgcrm. *alkis)
bcrft fid) mit bcn alces bei Güfar Bell. Gall.
(baju ruff. los! au§ urflao. olsi = ibg. alki).
3m Sfanbin. ogl. nod) fd)iücb. norm, (bial)
brind "ßlenb == meffap. ßpevbo^ ^'öirfd)^ lit.
bredis 'Glcub'.
6If d)}. — ©Ifc 5. ben iK>öi1crbüd)ern be§
17./18. 3a^)vl}§. nod) fremb unb aUi (Slfc [y.
'3d)u^geift' juerft t)on 9[)h)liu^ 1777 in i-^amil^
ton5 3}Mrd)cn S. 54S (feit (Eampe bann adge^
mein) Der3eid)net. ^4^rätonu§ 1666 Anthropo-
demus ©. 3. 4 fennt elve aly eng(.=ffanb., aber
nid)t aU beutfd). Tic 5(ufnal)me bei^ SBortcv
fuüint an iBielanbo Überlegung von 3l)afc=
fpeorc§ '3ommernad)t-Mraum 1764 unb an .s>cr=
bcrs 3?o(fÄiicbcr 1774 (®erfe 25, 42) an; I)äufig
in ©ielanbi- Cbcron 1780. (S§ ftammt ou§
engl, elf = anglf. seif (f. unter 21 Ip).
elf, eilf 9ium. m()b. eilf eilif einlif abh.
einlif (ba()er tirot. nod) aindlif) = afödif. elle-
ban (für enliban), anglf. änleofan a?ndleofan
(für oenleofan) engl, eleven, anorb. ellifu, got.
ainlif: 3nftii»i»enfegung au§ got. ains, I)b. ein
unb bem ßlement -lif in sraölf (got. twalifj.
3}on bcn auncrgcrm. 3in-ad)cn bcfiijt nur ba§
Öit. eine cnti>red)enbc 'Bilbung; ugl. lit. venö-
lika'clf— tvylika'3iuölf'— trylika — keturiölika
(fo bli 'neun3e()u' 3äl)[enb). 2)ay f be§ beutfd)en
2Boi-te§ ift iyerfd)iebung au§ k nnc in SBoIf
(XÜKoq). 2^ie ^ebcutung bev smcitcn Homiiofi=
tionÄe(cmcntc§, bae im C^erm. nur in bcn oa[)(eit
elf unb 311) ölf begegnet, iftunfid)er. l1Jan beutet
bie bem Öit. unb @erm. 3U (Srunbc liegcnbc
oufammenfetjung auv ber ibg. 2Ö3. lik 'übrig
fein' (f. (eil)en) unb faßt elf aU5 'cin§ barübcr'.
GIfcnbctit dl (unter 2{n(e()nung an (SIe =
fant) ml)b. helfenbein (fo and) nod) im 16./17.
vsabrl).) al)b. helfantbein dl. eigtl. 'GIefanten=
fnod)en' (ngl. 53 ein). (Sin an^^ iat. elephas
elephantem entlebnte§ genn. *elpandus (mit
llmgeftaltung be§ ©uffire^ nad) got. ulbandus
'i^amcel', anglf. wesend '2Bifunb' — {)röwend
'Sforpioix') 3eigt fid) in anglf. elpend ylpend
= al)b. elfant, ba^ meift al§ helfant crfdieint;
bai- h oon al)b. helfant 'SIefant' ift german.
oufa^; über gcrm. p = lat. ph in Sebnroorteu
f. ©im er. ^luffäüig ift, bat^ bie roman. Spradicn
für 'Glfenbein' lat. (ebur) eboreus üenrcnbcn,
obne baii bieg in§ ©crman. gebrungen ift (ital.
avorio, fr3. ivoire, iüol)er nbl. ivoor, engl, ivory ;
banebcn f;ian. marfd, portug. marfim); aber og(.
aud) afr3. olifant 'Glefant, Glfenbeini}orn',morau3
mittctengl. nbl. olifant '(5Iefant'.
Güte 5. feit od)eibncr 1695 ücr3eid)nct =
fr3. eilte (3U lat. eligere) 'bas, -JhiÄgeroäblte'.
GIiEtr % feit Aöenifd) 1616 unb 3d)otteI
1663 r)cr3eid)net, im 16./17. 3af)rl). al§ ald)t)=
miftifd)eo 2öort (= arab. el iksir 'Stein ber
Steifen, d)emifd)ey 53inbemittel') geläufig 3. ^.
bei 5L)Jat()efiuy in Sarepta 1562 unb Ibunteuffer
1578 A>iftor-ia unb i8efd)reibung 3. 49 — Ono-
mast. 3. 22.
6Ue iv. mbb. eile eine al)b. elina (unb elin)
5. 'GIIc' = got. aleina (Dcrfd}riebeu für *alina?),
anorb. oln, anglf. ein engl, eil, nbl. el eile:
alle in ber Jöebeutung '(alle', bie au§ eigtl.
'33orberarm' entftanben ift(t)gl. Jvuß/ Spanne,
iinllafter a[6 3Dlanbeftimmungcn). 2^a§ SBort
ift in ber (^eftalt olenä im :3bg. nod) foitft be=
mal)rt; ogl. gr. lüXevri '(Ellenbogen, 3lrm', lat.
ulna 'Gllenbogen, Sinn, Glle', altir. uile (au§
*ülinä ölena = got. aleina?). Sfr. aratni,
afloD. laküt! {an^ ^olküti), lit. ölektis ulektis
'(Sllenbogen, ßlle' liegen biefen SBoilcn ferner,
3eigcn aber aud) ba^ gcmeinibg. ole- (bü3U nod)
-äljic'l). 3(u§ germ. *alina ift bie rom. Sippe
Don ital. alna (fr3. aune) '(glle' cntlebnt.
eUcnboßcn Gllbogcn d)}. mbb. elenboge
at)b. elinbogo Tl. '(Süenbogen' = nbl. elleboog,
euer
94
(SnbiDte
anglf. elnboga engl, elbow, anorb. olnboge Tl.
'dUbogcn': eigtl. '3lrmbtcgung'.
Gücr f. Grie. — ©Ifcbeere bc§gl.
■i- (Jlrifec /"v. crft friil) nlib. Xie in @cüncr=
^orer§ ^iidibudi 1575 531. 159 aU- meif5n.:mebcr=
jädif. aufgcfübrtc 33cncnnung begegnet feit ^eucev:
Gber (155G) G 7 nnb inirb feit .\>enifd} IGIG nnb
Sdiottcl 1663 tton ben ©inierbüdiern nerjeidinet
C-Öelcg: ^ob. Titm. ©iteberg 15s;5 .sScimfabrt
be§ .C->errn mnebcrid) ©illiclm H III b). 2)a§
2i[>ort ift in Ibüringen, Cbeiiad)fen, ßrjgebirgc,
Sdilefien üblidi (fdilcf. eldritse). ^m roeftlidien
5Ü^ittelbentfdiIanb begegnet bafür in einem 3?ofa=
bular be^' 15. ,^salirh'?. erlitz( = n)cttcrauirlitsa).
üiefe l>tebenfonn, mo.nt nodi am .'önvj Güer =
ling nnb baier. Grling (= a(}b. mhb. erlinc).
cmieift i^ertvanbtfdiaft mit 6 r I e — © I ( e r. —
Cbcrb. Snnontima finb baicr. = öftreidi. elfäf;.
pfrille, fdjrcäb. pfelle; in ber Cbcrlaniilj botr-
fi§l blut-atsl, lueftfäl. grimpel, nad) öenncr
58ambele unb in ^imdi i"^arlüdilc, in StvatV
bürg 9.11 ül ling.
(Alfter A: m()b. egelster; bie ncrminclnben
£'aiaformen finb eistet im Dltittclfränf. (:){em=
fd)eib ')ioneboi'f) fornic eilster. (v Ift er bürfte
bic obciiädif. ii'autfonn fein (bafür im Gr^gebirge
älastr, in ber Cberlanfi^ nnb in Sdilefien älastr
aglastr Sölastr, legtereö = fiebcnbiirg. äalästr
(neben elstr ielstr). ,')m 9Jbb. übeninegcn jvor=
mcn mit h im 5(n(ant: CftfricSl. hiMcstr. 3(ngeln
Titmarfdicn .\>oIftcin Werflenbnrg heistr. '^j^om:
tncm ÖitJlanb luf-str. aber meftfäl. iekstr = nbl.
ekster. 5lm 9(}Jittehliein nnb in .sSeffen bcrrfdH
9t ^cl, bai- mol)I bnrd) *agzol auf abb. agazza
'Giftet* jurürfmeift. Tafür im Sdiroäb. baets
k*ger§ (häts in Coburg), im Aränf. ."öenneberg.
oud) älskr; im 33aier.-Cftreidi. alstrn, in ber
Sdnuei,^ ii-gerst, in lirol ägerste. — ,"sn al)b.
3cit gilt ajralstra, ba^y mit ahb. agazza 'Gifter'
unb anglf. agu. anbb. agastria 'Gifter' ju;
fammcnbängt lan« germ. agatja = al)b. agazza
ftammen ital. gazza, frj. agace); in mbb. ;>eit
aglaster agelster egelster. fiutbcr bat 31 g l a ft e r ,
fonft im 16. ,^\alirb. 3(galaftcr. Csm is. 3alirl).
roirb bie Sdircibnng 31 Ift er beoorjugt; bie
3d)rcibuJtg Gift er begegnet fdion im 16./17.
,^iabrb. i'gl. iörninier Muhnc- ,)f. 34, :i44 ff.
(Altern '4M. mbb. ( feiten i eitern altern abb.
elliron (altron) ^-M- 'Glteni* = aiäd)f. ekliron.
nbl. ouders mnbl. oyderee, anglf. eldran yldran
'Gltcm* : ber blof; im 2Pcftgerm. jnr Snbftantiiv
bcbcutnng crbobenc 4?lnr. be* .^omrar. non alt.
;^sm 3lnglf. mirb ber jngebörige Sg. yklra al§
'SPater' gebraudn; ogl. megen ähnlidier *-i<ebeu=
tungscntmicflung f. .v\err nnb ^'sünger.
empfangen, cmöfiubcn f. ent.
cmDftnbfom 3(bi. „ein ncnc^ SBorl, ineld}e§-
in fur.^cr ocit febr befonnt gemorbcn ift" ^^emia^
1776 .s>anbbud} S. 254, bann and) oon 3Ibelnng
unb Gampc uerjcidinct: con fieffing gebilbet,
ber e§ al§ Übeiie^ung bc§ engl, sentimental
für 53obe, bcn Übcrfe^er non Sterne? iKoman
„3)oricfÄ emiifinbfamc dhxk" 1768 non'dilug.
cnUJOr 3Ibo. mbb. enbor enbore aljb. in-
bore — in bore 'in bic, in ber .V>öl)e': c)ufammen=
fügung ber 'Sßrävof. in mit bem 3)at. oon abb.
mbb. bor 'oberer Diaum* (abb. and) 'Jrift'),
beffen Urfinutng bunfel ift. 33ern)anbt mit abb.
burian mbb. bürn 'erbeben' unb ju emiiören.
Tqv p bev nhb. SBortcö' bcrubt auf einer früb=
nbb. 91linelform entbnr. uioraus fid) entpor —
emiior ergeben muntc. inil. ba§ flg. 2öort.
©nmorc (V. bafür im 17.;18. ^sal^xi}. Gmpor =
tirdie, älter iöorfirdie, ba§ fd)on feit bem
53eginn be§ 14. 3abrb§. (mbb. borkirche —
alemann, borkilche urfunblid) 1303) be^^eugt
ift: ju mbb. bor 'oberer 9?aum' aud) in nbb.
e m V 0 r.
empören o^m. mbb. enbccren al)b. (nur cin=
mal be3eugt) anabören 'erbeben'; ba.^i mbb.
bor Tl. 'Irot?, Gmiiörung'. 2^a§ 3tm. ift bnrd)
Sutber§ i8ibelfin-adie allgemein gemorben; 9Ib.
'^ctriii 53aflcr 53ibelgloffar 1523 überfetjt e§ nod)
alö niditfdimei^. (mit „erbeben, ftreunen"). G§^
bangt mit abb. burian 'erbeben' (f. empor)
5ufammcn unb bebeutet eigtl. 'erbeben madien'.
emfig 3lbi. mbb. om;^ec ein7,ic abb. ema7^7,ig
emi:5^ig (and) mit tz) 'beftänbig, bcbarrlid), fort=
mäbrenb*; ba§ 3d)niäb. 3tlem. fagt flcifjig an
©teile be§ feblenbcn emfig. 3(bleitung mittclft
be'5 Suffirey -ig an§ al)b. em\^ (mbb. eme^-
lichei. oufammcnbaug mit 5}^uf!c ift fraglid),
ba ein ä- alö ein betontem '•^U-dfir germ. nid)t
nad)aieiybar ift. ^lidn ucrmaubt ift anglf. ;eme-
tig enitig 'frei, leer' engl, einply 'leer'. Gbcr
bürfte bie meftgerm. 53c5eid)ining ber 9lmeifc
(f. bie§) 3u emfig in iöejicbung ftel)en.
(?nbc % mbb. ende al)h. enti 5m. 9?. =
afäd)f. endi Tl., nbl. einde. anglf. ende engl,
end. anorb. ender ende 91?., got. andeis Tl.
'Gnbe'. Ter gemcingerm. Stamm andja- au§^
norgenn. antyi'»- fd)licnt fid) an ffr. änta-s 9J?.
'©renje, Gnbe, 'Kanb, Saum', altir. 6t (an^
anto-V) 'Gnbe, SmBc'; formell ftel)t ffr. antya
'letzter' näbcr.
(Snbiuie a. nad) ital. endivia dat. intibus
= frj. cndive fd)on im 13. ^flbrb-). 2)ic Gnt=
Icbnung fanb um 1.5<Ki fiatt; iöelegc: 93ogtcr
15;J1 3lrt3nei)=53üd)lin «1. 10; 9tt)ff 154(J Öat=
rocrgcn ^1. 45; Gonr. Öcfmcr 1542 Catalog.
eng
— 95 —
(Sitte
Plantar. 331. 45. ©eit dJlaakx 1561 rciib c§
■alliicmetn ucrseidinct.
Cttß 3lbi. m()b. mnbö. enj;e al}b. engi, ältcftc
(}orm angi = ßot. aggwus, anovb. ongr (feiten
ongr) 'cuiic', auiilf. enge, nbl. eng: auS bcr
and) in ^(ngft (f. aud) baniie' erhaltenen ocrni.
2B3. ang, ibiv angli; &aju vo,\. auf;er tat. angustus
angustiae angero nod) ffr. ai'ilui 'enge' — di'ihas
t)L 'Gnge, "öebrängniy', ajloo. azükü 'enij% gv.
•ÄTXiw '3ufd)nürcn', armen, anjuk. ir. cumung
'enge'.
cngaatcrcn S^m. feit Stieler§ oettung§luft
1G95 rcgiftnert = fr^. engager 'ocrpfänben, ücr=
;iflid)ten'; f. nod) @age.
Q:n^d d)l. mlib. engel Ql)b. engil ältefte
^yorin angil i1}. 'ßncjel' = afnd)f. engil, nbl.
engel, anglf. engel (aber niittclcngl. aungele
•engl, angel 2el)niüort au§ afranj. angele =
frg. ange), onorb. engell, got. aggilus 9)1. '©ngcl'.
Tk über ba?- gan.^e gernt. ©ebiet (ogl. and)
altir. aingel) ücrbrcitctc Sippe ftammt an^ bem
flleid)bcb. lat.n'om. angelus refp. gr. äTTe^-o<;
€igtl. '53otc' lin ber Septuaginta alc- Übcrfe^nng
ron t)cbr. maläk gebraud)t). 2)cr 2Öeg ber Gnt=
lebnung in§ ©ernian. lätjt fid) nid)t mit Sid)er=
I)cit ermitteln; r)ielleid)t tam ba§3Bort gleid)3eitig
mit ;^trd)e auv bem ©ricd). (ugl. lenfel),
bod) ift and) Gnticbnnng aui-' bem öat. möglid),
mie frj. ange = ital. angelo '©ngef äeigcn.
Gltöerliltö Tl. ml)b. enger(l)inc al)b. engi-
rinc (g) Tl. 'Tlabc, 2Burm, jvinnc' : biminntioc
Dlbleitung 3U al)b. angar angari ml)b. anger
enger. 2;ie ^onn ©ngering l)at fid) nod) in
33aiern gcl)altcn; in bcr Sd)mci3 gilt „5(nger
^ngcr Sngeii Gngcind)" (9}laalcr 1561 ^ngcr,
@c6ner=(3"orer Jyiidibnd) Gngerid)). ^n Sd)lc=
fien Cbeilad)fcn Cberlanfiß nnb im (Sr3gcbirge
giltGnberlc. ißal)rfd)cinlid) finb lit. anksztirai
'Rinnen, ßngcrlingc', poln. wegry 'i^inncn'
urucrmanbt; anberfeit§ liegt and) gr. ciKupi
'3JUlbc' nal)c.
(gntcli Tl. '5uf5fnöd)er (in SBeftfalen, Cft=
frieelanb, DJkdlenbnrg, 35orpommern foinic in
Q3aicrn unb lirol munbartlid) üblid) ; in Ibünngcn
bafür knorrn dl., in Sd)n)aben knöd knedle)
ml)b. mnbb. enkel al)b. enchil anclial dUl. mit3al)l:
rcid)en altererbten 3cebenformen, bic bic 5tbleitung
€rfd)iüeren. ilnorb. - okkla 3i., anglf. oncleow
^. (engl, ankle), mnbl. anclau = al)b. anchläo
'5uf5fnöd)el' repräfenticren bie ältcftc SBortform :
fie legen irgenb:üeld)e 53e3iel)ung 3n ftlanc nabc
(ogl. anglf. ondcleow für oncleow)? ©d)imcrng
ift ba§ 3}crl)ältni§ oon al)b. enkil anchal 3n
anchläo nnb ibre meiterc iöc3icbung 3n m[)b.
anke Tl. '&cknt am iymi, Öcnid' i^nod) jegt
ift %ntc in obcrb. mb. 9Jhinbart 58e3eid)niing
für ©enicf, 9iarfen) unb abb. encha J. (an§
ankja) '8d)enfel, ^öeinröbrc'. 33icllcid)t finb ffr.
anga '©lieb' — afigi'iri '5"i"flcr' tjcrraanbt.
(Jlltcis Tl. '^uxHtxnb' mbb. enenkel cnin-
kel T}. fpätabb. eninchili 5i.; bie 53ilbnng§=
mcifc auf -inkel. -inkli(n) ift biminutio mie in
abb. liuoninklin '.s^übndien' — lewinklin 'flciner
Söiue' (f. unter .sMnfcl unb frübnbb. 53irtcl
unter !öär) unb in anglf. scipincel 'fleineä
©d)iff'. @ruubraoi*t abb. ano = 3ü)n; (Snfel
alfo '@roJ5uäterd)en' (äbnlid) lat. avunculus
Xbcim' = '@ronoätcrd)en' 3U avus); um 16'TJ
begegnet aud) pereiu3elt'i}l b n lein 'Gnfel' (itönig§=
berger a>otabular 156^ «1. S. Illb Ulla (Sn =
lein). 5luf;er ber Sippe üon 21 bn pgl. nod)
afloü. vünukü 'Gnlef. 3"t 16./17. ^abi-'b- bc=
gcgnct für 'QnkV nod) Dicffe, ba§ mit lat.
nepos ha^ dltcfte ibg. 2Öoi1 für '©nfcl' ift.
3m Cftfränf. (Sonneberg, 2(nsbad), Coburg) be=
ftebt nod) diclür. f. unter 2)ied)tcr. ^sm dlhb.,
mo nur (SnfeU polfv-üblid) ift, gilt ^inbSfinb
unb ©rotifinb {ba^i DSb. belegt aud) illein =
finb). Sutbcr bat feiten Gnfcl, meift ^teffc
unb ilinb§finb, bie 9iürnberger 58ibel ron
1482 unb 5[)iatbefiu§' Sarcpta 1562 baben (5nig =
flcin (aud) (^nigfcl); 9)Zaalcr 1661 pcr3cid)nct
(Snfel.
enorm 31bi. = fr3. enorme (lat. enormis
'über bic iKcgel') bei Spcranber 1727 al§ enorme,
in .s>epna^' .v>attbbud) 1775 aly enorm t)er=
3cid)nct.
cnt= ^räfir mbb. ent- abb. int-: tonlofc»
^räfir cntfpred)enb bem betonten ant-, mit
mcld)cm C'o glcid)cn Urfprung§ ift. 53ei 2Bortcn
mit anlautcubcm f mirb ent- fd)on im Tlijb. 3U
emp-, baber empfangen (3U fangen), cm =
pfinben(3ufinbcn), cmpfeblcn (befcblen),
abb. int-fähan, int-findan. *int-felhan. Sic
33ebeutung be§ ''^räfireS gebort in bie ©rammatif.
cntbcfirctt i^Uv. mbb. enbem abb. (int?)
in-beran 'entbcbren, ermangeln' ; ein cntfprcd)en=
be§ otw- Kblt bcn altgcrm. Sialeftcn. 2Iu§
heran 'tragen' (f. Sabre, gebären, 33ürbc)
lant fid) bic 53ebcutung 'entbcbren, crmongeln'
für a[)i). inheran uid)t mobl gcminncn; ob c»
mit baar, afloo. bosü 3U einer ibg. 2B3. blies
'leer fein' geböit, bleibt unfid)er, mcil ba§ '$rä=
fir feine burd)fid)tigc 53ebcutung 3cigt unb mcil
fonft ein S^m. au§ biefer 2Ö3. fcblt.
©ntci A-- (bic bb. Öautform mit t finbet iidj
aud) in nbb. Tla: meftfäl. ante) mbb. ente (für
*enete) — ant ('^lur. ente) abb. anut enit J.:
eine gemeingcrm. ^e3eidntung; ogl. mnbb. anet
(d), nbl. eend, anglf. aened, anorb. ond g.
(Snte
— 96 —
epi)cu
'Gntc'. Tai^ inutmaf;Iid)c got. *anu|)s rocift
auf ll^^)c^ua^^tfd)aft mit lat. anat- '(Jute',
311 bcm man audi ffr. ati (f. nod) Gib er 1, foivie
afloü. att. lit. aprcufi. äntis 'Gntc' jiclit. Tnw
bic fdnnftfiiradilidje imb n)citl)in oolfÄtümlidic
Jöencnnunci ©ntc bcDornuicn neuere ^la. Diuf-
mottc roic fdiroci3. wudle wuri, fd)Ief. (3diuienrf=
felb 1G03 Theriotroph. Siles. 195) 9iätfdie
.'Öatf dK (fo and) in Tan^ig^; lueftfäl. ()eff. frf.=
lienneberg. 5|?ilc; bei .s>enifd) IGIG nod) Äet =
fd}cn. !JDie engl. Sejeid)nung duck(anglf. düce
mittelengl. douke) gcljört ju t andren. S. nod}
Gntcrid).
Gntc2 5v. ';>itung§Iügc' foll auf einem Jveuil^
Icton bc§ Stieberlänbcry Gg. 9iorb. Gorneliffcn
(t lx49j um 1S04 berufen, mo oon 2'» Guten
berid}tet lüurbc, „bereu je bic jiueitc bic erftc
(mit Jveberu unb ituodieu flcin gcfiarft) aufgc=
f reffen unb fo bic 20ftc alle uorigen 10 im 2cibc
gebabt babe". I^od) bcftanb fdion im 16. ^^abrb.
„blaue Gute" für '£üge*, ebeufo 2ug = ente aU
llmbilbuug oon iJcgcnbe. ^ad) £d)mcner
53aier. 25>b.
(fntcrid) 9JJ. (fdjon bei Sdjend 1599 No-
mencl. Hadr. Junii S. 30 Gubtrid)) m^b. an-
treche a()b. antrehho antrahlio; Ie^terc& eigtl.
für anuttrahho, bcffcu 2. Glcmeut bcm engl.
drake, ubb. (ßippe, .VSannoo., ©ött.) drake 'Gn=
tcrid)' cntfprid)t. 2)er llrfpruug bicfe§ rceftgcrm.
*drako *dreko ('9]lüund)eu' bebcuteub'^ ugl.
anorb. andar stegge) ifl buufcl; ogl. nod) füb=
rocfttbüring. „Gutcuträger", lucttcrau. endedrax,
and) iveftfdl. iänlrik antrek ännerik (fd}aieb.
anddrake ift ubb. Öebumort), drache and) im
ixnncberg. unb 2Befttl)üx-ing. unb ftcllcnmeifc
and) auf bcm Sdimarjroalb ; fd)Icf. entracli;
fc^roöb. antrext. '^\m Sd}mci3. 53aier. meifl 5{ut=
Dogcl (aud) meftfäl. and-fuegl); in ^Uimmcrn
^rcuficn ?(ltmarf Cucblinburg 53raunfdiu'cig
Gruel; im nürbl. 2i3eftfa(cu wik wiok wit-k =
SlJ^crtlenburg 3d}merin wctik wcddik (— lit. ve-
dikas, aflon. vodlcT '("yübrcr'j; in Cftfricöl. 2'it:
marfd)cn .S>olfteiu wart warte.
entern ^tm. crft ubb. (feit 6ticlcr§ 3cituug§--
luft 1095 uer3cid)uet; fd)on bei Gbuträu^ 5lap. 36
bcjeugt) mit ubl. enteren ctUlcbnt au§ fpau.
entrar dat. inirare).
entac^en ?lbu. mbb. cngegcn al)b. ingegin
unb inga^ran 5(bD. ^4-^rini. 'entgegen' = afäd)f.
angegin, anglf. ongeän engl, again; f. gegen.
(Sntfjnrmft '^Jl. feit S;ieranbcr 1727 unb drifdi
1741 iier3eid)nct (^üelcg: 1754 !üobmcria§ S. 1"(»;
cntbufiaflifd)bei ^'sob- ^4-^rätoriuS 1055 Satur^
nalia £. ;U): an^ gr. ivdovrsmaT^c, 'Sdinuirmer'.
cutloufl '!|?räp. üou OTaalcr 1501, C^enifd)
1616 unb Sticlev 1691 nod) nid)t t)er5cid)net unb
im 10.-17. rsnbvb. (3. «• bei Sutber) al§ bb-
uidit belegt; jvnfd) 1741 t)erjcid)net e§ aU nb'i).,
3lbclung 1775 unb .s^cnna^ 1775. 1796 erfcnncn c-i
nod) nid)t a\v litterarifd) an, ba§ gefdiicbt erft
bei Ganuic. 2(u§ bcm ^J^bb., mo entlang (bafür
bb. läugg) riolf»üblid)c§ Sialcftmort ift, 3. 33.
in bcr SKarf 33ranbcuburg, mirb e§ um 1750
fd)riftfin-ad)lid) (3. 53. bei 9Jli)liu§ 1777 in ,s>amil=
ton-o 9J^ärd)en S. 549). '^sm .'öclianb begegnet
nur ein 3(bi. andlang (andlangana dag = anglf.
nndhmgne dieg 'ben Jag entlang, ben Jag bin^
burd)'; cntfpred)cub anorb. endlangan sal 'ben
Saal entlang'). 3}icfc§ 3lbi. bebeutet eigtl. 'uon
einem Gnbc 3um aubern fid) erftrerfenb' (aud) im
Gngl. entunrfelt fid) ani- bcm 3lbi. eine 'i^.^räpof. ;
ngl. engl, along auv anglf. ondlong). 25>ie anorb.
end(ejlangr zu cndefr) 'Gnbc', fo gebort afddif.
andlang '3um Gnbc fid) erflredcnb' 3U ffr. anta
'Gnbc' if. nod) Gnbc).
cntrüftct ^4-^arti3. 3U ml)b. entrüsten 'bic
Diüftung au&jicben, abnebmen, an^ ber 5affii"ö
biHngcu' 3U ruften.
entfetten au<- mbb. entsetzen 'abfeticn, auf^cr
,3affung bringen, fidi fürd)tcn': 3U mbb. entsitzen
al)b. intsizzen 'au^ bcm Sit3c fommen, fid)
fürd)ten, fid) crfd)recfcn', got. andsitan 'fd)euen,
fürd)tcn'.
entfvrcdjcn Qtm. 'gemäfj fein' üon .s>et)nat3
1775 .s>anbbud) 6. 255 aly OJioberoort rcrpönt,
aber in feinem 3lntibarbaru§ 1796 S. 305 ge=
billigt, nad)bem Öeffing 1759 Sittcraturbriefc XIV
C'ö abo fd)Uici3. ^iquiualcnt bc§ fr3. repondre
(reiionbicrcu) cnnifoblen battc; 2(bclung unb
Gampc ver3cid)ncu e§ 3uerft.
cnttueber ^i^art. mbb. eintweder unfl. ^Jeutr.,
ba^i aU bi-^junftiüc ^^artifcl einem nad)foIgenbcu
ober eutfpnd)t; meift ift mbb. eintweder (aud)
3uiucilcn mit nadifolgcnbcm oder) 5)3rou. 'einer
uon bcibcu' ^=-- abb. ein-de-weder *ein-dili-
wi'dar 'einer nou beiben'; f. mcbcr unb fein.
Urfurung bcv abb. dih- buufcl.
(i'usinn 5JL fd)on im 15. ,\abrb. allgemein ciit^
gebürgert (lliuriicr 1512 (5d)elmen3untt 1, 18 unb
jyogtcr 1531 '}(r3neihüd)leiu S al§ Gntiou; 3^afl)=
pobiu» 154« ) G u t3 i a n, Gr. ^llberuy 1540 G n c i a u,
m-ifiuyl541 Gution) unb feit DJlaalcr 1561 (ül§
Gntion) r)cr3cidmct: ani- lat. gentiana.
(Jpbe" ^JJ'Jc. mbb. •'■•p-liöu ebe-liöu abb.
ehaliewi ^Jc.; uod) bcutc ifl Gp = beu in Cbcr^
bcutfd)lanb (fränt. fd)iiHib. alemann.) oolf^oüblid)
(in ber Sd)uici3 aud) 3u 9iäb = bcu umgeformt).
ITiaalcr 15(il iier3cid)nct5(ebböum. !rie Sd)rei--
bung Gpbcu mit ]>h begegnet 3. 33. bei Sd)itiencf^
felb 1(J<H» Stirp. S. l(H)unb bei örimmel§b«iifc"
öppicli
— 97
erlauben
16G9 SimpUc. II, 12; bic 3cf)vci6una Gfcu ift
feit Sdiiincijcr IGGD ®c(). 3>cnu§ S. 15 unb
feit Siebe lOSG bc3euiit; fie 6cvu()t auf bem
Jluiriucv Cberfäcfif. unb Cflfäl. (("fai efa). Ob
.'öcu a(y 2. Jinniclciucnt ju nc()men ift, ift un^
beftiinint, sumnl bte ü(n-iiien 2ßovtfornicn fdiivev
3U beurteilen flnb. Ta^ 5(l)b. bat nod) ('hawi
= ancjlf. ifig {au§> *Tf-heg) eucil. ivy. nmbb.
iflöf iwlöf, nbl. eiloof '(Siibcu'. AÜv flcmeincicnn.
Tba- feblt ieber nähere 5(nbalt. Td)t>. nbb. Tialcftc
bieten für 'Gpbeu' mel)rere Si)noni)nia : lucftfäl.
oftfrief. klemmop klimup, münfterlänb. ailaiif,
o§nabrücf. lillauf. fiebcnbürg. bümlüf. Sdi(ef.
ewich (Sdnuendfelb IGOtJ Stirp. 1()0) unb
eppicli fd}einen bciu a[]b. ebah "(^ptjeu' gU ent=
fprcd)cn.
Qpjßiäi Tl. mit mb. ßonfonantic-'iuug aib^ m()b.
epf ich aijb. epfth dl., benen für^ere mf)b. epfe
effe al]'!). epfi ^J?. norbercieben. 2!ie§ ift mit
anberen ^vflanjennamcn au» bem ^ereid) ber
@artcn= unb ber iiodifuuft nor ber a()b. ocit 'f.
5?oI)l) aibS lat. apium entle()iU, ba'ii eine 3)olben=
art beseidmet, ju ber u. a. '^^eterfilie unb Sellerie
geboren; erft im Tiijb. mifdU ftd) Gppid) (fo
bei fdilef. 2;id)teni, audi öoetljc G, 197j mit
Gpbeu in ber ^ebeutung.
GauiDOflc /"y. al'S Snnonumon für 'ilutfdie'
fd)on bei Spcranber 1727 (bei 3d)cibner lG9ö
un chariot d"ef[nipage ':')Hiftaiagen eine§ £tab§=
offi3icrc->'); im 17. /If^. Csabrb- allgemein = ''JJeife^
augirüftuuii, itriecvo^'^tucniiftung' (fo in o. 25?all=
I)aufenö ÄiiegSmanual IGIG, bei Siebe 1G8G unb
in Stieler^^ ocituniv:->Iuft 1G95); bie oermittelnbe
Jßcbeutung ift „2(uf3Uii, bm ein :öcn mit Äutfd)cn,
^ferben unb 2^ienern mad)t" (fo bei Speranber
1727; äl)nlid) lltenante^ä 1722).
er '^U-on. mbb. ai]b. er = got. is : au^^-: einem
$ron.= Stamm ber o. '^ßcrfon i-, ugl. lat. i-s dat.
id, got. ita. al)b. m[)b. e^, nbb. ee). Xa^u au§
bem £fr. ein -^ron.^St. i-.
cr= ^räfir ml)b. er- al)b. ir-ar-ur- : bav un=
betonte 33erbalpräfir ju bem betonten ur-; f. bie§.
(Srbe ''Jl. ml}b. erbe a()b. erbi arbi '?fl. = got.
arbi, anglf. yrfe (engl. au§geftorben), nbl. erf.
afäd)f. erbi 'grbe'. Saju Grbc 90^. mbb. erbe
al)b. erbo arbeo = got. arbja OJJ. 3u ber germ.
äßj. arbh 'erben' jie()t man altir. comarpi 'W\t-
erbcn' unb gr. öpqpavöq, lat. orbus 'permaift',
armen, orb 'SBaife' ; (Srbe eigtl. 'SSerruaifter' ?
6rbf(^lci(ftcr dJl. ben älteren 2Bb. fremb,
feit 3lbclung pcrjeidmet, um 1750 al§ Über^
fetjung pou lat. heredipetes aufgefommen (33eleg:
ä)ii)liu§, Überfc^ung bc5 ^eregr. q3icfle HL 3GG).
(Jrbfc A. mbb. arwei^ erwei^ abb. arawei^
5". = anbb. erit, mnbl. erwt nbl. ert, anorb. ertr
Sl-uge, etgmologtfc^eä SSörtevbuc^. 6. 3tufl.
$lur. 2^ie Sippe ift mobl cntlebut, luorauf ber
3(nflang an gr. ^peßivBo? unb dpoßo(; 'Äid)er=
erbfc' biurocift (f. 3(lmofcn); vqi aud) lat.
ervum 'eine %xt SBide', moju in gleidier 33e=
beutung anglf. earfe. Unmittelbare Übernabmc
auv bem C^ried). ober Sat. ift nidit möglidr, ber
2Beg ber (Sntlebnung ift faum ju ermitteln. SBabr-
fd)einlid) gebort Grbfe su ben 2iuirtcrn, bie ba^
ör.unb ba!5 @crm. aiii^ glcidier Cuclle genommen
baben mie .s^anf. ^uö Gngl. übernahm man
für Grbfe frül) lat. pisum (frj. pois); ogl. anglf.
piose pise engl, pease (unb pea).
t Grtötag baicr. f. 2)ien§tag.
(grbbccre a. mbb. ertber abb. ertberi ^. mit
Grbc jufammcngefc^t.
t (Srbbibcm 'örbbebeu' f. bibmen.
Grbc A-. mbb. erde aij'D. erda J-. = got.
air]f)a, auorb. jorö, anglf. eorSe engl, earth, nbl.
aarde, afäd)f. ertha '^. 'Grbc' (pgl. nod} irben
unb irbifd)). Xa^u oljne bentale 2lbleitung abb.
ero, anorb. jnrve 'Grbe'; unb auf5erl)alb be§
@erm. gricdi. ep-ale 'auf bie (Srbe', pielleid)t
aud) lat. arvum '3{cfcrfelb' (anglf. eardj mit
ber altibg. SBj. ar 'pflügen'; unter 2(rt.
crbroffcin f. Sroffel^.
Ereignis 5JJ. für ältere§ eröugnis gu ml)b.
eröugen al)b. ir-ougen 'jeigen'; abb. ougen =
got. augjan 'seigen' finb 2Ibleitungen au§ 3(ugc.
Eröugnis bal)er eigtl. 'tuaS gezeigt roirb, n.ia§
gefel)en roerbcn fann'. 2)ie fid) fd)on im IG. ^saijxi).
finbenbe Sd)reibung Greigniy beruht auf Um=
beutung bc§ nid)t mebr beiUbaren 2Borte§.
©rcmit yJl. au» lat. eremita(=fr3.heremite)
'Ginfiebler' : feit S. 9iotl)§ Diction. 1.Ö71 unb
5^. .s>eupolb§ Diction. 1620 oerseidjnet (al§
A>eremit belegt im Sficußbud) 1584 i81. 2Gb).
erfahren ;]tip. mbb. ervarn 'reifen, erfunben,
crfoiid)en, au5funbfd)aften'; ^u faljren.
crßötjcn, crgcljcn otro. mbb. ergetzen 'per=
geffcn nurd)en (bef. Summer), roofür entfd)äbigen':
Aaltitiüum ju mbb. erge^^en 'oergeffen'; f. oer=
geffcn.
ergaben 31bj. ml)b. erhaben : eigtl. -Partisip
äu mbb. erheben 'in bie S^ö{]C beben'.
crimtcrn otm. ju mbb. innern inren 'er=
innern, in Scnntni'ä fetjcn, belebren'; ju inner.
ßrfcr 5Ut. mbb. ärker erker Tl.; biey nad)
mlat. arcora (junger '^lur.jn lat. arcus '33ogen') ?
crfIcrfHcö f. unter flecfen.
erlauben, älter er leu ben otro. mbb. erlouben
(erlöuben) abb. irlouben f irlouppen) fd}ro. otnJ. =
got. nslaubjan, anglf. alyfan 'erlauben'. 2ie ur=
fprgl. !öebeutung üon erlauben ift mie bie oon
glauben eigtl. 'gutbeißen', roeldie ber ju @runbc
iiegenben germ. SB3. lub innemobnt (ogl. 2 ob,
13
erlaucht
98 —
e§
Heb, ©laubc, bic 2BurjcIab(aut lub liub
laub ucvbinbct). — Gin nltcc-. ?Ib)'tvahuiu ju cr=
I aub cn lictit oor in nhb. Urlaub.
erlaubt 5(bi. iiU)b. erliuht (mit liib. 9>of'al
erlühti 'cvlcuditct, bcvübmt': ":J3art. 3uerliuhten;
f. leuducn imb burd)laiid)t.
(Sric ^•. inl)b. erle al)h. crila olira (öaju nt)b.
GIriljc, n()b. erlinc, ciiitl. '©vlcnfijd^' ?) ; Oijl.
nbb. eller, nbl. eis (nbb. Glöbccre), amjlf. alor
cnfll. alder, anorb. olr elrer elre; cjot. *alisa
(*aluza) ftccft in ivan. alisa 'Grlc' nnb fv,v alize
'Gl^bccvc'. Xic 'jinbcrunti bc^' uviin\il. al)b. clira
in erila bat "Jlnaloiia; ui](. ipt. wairilOs neben
anfllj. wi'leras 'Js^lippcn' (f. Gffiti)- 2)ic ^öc^
3cid)nuncj bcr Grlc vcid)t tüic iöudic, ^irt'c
u. a. über 'i)a^j @crni. l)inau»; V(\l bic ocviüanbtcn
ailoD. jelTcha, lat. alnus (für *alsnus?) 'Gric'.
ajijl. Ulme.
($rmcJ 5.11. ml)b. ermel al)b. onnilo armilo
9JJ.: Xiniinniiü 311 5Irni; u^l. bic biminutitjc
2(blcituna uon Aauft uil)b. viustelinc %3ault=
I)anb)d)ut)', and) uil)b. vingerlin '^ingemng'
JU ^iuiicr, cuiil. thimbie ju thumb.
Grnft ai|. nibb. ernest 9Ji. ai)b. ernust 9?.
5. 'Mampf, Gnift, Acftigfcit im 9icbcn unb
^anbcln' = nbl. ernst, anglf. eornost '^mcv
famuf, Gruft' engl, earnest 'Gruft'; bic 3lb:
leituug -n-ust luic in 2)icnft, f. aud) 5(ngft.
2)a3u nodi got. arniba 'feft, fid}cr' ; bcr Stamm
er ar founut in einer äl)ulidicn ißcbeutuug fonft
nidjt Dor; bic iöcbeutung&cutmicflung erinnert
QH Ärieg. 3>cru)anbte bcr Sippe in anbern
ibg. Sprad)cn finb uufid)cr. — Sad 5lbi. ernft
ifl crft nbb. (bafür mbb. a[)b. ürnesthafl unb
ernestlifh).
Grntc A. ml)b. erne ^•.; luic nlib. .'öüfte
QUC' glcid)bcD. ml)b. hüffe, ^^lur. 3U Imf, fo ift
obnlid) mbb. erne (fränf. alcm. ärn) bcr jum
Sing, gciuorbcnc ^lur. ju abb. aran 'Grute',
baö mit got. asans 'Grute, .'oerbft' (barauÄ cut=
lcl)ut aprcuf;. as.sanis '.sScrbft') 3U einer germ.
2B,v as 'Aclöarbcit tl)uu' gcboii; ugl. got. asneis
(abb. psni, angl). esne) 'Iaglöl)ner', anorb. <>nn
(au§ *aznu ) a. '"Jlrbcit, oabrcvjcit für Aclbarbeit'.
SBabrfdieinlid) gebort 311 bcr germ. SBj. as, bic
aud) luiter aftcu nad)3ufcbcn ift, 'ba?-' lat. annona
(für *asnöna) 'Grtrag an (betreibe', dagegen
ift bic Sippe uouabb.arnön 'ermerben' (anglf.oar-
nian engl, to carn 'ücrbicncn') fern 3U baltcn
unb beücr 3U gr. üpvuMai 'bctommcn' 311 3ieben.
erobern ^\uv. mbb. or-ol)ern 'übertreffen,
übcriinn?cn' 3U ober, über.
erörtern ;>tu). nad) fpätmbb. örtern ortern
'genau untcrfud)cn* ju mbb. ort '5(nfang, Gube'.
erouirfen l\uv. mbb. erquicken 'neu beleben.
oom lobe crroccfcn' al)b. irquicchan: 3U fccf,
Cuccffilber.
crftöütteru f. Sd)utt.
erft 2(bi. mbb. erst abb. erist 'bcr crfte' =
afädif. erist, auglf. irest 'bcr crfte': Supcrlatiü
3U bem unter cber aufgefübrten fiomparat. got.
airis'^Jlöu. 'frül)cr' — airiza 'öcr frül}ere, 3>orfabr'
= al)b. eriro (erro) 'bcr f rubere'. Ser ^^^ofitiü
ift bciuabrt in got. air 2(bD. 'frü()e', anglf. ier
5(bi. 3(bü. 'frübc', anorb. är 2tbD. 'frübc' (abb.
Cr-acchar 'frül) luad)' für er-wakkar). 2Babr=
fd)cinlid) nnirbc bcr 3u (^runbc liegenbe Stamm
air- urfprgl. nur mic früb oon bcr Iagcy3cit
gebraud)t. 3(m el)cftcn bcftclit oufammcnbang
mit gr. iipi 'früb am 9}lorgcu'.
crftidcn ^tm. mbb. ersticken intr. 'crftirfeu'
unb erstecken tranf. 'crftirfcn mad)cn'.
crtoä^ncit ic^m. mt)b. gewehenen al)b. gi-
wahinnen giwahannen (*^rät. gi-vvuog, 't|3art.
giwaht unb giwaliinit); ba3U abb. giwahl 'Gr=
luäbnung, Ohibni'. (^crm. *\vahnjan gebort ju
bcr im Ijbö- lucit ucrbrcitetcn 2B3. wok woq
(germ. wah) 'rcben'; ngl. lat. vox voc-is
'Stimme' — vocare 'rufen', gr. 6aaa (für
FÖKJa) unb OTT- (für Fott) 'Stimme' — ^tto? (für
FeiTo?) '2öort', ffr. 2B3. vac 'fagen, fpred)en'.
,^sm Oicrm. i]aüc biefc alte 2B3. feine fo rcid)c
Gntiuidlung.
(Jrj 9i. ml)b. crze arze ai)'!). erizzi aruzzi
aruz dl. = anbb. arut (3Ü)b. @l. 11 572): ein nod)
unerflcirtc&, ben übrigen germ. 2)ialcftcn frcmbe§
SBort, bavi n)abrfd)einlid) (aUi *arotium) irgenb=
luober entlebnt ift (Sd)rabcr bat an bic im 3llter=
tum megen SBaffenfabrifeu befanntc etrnrifd)e
Stabt 5lrrctium gcbad)t). 3)afür got. ais, anglf.
ar engl, ore, abb. mbb. er 'Grj' uittcr eberu.
Gr5= ^räfir mbb. erz- in erzengel -bischof
-priester; abb. nur in erzibischof: eigtl. nur in
mcnigcn frcmbcn ilird)cn)i)oi1en, bann aud) mbb.
erzbote = mbb. erz-engel, feit bem 15. :oiabrb.
aiu1) erzbuobe erz-kanzler erz-marschalc erz-
kanicrer ufii). (feit bem 17. !v)abi'b- aud) in
'ilbicftiucn luie cr3faul — crjbumm) ^ nbl.
aarts in aarls-engel aarts-bisscliop, anglf.
arcebiscop engl, archbishop — anglf. arcengel
engl, archangel: au§ bem in fird)lid)cn 2Bortcn
bcfoitbcry beliebten lat.=gr. ^^^räfir archi- (dpxi-).
Xci'c .s>b. !:)2bl. jeigt bcffen fpätlat. 2lu§fpvad)e
al§ arci (f. ^rcuj); aber got. ark-aggilus
'Gr3engcr berubt auf gr. (ipxäTTe^o;- 3Jgl-
nod) 'i?lr3t.
eö ''li^von. mbb. i'z !!)i. Sg. (mit bem ba3u
gebörigen (^cn. es) abb. e? (Öen. es): aiiv bem
unter er gegebenen germ.äbg. ^^ronominalflamm
bcr 3. ^erfon (i-) gcbilbct; f. er imb ibn.
m
— 99
Sjjigntutter
t @fA Tl.— ef d}c 5. Mlmftücf' ein bta(cf=
riid)c§ SBovt, ml)b. o^^esch adb. e^^isc SW.
'(Saat, (Vclbfliir'; crljalten in [laicr. es est,
fdiwäb. öJ (bei lll)lanb Gfd}) 'Aclbmavt'nng',
I}cff. ey, lucftfäl. esk. 2;a» cntiprcdicnbc got.
atisk '©aotfclb, j^clbflnv' jicfit Sd)rabcr ©. 180
ju lat. ador 'S;iclt' {aix^ @rbf. *ados-).
(Jfd&c (V. m()b. asch af)b. asc 9JJ. = nb(.
escli. anolf. :^"sc Qn<\\. asli, nnovb. askr 'Gfdie';'
Dgl. nodi ^Ifditudicn. Tajn a(§ entferntere
3lnocrnianbte bic i-(lcidibcb. \Uw. jasika. (it. üsis :
(\x. öEuri 'eine '-i^ndicnart' lici^t abfciti^ ebenfo
lat. aesculus '2lHntcreid)e'.
6fcl 50^. m()b. esel al)b. esil Tl. = afödif.
esil, nbl. ezel, anglf. esol eosol, got. asilus
(barnadi aflou. osTlu, Ht. asilas) 'Gfel': germ.
asiluz ntit Übergang non n in 1 (f. .sMnimel,
3 gel, iiümniel, Äeffcl) au?- lat. asinus cnt=
lebnt; bcr Übergang non (at. n in 1 ift crft germ.,
bic roman. Spradien jeigcn nur n in ber 2(b=
leitung: fpan. asno. afrj. asne (ba()er anorb.
asne) ntrj. äne, ital. asino (ba§ lat. 2;intinutiü
asellus fommt fi'ir t)a?-- germ. 1 nidit in Sctradit,
ba c§ in feiner ronutn. Spradie für 'Gfcl' Iicrrfd)t).
3)ad auffällige anglf. assa 'Gfef (engl, ass) gc()t
nad) 9i. Iburnenfcn auf ba§ audi au§ lat. asinus
entlehnte, lautlid) forrcft entirirfcltc altir. assan
gurürf. Somit ftammt bie german. Sippe — etraa
im 1.2. nadid)riftl. :3al)r(). — au§- Italien (pgl.
bic Gntlebnung oon lat. mulus = 5DI au Itier);
ein ibg. Grbmort für 'Gfcl' giebt e§ nirgenbg im
3bg., audi nidit im 5(Itgerm. Teutfdic Spnonpma
fcl)len mit OluÄnalimc be§ in ber ^-abel üblidien,
aber in bcr tHotmclfd). ©rammat. 1755 S. 14
aly rotmclfd) ücrseidmeten Sangoljr (pgl. rotro.
Sangfuf? '.öafc', öangfdnüauj '.söammel',
5piattfuf5 '@an§'); im 9Jiärdicn aud) ®rau =
fdnmmel. — Sic ^Benennung ^cUcrefcl ift
jpäte 'Jiadibilbung nad) ital. asello (3(ffel fdieint
baoon unabliängigl
(Jf forte A. feit Sdieibner lG9ö,aiienante§ 1722
unb Speranbcr 1727 ner^eidinct ( ^cleg : DJ^eliffui'
1744 Salinbc S. 115): au§ frj. escorte '@c=
folge, Sdiu^mannidiaft'.
föfuc A. ml)b. aspe al)b. aspa (bal)cr oBerb.
aspe). 3?gl. bie genau entfprcd)enbcn anglf. eesp
engl, asp, anorb. osp: faum mit Gfd)e per=
roanbt; eber roäre 3ufammenbang mit lat. arbor
(fall» an?i *azbosV) '53aum' möglidi.
Gfölaitabc A. nierft in 9Jieif;ner§ pbilofopb.
Beriten 17;>7 S. 175 gcbudit = frs. esplanade
'ebener X^lav,'.
Gffc 5- 'ben oberb. Tla. fdieint bai- SBort
fremb gu fein, bafür meift .s>crb ober Äa min)
ml)b. esse al)b. essa (urfprgl. *essja) ^■. 'ßffe,
Jcuerbcrb bc§ 9Jlctanarbeitcr5'; fic jpcifen mit
gleidibcb. afdnreb. tesja auf germ. asjö, rccld)c§
aud) burdi ba-i entlebnte finn. ahjo üorau^Sgcfc^t
anrb(,5tnglia8, 449,1. rf, anorb. esja 'Öebm'ocr^
luanbt unb ©ffe eigtl. bic 'au§ öel)m Dcrfcrtigte'
ift, bleibt ämcifcl()aft. 5Bon Cftl)off mirb eine
ibg. 2Bj. as 'brennen' in lat. äridus 'bürr' —
ardere 'brennen' sugc3ogcn; f. ^eitr. 13, 398.
cffcn otra. m()b. e^^en ai]i). e^^an = got.
itan, anorb. eta. anglf. etan engl, to eat, nbl.
eten, afäd)f. etan; f. fr cffcn. ^Tic gemcingerm.
ft. 33erbalui3. c-t 'cffcn', ju bcr aud) al}b. mliD. äs
nl)b. 31 a§ (pgl. lat. esus für *ed-to- alö *]3art.
JU edere) geljört, berul)t auf einer ibg. SBurgel
ed; ogl. ffr. 2B3. ad, gr.^bouai, lat. edo, Ut.
edmi emi. afloü. jam! (au§ *edmi) 'cffc'. —
Gffen 51 fd)ou mbb. e^^en al)b. e^^an '>}}.
eigtl. fubftantiDicrter ^"finitio: mit gr. ^bavöv
'Speife', ffr. ädana 9L 'Auttcr' pcrmanbt.
©ffcns A. ein ald}t)miftifdie§ SBort, bem 16.
v\abrl)unbex-t geläufig, 3. 58. bei 2l)urnci)ffer 1578
Historia unb «efdireibung (S. 118, 136 — 1583
Me-faXri Xuuia (S. 9; ücrcinjclt fd)on ml)b.
essentie = lat. essentia 'SBcfcn, 3lu53ug'.
(Jffig Tl. (mit gcfc^lidicm g au§ ch in un=
betonter Silbe mic in 9icttig) ml)b. e^?!ch
li megcn fpätml)b. eszeich) al)b. e^^Th (hh) Tl.:
ein altera Sebnroort, ipofür sür ?J. al§ ein=
bcimifdic Benennung im n)eftlid}en 9^icber=
bcutfdilanb (3. 33. SBeftfalen) gilt (aber nbb.
iaetik banebcn 3. 33. in C§nabrücf al§ '2öein=
effig'). 2)cm al)b. e^^ih au§ ''"atik entfpredien
mnbb. ettik (afäd)f. *etik). afd)rocb. vin-a?tikia,
fdiipcb. ättika unb banebcn afädif. ecid, anglf.
eced, 3ufrü(}ft got. akeit dl. 'Gffig' au§> lat.
acetum. 2)em lat. Cuclliüort ftel)t got. akeit
unb fd)roei3. achiss echiss '(Sffig' am näc^ften.
3(l)b. e??ih fe^t eine S[Rittclform *atecum für
acetum üorau§, mic nbl. edik bem afädif. ecid
entfpindit (ä(}nlidic.Honfonantenüerftellung f. unter
Grlc, fiijcln, 3icge); lat. e in ber 9[>]ittelfilbc
murbc german. i. rcie auv lat. moneta burd)
münita al)b. muni^^a = StRünse cntflanb. 2^0^
lat.=roman. acetum (= ital. aceto; ba3u aud)
afr3. aisin aisil, ipol)er mnbl. aisijn aisijl nnbl.
azijn, frül) mittelcngl. aisil) ift aud) nad) anbem
Säubern gebrungcn : aflop. ocitu iaui' got. akeit?),
altir. acat. f)-üt nbb. etik 'JBcincffig' ift 311
beadnen, bar^ lat. acetum eigtl. nur 'SBeineffig'
meint. Tic (5ntlel)nung im @crm. gefd)al) im
^(nfdiluf; an SB ein = lat. vinum.
t (Jfftfljnuttcr 'bider 33obenfal5 im (Sffig' cnt=
bält aB smcitC'S (Slement ein nbb. SDort für
'Sdilamm' (nbb. mudder, engl, mud 'Sdmiu§');
ältefter l)b. Selcg: Il}urnct)ffcr 1578 Historia
Gftric^
— 100
ejtraoogant
unb S8efd)rcibunii S. 61 (bei Sttcicv 1G91 unb
%x\)d) 1711 bafür cinfad) 9}htttcri.
(Jftricö 3}i. ml)b. esterich a[)i>. estinh ältcftc
5orm astiih (hhi 9}t. = mnbb. astrak esterck,
nbl. estrik (alte 53clecie für bic nmbb. nbl. SSovtc
fel)lcn). C\" 9JJittclbcutidilanb laiidi im 3d)iuäb.)
felilt ha^i 35>ovt, bac- Öutlicv unbetaunt uiar. äl^nl)v=
fdicinlid) in cv cti^tl. im 'Jihciii= iiiiD Tonaiitl)al
l)eimiid) unb bnvd) röm. Slolonincn boii cin=
Qcfiil)«. Tic uvbcutfd). ©vnnbfovmcn astrik —
astrak becfcn fid) mit fvnbmlat. astricus as-
tracus '^^-''fl'^ltcr' = moilnnb. astregli, fl3i(.
astracu, ital. lastrico: nnd) @. 91Iei)cr Anal.
Graec.3.3 liciit fvatlot. astracum ( =iir.öaTpaKov;
äu ©runöc; iibcv bivä i^cvbältniv uon lat. as-
tracum — astricum Uijl. lat. monacus — moni-
cus unter 9)1 önd).
(^tagc {V- feit Speranbcv 1727 ak^ '3torf=
ivcvt' bc,^cutit = fvj. eta<;e.
(Stoppe (V. feit Sd)eibner 169.1 cerseidjnet
= ff.;, elappe '3tarcUi(al3'. 3. nod) Stapel.
ctlicft 'i^.U-on. mbb. ötelich abb. etalili and)
älter nbb. el^lid) ani mbb. i'teslich abb. üttes-
lich ctlesliwülich 'iviicnö einer' C^Uur. 'mand)c').
2)a& iileidie erite (Jlement jciiien audi etiua mbb.
etwd(i'les\v;i) abb. ütteswar 'iri^cnbmo'; ctiuaS
Otbb. abb. etewa^ (ju mbb. abb. ötewer eteswer
'ircjenb einer*). Tie SBori^efdiiditc bicfcS in-ono=
minalen iUe ötes öltes eddes 'ir^icnö' ift bunte! ;
man ueriileidit (\o\. ai{)j)au 'uiedeidit, ctuia' if.
oben uuD ])isli\vazuh 'jeber'.
t (Jttcr '3.H. ein fdinuib. Tialcftmort (in ber
SJerbinDuui-j „auncrbalb ISttery") '^ann eineo
Drtcö' mbb. eter abb. etar '3flnn' = anglf.
eodor ';',aun', anorb. jaöarr '^auu'.
cni) 'lUon. mbb. iuch iuwich abb. iuwili
2lffui., moui aber im Wbb. 3(b^. ber Tat. iu
lautet; v(\[. au<\[i. e(j\v (unö öowic) 5(tt. — 6o\v
2)at. (engl, you), got. izwis 5ltt. Tat. £b lat.
vos — vester Dcriunnbt ift? 3üle fonitiiien iöe=
jicbungcn beö *:^Jron. finb 3iucifcU)aft. — euer
^on'eniuinon. mbb. iuwcr abb. iuwür = anglf.
6ower engl, your, got. izwar 'euer'.
(?ule A. mbb. iule iuwel abb. luvila '^■. =
nbl. ml. anglj. üle iaui- "'üwlc) engl. owl. anorb.
ugla (eigtl. *uj;gla = got. "uggwalüj: aui-' m-
gcrm. *ii\v\valö refp. *u\v\viir> 'IJule', beut v\cU
lcid}t ein unjcrm Ubu cibnlidiey onomatopoic=
tijdiei? "'uwwö ju (^runbe liegt.
T (Suft )d)meij. '3d)aTifair f. Sd)af.
(Jutcr 931., leiten 9ieutr. (frübnbb. (Sutcr§ bei
'Jllbcruö ]"<l'> DictiDii. kk Uli ml)b. iuter fiter
abö. iilar ütiru 931. = ajädif.mnbl. üder nM.uifr.
anglj. üder engl, udder; baju mit '.}lblaut
gcrm. euder in mnbb. jeder, norbfrief. iader
(anorb. jügr). Ta§ fid) crgebenbc gcrm. üder
(eudr-) aiiv ibg. üdhr- etuiprid)t ben glcid)=
beb. ffr. üdhar, gr. ouGap (abgclauteti, lat. über;
lit. üdröti 'träd}tig fein' (finn. utar '(Sutcr');
flau, vymo (au§ *vyd-men-, urfprgl. üdh-mcn-)
'(Suter' bat anbre 3lblcitung.
etientucü 5(bi. im 18. Csabrb. auc- ti"5- evenluel
'gegebenen Aailv'; bafür in 3tielcr§ ocitnng^Muft
160."> unb bei 3peranber 1727 nur erft eüen =
tualiter (eventualiter).
CÖitö 3lbi. mbb. ewic (g) al)b. ewig = afäd)f.
ewig, ubl. eeuwig 'emig': abgeleitet au§ einem
altgerm. SBort für '(5iingfeit' ; ugl. got. aiws
'ocit, (5:uigfeit', abb. ewa '(Smigfeit', bie mit
lat. aevum '(imigtcit, Seben' unb gr. aiüjv aiei
uruernianbt finö; ngl. je.
ejatt "Jlbj. feit 3tielerc> 3citung§luft 1695
üerjeidjnet = frs. exacl 'genau'.
e£amtntereu S^m. mbb. examinieren au§
lat. examinare 'prüfen'; ha'^ Subftant. ©yamen
(= lat. examen) tritt erft fpäter auf.
ejcentrifd) 5lbi. im is. ^abrb- eccentrifd)
'pon feinem 93]ittelpuntt fid) entfcrnenb',3unäd)ft
aflronom. äBort i^in 9JJeinnerv pbilofopb. Jdericon
1737 üer3eid)net); um 17ö(j aud) fdion über=
tragen gebraud)t (^biUppi 1713 Siegeln ber 9ieim=
fd)miebetunft 3. 130). 3" lat. centrum '93litteU
puntt'.
(Jjr.ceH 931. fd)on am Sd)luf5 bc§ 16. 3af)vl).
in ;',eitungen be3eugt (3. 53. 1585) = fr3. exces
'ÜbcniuitV.
(Stempel 9c. mbb. cxempel = lat. exemplum
'^eifpiel'.
esersieren S^m. aU militär. SEort fd)on im
30iäbr. .Ürieg anffommenb ('-öerliner „ileitung
an^> Tcutfd)lanb, ä!3elfd)lanb ufu)." 1626, 6. ^uni
„unb iDcrben bio "Jluvfdniffe tiiglid) in ben SBaffen
erercicvt un^ gemnftert"» = fr3. exorccr 'üben'.
ejcpcbicrcu ;',tni. int tcntfdi. 9.1Jid)cl 1617 al-o
Jvremmiunt ucrfpottet : ein l'elinmort bev 16. Csabi'b-
= lat. expedirc 'abfdiiden'.
(Sj:,pertment 9i. = lat. experimenlum '33er=
fud)'; id)on bei .'öenifd) 1616 regiftriert.
e)cpuntert "Jlbi. fdion in 3tielery ;',eitung§luft
1695 ( -^ „berWef abr auvgcfel3t" 1 ; 3U lat. oxponoro.
ct.tcvn ;'»tm. 'ärgern, neden' ein mb. nbb.
3r>ort, bav mobl 3U Cifel gebort; ba3U tiod) bcff-
ickern iu gleid)er !ilebentung.
(&x.tvaU 931. -= lat. extractum 'SluSjug' ;
fd)on bei .s>enifd) 1616 oer3cid)nct.
ejctroungnnt 5(bi. bei ;',eiller 1642 Gpifteln
III, 3« i2 iicvundinct ( 'lk\cc\ : G. A. •'öef; 1 599 ,"\nbcn=
geiffel k Vh: an6 mint, cxtravagans 'aut5erbalb
geipiffer Wren3en'.
^ahä
101
fabe
iVftOcl Jv. inlib. fabel fabele ^•. au§ n"3. i-Mcj
lat. fcabula '(vr5äl)limii'.
fyobrif Jy. au§ fvj- fabriquc 'SBcvfftnttc' ;
fett Jvriid) 1741 ocvjcicbnct aB ciitcicbüraevt, üor-
l^er icl)on in Arcmbiuövtcvbüdicrn (Spcvanbcr
1727).
»vflcabc A-. icit opcvnnbcr 1727 unb A^cinalj'
^■»anbbud) 1775 ucrjcidittet : au§ fr3. facadc
'3>orbcrfcitc cinc§ i">Quic§' (in ?iirttcnbad)y
Architect. Civil 1628 faziata nad) bcin ,^stal.).
?ya* 9i. mbb. vach ai)h. fah (hh) % 'Icil, %b'-
tcilnnt^ einer ;:)iänmlidifcit, einer 2Banb, 9)^aner :c.'
andi '3>orriditnni."(, nni5ännnni.i im SÖaffer für
^■ifdifitnti, /"s-ifdiiuelir, Aaniiticflcd)t im SBaffer' ;
jn (elfterer 'öcbentunn jicl)t man nr. ncc[r\ 'Sdilincie,
jvaüe, mfdierreuic', maö (autlid) aniiinc^c. Tod)
mun man für ba^o bb. ©ort, foiiiic für angif.
fsec 'ocitranm, oeit' oon einer alUiemeinen
©ninbbebeittung, etma '3lbteilnnii, räitmUd}er
ober 5eitlid)er leil' ausgeben. 3ubb. fügen. —
= fad) 3(Di.=3iiffir auv ml)b. (nodi febr feiten)
vach in manecvach zwivach, ai)b. nod) nid)t
torbanben; mannig fad) eigtl. 'mandic ?(btei=
langen babenb' ; übrigen^ beitjt mhb. vach audi
'[yalte', unb e§ fann =fad) als ©uffir mobl
eine 9tad)bilbung be§ älteren Suffire§ -fall in
manecvalt 'mannigfaltig' fein.
fät^cln ;-)tm. junge 9teubilbung ju Jyncbcr.
tyätficr d)l. feit etroa 17« «J— 1750 (mit bcn
9iebcnformen 5 c diel J-odier Jod)!); mäl)rcnb
Stieler 1691 baf ür nur crft ^- e di e r J- o d e r ^- u d e r
bat, bietet 3(maraiUbe5' (Vrauenjimmerlenfou 1715
}Vcd)cr ivod)cr, Sonnenfed)cr, Steinbad)
1725 5äd)er, 1734 3^cd)cr {yädiel, r\n)d)
1741 (Vöd)cr (Väd)er (Vedjcl. Tstt iöofmann§=
lüalbauy u. a. auSerlefenen ©ebiditen 1725 VI,
28 bafür „3d}attcn= ober Sonnenfadier, Sonnen^
fd)atten"; bei iBrorfeS I 217 Jciditeldien; bei
Sogau 5, 82 ("yädiet; bei @rimmeli-.baufen
SimiUic. 476 SÖinDfad). Gtma um 1750 mirb
jyäd)cr beoorjugt (^öobmer 1752 Dtoal) S. 1U2,
üon Sdiönaid) 1754 ^Jceolog. 25>b. 3. 131 nid)t be=
anftanbet; 1756 Uitcilc über ba§ i^erbaltcn ber
DJienfdien 3. 463 al§ Jiidier Jv. unb Jvodit
gcbraudn; .^^cnncS 1788 Wand) ^^crmäon I,
345 als ?-äd)ev Tl. mit ber erflärenben mif;--
notc „eventail" gebraud)t). 2Babrfdieinlid) be=
ruben bie nerfdiiebeneu l'autformen DeS SBorteS
auf Umgcftahung beS frübnbö. 3'odier Aurfer
'JÖIaSbalg'. 3'" IS. ^cii)tl). trerbcn fdiroäb.^
augSburg. ©cnbcliu (auS frj. eventail), nürn=
berg. Aurfcr,fd)(ef. Sdiatten, öflreid}. 2Baber(,
nbb. SÖaier, iiföl.?. äöebel, Goblenj 7vod)t,
nbrbein. ilB c i b e r, berlin. ^- c d) t e l, prcuf;. 3" u d) e l
als Si)nom)ma angegebeit (Xuej 1652 Nomencl.
47. 84 überfeljt fr^. eventail mit Söebel 2Be()=
rocbel 2B c 1)10 ab el, Secao 1697 Les Fa<;ons
de Parier 3. 218 mit ©äberl).
?yncit 9t. fd)on feit .s>cnifdi 1616 unb 3tie(er§
;)Citungv'luft 1695 alS '3ummc' regiftriertf^-Beleg:
(j^nmmck-'baufeu 1669 3implic. 111, 13): auS
lat. facit 'eS madit' aly StcdjnungSroort ber
33ud)fübrung.
tyarfcl A: mbb. vackele vackel abb. facchala
Jy. = afäd)f. fakla, nbb. nbl. fakkel, anglf.
faecele (fd)on um 7.80 alS fecilcc bejeugt) 'Aarfcl'
mit ber an SB.v pak (al)b. dahhazzen 'brennen')
angelcbntcn llicbcnform {)»cele: Scbnmort auS
lat. facula, baS bcf. in ber Äaifcr^cit für fax
(facis) 'Jadcl' eingetreten ift; auS bem 9ioman.
ügl. afrj. faille, proo. falha, poilug. facha an^
facla. SBulgörlat. facla ftatt fax roirb im Ap-
pendix ad Probum (©ramm. Sat. IV, 198) ge=
mißbilligt. 2^ic (Sntlcbnung inS 2Öcftgerm. gefdiaf)
in einer ©rbf. fakla, morauS roeftgcrm. fakkla
entftebeu munte. ©crman. 3nnoni)ma finb nbb.
blas = engl, blaze, nbb. blyze = anglf. blyse;
im 16. ^al)v{). in ^öaiern unb am Cberrbein
(aud) int 33rei§gau uad) öunger 1586 Ling.
German. Vind. K VI) lortfd) = nbl. toortse
unb in 53öbmen 5?orbul5e (bei 33. 5(. TvontanuS
1613 Diction. 984); allgemein aud) 2Sinblid)t.
(yflCon A: = fr3. facon (auS lat. factionem)
'jyormgebung, Jyorm' in ber 2. ^'öälftc beS 16.
3a()rbS. als Jason (iOIatl)cfiuS 1562 Sareota
150^) unb gebud)t bei A^enifd) 1616 alS Jatfon
(roobl nad) ililian 1599, ber fatsoen alS nbl.
bat); int 17. 3<i^)i'f)- feit bem 30jäf)r. Kriege
allgemein Jvacon, fo bei Siebe 1686. Xk
Aormel sans Facon feit 3d)eibner 1695 geläufig
(^eleg: 3toprc 1728 ©eDiditc I, 75; II, 137).
S'ßctotmn dl. fd)on bei @rimmeb?bi^in"en 1669
3implic. 369. 501 (fd)on im 16. ^saijxi). engl, fac-
totum): auS lat. fac totum 'mad)c 2{lleS'.
fabc 2lbi. aus fw fade (roober and) engl,
fade) int 53eginn beS 18. ^sabrbS. übernommen
(58cleg in ber .s>amburger 3tfd)ft. Tei^altc2:eutfd)c
1730 3. 2S7); bei Spcranbcr 172 < ift cS nod)
Ttidit t)cr3eid)nct (3d)eibner 1695 bat A^bcffe
'ungereinu unb abgcfd)marfteS Seng')- Hbcr ben
Urfprung oon frj. fade f. 9)let)er=2übfc in
©röberS Stfd). 19, 278.
groben
— 102 —
^Q^rßeug
O'flbcu 9Jl. mlib. vaden vadem alib. fadam
fadum 9)^.; ügl. ajädif. fathmos 'bcibc aibrnic^^
ftrccttc ÜIrmc', ani}!)'. fa?])m 'bcibc ausgebreitete
2Irmc, Umanuunii, 3dmB, '-Pujcn' engl, fathom
'Älaftcr', Qiiovb. i'aömr 'beibe 3(vinc, Stufen'.
Stls" ©ninbbcbciitung evgiebt fidi 'Um jiianmtiig mit
beiben 5(rmeii', ivac- aU:- l1Jat"; genomincn lucrben
f onntc ( f ..H l a f t c r ) ; bolicr a a b e n alv ll^af; im(viigl.
Diovb. '3ibb. lliM. , ioiuic auv letzteren bciöcn übcrnom--
mcn im llil)b. Tie iil)b. '-öcbeiUung 'Jiluin' ift eine
jüngere ßntiuirflung ; eigtl. 'i'oüiel ©am, ak-
man tnit nitv^gcftrccttett Firmen abmint'. 2ic
©nutbbcbeutung 'Umfimnnung' ergiebt fid) au->
got. faj)a a-. = ml)b. vade ,1. 'oaun, Umjäu^
niing*. ivür bie Sippe ift eine germ. 2l\^. fef)
fa|) ~ oorgerm. pct pot norauv,^uicl3cn, bic jitr
gr. !ffi3. TTer in TreTdvvuui 'niivbrciten' inib su alt-
h)inr. etem *,'vaben' (für *petemä) ftimmt; lat.
patere 'offen fteben' liegt tueiter abfeitc^.
Oragot ■JJ. feit .s>enifd) IGIG yerjeidinct: nu§
ital. fagotto '.s>ol,Uilnv'inftniment'.
fttbtß 3(bi. erft nb^., feit bem KJ. ^abrl). im
Cberbcutfdi. allgemein üblid) iinb feit 9Jkaler
VM pcvjeidinct (aber bei yutl)er fel)r feiten; ;
ju obcrb. fal)en = fangen.
foM 'Jlbj. ml)b. val (@cn. wes) 'bleidi, ner^
roclft* al)b. falo (9iom. falawer) = afäd)f. falu,
anglf. ffalo (öen. fealwes) engl, fallow 'falil,
falb*, anorb. folr 'bleid), blatV (ogl. falb). Ta-
311 urücrnmnbt lat. palleo (für *palvoo) 'bleidi
fein' — pallidns 'bleid)' — pullus 'bunfcl', gr.
iroXiöc; 'grau', afloü. |)!avü 'lueifdid)', lit. pälvas
'falb', ftr. palita-s 'grau', ^ei biefer Teutung
ber SiiH'c bleibt hav ch non oberb. rl)einfrdnf.
falch 'Mul) ober ''^'iferb ron fabler ("varbe' —
gfalchet 'fal)l' unerflärt. 5lu'5 bem ©crm.
flammt bie Siiu'c von ital. falbo, frj. fauve
(»gl. and) braun, blonb, blau unb grei'öi.
fai)nbcn ;')tn'. mhb. vandcn ahb. faniön 'be=
fud)en' --- afäd)f. fandöjan, anglf. fondian 'prüfen,
crfud)en, forfd)en': iwol)l ^^ntenfiubilbung ^u 2B,?.
fenj) in finben (ugl. mnbl. vandcn 'iicrfud)en'
nbl. bial. vandcn 'eine il^öd)nerin befud)en'j. Xic
auffällige Xebnung ä im 'Jihb. une in abnbcn.
^af)nc iv. (im Cbevb. unb :Kl)einfvänf. I'hift.)
inl)b. vanc DJl. 'Aabne, ^i^anncr'; in biefer ^e=
beutung bat tav' "ill)t>. bO'? .Hompofitum tinndfano
Tl., uiäbrenb fano mcift 'lud)' bebeiUet (ogl.
ougafano '3d)lcicr' — lialsfano '.öalytud)' ) ; baju
got. fana 'lud), l'appen', anglf. fana unb güj)-
fana Tl. '.^iampftud), /labnc* — engl, fane vanc
'ivaljue, 2Betterfabnc', nbl. vaan '("yabne'. ;',u
©erm. fanan auv porgerm. pono-n- ftcllen fid)
lat. pannus 'Stürfd)en lud), i!appen', ajlou.
opona '93orl)ang' — ponjava Jy. 'Segel'. Ta^i
piclleid)t aud) gr. irrivoc; 9J. '(^eumnb' — irnviov
'Spule, Spinbel'. ©ine ibg. ÜPerbalui3. pen er;
fd)eint in aflou. pina (peti) 'fpannen, bangen',
lit. pinü pinti 'flcd)tcn' — pinklas '(§efled)t'.
— 3(ltgerm. gun|)fano 'Äampftud)' brang mit
ber ^ebcutung 'j'vabne' in§ 'lioman. (pgl. frj.
gonfalon, ital. gonfalone), niäbrcnb bem Simpley
(ugl. afrj. nfrj. fanon 'Sappen'), afrj. aud)
',lal)ne' unb fanion '^•äl)nd)en'. — J^-äbnbrid),
jväbnrid) 9JI. eine erft nl)b. iöilbung aihi ber
fürjeren 5'ovm inl)b. venre {ba§' nl)b. d ift nl)b.
(Jutiuirflung mie in fd)aub ern, min ber) al)b.
faneri ^Jl. 'i}abncnträger'.
jjäljrc ?f. mhb. ver ^. !:)}. '^äbre' = nbl.
veer, anorb. ferja (engl, ferry barau» eiulel)nt).
i^gl. nod) al)b. mbb. varm 'i)cad)en, Aäl)rc',
aud) al)b. fcrid ^1J. 'navigium': mit Jcrgc ju
f ab reu gehörig. S. ^;]3raajn.
fahren otro. mbb. varn abb. faran ft. ;3tn).
'fid) von einem Crt jum aubern bcipegen, geben,
fommen' = got. (feiten) faran 'manbcrn, jiebcn',
afäd)i. anglf. faran 'fid) fortbeiucgcn, jicben'
engl, to fare 'fid) bcfinbcn, (jd)led)t ober gut)
geben', anorb. fara 'fid) bciucgcn' (uou icber 5lrt
ber iöeipegung). S3. far bat in einem (got.)
farjan (abb. ferian mbb. vern) bic 33ebeutung
'ju Sd)iffc fahren', iwaS an bic unter Jyäl)rc
bemerften llcomina aufnüpft. ^a\] 'Jvortbemegung
icber "Jtrt' ©runbbcbcutung ber germ. 2Bj. far
ift, 3eigt aiui) führen. ;)Ur ibg. SBj. per por
vgl. gr. Ttöpoc 'öang, Tiird)gang' — TTopeOuj
'bringen, fahren, überfelicn' — TTopeüeaGai
'gehen, reifen, marfd)ieren' (alfo aud) im &v.
bcfteht eine iVcigung jur 33ebeutung 'ju Sd)iffc
fahren' bei STw irop). afloo. pera (pTrati) 'fliegen',
ffr. Sßj. par 'hinüberführen', lat. peritus 'er=
fahren'. — fahrenbe .s>abe mhb. varndehabe
— varnde^ giKit ahb. faranti scaz.
faljrläffig %t>\. urjprgl. um l.ldd 'faumfelig':
alfo eigtl. 'im (*i)ebcn, im benehmen ober ,nan=
belli läfiig'.
^afjrt ?(. mbb. ahb. vart Jy. = afdd)f. fard
'Jyahrt', anglf. fyrd ferd Jy. 'Jyahrt, .^rieg§jug,
au-ö^iehenbcö .'i>eer', anorb. ferö Jy. 'J){eifc' : gcnn.
fardi auy Porgerm. por-ti-s ju üBJj. por in
fahren; ugl. and) fertig.
Tvnljrtc a. eigtl. '^^lur. ju ^ahrt ml)b. ahb.
varl A. 'Aiihrte, '){eife, Jyahrt'.
Jyaljr.KHfl -^i- lyicbay unter ,"slotte crnjöhntc
frühnhb. Sd)iffc^Kug eigtl. = '("ylottc'; mxxb
in biefer folleftiüifd)en 58cbeutung (mohl al§ nen=
mobifdieö ißort) uon bcn älteren Arembuiörter^
büd)crn <Stielerc> ocitungv'lufl KiO.'), Spaniüiu§
1720 u. a.i angeführt. Seit iJlbelung mirb hav
eigtl. nbb. Ji>ort al§ fd)riftfprad)lid) gcbud)t.
fafO
103
faftcn
folb 5löi. iDcntifd) mit fa()l (raic gelb mit
bial. c\äl), bod) fo, hai] im 16. ^ßW- ta()l
a\-:- nbb., falt» al§ ()b. gilt (im Sdiiüäb. fel)lcn
fal)l itnb albi. Öutticr gcbraudU falb unb
ja 1)1 labcv ^■J3ugcnl)agonv> nbb. '-Bibel nur fabli;
falb luivb beim aud) bei 31iaaler 15G1 ncr^
3cid)net, iüäl)vcnb Cil)t)träuv Siav. 118 fael Ijat.
t 'tyalM d'- 'Jaltcnbefaö' crft nl)b., an^ frj.
ital. falbala, luohcv aud) encjl. furbelow.
JValtc OJI. ml)b. valke al)b. falcho SDl.
(= iit)i. valk) „'i'iamc bev D^aubooiiclgattung,
fpcv ilivc'!' ti)piid)cn iHnlvctciv, bev SDanberfalfen.
3lnovb. falke. engl, falcon [)aben lei)naiürtlid)cn
(Sl)arafter, ba^ üblid)c mar auorb. vali- ('öcr
2Bclfd)c, Jieltc'), anglf. wealh-heafoc ('mcljd)cr
Öabid)t', b. b- bcr oom Sübmcftcn fommenbe,
ber SBanberfalfe, falco peregrinus). ^"bcficn
ift Falco alÄ t)orbiftorifd)cr Gigennamc nid)t nur
abb., bei ben Sangobarben, ©cftgoten, galliid)cn
j3-rantcn (Fauc, Faucon) gcfid)ert, fonbcrn aud)
bei ben 'J(ngeliad)fen (Westerfalcnai, fo hai] ba^
3urücftrctcn bc§ 23orty bort fccunbär crfd)cint.
^■>ic5U fommt nod) bcr S^oltöuamc ber Falcho-
varii 53citr. XX, 299. Sufllcid) mit bcm älteften
S3eleg für bic Ivalfenjagb, mit meld)cr ber 3}ogel=
namc eng ocrbunben bleibt, finbct er fid) fpät=
lat. um 340 bei ^siü. mrmicu§ 9Dkteruu§, ha--
nad) in allen romanifdicn 3;irad)en, mit %ui^'
nal)mc bc§ frül) abgcfpaltencn 3.8allad)ifd)cn, unb
im 3['Httelgricd)ifd)en. 3?on bcm fd)impfir)in-tlid)
belegten lat. falco (au§ falx '©idjcl') für ben
'Äxnmtmjcbigcn' — gcbilbctrüicnaso'groftnäfig' —
läßt fid) nid)t ausgeben, ba bic Ärünnnung ber
flauen fein fpe5ififd)c§ Äenn3cid)en beS Ja'fcn
ift: fpäteflcv 'äluftretcn neben bcm ^eb^cn im
JRiimänifdicn beuten bier auf (Sntlebnung, bic
mit bcr ^agbart erfolgt fein mun. iC'un @er=
mamfd)en lucifcn bic ©igennamcn für SÖort unb
^sagb auf eine 3cit jurüd, bic t)or ben fpätlat.
S3clegcn liegt. @egen bic Slblcitung au§ faljl
fpndit, hah c» roobl fable ?valfcn gibt, bcr J-alfe
an fid) aber nidit fabl ift. Grfldrung auö fallen
mit k-3uffir — pon bcr ^-angmeife „ber Stöner",
mic .\>abid)t „bcr ©reifer" — fetjt u)egen ber
fd)mad)cn Jonu t)orau§, bon ha^ SSort an bc=
grenster Stelle 3ugleid) mit ber 33cise crfunben
rourbe unb fid) mit ibr verbreitete, al§ habuk
= .s>abid)t fd)on allgemein üorbanben mar.
Äelt. •:}JroDenien3 fd)eint auvgefdiloffcn : bic 3nfel=
feiten cntlebnten felbft mit bcr ,Vgbart bai anglf.
heafoc i'f. ,s^abid)t); cbenfo finb in§ 3bman.
burd) Die ^uigb früb bcr 3Jamc bc§ Sd)merl,
IPäter öe» ÜJcrfalfcn, nad) ©allien früb bcr
be§ 3 per bcr § übertr-agen. 2luf 2(fien, ba-^
feit bcm 13. ^sal)xi]. ben Safcrfalfen impoitiit.
fübren in älterer ;5cit feincrlci etpmologifd)c
;-)Ufammcnbängc; autbcntifd)c ocugniffc für bic
■iÖcisc enfticren bort crft au§ pcrbältni»mäf;ig
febr fpäter ocit. Xic iUmft unb bic mit ibr
pcrtnüpften '-öenennungen flammen, fo oiel fid)
überfcbcn täf;t, auy (Germanien jur ^eit bcr
rümifd)cn ilaifcr". ®. ^aift unD ügl. 3citfd)r. f.
frans. Spr. u. ^itt. XIII, 2, 185—87.
foücn 3tw- n^bb. Valien abb. fallan ft. 3tn).
= anorb. falla, anglf. feallan engl, to fall,
afäd)f. fallan ft. 3tm. (got. feblenb, bafür driu-
san). Oerm. SBj. fal-1, porgerm. phal-n cr=
fdieint im ©r. unb 3fr. mit präfigiertem s al§
sphal; pgl. gr. acpdWuu 'fällen, ftürsen' —
cfopdWouai 'fallen, fid) täufd)en'; lat. fallo be=
rubt unminclbar auf 21^5. pbal 'täufd)cn' ; ffr. SBj.
sphal 'roaufen' ; aud) lit. pülu (pülti) 'fallen' ;
baju aud) ffr. phala 'bic reife abfallenbe {yrud)t' ?
— 5\ali 931 mbb. abb. val (@en. valles) m.
= anglf. fyll 'iyail, lob, 2}crberben'. — ^-allc
y^. mbb. valle abb. falla Jv- 'ö'^üc, decipula'
= anglf. fealle %. 'laqueiis, decipula' (engl,
feblenb), nbl. val ';\-alIc, 3d}linge'.
foüiercn 3tiu. in bcr 1. iMlftc ht^ 17. Qabrb§.
allgemein = 'betrügen' (fo bei öcnifd) 1616);
im tcutfd)en 9Jlid)cl 1617 al§ mobifd)e§ tymixb'-
mort aufgcfübrt: mit (Scfd)äft§au&biiiden (f.
53anfcrott unb Äaffc) aui-' bcm 3tal- über-
nommen (ital. fallire 'banferott merben').
folfrf» 2lbi. mbb. valscli (abb. *falsc md)t
bcjcugt). 3itin»i"^cnbang mit lat. falsus ift
roabrfd)cinlid) megen fpätanglf. fals engl, falsa,
norb. fals, bic beutlid) bcm 2at. entflammen.
Ta jcbod) lat. falsus in unücränberter Sautform
fein altcö s bcibebielt (ogl. itnl. falso, fr3. faux
au§i afrj. fals), fo fann an bircfte Gntlebnung
au§ bcm 2at.:iRoman. nid)t geDad)t ipcrben (anorb.
falskr ift bcutfd)cy Sebumort be§ 15. 3öbi'b§-)-
3Babild)einlid) ift nad) 2B. SRcpcr^Sübfc mbb.
valsch eine relatio junge 9ceubilbung (rgl. fein,
wad)) 3U abb. gifalscön fgifelscen) 'fälfd)cn',
öa§ einem lat. *falsicäre 'fälfd)cn' entflammt.
3>crmutungeu über Un)craianbtfd)aft üon mbb.
valsch mit lat. fallere. gr. aqpdWeaöai (f.
fallen) finb faum ftid)baltig.
=folt, =fältig 3Ibi.=3uffir mbb. -valt abb.
-fall; ogl. got. fall)s, anglf. feald engl, -fold
(nur nod) in twofold 'Doppelt'), anorb. -faldr:
gemeingerm. 3uifir 3ur 53ilbung oon 93lultipli=
fation&sablcn in Übercinftimmung mit gr. TrXdöioi;
in bi-TT\daio? ;c. (aud) biTTa\TO(; 'smeifad)') für
pltios, f. falten unb Gin f alt.
falten 3tm. mbb. valten abb. faltan urfprgl.
faldan = got. fal|)an, anorb. falda, anglf. feal-
dan engl, to fold : gemeingerm. ©3. falj) 'falten'
poltet
104 —
5'autnfie
oorgcmi. plt vc\[. afloo. pleta plesti 'flcditcn',
gr. biTrXdaioc; 'jaicifältig* (j. unter =falt), ffr.
puta '^aitc' n'u' pulta. — ^"yalte Jv. inl)b. valte
al)'ö. fall Ü}i. 'Jvaltc' ftimmt al^ uvucriuanbt ju
ffr. puta '(}altc' (auy *pulta). 3{uv einem nenn.
5altftuf)l (anglf. fyldstöl) — jcljt ju ("s-clb^
flu[)I umgcbciitet — cntftainnit bic ncucvbtniv5
roicbcr ine llclib. übernoniincnc 2wvc con frj.
fauteuil; ügl. mlat. faldistoliuin faldistorium,
ital. faldistoriü.
3-oltcr 5.1J. crft nl)b.; bofür ni()b. vivalter
(aud) zwivalterj 'Sd)inettcrling', i>ai-' n()b. Tla.
in jal)lrcid)cn 2>aiianten beraaljren: fdimeij. fi-
falter(e) pfif-falter z\vi-falter(e), baier. feifaltr
faierfaltr (^eucrfaltcrj feinfaltr weinfaltr bein-
faltr, fd}roäb. baufaltr baufaltr (z)\veifaltr bi-
faltr. öftreid). weinfaltr. cr.^gcbirg. - oberpfä(3.
„3nieiivM"a(tcr oiueifelöfaltcr omciielöfaltcr" ; i)a=
JU nod) ucrein^clt üolfötiunlid)e ilonuionta mic
baicr. „AalterüOiiel, ,'^äd)crf alter", bann audi
„lagfaltcr, ^Jtaditfalter ujui." ^- alter — auf
^ctomiiofition bicjer 5ücncnnuniien berul)enb (f.
21 ar, aud) Cid) fei — iiebört bor Öittcraturiprad)e
erft in unfcrin ,uihrl). an (feit Cfcn l<s3(j lliatur^
gefd)id)te V. hCA'); 5(belunii unb (Samre finb
bic crftcn, nield)e t>a'-:- Simpler t)er,^eid)ncn (aber
oI)nc ^itteraturbeleg). Xa jene 53enennuncicn
für bcn £d)mcttcrling mefcntlid) oberbeiufd) finb,
bürftc Aalter aud) eigtl. oberb. fein. 2)a§ Örunb-
lüort ml)b. vivalter (nod) i)i i^onn fifallr, in
Solingen fifciulstr) cntfin-id)t bem al)b. vivallra
= afäd)f. fifoldara, anglf. fifealde, anorb. 11-
frilde '2d)metterling' (baju nbl. vijfwoatfr 'eine
3lrt Sd)metterling'): eine gcmeingerm. rcbui.ili=
jicrte 53ilbung, bie an lat. papilio (baraud mnbl.
pepel luohl aud) fd)n)ei,v pipolder, fübiueftfät.
pipeldrn 'Sdimetterling'j erinnert. Weitere £i)-
noniima f. unter Sd)metterling.
fal.KU ;)tu). ml)b. vdzcn valzen al)b. falzen
'jufammcnlcgcn'; Aal,^ 9)]. mbb. valz 3L)J. 'Aal,^,
J^ugc'; ba^u al)b. anafalz 'ilmbofj' unter 31 m-
bofj. 2)ic barin ftecfenbe germ. 2Bj. fall 'ftofjcn,
fd)lagcn, hämmern* unrb mit lat. pellere (au^
*pelderc) 'ftof;en' auf eine ibg. 2l\v peld jurücf
geführt, bie aud) in ^il.^ ftcrtt.
familiär 3lbi. burd) ba<-> 17. ^abrl). üblid)
(Seleg : Sdniinnuö 1 (mT ^reunb in ber 9iot 3. ;52) ;
ba.ui JVnmilinritnt (*-ikleg: ;ici(lcr ](Jl<i (iinfteln
1. '■>](}) bei iJicbc KJsO iicr3cid)nct: auv> lat. fa-
miliaris familiaritas.
Familie a. ciit nl)b., bafür a{]'i>. anbb. lü-
wiski 11J. = mbb. hiwische (f. unter .V>eirat);
ahti. ml)b. and) hüs uiie nbb. s^am- bafür bei
Sutber berrfd)t unb nod) beute fo gebraud)t luirb.
Jamilic ift erft um 17<mi eingebürgert (erft
mHfdi 1741 unb 2(belung bud}en c§); ©panutiu§
1720 bud)t familia. Siicranbcr 1727 ücr;;cid)net
al-^ ArcmbiuoHc familia famille, fo ta\] alfo
lat. familia unb ba?-' urfprgl. gelehrte frj. famille
im Teutfd)cn erft mit einanber fonfurricrt hätten
(nad) Artfd) 1741 fd)ei)it 3unäd)ft fr^. 3(uc.fm-ad)c
überiuogen ju haben). Tic Aorm ^amilic
fd)on in Idubmigii tcinfd).=engl. Öcj-. 1710 unb
bei 9JJcnante§ 1722 3(uv.crlcfc]ic 'i^ricfc S2. 172.
443. Familiarität ift ältere (inllehnung.
fflmoö 2(bj. um 17<hj (mit ber frj. l1Jebcn=
form fameux) auftretenb unb feit Stielcre oci=
tungöluft 1695 (= 'anrüd)ig, übel bcfd)ricn,
ehrloö'j unb Speranbcr 1727 ner5cid)nct: an^
lat. famosus 'uon groncm Oüif.
(yaitttttfcr 'M. bei Siicranber 1727 crft in
lat. ©eftalt aiv fanaticus gcbiid)t, iiuihrcnb l'ub=
luig^o teutfd)=cngl. Öcr. 1710 fdion fanatifd)
aufführt; bie iföortc fd)cinen bem 17. ^Vbvh-
nod) 3u fehlen; fie beruhen auf fr.v fanatique
(Cucllc lat. fanum 'lempel').
foitflcn frühnhb. f a heu ;^ta). mhb. vähen van
ahb. fälian ft. ^tiu. 'fangen, ergreifen' = got.
f;ilian. anorb fä. anglf. fön (für *fühan auy
*fnhan;cngl. fehlt i: gcvnt. äB.v fanli (luorau&fäh
fäh) unb mit grannnatifd)cm iIBed)fel fang. X'xc
Aorm fang ift eigentlid) nur im ^^arti3. unb^
'43rät. bercd)tigt, bringt aber im 9tbb. fchr
früh iny -^.'räfeuy: afäd)f. fangan (nidit im 00=
lianb) neben fähan. ;^uthcr bot meift fahen
(= mhb. vähen) im ^U-äfcn-5 unb fo i)cr3cid)net
cy aud) DJkalcr ir)01. 9Jod) .s>eluig 1011
Orig. Diction. German. 114 gibt fahen alö hb.,
fangen al» nbb.; fangen al§ hb. ^^U-äfcn§
ber Sd)riftftn-ad)e bud)t Sd)o«el 1603. 3(uncrhalb
bcv (i)erman. iicrglcid)t man ber germ. Sippe bic
unnafalierte Ä33. pak in lat. pax pacem (eigtl.
'^öcfcftigung":'.); ba3u nafaliert pango ("^^art.
pacliiiii) mit g für c?. ffr. pära 'Strid'; imfal-
loö erfd)cint äl?3. pak in germ. füg. f. hb. fügen.
— Aang 3)1. mhb. vanc ahb. fang = anglf.
feng '(^riff, Umfaffung'.
Srnnt Tl. nbb. Aorm (vgl. nbl. vent 'Äcrl')
für mhb. vanz d)]. 'Sd)alt'' nod) in mhb. alfanz
eigtl. 'hergelaufener Sd)alt'.
t^nntttfic A. unb Aantaft 9JI. fd)OJt fpät
mhb. fantasie fantast an^ lat.-gr. phantasia
phantastes; im 10. ^"sahrh- ndgcniein üblid).
^''^m 10. ^'sahrh. mclfad) Aantafci) (3. iö. 9JJatl)c=
fiuö ir,02 Sarepta 2cSlb, in .'pcupolbö Diction.
1020 iicr3eid)nct). Aantaft, mofür Öuther
„£d)marmgcift" üorsicht, üerjcid)nen S. 3iot()
1571 unb.s>eupolb 102Ö, foiuic .s>enifd) 1010 imb
3d)oUel 100:5. '■4-^hQntciflcrei fd)on bei örim=
melehaiifc" 1600 Simplic. III, 23.
^arbe
— 105 —
foften
«Jarbc ?(. ni()b. varwe a()b. farawa i\.
'^arbc': fubflamiüicvtcy Acnt. bc'g 3(bi. m()b. var
(ficft. varwer) 'farbiii, gefärbt' al)b. faro ^hm.
farawOr) ; v(\l. iibl. verf. Tay 3©ovt ift mobl
ivcfentlidi foutincntal, braiui aber iiad) ^Jiovbcn
üov: bän. farve. idiiucb. fär^^.
(^arcc i^-. bei Siicranbcr 1727 nodi nid)t bc=
jcitöt, rciiütvicvt bei ocblcv 173.1 unb '^Ibelunci (al§
'3-lci)difiill)el' unb 'Äoniöbie'): auy fr;;, farce.
i^avn 9Jl'1J. ',\anifraut' in()b. al)b. varn
varm = nbl. varenkruid. ani;^lf. fearn engl.
fern Mavntvaut'. Ter 3S>cd)icI uon n unb m
im 3tl)b. dM)t). bcvul)t auf '^tnglctdntng bc&
©uffiyeö na- an bcn anlautcnbcn Vabial (ugl.
al)b. feim ju altinb. phena, alib. bodam ju ffr.
budhna). 3"ii-"n fclilt bcm 3lnovb.; bod) vqL
fd)ireb. biol. fänne (igl. *ferne). 3'ucifeüo§ ift
bic ibg. @rbf. porno-, bie mit ffr. parna 9?.
'(Xütjel, Acbcr, Qanb, "^latt' ibcntifd) ifl; Jarn
Qlfo eiijtl. 'fcbcräl)n(id}Co 53latt' (gr. irTepiq
'^arnfraut' neben -n-Tepöv %3'cber'j. 2Batir=
fd)cinlid) geboren baju aud) lit. papartis. rufi.
paporotl (afloü. *paparti) '3^arn', foiuie altgaü.
ratis iau^i *pratis) = ir. raith, breton. raden
'i^amtraxit' .
t^arvc dJl. nt()b. varre var abb. farro far
SJl. = ubi. varre var 'Stier', anglf. fearr 50].,
anorb. farre 9JI. '©tier'. 2(uf ©runb ber lu-
gcbörigen ^emininforin ivdrlc muf; (Sntftcbung
ton rr auv rz (rs) angenommen mcrbcn lügl.
bürr, irre). Cberb. Siinom^ma unter iöulle.
— j^ärfc ty. (bem Cbcrb. fremb; bafür jdnüäb.
Äalbcl) au§ m[)b. (mb. nb.) verse g^.; ngl.
nbl. vaars 'junge Äu()' (neben vaarkoe 'junge
ÄuI)'); e§ röäre got. *farsi. @en. farsjos: engl.
heifer 'junge ^ul)' au§ anglj. heahfore heafre
5. 'junge fiub' fdicint Jarrc, iVärfc al§
jrceitcn Icil ber oufammenfcöung ju entbaltcn.
Ter Stamm farz fars fe()rt in bcn oermaubten
©pradien nidit ganj genau raicber; bodi flingcn
gr. TTopi!; TTöpTK; 'junge§ S^inb, <5^ärfe' an;
ebenio ffr. prsati 'meitlgcflccftc ^ui)' (Jcmin.
ju prsat 'geiprcnfclt, geflccft')'?
tjörfe l unter Jarre.
farscn otm. mbb. varzen (audi vurzen
verzen) 3U abb. ferzan 'farjen' = anglf. feortan
engl, to fart 'fai-jen'; anorb. (mit Umftedung
bc§ r) freta. ©crrn. SOB5. fert au§ gcmeinibg.
perd in glcidicr ^öebcutung; t)gl. ffr. SBj. pard.
gr. irepbeiv, lit. perdzu persti. ruff. perdetT.
^•ofon )Sl. mbb. abb. fasän fasant 901. au§
lat. fasianus {— gr. opaoiavö<; 'SBogel Dom ^b^fi»
in Äoldnö') '("vafan', roober audi ital. fagiano
= ni- faisan afrj. faisan faisant (barauS mittel
engl, fesaunt engl, pheasant).
filuge, ett)moIogiirf)e--' SSbrtcröuc^. 6. SUtfl.
(yaffftiuc A: feit Siebe 1G86 unb Stieler§
oeitungc^luft IGO.'j in ben Jvcmbmöilerbüdiern,
feit Steinbad} 17.84 unb Jyrifd) 1741 allgemein
ücr.^eidinct : aus ital. fascina, frj. fascine '$Reifig=
biinbcr.
tyaftftinß 9J]. (eine baicr. oftreid). Tialeftform)
mbb. vasclianc Tl. ',3aitnad}t'; mie e& mit
5aftnad)t äufammenbängt, ifl nodi unaufgefldrt.
fafcln otiü. 'irre reben' erft nbb., Slusläufer
üon abb. fasön 'auffpüren, bin unb ber fudien';
bie§ aber mobl uidit ju ffij. fas in Safer.
t S^fifclfc^tocin ^. '3urf}tfd}roein' au§ m[)b.
vasel Tl. 'ber A^ortpflansung bicnenbc§ männ=
lidic§ i^icb, o"ditüicb', u'oju mbb. vasel abb.
fasal^i. '3ungc^^, l)tadifommcnfdiaft'. Tie barin
ftecfenbe gerin. 2B3. las fdicint mit lat. pario
(au§ *pasio) 'gebären, crscugen' urocrniaubt.
t^afcr 0"- fpätmbb. vaser 5- 'm'anfe' —
meift vase SUIJ-. 'jyafer, Jranfe, Saum' ai)h.
faso Tl. — fasa Jv- = anglf. fees 9i.
^a§nad)t f. ?-aftnadit.
faffen S^m. mbb. va^^en abb. fa^^on 'bc=
faffcn, ergreifen, belaben, auflaben, fid) ruften,
fi dl f leiben, gcl)en'; cö fdieint eine 91Iifdiung üon
ätuei ober me()r eigtl. ocrfdiicbencn Stämnten ju
fein. SSgl. anorb. fot 9?. ^l. 'Äleiber'. Taä
meftgcrm. fat (f. Jyafe) ^)at btefc «ebeutung
nidit; aber bie m()b. {al)b.) 53ebcimntg va??en
'fidi bef leiben' meift barauf bi"- 3" ber i8e=
beutung 'ergreifen' (f. JcffcD läfst fid) an Aat5
eigtl. 'in fid) greifenbee' anfnüufen, barau»
entroicfclte ftdi bann bic ^cbeutung 'beloben'.
3n ber iöebeutung 'geben' (sich va^^en ml)b.)
mun raobl an A-uf5 ober näljer an anglf. fset
'Sdiritt' angefnüpft mcrben; f. Jcöen, Ji^c-
faft 2(bu. mbb. vaste 5lbri. (^u veste 'feft')
'feft, ftarf, geroaltig, febv, redit, fdinctl' abb. fasto
ilbo. ju feft = abb. festi; fold)c umlautlofc
ilbv. p umgelauteten 2lbj. finb nodi fdion
ju fdiön, fpat ju fpät. Ta§ 921)b. l)at feft
aud) jum 2lbD. gemad)t, nadibem ba§ ältere
2(bo. faft eine eigene $Bebcutung§entroidelung
angenommen; fdion mbb. v^ste 3lbr).
faftcn 3tm. mbb. vasten abb. fasten = got.
fastan. anorb. fasta. anglf. fsestan engl, to fast,
nbl. vasten: gemeingerm. otro- überall mit ber
iöebeutung 'faften', ba^j baber roabrfdicinlidi
fdion ein religiöfer 33egriff unferer beibnifdien
a^orfabren roar. Ta§ äugcböinge 9tbftr. ift got.
fastubni, anglf. faesten, afäd)f. fastunnja, ai)t>.
fasta fasto Tl. ml)b. vaste ^y. — vasten ^Jl
'A-aften'; barau§ früf) cntlebnt flao. postü
'("yaflen'. Tic Sippe gebort mabil'dieinlidi ju
feft im Sinne üon 'an fidi balten, fidi in 53cjug
auf eifen unb Irinfen ^-c^dn anlegen' ober
14
g'oftnarf)!
— 106 —
ferfiten
'eine vclioiiöjc 33orirfirin bcobaditen'; UiiI. ciot.
fastan 'feftlialtcn, l)alten, bcobaditen'. — (Voft=
nadjt O". ( nöD. 3" a ft c l a b c n ö, oftveid}. a n i d) i n ii >
ni()b. vasenaht 'lißorabcnb vov bcr Jaftcnseit';
nad) altiicrm. ocitrcdininui (vc\\. 3(benbi 3n()lte
Stbenb unb 3cadit fdion .^um foKicnbeii laiic <)o
ift im 3(nc^li. fn'geä-fen 'Xonncvc-taii 5lbcnb' —
frigeniht '!)iadn üon Sonticvv'taa auf Arcita^i').
3cne ^cbcutunci iebod) — 'iNOvabcnö nov bcr
Aajtenjeit' — ftedt cti)molociiidi nidit in bein
SÖortc. 2a§ crltc ©lieb bcr ;)Ulrtiiiiiiciifcl',unii
ift ein oUcy ;^tiü. fafcln 'llnfinn treiben'; bie
fyonn ^oflnadit mag oon bcr @ciftlid)fcit ein=
geführt morben fein.
3-OH -^i. mbb. al)b. va? (??) i)i. '^-an, ©cfäf;,
(5d)rcin, ilaücn' = mnbb. nbl. vat, aniilf. f;et
'C^emf;, 53cbältcr, ilaücn' (engl, vat Man, Mute'),
onorb. fat ',"vatV. 'Behälter' mag bic C^runb:
bebentung ber Sippe (oorgerm. podo-) fein, unb
"öa fVeffel ucrujanbt ift, I)at man für bie
gcrm. ©5. fat bie iöebeutnng 'sufammenbalten'
oorau&.^ufetjen. fiit. püdas 'Ioiif,(^cfän' uuire got.
*föta- ftatt *fata-; auf got. *fr;tisl 'Ciefän' lucift
onglf. fä'tels fetels = mittelengl. fetles vetle
unter Wcfäf?. iscrmanbt ift raffen.
fntnl 5(bi. feit Stielcr unb 3d)eibncr 109;")
Dcrjeidmet, al'& unentbebrlidicö Arembiuort üon
58rocfeÄ 1732 in iB?cid)mann'o ^4-^oefic bcr ^Jiicber=
fad)fcn IV, S. 2 bcbanbclt: Ccliniuort be§ i^O jäbr.
Äricgec- au» fr,?, fatal, anfänglid) (j. 53. bei ^Jeider
1040 (^inftcln V. 241) in tat. Aorm aUi falalis.
Seit bem 'Einfang bec- 19. onbvl)§. ift fatal
cingefdiräntt burd) t)crl)ängni§t)oIl (nodi
@. Aorfter übcrfeljte 1791 in feiner Satontala bcn
engl. litcl tlie fatal ring mit „ber entfd}cibcnbc
5Ring").
T JVaftfc 5R. ein neucrbingS auffommcnbcf^
53crliner äi3ort, bav in bcn SLUirtcrbüdicrn bic> in
unfer ^'sahrl). hinein fehlt: mohl ju bcm früh=
n[)h. „ivatimann, Aatjbubc, Aatjuogcl" 'Siuittcr',
„iVaömcrt" 'Spott', bie mit bem ;5tn'. falKu
'fpottcn' im 10. l^ahrh. gciuöhnlid) finb.
faul 'M'\. mhb. mnbb. vfil nhb. fül = nbl.
vuil, anglf. fül engl, foul, anorb. füll, got, füls
'faul', la- ift ableitcnb; fü- al^ gcrm. 2Bj.
crgiebt fid) au<- anorb. füenn 'ucrfault', ba^j
alö ')!\^aü. auf ein ucrloren gcgangency ^Um.
(got. *fauan nad) bauani hinmeifl, U)OUi anorb.
feyja 'pcrfaulcn laffcn' t>a-:^ Aattitipum ift (got.
*faujan). 'Jluö 2B,5. fü bilben mehrere gcrm.
2)ialcftc ein ';)Jomcn mit bcr söcbcutung 'cunnus'
(anorb. fu{)); f. .'punbc^fott. SBj. fu au^ ibg.
pü 'faulen, ftinten'; vgl. in gr. ttüov '(£iter',
iat. püs 'Criter', ffr. aucft. ffi,^ pü(püy) 'ftinfen,
faulen', lit. pü-ti 'faulen' (baju mit l-5Jbleitung
luie in faul lit. pülei '(viter'); gr. irüeuj 'mad)c
faulen', Iat. puteo 'ftinfen' — püter 'Dcriucft, faul'.
fnulcitscn S^w. erft frühnhb., in bcr hcu=
tigen '-öebeutung bei Öutl)er unb iöawv Sad)§
mehrfad) bcjcugt: eigtl. 'nad) ^nulem ried)cjt ober
fd)merfen' mic bciv pon Steinbad) 172.j gcbud)tc
fd)lcf. f au linken, ^sn ^Diittclbentfd)lanb ift ein
Suffir ^enjen (befonbcr>o fd)lcf. ^injen) für i?er=
balbilbungen mic „borfcit^cn, fifd)cnjcn, jubcn^icn,
tupfcren.^cn, müd)cn,^cn, raud)cn,^cn, ipilbcnjen,
milbcrin.^en" 'nad) ^öorf, Aifd) ufip. fd)med'en
ober ricd)cn' fchr geläufig (bei ^ifdiart nod)
„tcufclen,5en, mönd)cn3cn, ipcibcn^en, türfen3cn";
bei DJhithcfiuy „curtifancn.^cn", bei (^ottfd)eb „bxnt--
tcnjen"). (Sine '^-Unallclbilbung auf =cinen ift an
bcr ^Jiab unb 1>ogiüt3 häufig; s^ani-' Sad)'5 []at
„bufcrcincn, büffciiicn, cfiigcincn",nürubcrg. nod)
„erbncincn firu'eincn bicrcinen" (nad) (5rbc, nad)
.Htrd)ipcih, nad) ißicr ricd)cn); aud) in vUllnu
„bod'ainen faulaincn fifd)ainen" ufm. 3)afür elfäfj.
'^ilbungen mic „brcn^eln, cffeln", fd)iyei3.„fifd)clen,
fülclcn". Aaulcn.^en fehlt nod) bei iöiaaler
1501 unb Sd)ottel 10(B; Sticlcr 1091 unb smy-
nat5' ^liuibarbaru'o 1790 bieten c§ in bcr cigent^
lid)cn unb bcr übertragenen iöcbcutung, .s>cnifd)
1010 nur in ber übertragenen '-öebeutung. i^gl.
nod) 3"cftfd)rift für 2Öcinl)olb S. 22.
'i^an\t d'- i"t)^- mnbb. vöst al)b. füst Jy. =
anglf. fyst engl, fist, nbl. vuist; bcm 9iorb. ift
biefe gemeinipcftgerm. iöcncnnung bcr Aauftfrcmb
(got. mag *fristi- ober *ITilisti- a. gegolten haben).
Tic 9.1Joglid)teit bc-ö i^erluftC'i- cinec- li por st er=
giebt fid) im<- bcr i?cru)anbtfd)aft mit gr. ttuE 'mit
bcr Aauft' — TTu-fMaxoc; 'Aaufttämpfcr' — iiuYMri
'/lauft, Aaufttampf, Iat. pugnus 'Jauft' — pügil
'A-auftfämpfer' — piellcid)t aud) pugio '2)oId)'
(eigtl. 'Aauflmaffe') — ferner pugna pugnare :c.
iBeniger jn billigen ift ;')Ufammcnftcllung pon
Tvau ft mit aflop. i)f'stT a- Manft', bicfc ift müg=
lid) nur, mcnn man ba-^ PorauögcfclUc got. ^ffihsti-
mciterhin au-^ funlisli-, porgcrm. piiksti- beutet;
bann mären aber bie angeführten gr. Iat. SBortc
fern ,^n halten unb c§ crgöbe fid) meiterhin bic
'i'lüglid)feit, iyauft aui^ oorgcrm. pnk-sti mit
Aingcr nuö Porgcrm. penk-rö 3ufammcn3U=
bringen.
Anteil ''l?lur. feit .s>epnal3' .VSanbbud) 1775
ah fd)riftbeutfd) iicr3cid)net ( bann and) bei '^Ibelung
nni) ISampc), muubartlid) im IS. :,uihrh. für
53remen fomie für Cflfvanten il3aicrn "i^fal,^ unb
(Slfaf? bejeugt, Xk nbb, (brem.) :9icbenform
Aiffay (= njcftfäl. fixefaxe) beutet auf ;Ju=
fammenhang mit fvül)nhb. firffarfen 'gaufcln'.
fct^tcit ;)tiP. mhb. vi-hten ahb. fölitan ^ nbl.
mnbb. vechten, afrief. fiuclita. £b ba'-:- ft. 3tiP.
(^eber
107 —
5'eier
gur e-9f\cil)c uoit iclicr c\cl)'6xt hat, ift fvaiilidi; C!o
fonn auv bcr ii-9icil)c (ancilf. ieolitan cnfll. to
fight) oom ^^Prät. '431- inib '4-^avt. auS in bic e-
9ficif)C übcvoctvctcn fein; bann luävc c^ot. *riuh-
tan fäuht *faühtum *faiilitans ftatt failitan
*faht *faühtuiii *faiihtans novanv.uifcl^cn. Tiefe
an fid) bentbavc 'J(nnal)nte cvniöolid)! '-i3c,ücl)unfl
gu (at. piigna pugnare foiuic ju pugnus 'Janft'.
Srcbcr ('^•. inl)b. veder a()b. fedara ^•. =
afäd)f. fethara, ani^lf. feöer cnfl(. feather, anorb.
fjoör 5- (iiasn t'oij ilodeftiüum ©cficbcrimb
t^ittid)). ®cvm. *fe{)erö an§ uoracvin. peterä
jV. I)at in ben ucnnanbtcn ibiv Spradien 53c=
gicl)nnijen, bic eine ibiv 3B3- pet 'fliciien' cr=
rocifcn; rgl. ffr. SBj. pat 'flicflcn' — patatra %
'Jlügcr — patarä %t)\. 'flieaenb', QX. TTexouai
'Äiegcn'— TTTepöv(für*TTeT6pöv)'(}-lüger— TTTi\ov
(für *TreTiXov) 'Jebcr' ; rccnigcr fid)cr ift, ob lat.
penna 'Jcbcr' (für *petsna?) ocrmanbt ift.
?ycbcrlcfcn ''Ji. eigtl. '"JUilcfcn bcr Acbcrn uon
ÄIcibevn' nie-' ;)Cidicn uon fcrnilcr Sd)mcid}clci,
fd)on mlib.
?^cbcrfpicl "Tl. ml)b. vederspil Ti. 'jur i^ogcl^
bcijC abgeriditetcr i^ogel, mite, Sperber, .v>abid)t'.
3"ec, A-ei 5-. ml)b. fei feie ("y.: cntlebnt auS^
bial. afrg. feie neben fee (ital. gemcinronian. fata,
eigtl. 'Sdiidfalegöttin' ju (at. fatum), luobcr andi
engl, fay unb fairy. — ^sm 16./17. 3fll)vb- fd)eint
i^cc Jvci(3. '-Ö. in '^l^rätorinä 'Anthroprodemus'
1668 fcl}lenb) fidi nnr in bcr onfannncnfegung
SRcerfein gclialten ju liaben, bod) bat :3o^i"
im 33orn)ort ju /3'ild)arty 53earbeitung be5 @e=
bic^te§ „Dom .s>ciTen ';|3etcr oon Stauffenberg"
1588 nod) „Jai) 23e() J-äf) J-ein jyeinin".
(Seit SBiclanby Ucbcrfcgung oon ©l)afcfpearc§
(Sommernad)tc-trauin 1762 nnrb jycc (unter engl.
(Sinflun, ugl. (Slfe) beliebt. SBäbrcnb es bie nl)b.
SBörterbiidier bi'o ö'nfd) 1741 nid)t rcgiftrieren,
bieten c^ 3lbclung unb (Sampc.
fegen otiü. uibb. vegen (a()b. *feg6n) 'reinigen,
putzen, fegen, fd)cuern' = nbl. vegen: bic Sippe
(got. *figon) gebort mit got. fagrs 'paffcnb', anglf.
ffeger engl, fair, ai^i). afädif. fagar 'fdiön' ju
ber german. SBj. feh fall (üg(. got. fahrjan) —
fag feg (üorgenn. pek pok i in anorb. fcäga feegja
(=got. *fegön *fegjan); mittclcngl. fmven feien
aus anorb. fäga fsegja. J^agu mobi aud) fügen.
t^egfcuer )}l. mbb. vegeviur 9i. 'Jegefeuer'
gu m()b. vegen 'reinigen*: nad) bcm S^orbilb
bc§ miat. purgatorium.
T (yel) A. 'fibirifdicÄ (Sid)()örnd)en' mbb. vech
'bunteo 'i^eljaicrt' : fubftantioirtcö 2(bicctiu mbb.
vech abb. feh 'bunt' (== got. faihs, anglf. fäh;.
@crm. faiha- 'bunt' ftimmt gu gr. iroiKiA.oq
'bunt'. (Jine ibg. ®g. pik 'malen' ngl. in lat.
pingere 'malen', aflou. pisati 'fdjreiben', ffr.
pic;. 'fdimücfen'.
i^efjbe iy. ein ard)aifd)c§ 25>oi-t, baS fd)on
9JIaaIcr ITjÖl nid)t ocrgeidmct unb :^utber nid)t
ücnuenbet (er bot nod) bcf ebben unb Aebb =
briefi; 3d)ottel 1663 uerjeidinct nur nodi bc =
f ebben. ,\m l1tbb. fd)eitu fid) ba^i älnn-t al§
Acibe länger gcbaltcn ,^u bnbcn (j. ü in bcm
urfprgl. nbb. ilird)eiüicbc „^lllcin (Sott in ber
SM) fei Öbr" üon Dcic. .s>0Dcfd) lö26). Jcbbe
nnrb um 171<J in ber iL'ittcraturfprad)c tüieber üb-
lid) unb balb and) beliebt C-öeleg: .*oageborn 1780
^l.^oetifd)c äBcrfc 11, 91; Sd)iller 1781 ^Käuber
I 4). Q^i berubt auf mbb. vehede vede abb.
fehida '.öat";, Acinbfdiaft, Streit, ^cbbc' = anglf.
fteh]) A: 'Acinbfd)aft, 3\adic, Acbbc'. @ot. *fai-
hij)a 'Acinbfd)aft' unirbe Slbftrattum ju einem
■Jlbi. got. *faihs 'feinblid)' fein, hai im 3luglf.
als fäh (fag) 'gcäd)tct, Dcrfebmt, fricbloe' ciid)cint
(anglf. gefäa engl, foe 'Acinb' neben abb.
gileh mbb. gevech 'feinblid), feinbfclig'i. &m
uorgcrm. 2i>3. piq 'fd)äbigcn, betrügen' i'ügl. nod)
got. faili '^öcuortcilung, ^-Betrug' — bifaihön
'bintergeben, übcroortcilen') meift autser altir.
oech (au^ *poikos) 'Jeinb' baSi Sit. auf: lit.
piktas 'böfe' — pykti 'böfc lucrben' — peikti
'flud)en' — paikas 'bumm' (bagu prcuü. po-
paikä 'er betrügt'). 2Bcgen be§ 5ßcbeutung»=
mcd)feb:? 'fd)äbigen' — 'betrügen' f. trügen.
fehlen otw. mbb. velen va'len 'fcblcu, fid)
irren, trügen, mangeln, ucrfcblcn': in mbb. ocit
(um 12()(J) cntlebnt anä frj. faillir 'fcblcn, uer=
fcblen, täufd)en', ta^' mit ital. fallire auf lat.
fallere jurüdgebt. 2ll)nlid) brang tav frg. 2Bort
nad) (Snglanb im 13. Cuibvl)-, ogl- engl, to fail
'fcblcn' ; aud) nbl. feilen 'fcblcn, uerfeblen, l)inter=
geben', norb. (feit bcm 14. ^jabrb-) feila.
tycljntc A: mbb. veime Jv- '^Verurteilung,
Strafe, bciinlid)C!:-' ,3-reigerid)t'. (Sot. *faimarefp.
*faina J- ließe nad) 2(nalogie oon xeaaapec, got.
fidwör ißegicbung gu gr. xivai 'büt^e' gu, bic au§
ibg. ki 'ftrafen, räd)cn' entftanben; gr. -iroivn
gebort gu bcxiclbcn SBurgel. !öei bcm fpäten
•Jluftrctcn bec^ ®ortec- ift ber Urfinning ferner
gu ermitteln unb unfid)er. 3(ud) 53egicbung gu
nbl. veem 'onnft, i^ercinigung' mirb bcftritten.
35>ieber anbcre benfen an oufa»""cnbang mit
afäd)f. a-fehjan 'oerurteilcn' (f. feige). (Sang
unmöglid) ift ßufammeitbang mit einem älteren
nbb. Acbmc '(fid)elmaft ber Sdimcine', ba§ mit
baier. dehme dechel '(5id)elntaft' gu einem anbent
©oitftammc gebort.
S-cicr (V. mbb. v!re abb. fira firra a. 'Jcft^
tag, ,>icr' auü mlat. feria (gu lat. feriae ge=
biibet) mit (?rl)öl)ung uon lat. e luic in 5t reibe,
Teige
— 108 —
b-et)e
Srcije, Seibe, '^ciii; bic Uiiad)c bc» rr in
olib. firra ift hüi^ j üoii feria. Jyctcrtaci inl)b.
virtac al)b. firatag. feiern au§ ml)b. viren
a()b. firrön firön 'fctcni, einen J^clttac) bctjehcn'
nad) \at. feriari. — Tie ©ntlcl)nunc; finbet fid)
im itontincntaliici-m. (nbl. vierdag, nmcf. fira).
fehlt aber bcm ßncjl.^Üiovb. Tic vornan. 3in-ad)en
bciüal)vcn lat. feriae (f. oud) ,7cvicn) in bcr
Söcbeutunii VM-ibrinavh' : v\\l ital. liera, fvj.
fuire (öal)ev eni]l. fair); vc\l. Weife nnb Jveft.
fciflc '3(bi. in ber bcntiticn 53ebeuUnui bei
2)Jaalcr l.'jGl unb ,"vinfd) 1741 nid)t üevKid)net,
ober bei Cutbev iieläufiii ( j. ^ö. 3 50iof. 2G, 37 ; ©fr.
13,7 1; t>av 53ailev 53ibcKi(ofiav von Ilioni. SBolf
1523 iebod) übcn'ctjt cc- mit 'üev^ailt, eiidiroden'.
2:ici*}öilevbüd)cvbcvl7. ,\al)vliv. (jZ-ö. i'icbclGSOi
fcnnen ec- faft nnv ale 33ibelu)ort(ilHad)tevö Glos-
sarium 1727 be3cid)net cy aUi vox nova). Gö
ift in biefer ben l)b. d)la., 3. 53. bem Sd}n)äb. (and)
bcm .\>eff.) fvcmben 53ebentuniT in ^Jiicbcvbentfd):
lanb üoltviiblid) (ali U'-n in 'i'^ommern, iövemcn,
CvnQbvüd", Cftfrieölanb) nnb im ofti. 9JJincl=
bcntfd)[anb. ,^\m 'JiDb. mie im .\Sb. ift öialeftifd)
bay ii^ort ucvbveiict in bcr '-^ebciimnii 'Dem lobe
nal)e' C-Övemen, .\>effen, :'}{l)einfvanfen) = nbl. veeg
'bem lobe nal)c'; ba.ut tivol. feig 'faft reif (uom
Cbft, ba» fd)iüavje fternc bat). :^\n ben fd)nieij. 5)la.
fcl)lt ie^t hav 2(bi. überbanpt, mäbvenb ec-' im älteren
2{lcmann. alv 'fcd, nnucrid)ämt' erfd)eint. o" ber
älteren ocit seicieti bie cierm. Sin"ad)en fonft
bic 53cbentnni-i 'bem lobe nabc' (and) 'eben
gcftorbcn'), fo anglf. fä-ge O'd)ott. fey), anovb.
feigr, afäd)f. fögi (cjot. *faigi- fcl)U, bafür
daupubleis). Cftl)off ftnl)n§ 3f. 23, 428 vcv-
fllcidit ffr. pakvas 'reif, fo bai] bie cierm. Siiu^e
für pekj- pöki- ftcben nnirbc; inil. feil. 5lnbcrc
ücriilcidicn bic nnter /"^ehbe bchanbeltc Siiipe,
lüiebcr aiiDcvc lit. paikas 'Dumm, albern'; micbcr
anbere hieben afäd)f. fölijan 'iicrnrtcilcn' if.
Jcbmc) bajn.
Srctflc 5- '"t)b. vige abb. figa ^•. = afäd)f.
figa. nbl. vijg: ivic onberc fübenroii. 5iaum=
unb m"ud)tai1en an-? bem^Uoman.=iat. (ficus^.)
ftammenb, iicnancr anö norbital. inoucnj. figa,
njobcr and) fr.v liguf. Xa-ö aniilf. ficlröo tnüm't
unmittelbar an bav Üat. an, bic fräterc cnnl.
Aonn fig-lrcc bend)t auf frv figue. — %\l.
^firfid) unb 'i^flaumc a\v Cbftartcn, bie
fd)on uor bcr abb. ;)eit au§ bcm Üat. cntlcbnt
uuirDen. 5(uf anbere, unbetannte ; ',uf id)rnieiic
lucift für bic 0)otcn ein ^u afloo. smoku ftimmcnbcö
got. smakka 'Aciiie*. — S. Cbvfcigc.
Trctflttinrjc a. mbD. 1 feiten > vicwarzon 9t. —
vicw^Tze ,1. '»rngmaiie', luofür meiit in i^leid)cr
'Öcbcutun^i mbb. vir 5J1. an-:' lat. firus, luobcr
aud) "bai- gleid)beb. anijlf. fice; ugl. ital. fico
'Aciiie, AciiUüarsc'.
feil 2tbi. mbb. veile veil al)ö. feili mit ber
auffälligen Üiebcnform fall 21bi. 'fäuflid)'; baju
ha^ im 2>otaIis>muÄ abiücid)cnbe glcid)beb.
anorb. fair. öcrm. faili- bat nad) ''3(u§n)ci§ üon
alib. fäli, atiorb. fair in bcr lonfilbc (Stientl)cfe
(ugl. fcigci, ftebt alfo für ibg. pelj- peli- nnb
gehört ju gr. irujXeouai 'ücrfaufcn' unb niciter=
bin 3U ber altinb. ÜBj. pan für paln- 'einbanbcln,
taufen, taufd)en'. — feilfd)cn mit seh nad) 1
für s au§ mbb. veilschen al)b. "^'feilisön 'ban=
bcln um ctmac^'.
^cilc tf- i"f)^- "^'i'e al)b. fila fihala (nid)t
fihala) Jv. = angif. feol fil engl file, nbl. vijl
'Acile'; anorb. bafür mit auffälligem Atlant |)el
])el A: 'Acile'; got. "'teiiiwala ober *J)eih\vala ift
Doran'>,uifcl?en.Tic mit f auv' ibg. p anlautcnbe Aorm
meiit auf bie nerbreitcte !ffi.v pik pink 'einriticn',
inoju lat. pingo pictor. afloD. pisati 'fd)reiben'.
Tod) meift anorb. ^6\ ])e\ anv *])\h\ auf gcrm.
I)inh gicid) imrgerm. tenk.
t »ycim 9JJ. '3d)aum' mbb. abb. veim 9)1.
= anglf. fäm engl, foam, mcldjc mit bcm glcid)=
bc'ö. ffr. phiMia, aflou. pena uruermanbt finb
(baju inc(leid)t nod) lat. pümex 'iöimvftein'; f.
and) 3 d)a um). dU)b. abgefeimt 3U älterem
abfeimen 'abfd)äumen' (ügl. raffiniert ju
fr3. raffiner 'läutern' I.
t Reimen 5L)i. 'iiornfd)ober' f. Tvimme.
fein 'M\. mbb. vin fin 5(Dj. 'fein, fd)ün*;
ugl. nbl. lijn. engl, finc: Gntlcbnang aii-o fr3.
fin = gemeinroman. ital. fino mit bcr 0runb=
bcbeiuung 'uollfominen, cd)t, lauter', ba§ eine
fpäte 2(bjeftiubilbung 3U lat. ilnire ift. Tic ?tuf=
nabmc be§ fr3. ffi3orte§ inö 9[lil)b. gcfd)a() (nad)
3tcinmci)cr ^^antitiS ;5f- 34, 282) um 12(K) am
9JJittclri)cin unb uon ba ou§ in ber 2. .VSälfte
bcy 13. ^"sabrby. am Cbcrrbcin.
tVciub 9JJ. (in ber Ü^olf'öfprad)e mcifl nur nod)
al§ präbifat. 'Jtbj. uermenbet) ml)b. vint vient
Viani abb. fiant '^cinb' = afäd)f. fiund, anglf.
fdond engl, fiend, anorb. fjande fjändc, got.
fijands 'Acinb'. Gegenüber bem unter (^aft
bcbanbcltcji lat. lioslis benennt bcr Wermane ben
Acinb imdi ber Wefinnung: Acinb germ. ftjand
(alv. '^.Hirt. '4-^räf. 3U ffr. 'IBs. pi piy 'böb"cn,
l)affcn') eigtl. 'ber .sSaffenbc' ; ugl. abb. fiOn,
anglf. feogan, got. fi.jan 'baffen'. 2Begcn bcr
(irftarrung bcy '4-^art. ^^h'äf. 3um Subft. ugl. aud)
A VC unb, Syeigaub, .s>eilanb. ÜbvigcnS ift
abb. liant nid)t fomobl got. fijands, ab? t)ielmcl)r
got. ^'feijands *lid(l.jands.
t o-cifc A: '3tubc bev 9}lül)lfnapiien in bcr
9)iüblc' ein tbüring.=obcrfäd)f. Tialcftmovt (Sitte»
feift
109 —
O^enfter
raturbcici] SBcifc, ^ol. SRäfcl)er ©. 364 nad) bem
®S3b.); alte 53c(coc iinb ijcvin. SBcnunnbtc fcf)lcn.
fcift ^löi. m()i). vei7,t vei?,et ai)i>. fei^^it 5(öi.
'fett, feilt': eiiit(. %m. olinc gi- ge- gu einem
3tiu. flot. ^=faitjau 'inäften' = al)b. fei^^en, ÖtTö
2!cnominatio üon germ. faita- 'fett' — anorb.
feitr, m[)b. vei^ tft. 3" üorau§3ufe^cnbciu got.
*faiti^3 ftimint anglf. fiüted fittt engl, fat (ügl.
fett). ®ot. *faita- nu§ uovgevm. paido- l)at in
bcn ncnuanöten Spradicn feine fid}even ^cjic^
l)ungen; ja aflon. pitüti 'niü)ven, füttern' fann
cy megen bev fcl)lenbcn i^evfdjiebnng bev' Sental'-J
(llau. t glcidi got. t tft unmöglid)) fanm gc()örcn ;
cl)ev bavf man 2öj. irib 'fd)mcllen, quellen' 3u=
jieljen; ogl. iribaE 'Cnellc' — TTibüuj 'queücn'.
t (VcIOcr 'OJl. '©eibcnbauni' m()b. vehver
älter vl'hvare 931. 3n vehve nl)b. felawa fehva
^•. 'SBeibcnbanm' ; nia()iid)ctnlid) nad) sx ,y)übid)--
mann mit offct. färwe 'Grie' nruermanbt.
tyclcftcn %"vifd) auS^ bcr J^milie bcr 2ad)fc'
9)1. feit Dem 14. ^\a[}x{). am Cberrl)ein 6e3engt;
9cet)enform fd)mei5. l)alche.
S-cIt» 91. mlib. velt (@cn. des) a{]h. feld 9t.
'jvelb, '-ßoDen, 5lüd)C, ßbenc' = afäd)f. angif.
feld (regelmänig luirb l|i in beiben Sialeftcn ju
Id) engl, field. nbl. veld: t^criuanöt mit anorb.
fold 5. '©rac'felö, Irift', anglf. folde a-, afddif.
folda 5. 'Grbe, 2anb, ßrbboben'. Jinn. pelto
flammt aus genn. fel|)az, meld)e§ mit anbb.
folda auf ber ibg. SBj. plth (ffr. prth) 'breit,
flad) fein' beruht ; ugl. ffr. prthivi '©rbe', foroie
j^labcn.
^yclbwekfi 931 fd)on burd) ba?> 16. 3al)rr).
(3. 53. bei n. 3d)iüenbi 1594 Ärieg§biÄcnr§ 3.
197) bezeugt mit ber 9tebenform Jelbtroenbcl
(fo bei J-ron§pcrgcr 156S Äricgyregimcnt d^ 49^)
unb ^-elbraatbel (fo bei @rimmel§l)aufen 1669
©implic. I, 16. 17); bic aud) in 58atem unb
©dnuabcn t^olf-Miblidie 3(u§fpradie mit e berul)t
auf mö. nöb. (iinflun. S. SBcibel.
t ^clbnicbcl 2 93L '33ierfd)aum im gcfüüten
©lae' gan', mobcrnc Übertragung, nicld)c an öie
treffen öcr ,^elbmebelumform anfnüpft (mcftfäl.
„er hat Sdnnanb am Äragen" = 'Ireffen'j.
(j-clgc iv. ml)b. velge a()b. felga 5- 'curva-
tura rotae, canthus' {ül)b. aud) 'Gggc, SBalje
jum 33rcdicn ber 3d)oUen') = nbl. radvelge
'iRabfelgc', anglf. feig engl, felly 'canthus, Jelge'.
3ft ai)^- felga 'JJBalse, 6ggc' ju anglf. *fealga
(mittelengl. falge '53radifelb') engl, fallow 'iörad)=
felb' ju sieben unb bal)cr fein e al§ umgelautet
te§ 3u nehmen? 2;a§ madit aud) m'bb. valgen
'umacfent, graben' febr irial)rfdicinlidi. 23ermut=
lidi finö bic bcibcn 3iinien mit ben 53ebeutungcn
'jRaöfelgc' unb'Ggge' nidn miteinanbertjerroaubt.
2Il)b. felga unb anglf. felga 'JHabfclge' lucrben
mit ffr. par(;u '9iipiic' t)crglid)en.
?yeü 9i. mhb. ül)b. vel dl) '.s>aut be§ menfd)--
lidien ftörpcri^v Jvell ber licre' = got. tili 9f.
(pruts-fül '^^luöfa^'— faüratilli 'iBorhaiU'), anorb.
fjall 9i. '.»öaut, (Veir in ;]ufammcnfcöungen, anglf.
feil 9i\ 'mut, A-cÜ' engl, feil 'acU', nbl. vel:
ein gcmeingerm. SBort, urfprgl. aber in ber roei=
teren 53ebcutung '.sSaut' allgemein non 9Jlenfd)cn
lüic oon Tieren gcbraiulit. @erm. fiUla- ani vor-
germ. pello- refp. pelno- ücrmanbt mit lat. pellis,
gr. -rreWa '.S>aut, Sebcr' — uTreWoc; 9i. (baut=
lofe)'unper()arfdne55>unbe'— epuaiueXac; \sSaiU=
ent3iinbung, Siofe' — ^ttittXoo^ '9tegl)aut' —
le^tereg für ^ttittXoFoc; 3U lit. pleve '91c^l)aut,
.'öaut'; ba3u nod) anglf. filmen 'iöäutd)en auf
bem Singe, 3)orl)aut' engl, film); and) gr. -ireXina
'Sohle am ^yw ober Sd)ub'.
(ycücifeu 9i. mhb. velis (Öebniüort au^ Qkid}--
bcb. fr3. valise) 931. '931antelfacf, Acüeifen'; bic
nhb. (Vorm berut)t auf orthographifd)er Sfnbcutung
be§ mhb. O'rembrooxteö, bic feit 16r)(j ( 3eillcr 1651
ßpifteln VI, 5.53 unb 2lnbr. ©rppbiuö 1698
teutfd)c @ebid)te I, 860. 864) auftritt unb 3uerft
bei Stielcr 1691 gcbud)t tuirb ; ältere 9cebenformen
bc& 16/17. ^ahrh-o. finb Aelleö (fo bei *rtird)=
hof SBenbunmiU III, 111 unb in .s>ulfiu& Diction.
1596, aud) bei .s>nifd) 1G16 fo gcbud)t) unb
{yclliy 5ellii5 (3- 53. @arner 1644 Gemmulae
3. 111).
fyelfcn Tl. ml)b. velse vels 931. al)b. felis
931— felisa 5. (mober frs.falaise 'flippe' entlel)nt)
= af äd)f. felis 931. ; mal)rf d)einlid) ift aud) anorb.
fjall 9c. '33crg' ba3u 3U ftellcn; bie§ märe got.
*filza-, jene§ *falisa- (bem 9tbl. (Sngl. feblt ha^
*Koxt). lUtjcnvanbt bürften altir. ail (aus *palek)
'Jclö', afloü. planina '53crg',ffr. parvata '5el§»
58erg' fein. 2)a3U aud) altinb. pur 'fcfter ^^la§,
58urg', rao3U man aud) -nöXi-c, ftellt? ober ffr.
päsäna (für *palsäna) '3tcin'?
S-encftel 931. (fd)mäb.:alcntan. Jvcnfcl; nbb.
meift umgebeutet 5U ivennfohi) mhb. venchel
venichel al)b. fenahhal fenihhal 931. ','vend)el'
= anglf. finul engl, fennel '5end)el' : nad) lat.
(foeniculum feniculum feniclum) fenuclum,
tüoher aud) bic roman. 3ippe oon fi-3. fenouil,
ital. finocchio '(Vend)cl'.
^cnftcr 91. mbb. vonster a\]h. venstar 91.
= nbl. venster 91. 3u ©ruitbe liegt mit @cnu»=
mcdiiet lat. fenestra {Mi Schnmort ift im 2otb=
r-ing. 931ittelfränf., and) im 931nbl. ,3-emin. gc=
blieben). Tic übrigen altgerm. 3prad)en haben
einbeimifd)e, auf natürlid)er Stuf d)auungbcruhenbc
Q3c5eid)nungen : got.äugadaüro'Slugcnthor', anglf.
egl)yrel ''3(ugenlodr, anorb. vindauga (root)et
^erge
110
Sctijd)
mittelciuil. windöwe engl, window); über africf.
andern 'jyeiifter' f. 33eitr. 14, 232. Tic (5nt=
Ie[)nun(i Don lat. fenestra (it)ol)ev and) frj. fenetre
unb altir. senister, a)mr. fTenester) fanb glcidi:
3citiii mit anberen auf ,s>äuicvbau be3üijlid)cn
3Boxlcn luic oiegel, 9JUiucv flatt.
T Jycrßc 9J?. (Dcvaltct nadi 5Ph)liu§ 1777 311
.'öamiitony 3}Mrd)cn 3. jTjU) mhh. verge verje
Ql)b. ferjü fero iciiltl. l^t. Sij. ferjo, @. 3). ferin.
2icc. ferjun) 2R. 'Sdiiffer, ^älmnann'; Übcvgaiui
Don j in g nad) r luie in 3d)eriie, Öatiucrgc.
3unäd)ft 311 iväbre; aud) ijot. farjan 'fdiiffcn',
j. 2B3. far unter f obren.
Herten XAux. auv lat. feriae ; öonibert Slnj.
4, 173 belebt ci? 3ncrit mit 1581 ; bei S. Diolb
1571 unb l*. ■,'öeiuiolö 1G2<» nod} febicnb, mirb
c§ feit 0. Siebe lüSG uerscidinct, unb Speranbcr
1727 gibt bann ("verien mir erft für bie Acft=
unb Aciertagc bei bcn 0crid)ten (Sdntlfericn
werben erft im is. ^^^abrl). cingcfübrt). 2.njl. nodi
ta-:- iicrumubtc Aeier.
Srcrtcl 9i. ml)b. verkel verchel verlielin al)b.
farheli(n): Jimin. 311 ml)b. varch a()b. farali farli
^. 'Sdniiein, ^ertcl* = anglf. fearh engl, farrow
'inerter (nb(. varken 9J. 'Sdjmcin'j : gcrm.
farhaz auv uorgerm. parkos uermanbt mit lat.
porcus (gr. iröpKoc), lit. pärszas, af(ot). prasp
9?., altir. orc. 2i>ic C^bcr unb Sau — Sdimcin,
ift aud) biejes SBort bcm ^3nb. fremb, a(fo mcfcnt;
lid) euroii.
fern 2(bD. mbb. vörrene verren vernc al)b.
verrana vörranän 5(bD. 'üon ferne*; al§ 9lbü.
auf bie j}rage mo? berrfdit im Tll)^. verre, im
2ll)b. verro. ^Ibjcftiüiid) gilt mbb. vürre abb.
ver, bie uiahild)cinlid) erft auc- bcm 5(bii. abgc:
leitet finb. Tic übrigen gcrm. 2ial. babcn fein
altc§ urfiuünglidicvi 'Jlbj.; aber aly 3lbD. treffen
roir got. faina 9lbu. unb '^häp. 'fern, rocg uon',
onorb. fjarre, angif. fcor engl, far, afäd^f. fer.
hieben biefen SBoncn für ^Kaumentfernung bat
baö 3ntgerm. iKrumnbte *-yc3cid)nungcn für (^nt^
fernung in bcr ;',cit; got. fairnois 'alt, iiorig=
jährig', ahb. lirni mbb. virne 'alt' (f. unter firu';
ba3u nod) mit anbcrcr 'Jlblautvftufc anorb. forn
'alt', mbb. vorn 'frübcr, uormabö'. ii^crmanbt
fmb mit bem gcrm. Wrunbfl. fer- for- aus wv-
flcrm. per pr bie gr. -rr^pä 'mcitcr* — u^päv
'jcnfcits', armen, lieri 'fern', ffr. pdra-s 'ent;
fernter* — paramäs 'fcrnftc, böd)f(c* — paräs
5(bii. 'fern, in ber, bie Acrnc'.
fVcrfc A. mbb. vr-rscn ahb. fersana ,1. =
nbl. verzen altnicbcrfrf. fi-rsna, got. fairzna
(*fairsna) ^-I ^a,^" angIf. fyrsn a. auf got.
*fairsni- roeifeub; engl, au^geftorben, bafür raie
im 9Jorb. (hiell ) bai^ anglf. heia engl, lieel '("^eiie*.
2Bie Aun unb 3ahlreidic "anbcre Benennungen
üon Körperteilen (.'öers, zitiere, Chr, tliafe
u. f. m.i bcm @crm. mit bcn Sdimcftcrfpradien
gcmcinfam, unb bahcr am aiiibg. 3pradigut
ftammcnb. 0crm. fers-nö- -ni- ani vorgcrm.
pers-nä- -ni-, »gl. ffr. par§ni-s a. (in ber Stamm=
bilbung bem anglf. fyrsn gleid)), aoeft. pä§na
9JJ., gr. TTT^pva ^■.' ^crfc, Sd)infen', lat. perna
'A>intcrfculc, Sd)intcn' — pernix 'fdmcll, btu'»
tig' (für ■"''persna *persnix).
fcrtifl 3lbi. mhb. vertec vertic (ju vart
'^ahrt') 5lbi. 'gehen fönncub, fahnbcreit, 3um
öchcn tauglid)' abb. fartig = nbl. vaardig
'fertig'. 2"ay 3lbi. ift mie aud) bereit unbrüftig
urf^n-gl. ivobl 33c3cid}nung für bcn '3um Kricg§=
3ug ^luc-gcrüftctcn'.
treffen A. mbb. vo^^ol ahb. fe7,^il Tl. '53anb
jum iöcfcftigcn unb (Scfthaltcn bcc- Sdimertcc-'',
bann aud) 'Jöanb, Acffcl' = anglf. fetel 'Sd)n:)ci1=
gchcnf, anorb. fetell SOI. 'iöanb, 53inbe, Sd)mcrt=
gchcnf: 3u 2B3. fat (f. ^afj, f äffen) 'halten'.
1a-:- nhb. SBort bat feine allgemeine 33cbciüung
erhalten, inbcm c-i bie Aunttion eincö anbcrn
altgcrm. SBortcS für 'Acffcl' übernahm: mbb.
vö^^^cr ahb. fe^^era Jy. 'Acffcl, pedica' = afäd)f.
fetur, anglf. feter engl, felters ('i^l.), anorb.
fjoturr. Tiefe 33>orte, bie man mcift 3U lat.
pedica, gr. ir^bn '^-ufjfeffel', lat. compes, alfo
3U bcr Sippe bc§ nhb. ^-uf? sieht, fönucn mohl
taum icncn auf ein got. *fati]s 'iöanb für ba^
3d)ii'crt' führcnbcn 25>ortcn vcrmanbt fein.
3"Cffcl- 5. 'Icil bcy 3"»f)Cy bcy '^HcrbcS',
f. 5uf5.
?Vcft Tl. mbb. fest 9t. aus, \at festum,
morauc-' ital. festa, fr3. fete (engl, feast); Jcicr
ift ältcrcv li?chnmort. Ter Wotc l]at für 'Acft'
cinbcimiid)cc-> duljjs; f. Tult.
fcft 3lbi. mhb. veste abb. festi %b\. 'feft,
ftarf, ftanbhaft'; f. ba§ 3ugebörige unumgclautetc
%bv. faft; aud) bem 5lbi. gebührte eigtl. teiu
Umlaut, ba nad) afiicbf. fast, anglf. fa-st engl,
fast, anorb. faslr 5lbi. 'fcft' ein got. *fastu-
yoraue3ufcl3cn ift. ivcrglid)cn iinrb armen, hast
'fcft' ai\i- *pazdu-, bay incllcid)t auc- einem
^räfif pa unb zdu bcfteht lugl. ffr. vidü 'fcft'
an6 vi unb zdu; ju 2B3. sf-d 'fi^en'?). TaS
öot. bemabrt ba3U nur fastan = faften.
»vctifd) W. urfin-gl. ein portug. SBort auS
Ouinca, feit llJcIliuv' Üßb. ber frit. ''l.Mjilofophic
1709 unb feit (Sampe ISOS. lsi:{ gcbiutt; burd)
baö 17. ;^\ahrh. (3. 5.^. .vNulfiuc« 1024 3d)iffahrt
Vll, 20 ; öouh. 'ihlbuv, «uinca 1031» mcbr=
fad) in bcr au^ portug. feiti^o (= lat. facticius
'nad)gcahmt, fünftlid)') entlehnten ^orm Jctiffo
fett
— 111 —
WM
(Jitijo bei .s>aiHicl ITiiO SBunbcrbarc S5clt II,
1048). Dam ACtifd) {aui^ fv^. fetiche) in
neueren iHcifciuevfen über ©uinea (.'pil'toric bcr
9iei)e ä" SBafjer unb ^anbc 174S ff. III, 418;
IV, 177) unb feit be ^roffe§' Sdjrift „du culte
de dieux Fetiches" 17Gi>, bei ilant (j. S. 1793
9ic(itiion innerhalb bcr @rcn,^cn bcr blofjen l^cr--
nunft 5. 2~ü ff.i unD bei Öoetl)c (3. ^8. 1795
2Bilt)chn ÜJIciftcrv Öcl)rjnl)rc I, 4 = 2ßerfc XXIV
56) c^eläufi^3.
fett 2(bi. eine burd) 2utt)cr au§ bcm ^JiöD. in
bie Sd}riftfprad)e einijefübrte ^Jicbcnfornn für bav
f)b. feint (für Cutl)cr§ fett in bcr 53ibc[überfc^unii
fc^en bie '-öearbcitunoicn uon Qd unb bcn oürid)crn
feint ein); feint unb fett racrben al§ torrc=
fponbicrcnöe hb.: nbb. ("yormen oon .s>c(üici IGll
Orig. Dict. Germ. S. 118 (barnad) bei i>cnifd)
1616) nuiiciiebcn. 9ieucrbina§ ift baö 2Bort burd)
bie 53ibelfpradic unb bie Sd)nftfin'ad}e aud) in
oberb. 2)ialefte iicbrungen. 2)a§ nbb. fett (nb(.
vet) au§ afäd)f. *fetid (anglf. fieted = engl,
fat) entfprid)t bein abb. fei^^it = fcifjt. — Über
bcn Urfprung bcr n()b. 5teben§art 'fein ^ett
babcn, jcm. fein Actt geben' finb bie '3lnfid)ten
geteilt; obrool)! \iiniuci» auf 'einbrorfen, jcm.
etit)a§ einbrocfcn' :c. gut bcutfd)cn Urfprung an=
juncbmcn cnipficblt, benft man an b^lbe nber=
fe^ung unb Gntlcbnnng au§ frj. donner ä qn.
son fait, avoir son fait, anbrc gar an ironifdie
^Intnüinung an frj. faire fete ä qn. 'jent. üicl
ßbre antbun'.
j^cöcii 9J^ mbb. vetze 9)1. 'Je^cn, Suntpen':
n)abrfd)cin(id) junibb.va^^en 'fleiben' unb anorb.
fot 'Äleiöer'. Sßgl. f äffen, 5««. 2ia(cftifd)
bcbcuten (Ve^cn in ben Bufownicnfcgungen
5llltag§ = , 3onntag§fc^en 'Älciber'.
fcut^t 2(Di. nil)b. viuhte ai]h. fühti füllt =
nbb. fucht. anglf. füht (engl. auSgeftorben), nbl.
vochtig 'fcudit'. Ginc ücnDaubte 2B5. pank
ftecft nad) Siben in ^.=S3citr. 21, 93 in ffr.
paüka '3d)lamm, Suiniif, fo ban ai)b. füht
für *funht ftcben roürbc.
?5rcucr 9i. mbb. abb. viur ai)b. anbb. fiur älter
füir 9?. = nbl. vuur, anglf. fyr fau§ *füir)
engl, fire: gcmeinmeftgcrm. SBort für %"vcucr';
baju anorb. (blon poctifdi) fürr 9JI. — fyre 31
'O^ueV. 2lber got. fön (@en. fünins) = anorb.
füne '^-euer' bangen mit Jener nidit öircft
jufammen. 3»v Sippe oon ^ycncr geboren gr.
TTöp 9i. (— TTVjpaö; 'Jacfel'), umbr. pir 'Jveuer',
ir. ür, annen. hur 'Jener'. 3)a§ r bc§ ibg.
©tammc§ piir ift fidicr ableitenb; benn im Sfr.
begegnet eine iBcrbalmj. pü 'flammen, bell ftrablen'
mit pävakä 'Acucr'.
3-cuiUcton 9i. au§ frj. feuilleton ; 3uerft bei
(5ampc 1813 al§ eine bcn ^^arifcr 3citungcn
cigcntümlidjc (Sinrid)tung gebud)t.
t feurio 3(larmruf bei Acner^brunft gebilbct
mic biebio unb morbio; nod) je^t alemann.
al5 fürio; littcrarifd) pom 16.— 18. :»^abrb. ge=
läufig; ucrcinjclt nod) in 3dnller§ 9\äubern II 3.
t Jyej 9J^. '9carr', in bicfcr ^eöeutung im 18.
oabrb. a[-$ tirol. Xialcftiuort bcjcngt; jc^t in
ber owiiiiitincnfcljung 5)crgfcy aw'^ öem lirol.
fd)riftfprad)lid) gemorben. ^m 17. ^abrb. bafür
Jeiy — Jeuj: 9iauc 1G4S (2(ltpreuf5. 9}lonat5fd)r.
28, 27. 28) — 1669 iUir Jus Potandi D II
(f. aud) A-ud)^^) bef. in Al"^ au &feir. G§ gilt
al^' (3d)eltc aud) nbb. fmeftfäl. fiks; luerfiks
''Jlnfpaffcr', rooju mobl audi knirfiks = S nir p§).
(Sigtl. fd)cint eö 'Hrctin' 5U bcbcuten (fo baier.
feks dJl. — feckin J.). 3>icl(cid)t ift bie gan'iC
Sippe ausgegangen oon ber fomifd)en, bt^lblat.
SBortbilöung 9iarrifer (f. bie»). Sluffällig bei
@octbc Jauft II 35. 6199 öejen^Jer?
g'iafer Tl. al§ fiacre bei Speranber 1727
unb in 33. Irid)tcr§ öcricon 1742 nur erft al§ 33e=
5cid)nung üon Äutfd}cn in '^^ariy, uon 9)Jori6 1793,
Üinbcrling 179.") unb (Sampe 1813 allgemein für
'Ü)iictfutfd)c' ücr3cid)net: auv fr^. fiacre (benannt
nad) bcm b'S- iViacinuS, beffen ^ilb in ^ari»
baö ocicl)en einc§ ij)aufe§ mar, rco man Sobn=
futfd)en baben fonnte; um 1640 famen in ^^ari»
2obnfutfd)en mit bcm 9tamcn fiacre auf).
{yiafto 9Z. bcm 18. Snbvl). nod) fremb unb
bei Sdiiüer unb ©oetbc unbctcgt : auäi ital. fiasco.
S-ibcI 5. feit bcm 15. ^sciijvi). (jucrft 1419) in
nbb. ©loffainen belegt, üon Öutbcr gcbraud)t, feit
■söcnifd) 1616 rcgiftrnex-t : nad) silbern» 1540
Diction. Yy III unb iöelpig 1611 Origin. Diction.
Germ. 120 (bar'nad) bei i^cnifd) 1616) ein nbb.
2Boi% ba§ aud) non (Sbüträuc^ Aap. 27 angegeben
ift, mie c§ nod) beute in bcn nbb. oftmb. 9)2a.
oolföüblid) ift (baber entlcbnt lit. pybeles 'Jibel').
9?icbcrbcutfd)lanb al6 Urbcimat bc§ SBoxIe» ergibt
fid) nod) aug bcm Umftanb, bat'; ha^ 9Jbb. baju
2Ibleitungcn bat jur Scäcid)nung be§ '2fbcfd)üöen':
ba§ oon Sutber (neben 2npbabctfd)ülcr), aud)
bei Gbpträuy Aap. 27 gebraud)tc Jibelifte, bei
Gra&m. 3Ilbcru§ 1540 ,.puer elementarius ein
Jibclift", bei Jrifd) 1741 Jibliftc; ogl. nod)
bav gicidybeb. prent?. Jvibiatfdife (nad) [yinfd)
1741 in bcr 9Jkrf iöranbenburg Jiblifta 'Sd)ul=
flaffe ber 2I^ß=Sd)üler'). Sic 2(ngabe be§
6ra§mu§ iMlberuS, baf; Jibel im 9ibb. =
„eine flci)nc 58ibcl, bcr fleine Catechismus" fei,
unb ÄScnifdig Eingabe, har, Jibel eine oulgärc
9icbenform ju 53ibcl fei, fpiidit für ^bentität
mit söibcl: bie ältcftcn Jibcln cntbiclten an=
fänglid) nur religiöfe Scbrftücfc rcfp. bie ^>aupt=
girfite
112
i^immel^Qnf
flücfc bcö diriftlidien @Iaubcn§ {bca(i)ti aud) ju
bcm eben ennäbnten ("vi beulte bie $Qva(lcI=
bilbunci 53ibelin bei 2Jiat()e)iu§ 15G2 Saveina
©. 230b; aud) ift 33ibcl für 'Jibcl' in (Sloifcn
bcB 15. 5iöln1)§. bejeuoit). — Tlü ^ibel bot
urfprgl. fonfiimert ba& nodi beute im Cber=
beutjdi. Dolfyüblidie -^iamenbitd) — 5c amen:
bü dl lein (aii^ bem IG. 3abrb. vgl. llrb.
Seit;, 3?amcnbüd) ^-vantfuvl 15G0 unb 5löfferl,
9?amcnbüd}lein ^Jürnberg löTu; ngl. öoliuc- läs2
Onomast. (5. 158 ein Slbcbud), 9iamenbüdii;
biete 33enennung fd)cint barauf ju bevuben, baf;
bie iS>eiliiicnnamen bcn mcientlidicn i^'snbalt bcr
obcrb. ivibeln aucMnaditen. Sonft nod) 51 ^(S=
33 ud), im IG. M^nli and) Stimmcnbüdi^
lein, lafelbüdile, 0runbbicd)le.
x^iditt ?f. mbb. viehtc nbb. fiolüa Jv.; mit
Umlaut abb. tiuhta au§ *fiuhtjOn (nodi in
öftreid). Jveuditen, fleiermtirf. feichte, fdimcij.
füechte, münücrlänb.a'aiicnc'>berg. fychta). Xm
norbgerm. üialctten fcblt biejc 33e3eid)nung ;
bod) rcirb Jvidite hmd) annergerm. ^ubebör ale
uralt ermiefcn: ugl. gr. ireÜKri, prent*;, peuse.
lit. puszis Midite'. 2;ic b^- 2Bortform ift um
eine bentalc 3lbleitung üoüer al§ t)a§> gr. lit. SBort.
S. Üien.
t J-icfc A-. 'lafdjc' jeit Sdiottcl 1GG3 unb
Sticler IGOl gcbudit unb al» fdnnttfinad)Iidi
in bcr 2. .'öälftc be§ 17. ^Qb^b^- bei nbb. mb.
Sdiriftftellern uieltad) bezeugt: ein Sialcftiuovt,
bay burd) bie 'i^falj, Ibüvingen unb mcbrcrc nbb.
Tla. gebt (in bcr Cberlanfit? unb Cbcrfadifcn bafiir
!Iafd}c). 9}Ut ^Kürtiidit auf t^ai^ gleid}bcb. Tsädj--
Icin (bei J^infd) 1741) luirb ^^icfe als 31bleitung
ju ?(<^<i^ gebeutet (anbb. *likkja neben fakj;
unflar finb bie nbb. ^Nebenformen fudk föbke
unb prent';, liülänb. fuppe (Xuc,^ lGr)2 Nomencl.
S. 4:' „Auppen Aiipfäd"; Sdnniegcr IGGO @eb.
SBcnuö Vil 7, G ("suppdicni. S. nod) lafdie.
iyirfmül)lc a. id)on im ir).--1G. ;'sabrb. (bei
©eilcr pon ileifer^bcrg unb bei Jvijd)art) bejcugt :
ju bem ;>tnj. fiden eigtl. 'reiben, Juden' mbb.
a^b. vickcn 'reiben' (alter nbl. firken 'id)lagen*).
fibcl 5lbi. mit ber 53ebcutung 'treulid)' jucrft
pon L'icbc H>SG uer,^eid)net, feit bcm IS. l^sabrb-
Stubcntcnmort (^ 58. 17r)4 Stubentcnmoral S. 2H)
mit bcr *-öcbeutung 'beitcr': am lat. lidelis. i^gl.
Stubcntcnfprad)e £. :M.
3-tbtbuö 9Jl. bei Steinbad) 17:{4 unb J^rifd)
1741 nod) feblcnb, erft feit 5lbelung gcbud)t;
jucrft um lG.j<) in einem „Sautlieb" pon Sd)od)
bcjeugt unb in ber 2. .sSälftc bc§ 17. Csabrb».
geläufig, ?. 33. SBeife lfi7:'. (5r,?narrcn l.'xS (aud)
a3ibibug.: 1747 baö .N>ofpitium 3. 27. 2S): ein
nic^t fielet ju crflärcnbcS SBort au§ bcr Stu=
bcntcnfprad)c mit lat. Gnbung -ibus mic in bcm
ftubcnt. i£d)aiulibu§ (pgl. burfd)ifo§, i">al =
lorc, Sammelfurium). Jvür '^ibibnö' roirb
bei 'Mxic 1G48 (2(ltprcut";. 9}^onat&fd)rift 28, 28)
nod) ^^apirid)cn ('$apierd)en') gcfagt.
lieber 9?. (im 16.-17. 3al)rr). piclfac^
Acbcr) mbb. vieber abb. fiebar ?i.: au§ lat.=
roman. febris mit @cnuc-med)fel, bcn anglf. fefor
5t. (engl, fever) 'lieber' teilt; abb. mbb. ie für
e mic in 33ricf, Riegel; ba3u nbb. i8icber=,
mbb. biever mit Äonfonantpcrtaufd)ung au§
vieber wie in ©ff ig.
S-icbcI A- inl)b. videl al)b. fidula (fd)on bei
Ctfiib um 870) Jy. = nbl. vedel, anglf. fiSele
engl, fiddle, anorb. fiSla. 3(bb. fidula bcrul)t
nad) anglf. fiöele 'Giebel' (fiöelere 'Aicblcr' —
fiöelestre Tidicina') auf einem älteren mcftgcrm.
*fij)ula, ha^ mit ital. viola = frj. viole vielle
'©eigc', miat. vitula '^ic^cl' ibcittifd) ift unb
jiuar ift ba-j lücftgerm. SBort mlat.=roman. Sebn=
tport. Umgcfcbrt ift i'öarfc am bcm ©erm. in§
9^om. gcbrungcn (bagcgcn flammt abb. hrotta
auc- bcm Aranj.^ftclt.).
S-ilioIc A: aly Ailial 5ieutr. 'Iod)terfird)e*
fd)on im IG. Oiabrb. üblid) (3. iß. bei 9Jlatl)cfiu§
15G2 Sarcpta 137=»): auS lat. filialis.
fiUcn 3ttp. 'ta^ 3cü ab3icl)cn' mbb. a!^b.
Villen: ju J^cll.
t^ilou 9Ji. '(Spi^bubc' feit £'>ci)naö' .öanbbud)
1775 perscid)nct: im BOjäbr. 5?ricg au?- fr,;, filou
cnticbnt (33clcg : Sticler 1G95 3citungc-.luft S. 1< K)).
filtrieren ;Um. Scbnmort bc§ 17. Cs^b^'b^-
(53clcg Simplic. IV, 4 alt? filtrirn) an?-' frj.
filtrer: Cncllc mlat. fillruin, ba§ bcm gcrm.
SBort 5ilj entflammt.
5tlä ü«. mbb. abb. vilz m. = nbl. vilt,
anglf. engl, feit, fd)ipcb.:bän. filt '("yilj' (got.
"^Tiltis, porgcrm. *peldos dl.). 2at. pilus pileus,
gr. -alXoc, finb faum pcriuanbt; iiiabrfd)cinlid)cr
ift 33e3icbung .^i afloü. plüsti '^ils' fomic ju
bcr ibg. iö3,v peid in fal.'^cn. 5luc-> bcm gcrm.
2Bortc ftammcn bie lautpcripanbten roman. Slßortc
ital. fcltro, frg. feutre, mlat. filtrum '/"^ilji', ipo=
ber jctjt jvilter fand) anbere SBortc bcr SBcbcrci
Tloffcn au§ bcm öerm. in$ Siomait.; f. .Öafpc,
Dioden).
t S-inimc 5. '@ctreibc= ober .t)eul)aufcn' ein
nbb. 25^ort mit bcr 9Jcbcnform Jyeime; picllcid)t
pcvmanbt mit abb. witu-fina = anglf. wudu-
fin '.«öoljbaufen'. 5Jad) anbern mit nbb. 2)ic =
men '.'öeubaufen' ober mit afäd)f. aran-fimba
'Grntcbaufcn* uerjuaubt.
t iVimmcHjonf 9JI. 'männlid)e .'öanfprlanjc'
id)on bei 301aalcr 15G1 alö 'furjer .v>anf' febenfo
bei Äilian fimel 'canabis brevior'): au§ lat.
(^inniijcn
— 113 —
firn
femella oannabis ; auc' lat. cannabis inascula
flammt jdimcis. DJ^äjchel 'lucibliitcv .\>anf'. Xk
Dolf'Mümlidic '?(uffaffinui bcv .s^anfcv ift t)crfc()rt.
S-ittanscn '4-^lur. jcit A>cniid) 161G ('pecunia
publica') unb ©ticlcvy ocitiiiuiöluft 1695
(„©teucrn, Ginfommcn einer föiUiitidien unb
fiu-ftlid)cn itammer"! alkiemcin flebudn ; im
16.— 17. ^'salivli. ^^unädift für '2Bud)er, Sctriuicrei,
Unterfdileif cieliiufiti unb in biefer ^cbeutung
fd)on in ber erften .s>älfte be^. 14. 3flfii-l)e.
als linantie in bcn Kölner Gibbüd)crn (@crm.
18, 273) oercinjelt bejcugt. 3(uö frj. finances
= ttal. finanze.
finbcn Stiu. mlib. vinden a[)b. findan = got.
fmj)an, anorb. finna, angif. findan engl, to
find, Qfäd)f. fithan findan 'finben': gcrm. ft.
33crbalmur5el fenp au§ uorgcrm. pent; ob ju
abb. fendo 5R. 'jyutlgängcr' = anglf. feSa 'ivuB=
ganger'; ogl. ai)b. funden 'eilen'? dJlan fü[)it
bie Sinologie üon lat. invenire unb afloü. na-iti
'finben' an, um ju jeigen, bai^ fid) au^ einem
otro. Tür 'ge()cn' bic Scbeutung 'finben' ent=
midcln fann. 2(m nädiftcn ftcljt ber germ. SBg.
fenf) bie glcid)beb. altir. SSj. et- (an^ pent-).
tytncffc J- aitä* frj. finesse im 17. ^saf)rb.
übernommen (Belege: Stoppe 1728 ©cbiditc I,
61 ; ^^^bilippi 1743 iRcgeln ber 9\eimfd}miebefunft
©. 236); für '3Irgliftigfcit' bietet e§ v. maü--
f)aufen§ Ärieggmanual 1616.
(yingcr Tl. ml)b. vinger abb. fingar ÜJJ. =
got. llggrs, anorb. lingr, anglf. engl, finger.
2Ibleitung auy fangen, SBj. fanh ift nid}t fid)cr,
aud) 3lbleitung aus 2B3. ünh, porgerm. pink
'fted)cn, malen', lat. pingo (f. y^eilej ift frag=
lid); am ef}cften bürfte nod) fünf (tbg. penqe)
unb piellcid)t bie germ.=flao. Sippe pon Jauft
urpenpanbt fein (and) bie söcjeidinungen A'^anb,
Jj-inger, 3cbc finb fpejififd) germ. unb ctpmo=
logifd) nid)t mit Sidicrbeit ju erflären). Übrigens
gab ee fdion im 3(ltgcrm. eine fcftc Benennung
ber cinsclnen Jiitgcr; jucrft erf)ielt ber S^aumen
feinen ÜJamen, ber eine primäre unb baber febr
alte ^tlbung ift; über bie übrigen Jingernamen
f. SBiü). ®nmm, m. Sd)riften 3, 425.
fytnf Tl. ml)b. vinke abb. fincho Tl. =
nbl. vink. anglf. finc engl, finch, fdirocb. fmk,
bän. finke '5"inf' (^got. *finki- ^finkjan- fcblenl
3Iuffäüig ift ber 3lnflang an bie roman. ^e--
jeidinung für 'JyinV : ital. pincione, frj. pinson,
tpoju auc- engl. Tla. pink pinch 'Jinf gebort.
2;od) fann ba^ germ. SKort nidit ber 6ntlef)nung
üerbäd)tigt merben; roabridicinlid) ift bie germ.
Sippe mit bem roman. SBort urpcrroanbt; audi
gr. aniZa öttittoc?
T (^infcljotöcm Tl. 'Jöranteroein' ein SBort
Sluge, tftgtnologift^eä SBörtcrbuc^. 6. 2(ufl.
ber ©aunerfpradic, ba?- im 17. — 18. ^cibrb. Pcr=
einjclt in ber Öittcratur auftritt. 3od)em ift
alö rotmelfdie '-öcneniutng hc^ SBeins feit bem
15. 2ai)xl}. in tm rotipelfd). Spradmucücn ocr=
jeid)net (CucUe ()ebr, jajin '2Bcin'). Grfte§
3©ortelemcnt ? 3(nbere rotro. 25>ortc f. unter
blcd)en, foppen, @auner,.öod)ftapler ufro.
t (^innci ("v. '("vlofu'eber' erfl nbb., ani- nbb.
linne. nbl. vin 'Jylofjfcber' innerbalb be^' öerm.
5ufrübcfl bezeugt im 3ütglf. alc^ finn 5)J. (engl,
fini, lucyhalb nidit an tSntlcbnung auo lat. pinna
'Jloüfeber ber ^Telpbine, Jeöer' gcbadit luerben
barf. Gntleljnung eine» germ. S^ortc^ au» bem
Sat. cor ber -Periobe ber altgcrm. 2autpcrfd)ic-
bung, alfo oor bem 33eginn unferer 3eitrcdnning
ift nidit nadi3uaieifen (f. .öanfj. Tabcr ift Ur=
peripanbtfd^aft jroifdien anglf. finn unb lat. pinna
an3unebmen; ob fic mit lat. penna auf pesna
(altlat.j berul)cn?
S'innc^ 5. 'tuber, scrophula' nüjb. vinne
pfinne 'Jinne, fauler, ranjigcr ©erud)'; ng(.
nbl. vin 'Jinne'. 2)ic 2{nlaiUc-perbältniffe finb
nid)t flar; mbb. pfinne ipcift auf got. p, nbl.
vin auf f im 3(nlaut; pielleid)t ift eine ißer=
mifd}ung mit Jinnei 'J}lot5fcber' an ber ToppeI=
form fdiulb; p bürfte ber ed}tc 3Inlaut fein.
ftnftcrSIbi. ml)b. vinster abb. finstar; afäd)f.
finistar ol§ 2(bi. fe^lt, lä«t fid) aber an^ einem
gleid)lautenben Subft. mitber^ebeiuung '2^unfel=
l)eit' folgern: ciit luefenttid) bcutfdi. SKortftamm,
raoju abb. dinstar mbb. dinster mit antautcnbem
d auC' älternt (afddif. got.) J) roie in afddif.
thimm 'finfter'. SBedifcloerbältniffe 3roifd)en |)
unb f laffen ftd) nad) bcn parallelen Jormen
unter Jeile faum in 3Ibrcbe fteüen. 2)ann
roäre {)em — f. 2!ämmerung — al§ 2Bur3eU
form an3ufe§en.
tyintc ?y. ein feit Sd)ottel 1663 unb Sticler§
3eitungSluft 1695 (= 'eine fünftlidic (Srfinbung,
Stellung'; per3eidinetey Ji'embtport, eigtl. ber
5cd)tfunft aitgcbörig = ital. finta '2ift' (fr3.
feinte); um 1650 auftretenb (2)ue3 16.52 Nova
Nomencl. S.204; «utfd;h) 1660 Äanslei S. 66).
^irlcfanä Tl.; ml)b. virlefanz Tl. 'eine 3trt
2:an3' unter 2Inlebnung an lau 3 cntftanben
au5 mbb. virlei 'ein Ian3', ba-> auf fr3. virelai
'3iingcllicb' beru()t. 2Iu§ jener nodi im 16. 3aW-
geltenben Ian3bcnennung entroicfelt fid) im 16./17.
3abrl). ftrlefan3en 'gesticulari. ineptire'
(bei Sutl)er firlcfansen, bei A^enifd) 1616
firofan^en 'fpiegelfedjten', bei Sc^ottel 1663
firlfan^en).
firn 3(bi. 'alt, Poriä()rig' ml)b. virne af)b.
firni 'alt' = got. fairneis 'alt', anglf. fyrn
'alt', afäc^f. fern 'oergangeu' (pom 3a^)re)- 2)ic
15
mn
— 114 —
ftarfern
S3e}ie()unc5 auf ba§ ocvfloffcnc '^sal^x beftcdt im
®ot. ^Ifädif., id)ctnt aber für 2Ü)b. 9J]()b. iinbc=
geuöt, obit)ol)l Icbcnbc obcrb. 5DIa. öen 2Bort=
ftamm fenncn; ügl. aleni. fernig 'oorioiäl)nij'.
'^nt üoriiicn ^a()rc' ift ml)b. vert verne; nod)
ie^t bcroalircn mb. unb obcvb. Wa. ein altiicrin.
2(öD. fert fered 'im t)oi"iiicn o^lirc' ; vc\[. anorb.
fjorj) 'ili>v. 'im Doini^en ^\a[)vc' üxi<- i^crm. ferud
= t)ort3erm. peruti in gr. TTtpuri -rr^puai 'im
rorigcn 3iof)re', altir. onn-urid 'oom oorigcn
3a()re an' ; ogl. lit. p^rnai, ffr. parut 'im poiigcn
3 obre'. Tcmnadi liegt ber 53egriff be§ 23or=
jäbrigen oon altcv'ji ber in bcm Stamme per,
gcnn. fer; in ber aügemcinen 5?cbcutung non
ccrfloffencr 3c't erfdicinen im 03crm. 2(bi.='Öil=
bungen, ogl. fern.
trirn, ^irne 5.1^ '^^Utfdince' eigtl. fubftan=
tioicrtcl 5(öi. in ber iöebeutung 'alter ©d)ncc',
crft feit üorigem ^i^b^bunbert bejeugt; f. ba^
oorige 2Boi1. — Airncmein 'noriäbriger SBein'.
<5rirnt^ Tl. ml)b. lirnis '("virniy, Sd)minfe'
aui- frj. vernis (bal)er and) engl, varnish) =
ital. vernice. :^>bvc Ic^te CucUc fod lat. vitri-
nus — vitruni fein.
grifft 5t)J. 5-. mbb. virst abb. first m..
'Spi^c bc§ 3)ad)c§, Jirft' = mb. nbb. nbl. (mit
3Iblaut) vorst ^■. '2)ad)firft', anglf. first fyrst
5- torgerm. persti- unb parsti-, perroanbt mit
f{r. pr§thä-in dl. 'dindcn, ©ipfel, Berggipfel',
baö lautlid) bem nbl. nbb. mb. vorst am näd)ftcn
ftcl)t, unb mit aucfl. parsti 'jKüden' ba":- (aly
ibg. persti-) bem l)b. first junädift flehen mürbe.
Cftboff Obg. Aorfd)gn. H, 3 üergleid}t nod) lat.
postis (au^ *porslis) '^^foften'. 'Hui" bem @crm.
ftammcn afrj. freste, prou. frest 'Öiebcl'.
i5rifd) Ü)J. ml)b. visch al)b. fisc Tl. = got.
fisks, anorb. fiskr, anglf. iisc engl, fisli, nbl.
visch, afäd)f. fisk: germ. liska-z auö uorgcrm.
pisko-s uenuaiibt mit lat. i)iscis unb altir. iasc
(mit gcfejjlid) abgefallenem p au» lunbiftor. pr-s-
kos für peiskos) 'iyifd)'. 2;a§ SSort gebort bcu
brci n)eftlid)ften Sprad)gruppen bc§ :3bg. an,
bic aud) bay 2Bort Tlccx gemeinfam baben;
boy Cftibg. \)at bafür matsya (ba^ Wenn, bat
mit bem ^at.=Hclt. feine '-Benennungen für mfd)
arten gemein). '.lUclleidit ift bay ilnnl Aifdi
ein mauDernbeC' .Hulturmort gcmefen, beffen Cucllc
für \m-:- unanffinbbar ift (bic 'Jlnnalime, uorgcrm.
piskos für *ap-isk()- 'Dem iffiaffcr entftammcnb'
fei ju ftr. ap 'SBaffer' vi .^icben, ift ju unfid)cr).
t S-ift ^yi. mbb. vist Tl. ; ba.nt bic gleid)beb.
nbl. veesl, anglf. fist: ein gemeingerm. fTsli-
ju anorb. fisa 'pedere* = mbb. visen vTsten
'pedere'. Q. nod) Boftft.
g-tftcl ci: "'bb. fistel 5. 'ein in SRöbrcn
ober ©äugen tiefgcbcnbc§ ®efd)it)ür', fd)on a{)b.
listul nad) gleid)beb. lat. fistula: uon ber ©timme
luirb Jiftel erft nl)b. gcbraud)t.
^ittt* Tl. mbb. vittich vettäch Tl. ^. —
vettaclie ^s-. Tl. al)b. fettäh älter fetlidhäh Tl.
'Jittid)': ber ^öebeutung nad) Ä'ollcftiu ju i>-cber
(ugl. afäd)f. fütherac, abb. födaräh mbb. fedrach
'(Vlügel'); ber Bilbung nad) ift al)^. fethdhäh
nid)t tlar, c§ gebort ju Jebcr.
t 3"t^C ?■• '®ebiube Warn' m[)b. vitze abb.
fizza 5. 'eine beim ,s>a§peln abgeteilte unb für
fid) uerbunbene 3(njobl 5"Äbcn, ©ebinbc, (§arn' ;
ob 3u anorb. fot 'itleiber', ml)b. va^^en 'fleiben',
2Bj. fat fet 'fpinucn'? 'lueben'? 2)od) fteben
nä[)cr afäd)f. littea, anglf. litt al§ Ü8c3eid)nung
non 'Äapitcln, 3(bfd)nittcn in @ebid)ten'.
ftj 'ilbj. burd) bay lü.— 17. Cs^bvb- binbnrd)
al§ ald)i)miftifd)cy SSort gebraud)t (fd)on bei
^^Jaracclfuy) unb aly fold)Cy in Sim. dioü)^ Dic-
tion. 1571 üerjeid)nct (in biefer 53ebeutung bicU
ey fid) nod) im 18. Csabvl)., 3. 53. in „£luccf=
filber fir mad)en"). Tann brang fiy in bic
Stubentcnfprad)e (3. 53. 3d)od) lGr)7 Stubentcn=
leben D II'^) in ber beutigen 53ebcutung 'gemanbt',
bie bann feit Stieler 1691 unb ©teinbad) 1734
gebud)t mirb.
flai^ '^Ibi. ml)b. vlach al)b. (hh) Stbj. 'flad),
glatt' = nbl. vlak 'eben'. 3)a3n mit 2lblaut
anglf. flöc engl. Hook fiuke ',"vlunber' (norb=
engl, flook-footcd '^lattfutV). So läf?t fid) für
bicy an lat. plaga 'Seite' ober ber Bebeutung
lucgen mit grünerer SBabrfd)einlid)teit an aflou.
ploskü 'flad)' erinnern; lat. planus ftebt faum
für *plagnus (f. Jlur); baju gricd). irXdS (St.
itXaK) 'Jläd)e' — irXaKoöc; — lat. placenta
'Äud)cn'. 'Mix engl. Hat, anorb. flatr, abb.
IIa?, 'fladi, platt' bnben mit flad) nid)t§ ju
tl)un. teinc mb. nbb. ^lebenform üon flad)
f. unter 53 1 ad) fei b.
^latö^ Tl. mbb. vlahs al)b. flahs Tl. =
nbl. vlas, anglf. ileax engl, flax '^•lad)'?' : gc=
meinmcftgerm. 53eseid)nung, bem 9?orb. (@ot.)
fremb. Wcmöbnlid) Ju ber ibg. 2Bj. piek in
f 1 c d) t e n gebogen ; s (got. *flalisa-) märe ablcitcub.
t flarfcrn ;)tm. mbb. vlackern 'fladcrn' al)b.
(einmal) lla^'arön (für *llaggarön?) 'volitarc';
bayi anglf. lläror 'fliegeub, tlatternb', mittelengl.
Ilakeren 'volitare', mnbl. Ilackeren, norb. lltikra
;*)tm. 'flattern' neben gleid)beb. liükta. 33gl. bic
ftammucriuanbtcn anglf. llicorian engl, to fiicker
'flattern, fladcrn', ubi. (likkern 'tlimmcm,
fd)immcrn' ; biefe Sippe fann ibreä frül)cn $Reid)=
tum» megcn nid)t auy lat. flagraro entftanbcn
fein, aber aud) uid)t mit fliegen jufammen=
bangen, an ba§ fic^ aücrbing§ bie abb. flogarön
^<abm
— Üb
?}(aii§
flokrön' flattern' luib inl)b. flogezen n()b. vlokzen
'flattern, jd)imincrn' anfd)lici;en laffcn.
t i>Iabcn 9«. ni()b. vlade a()b. flado 9«.
'breiter Indien' = nbl. vlade via ^■. 'iylabcn',
niittelcniil. fla|)e (got. *flaj)a). SBorgcrm. platan-
ober plathan- ctuia mit bcr ©runbbcbentunci
'iyläd)e, ('}lad)c-5' ftininU ju gr. -n-Xaru; 'breit' —
irXoiöavov (6 für ibfl. th) 'i?ud)cnbrctt', ffr.
prthüs 'breit' (tüojn ffr. prthivi '6rbe' unter
%tlb) — prälhas 9}. '53reite', lit. platüs 'breit'.
35aäu mit 5lblaut plöth lat. Plötus Plautus eigtl.
'^lattfuü' — semiplütia 'iöa(bfd)u()e', ml)b.
vluoder 'A-hinbcr' ei^tl. '^^lattfifdi'. Gntfcrntere
93crir>anbtc bcr ganjcn Sippe finb anorb. flatr
= a\)i. fla^ 'eben, flad)'. 2(u§ bcm \vol}[ bloB
roeftgcrm. jy l a b e n (flaj^on-) ftammen ital. iiadone
'.'poniiimabe', frg. flan ' Jlaben', frül) mlat. flado
(roorauS engl, flawn '6ierfud)en'). 3)er J8c=
beutung racgen ogl. m{)b. breitinc 9Ji. 'eine 2Irt
33acfit)ercr ju breit.
i^lttößc 5- ivic bie meiftcn SBortc mit gg
(f. Bagger, 2>ogge) iungc§ Scbniuoil = nbl.
vlag, bän. flag, fd)ix)cb. flag, engl, flag; ugl.
frief. (auf ©i)lt) fläg 'jvabne'. 2:iefc crft in bcr
92eu3cit auftrctcnbcn SBorte fd)cincn üon 8fan=
binaüien aucnjegangen ju fein (anorb. aber fcblt
bo§ SBort aud)). :3tt bev nl)b. 6dn"iftfprad)e
tritt flagge in 3citungen bc§ 30iä()r. ftinegc§
(jäufiger auf (dltcftcr JBcIcg bei @. 2Bintcr=
monat 1609 Calend. Histor. Decenn. ©. 300),
unb ©diottel 1663 unb ©ticierg ^ettungglufl
1695 ocrjeidmen c§ ^uerft (Sticier 1691 bafür
i^ladfe). ©in eigtl. 'Jiquioalent fe()It bcm älteren
9if)b. 2at. aplustre überfegen bie Seyifa beö
16. 3al)rl)§. mit Umfd)reibungen roie „bcr Jaljncn
auf bem ©cgclbaum ober anberc ®c3ierbe bcy
Sd)iff§, fo man aufftccft" in ©olius' Onomast.
1582; öcnifd) 1616 bat 3p. 996 „iyabne auf
bem ©cgelbaum, Sd)ifffäl)nlcin" ; ocljner 1622
Nomencl. 486 ©d)ifff ä()nlein) ; and) bei 6f}i)träu§
Aap. 34 fel)lt Jlagge nod) (jucrft '(Vfaggc
vexillum' bei 5S. % JontanuS 1613 Diction.
©p. 1079). Über bcn Ui-fprung oon nautifdien
2Bortcn f. nodi Soot, ©priet. tVlaggcn bc-
gegnen übrigeng fd)on bciSBilbelm bcm ©robcrcr
auf bcn Tapeten non 33ai)euf.
t (ylamberg 30^. crft nl)b. (Iljeob. Körner,
öcpcr u. Sdjröcrt ©. 78) au§ fr3. flamberge,
bie§ für Floberge Froberge — cpifd)er ^Jame bc^
Sdnt)crtc0bcv,s>aimon§finbc§9icnaubö(@.33aift);
„bef; 9icnalb'c-> flamberge" bei Jüdiail (in bcm
Iblfgbud) üon bcn .öcijmonsfinbern 16U4 bafür
[vlorenbcrg).
f^lammc ^. ml)b. flamme vlamme j}. ; rgl.
anbb. flamma, nbl. vlam: nad) lat. flamma.
3-Ianctt 97?. in 5(marantbc§' Jraucnjimmcr^
Icricon 1715 al» 9camc eine» engl. Stoffe§ Der=
jeid)nct: au§ engl, flannel.
plante ^■. burd) ba^ ganje 17. 3a^rl). bin=
burd) (gumcift alyflanque) bejeugt unb um 1700
in bcn A-rcmbroörtcrbüdjern gcbud)t (iöcleg: bie
flancs bei o. 2Baül)aufcn 1617 Corp. Milit. ©.
215. 216) au§ frj. flanc, ba§ mit feiner roman.
Sippe [ital fianco) an^ al}b. hlanca 'Seite'
(f. Icnfen) ftammt.
x^la^dit 3^. m()b. vlasche al)b. flasca 5-
(mbb. aud) mit Umlaut vlesche) = nbl.
flescli, anglf. flasce engl, flask, anorb. (frü^
bcjcugt) flaska J- (flot. *flaskö, uiol)cr läpp,
lasko): ein frül) unter bcn ©crmancn l)cimifc^e§
2Bort, bag aber bei bcr Übereinftimmung mit
roman. SBorlen für '{vlaldie' bcr ßntlcljnung Dcr=
bäd}tig ift; ogl. mlat. flasco (fcljr frül) bcjcugt),
ital. flasco, nfrg. flacon. Gntftel)ung au§ lat.
vasculum ift lautlid) unjuläffig.
flottern 3tn). (."öcnifd) 1616 unb ©d^ottel 1663
bcüorsugcn f lütteren flotteren, Steinbac^
1725 f lab cm) auö ml)b. vladern: ju ml)b.
vledern [\. Jlebcrmauö); ogl. engl, to flutter
'flattern' — to flitter 'bal)in fliegen'.
flou 2Ibj. bcn 2Börtcrbüd)crn bc§ 17. 3al)rb§.
nod) frcmb, ein 2el)nroort be§ 18. 3al)vl)§., i>a^
aB @cfd)äftöiüort unb alö Äunftroort bcr DJlalerei
an§> nbl. flauw 'matt, ol)nmäd)tig, gleidjgiltig'
flammt (nbl. flauw, engl, flew 'meid), gart' bc=
rul)en auf frj. flou afrj. flau tloi, ha» nad)
&. 58aift auf lat. flavus bcrul)t. \yüx Bremen
roirb flau 1767 al§ munbartlid) angegeben, für
SitJlanb bei 3. @. Sinbncr 1762 ^Beitrag gu Sd)uU
l)anblungcn S. 230, für bcn 9}littclrl)ein 1792.
S-Iaum Tl. (obcrb. aud) pflaum; t^gl.
^flaumfcbcrn Simplic. 5o2) ml)b. phlüme
abb. pflüma J. 'Jylaumfcbcr': 2cl)ntrort au§ lat.
plüma, mobcr aud) nbl. pluim, anglf. plümfeöere.
2Bie ber t)er-fd)obene 2(nlaut jcigt, muü bie ßnt=
Icbnung fd)on in ber urbeutfd)en 3ett ftattgcfunbcn
l)abcn; ogl. ia^i aud) bem 2at. cntftammcnbc
altir. clüm 'Jcbcr' (ogl. altfi)mr. plumauc
'Jtiffen'). 3)a§ Ütorb. bat für Jylaum ein an=
fd)eincnb edit germ. 25>ort (f. 2;aune). ''Jlad)
^$liniu§ lieferten germ. Stämme in älterer 3ctt
.sterben oon (Saufen nad) 9iom jum .»öanbcl mit
Jylaumfcbcrn (f. aud) Kliffen unb '^ f u l) l), bie bcn
Süblänbern rocrtooll raaren: fo ift e§ gefommen,
baf; in frübcr 3cit ba§ lat. pluma ,^u un§ fam.
3-Iou§9Ji.cigtl.'«üfd)el,2Bollc'bann'2Bollcn=
rocf' an?-' m[)b. mnbb. vlüs '23lieB, Sd)affcll':
iTtebcnform ju mbb. vlies, f. Jylie§. 5lau§,
eigtl. 51au§rocf, triu im öodibcutfd). crft feit
ctioa 1750 für 'Übcn-orf' auf aU nbb. öebnioort.
^foujen
116 —
%ki^
S-loufcn iMiiv. 'i^on'inc^icluni)' cvft nl)ö.;
iuol)l mit ,'vlaus' ibcntifd) (ugl. J-lofleli.
T 5Jäj 9)i. '^Icc^cC 3ucvft bei iXoiii IGll
Orig. Diction. Genn. S. 124 (Daniad) bei .s^enifd)
1616) in bcr ^'vonn Jlöc^ ah> iioiiniicv. 2;ialcfi=
roort (= 'honio insijrniter imi)udens atijue
insulsus') nufiiehihH; bei Stielev 1691 nlÄ^läij
unb Jlö^, in .s>ei)na5' ,s>anbbud) 177."> a[-> ^Id^.
?Vlc(ftfc A. 'Sehne' erft nt)b. au^ lat. flexus.
S-lctfetc A. ant-' fiHitmhb. vlehte ^. '^-Icdite,
i'^aavflcdnc' jum r'Kv 2Box1.
ficdjtcn otiü- nil)b. vlehten alib. flehtan;
ein cntiined)cnbe^' iiot. *tlaihtan ivivb beftätioit
burd) Ilahta a. '.vsnnvflcdUe'; nnovb. fltHta für
flehtan: gcnn. ®j. tli-ht anz- uonicrm. piekt;
bQ§ t ift — tüie nud) in lat. plecto neben
plicare — urfprüncilidi nur inä)en§bilbenb ; bcnn
nach gr. ttX^klu TrAGKiT ttXöko^ i)t piek nl§ ibiv
SQBmiel anjufe^cn; vc\[. ftv. piacna '©cfledit,
Äorb*.
JVlcrf, Alcrfcn 9.1li1t. in ucrfdiicbcnen '-öc^
beutun^H'H, Die hiftoriidi iicnoniincn ciuv finb, am
mbb. vlec vlecke ')}}. 'Stiid ^cnc\, ivlirfcn, iJiUH'en,
©tiicf Öonbc^, ^^^(a^, Stelle, anbev&favbiiie Stelle,
^ylecf, DJIafel' al)b. llec fleccho = nbl. vlek a-
'Sdnuiitulcrfcn' — vlek 'DJ. '^orf, anovb. Ilekkr
(®en. iM. flekkjai 9J^ 'nnbevyfavbiiicr ivlccf,
9)iafer i'oiuie llik ,1. 'Camicn, Stücf Seua'-
Araiilid) ift ;Uifaiiiinenl)anii mit norb. llikke,
ont^lf. Ihrro cn^il. (iitch 'Siierffcite'. S. flirten.
0-lcbcnnaU<5 ,"v. ml)b. vlüdcnnfis al)b. (lüdar-
müs Jy. = nbl. vledermuis (lueftfäl. mit fonber-
barcm ?(nlant plearmüs): eniil. flittormnuse
fcl)lt im 'Jliuilf. nnb tonnte auf fontincntalaevm.
©infinn benilicn. Tic '3(nffaffunii be-ö liemo
ali 'DJJnnv jeiiicn öie ^^cncninintien aniilf. hreape-,
hrereinüs: eiiienavtiii ift bie '-i-ienennnni^ encil.
bat mittelen^il. backe, biin. aftenbakke (aften
'3lbenD'). ^"sn bev '4-H'nlj. iwo Alebevman§
'Sdimctterlin^i' bebentet (and) tirol. flättrmaus
'Sd)mcttcvlinii* ), iiilt Siiertmaui^ für 'lieber:
man-?', luefunciicn mittclcniil. harke molil ,;n
gcrm. bakon 'Si'crt' amtcr 53adiei jn ,^ic[)cn ift.
Smionnmon ift n>cftfäl. leer.si)erhl („^cbeifiicd)!"
lueiHMi Der IcDcrartiiicn Alntiliaiü). lieber man«?
eigtl. 'Alattcrmanv' gehört .^i ahb. th-darön mhb.
vledf-rn 'flattern'.
^vlcbcnuifd) 'M. erft frül) nl)b. mit 58e,iiel)iing
auf iledern 'flattern*. Tafür mll^. einmal veder-
wisch, nbl. vederwisflr. eigtl. '(^linfeflügcl ,unn
9lbiuifdien', rcfp. Aleöcrmifd) '2i3ifd) jum "Hb-
fädieln'.
J^Icet 'Ol. 'fdiiffbarer .Hanal innerhalb bcr
Stabt' ein nbb. 3Boil ^ mnbD. vh'-t (a)äd)f.
♦fleot): ju jibb. flöten = ()b. flictjcn.
^(cgcl 9)1. Ud)iüäb. ^^flcgcl) mhb. vlegel
ahb. flegil Tl. '5'cflel, Trefdiflegel' = nbl.
vlegel. anglf. fligel (für *tlegel) engl, flail:
Öchnraort an§ fimtlat. flagellum 'Drcfdiflcgcl'
nuoher and) fr3. fleau '3)refd)flcgcr, fomic fnmr.
i'rowyll. altir. srogell). Ter '-öebcntnng lucgcn
ift nid)t an bic gcrm. 2Bj. ilah 'fd)inbcn' (anorb.
th'i 'fd)inbcn') ju benten. Tod) and) Urücriuanbt^
fd)aft mit lit. plakü pläkti 'fd)lagen' dat. plango,
gr. TTXt'iYvu.ui 'fd)lagen') ift möglid) mit iHürt=
fid)t auf nbb. (brem.) flogger 'Trcfd)flcgcr. :^sm
5(nlant iueid)t feltfam ah nbb. (in 'Jtngcln)
plegel.
ftcftcn iUiu. (ein locnig üolfC'tümlid)e§ ©ort,
roic Denn fd)on in "^Ibam '^-^ctri^i 'öibclgloffar 1522
ßuthcr§ flehen mit „bitten, crnftlid) begehren"
crflört )iiirb) mhb. vlehen al)b. flehan tlehön
'fd)meid)eln, bringenb bitten' = got. ga^laihan
'lichfofcn, tröffen, fi'cunblid) ^nreben' (mo^n got.
ga|)lailüs a. 'Iroft, (5-rmahining'). @ot. {)1 im
"Jlnlaid cntfpridit ahb. 11- and) in fliehen. Tic
ÜBv bcbcntct eigtl. 'fd)mcid)cln' (bann and)
'hititerliftig fein' i)t anglf. lläh — anorb. llä-r
'falfd), hinterliftig' auc^ got. *bläiha-). Ta^i %[)t).
hat eine ivorm flehön Uehan mit ber !)Jebenfonn
(legön ( 3ntcnfiühi(bnng iligilön) in glcid)cr '-öc=
bciitung; nnb bicfcc' lir-hrin luirb biird) bcn ;')icim=
gchrand) non nhb. flehen hei £\nii (: fehen,
gefd)ehcni hcftdtigt; eiufpvcd)e)ib afäd)f. Ue-
han 'bcfänftigen'. Tic )ueftgcrman. ffi^. tlaih:
(leb: flih nnb lüg beruht mithin auf uorgcrm. tlik
tlaik (got. blaih-), bie üielleid)t mit gr. \aiKd<;
'.Önrc' (fallC' eigtl. *T\aiKdc; mit ber (^)ninbbcbcu=
tung 'Sd)mcid)lcrin, ^Verführerin') 3nfammcn=
hängt; ugl. Cfthoff, ^öcitr. i:^ KiO.
^•Ictfi^ 9i. nihb. vleisfh ahb. (leise % =
nbl. vleesch. anglf. Iia'"sc engl, ilesh; anorb.
Ilesk luirb nur uon 'Sd)iucincfleifd)', fpe,^. uon
'Sd)infen' nnb 'Spcrt' gcbraud)t, luähvcnb kj()t
ta-i aligemeinc SBort bc^5 i)Jorb. für '^ylcifd)' ift
(got. bafür mims). G-ö liefic fid) red)t gut bcnfen,
ban bie norb. fpc^ialificrte !üebeutitng bc^5 2Bortc§
bic nltcftc mar unb ban erft burd) 'sycrall^
gcmcincrnng bie gcmctnu)cftgcrma)iifd)e ^ebcn=
tung 3nftanDe getommcn ift: ugl. anorb. llikke,
anglf. ilirce engl. Ilitch (bial. flick) 'Spertfeitc'
foiuie anglf. (fent.) fliec für fliese '5\'lcifd)'.
t^Um W. mhb. ahb. vli^ Wl. '("vlcif?, ßifcr,
Sorgfalt' (ahb. and) 'Streit'): 3U ahb. fli7,/;an
mhb. vli/jcn 'eifrig fein, fid) beflcifjigcn' nhb.
bcflcif?en, ''^Jart. be = , gcfliffcn. 3?gl. nbl.
vlijl 'AlcitV, anglf. flitan 'lüctteifcru, janfcn,
ftrcitcn' engl, to llite 'janfen, ftrciten'; megcn
ber '-öebeutnng&cnttüirfclnng f. ilrieg. 'Söctt-
cifern* fd)eint öie blofs tucftgerm. SBj. flTt (got.
ffenncit
117 —
S'ünte
fl- ober {)!-?). flicl)cu) cicitl. bebeutet ,^u haben.
2Bcitere cti)iiiolotiifd)c 53e,^üac finö nidit eiuöectt.
t flennen ;)tti). 'uieincn' mlib. *vlennen; ju
d)b. fUinneii 'baö (^cfidit Dcv3icl)cir an'6 uvijcvm.
*flaznanV 2B3. Aas an^ oorgevm. plos in lat.
plörare 'jueincn'?
f(ctf(ften otiö. nu^ m()b. vletsen 'bie oä()ne
jcigen'; lucitcre ä)Oi\iejd)id)te bunfcl.
flirfen Stif. an6 inl)b. vlicken 'citten ^-Icd
anfe^en, fliden': ju Jlecf.
t 5'Hcbcr 9)1.; bei i'^enifd) 1616 lutrb 5vle=
bcrbaum uub jy lieber beer als nhh. ®taleft=
lüort ner^eidinct; aber lüeber 6d}ottcl 1663 uod)
©tieler 161)1 budicn e-? aii? l)b., luie cö benn aud)
mir in 'Jiicberbcutid}lanb uolfÄübUd) ift (l)b. bafür
4") 0 1 n n b e r .sS 0 1 b e r ). ^anf d), 51bclnnn nnb Gauipe
oerjeidinen ba^ im 18. 3fll)i"ll- befannter roerbenbc
SBort, t)ai' auf mnbb. vleder (= nbl. vlien,
ajäd)j. *fliodar *fliothar beru()t. lUiprunci bunfel.
(VlteflC A: m()b. vliege (fliuge) ai)'ö. flioga
(fliuga) j"v. = nb(. vlieg. anglj. fleoge 'Jltccic'
engl, fly '^^-licgc' ; anorb. mit anberer 5(b!aut^i=
ftufe fluga ,^-. 'fliege, DJJottc' : ju fliegen. Cber=
beutfdiev Si)noni)mon für 'J-liege' ift ÜJHicfe.
fliegen otro. ml)b. vliegen at)b. fliogan ft.
3tnJ. 'fliegen' = nbl. vliegen, anglf. fleogan
(3. ©g. ilyhp) engl, to fly 'fliegen', anorb. fljüga:
bie gemeingerm. ^Sejeidinung für 'fliegen' (got.
*fliugan ift an§ bem Jaf^iticui» flaugjan 'im
jvluge fortführen' 3u folgern). Jüegen ftel)t 3U
f l i e l) e n in feiner 33cniianbtfd)aft, luic got. I^liuhan
'fliehen' gegen ustlaugjan burdi bcn SSurjel^
anlaut berocift; f. fliege. @erm. äBj. fliug aui-
oorgcrm. pleugh plugh; baju lat. plüma für
*plunxma? unb lit. plünksna 'Jcber'. 6ine
ältere SBurjel f. unter ^eber.
fliegen S^w. ml)b. vliehen al)b. fliohan =
afädif. tliohan, anglf. fleon (au5 fleohan) engl.
to flee. anorb. flyja. 2;a§ f fann vov 1 im ^In^
laut au§ älterem |) entfpringen luic in flel)en
(got. {)laihan), f ladi (got. |)laqus): got. pliuhan
'flicben'; bicfe ältere ©tufe crl)iclt ftdi nur im
®ot. 2llfo gcrm. SBg. ift |)luli unb mit gramma=
tifdiem SBcdjfel l^lug, üorgcrm. SBj. tluk tleuk
(f. nod) Jvlurf)!)- (V liegen ift uuDerroanbt, ha
e§ auf iffij. plugh beruht.
^iie\ir 5Blicf5 31 mbb. vlies 9?. = nbl.
Vlies, anglf. fleos engl, fleece '331ief;, Sdjaffeü';
baneben eine umgelautete ?iform anglf. flys flyss
= mbb. vlius, älter nl)b. fleuss flüss. ©ine
giueite 9icbenf orm repräfentiert nl)b. J l a u §. 2)em
Dftgerm. fehlt bie Sippe; ob got. *fl- ober *|5liusis
9i. (pgl. fliehen) oorauejuie^en ift, luiffen mir
nidit, ba fid) braudibare 33e3iehungen 3U aut5er=
genn. formen nod) nid)t ergeben baben. 2Iu»
lat. vellus barf 35 lief; nid)t crflärt mcrben, ha
bie§ oielmebr mit SÖolle urperiuanöt unb (Snt=
lehnung pou Umlief; au§ vellus uumöglid) ift;
aber aud) fled)ten, 5lad)& u. f. lu. finb fem
3U halten.
fliegen 3trti. mljb. vliegen al)b. flio^^an ft.
3tn). = afäd)f. fliotan, nbl. vlieten, anglf. fleotan
engl, to fleet, anorb. njöta. 2!ie germ. 2B3.
fleut — flut an» porgerm. pleud — plud ftimmt
3U Ictt. pludot 'obenauf fdimimmen' — plüdi
'Ueberfd)ipcmmung', lit. plüsti 'inö Sd}ipimmcn
geraten, überfliefjen' — plüdiina 'fliefjen, (Vluß'-
3h:f biefe 53ebeutung, bie raohl älter ift al§ bie
nhb. be§ 'Jliefjene' — bod) l)aben mir im %l)b.
Tli]b. 9U)b. flicfKU nod) in ber ^öebeutimg
'pom fliefsenbcn SBaffer getrieben merbcn, fdimim;
men' — meifcn einige germ. 33e3eid)nungcn für
'3d)iffe' hin; f. Js-lof?. mir 2B3. plud haben
anbere ibg. Sprad)en eilte pcrmanbte für^ere
2B3. plu; pgl. gr. -reXeiu 'id)iffen, fd)raimmen',
ffr. plu pru 'fd)roimmen', lat. pluere 'regnen'
('fließen' in fpejialifiertem ©cbraud)).
t ?yltctc ^^v. 'id)arfcy (Jifen 3um 2(berlaffen'
ml)b. vliete vlieten ahb. ilietuma: aW'S^ gr.=mlat.
phlebotomum 'Sanjette, ©erfjcug jum %htx-
laffen', mol)cr aud) bie Sippe ber glcidibcb. anglf.
flytme. fr3. flamme (ofr3. flieme, engl, üeam,
nbl. vlijmj.
flimmern o^m. mit älter nl)b. f lim men,
erft nhb.: ^Iblautybilbung 3U J lamme.
flinf 2(bi. bem älteren dl[)i>. fremb unb bei
9Jlaalcr 1561, i>enifd) 1616 aud) nid)t pergeidmet.
Urfprgl. bebeutet e^ (fo bei ivnfd) 1~11) 'glän3enb,
blanf, tpie benn eine 3frt SBeifjfifdie bei .s>eniid)
1616 Jlinfei^ f)cif5t (ba3u bei Stieler 1691 ein
3tiP. flinfen 'glänsen'). 53ei Stieler 1691 unb
Jrifd) 1741 bat flinf bie 33cbeiUungen 'elegans,
mundus, agilis'. Ta§ 5lbi. flammt au§ bem
3tbb. unb ift ber oberb. 33olfcifprad)e eigtl. frcmb.
t^ltnte 5- feit bem 17. ^uhvbunbert (Sdiottel
1663) gebud}t. „2Bar 3unäd}ft bo'o (Seroel)r
mit 3ünbung burd) ben O'euerfteinbabnen, im
©egenfa^ 3u ber älteren Sditpefelfie§3Ünbung
burd) i^ahn= ober JHabfdiloß. Xk ted)nifd)c i)ieue=
rung ipirb für (Vranfreid) in bie 2. A^älfte bcä
30iäl)rigen Äriegeö gefegt (fusil eigtl. 'Jeucrftabl',
bahcr Jufclier); ta^ beutfd)c SSoit meift auf
i^crfunft au^ bem nieberlänbifd)en 5lrieg&roefen:
nbb. engl, flint '^euerftein'. SBeiterbin mirb
3mifd)en ber fdjroädjer unb länger gebauten Jlinte
unb ber fd)iperen unb fursen, mit Sted)fd)lot5
pcrfebenen 33üd)fe unteiid)ieben. 2!a§ ältere allge=
mcinere 'jvcucrrobr' (nbl. vuurroer, pgl. engl, fire-
lock) ift unüblid) geroorben, bafür bas, fpnonpme
jve uer gerne h r '@en)el)r' eingetreten."®. :8aift.—
glitter
— 118 -
glotte
SencS flint (fcf)roeb. flinta, bän. flint 'Stein',
ogl. frj. Hin 'cicimlociicr Äicö') iit mcllcidu niil
gr. TiXivQoc, '^icgclftcin' ocnnaiibt.
J^-Httcr 9JI. eilt nlib. miprgl. 'fleine, bünne
^ölcdimünje'; baju ml)b. gevlitter 'Iieimlidico
@eläd)tcr, ©efid)er' — vlittern ^tm. 'flüjtern,
tidiern' nbb. flitarezzen 'fdimeidielnb licbfoi'en';
ogl. mittelengl. fliteren (audi 'finttcni', engl,
llitterrnouse 'Alcbcnnanc-'). Tcv ^egnffc-fcvn
ift ber bcr 'nnftätcn 53ciucgnng', movauö nl)b.
J litt er fid) begreift. — "}h\ bie 33cbeutnng non
Ql)b. tlitarezzen 'id)meid)cln , licbtojen' foiuic
mt)b. flitern 'flüftcrn, fid)crn' fi'ujt fidi ?rlitter=
n)od)c 5v crft frübnbb. (j. 33. ^oodi. SBeftvbal
1565 .'öoffaiii-teufel 5B 4^) gu Jylittcr, bem
.'peniid) lOlG u. a. bic 33ebcntnng 'omatus
capitis* geben („bie inngcn Arancn trngen bic
mit AÜttcrn ge.ücrtcn .\Sauben nnb '.yänblein nod)
eine ocitlang nad) ber Axidi.^eit" ,3'i"iid) 1~41)-
^m 16./17. ^ai)xl). bnfiir weif ad) Änt;iuod)c
— Äuf5monat (3. 33. C^rimmel^öbanfen 1GG9
Simviic. VI, 12). ^^snterciiant finb frcmbe 33e=
jcidinnngen nüe norb. hjiinöttsm;ina])r eigtl.
'.Öodijcitnaditöuionat' ; bän. hvedebrodsdagc
eigtl. 'Seijenbrotvtagc' (äbnlidi nbb. in ringeln
stütenwöki'ni; engl. Iioneymoon, nnc^ beni norb.
Sl^ort entfpningcn':' ober cber nad) roman. 58e=
3cid)nungen loie frj. lune de miel, ital. luna
di mieie.
e^ItftboflClt 91^. jcit .Öcluig IGll Orig. Diction.
Gerrnan. 121 (unb barnadi bei .Oeniid) IGIG) üer=
jcid)net; im IG. 17. ^urbrb. übermicgt im ,\>od)=
beutfd) . bie Aorm a l i t ) d) bogen ( and) Ts^i^ i d) -
bogen gefd)riebeni, bie ju ,'vlitfd)en ''4-^fcilc'
(^flitjd)cn bei 3)ktl)e)iiu3 löG2 oarepta ING»
286») gebort; ogl. uogtlänb. baicr. nürnbcrg.
^fitid)epfcil (bei .vSanc^ £ad)v „Alil3enmeil,
■ipfli^enineil" I nnb mit anbcrer Umbentnng obcr^
befi. *-8 1 i B b 0 g e n. 'Mc bcrnben nad) Il)nrnei)fen,
ilcltoroman. .">!) auf nbl. flits — : frj. ilöche ''l^feil'.
t^lotfc A. mbb. viocke al)b. liocko d)l. 'Alorfe,
Sd)nccflocfc' — nbl. vlock, bän. fiokke, fd)nieb.
flokka, engl. (nid)t angl).) tlock "^lodt', aber
anorb. llöke Mlocfe* oon ."paar, ffiollc :c. Gnt^
lebnung aii^:> lat. Iloccus länt fid) mit 3iürffid)t
auf Alanm begreifen. Tod) bieten fid) ungefiutt
and) i^umxa innerhalb beö Wenn.: ec> gebort
entlücber ju fliegen (germ. 2Bv Hugh nuö uor^
germ. 2Bj. plugln ober beffer jn anglf. Ilacor
'fliegenb' (j. flacfcrn); megen anorb. fl«'»ke
'»"^locfe' Juärc letjtereö oor.mjiebcn (im ÜJiittclcngl.
befteben Hocke iläke nnb flaie flawe 'Alorfc*
neben einanberi.
T^loh a'^ mbb. vloch Wa. abb. fl«Mi '^.
= nbl. vloo, anglf. fleah engl. Hea, anorb. lin.
Ter i)orau§jufe^enbc fonfon. Stamm flauh- für
]jlauh- an?- ibg. tlouk mar nrfprgl. 'Jvlüd)tigcr,
,7-lüd)tling', fo baf, abb. lliohan = got. f)liuhan
'flicben' jn örnnbe liegt. 3tu§ ber gleid)en SPj.
tonnte im 'JUtir. bic 9Jlau§ aly 'Alüd)tling' bc=
naniu fein (altir. luch auy ibg. tlükat?).
S-Ior Tl. 'feines ©eiuebc' erft nbb., nad) nbl.
floers: jn mbb. floier '^topfmit? mit flattcrnben
33änbern' (ogl. Sd)leier) eigtl. 'geblümter Stoff.
(5-Iorin 9Ji (bal)er J'- ßl^^ ^Ibfür^ung für
'©nlben') fpätmbb. llörin 9}]. 'bie jnerft in 3"lo=
renj mit bem 25>ap|.ien ber Stabt, ber Öilie, gc=
prägte golbcncOJJünjc' (um bieDJütte be§ 14. vsabt;=
bunbert» aufgefommen); mlat. ilorinus jn Hos
'33lnmc' (ital. fiore).
(5"IoöfcI 5-. 'Siebcblnmc' crft fpätnbb. au§
lat. flosculus.
3-Ioffc A-. mbb. vlo7,^e abb. flo^^a ,>. ',yloffc*;
im IG. 17. ^"sabrb. mcift ,3lof5febcr = ml)b.
vlo^vedere nnb Aifd)febcr (loofür afäd)f. blotj
fethara 'Jloffc' loie gr. ttt^puE '("yeber, ("vloffc*,
lat. pinna = ^innc): ^loffc gu fliefsen
'fd))oimmen'.
75-Ioft ^li\ mbb. abb. vlö? 0JI9?. T^W ba-
neben mbb. abb. in bcn ^ebentungcn 'Strömung,
(llnt, ,lluf5'; nbl. vlot ',llon'; vgl. anglf. Heot
^JJ. 'Sd)iff' engl. Heet 'flotte', anglf. flota 'Sd)iff*
(and) 'Sd)iffer, Seemann') engl, float 'J^-lofe'
lieben to lloat 'fd)ioimmen'. 33cad)ten§ioert ift
anglf. flyte '3iabm, ilos lactis', bajn engl, to
Heet 'abrabmcn', nbb. Hot '9iabm'; ogl. Iit.
pluditi 'obenauf jd)ioimmcn' unter fliegen.
3'Iötc A. mbb. Holte vloite ,"s-. '^lötc' mit
nbl. Huit auS- afrj. Haute (Heule nfrg. Hüte, 100=
rau§ and) engl. Hute, nbl. Huit). — Tic iHcben§=
art flöten geben, im IS. ;"^abrb. im ''ilth. aiU
gemein Heuten gän (1750 für ."öambnrg begcngt
unb fpälcr oielfad)); "Jlbelung regiftriert e§ bann
aly flöten geben i'öeleg für flenten geben
.'öermci? 17S8 DJIand) .'öermaion S. 33S). Ta§
in bcn Öauten an Alötc fid) anfd)licncnbc 3Sort
tann mit f licncn lantlid) nid)t jnfammcnbängoi.
:,^^m 1G./17. Csabrl). bafür „in 2)uy geben, in
©nnt'nsi geben".
flott ^;>lbi. ab? Sd)iffSjooi1 im 17. 3abvb- au§
bem llibb. entlehnt iucrscid)nct in „flott iverbcn"
feit Sticleiv ;;citiunvöluft IGO.jj; in übcnragcner
3^ebcutung (alv „flott leben") 3nnäd)ft in bie
Stnbcntcniprad)e bringenb unb aly Stubenten^
mort pon "Jlngiiftin 17ir> oer3eid)nct, toirb c-j um
1750 fd)riftfprad)lid) (aud) ak- „flott leben").
^JJbb. Hot = nbl. vlot 'flott, fd)iüimmcnb' (nid)t
übertragen gebrand)tj geboren ju fliefsen =
aiäd)f. Hiotan.
^•lottc 5. bafür 3ipifd)en 15.5() bi» 1G50
glottirie
119 —
?5tur
(3. 53. in 5vron§periicr§ Ärieii§bud) 1573) 2(r=
ntaba, um 160(i and) „Sdnffarmaba, (5dnff§=
antmba". ^ic cinlicimiid}c ^öcncnmnui bcv 16.
3a()r()Cv bafüv war 3d}iff§jcug. ^vlottc
finbet fid) im ^libb. feit ctiua 14fJÖ, im i>odi=
bcutfd). jcit 5(itfaiui bc§ 17. ^^\al)rl)«. in oei=
tuiuicn juuädiü in bcv auf basi cilcid)bcb. ital.
flotta ujcifcnbcn Öautf orm ^- 1 0 1 1 a ^^ilur. J ' 0 1 1 c n
3. S8. @. SSintcrmonat 1609 Calend. Histor.
Decenn. ©. 36( J. 367 ([)äuftgcr in Seituniien be§
30iä()r. m-icfles, 5. «. com ^sativc 1623. 1629.
163<>. 1636); flotta mirb al§ (Vvcmbroovt audi
fd)on 1617 im Icutfdicn 9.1Hdic( ucrjpottct. Ter
^JUiral (Vlotten cx(\ab einen Sinflular JA-lottc,
ber feit od)ottel 1663, ßicbc 1686 unb ©tieler§
3ettuncVoluft 1695 tiebudU mirb. ^^tal. flotta =
frj. flotte ift fclber iicrman. 2e()nn)ort; v\\{. aitfllf.
(um 730) Acta 'classis. collectio navium' (in
bcn Gvfurtev @Ioffcn); bie gcnn. Silbentrennung
flot-a fü()i-te in roman. 5(u§fprad)c ju flotta.
9fbcr engl, navy beru()t auf afr^. navee
'Jlottc'.
t f^flottitte ?v. at§ fpan. iBenennunci ber {(einen
fpan.=amcrifan. oilberflottc bei ?vrifd) 1741 ge=
budit, nad) ßebler 173.1 im Einfang be§ 18. '^a{)xi).
and) auf tleinc Cftfeeflotten au&gcbe[)nt, in ioetina^'
4">anöbud) 1775 gebudU : au§ finrn. flolilla 'flcine
2f(ottc'.
ijlöfe 9c. älter Jvleöc 9Z. 'ßagcrftättc be§
©rges' auÄ mbb. vletze aiih. flezzi ^. 'lenne,
4">au^flur, Sagerftättc' ; ügl. anglf. flett '5uß=
bobcn ber iMde', anorb. flet *@cmad), .öalle' : ;^u
bem utUer ivlaben unb flad) sugcgogencn 3{bi.
anorb. flatr = a()b. fla^ 'ftadi, breit, eben'.
flögen flöfjen otn). m()b. vlaj:?en vlcetzen
'flienen madien, f)inabfd)rDemmen' : ^aftitiüum ju
fliefjcn; bie mi]ti. (Vomtcn mit 7, unb tz ent=
fpred)en bcnen üon ()eiöcn, reiben (mf)b.
heilen — heitzen reiben — reitzen) unb be=
ruben auf einer got. j^-leyion flautja flauteis, ba
tj burdi tt ju bb. tz fii^rt, aber t obnc j ju z-
flud&cn 3tro. m(}b. vluochen abb. fluoh-
hön 'flud)en, rerruünfdicn' mit erbaltcncm ft. ^ar1.
al)b. farfluohhan 'rerraorfen, böfc'; ngl. afädif.
farflokan 'Derf(ud)t'; got. flokan (nid)t *flekan)
ft. Stro- 'beÜagen', nbl. vloeken 'fludien, t)cr=
flud)en'. 2)em Gngl. unb 9iorb. ift bie gemt.
2Bv flök fremb. ®ot. flökan 'beüagen, plangere'
geigt bie ältere ^ebcutung ber Sippe: 2B3. flök
au^ üorgei-m. 2Bj. plag fann ju lat. plangere
'fd)Iagen, f lagen', gr. tiXot in uXriaauu (eEe-
irXd-fni 'fdilagen' geboren. 2)a§ lat. S^ro- t)er=
mittelt ben Übergang ber SSebeutung 'fd)Iagen'
ju 'bciuebflagett' (üom Sdilagen ber 33ruft),
bann 'Dermiinfdicn, fludien'. — lyludi au§
mf)b. vluoch m. a()b. fluoh Tl. 'Jlud), 9Ser=
flud)ung'; nbl. vloek.
lytutöt 5. mbb. vlulit aiib. afäd)f. fluht (V.
(33crbalabftraft ju flicbeni = nbl. vlugt. anglf.
flyht engl. Ilight '^lud)t' (got. bafür plaühi-,
bog. 21norb. fagt flotte dil. %"vlud}t').
t tyluiicr 9i. 'öerinnc ber 9)tüble' ml)b.
vlöder 5R. 'ba§ (Vliefjcn, ("vluten, (Gerinne einer
9}lüble' ai)'D. flödar '21)ränenftrom': genn. flau-
|)ra- % au§ einer SBj. flau flu in abb. flouwen
flewen mbb. vlouwen vlöun 'roafdien, fpülcn'.
Tic eigtl. 53cbcutung ber SBj. ift genau bie tjon
flienen; rgl. anorb. flau-mr 'Strömung, ^tut'j
Dorgerm. plu f. unter flief?en.
f5-Ius 5H. ml)b. vluc (^1. vlüge) a()b. flug
g}|. = anglf.flyge, anorb. flugr Tl. 'iylm'- 33er=
balabftr. ju fliegen. (Sine anbere ^öilbung f.
unter (ylud)t. — f lug§ 3lbo. ift @en. ju Jylug,
ml)b. fluges 'fdineir.
^tÜßCl Tl. ml)b. vliigel Tl. = nbl. vleugel
'(Vlügel': ein au§ fliegen gcbilbete§ iüngere§
2Bot1. Gin gemeingerm. Snnomnnon felilt auf=
fälliger SBeifc; eine altibg. SB?, für 'fliegen' f.
Jeber unb Jittid) (aud) ^ai'«)-
flüöß 21bi. roie Jvlagge, Togge eine nid}t
bb. Sd)rcibung, entlebnt aus nbb. flügge = mnbl.
vlugghe, anglf. flycge engl, fledge au§ n)eft=
germ. fluggj-; bafür al)b. flucchi mbb. vlücke
oberb. je^t flücke au§ lueftgerm. flukkj-flukki-.
ßö liegen uralte S8ilbung5r)cxid)iebenbeiten i'genn.
flugi-flukki- au§ tjorgerm. plughi-plughni-) 5U
©runbe. Sutber bat fdion flügg, @ottfd)eb fd)rieb
flid.
t S'tuft 5. %>!§' (Xialcftroort ber Sd)n)ei3
— baber in Sd)iller§ leü IV 1 — unb ber
angrcnjenben Sanbfdiaftcn) mbb. vluo abb. fluoh
fluah ;v. 'mi^' = anglf. flöh stänes 'J-el§ftüd'.
Söeitere 33erroanbte feblen für ben germ. fon=
fonant. Stamm *flöh- au§ ibg. pläk- plök- (bod)
ugl. altir. all au^ palek- unter 5el§).
f^Iunbcr T}. (bei ©eßuer 1556 De Piscibus
119. 168 nur al§ engl. 9Jamc t)er3eid)net) ein
nbb. S>ort, ba^ au? bem Diorb. flammt; ogl.
abän. flundra, afdiroeb. flundrte, engl, flounder.
Tasu aud) anorb. flyöra, mbb. vluoder 'Alunber'?
ffunf ent 3tra. 'flimmern' 3U älter nbb. f 1 i n f e n
'glänzen' f. fünf. 3" ber urfprgl. rcobi nbb.
33ebcutung 'gloriose mentiri' ift flunfcrn ha^--
felbe 2Bort; 'Sd)ein en-egen' üermittclt bie 53e=
beutung.
^hir A-.Tl.; bie Ijeutigc Sonberungbe§ 9K)b.
— Jlur 9)1 'area' unb ^lur 5- 'ager seges' —
war ber altem Spradie fremb; mbb. vluor Tl^.
'Saatfelb, 58oben, ^Bobenflädic'. Tic Öcbeutung
'i^ausgang, area pavimentum' ift mb. nbb., ügl.
flüffio
120
Jontnine
Tibi, vloer 'A>au§flur, Xcnnc', oiti^lf. flör TIJ\:
'|>QU§fIur, Icnnc, and) Stocfmcvf ; cwqI floor
'JuBbobcn, Icnnc, Stodrecrf ; norb. flör 'aiuV
boben' be§ ÄuliftaücS (i^ot. *ll6rus fcfill). 2tc
anjunclinicnbc Örunbbcbcutmui 'minbobcn' Iiat
fid) nur im A>b. eriucitcrt ,ni '3aatfclb'. ®crm.
flöru-s an'ö voxqci"in. plörus plärus l]at bcn
näd)Ücn i>crtuQnbtcn an altiv. lär für *i)lär
*6ftricii, ("ylur'. Slltprcuü. plonis 'Icnnc' ije()ört
ju lit. plnnas 'flad)% lat. planus.
flüff iß "W]. ml)b. vlii^^ec al)b. flu^i^ig 'flüffig,
flicncnb': unc aIuü eine fpej. l)b. S3tlbunii.
flüftcru otiü- älter nl)b. f liftern (bie
Sd)reibiinci iinb ^hi^fpradie mit ü ift im 18.
3a()rl). am- bem l^ibb. in bie 3d)riftfprad)e o^c-
bnmcicn): ju bem mit flehen oermonbtcn al}b.
flistran 'licbfofen', juomit frül)cr ndb. (and)
fd)njcij.) f 1 i § m c n , f 1 i f p e r n 'flüflevn* juf amtnen=
geboren; va,\. nbl. iluisleren.
t^Iun 9JJ. ml)b. al)b. vlu^ (??) m. Tslnn,
Strom, Öun, (^■vj;giin, JHhenma': eine in bicfcn
iBcbeutnngen blof; l)b. 53ilbung ju fliencn,
auf germ. *fluli- meifenb. 2)a§ eigtl. gcrm.
SBort für '»yluB, flicnenbe^ SBaffer' f. unter 3hi;
ogl. aud) Jlcet unb Strom.
^lüt A: ml)b. vluot 9JI,"v. al)b. fluot 9JJ. =
got. ilödus ,>., anorb. I1i')Ij. anglf. ilöd engl, flood.
afädif. ilöd. nbl. vloed. Ojot.nicrm. flödus an-:i'
Dorgcvm. plötii-s beruht auf 2.l\v germ. Ilö in
anglf. fl<'>wan 'flief;en' engl, lo Ilow, anorb. ilöa
'flicjjen'. 5üi:5 bem ©ricdi. gehört haixi ©3.
-rrXiu in it\uj-uj 'fd)U)inniien, fd)iffcn' — ttXujtöi;
'jd)n)immcnb, fd)iffenb, fd)iffbar'. i^ic^eidn fleht
bicfc Iffij. ibg. plö JU ber unter flict5cn unb
^lubcr jugejogenen ibg. ili>,v pln in fernerer
Jöcjichung.
t eVorffcflcI i'i. 'Segel am Ü^orbevmaft' crft
nhb. ialv Aode feit Sd}ottel lOGH unb Stielcrö
^eitungeluft 1(395 häufig regiftricrt): entlehnt
Qu§ bem ^Jibb.; ugl. nbl. fok '^vocfmaft', bän.
fok, fdirocb. fock 'i)orberfegcr.
t Softe Jy. 'AÜdifin' in ber SBeibnurnU'?
fpradie mhb. vohc ahb. voha f, unter Aud)^.
f^oMrn 'Ji. (im .s>cff. 'i^ibb. allein üblid), mäh=
renb Aüllcn fehlt' mhb. vol ahb. folo 9JJ.
'junge* "Vfcrb, johlen' = got. fula gjJ. 'johlen'
(bc§ Gfcltf), anorb. fole Tl. ',Tohlen* (beei ^ferbccv
feiten bc^ Gfel'o), anglf. fola engl, foal '(Sohlen,
j}üUcn': eine gcmcingcrm. 53e,^eid)nung für ba§
3ungc bcö ^ferbcy ober Gfel^, am norgcrm.
palon- cntftanbcn, in ^Jlblautc-nerhältnici mit gr.
■nüj\o<; 'junget' ^ferb', überhaupt 'junget lier',
foroic lot. pullus '^'sungcö', rooju frg. poulain
'JüUcn'. ©. nod) Julien.
t Wohn 9)?. 'Sübroinb' ein lialcftmort ber
Sdimeij unb ber benadibartcn i?anbfdiaften:
fdimeij. fden (& f<} (aud) mit pf) 9J^J. ahb.
fönno ü}^ — fönna a. 'iRcgcntuinb, ÜBirbcl^
minb', ba§ burdi eine Oltittelftufe fäunjo faunjo
auf lat. favönins 'ÜBcfttvinb' beruht. Tai- lat.
2Bon hielt fid) teilmcifc roman. in ital. favonio,
rätoroman. favuogn, fd)mei,v=franjöf- foe foen.
on ber Sd)iuei3 bafür aud) ein beutfd)e§ S u n b c r=
luft 'Sübroinb' unb in lirol ba^ flao. ^ä.ä)
3oug.
i^öiivc A. mhb. vorlie ahb. forha a- 'Äicfcr'
= anglf. furli engl, ür (mittelengl. firre nad)
bän. fyr), anorb. iura a- 'Aöhre'. AflüS f im
■Jlnlant luic bei oier ju lat. quattuor ^u beur=
teilen ift, barf man an lat. quercus 'Gid)e'
bcnfcn ; megen bc^o 53cbeutungc>nicdifel'? märe 6 i d) c
unb I a n u c JU ucrglcid)cn. ,) m älteren "ilJhb. ift and)
Acrd) 'quercus' einmal bezeugt, bajn ahb. vereh-
eih, longobarb. fereha 's-sculus'. So mirb 35er=
niaubtfdiaft uon Jöhrc unb quercus loorgerm.
qrku-) jur (>)cunf;hcit (Aiditc, 53irfc, 'i^ud)c,
AÖhre finb bie u'cnigcn ^aumnamcn, bereu
(5"riftcn3 über bai- Wenn, hinauy ^u verfolgen
ift). Si)noni)ma finb AiflHe unb ilicubaum,
älter nhb. aud) Gifcr (in 5!)iid). ^arth§ 6om=
mentar ju 33irgily 53ucolica lö7(»).
folgen otm. mhb. volgen ahb. folgen = nbl.
volgon, angl). fylgan folgian engl, to follow,
anorb. fylgja: bay gemeinmeftgerm. unb norb.
;)tir'- für 'folgen', ba^o an Stelle ber gcmeinibg.
i^erbaliDj. seq (f. unter fehcu) = lat. se(|ui
getreten ift. 9iad) ^öej^en berger 58c33.=5öeitr. V
G7 ift ber ißcrbalftamm jufammengcfet5t: erfleh
— betontet — SBortglieb unirc uoll (»gl. anglf,
ful-^üde 'er folgte', anglf. anbb. fulgangan,
ahb. fola gan 'folgen') unb gehen (ahb. gen
gän) ber .vucite Zcxi bcy Jßorteö. Aür bie ^n-
nahme ber ;')Ufammenfcl3ung fprid)t audi, ha^
e» feine alten unb ncrbreitcten 9lbleitungen au§
bem $PerbaIftamm giebt. Areilid) bleibt unflar,
mie bie ^öcbcutung 'folgen' mit bem ^^räfir üoll
in oufammcnhang fleht; eigtl. 'jum;;iel gehen"?
— Aolge A. mhb. volge a. 'befolge, ''^lad)-
folge, .'öcerevfolgc, i^erfolgung' :c. (al)b. selb-
folga '"^.^artei' ).
foltern ,Stnj. fpätmhb. vullern 'foltern';
baju Wolter a- erft frübnhb., bunfler 9Ibftam=
muug. Tlan hält eö meift für eine halbe Über^
tragung unb halbe (Sntlchnung auö fpätlat.
poledrus eigtl. 'jungec^ ^^^ferb', ba§ in fpan.
portug. potro '("^oltcr' bcbcutct (mie lat. cquuleus
Don equus. meil fie einige 3n)iilid)teit mit einem
'^^nb hatte); lat. poledrum fül)rt auf gr. iriDXoq
'Johlen' jurürf.
ijontainc J. in 3citungcn feit 1603 ju be»
foppen
121 —
Sorft
legen iinb feit Siebe 1G86 unb Sticlev§ 3cititiHV^=
luft 1095 cicbudH CJtebcnfovm (lontin bei n. b.
©roen 1G69 nbl. (Partner C 2); roabrfd)cin(id}
Ut ba§ ©ort burd) nbl. 35ennittlung mit bev nbl.
©artenfunft in§ 92(}b. gebvungen. ^u ©runbe
liecit fvj. fontaine (fiiätlat. fontana 3U fons
'Cucüc').
fop^jcn S^w. bei Öutlier nodi unbe^eugt, aber
fonft im 16. Cs^brl). belct^t unb feit Sd)otte( 1GG3
oergcid)net: ein 2Bort non rotmelfdicr .»öerfunft
(Seleg: (§rimmelel)aufcn 1GG9 Simplic. I, 13.
III, 14). 3" "^cn ältcftcn -iJiadnnditen über 9\ot=
trclfd) au§ bem 15./16. ^ai)xi). ift iy opper (ältere
9?ebenformen SBopper — SBapper) 33e3eid)=
nnng für '-Bettler, bie fid) oerrürft fteücn unb im
fingierten äBolmfinn fid) bie iticiber jerreinen
(SSeim. 3abrb. 4, 87 1; bann rairb i^opper —
33oppart '^3carr' unb foppen 'betrügen, lügen'
al§ rotmelfd) bei ©efmer (15.55) 1610 Mithridates
83, bei 5nofd)crofd) 1642 @ef. ^I)il. 12, 1.54 unb
bei ©diottcl 1663 I. .sSauptfpradie ©. 1265
regiftxnert. SBäbrenb ,s>enifdi 1616 foppen nodi
nidit oerseidutet, bat e§ Sticier 1691 nod) al§
vocabulum plebejum et sordidum; bod) I)at
fd)on OJiaaler 1561 00p pen 'praevaricari'.
5Iuguftin 1795 ocrjeidinet foppen al§ ftubentifdi,
roie e§ benn oud) im 17. ^^abrl). in Stubcnten=
Utteratur 13. S. 9Jlultibibu§ 1669 Jus Potandi Et)
mebrfadi beseugt ift. %n^$ ber Stubentcnfpradie
brang e§ in ber beutigen milbcren 53ebeutung
in bie öitteraturfpradie ifiebc bie dien unb
pumpen), unb fo bud)en c» <Btc\nbad) 1734,
2lbehing unb Gampe.
t ^orcc (V. au§ fr^. force '5lraft', im 17. ^^abrl).
(mit ber oon 3^üblein 1716 franjöf. 3prad)meiftcr I,
SSorrebe h^ getabciten 3cebenform ^yorfdie)
allgemein. 3d)on am Sd)(uü beö 16. {\abrb§.
geigt fid) per forca (= ital. per forza) 3. 58.
bei o. Sd)roenbi 1594 Äi"ieg&bifcur§ o. 34 ; baf ür
bann im 17. ^sai)xi). ba^ feit Siebe 1686 unb
©tielerS 3eitung§luft 1695 ocr3eid)nctc par force
(= fr3. par force). ©ine bem 3tbl. cntftammenbe
9iebcnform J-ortf e uer3cid)net fd)on A>enifd) 1616.
forbcrn otiU- ml)b. vordem al)b. fordorön
'forbern, oerlangen, berauöforbern, norlaben' =
nbl. vorderen : eine fpesif. beutfd)c ^ilbung, 2lb=
leitung ju 0 orber.
förbcm ^tii'- wbb. vürdern vurdern al)b.
furdiren (fordaron) 'üorn)ärt§ bringen, für etiüa§
t^ättg fein': rcie f orbern Don üorber.
f^-otcUc 5. bafür abb. forhana g-- = ml)b.
vorhen vorhe ^y., bem ein roeftgerm. forhna
'Joreüc' ju ömnbe liegt; cgi. anbb. forna furnie,
anglf. förn förne (meift trüht = engl, trout
au§ lat. tructa, mogu frj. truite). 2;a§ germ.
Ätugc, Gtqmologifdjeä SBörter6u(^. 6. aiuft.
SSort axiv oorgerm. prknä, bem nad) Siben
Upfalaftubier 6. 92, ir. orc (au§ *porc)
'salmo' 3unäd)ft ftc^t, roirb meift gu ffr.
pr^ni 'gefprcnfelt', gr. irepKvö^ 'bunt' ge3ogeit,
fo bafs bie (Vorellen nad) tl)rer jyarbe benannt
roären (ügl. ruff. pestruska '^-oreüe' 3U pestryj
'bunt'). 2^ic nbb. ,"vorm Aorelle (imt Beto-
nung, ber fd)n)eren 9Jlütclfilbe unc in lebenbig,
2Bad)olber, Sd)laraffe, iSorniffe) beruht
auf mbb. vorhen mit bem biminutinen -le ber
mittelrl)ein. dJla.; au§ forenle mürbe forelle
mie an-j einlif ellif = elf. S" Ibüringen unb
Üibcinfranfcn förelle furaelle betont, ^n ^öaiem
unb Cftreid) gilt ^yördien faudi ^-ebme), in
ber Sd)mei3 forneili) f6re(li), in Sd)rDaben
fore farn. 2)ie ^orm jyorelle ifcit '4^^euccr=
Gber 1556 95'-^ unb gjcatbefiu^. 1562 Sarepta 201 ;
1587 Jauftb. 88 Jovell be3eugt) mirb nod) nid)t
Don OJlaaler 1561 (bafür jyoren 5- = 3^05^^)61^
bei i^ ©ad)§ Jaftn. 6, 119. 14, 120) unb ron
Sd)ottel 1663 (bafür ^ob^e Evorel), erft con
&. Siebe 1686 gebudit; aber nod) Stieler 1691
unb 3teinbad) 1734 beüorgugen 3" obre al§
•Öauptform. SIbelung bat al§ fdjriftfpradjiid) nur
^•orelle.
t ^ovk 7\. f. 5ui'fe.
^orm jy. mbb. (nad)flaff.) forme form J.
au§ lat. roman. forma.
t^onncl ?(. erft fpöt nbb.: au§ lat. formula.
forftd 5Ibj. erft im 19. 3abrb. auffommcnb;
eine com ^Itbb. au§gebenbe ^Jieubilbung 3u bem
Subft. ,'vorfd)e (f. iyoi^ce).
forfcöen 3ttü. mbb. vorsehen ai)'!). forskön
(feiten fränf. mit 2lngleid)ung forspön) 'forfd)en,
fragen': eine bem .'ob. eigentümlid)e iöilbung, ben
übrigen 2)ialcften fremb, auf got. *faürskön
*faürhskön binmeifcub. 2)a$ sk ift ableitenb
(ogl. brefd)en, münfdien, n)afd)en). ©in
got. *faürskön für *faiu'hsk6n nuirc gefe^iid)
raie got. waürstw '3(rbcit' für *waürhstw. 2^ie
germ. 2B3. forh ift ibentifd) mit ber ibg. SBj.
prk in fragen; tjgl. bie sc--Kblcitung lat.
poscere (für *porscere) 'forbern' unb ffr. prch
'fragen'.
tyorft ^yi. mbb. vorst abb. forst Tl. 'J8ann=
malb'; banebcn mbb. vörest forest föreht föreist
(forest ift roobi nidit an3ufcgen) 9t. '55annmalb,
5-orft'. Sie gange Sippe eittftammt bem ^-rangöf.:
frg. foret = mlat. forestis 'ber gemeinen 58e=
itu^ung, bef. bem 2Beibered)t, bann aud) ber
ijolgung unb 9iobung entfrembete, ber föniglid)en
^agb üorbcbaltenc SBalb' (cgl. $arf), gu lat.
foris 'aunerbalb' gebilbet. 9Jllat. forestis be=
gcgnet fd)on in mcrouingifdicn unb farolingifd)en
Ürfunben (guerft 556 in einer Urfunbe (il)ilbe=
16
^ort
122
grofee
berttf I), lüoburd) and) bic }]c\t bcr Ü6cnta()mc
be§ 2öorte§ tn§ 2eutidic (ahb. forst) bcitimmt
roirb. Tic ml)b. ^icbcitformcn vorest voreht
foreist berul)cn auf nciicv Gntlcl)mini3 aue fi'5.
foret afv3. forest.
?Jort 3i. '5ßclV au§ frj. (16. 3af)v().) fort: in
3citiniacn bcs' 3<»jä()v. iirict^eC' ak- »"^-ortc Jvcin.
unb /"vovt ^Jicnti-. ciJ.Muv. Aortcn fdion 1G17 in
bc 53n)'^ Übcric^unci uon ^öaüa''^ Maestro di
Campo generale 3. 54) ; bei Sii^ifm. CatoniU'?
1617 Relat. Hist. Semestr. Contin. ©. 31 al'5
forto = itnl. forte, ^ort dl. luivb feit .s?cnifd)
1616 unb 3d)ottcI 1663 aUiicniein ücv3cid)nct.
fort 3(bü. ni[)ö. vort 5lbü. 'uoriüävts, mcitcr,
fortan' = afäd)f. fortli. auc\[i. for{) cniil. furth
'fox1, \vcc\' ; c\ot. *faiir{j. baju al^ ilonumratin
faürjjis 2Iöd. 'frül)cr' ? ^-ort, altacvni. ior]),
au§ älterem fr{)o prto ift ocrroanbt mit üov.
©. fürber, forbcrn, förbcrn, tjorbcr.
7yortfd)ritt 9J}. in bcr bcutiiicn übcrtraiicncn
53ebcutunii nadi Üinbcrliufl 170'» ;'1{cininfcit bcr
b. Sin-. 3. H'vS um \1')U aufacfonnncn unb feit
2(bclunii uer.^eidnict i ältere i^icbcnformcn ivort:
fdircituuii unb i?orfd)ritt).
i>'0urnflc f. unter Auricr.
Srndjt A. crft nl)b. (feit ,'öcnifd) 1616 aiU
ßcmcin flebud)t) au§ nbb. f rächt = nbl. vracht,
engl, fraught freighl ','vrad)t, bcfrad)tcn'; e§
bebeutet urfprgl. 'iioljn, ^43vci» bcr Übcrfa()rt',
bann crft bie 'Sabung felbft*. ^^c^l. al)b. frelit
(rool)! iiot. *frä-aihts uorau'ofetjcnb) 'i^crbicnft,
fiobn' — gifn'hlön 'uerbienen'; bic fiicjicüe ^C;
bcutuufl ber neueren Tiaicttc seilet fid) sucvft im
aJtnbl. unb QJlittelcngl. (x>c\l nod) fr,v frei).
3. nod) eiacn.
»vrntt 9)1. ein dou ben Acmbroörterbüd)ern
Dor 1 7r>( » nid)t nebuditC'?, ieljt in ,^ol)lreid)en .ftultur=
fprad)en t^erbrcitctcö Avembu'ort, bay .s>ci)nat3'
.t^anbbud) 177') Dcr,^cidinct. ^elcac: bic Avarf
aiv Acmin. bei 'Dhifäuv 17sl ''^Minfioauom. ^Keifen
3, 175; bcr ivract oly Tla^'t bei Woctl)c im
2Bcrt()cr 1774 unb 1702 im OJrof?cofta 11, 1
= Sfficrfe XVII 130; «ürgcr 1784 «cbidne
f.lxmpel) 3. 165. ?(bclung (luic ftinberliufl 1705)
I)ält äBort unb 3ad)c für cnglifd): cnal. frock
(engl, o neigt in bcr 5(u'?finad)e nad) a ()in,
ogl. boren). Lnellc fr,^ froc ''iUUindjyfuttc' =
afäd)f. (Wl. 11 716, 45) hroc 'jKorf'; aber fr,v
frac crft jünger unb iuol)l an^ Tcutfd)Ianb ?
fragen -itiü. ml)b. vrägen abb. fragen (mit
feltcncr 3iebenform frAh^n) = afäd)f. frägön,
nbl. vragen: eine blof? bcutfd)c 5ycrbalbilbung
(got.*frehan *frr-gan) mit bcr 5iebcutung 'fragen'
auv bcr germ. 393,?. fn'h in got. frailman frah
frehum unb anglf. frignan frinan (monebcu mit
präfcntifd)er io-3Iblcitung audi anglf. fricgan).
Ginc anbere Sserbalablcitung am-' bcrjelben 2Bg.
f. unter forfdicn, mit meUtem bav' al)b. fergön
'bitten' bie llmftcllung bcö r teilt, ^(ufjerbcm
geboren au§ bem C^crm. nod) flg. 2Bortc jur
®J. freh: auglf. friht 'Crafcl' — frihtrian
'niabrfagcn' — fricca '.öcrolb'. @erm. 35>3. frgh
flammt bcr Öautuerfdiicbungcn-cgcl gcmät's au§
einer ibg. 2Bj. prek prk 'fragen, bitten' ('rogare,
interrogare') in ffr. 2B3. prch (für pr(;-sk)
'fragen, tuonad) oerlangen, ctmai- begcl)rcn, um
ctiua^:^ bitten' — pra(^ncä 'iöcfrogung'; aueft. pares
peres 'fragen, forbcrn'; lat. prec- (9Z. ^^^l. preces)
'^iUen' — precäri 'bitten' — procax 'fred)' —
pröcus 'freier, SBcrbcr'; aflou. prositi 'forbcrn,
bitten'.
franco 5li)u. feit bem Icutfd). unart. 3prad)=
u\\v. ä>crberber 1644 gcbud)t: im 53eginn bc§
17. Csal)rl)äi. cntle()nt auS glcid)bcb. ital. franco.
'iJlbtür^ung uon porto franco 'frei getragen'.
franf 5lbi. 'frei, unabbängig' crft nbb. (feit
.'öcnifd) ]61(i unb 3d)ottcl 1()()3 üer^eidjuct) aibi
fr3. franc (ital. fpan. portug. franco), ha^ felber
an-:- unfercm 5Böltcrnamcn J^'^nfcn = al)b.
Franchun flammt unb allgemein ben freien
iütann be3cid)nct b^bcn fann. Gigtl. ift bcr
^'ölfcrnamc Aranfcn eine 2lblcitung au§ einem
pcrlorcncn al)b. *franko 'iBurffpief;', ba§ fid)
im 5lnglf. aVi franca, im 5lnorb. al^^ frakke cr=
baltcn bat; äbnlid) babcn bic Sad)fen nad) einer
äßaffc ben Flamen: al)b. Sahsun nad) sahs
'3d)n)crt' (f. ^Jleffcr).
JVrnnfc a. ml)b. franze '^. 'Jranfc, ©djmucf,
Stinibanb' (baju franzen 3t"'. 'mit Avanfen
bcfctjcn'): an^ bem 9ioman., og(. frj. frange,
ital. frangia, bie auf bem gleid)beb. tat. fimbria
berul)cn.
JVrau,?brob 9J. in2(marantl)eö'5rQucnjimmcr=
Icricon 1715 unb bei Anfd) 1741 uer,5cid)nct ;
eigtl. um 17(M) 5i3e3eid)nung für eine %\i fran=
3öfifd)er ':t?aftcte. 2)ai5 1. SBortelemcnt ift =
'fran^üi'ifd)' ; bei 3ticlcr 1691 Jröngiücin
'frau3üfifd)er 2Bein' — ^^ranjmann '^-ranjofc'
(Aran^branntiücin).
froDDicrcn iUm. auci fr. frapper 'fd)Iagcn,
treffen, Ginbrurf mad)en' im is. .^sabrl). übcr=
nommcn C-Öcleg: ^l.M)iliiipi 17;U ^Kegeln bcr 9{cim=
fd)miebet'unft 3. 7(». 212), bei 3pcranber 1727
nod) nid)t uer^cidjnct.
Orrnfj 9Jl. mbb. vrä:; S!Ji. 'ba§ Gffen, Tyvcffcn' ;
ju freffeu; abb. frä? m()b. vrä^j 9^. auc^
'meffer*.
3rral?c Tf. crft nbb. (fdjon bei fiutber belegt
unb feit .i^cnifd) 16Hi gebud^t), morau§ nbl.
fratsen 5- ^^luv. 'ma^cn, 33er3crrungcn' ent=
O^rnu
— 123 —
^^regatte
Ief)nt. Spind)! fd)on ba§ 5e()lcn bc§ ®orte§
im 511)6. OJJl)b. für (5tttlc()mntii, \o jiutiuit bajii
bte Uninönlicbfcit einer cpitcn ^Ibleituiui auö flctnii.
OJiitteln. öe^te Dueüc von ^-ralje föimte in ital.
^lur. frasohe, frj. Irascjues '"^.^offcu, Sitabcrnacr
uorlieiicii.
%vaü (V. nil)b. vrouwe a()b. frouwa ,3'-
'^errin, ©ebietenn, vornehme ^-rau oon Stanb,
3)ame, @cmal)liii': eine urfprfll. iüo()I nur ()b.
Jemininbilbung 'fficib be§ -öerren, .s>errin' gu
Q!t)b. frö 'i>err' = iiot. frauja (heiwafrauja)
'|)crr' ; genauer ftcüt fid) a()b. frouwa au§ frau-
jön ju got. frauja '.sSerr' aly [ycnnninum. 2)aS
SUiaff. a()b. frö au§ *fra\vo(n)- ift ibg. prwo-
'ber erfte' in aperf. paruva, ffr. purva, aflou.
prüvü 'erfter' ; bofo Tla\t got. frauja au§ fraw-
jo(n)- ift ibg. prwyo- 'ber erftc* in ffr. pürvyä
'erfter', raoju and) anorb. Freyr (got. *Fraujis)
unb ta?-' mit abb. frouwa ibentifd)e Freyja (got.
*Frauj(:)) aly ©öttcrnamen gc()örcn. SBcgen be§
SSebeutungsübergangc-i^ uon 'crfler' in \s>err' f.
aud) Jürft. ©ine alte ^Jicbenform ju a()b. frou-
wa (germ.fröwön uan .s^elteit iöeitr. IG, 309j
finbct fid) anbb. (aber nid)t im i*->clianb) al» früa
= nbb. frugge, n)o[)cr norb. frü entlc()nt. 2)a§
SJlaffuI. (f. J5-rot)nbicnft) flarb früb au», mäiy-
renb ha^' Jcmtn. erbauen blieb (äbn(id) frj. dame
au§ domina, aber lat. dominus blieb nid)t; ugl.
©d)n)icger).
f^rculcin 3L (uercinjelt bei ®ri)pl)iu§ 1698
@ebid)tc I, 846. 886 aud) 5"C""ni"i"») inf)b.
vrouwelin 9*?. : S^iminutiobilbung ju m[)b. vrouwe
eigtl. 'eble§ 9?Mbd)en, Gbelfräulein, .s^errin'
meinenb. Suffir =lein (ml)b. -lin) rocift auf
oberb. Urfprung be§ 2Dortc§ ()in, ba§ rcol)l ff.
Äaifer) uom faiferlid}en i">ofe au§> üorgebrungen
ift (bagegen f. 5D^äbd)en al§ mb. nbb. SBoil).
2)ie SBebeutung 'abligeg J-räulein' f)crrfd)tc ctroa
big 1820, rao bann aud) ba§ bürgerlid)e 5D'^äbd)en
al§ ^yräulein beseid)nct mirb (in bicfcr 33ebcu=
tung tritt c§ ein für OJIamfcl; ugl. DJ^amfel
Cefcr bei ©oetbe). dh&i Sampe (1813 unter
2)ame) unb feinen 3eitflcnoffcn galt bic 3?er=
brängung oon 5[l^amfel unb ScmoifcUe (ngl.
Sct)agl)el, b. b. Sprad)e ©. 134) für unmöglid);
9iübiger§ 3Sovid)lag uon Jyränlein für 2)e =
moifelle rourbc nid)t einmal oon Gampe ge=
billigt. Cun 19. ^ai)x[). gilt bann „gnäbigeg
gräulein" 3unäd)ft für ba§ abiige 9Jiäbd)en.
Sroucnjimmcr 9^. au» fpätml)b. (15. 3al)rb.)
vrouwenzimmer '^l. 'gynaeceum, A'rauenge:
mad)'. 2)ie ml)b. 53ebcutung biclt fid) im ^Jchb.
bi§ um 1750 (j. iö. bei Öutl)er in ber 53ibcl
efll)er 2, 3. 9). 3m 16.— 18. ^abrl). übernimmt
bal 2Bort bie Äolleftiübcbeutung 'bie im @:)nae=
ceum befinblid)en grauen', bann 'bie grauen,
tia^ meiblid)e (5cfd)lcd)t'. Xa\] fdiliefilid) auä
bcm .Hoüettiübcgriff bic ä>orftc(lung beö einjelnen
.Uibiuibuiunö ('ein it)eiblid)c§ SBefcn'j l)erüor=
trat, bat 5(naloga (f. ^urfd)e, Äamcr ab);
biefc beutige, juerft im 17. ^ßbvl). bei fd)lcf.
Sd)riftftcUern (j. 58. «utfd)ft) 1679 3tofentl)al
(5.482; 3t. @n)p()iu§ 1698 @cbid)tc I, 846. 953.
II, 374. 378 unb 2ol)cnftein 17Ul 3t"-"af)iin
Sultan Si 3; t)gl. aud) ilBcife ßrpaiTen 60.
165) auftrctenbc Scbcutung, meld)e fid) anfängt
lid) nur bei bem unbeftimmten Strtifel („ein
^-rauenjimmcr") unb in ber '^Inrebc (j. ^. (£l)r.
Jieutcr 1695 (St)rlid)e ?i-vau I, 4) jeigen fonnte
unb nad) 2ßad)terö ©loffarium 1727 äunäd)ft
nur „ein uornel)mereö 3"i-"iucnjimmer" (mulier
honestioris conditionis) roar, roirb oon Stein=
bad) 1734 nod) nid)t regiftricrt, aber gebraud)t;
@ottfd)eb 1758 !öctrad)tungcn S. 424 cermirft
fic nod) alä läd)crlid) ju ©unften uon 2Öeib§ =
perfon (bei 3icuter 1695 Gbvlid)e J^-au I, 3
„eine uon feinem .sSausfrauenjimmer"). Seit
170<J luirb bie ^nbiuibualbcbeutung üblid)er ,v 33.
bei 9Jienanteö=öunolb (1719 Sati)r. 9ioman.
S. 11. 17 unb 1722 3tu§erlcf. «inefc 72. 76 ff.)
unb in Subiuig» t.^cngl. Serie. 1716 unb fie rcirb
etma um 1750 allgemein fd)riftbcutfd), unb c§
fann ba^n balb ein ^Mural „bic Jvrauensimmcr",
aud) ein S^iminutiinnn ,l-rauenjimmerd)en
gebilbet roerbcn. Übrigen» üer3eid)nen ^rifd)
1741 unb 3tbelung g-i^aucnj immer nur crft
al§ 'eine uomebme Jrau'.
frccö 2lbi. ml)b. vrech 'mutig, fül)n, brcift'
ai]b. freh (hh) 'l)abfüd)tig, gierig' = got. *friks
in faihufriks 'l)abgicrig, gclbgierig' (megen faihu
f. 35ie()), anorb. frekr 'gierig', anglf. free
'nertuegcn', mnbl. nnbl. vrek 'gierig', '©ierig'
roirb bic ©ruttbbcbcutung bc§ gcmcingcrm. 2(bi.
freka- gcTOcfen fein; Spcjialificrung au\ ba^
ßricgSlcben fül)rtc auf bie 53ebeutung 'fampf=
gieing, =luftig, ocrmcgcn'; anglf. freca erlangt
bie ^ebcutung 'friegci-ifd)cr ^lelb', älter engl,
freak '.s>elb, 9JIann'. 2ibnlid)c Spesialificriuigcn
eine» 53cgriffc» auf ba» Ärieg§lebcn, bie aud)
nod) aus, ber älteren gcrm. ßeit flammen, f.
unter bereit, fertig, fü^n, rüftig. 3n ben
roman. Sprad)cn finben fid) 2Ibfömmlinge be»
altgcrm. freka- (got. friks): altfrg. frique. nproo.
fricaud 'munter, Icbbaft'.
f^rcgottc ?f. bei Aöenifd) 1616 unb Sd)otteI
1663 al» Jregat 'navigium exploratorium',
al§ Jregattc in Stieler» 3eitung»luft 1695
gebud)t, in ber 2. iMlfte be» 16. 3a^)i"fl§- ent=
lebnt (3eitung&belegc feit 1574, 3. 33. aud) bei
@. Si^intennonat 1609 Calend. Histor. Decenn.
frei
124
O^rettcfien
S. 421); oon Äricgöfdiriftftcücrn fdion bei ^rone=
pcrger 1578 ^ricgebud) 198 ff. (al» „Jvrccjatcn
^raiiattcn »"vrociatten Jrugcitten"); audi löSl
Dictißbud) 277b o'S^ (al§ Fregata, (vregatc).
Cucüc nadi &. Jöaift ital. frejiata. eine suevft
im 11. ^^salirh. iicimnnte 3d)iff$art.
frei 3löi. ml)b. vri aliö. fri = got. freis
(2Iff. 3cj. Ü)l. frijana), angif. fri freo {am
frija-j engl. free. anbb. fri : baju q1§ 3rbftr. got.
freihals 'Jrcibeit', eigtl. 'ber on'tanb ber 5rei=
l)alfigfeit', anglf. freols ',"vreil)eit' (audi 'triebe,
9iul)e'; ogl. freolsditg ',"veiertag' i. %li> 5lbi.
'einen freien ^alh fiabcnb' gebraud)t ba-j Tiovb.
boö mit biefcn iDcntiidie frjäls für ba^ fe()Icnbe
*frir 'frei' ; baju alib. ml)b. frilials 'öer ^-reie'
(ein JHing um ben .öalö mar altgcrm. 3cid)cn
ber oflaücni. Cbmol)l frija- fdiou gcmeingerm.
bie neuere ^cbcutung oon frei l)at, moäu aud)
cnmr. ridd 'frei' iau^ prijosi ftimmt, jo jcigcn
fidi bod) einige Smircn, baf5 im frü[)ftcu C^crm.
bem 'Jtbi. frija- öic '-öebcutung 'lieb, geliebt'
jufam; ogl. Mi-' jum "^löj. gehörige "äbitv. got.
frijajjwa 'ii'icbe', anglf. freod (für *frijödusi
'Ciebc, öunft' — frigu 'fiicbe' (aud) freodryhten
'öer liebe .'perr' — fn-obearn 'öa» liebe Äinb');
ba3u got. frijön 'lieben' unter ^rcunb unb
jyricbe. 3(llc biefe '?(blcituugcn uicifcn auf eine
genn. 2Öj. fri 'l)cgen, fdioncn' (ml)b. vri-ten,
got. frei-djan 'fd)oncn'i; frei mdrc aftio gc:
nommcn ctiua mit holö ,^u ucrgleidicn, bay and)
i>ai i>cr[)dltnic' bcö .ööl)crcn ,^um 'Jiicbcren meinte :
frei eigtl. 'liebcnb, geliebt, gefd)ont'. C. Sdiraber
3tfdnt. f. Socialmiffenfdiaft 1 .H42 bdlt 'ocrfiiipt,
ftammuenuanbt' für ben Sl^ittclbeginff pinfd)en
'lieb' unb 'frei'. Tic '.öebeutung 'lieb' luirb burd)
bie uerfolgbavc ältere (^efdiidne bee SBoHe^. gc=
fidicrt: got. frija- an-:^ uorgcrm. priyö-; ugl. ffr.
priyä-s 'lieb, beliebt' ,^u SB3. pri 'erfreuen, gc=
neigt mad)en'. ^wn 5lltinb. gilt hm Jye'"- bc^i
2lbi. priyä für '(Gattin, Iod)ter*; boju ftimuU
afäd)f. fri, anglf. freo 'SBeib*. — W\t ffr. 2B,v
pri ogl. nod) aflou. prijaja (prijati) 'beiftel)en' —
prijatcljT 'Areuub'. o. freien, Areunb unb
^ricDc.
tVrcibcnfcr Tl. nod) engl, free-thinker (53e=
leg: k4il)ilippi 17-1;} Siegeln ber ^Kcimfdimiebc:
fünft); Freimaurer 3J?. um 1750 nad) engl,
free-mason ( beibe fcl)len nodi in ^Uleitjnerö ^^Jl)ilo=
fori). Cericon 17:i7).
freien -'yUv. 'um eine 58raut merbcn' ml)b.
vrien 'um eine 53raut merbcn, heiraten' : eigtl.
ein bem Cberb. frcmbc>5 ÜSori, bcm ^Jcbb. laud)
bem .s>eff.) eigen unb bcf. burd) Luther \nv &d-
tung gefommen ("Jlb. 'lietriö '.öafler ^öibelgloffar
1522 überfe^t iiutl)cr§ freien mit 'rocibcn, ebelid)
luerben' unb Gds' 53ibclbcarbcüung 1537 crfe^t
ci- mit „jur G()c nel)men, t)eiratl)en"). 33gl. nbl.
vrijen 'roerbcu' (ml)b. vrien 'frei mad)en, er=
retten' ift 3unäd)ft ale baüon t)erfd)icben anju=
icl)cn). 5'»r bie 53cbeutung 'mcrben, heiraten'
bat man unmittelbar an bie altgcrm. 2Bj. fri
'lieben' an.uifuüpfcn ; ogl. ajädif. fri 'SBeib,
©cliebtc'. Über bie 3>erbrcitung ber gcrm. 2Bj|.
fri (au§ ibg. pri) f. frei unb Jrcitag, aud^
Jreunb.
freiltrft 2IbD. m()b. vriliche Ubv. 'fid)erlid),
aücrbiuge': eigtl. 3(bü. ^u vrilich 'frei, fd)ranfen=
lor.
?yrcitaß 9)1. ml)b. vritac al)b. friatag 9)1.
= nbl. vrijdag, anglf. frigeda;g (engl. Friday
'dies Veneris') unb au§ bem Slnglf. anorb.
Frjcädagr (bafür je^t iöl. Füstudagr 'Jafttag');
eigtl. 'lag ber Ji'cia' (urgerm. Frijjö) al§ 9iad)=
bilbuug oon lat. dies Veneris (Jrcia unb 3Senu§
entfpred)en fid)). 2lnorb. Frigg mie al)b. Fria
ift eigtl. bie 'iüicbcnbe', bie 'ööttin ber Siebe':
,5U ffr. priyä F. 'Öattin, ©clicbtc' (ajäd)f. fri,
anglf. freo '2Beib') unter frei. 2)ie Überfegung
bes lat. dies Veneris (= frj. vendredi, ital.
venerdi) al§ urbcutfd) Frija-dag gefd)al) etma
im 3.-4. !3al)rl). n. 61)r. ; »gl. bie übrigen 9iamcn
ber 2Bod)entage. i8ead)te, baf? baS SBcftgenu.
feine 3i)uoui)ma für ',lreitag' bat (nur im 'iUl)b.
aud) pferintac':"). 3. 2;ieuftag.
t Jyrcitc F". 'iöemcrbung' ml)b. vriät vriäte
,">-. ''-örautbcmerbung': "Jlbftraft. 3U freien; ba=
neben in glcid)er ^öebeutung ml)b. vrie: ein
mefentlid) mb. ffiort.
frcmb 5lbj. nd)b. vremede vremde 'fremb,
entfernt, bcfremblid), feltfam, feiten' al)b. fra-
inadi freiiiidi 'fremb, uninberbar, feltfam' =
got. franiaps 'fremb, enttrcmbct, aucigcfd)loffen
üon', anglf. frempe fremde 'fremb, aucdäubifd),
entfvembet' (engl, auc-^gcftorben), afäd)f. fremithi,
nöl. vreemd: 2lbleitung au» bcm 3tamm ber
"^Jräp. got. fram 'fern t)on', anglf. engl, from
'meg uon'; al)b. fram 5lbo. 'fort, uormärtiä'.
treffen l]Uv. ml)b. vre^^en ahb. fre^^an ft.
otm. 'aufeffen, uer^ebren, f reffen' (üon 9}lcnfd)en
unb liercni: am älterem *frae^^an mit 3i)nfope
be» unbetonten a entftanbcn; ogl. got. fraitan
'aufjebren' (engl, to fret 'beijen') mit bem
gleid)fallä gefürjten ^rät. Sg. frei ^l. fretun
für *fraet *fraetun. 2)a§ got. Serbalpräfif fra
erfd)eint im 3(l)b. fonft al§ ür far, ml)b. nl)b.
ver, unb im 9)Jl)b. bilbct man au§ e^^en mit
bem geläufigen vor ein ncuc^o vere^^en mit ber
'.öcbeutuug ^e':■' ctDiiiologifd) il)m gleid)cn fre^^en.
Ü^cgcu bcy i^erbalpräfii-c^ f. (Vreoel, ücr=.
5rett(öen 9J. (feit 2tbclung oerjeic^net) 3)imi=
tJreube
125 —
S^rtefefn
nuttD 31t älter nl)b. (5Raaler 1561 imb ©d)ottel
1663) (Vrctt 9i. 'SBicfcIart', crft n()b., auy bcm
9toman.; oijl. frj. füret (cnal. ferret, ital. iu-
retto, mlat. furetus '("^vcttdicn', t)a<c mit fpiitlat.
gicidibcö. furo '.^slti^i' auf lat. für '3;icb' bc=
rutit I). nod) ^Utiy; ein attbcrc§ Si)noni)m ift
inittclfränf. fiebcnbi'mv Jeicrltnc)).
S'fCubc ^•. inl)b. vröude vreude a()b. frewida
5.: 2{büraftbilbutU3 311 fvo(); rocgen ber 'Üb-
leitung f. ©cmcinbc, ^cgierbe, ^ieri^c, ^c =
fd)iöerbe.
tJ-rcunb 501. ml)b. vriunt (d) a()b. friunt
Tl. '^"yvcitnb, SJcnuanbtcr' = ajäd)f. friund
'(Vrcunb, SJevroanbtcv' , nbl. vriend, anglf.
fr^ond engl, friend, got. frijönds 'Jreunö'
(bunfclc fiautform I)at anorb. frwndr). @ot.
frijönds unb fomit aiid) bie übrigcit Söorte finb
5Pai1. au§ einem altgcrm. got. 3tro. frijon 'lieben',
anglf. freogan °(ieben' (f. frei); baber iia§> SDort,
ba'^ eigtl. 'liebcnber' (ügl. lat. amicus ju amare)
bebeiitet, im ^Jiöö. .s^eff. jyränf. ßlfdfj. 3d)iuäb.
58aier. für '33erraanbtcr' gebrand}t njivb (für
amicus gilt in fold)en 2;ialeften „guter Ji'eunb").
2)er 53ilbung wegen f. iöcitanb, Jeinb.
?yrc0cl S)i. ml)b. vrevel ^d^. 'Ä?ül)nbeit,
IBenneffenlieit, Übermut, 5red)l)cit, @cn)alttl)ätig=
feit' al)b. fravili J. 'ßü{)nl)eit, 2^ertüegen(icit,
iyred}l)cit': Stbftrat'tunt 3U bem Slbj. al)b. fravali
frevili ml)b. vrevele 'füljn, ftol3, t)erroegen,
fred)' nl)b. freoel Slbj. = anglf. fraefele 'Dcr=
tregen' (nbl. wrevel '^T^eoel'). 2)a§ ^b. 2Ibj.
f)at ein raar fdimierigc ^Nebenformen, bie 3um
Sütffinbcn be§ (Sttimon» m^gcrseige geben. 2tf)b.
mit b fraballicho 3(bü., mit b unb r frabari
5- 'audacia'. )ffl[)b. beftc()t neben vrevel ein
vor-evel verevel, roetd)eö mit m()b. ver-e^^en
neben vre^^en glcid) 3U beurteilen ift; e§ märe
roaf)rfd)einlid) ein got. *fra-abls rcfp. *fra-afls
t)orauö3ufe§en (ogt. frcffen); unb biefem läge
anorb. afl )H. 'iiraft, Stärfe', al)b. avalön 'fidi
»ilagen, arbeiten' nal^e; im 3(l)b. erl)ielt fidi fra
al§ t)ollbctonte§ ^n-äfir in 2(bj. tnie frä-bald
'oermegen' 3U bald 'fül)n'; f. [vradit (al§ 3"=
fammenfeBung mit got. fra). — freocntUd)
5tbt)., crft nf)b., gcbilbet nad) cigentlid),
tDefcntlid):c. au§ bemStbj. ml)b. vrevele, aber
mit i>crtaufd)ung bc§ l-(Suffiye§ mit n-(5uffir.
fyrtcbc ^}. ml)b. vride al)b. fridu Tl. =
afäd)f. frithu Tl., anglf. freoSo friöu J., anorb.
friör dJl. 'j>riebe': ba§ gemeingenn. SBort für
'^^ebe' (im @ot. nur in Fri|)areiks gleid)
jvriebrid) eigtl. 'i^riebcfürft' be3eugt, ba3u got.
gafri{)ön 'üeiiöbnen'j. Sie germ. SBortform
fril)u- entl)ält |)u al§ ©uffiy roie got. dau|)u-s
= lob; pritu-s = Jvriebe au§ ibg. 2B3. pri
(germ. fri eigtl. 'lieben, fc^onen') alfo eigtl.
'öiebe§3uftanb, Sd)onung' (f. frei). 58ead)ten§=
lucrt ift, bavy erft bai^ (5)ernt. eine Se3eid)nung
für A- riebe fid) gcfdiaffen l)at: es seigt fid) in
ben ibg. ©pradien feine gcmeinfame Benennung
für 'triebe', bod)aud)tndit für 'Äricg' (f. .s^aber).
^rieböof Tl. 'aird}l)of' urfprgl. nid)t foraot)l
'J-riebenS i^of, fonbern oiclmelir 'eingefiiebigter
£xt': ju ml)b. vride 'ßinfx-iebigung, eingelegter
iKaum'; ml)b. vrithof aijb. frithof 'eingcfxHebig^
ter 9^aum um eine ^irdie' l)ätte Jrcitbof er=
geben muffen, mie bai SBort in oberb. Tla. bc§
Cftcny aud) l)eif5t. 3 in legten ©runbc ftnb
triebe unb m[}b. vrit-hof natürlid) urüerraanbt;
bod) ift für vrithof 3unäd}ft an got. frei-djan
'fd)onen' = aljb. friten 'Ijegen, lieben, befc^ü^en'
an3ufnüpfen; ba3U aud) nl)b. ein frieb igen.
frieren S^w. ml)b. vriesen Cißart. gevrorn)
aljb. friosan (^^-^art. gifroran) ft. ßtm.; ber
jHt)otaci§mu§ ift im gansen S^rv. l)errfd)enb
getüorbcn, bod) erl)iclt fid) s in J-rof^t. 5Bgl.
nbl. vriezen, anglf. freosan engl, to freeze
'frieren', anorb. frjosa; got. *friusan fef)lt, laut
fid) aber nad) frius '>R. 'Jrofl, Äälte' mit 3id)er=
l)cit Dorauöfe^en. 9f{l)otaciymu§ jeigen anglf.
freorig 5Mbi. 'frierenb, froftig, ftarr', anorb. fror
'Tl. ^431. '^roft, Äälte'. @enn. 2Ö3. freus fruz
au* Dorgerm. 2B3. preus prüs ; fie fd)eint in lat.
prürio für *prüsio 'Juden' Dor3uliegen, fall» im
'3ted)en, Quden, S3rennen be» ^-rofteä' bie vcx-
mittelnbe 53ebcutung liegt. 2)a§ Siltinb. bat eine
ber 58cbeutung tüegen ferner ftel)enbe SB3. prus
'etirae auSfprigen'; ba3u aud) lat. pruina 'JHeif
(für *prusvina) ; ffr. prusvä 'Iropfen, gefromer
Iropfen, JHeif.
^riei Tl. aud) J-ricfc J- oon fr3. frise 5-
au§ einem erft mlat. belegter frisium frisum
'Jranje, S3ortc' = ital. fregio. 2)er ©tamm
bat bie altroman. Sautentroicflung mitgemad}t
(afr. orfrois, bauad) erft frisier), gebort aber bei
ber tedmifdicn ^ebcutung unb feiner ft.ie3iellen
^ebeimatung in Untctitalien fd)mcrlid) 3U anglf.
frise 'gelodt' (engl, to friz frizzle, altfrief. frisle
'i^auptbaar'). — 3)er ^öcbeutung '^-lau»' liegt
ebenfalls fr3. frise für drap frise 3U ©runbe;
bod) fd)eint baneben in Jranfreid) aud) Frise für
'friefifd)e§ lud)' t)or3ufommen. "lilad) @. ^aift. —
33ei DJkaler 1.561 ^bricß al»'SäulenDer3ierung'
(©oetbe XXIV 153 Jriefe Jem.).
^yriefeltt '^lur. bei ^'»enifd) 1616 unb Sd)otteI
1663 nod) nid)t gcbud)t, im 18. Sabrb. (feit
2icbe 1686) Briefe l dJl. (aB Singular), bei
Steinbad) 1734 unb Jrifd) 1741 Jricfel 9ieutr.;
bafür öftr. DiifelauSf d)lag, roeßbalb für Jric^
fei im 2fnlaut fr- für wr unb mitbin nbb.
grifabelle
— 126
fromm
.t>erfunft bc?- 2Boi1c§ nnjuncdmcn ift: iibb. fnsln
(nidit mit f vieren nenranbti fdieint bcnmadi
mit bcn im IG. 17. oalH'l). luüificien Oiifeln
Stüfcln 'Sommerfproffcji' ibcntifd) 311 fein. ^c\[.
nod) Sdiiiicij. vibiot. I, 1329.
^■ntabcüc /l. ""^ Jricfiffcc 9i. jcit 5(ma=
rantf)e§' (Vrauenjimmevlcricoii 1715 ucv^eidmct;
^enifd) lülG I)at fricafjicrcn S^w. mir aly
nbl., a(^ I)b. bietet c§ ©tieler 1691 (i8clec;c für
(}ricaffec: Urfinu& 1729 ®ebnnfen u. pl)iIojopl).
©cfdimad S. IG; "•^.Miilippi 1743 ^^etjcln bcr
SReimjdimicbcfimft 3. 291). ,^u ©ninbe liei^t
afrj. fricandeau (fricandel) unb frj. fricassee.
friftft Olbj. ml)b. vrisch al)^. frisc 'neu,
iunö, munter, rüftig, fccf' = anc\l\. ferse cufll.
fresh (anorb. ferskr) 'frijd)'. 3)cr tücitcre Ur^
jprmtii in bunfel; jimädift ftc[)t aflou. presinü
'frifdi' auv ibiv praiskino-, bcffcn Tiiil)tl)oni5
in al)b. freiscing Xpfcrt()icr' (neben iiileidibeb.
friscinjf f. ^-riidjlintV luicber fcljvt, unb lit.
preskas 'jüf;, unfleJQUcrt' mit finn. rieska 'frifd),
unflcfäuert'. ^(uv mefUicrm. friska- ftammt bie
roman. SiiH'c uon ital. fresco, frg. frais.
(yrifdjliiifl 9)?. 'jun^eS ivilbeS Sdiiucin'
ml)b. vrischinc vrischlinc 9J^.: 'Jlbleituno auy
frtfd) mit bcn Suffircn ing ling. 2)aö al)b.
frisking mit bcn bunflcn '^Jcbenformcn friuscing
frunscing fruscing Xpfcrticr' ift iuy 'Jllttrj. oc=
brunflcn aiv fresange 'juniieS 6d)itiein'.
frificrcit 3*™- c^l* "t)^- 'f'ci i;>cnifd) 1616
unb Sdiottel 1663 alji f viferen; Jvrijicv =
fünft bei "^-^vätoriuS 16GG ^ntbropobcmu'? 3.
213): t)ermittelft nbl. friseren auei frj. friser
'fröufeln'. — A-rifur a- fd)on bei Sto^Hic 1728
öebiditc I, 15.
(5-rift A. ml)b. al)b. vrist J\- (9J.) 'nbßearenjtc
3eit, 2Iuffd)ub, ; Zeitraum' — nfiidif. frist, oncilf.
first 2«., anorb. frest '')}. ':^i. '2tuffd)ub'. %n
Slblcituufl au§ 2Bj. fri (f. frei) 'lieben* ift nid)t
vool)l SU beuten. Gbcr fönnte an bie 90t. ^cx-
baUiaiiitcl fri in frisahis '(^(eidmif?' ncbad)t
nierbcn, ii'cnn bereu '-^ebeutuuii flar amrc.
friüol 'ilbi. ein feit \ikbc iGSfi i)cr3cid)nctec>
öe()niuort auv bcr 2. .'öälftc be§ 17. !,j[a()rb§. =
frjj. frivole 'leiditfertig' = lat. frivolus.
froli ^3lbi. ml)b. vrö (®cn. vröwes vrou-
wes) a()b. frö (fl. frawr-r) 'frol)* ~ afädif. frao
(®cn. *frawps fralif's), mnbl. vn» 'frol)' (bem
©nfli. feblt ein cntfin-edienbc-j ©orti. "Jlnorb.
frar 'fd)ne[l, »linf flimmt lautlid) völl'u} unb
rücgen ber ^Öcbeutunn v(\[. ba<- "Jlnalogon von
fllatt = engl. glad. Xann märe bie finnlid)e
Scbeutiing 'tlinf jum'^diü.gangfHiunft ,ui ne()men.
5BßI. ha^ sugeböriflc 'Jlbftraftum ^yreubc.
froljlorfcn otm. ml)b. (feiten) vrölocken 'jubi-
lare'; roabrfdieinlidi nadi ntbb. vr6-sanc'^-rcuben=
gcfang, .\Sa(Icluia' alv Umbcutuufl eine§ älteren
fröleichen ju f offen; al)b. ml)b. *vr6-leich märe
aud) eigtl. '(yrcubentjcfang'. (fngl. to frolick
'fd)CV3cn' ftammt auv nbl. vrolijk 'fröblidi'.
t Sroön Tl. bef. in ber oufaimncnfcöung
@eridn§fro[)n (j. S8. 2ßeife, ©rsnarren 96;
Öeffing 4, 421) '«iittel' im 16.— 18. ^""sabrl). bei
tbüring.=oberfäd)f. 3diriftftcUcru; im 6ad}fcn=
fpiegel unb fonft mbb. vrönbote = mubb. vröne
vrünbode. africf. fräna '53üttel'. 2)em Oberb.
frcmb, aber nod) bei .s>. 6ad)§ (ivronbot) unb
3(i)vcv ((§cvid)t!ofvon). (Sin ai]t>. anbb. *früno
'^^üttel' fcl)lt, e§ gcbövt bem unter frobn be=
banbelten a()b. anbb. fro ',s>err'.
t fro^u 2Ibi. (inbetlinabcl nad)gefteUt) im
16. Csabvb- üblid), audi nod) in Spveng» Sivgil
161(1 S. lOäa; ,s>. Sad)^^ A-aftn. .52, 4(M1. ^"^cfet
nur nod) al§ 1. ©lieb in altüberlieferten ^)H-.
fammcnfc^ungen erbalten awS' ml)b. vrön 9lbi.
'bcn.\>crrn betreff enb, bcrrfd)aftlid), l)eilig'. '^m
5(bb. erfd)cint für ein 3lbi. *lr6n ein crftan1e§
fröno 'bcrrlid), göttlid), beilig', baö eigtl. @en.
'^l. ju frö ',s>crr' (nur al'5 3?of. in ber 'Jlnrcbe
gebraud)ti ift. ^\m Wl)b. crfd)cint vrön in jabl=
reid)cn ouf'i"i"icnfcl3ungcn für ben uicltlid)cn
.s>errn fomic für bcn Kupioc, ben .'öerrn kot.
etox. , (ibviftU'5; vgl. mbb. vrönlichnani Tl.
'(£l)vtfti 8eid)nam, ,s>oflie', nbb. ivvobuleid) =
nam; mbb. vrönkriuze al)b. da^ fröno chrüzi
'ba§ Ävcuj ©bvifli'; mbb. vrönalter ',C)od)a!tar'
ufm.; baneben vrönliof '.Oerrenbof — vrönwalt
'bcrrfd)aftlid)cr 23?alb' — vrönri-ht 'öffcntlid)e§
^Kcd)t'. ^)Jbb. crl)iclt fid) Arobnbienfl auc- mbb.
vröndienst: f. f röbnen. SBasi abb. frö '0 .'öcrr'
betrifft, fo ift feine llbcrcinflimmung mit angif.
frea '\">err' fomie afäd)f. frao bcrnorjubcbcn;
ba§ ®ot. bat bafür eine j-33ilbung frauja 9Ji,
(anglf. fr^gea friga = afäd)f. fröjo) '.'öcrr', tüte
fie ba?-' ^-emin. abb. frouwa mbb. vrouwe (got.
*fraujö) ,^cigt. Tamit bringt man bie norb. (^ötter=
namcu Freyr unb Freyja in ;]ufammenbang.
3. Ar au.
3-ro()nc A. mbb. vröne ,"}. '5vo()nbienft';
f. frobn.
frö^ncit, froljncn ^tif. 'bienen' auä mbb.
vrönen (vra;nen) 'bieneu, Arobnbienft Iciflcn';
f. frobn, Jrobne.
fromm 5(bj. mbb. vmm (fleft. vrumer)
•Jlbj. 'tüd)tig, trcfflid), gut, mader, förberlid)'.
Tay mbb. 5lbi. ift eigtl. Subftant. lugl. 3d)abc):
mbb. vrum vrume abb. frurna 7s- 'l'tUÖCU, 2.^or=
teil* (frummen 'förbcrn, uollbringen'). Taju im
5(nglf. mit bcr a-5lblaut§ftufe fram 5lbi. 'tapfer,
förberlid)'— frernman'förbern, uollbringen'; ugl.
frommen
— 127
lyw
anorb. framr 'oovuuiUdi' — f rem ja 'au&fiü)V"cir.
23cviuanbt )inb Ricitcvl)in aud) alti^cvm. iffiortc
für 'priinus': f. AÜrft; aiici) fort, fürbcr :c.
frommen ^tiü. bei Öut()cr flcläufiiv aber lanb^
fd)aftlid) friU)jeitic] au&ocl'torbcn unb im 17. ^uil)r().
rccniii bc^eiuit; imd) Ä>ci)nal5' 3lutibarbarU'ä 1795
am Sdjiuti bc§ 18. ^^sa[)rb§. micbcr aufijclcbt.
Jyront a. im '-öcainn bc§ 17. ^abr()§. (j. 33.
bc 53ri)'c- Übcrictjinui uon '-öafta''^ Maestro di
Campo Generale 1G17 S. 19. 25; 35>a(ll)aufen
1617 Corp. Milit. S. 56) übernommen anc" ]vi.
front '©tirn, Stirnfcitc'; gcbud)t feit ©ticterä
3citungslnft lG9."j (ale Jvrontc, fo audi nod)
bei Sd)iÜer, iKäuber I, 1).
IJroftft 9JJ. ml)b. vrosch a()b. frosk 9)1 =
mnbb. forsch, nbl. kikvorsch, ani]If. forsc (encil.
bial. frosk). anovb. froskr '^^-rofd)'. 23Dr beut
ableitenben sk ift ein ©nttnral ancnicfaüen, mic
anijlf. frogga cntjl. frog '^rofd)' (an nbb. pogge
'Jrofdi' antlinijenb) jeiijt; baju anorb. fraukr
'^•rofd)' (baneben mittelengl. früte fronte '5lrötc').
5D^unbartlid)e (5t)noni)ma finb nbb. (lüeftfäl.)
höppev pogge padde marks, oberrbein. (i. ^.
bei Sllaaler 1.561) hoptzger eintl. 'iMuifcr', in
ßobicnj höperling. in 9temfd}eib hepkrät. $Bgl.
nod) mitte(eng(. tadde töde unb padde pöde
paddock.
%vo\t Tl. m()b. al)b. vrost Tl. = nbl.
vorst, angif. forst engl, frost, anorb. frost 9L
'Sroft, Äältc' : gemeingerm. 2(bftraftum (fros-ta)
gu frieren.
?5ntt6t ?•. m()b. abb. vruht ^. = afäd)f.
fruht, nbl. vrucht, altfinef. frucht 'Jrud)!'. 3u
©runbe liegt lat. fructus, ta^i ctroa gleid)3eitig
mit ^^flcinje iinb einer iReibe oon ^^flanäen=
bejeidinungcn in§ 2;cutfd)c gebiimgcn ift.
früö mbb. vrüeje 2lbi. 'früb' — vruo 5(bi.
'früb' (baber jnmcilen nod) nbb. frul) o()ne
Umlaut) abb. fruoji 2lbi. — fruo 5IbD. 'früb' ;
tjgl. nbl. vroeg 2tbi. Hbv. Inüf. 23orgerm.
pro- ftecft andi in gir. -n-puji 'früb, früb 5[l^orgen§'
— -iTpuuia ' J-rül)e, 9}lorgen' — -apvj'ioc, 'frübc' ;
baju ffr. prä-tar 2(bo. 'fiid) SHorgenS'. S>eiter=
I)in finb ü o r , [v ü r ft , o o r b c r c 2C. (aud) f r i f d) ?)
üerroanbt. ^luffädig ift bie 58efd)ränfung be§
altibg. 5lbD. in ber 33ebeutung 'früb 9J^orgenö'
auf ba§ 2:eutfd)e. Tem 9iorb. Gngl. @ot. feblt
e§; bafür gilt got. air, anorb. cär. anglf. ser
'früb SIlorgenÄ' (f. ebe). Übrigens criüeitexlc
fid) früb allgemein feine frejialifiertc ^Bcbcutung;
f. Jrübling.
fyrüfjltnfl 9)1. ein im 15.3al)rb.auffommenbc§
SBort, ju beffen ©unftcn ba§ ältere nodi in ber
CberlaufiB üblidic öcnj (fo nod) burd)roeg bei
Sutber) jurücfgebrängt ift; bie ^ilbung§roeifc
erinnert an fdiroäb. Spätling '.s>erbft*, imb
mabrfdicinlid) ift aud) i>rübling eigtl. im
Sd)mäb. bcimifd) (aber baicr. = öftreid). 5Iu§ =
luärtä Tl., ebenfo im .*öeffifd)en). 33oltsüblid)cr
ift l)eutc i^-rübiabr, ba^^ feit ©tieler 1691 be=
jcugt ift (im Tlt). ''Mb. eigtl. bcimifd)). ^\m 9Jbb.
oiclfad) 9)1 ei c (f. unter Tla'x). Die älteftc
germ.nbg. ^Benennung beS JrüblingS rci'räfentiert
bai-' gleid)bcb. anorb. vär (norbfrief. wors urs
au§ *wars) = lat. ver, ffr. vasar, gr. ^ap;
^enj ift bie gemeinroeftgerm. 33cnennung bafür.
3-rü^ftiirf dl. ml)b. (nad)flaff.) vrüestüc.
I5uc&§ 1 9)1. mbb. al)b. vuhs Tl. = nbl. vos,
anglf. engl, fox: germ. fohs- (fuhsu-) mit s al§
9JJac'fulinfuffir roie bei 2ud)§; ba§ s fef)It baf)er
andi ber älteren Jemininbilbung abb. foha mbb.
vohe 5. '5üd)fin' (aud) 'Ji'^ts' = got. faühö
A: %"vud)§', anorb. föa '(yud)g'). 2Inorb. fox
9i. tuirb nur im übertragenen Sinne üon '58c=
trug' gebraud)t (%'vnd)&' meift refr). 2)ic nbb.
J-emininbilbung (yüd)fin ftimmt ju anglf. fyxen
engl, vixen '{^"üdiftn' (aud) 'junger 5"ticl)ö'). @ot.
faühö (}. auy üorgcnn. pükä läßt Sejiebung ju
ffr. puccha 'Seaman?, Sd)iücif' ju (5ud)§ alfo
'gefd)U)eiftcr' ?).
iyuc6§ 2 gjj, xxi ber Stubentcnfprad)e um 1100
auftretenb ( Stoppe 1728 ®ebid)te 133), roof ür burd)
ba§ 17. 3af)i"f)- bini)urd) ^ennal unb gelegent=
lid) aud) Jyeiy (f. Jcy)- S5iclleid)t beruf)t ^fud}^
auf einer 9)tifd)ung biefe§ ?veiy mit Sd)ul =
f u d) § "*)3ebant' (Steinbad) 1725 ucr3eid)net juerft
Sd)ulfud)§ 'juvenis qui ex schola in aca-
demiam defertur'). 2)od) begegnet bie nbb.
Sßortfonn für 'i^nd)%' al§ Jof; 3}ofi fdion in
^. Sad)§ 40. g^aftnad)t§fp. '2;cr ^artefettfacf'
33. 348. 366. 369 al§ Sd)impfraort; cgi.
Stubeittenfpr. S. 51 unb parallele S3enennungcn
roie (Sfel, 9)^ulu§, 5?amcel ber Stubentcn=
fprad)e.
S-u^tcI jV- älter nbb. 5od)teI 'breiter 2)egcn,
Sd)lag bamit', crft früb nbb.: ju fed)tcn.
tauber 9i.mbb.vuoder abb. fuodar 9t. 'j"yuber,
SBagcnlaft' = afäd)f. föthar, nbl. voer, anglf.
föSer 'Juber, 2©agen{aft' engl, fother fodder
'Juber' al§ Sergroerf§auybru(f. 2(lfo gemein^
tücftgcnn. fö|)r 9f. '2Bagcnlaft' : gu ber germ.
2B,5. fa|) in (Vab cn. 5(u§ bem tob. flammt frj.
foudre.
^Ufl Tl. mbb. vuoc (g) Tl. 'Sd)icflid)feit'
neben glcid)beb. vuoge 5. = fVuge: gu fügen.
^ugc 5. 'eine 2trt lonftücf' erft früb nbb.,
an§' ital. fuga; roäbrenb i^cnifd) 1616 nodi 3^uga
t)er5eid)net, bot Stieler 1691 Jugc (ber ^lural
A-ugcn fd)on um 1480). 2(nbrc ital. Tlmtau^--
briicfe f. bei 2(1 1, Söaö.
rügen
— 128 —
t}urrf)t
füßcn ^tvo. mi)b. vüegen al)b. fuogen 'paffenb
gestalten, paffcnb oerbinbcn' = nbl. voegen,
anglf. gefegan engl, to fay 'paffen, oerbinbcn'.
®ot. *f6gjan 'paffenb machen' ift (Vaftitiünm
ju ber gcrm. SKj. fag in got. fagrs 'paffenb,
geeignet', bcffcn nä()cre Sippe unter fegen in
finbcn ift; liier ift nodi ruff. pazü '(Vugc' jn
cnnähncn.
füllen otn). ein mb. nbb. 2Boi-t, ba§ feit
fintier fdiriftbcutfdi geworben ift; bafür fdiit)äb.=
alcm.f puren unb incrfcn, baier. empfinben
(in 31b. ^etvx^ igaflcr iöibelgloffar 1522 n^irb
Sutber§ f üblen mit empfinben erflärt). 3(u§
gleid)beb. mbb. viielen abb. fuolen (a()b. and)
'taften') = afädif. giföljan, nbl. voelen, anglf.
fölan engl, to feel: gemcinmcftgcrm. 2Boi1 für
'füf)lcn' (gcrm. *fnl jan). S^aju anorb. falina 'un=
fidier taften'. 3n ber 2B,v gcrm. föl fal = ibg.
päl gcböxl eine alte 53c3cid)nung ber 4'>anb : afäd}f .
folm, anglf. folm, abb. folma '^anb' (mit ffr.
päni, gr. -rraXüuri. lat. palma, altir. läm für
*pläma mi)erii)anbt).
^^iifirc A. mbb. vuore '^■. ';vabrt,2Bcg, Straße,
58eglenung, !!Kcifcnntcrba(t, Jvuttcr' abb. fuora;
pgl. anglf. för J-. '^abrt, aud) vehiculum': ju
fa{)ren; f. and) fübrcn.
führen 8tm. m()b. vüeren a()b. fuoren 'in
SSemegung fegen, leiten, fübrcn': ^aftitiüum ja
f obren (abb. faran) mk nbb. leiten ^aftitiu
guabb. lidan 'geben, fabren'; pgl. afäd)f. förjan.
nbl. voeren 'fübrcn', anorb. fcbra 'bringen'.
®0t. *fr)rjan fe()It; anglf. feran bat bic 53cbcn=
tung 'geben, .hieben'. 2;ie 33ebcutung 'fübrcn'
ifl alfo mcfcntlid) bentfd).
füUcit mbb. vüllen abb. füllen 'poll mad)cn'
= got. fulljan, anorb. fylla, anglf. fyllan engl.
to fill, nbl. vullen, afäd)f. fulljan 'füllen': 3lb=
leitung jn gcrm. fnlla = ooll. — 5"üHe 2'-
mbb. viillf abb. fulli '33onbcit'; ngl. got. ufar-
fuUei A. 'Überfülle'.
jVüUcu l1i. (im ©d)meij. uorbcn-fd)cnb, niäl)=
rcnb Aoblen mebr nbb. ift) ml)b. viilin abb.
fuli(n) ^Ji. 'füllen': 'Jlblcitung ju gcrm. fulan-
= nbb. Aoblen mit Suffir -in- gnr 53cscid):
nung für bae oungc uon licren (f. nntcr
©d)roeini. 'Jluf got. *ful-ein '^il mcifcn and)
mnbb. vu.'lcn unb nbl. veulen (anorb. fyl ifl
biminutiücö got. *fulja-?). (5inc anbcrc 3lblci--
tung ani-' ful- ift abb. fulihlia mbb. vülhe ^.
'niciblid)c§ füllen' (auf got. *fuliki mcifcnb).
^üüfcl 9J. fpdtmbb. vülsel 9J.: ^Ibleitung
gu noll mit Umlaut; nicgcn Suffiy sei an-i abb.
isal. got. isl f. Siatfcl.
i^runb 91]. mbb. vunt 9JJ. 'ba§ Jyinbcn,
ber Junb, ba§ @efunbcne': ju finbcn; ogl.
nbl. vond 'Junb, ©rfinbung', anorb. fundr
fyndr.
fünf 3abliü. mbb. vünf abb. fünf älter finf
= got. fimf, anorb. fimm, anglf. fif engl, live,
nbl. vijf, afäd}f. fif: gcrm. fimf eigtl. femf(e)
au§ Dorgerm. pempe penqe (mcgen SBcrfdncbung
oon ibg. q ju gcrm. f f. ^öbvc, oier, SBolf)
^ ffr. päiica, gr. ir^vre (Treuire, tt^utttoc); lat.
quinque (für *pinque), lit. penki, altir. cöic,
cpmr. pimp: tüic alle ^^ablcn non 2—10 eine
gemeinibg. 53cncnnung, ältcftc Sautform penqe
penke. 2)ic 33ci'fud)e, t)ü§i 3<i')ür>ort etinnologifd)
gu ergrünben, in il)r ctiua ein SBort '.Oanb' gu
erfcnucn, inbcm man an Ringer ober ^anft
antnüpft, finb unfidicr. 2)ic ibg. (5inerbenen=
nungcn ftcbcn nor unö alö fcftc 53ilbnngen uon
bunfelm llrfprung. — 2)a§ Cvbinale fünfte ifl
mic alle Crbinalia 3(u§länfer einer alten iöilbung:
got. fimfta, abb. finifto funflo mbb. vünfte =
nbl. vijfde, anglf. fifta engl, fifth; pgl. lat.
quintus für *pinctus, gr. T:{}Ji-mo(;, ffr. pafica-
thas, lit. penktas.
^itnfc 9JI. mbb. (nidn flaff.) vunke abb.
funcho yjl. 'Aunfe' = nbl. vonk 'Aunfe', nnibb.
funke, mindcngl. fonke 'flcinc§ Acuer, ^unfc'
engl, funk 'runbe§ .»öolg, 2)ampf, ©eftanf. 3)a§
flafftfd)e 5[Rl)b. fagt bafür vanke 2JJ., mie benn
Aanfe nod) iel^t baicr.niftrcidi. ift. !rie Aorm
Aunfc bringt im IG. 3fil)i"b- burd) uom SRb.
9cbb. an<\ £b got. fön ((33cn. fünins) '^eucr'
ycriuanbt ift, bleibt unfid)cr; eber märe ffr. päjas
'@lan,^, Öiditid)cin' (pajräs 'glöngenb') aUi m-
ücnuanbt gu bctrad)tcn.
t ?^im^c 5. 'lafdjc' ein oflprcu6.4iolänb,
2)ialcftn)ort; ugl. '?f\dc.
für '^vä\\ ml)b. vür abb. furi 'nor, für';
ugl. afädif. furi 'cor': ncriuanbt mit ffr. puräs
'vor' unb mit ber unter nor bcbanbcltcn Sippe.
— fürbafi ^Ibn. 'beffcr fort, mciter' au§ mbb.
vürba:^ 5(bt).; an^i für unb bafj.
Srurcftc (}. ml)b. vurch (''^^l. vürlie) al)b. furuh
A. = nbl. voor, anglf. furh furrow '5urd)e'
(bagu anglf. engl, furlongal'3 2ängcnmaß'mtrd)en--
länge, ',8 engl. 3[Reile'), anorb. for \y. ''JlbgugS;
graben, fanal'. 03erm. forh- furh- berubt auf
norgcrm. prk in lat. porca 'Slrfcrbect, (Srbc^bung
gmifdicn guici Aurd)en' — porculetum 'in :öcetc
cingctciltcii Aclb', armen, lierk 'frifd) geacfcrtc§
5örad)laub', fijmr. rhych (altgall. *ricä) = altir.
rech 'Jyurd)e* au§ ©rbf. prka. Die 33ebeu=
tungcn '3(cfcrbcct' unb 'Aurd)c' berübren fid)
aud) in ber Sippe non ©leifc; f. aud) 33c ct.
^urc^t 5- nibb. vorlitc abb. afäd)f. forhla
forahta '^.: 2Ibftraft. gu fürd)ten. Xainx im
2{nglf. ein umgclauteteS Slbftraftum : anglf. fyrhto
fürber
— 129
futjrf)
(got. faurhtei) eiißl. friglit (luoju to frighten-
lo fright 'in ivurrfit fc^cn'). — fürd)tcn 3*'^.
m()b. vürliten ('^.h'ät. VDrhte) al)b. furiliten
forahtan i'^ral. forahtaj 'fid) riu"d)tcn' = afädif.
forahtian, anc\[). forhtian, i(Ot. faiirhtjan 'fürdi;
ten, fid} fürditcn' (mit bcm abj. cicOraiid)tcn ^$avt.
faürhts 'fuvd)tfam'). 2)cv 2)cntal bc^"- mipnil.
it)o()l ftarfcii ;-)tn). ift ^räf.^^Iblcituncj, alfo c^cnn.
furh-tjan. ba§ jiuicllöiHcie 3lbftraftum al)^. forli-
ta cjcbilbct it)ic Sdianbc. oii bcr gcrm. 2Bs.
forh (tbc). prkV qerk Vi gic()t 53c33cnbcviicr 53.=53citv.
12, 77 — lat. querquerus 'fd)aucvici', iir. Kop-
Kaipiu "erbebe'.
fürber 3(bü. ml)b. vürder al)b. furdir %hv.
'lücitev nad) oovn, roetter fort, rueg'; \vk es
jdicint, eine obl. 5^afu§form bc§ 5tompar. ^ficutr.
tnic (jot. faiirpis 'früljci' ju fort; Oijl. anglf.
fur|)or 2lbu. 'fürber, lociter, ferner' (got. *faiir-
J)ös) engl, further 'roetter'. 3. fort.
^5'Urtcr 9Jh ocreinscit jd}on mbb. forir am
$Hbein (@erm. 20, 31), aber erft im 16. 3a[ir().
aügemein üblid) (Gruftu§ 1.562 Gramm, 1,258;
©oliu» 1582 Onomast. 18.3), im 16. 17. Zsahvb.
aud) als )3-urierer(Sd}roeitbil594ÄriegSbifcnrö
©. 63. 1-47. 198); feit i^enifdi 1616 (mit ben
©direibungen „i^orier Jorir J-urir pürier") oer=
Scid)net: öclinroort ane fr3. fourrier 'Cuartier;
mad)er'. Tasn 3"onr age au§ fr.v fourrage '2ier=
futtcr', ba^ im StJiabr. .Srieg entlehnt rourbe
(belegt in berlentfdien Spradic (S()rcnfran5 1644
S. 4 nnb bei @rimme(&[)aufen 1669 6implic.
135.167); gcbitdit roirb e§ feit ßeidcr 1642
©piftcln III, .302 nnb Stielerö ^eitungelnft 1695;
fouragiren Simplic. 444.
?^ttrfe J. mlib. fnrke a()b. furcha })-. '&abä'
— nbl. vork. anglf. forc engl, fork '©abcl':
ein mit bcr füblid)en ©artenfunft frid) in ber
aiji). oeit au§ lat. furca (= frj. foiirche) über=
fommene§ 2Bort.
?Jürft 9??. m(}b. vürste abb. furisto 9)1.
'i^iödifter, 3?ome()mfter, .s>nid)er, Jürft' = afddif.
ftiristo, nbl. vorst 'Jürft': gleid)iöerr eine bloi^
beutfdie Silbnng. 2Bie .s>err uiiprgl. Äompar.
ju ()cbr, fo ift Jürft eigtl. ©uperlat. mit ber
58ebeutnng 'primus'; ogl. ai)t). furist, anglf.
fyrst engl, first 'erfter', anorb. fyrstr (ber 3U=
gel)örige Äompar. ift aljb. furiro 'ber frül)erc,
oorjüglidierc' = anorb. fyrre 'f rubere'). 2;aS
geroöbnlidie afädif. = anglf. 2Bort für 'erfter'
ift formo forma mit ma-3uffir (got. fruma)
aus ibg. pr roie gr. irpöucc, lit. pirmas 'erfter'
(eine anbere Snperlatiobilbnng f. unter Jrau).
Cffenbar fiitb aud) üor — für — fort u. j.rc.
9lblcitungen biefe^ ibg. pr ober pro.
%ün 5. (obcrb. aud) ÜJi.) ml)b. al)b. vurt
Slitge, etgmologitc^eä SSörter6ucfi. 6. Ütufl.
5[Ji. = afddif. *ford (in Heriford = ."öcrforb
eigtl. '\xere§ Jurt'), mnbl. vord, anglf. engl,
ford 'mirt' (anglf. Oxenaford = Crforb eigtl.
'(^11x1 bcr Cdifen' ügl. aud) Sdi mein fürt,
Grfurt^ @erm. furdu- (Tordau-i gebort gur
germ. 2B.v far in fabrcn, bebeutet alfo eigtl.
'gangbare, paffierbarc Stelle', vc\l. hai rourjcU
ocrroanbte gr. Tröpoc; 'i^urt' — BooTTopoq mit
Cfforb; aud}aoeft. peretu 'Jöxiidc' (©up^rat
eigtl. 'bcr ÜSoblbebrüdtc'?); aud) lat. portus
'X">afen'; anorb. fjnrör 5!Ji. 'i8ud)t'. 2(u§ bcm
Äelt. gebort lat. -ritum in Augustoritum (für
*prtom) Ijierbcr.
fuf(f)cn f. pfufd)en.
^ufel 9D^. am Sd)luf5 bcs 18. ^^aini). al§
Sialcftroort für 33aiern, bcn 9Jlittelrl)ein unb
9tiebcrbcutfd)Ianb bcjeugt, aber jufrübft nur im
9ibb. beimifdi (1775 für i>amburg bcjcugt), unb
auf nbb. ©cbiet geigt baä 2Bor1 teilrocife eine
allgemeinere 53ebcutung, inbcm cö in 2Rccf lenburg
unb Xanjig.im 18. 3abvb. audi für bcn fdilcd)tcn
lübat gebraudit roirb. Ji-über Sitteraturbcleg
(mitgeteilt üon Dr. Sclntar Älcemanni 3d)nabel
1733 Stolberg. Sammlung neuer unb merf=
roürbigcr 2Bcltgefd)id)tc S.124 '^orn='-8ranbcrcein
Yulgo Jufcl'.
^yu^ Wl. ml)b. vuo^ alib. fno^ ^. = got.
fötus, anorb. fötr. anglf. föt engl, foot, nbl.
voet. afäd)f. föt: gemeittgerm. Stamm f6t-(foitf.
Stamm) au§ ibg. pöd-, mit bcm ibg. pod-: ped-
urfprgl. in bcr 2)cflination rocd)fclten. 23gl. gr.
Tzob- in TTÖba iJHom. Siitg. ttoüc, äol. ttüjc);
lat. pedem i^Jt. Sg. pes); ügl. nod) gr. irebiXov
'SoI)le' — Treloc (für -rr6bjö(;i 'pedestris' ; baju
o-2IbIaut in lat. tripudium; altinb. 9i. Sg. päd
(Sof. padi) 'Juf?' — padcä 9?. 'Ixntt, Juüftapfe'.
2;en e-2lblaut beroal)ren im ©erm. ha^ anorb.
fet 91. 'Sd)xHtt', al§ 9JIae aber '^u%' ilit. pedä
'JuBfpur' = itoxnxjcg. bial. fet 'Jußfpur'); baju
anorb. feta 'bcn SBcg finbcn' = al)b. fe^^an
'ge()en' foroic anglf. fetjan engl, to fetch 'bolen'
uttb anglf. si|)fset 'Dicifc'; roegen anorb. fjoturr
f. ^ycffel; fit iv. 'bic ätmfd)en ben Älaxien bc=
finblid)e »aut bcr iöögcl'; 9T^ittclengl. fetlak
engl, fetlock '5effell)aar, Äötcnliaar bcr ^fcrbc'
= ml)b. vi^^eloch 92. 'öinterbug bc5 ^^ferbe=
fuBcö' = nl)b. JiBloc^; fie finb ^3(blchung
(nid)t 3ufammenfeBung) au§ *fet- 'iym'. —
Jufjftapfe 5- 3U ftain'cn; oielf ad) bafür mit
falfd)er 2lbtcilung Auf; = tapfe, bie roeiterl)in ju
einem otn). tapfen für ftapfen führte
t ftttftö 2lbr. 3ucrft im 18. Saljrb- al« Xxa-
leftroort für ben 9JZittel= unb Cberrbcin bejcugt
als '3U nid)te, cerlorcn', audi im 9ibb. üblicf) :
üiellcidit tjerroanbt mit futi fubi, ba§ im €ber=
IT
5-utter
— 130
gäl^nen
bcutjd-). in c\kidKv 33cbcutunti ^tlt {bic§ au» fvj.
foutu '3um IcufcC?).
Butter )}l mliD. vuoter al)b. fuotar ':)i.
'^talnuiui, opcife, mittcv; Untcrfuttcv, mittcrar
= nbl. voeder % 'Juttcr, llntcifuttcr', niuilf.
födor cTifll. fodder '^iZaljrunii, mittcv', aiunb.
fü5r dl. '33icl)futtcr',iiot. födr '»JJ. '3d)iucnfd)Ctbc'.
(5§ fdicinen 3iuci cii^tl. üciid)icbcnc SBortc Inut=
lid) liier ^ujammciuicfnücn 311 fein: iiot. *f(Klr
'9tal)iuiu}' (\cimt 311 aiuilf. föda '^lüljvmu}'
cncil. food unb 311 got. födjan = analf. fedan
engl, to feed 'cniälivcn' unb fouiit 3u bcv ijcnn.
SBj. föd fad in al)b. fatunga '9ial}vunij, Speifc'
refp. ju bcr ibg. 2B3. pät in gr. irardoiuai 'eftc';
büiu aud) angif. föstor 'ßrnäfirung' engl, to
foster 'näljrcu, pflegen' (fosterbrother 'dJlxld)'
brubcv') :c. ^-nv ba^ 3uicitc Jsuttcr 'Juttcral'
= got. füdr 'Sdicibc' ift ffr. pätra-m 3t. '@c=
fän, 33cl)älier' ju ncrglcidicn. 2)ic germ. 6ippe
brang mit beiben '^ebeutungen in^? iHoman.;
ugl. proo. afrs- fuerre (nfr3. feurre) 'Sdicibc'
nad) got. födr = a()b. fuotar 'Sdicibc', nfr3.
feurre ' Jutterltro()'fourreau '(luttcral, Sd)eibc' :c.
Futteral Tl. fdiüu im 15. ^abrlj. be3eugt:
(atciuifd)c 'Jttilcitung (fotrale?) 3U (VUttcr.
füttern otu). m()b. vüetern vuotern al)b.
fuotiren fdjiu. ocitm. 'füttern, nä()rcn' (got.
*födrjan): Stbicitung r»on Juttcr '-Jiafirung'.
(5
Q^ahc Jv. m()b. gäbe (a^b. *gäba) 5- ; baf ür
ali' illtcre 53ilbung al)b. geba (m()b. gebe mit
bcr bial. ^Jiebentorm gippe) Jy., afädjf. geba,
angl). -lifu, anorb. gjof, got. giba J. '@abe'.
Gine bcm ml)b. gäbe cntfprcdjcnbc S3itbung
aeigt nbl. gaaf unb afd)rocb. gäfa. 3" geben.
flöbc 3(bi. ml)b. ga;be (al)b. *gäbi) W\. 'an--
nelimbar, lieb, gut' ^ anorb. gasfr 'bcilfam',
nbl. gaaf 'tauglid)': iBerbalabjeftiu ju geben
(ogl. angencinu, bcguem).
Wabct ?f. ml)b. gabel üi)b. gabala; ogl. nbl.
gaffel, anglf. geafol. ißenuanbt mit altir. gabul
'©abcl' — gabla '(5d)ecre', fpmr. gafl '®abel'
— gebel '^angc', aud) mit lat. gabalus '(gabel=
förmiger lÖalgcn' unb iiieitcrl)in mit ffr. gabhati
'@abel,Teid)fer. „lie Wabcl ab Iifd)gcrät mar
bcn 5lltcn nid)t bcfannt; im 9)^ittclaltcr bient fic
jum iüorlcgen, bei iljrcm ältcftcu 3^orfommcn
aücrbingy — 1023 in i)lonte (Safino — 3um
SJorlegen unb Gffen augleid), ^ucrft 142:5 am
.«öof uon 1}lragon luirb 3mifd)en einer brciainfigcn
Irand)irgabcl unb einer amcisinfigcu li^orlegegabel
unten'diicben, „mit bcr mau effeu fauu o[)uc fid)
bic .V>iinbe 3u falben". (Uifammculiang mit
italienifd)er 2ifd)fittc ift l)ier u)al)rfd)cinlid). ;V)r
©cbraud) — im 1.'>./1G. ^'sabrl). nod) fcl)r bc-
fd)ränft — uerallgcmcincn fid) crft im 17. 3al)rl).
2)cr ^iron bei Sd)iüciniger ift nid)t eine ©abel,
fonbern eine 2lrt Rapfen aum 33orlcgeu üon
größerem Cbft". &. Öaift.
flarfcrn, gadfcn 'Um. crft n()ö.; onomato^
poietifd)e '.öilbuugeu mie obcrb. galzen (an^:!'
gagtzen) unö nbb. kakkeln 'gacfcrn', ml)b. gägcn
'löic eine &anv fd)rcicn', luoau nbl. gagelen
'jdjnattern', fd)on al)b. gackizün 'mutire' —
gagizön gackazzen 'strepere', ml)b. gagzen
"mic eine Gier Icgeubc .s>cnne fd)rcicn'. S8gl.
norb. iragga 'mic ein \yüdy■5^ beulen' — gagl
'odiueegane', engl, to gaggle 'gacfcrn'.
t ©abcu, ©abcni dJl% ml)b. mubb.
gaden gadem 3i. '4"*^"^ ^on nur eincut 3i>nmcr,
bann überljaupt ©emad), itammcr', al)b. gadum
gadani 9?.: ein urfprgl. blof; oberb. SBort, ba§
aber biä ins 9ibb. üorbraug. £b 3U got. *gatm
(au§ ga- unb Imo-, letjtercv? 3U gr. bö|no<; |ue-
a6-b|uri unb l)b. oimincr)? SBenigcr mabr^
fd)einlid) ift 33eriüanbtfd)aft mit anglf. geat, engl,
gale 'Il)or' (ugl. nbl. gat 'Öffnung' unter @ äff c).
;3cbenfallö aber ift bic 3iifanimcnftcllung mit gr.
XiTibv 'Itleib' unmöglid).
t Waffel nbb. Aorm für @abcl.
gaffen o^iu- mbb. (mb.) gaffen abb^ *gafftMi
(au§ ahb. geflida A'- '^etrad)tung' 3U folgern).
Da» gemü[)nlid)c ml)b. al)b. SBort für unfer gaffen
ift mbb. kapfcn abb. cliapfen (got. *kappan
3tro. fcblt). 2)cn fiauten nad) finb beibc alfo
eigtl. gana oerfdiiebcn; in nbb. 3cit trat ba§
mbb. kapfen gegen g offen gana aurücf. Se^tcreä
bebeutet eigtl. 'mit offenem 9Jlunbc anfebctr;
ugl. nbl. gapcn 'gäbncn', engl, to gape 'gnljneu,
ben SRunb auffperren', anorb. gapa 'bcn Tlnnh
lucit öffnen' — gap 'Gbaoe*. @erm. 2Ba. gap
'gäl)ncn' au i^r. S33a- jabh 'fd)nappcn'?
ÖJane ^•. au§ fra- gage (Guellc germ.=got.
wadi unter Sßcttcj: ein lÖebnmort bcö 3Uiäbr.
ftriegeö (feit 3eiller lü43 Gpifleln III, 302 unb
Sd)cibJier KiOö gcbud)t), fd)on in u. SBallbaufcn^i
.Hriegymatuial IGKi unb Gimplic. S. 317 für
'mi(itärifd)er Golb' gebraud)t.
onl)C f. jäb- — göbfto^ig f. Stoti.
flätjncn 3trD. (nbb. bafür bojanen; tirol.
gaimitsnj mbb. ginen (genen geinen) af)b. ginen
[■jnlant
— 131
©anerbe
(geinön) ; nfib. ae für o. ®ot. *gi-nai- ju 2B3.
gl 'c3äl)ncir ; vc\{. aiuilf. ginian gänian '(jä()ncn'.
S^aci 3(novb. "^liuilj. bcfiljcn ein au^i 2Bj. gt mit
mipvcjl. präjcnöbilbcitbcm n formiertes ft. S^m.:
anorb. gina, anijlf. tö-ginan 'flaffcu'; ogl. nod)
anovb. gin i)?. 'JKadicn bcr licrc*. Ct)nc bic n-
3(blcilimci ift a[)b. gion 'c^ätjucn' cjcbilbct, bancbcn
mit abicitcnbcm w abb. giwen gewön mbb.
giwen gewen 'bcio DJiaul anfÜiciTCit'. öcvm.
SDj. gt auc- iioviicrm. glit ift bcf. im SBcflibiv
rcid) cntmicfclt; iuj(. lat. hiare (lat. h für i^crm.
g f. ©crfte, ® afli, afloo. zijati 'gäljnctt, flaffcn',
lit. ziöti 'ben 9)hinb auffpcrvcn'; altir. gin 'os'
(anorb. gin); lat. liisco; gv. xei« 'Sodi' für
X€iFd ?
galant 2Ibi. 'ailig bcn J-rauen gegenüber'
feit ctroa 167o eingebürgert nnb feit Sticier 1G91
allgemein ncrjcidinet: ans frj. galant (ju ital.
gala nnter öalla).
©aiccrc ^•. eigtl. ein SBort ber DJüttelmeer^
fd)iffa()rt 'groüe§ 9^nbcrfd)iff'; ältefte ^T-orm mlat.
galea unb mgr. -[aXaia; iirfprgl. ibcntifd) mit
gr. TctXea '^^iefel unb eine gröfjerc j^-ifdjart'.
&. «aift.
t (iJalöant dJl. (eine ^flanje) m()b. galgan
galgän galgant 0}^.; ngl. mittelengl. galingale
gälger 'lebl}aft fein' engl, galangol '@algatn=
rourjcr : ein mittclalterl. ^(rjneifraut, unter bem
gleiten 9iamen ben roman. Sprad)en befannt
(ogl. ital. galanga, frs- galanga (mlat. galanga;
audi mgr. -(aXd-ffa). Cuclle arab. halangin
(iximat ber SBurjel ^ubien unb (Il)ina).
©alßCtt dJl. mbb. galge ai]h. galgo Tl. =
afädif. galgo, nbl. galg, anglf. gealga engl, gallows
(bie ^lur.jjorm al§ ©g. gebraud)t, bod) ugl. nod)
gallow-tree) '©algen', anorb. galge '©algcn',
got. galga Tl. (t)om ^Ireugc Gl)rifti gebrandet
roie and) in allen übrigen altgcrm. 2^ialeften):
ein gemeiugcrm. äBort, germ. galgan-, oorgcrm.
ghalglia-; ügl. lit. zalga ^■. 'Stange'.
&aiia (V. 'fcftlid)er 2(ufpu^' feit Stielerö
ocitungglnft 169.5 gebud)t: im 17. ^sain'i). auc-
gleidibeb. f^ian. gala = ital. gala, cntf;n-ed)cnb
bem ah'i. gale 'bae ©rgö^cn' (ügl. galant).
©oUoijfcI 9Jt. crft nl)b., ju lat. galla, rooljer
rcol)l audi ba§ gleidibeb. anglf. galloc ; ugl. engl,
oak-gall (galloak) '©aUeidie'; f. @allc2.
@aüci tV. 'fei' ml)b. galle al}b. galla J- =
afädif. galla. nbl. gal, anglf. gealla 9)^, anorb.
gall 9L 2Bic eine grot5c ^tnjaljl oon ^ejeid)^
nungcn ber Körperteile (f. Juß, öerj, 5iicre,
Sfiafc, Cbr :c.), l)at aud) ©alle (germ. gallön)
in ben ücrmanbten Sin-ad)eit reid)c 5lnflänge,
roaS auf gemeinibg. 5(lter ber SBejcidntung bin--
rocifl; rgl. gr. xoXn xöXo«;, lat. fei '@aüe'. SOian
benft an SBurjclüenvanbtfdiaft mit gelb (anorb.
galr, abb. gelo), fo ban bie 0)alle nad) ibrcr
Jarbe benannt märe; afloü. zlüCI '(^)aUe' (au§
*gIlkTi gel)ört mit Sidierbeit 3U ruff. zelknüti
'gelb merben'.
öaüc^ tV. 'gcfd}tuulftartige Stelle' mbb. galle
j^. '©efdiroulft über bem Änie am ,s>interbeinc
bee ':Pferbe&'; ugl. engl, gall '©efdimulft, munbc
Stelle, 03allapfer. Cuellc ital. galla, fpan. agalla
'®efd)iinilft, «eulc, C53allaiifel'.
©aücric J. au§ ital. galleria; feit ,'oenifd)
1616 („®alleret) nobis ^jlrfer") gebudit; in 2«aU=
l)aufen5 Äriegemanual 1616 al^ 'nerbedtc 2Begc
burd) bic (Sräben', bei Jyurttcnbad) 1628 Archi-
tect. Civil. 8. 18. 3.S „Gallerien ober @äng";
bann bei 3ciller 1641 ßpifteln II, 853 „Äunft=
fammern, fo bic 2Bclfdicn gallerias nennen".
Tiad) &. ^aift jucrft in 9iom im 10. 3af)vl).
2.^orl)aHc nor ber Kirdie, bie anberraärtS auc^
Gallilea beitjt.
&aücvic A: 'Sul,^' ml)b. galhert galhart
galreide J. '©allertc auy Iicr= unb ^flanjen=
ftoffcn'. 9J?lat. galatina '@elcc', afrj. galee
'Sauce' (fomic frj. gelee 3U lat. gelarei rcidicn
auÄ lautlidien ©rünben nid)t au?-, al§ Cuellc
bcö ml)b. 2Borte§ gu bienen; ber llrfin-ung ift
nod) bunfel.
©aimci dJl. '^iefcläinffpat' crft frül) nl)b.
mit bcr altern Ücebenform Äalmci; mbb. bafür
einmal kalemine : au§ bem 5!}^lat.=9ioman. ; ogl.
mlat. lapis calaminaris, frg. calamine ; älter
lat. cadmia, gr. Kabueia '©almei' (fd)on bei
0. 2Balll)aufen^l616).
(^olow dn. feit Stieler 1691 (3eitung§Iuft
1695) gcbud)t unb um 16(XJ entlcbnt auö fr^. galop
galoper : c§ mar aud) fd)on in ml)b. 3cit ebenbaber
entlcbnt, tric tnbb. galopieren jeigt, moneben walo-
pieren (ugl. mbb. walap '(Salopp', engl, wallop).
Sic ibnen ju (Srunbc licgcnben frv SBotle leitet
man aib^ germ. Cuclle ab, obne han ein flare§
(Stpmon oorlägc; man benft an ein got.=germ.
*walhhlaup, momit eine feit, 'üxt be5 Iraben§
gemeint gctucfcn fein mütjtc. — galoppieren
bei u. 2Dalll)aufcn 1616 Ä. 3. $. S. 8.
@oIof(öc 5- 'Übetid}ub' fd)on im 16. ^af)rl).
al§5?alofd)c (ucrcinjclt fdion im 15. ^\ai)xl). aB
closzen; bod) ugl. aud) &cvm. 20, 35»: ent^
lel)nt (Tüol)l glcid)geitig mit ';|>antoffel) au§ frj.
galoche — uulgärlat. galopia; ugl. Xü (Eangc
unter calopedes.
©amanber OT. (eine $flan3e) mbb. gamandre
= mlat. chamandreus gamadraea, ba§ auf
gr. xoMaif^P'J? xoMcibpuov '(^amauber' berul)t;
cntfpredienb frj. germandree. ital. calamandria.
t öancrbc Tl. mbb. ganerbe (au§ ge-anerbe)
ganfen
132 —
gar
Tl. 'D)Iitanerbe, on bcn mit anbeten eine ©rb=
fdiaft fäüt, bej. SOtitevbc einer ©eincinbcfit^ung
mit bcni 9ieditc jum Gint:ntt in bic .s>tntevlai"fcn=
fdiaft aii^ftcrbenber DJJitijlicbcr', al)b. ganarbo
'coliaeres' (got. *jraänaarbja 50?.). 3)a§ ^räfir
ga- aü- "iBcrtrctcv Don lat. con- 'juijlcid) mit' luar
bem ^dtijcrm. iicläufiti: f. ©eno«, ©cfellc.
T eanfcti otro. 'fteblcn' ein rotroclfdi. 2Boi1,
feit bem 15. 16. y\a[)x[). bc3eiuit am bcbv. ganab
'ftclilcn'.
öanfl Tl. mlib. ganc fg) a(ib. gang Tl.
'©anii, bae> Weben' = afödjf. gang. nbl. gang,
anglf. gong Tl. '@e()en, &anc\' (ücil. encil. gang
'4">oufc'), anorb. gangr dJl. 'Öang, ba^ @c()en',
got. gaggs '®affc'. daneben im altern ®crm.
ein ft. ;^tn). gangan 'cie[)cn', raoron nn^5 im
ieöiijen ^Jtbb. nur ba&^rät. fling unb ha?' ^avt.
gegangen geläufig blieben; im Cftgerm. (@ot.
92orb.), njo geben fcl)lt, [)at ganga (onorb.),
gaggan (got.) ein gröf;erc^ Öcbict (bod) ng(.
ofdiroeb. abän. ga 'geben'), ^m 5öcftgcrm. erlitt
c§ burd) gebe n Ginbune ; nod) in t)öbercm
SDIane al'ä im J^eutfdicn ftarb im Gngl. ba§
ältere gangan ani\ fo t)a\] im Gngl. feine J\-orm
be§ ft. otiu. blieb. @erm. 2B,v gang = oorgerm.
ghangh : t)ic einzigen 5lnf lange baran in anbercn
ibg. Siiradicn finb ffr. jängiifv Js. 'iöcin, ^un',
lit. zengiü i/.t'ngtii 'fd)rcitcn', luoju lit. pra/.anga
'Übertretung'.
flänflc 3lbi. mbb. genge a\]i>. gengi 'geiDöl)nlid),
oerbrcitct' urfprgl. 'n)a§ geben refp. jirfulieren
fann' : 2>erbalabieftiü ju iffij. gang (f. ta-^-
oorige SBorti mit ber 53ilbung roie in gäbe.
(^nnö A. mbb. abb. gans Jv. : gcmeingerm.
S3eieidinung ber ('^an-o; ügl. anglf. gös (ö aw-:'
anoor s) — ^^l. ges (burdi i-llmlaut) engl, goose
^I. geese. nbl. gans, anorb. gas ^. au§ t)or=
gcrni. ghans- (fpan. ganso flammt an^ einem
unbejcngten got. *gansus). 2a§ ©ort ift eine
ber wenigen !i^!ogclbc,^cid)nungen, bereu Urfinung
al's' uribg. ^u gelten bat, mcil fie bei beu meiflen
ibg. 2iu-ad)ftämmcu micbcrtcbrt : ffr. hansä-s
Tl. — hansi ,">. '(^anc-', neupcrf. -fäz. lit. zasis
(ofloD. gas! ift germ. ^ebumorti, gr. xnv, lat.
anser (für *hanser). altir. gf'is 'Sdiroan' iauv
ghansi). Xa^ s be^ gemeinibg. ghans- fd)eint
oblcitcnb JU fein (ogl. 5vud)§, fiud)^, 9)ionat);
luenigffens beuten ftammueriuanbfe 5fi?orte be§
("^erm. auf ghan- al-J inimitiucrcn Stamm ; vgl.
abb. ganaz,^") mhb. ganze gonz Tl. 'C^äufcridi',
nbl. gent 'C^änfcrid)*, anglf. ganot engl, gannet
'Sd)iuan*; anglf. gandra engl, gander 'Wänfe=
rid)'. 'ipiiniu^ beriditet ron (hänfen in (^er=
manien; bi^ nadi JHom famen bie Wäufe ober
ibre Gebern; eine '3lrt follc bei ben (Germanen
gantae (jeißen (ogl. Jlaum). Gin berartigc§
SBort fcnnen bie ^Romanen (inoo. ganta, afrj.
jante 'aiiltic ©ans-'), bie ci- bem @crm. entlebnt
babcn. ^^\m 3iian. ganso '©anc-'' au'o got. *gans-.
ÜJänfcri^i ilJI. al§ ©anferid) fdiou 1577
im Noinencl. be§ .s^ibr. :^^suuiuÄ unb in ©efmer^o
33ogelbud) 15S2 581. 55 (bafür im 1G./17. ^abrb.
meift ©auf er, fo bei fiutber unb üer3eid)net
bei SRaaler 1561): eine fpätc 9}^a§fulinbilbung
3U ©an§ (nad) bem SJhifter üon Gnterid)),
feit .s>enifdi 1616 unb Sticlcr 1691 gcbudit. Ij«
bcn Tla. überiuicgcn bafür 53encuuungen, n)eld)e
auf ha'v gleid)beb. abb. gana^^o ganzo = mbb.
gan^e ganze (anbb. *ganato *ganto) jurücf gel)en
unb an ha^ unter ©an§ jugejogene germ.=lat.
ganta '©an§' anfnüpfen: öftreid). gänaus(r),
tirol. gimiss, beff. gänser, norbtbüiing.:oberfäd)f.
gänast fomie tbi'u*ing.=benneb. gäntsrt göntsrt,
ficbcubürg. guntsn gundzr. clfäfs. gun§tr (in
ber '-öaar guseien. 5lubcrc ©runbformen fe^cn
uorau^:? ba^ gänr in .sSolftcin 'Jlngcln 2^itmarfd)en,
ganit in Ibüringcn unb Oberfad)fen. ^Bereinjclt
nod) gainskr in Saljungen, gänskr in !lHcut=
lingen. lysm 9^bb. ift gante mit ben ^Jicbenformcn
gandr jantr verbreitet. ?lbfcity ftcbt pfälj. giferct
'©änfcindi' iaui- ©crbarb?).
Wänfcricfts s))|. ah "'^iflau.^cnname ift eine Um=
bilbung au\-' älterem ©rcnferid); vgl. fr3. bec
d'oie, ital. pie d'oca. 2)er mbb. nbb. ^JZamc
bafür ift grensinc (af)b. and) fd)on gensing).
©ont ?)-. ein oberb. SBort (ben fd}raäb. ®ial.
frcmb) mbb. gant ^■. 'ißerfauf an beu 5Reift--
bictcubcn, 33crfteigerung' : anv afrj. encant
ibabcr engl, rant) nfr.v encan 'i^rfteigerung'
mlat. inquantus incantus. ital. incanto (mlat.
inquantare 'uerfteigern').
ßnns 5lbi. mbb. abb. ganz ^Ibj. 'unuerlc^t,
üollftänbig, bcil, gefunb': ein eigtl. blof5 bb. 233ort,
hai-' aber in bcn fontiucinalgcrm. 2;ialcften uor^
brang unb baö bafür fouft üblid)e beil gcfäbrbcte
(öän. ganske, nbl. ganscli, afiicf. gans: n bätte
bei einem bcimifd)cu Ü^orte im 2)än. (Iricf. vor
s nidn bleiben bürfcni. Tic !i5orgcfd)id)tc be»
a[)t>. ganz (eigtl. 'unücrlelit') ift buutcl.
flar W]. mbb. gar (fl. garwer) abb. garo
(fl. garawer) ^Ibj. 'bereit gemad)t, gerüftet, fertig,
Dollftänbig, ganj'; entftnxd)enb afäd)f. garo, anglf.
geari) engl, yare 'eifrig, fertig, bereit', anorb.
gorr (5(bD. gorva) 'bereit, fertig, gemad)t'; got.
♦irarwa- fcblt. Ta& '3lbi. b^tte eigtl. iiarti^ipialc
ounftion, mic bcnn Suffir wo im ,^nb. ^u SB,?,
pac 'fod)en' tai" ^^iart. pakvä-s 'gcfodit, gar
(oon Speifen)' bilbet. ^(uffälligcr SBeijc beftebt
neben anglf. gearo 'bereit' mit gleidier ^ebeu=
tung ein earo unb ebenfo im 'Jlfädif. neben garu
©orantie
133
©orten
ein aru, luas auf i^it. *}iar\va neben *ar\va
'fertig iicinndit, bereit ticimidit' btniueift. ^an
\)at ba()cv bcibc Si^iren iöcntifijtert, inöein man
hai- g uon "garwa- aU i){eü bcv iNcrbaliiavtifel
got. ga (,l)b. ge) nhnuit.
©arnntic a: '&cmä[)v' in Der 2. A>älftc bc§
17. ^ual)v()Ä. eintiriniicnb nnö feit ii^icbc 1G88,
©rieler 1691. 1095 nnb Sci)eibnev 1695 ton
ben 5renibivörtcvbiicl)crn allgemein Dcr3eid)net:
au§ fr3. garantie garant (al)b. werento Subft.
^Partij. üon weren nl)b. 'ijeiuälircn, @en)ä()r
leiften').
©arbcl (V. nU)b. garbe ai]b. garba Jy- =
aiäd)f. garba. nbl. garf '@arbe': ciijtl. '.s>anb=
DOÜ, manipulum' 3U ffr. 2B,v grbh 'faffen, er=
greifen' — gräbha 'i>nnbooü', lett. grabas ^-em.
^Inr. '.infnntnicnijeraftteg', lit. grepti 'greifen'
— gröpti 'raffen'. 3In§ neueren I)b. Tla. ge=
fiören jnr ibg. SBj. gbrbli nod) grappen,
grapfen, grippcn nfm., rooju audi nbl. grab-
belen, engl, to grabble. 3^ic altgcrm. Sippe
garba brang tn§ n)eftlid)e 9ioinan. (proucnj.
fpan. garba, frj. gerbe ^-. '(^arbc') unb tft
fdion im 6./7. 3ö()vb- al§ mlat. garba bejeugt.
&arhe^ (3d)afgarbc) ^•. 'millefolium' au§
gleidibeb. m()b. garwe ai}b. garwa garawa 5-
'millefolium' = angif. gearwe engl, yarrow,
nbl. gerw 'millefolium'. 58e3icl)ung ju gar
(gcnn. garwa-) tft unfid)er.
@ori»c O"- 'Sd)n^niad)e' im 16./17. Qabrl).
meift aU ©uarbi ©uarbta ober ©uarbe;
au§ frj. garde rcfp. ital. guardia (Quelle gcrm.
warda unter Partei
(Barberobe iv. ocreinjelt im 16. ^scii)vi). (1564
3tmmcr. (ilironif III. 161 ©arbenrobbe), 3unäd)ft
al§ 'fürfllidic itleibcrfammcr' (fo allgemein nodi
in ben ^■rembiuörterbüd)crn bis um 172<J): aue
frj. garderobe.
©arbtnc J- '3?orl)ang' in ben äBorterbüdjern
feit .s>cnifd) 1616 unb Stieler 1691. 1695 gebudn,
am SdVluf; be§ 16. ^nbvl)». (ügl. 6l)i}träu§
Diomcnclat. 5tap. 93) in ^JtiebcrbeiUfd)lanb auf=
fommcnb: aui-> nbl. gordijn (= frj. courtine).
gören ot'u. formell eine 2Rifd)ung au^ ft.
3tro. mt)b. gern jesen al)b. jesan 'gären, fd)äu=
nicn' unb bem jugeböingen jyaftitttjum mt)b.
*jern (unbelcgt, aber al)b. jerian ift bezeugt)
'gären madien'; al)b. jesan ft. ßtro. — jerian fd)ro.
3tn). (ogl. ginesan ft. 3tn).: ginerian fdnü.
3tn).). 3cominale 3(bleitungen aug ber germ.
SBj. jes bcmabren bi^ in§ ))ll)b. ibr s (oor t);
f. ©ifdit, tuo audi bic üermanbten ^Itomina
ouS ben anbern altgerm. 3:iüle!ten 3ugc3ogcn
rocrben. 2B3. jes yes beftebt aud) im @r. unb
Snb.; ogl. gr. Zcg-töc 'gefotten' — Zea-ua,
baf)er aud) Uü) für *ZiaM (^erf. il€a-\xa\.) 'ficbc,
fpruble' (l für ältere? j, y it)ie in lv'(öv, f.
^>od)i; ffr. 2B3. yas 'fieben, fod)en'. 58ei biefer
Übcrcinftimmung ber 5'ormen mit anlautcnbem
j, y ift nl)b. gären mit g auffällig, ebcnfo anorb.
gerj) '@eft, .s>cfe' (aber engl, yeast).
©am yi. mbb. ai)i>. garn = anglf. gearn
engl, yarn, anorb. garn dl., nbl. garen: btc
gemeingenn. 53e3eid)nung für '@arn' (got. *garn
dl.)] in ber ^öebeutung für 'dh^' fungiert ©am
fdion in al)b. mbb. ;)eit, aber nidit im Gngl.
unb ^Jcorb. !i>crmutcn möditc man eine !iÖ3.
gar ctroa 'bre()cn' ; aber fic ift nidit nadimci^bar.
Tai ältere ®crm. bcfi^t eine '1icil)c an ©am
anflingcnber Sporte im Sinne non 'Gingeiueibc' ;
t)gl. anorb. gorn (unb '^Mur. garner) 5'- '2)arm,
2;änue, Giugeiveibe', al)b. mittigarni mittila-
garni 9Z. 'ba§ in ber StRittc ber Gingeiüeibc
filjenbc t<fett, arvina', anglf. micgern 'arvina'
(Cg für dg; t)gl. anglf. orceard engl, orcbard
für ortgeard). J-ür biefc SSoxtc bat man "}ln-
fnüpfung gefunben in lit. zarnä 5. '3)arm' unb
ffr. hirä Jy. 'Darm', fall» bies nid)t mit lat.
hira '2!arnt' unb hilla für hirla üeiTüanbt ift;
audi lat. haru- in haru-spex 'Gingemcibcfdiaucr
®abrfagcr' unb basu hariolus 'SBalirfaijcr' ent=
balten bic 35>ur3clfonu ibg. ghar. 33iellcidit —
mebr länt fidi nidit fagen — liegt allen unter
©am belianbelten 2Doi1en eilte 35>3. ghar
'brebcn' 511 ©runbe.
©amifon ?•. '©efamtbeit ber Iruppen einer
Stabt' um 16<;mJ auS' frs. garnison non garnir
'befi^en' etülcbnt (d. 33ord) 1606; 25?intermonat
1609 Calend. Histor. Decenn. 408; v. SBaü^
baufcnS 5lrieg§manual 1616); im leutfdien
SRidiel 1617 ai?- alamobifdies Jrembuiort vcv--
Pötn unb feit 3eiller 1643 (vpiftcln III, 3((2 üon
Den A-rembtnörtcrbüdicrn ucrjcidiitet.
gorftig 2Ibi. roeüer gcbilbct au§ fpätmbb.
garst 31bi. 'ran3ig, oerborben fdimecfenb'; ögl.
nbl. garstig 'unfdimacfbaft, ücrborben, faul';
ba3u anorb. gerstr 'münnfdi' loom 'Jln^feben).
Cb 3U lat. fastidium 'Gfel, 5tbneigung' ? 2)ie?
müfjte für *farstidium ftebcn mic tostus für
*torstus 3u torreo; lat. f im 3lnlaiU entf priest
germ. g; f. unter ©alle (lat. felj. dMn fömUe
aber oielleidit aud) an lat. horridus für *ghor-
sidus benfen.
©arten dJl. mbb. garte abb. garto m. =
afädif. gardo, afrief. garda SSI. '©arten', got.
garda dJl. 'Stall', f asu aU ftarf fleftierenbc
^Itomina: got. gards dR. '.sliof, löani, Jamilic',
anorb. garSr m. '©ebege, 3aun, .s^aue, ©eböft',
abb. gart Wl. 'trei§, chorus', anglf. geard
(engl, yard) 'Umfricbigung, ©arten'. %ni-
®n§
— 134 —
®Qtte
jarz — gardin (jardin), roo()cr engl, garden
'@ailcn', ifl fränf. niiin-inu>?. '(5-inMcbiciun(-('
iinb 'bcv ctiuicfncbii^tc 'Haitm' ijt bcr ^cbcii=
timivjfcin bcr iianjcii Sippe, ^va-> auf i^crinanbt^
fdiaft mit lu'ivtcn, i^vin. 21\v gerd fiilircn
fönntc, lucnn bic SBonanflätuic in bcn ücr=
iPQnbtcn £pvad)cn nid)t bcancfcn, bat"; 'öavtcn'
eine oouicnn., oicüeidit ijcniciniucltibci. 2Boil=
bilbunii fei, bic nidil ju einer üicjififdi c\cxm.
SSÜnirjcl iKl)üvcn fann. ounädift i'icüt lib. (.harten
fidi uiiön ju lat. liortus '(^3avten', c\v. xöpxoc
'©ebefle, .N>of, 2.Uel)liof, Trift, .s>eu, (§vac>', altiv.
gort 'seges' , aud) Int. co-hors -tis ("y. 'i'^of-
roum für 3?ieb unb ©efliuiel': I)ä(t man ba§
oerm. ©ort für Dcrmanbt mit biefen, fo ift ba§
d be^ @ot.:£ädif. ans ibi"). t entftnnben, b. h.
ibg. ghortö- (nidit ghörto- nadi xopro-) liecit
bem i^ot. garda ,^u Örunbe. 5(nbcrcrfeitÄ (iifjt
fidi Charten an flari.:lit. Jßortc anfdilicnen, bic
aber für ba^ iiot.^fädif. d ein ibtv dh riorau&=
fc^en: aflou. gradü dJl. 'G-infricbigunii, ^m(\,
Stobt* (qI? (viiuicfricbiiiteä) unb lit. gärdas
'.tMirbe'. 9JiDiilidieriveife fnib in ber bcbanbcitcn
flcrm. Sippe jmei lautlidi verfdncbene, aber bc=
beutuntv^Pcrmaubte ;fi?ortc ^uifiiinncniicfloficn :
ipabrfdieiiUid)cr aber finb bie flau. SBortc bem
(^crm. cnilebnt. — i^il. ;5aun.
Wno Oc. eine iinllfürlidic SBortfdiöpfuuci bc&
5lldnnniflen pan .v^clmont in Trüffel (i^cft. lG44j,
bic in alle moberncn 3prad)cn (5uropa^ brauch
{\xi gaz). ^\n Teutfdilanb uerjeidmen e§ iuiffen=
fdiaftlidic JBödcrbüdier i.s>übncr5 .s>anbhnuic-':
Icricon 17l?7, Mrünil^' 1770 unb Wcblcr'^ ^U)iifical.
Sffib. 170!» ; bac> JBort bürgerte fid) ein bei xmi",
feit in bcn •'^'•cr ,^\abren bc? 1."^. ,'\abrbO'. i^er=
fudie mit LMiftballoib? bciiannen; 5(behnui üer=
Seidmet cv 17!i(), CSampe 1S13.
t naffatint 'Jlbp. in ber SBcrbinbung „flaffa=
lim liehen" (pom 10.— Ift. ^sa[)xl). allgemein üb
lidi, iet^t nod) al-5 i^affatcn hieben in bcn
Wnnbarten): ein urfpnil. ftnbcntifdicr "Jhic-brucf
für näd)tlidie':< Sdinuirmcn in bcn Waffen
('Strafen' i. Cine tomifd)c S>ortbilbun(i mk
stellatim. 9?fll. Stubentcnfpr. 3. 41.
(^affc A. mbb. ga/;7,e abb. ga^;5a ^. cifltl.
(roic nodi jcW obcrb.) '3trane* = flot. gatwA
5>. 'Waffe, Strane*, anorb. gata (litt, gntn für
gotvu) 'i^c<\, Strane, ^fab'. %n^ bem norb.
JPorte ftamnn euiil. ifdion mittclenal.i gatr'SBcii'.
£b Waffe ,ni annlf. geat cncil. galc (fd)ott.) galt
'Ibor, Ibür, (^'injianvi, Cffnunii* <\. Watteri,
afädif. nbl. gat "Ol. 'Cod), .*0öhle', anorb. gat
9J. 'Öod)* flcbört unb an* einer Wrunbbcbentnnii
'^inlan, fffnuuiV abjuleiten ift — Waffe eicitl.
'mit (5-iniianii, Tbor pciiebcn' uic(ien Suffir
-wan ? — läßt fid) md)t fcftfteücn ; iebenfaüS ift
e§ aber unmöt^lidi, Waffe mit iieben in 3u»
fammcnbann ju briuiicn, lueil bicS auf SS^j. i
I lat. ire. i^r. levai) berubt.
Ciiaffcnj)0ucr 9J?. im IG. 17. fsabrb. eigtl.
(it)ie im 17./1S. '^saljxl). ^flaftcrtreter) für
ba§ beutige '53ummler' bcr £tubcntenfprad)c
gcbraudit, genauer rcobl 'näditlidicr $<ummler' ;
bancben aud) (feit Sl^alcr l'iGl pcrseidmet) für
'carmen triviale' (nadi Stieler 1G91, 3tein=
badi 178r> unb ,lrifdi 1741 für Sicber, bie bc§
Üiadit'j auf bcn Waffen — von Waffatengängcrn
— gefangen ipcrbcn, bef. Stubentengefang oon
öiebcrn mit .''uiftrumcntalbcgleüung). ^m 18.
3abrb. porübergebenb für ba^^ crft feit 1775
auffommcnbe 5I?olfc-lieb = engl, bailad gc=
braudit.
(^aft 9JI. mbb. abb. gast ['^\. geste gesti)
Tl. 'Afcmbling, Waft' = got. gasts ('•^.M. gasteis)
9.1^. (ugl. gastigüds 'gaflfret'), anorb. gestr
'Waft' (aber ungclabenert, angif. gyst giest Tl.
(engl, guest ift öebnmort an-:- nnorb. gestr) fo=
mie nbl. afädif. gast. Wcrm. gastiz Tl. 'ivrcmb=
ling, ungebetener, .nifäUigcr Waft pon frembber'
an-:-' porgerm. ghostis. bac^ im Sat. unb Slap.
^uidifommcn binterlicf;: lat. hostis '^-cinb' eigtl.
'peregrinus, m"cmbling', aflop. gnsti W. 'Waft';
ju lat. hostis 'peregrinus' bürfte audi hospes
(eigtl. *liosti-potis 'Waftberr' ?) geboren. 06
tpeftibg. ghosti-s '("yrembling' eigtl. '(Sffer, (5ffcn=
bcr' ift unb jn ffr. Sj. ghas 'effcn' gebörl, ift
mcbr al§ fraglidi. iöcaditenSmcrt ift, nadi roie
pcrfdiicbcncn Seiten Wcrnurnen unb ^iomer ba§
alt ererbte ©ort für 'Arembling' begrifflidi um=
gebilbct baben: bem lliömcr ipirb ber ^rcmbc
ixun ,leinb, bei ben Wermanen genient er bic
gröfUcn 33on:ed)tc: eine fd)öne '-öeftätigung für
Iacitn&' 33erid)t in ber Wermania. 2)iefc 33c=
beutungScntnncfclung märe nodi auffälliger, menn
bic 'Jlnfidit rcdit bcbicilc, baf; hostis 'Arembling'
mit lat. hostia 'Cpfcrtier' .^ufammengebörtc
lArcmbling 'su Cpfernber":'); biefe Teutung ift
beftedicnb, aber bodi febr unfidicr.
flöten, jäten ;')tui. mbb. j<'fen geten abb.
jr-tan getan = afädif. g(-dan; ba^n al)b. jetto
m. 'Unfraut, ^old)'. iUcUcidit ifl gr. lr]Tiiu
'fudie' pcrmanbt, fall^3 yet bie ibg. Söj;. ift.
T flStltrf) 5(bi. 'paffenb' ein rpcfcntlidi mb.
nbb. JPort, 'Jlbicitung ,^u einem nebenftebenben
*gada- (in got. t'autformi, uiorauf audi abb.
gi-g;'if ?(bi. 'paffenb, ftimmenb .^u' binipcift, »gl.
Watte, gut; pgl. afloo. godü 'günftige 3cit'
(godlnü 'genebm'j, lit. gadas 'Übereinfunft' fo=
mie nbl. gadolijk 'oereinbar'.
Wnttc Tl. mbb. gate (baneben gegate; Tl.
(SJatter
135 —
öJauner
*®cnoife, öcr icm. cjlcid) t)"t, ictnc§ ®(cid)en,
©attc' ; üc]!. nöl. gade '0)attc'. Cc^tc '-öcDcutunii,
in ml)ö. ocit feiten, erlanat über öic Siinoni)ina
crft im üDUcicn 3ö')i'f)- Überinad)t; fic ift eine
©lie,^ia(il"ieninc! am bcm C^vunöbcgriff öcä 'S^i-
fammcniicböncien' ; oijl. aiäd}f. gigado 'fciueö
@(eidien', ancilf. gegada 'Öcnoffc' ; ufli. c\ot. gadi-
liggs 'i8cvnianötcv', ani^l). gajdeling '(3tamnic§=
gcnoi'ic', ahö. gatuling 'i^cttev', afnd))'. gaduling
'ßanöcMuann, Stammeviienoife'. ^Jtbb. iiatten
(fid) galten) otiü. au^ m\)b. gaten 'jujanuncn^
fommcn, Dcreinigcn' ; ml)b. (lucfentl. mb.) gater
'jufanimen', nbl. te gader. anglf. geador unb
tögaedere engl, together 'gufamtnen' neben anglj.
gadrian engl, to gather 'fammeln' (nbl. ver-
gaderen 'uciianimcln'); ai)t>. geti-lös nibb. gete-
l«')s5(bi. 'iuutimlltg,5iigcÜ0'?', eigtl. 'be§3ujammen=
baltcuDcn '-Banbe^ö (ü5'. 2)er begriff bcr 'S^u
fantmcngcböngfeit' 3cigt fid) in ber ganjcn Sippe
üon gut.
öiatter ^Jl nil)b. gater mTi. al)b. gataro
SSR. '©attcv, ®itter' (al§ I()or ober ^aun).
lyaüi bie^i für germ. ga-doro ftcbt, ruäre ^n^
fainmcnfctjung au§ ga (f. ge) unb X()or fgot.
daün an^uncbmcn. 'JMnberfcitc-. ift aud) i>er=
roanbtfdiaft mit anglf. geat engl, gate 'Il)or'
möglidi.
@au d)l. ml)b. göu gou aljb. gewi gouwi ^Jt.
dlüd) got. gawi @cnet. gaujis dl. '2anbfd)aft,
©cgenb' ()ätte man al)b. gewi gouwes mbb.
göu gouwes ju erwarten, ba j nad) au ju w
roirb, obnc Umlaut 5U binterlaffen (ogl. J^'au
au§ got. *fraujö); nod) jetjt bcrrfd)t @äu ^Jteutr.
im 33aier. Sd)n)äb. 3d)n)ei3., aber alä- 'Öanb
im ©cgcnfa^ 3ur Stabt' (fd^rcäb. °@egenb,
SBejirfi. 2)ag 2Boi*t ift bem 9brb. fremb;
cbcnfo bem fäd)f. engl, ©ebiet; bod) ügl. 2anb=
fdjaftynamcn mit @au al^ jrocitem Icil ber
3ufammcnfegung mie 3. ^. anglf. ^1-ge '3(al=
gäu, provincia anguillarum', anbb. Pathergö
'^abergau' (um ^^aberborn). 3)a§ bem altern
9ibb. frembe 3Soi1 rourbc im norigcn 3af)r()-
roieber geläufig infolge ber altbeutfc^en ©tubien
(f. i>ort).
t @au* m. mbb. gouch m. 'Xi)ot, 9?arr,
(Saud), eigtl. Äucfucf' abb. gouh (hh) 'luducf'
= anglf. geac, anorb. gaukr (roorauy fd)ott.
gowk) 'Äucfucf'. 3ft k ableitcnb wie in anglf.
hafoc 'öabic^t', got. ahaks 'laubc'i 2Ibb.
gouh (got. *gauks) fann faum ucnuanbt fein mit
lat. cücülus, ffr. kökila-s 'Äuducf'. Übrigens ift
©aud) bas altgcnnan. SBort für ba^ jüngere
Äucfuc!. 3. aud) .s^abnrci.
t öaubtcb 9Jl. ',t>od)ftaplcr' nad) nbb.
gaudeef, nbl. gaauwdief : eigtl. 'fdineller, fd}lauer
Xkb' (ju gaauw 'fd)Jteü', f. jäbe), bann ü6ev=
baupt "C^auncr'.
ÖJautlcr ''Dl. mbö. goukelaere aijh. goukaläri
gouggaläri [k üüv gg f. .S>afc) °3<i»bcrcr,
Iafd)enfpicler': ju mbb. goukeln abb. goukolOn
gouggolön '^luberei, 5)larrenöpoffen treiben'.
2(u5 ben neueren Tla. ügl. aud) fiebenbürg.
gekel 'Dlarnonctte' unb glcid)bcb. tbüring. gekel-
man. ^ermanbt fd)cint abb. gougarön ml)b.
gougern 'umbcrfd)n)cifcn', ferner mbb. gogeln
'fid) aui'gclaffen gcberbcn, bin unb ber flattcni' —
gogel^lbi.'auygclaffen, üppig' — giege2)I.'3iaxT,
'-öctörter'; nbl. goochelaar '©autler'. Sie Sippe
beutet aur eine germ. 2B3. gug geug gaug 'fid)
in auffälliger ffieifc bin unb bcr bemegen roie ein
^JlaiT ober Iafd)enfpicler'"i 2In (5ntlebnung uon
©auflcr au^ lat. joculari barf bei bcr rcid)en
(Sntmidlung uon lautüerumnbtcn 3Boiien nid)t
gebad)t mcrbcn.
Q^aul Tl. mbb. gül dJl. 'Qbcv, männlid)e§
lier überbaupt' erft fpät unb feiten 'öaul', tüeld)c
Sebeutung im 15. 3af)rl)- burd)bringt (für ein
fd)led)te§ ^ferb fagt man mbb. runziti; ogl. nbl.
guil 5v. 'eine nod) nid)t träduig getuefcne Stute'.
2)ay ben übrigen germ. Sprad)cn fcblenbe (Saul
fdicint uripr. in Icilen 'ilcicberbeutfdjlanbc- bcimifd)
gctnefen 3U fein; in bcr fd)H)ci3. 3>olfc^fpradic fcblt
ce. 3" "bb. oeit fd)n}anft feine '-öcbcutung (mcil
bäurifd)) 3rüifd)en 'elenbe§ ^^ferb' (fo fd)on im
14. 15. 3ibrb-) iini^ 'ftattlid)e§ '*^fcrb' ifo nodi in
3}ot3en5 i'^omcrüberfegiutg), aud) O'o fdiroäb.
fränf.) '^^fcrb' überbaupt.
GJoumctt 5)1. (bafür in uiclen nbb. ©egenbcn
byn hd-n eigtl. '53übne', anberroäxlS nbb. gägel
meift 'ocibnfleifd)') mbb. goume i'guomej abb.
goumo (giumo guomo) d)l. '©aumen, Äeble,
9iad)en' = anglf. göma Tl. '(Daumen' engl,
gums 'oabnfleifd)', anorb. gömr Tl. '(Daumen';
ba3u lit. gomurys '(Daumen'. 2a§ 9}erbältni§
ber 23ofale in ber Stammfilbe labb. mbb. ou
neben uo = anglf. norb. ö) ift bunfel. Tlan
bat an eine ibg. 2B3. gheu ghou in gr. x^vvoq
'flaffettb' — xdoc; 'Äluft' ifür *X"Foci gebad)t.
(Gauner Tl. in ber beutigen Jorm unb Se=
beutung i'^öetrügcr') 3uerft in Öeffings 3ung- @e=
lebrten 1753 unb in Sd)incr§ yiäubern 1781 U=
gegnenb. 3n ber älteren Üiebenform 3iuner
ifo nod) fd)roäb. unb aud) bei Sd)illeri ift ba§
SBort im 18. ^abrb. uon Sübroeftbeutfdilanb an^'
befannt geiüorben, 3unädiit mit bcr Scbeutung
'beimatlofer Strold)'. 3n ben Ücadiridnen be§
15./16. 3af)rl). über bie «ettelorbcn unb ibr 9iot--
roelfd) begegnet 3 oner für ben 'gemerbömämgen
Betrüger im ilaitenfpiel'; ba^ 3U (Snmbe liegenbe
rotmelfdie j u n c n j 0 n c n (fd)on im 15.;16. ^ai)xij. ;
ge=
— 136 —
gebiegen
aiidi bei ©cb. SBranbt 1494 ^Javrcnfcbiff 63, 46)
rcirb Qiiv l)cbr. jänä 'bctriuicn, übcit»in1cilcu'
abiicletlct. 3{otiucljd)c SBovtc f. nod) unter
bledien, foppen, i'>od)ftaplcr, pumpen.
flC= protlitifdieö ^^U'äfir auei ml)b. ge- al)b. gi-
ga- (betontes '!|3vänj: ga- in bcr 11tominalfompo=
fition in int '^JUib. nnt> Ü}Il)b. jcliv feiten >; mit
bcr (^runbbcöcutuua bey 'oufammenjeiuv, bcr
3>o(lftänbit^feit'; i\}\. ipt. ga-, aiiiilf. gi- ge- (cni^l.
nur qI'ö i in handiwork handicrafl ancilf. hond-
geweorc *hondgecra?ft ; ucjl. aud) en^il. enough
an^i ancilf. genöh unter tjcnufl). 23crn)anbtfd)nft
be§ ^U'äfirey mit (at. con- cum ift n)al)rid)ein=
lid); vc\l. iKl)cn, aliniben, lUeid), ölieb
u. f. n>.
Q^chävhc, (^eberbe ,1. ml)b. gebx'rde a()b.
gibärida a. 'i^cncl)mcn, 5lnyfcl)en, ÜBefen' ^.
ju m()b. gebären al)b. gibären = ano|lf. gc-
bä-ran 'fid) betrmien* — gebire gebä-ru 'hiVS
5öeuel)men': ju 2B3. bör in !öa()re.
gebären ft. ^^tm. m()b. gebern al)b. giberan
= got. gabairan (neben bairan) ft. ;]tn). '(\c-
bären, bernorbriuiien', aui^lf. geböran eniil. lo
bear 'beruorbriniien, iiebäreu' (norb. fcblcn bic
;^ufammenfct5nniien mit ga-, bafür bera abö
Simpl- 'acbdren'j. 3. i8a()re, mo über bav
ibg. Filter bei ft. i^erbalftamme§ ber (uouierm.
bher) ^Jiad}nieife fleiicbcu merbcn; im ^^nb. fann
SBj. bhr bhar bie '-öcbeutinu^ 'ah Öeibcöfrudit
trafen' neben 'traticn übcrbaupt' bflben; V(\i.
lat. ferlilis ju Int. fero; im 'Jdtir. .^etilen bie
unferm Wcburt entfprcdicnbcn Subftantiua
coiidjairt nnb britli bie iileid)e Spejialificrunfl.
neben ;Un'. ml)b. geben obb. geban — got.
giban, angif. gilan engl, to give, nbl. geven,
anbb. geban, nnorb. gefa; »gl. &abc, ®ift.
ÜJiit ber ft. Serbalm.v germ. geb ugl. nitir. gabim
'id) nebmc', lit. gabrnti 'bringen, bcrfd)affen' —
gobinti 'bringen laffen'':" i<on bcr ibg. 2B,v <li'
'geben' igr. hihiuui, lat. dare, ffr. da) bemabrt
boS öcrm. feine Spur.
&ehct ')l. ml)b. gebi-t al)b. gibüi '>)l =
Quglf. nfäd)f. gebüd 9J. 'ßebet': ju beten.
(iJebiet l'J. m()b. gebiet 5i. 'Icrritorium,
©criditybarfeit, Oicbot': ju gebieten, bieten.
(Gebirge ')i mbb. gebirge abb. gibirgi 'Ol.
jpcjitlfdi hb. .Mollcftiubiltmng ju *-öerg; vgl.
©cfilbc.
t Webreiten 'Ji. '(^ebred)en' fubftantiuierter
Snfinitio ui ml)b. ge-bresten, f. berften.
(^ebrüber ^^lur. mbb. gebrunder abb. gi-
l)ruoder ^Inr. 'iörüber' = anbb. gibröthar,
anglf. gebr«'>(5(tr 'i^Iur. '33rüber'; ugl. got. ganibjös
'33ettern' ju nijtjis 'J^etter', m()b. gevriunt
'SJcrroanbtc' ju vriunt 'i^crroaubter', anglf. ge-
dohtru'2öd)tcr' }U dohtor, mbb. gediehter'ßnfcl'
ju dichter. 6. ®efd)unftcr nnb @elid)tcr.
©ebübr, töebiir j^-. (im 14. ;jal)rb. auf=
fommenb) ju geb üb reu mbb. gebürn abb.
giburian fd)m. c,tm. 'fid) ereignen, gefdjeben,
ju leil incrben, red)tlidi anfallen, gebübren' —
af(äd)f. giburjan, anglf. gebyrian, anorb. byrja
'fid) gcbi-ircn, fid) Riemen, .uifonimen'; got.
*gabaürjan fd)iu. otm. läf;t fid) au-o gabaür-
jaba "Jlbü. 'gern' (eigtl. 'in gc^iemcnbcr 3Beife' ?)
nnb gabaürjöbus 3Jl. 'ilniünft' folgeni. 2)ic
gan^e Sippe gebort n)abrfd)einlid} ju SBj. ber
'tragen'; ugl. nbb. b üb reu 'in bie .s>öbe bebcn%
f. empor; baber abb. buri dih 'geb, eigtl. erbebe
bid)' — giburita 'pervenit'; mbb. buvien büren
aud) 'fid) jutragcn'. S. 'öabre, ^örbe.
©eburt 3"- »d)b. geburt a[)t). giburt a. =
got. gabaürl)s (V., a]i\(i)\. giburd A-, atiglf. ge-
byrd engl, birtli 'Geburt', anorb. bur^r 9Jt.
'öeburt', formell aud) ibg. ffr. bhrti-s ^y. 'ba&
Jragcn, ''pflege, Ibitcrbalt'. 5tuf ba§ Simpley
germ. heran 'gebiiiren' meift ein aui? bem alten
no-'^.'.arti.^ip ,^um Subftantiu erbobeneo '»JJeutr.
germ. harna- '.Hinb' eigtl. 'bav Geborene'; ugl.
anorb. harn, anglf. hearn, afäd)f. abb. mbb.
harn '.ftiub, Sobn'.
Werf m. urfprgl. im 931b. (nnb 9?bb.) beimifd),
luo fd)on in mbb. 3cit g^c gecke 9)?. 'alberticr
9,Ucnfd), 9?arr, poffcnbafter DJlenfd)'; uid)t üer=
luanbt mit bem ujiter g au fein criu(:ibntcn mbb.
giege '9iarr'. iHil. nbl. gek 9,11, ^än. g.j;ek
'9iarr', i-öl. gikkr 'burd)tricbene robc '^^crfon'.
(yebäcbtnt!^ 9i. ju gcbcnfcn, beufen. —
©ebantc 93L mbb. gedanc (kj, a{)b. gidanch
Sßl. = afäd)f. gilhanko Tl. 'öebanfe', anglf.
ge{)onc; ju benfcn.
nebetbcn ^tm. mbb. gedihen abb. gidihan
ft. otm. — got. gajjeihan, anglf. gej)eon (ton=
trabicrt aiiv *gil)iiian) 'gebciben' ; bie anglf.
Aorm bcy '^^arti.v gcfnmgon lueifl barauf bin,
bat"? ber l^crbalftamm urfprgl. nafaliert luar:
uor h mnfjte n untcrbrüctt luerbcn, alfo {)iban
für^irdian; ba§ jugebörige Airftitiuum *J)angjan
blieb im 5lfäd)f., luo tbengjan 'uollenben' beif?*-
'.Sei Untcrbrürtung beö 9iafal!?- ergab fid) für
baö ®ot.=.s>b. Übertritt bcö e-5lblantey in bcn
i-'Jlblant. Tac- ®ot. fcinit nod) i>ai Simplej;
j)eilian 'gebeil)en'. 9Jiit ber germ. ffij. jienh,
uorgerm. tenk tek ugl. lit. tenkü tekti 'babe
genug', foiuie ir. t^cad, fpmr. tynged '®lücf'
au» ®rbf. lonceto-.
gcbießen 5lbi. mbb. gedigen 'au§gciuad)fcn,
feft, bart, lauter, rein' abb. gidigan 'grandaevus,
aetale provectus, ernft, rein, feufd)': eigtl. ^artig.
jU gebciben = gidihan (g al§ 9icbcnform uo)i
©ebiilb
137 —
gelten
h bei grammatifd^ein Scd)fc( ift im ^ai1. cv=
forbcriidi); ba^ ©ädif. bctünlivt bic n(tcvc ^av-
lisi;nalt ovm bcö e-'^lblnutco : aiii^lf. gefiungen 'oo(l=
tommcn' = ajädif. githungan.
©Cbulb ^"^■. mlib. gedult al)b. gidult i}. jii
bulbcn.
gcbunfen 2Ibi. '^^art. ju einem uedovcncn fl.
^^tm., ba§ in n()b. 9JJa. (beff. dinsen 'hieben')
erbalteil ift; v<\[. mbb. dinsen abb. dinsan ft.
3tro. 'jicben, veifsen, fid) auybcbnen'; baiu got.
*|)insan (at])insan) "sieben'. Ter c^crm. 2B3. |)ens
= Dovcievm. lens entfpridn bic ffr. SBj. tans
'sieben', lit. tösti 'sieben, bebnen'. SBj. tens
f djcint eine tSnücitevnni] bcv in b e b n e n ftedenbcn
2Bj. ten.
©cfo^r ?3"- crft nbb.,füv mbb. väre abb. fära
3^. '!;)Jad)fte(lunvi, .öintcvlift, (Sefäbvbiiitg, ©efabv'
= analf. fyer ,3-. 'l)tad)ftcüunii, nnnorbci\icfcbcne
©efabv, Sd)verfcn' engl, fear 'J-urd)!', afäd)f.
fär '^'JadjftcÜunci' fgot. *fera ';}tad)ftcünnc(' folgt
au§ lerja 9)1. 'lliadjftcUer'). l^corb. fär 9t\ bat
eine etroa» anbere ^cbeutung 'Ungliirf, Send}c'.
3u 2B3. fer = iöij. per, bie in lat. periculum,
gr. ireipa '^robe, Sift, betrug' ju ben SBorten
33egriff5oerroanbte ftellt.
©cfäfjrtc O^t. mbb. geverte abb. giferto
(*gifarteoi eigtl. '(labrtgenoffe' ju Jabrt; 25>oi1=
bilbung luie in ©efelle.
gefaUcn 3tm. mbb. gevallen abb. gifallan
ft. ^tii). '3ufaüen, 3n leil merben, gefallen', mbb.
fletig mit oufa§ 'luobl' ober 'übel'; nad) bcm
3)2Bb. ein bem Sofen mit SBürfeln nm bie 33eute
(ogl. i") u n b) entlebntcr 'Jluöbrud bcö altöentfd)en
Ärieg§lcben-3 : „cy gefällt mir luobl" eigtl. 'bai'
2o§ fällt gnt für midi' (eine äbnlid)c @cfd)id)te
bataud) nbb. f dienfen, ba^ für ha^ germ.3ed)er=
leben 3cugni§ ablegt). 93tan beaditc übrigen^,
roie im "»J^bb. 2(u5ibrürfe be§ Äartcnfpielö äbnlid)e
©efdnde baben; ugl. Sau (eigtl. '2(t5 im Äarten=
fpiel', bann allgemein 'ölücf') unb AMmb.
©cfönßlttv 9?. mbb. gevencnisse 5- -^- '@c=
fangenfd)aft' : ju fangen.
@cfÖ^ 9t. mbb. gevee^e 9i. (abb. givä^^i
9i. 'commeatus'); ogl. anglf. fsetels fetels '@e=
faß' auy germ. *fetisla-; e» mürbe lUobl gu got.
fetjan 'fd}mücfcn' (anglf. fceted ^^t^art. 'gefd)mücft')
geboren, roeiterbin aud) 311 Jaü unb f äffen.
Xk nbb. ^ebcutung al§ '@efd}irr' gebort eigtl.
bem OJ^ittelbeutfd). an unb begegnet bäufig bei
Sutber (luäbrcnb bie obcrb. 33ibelglofiare 1.523
e§ al§ unocrftänblid) mit '@efd)irr' überfc^en,
roie benn and) Gcfö SibclüberfeBung 153G unb
bic oüi^cfici-' ^i^el l-"^30 Sutber§ ©cfäß burd}
@cfd)irr eiietjen), iric bai' Cberb. nod) iegt
@efd)irr bcoorjugt.
fthiije, ötgmologifcliea aSörtetbuc^. 6. aiuft.
©cficbcr 9?. mbb. gevidere abb. gifidiri 9i.:
5lolleftiintm gu (Vebcr.
®cfiliic9?.mbb.gevilde abb. gibldi 9?.: ÄoücN
tiunin 3u 5clb, gebilbet mie (Sebirge, @c =
fieber.
gcfliffcu '-^art. ju einem ucrlorencn f leinen;
f. (5- lein.
flCßCU ^U-öpof. mbb. gegen abb. gegin gagan
'gegen' (abb. mbb. faft nur mit bcm 2)atiü fon=
ftruiert); baju al§ Ulboerb mbb. gegene abb.
gegini gagani 'entgegen'; entfprcdicnb anglf. geän
ongeän 'gegen' engl, again 'miebcr'; afäd)f. gegin
unb anorb. gagn 'gegen' erfdieincn nur in ber
oufammenfeßung ; bem @ot. feblt ein entfpred)cn=
beö Üi^ort. Urfprung bunfel.
(^cgcnb 5- "d)b. (nad)flaff.) gegenöte gegende
5.: mit ber 9^ebenform gegene 5. 9?ad)bi!=
bungen be» frj. contree (ital. contrada) '©egenb'
(ju lat. contra).
ßiegcnWart mbb. gegenwart abb. geginwarti
("y. : 31bftraftum ju abb. gaganwart 'gegenmänig',
roorauö mbb. gegenwertec nbb. gegenroärtig;
f. ha-j "Jlbjeftiofuffij: =n)ärt§.
gehaben £,tm. in fid) gebaben au» mbb.
sich gehaben abb. sih gihaben 'baltcn, fid) be=
finben': 3U baben.
T GJcfiaft 991. 'nafcmeifer 9J^enfd)' bei Stieler
1691 gcbudit unb im 17. v^abrb. üblid) (bef.
„sxvv ©cbafi" 3. 58. Interim 464. 499, „9}Jon=
fieur ©ebafi" 573); fd)on in Heideri Orationes
II 799. e§ ift ber biblifd)c 9?ame au§ 2. ^ön.
4-5, ber an .'öafc anllang (.'pafe ruar burfd)i=
fofc§ Sd)impfroox1 im 16./17. :3abi'f]-)- 33gl-
^:)3bilifter. 9iad) iKcinb. Nobler.
(Belaufe 9Z. fpätmbb. gehiuse '.'oütte, 3.^er=
fd)lag': eigtl. iloUeftiobilbung 3U .»oau» ipgl.
©efilbe).
^c^iCßC 9i. m!^b. gehege 9?. '(Sinfiiebigung' :
3u öag, bcgen.
gcljetm 2(bi. fpätml)b. geheim, ba» mit b eim =
lid) eigtl. '3um .'öaufe geböing' begeidjnet.
gc^cn S^n^- i«f)b. cii]b. gen gän (in ber Jlcpon
crgänst burd) ben Stamm gang, f. @ang) =
anglf. gän (Stamm gä- au§ gai-) engl, to go,
afd)rccb. abän. ga. (Sine poraucijufegcnbc 2B3.
ghai- 'geben' läfjt fid) auf^erbalb be» &cxm. in
biefer 33cbeutung nid)t fid)er nad):t)eifen. iöebenft
man bie auffälligen Ibatfadien, hai; ba§ germ.
gai- 'geben' urfprgl. feine 9cominalabIeitungen
im ®erm. bilbet unb baf; e§ an Stelle ber im
3bg. meit ncrbrciteten, im @erm. aber faft untcr=
gegangenen 2B3. i (nur ber Slornft got. iddja.
anglf. lade eode ift ba^n erbalten geblieben; bod)
f. nod) 2Irbeit) getreten ift unb mie biefes nad)
ber mi-Äonjugation fleftiert, fo liegt bic 58er=
18
gef)euer
— 138 —
©ein
imttuug na()c, bai"; bic üorau^juicöenbcn iiot.
*gaim *gais *gaij) Äontraftioncu am bcr iJcr:
balpartitcl ga (j. ge = ; mit ben ererbten im iz ip
(ogl. gr. el-m = ffr. S-mi e-§i g-ti) 'gc()en'
[iitb. Söei biefer 2)eutung i|"t unfer geben mit
lat. ire, gr. iivax, ffr. ©j. i, lit. eiti, oflou. iti
'geben' iöcntifcfi (f. and) cileni, unb für bic
Jvunftion bec' *i^rnnre§ ga- im '^^räfcne- (aber
ber %onh got. iddja obne <ia-) märe ju bebenfcn,
baf) ba^ gr. '^^-äfen^ eTui 'idi rocrbe geben'
(futnrifdi) bebentet. SBegen äbnlid)cr 5Perfd)meI=
jnng oon 23erbalpartifcl unb altem p,tui. ngl.
folgen, Treffen.
nc^cucr 'Ml. mbb. gohiure 'fanft, anmutig,
luoran nid)tö nnbeimlidie^ ift' ; vgl. abt). aidd)f.
unhiuri 'graufig, f direcf lid)' , anglf. hyre (heore)
'freunblidi, milb', anorb. hyrr 'milb'. Sidiere
58e.5iebungen aunerbalb bco ©erm.feblen ; üielleidit
ift ffr. (.akrä 'ftarf (uon ©öttcm) oermanbt, fo
ban al)i>. -hiurl für *heg\vro- (ibg. keqrö-) fteben
mürbe; anbcrfcitö fönntc an ffr. civä'bolb, gün^
ftig' gebadit mcvben.
Wcbini i. A>irn.
t Üicbrcii 50i. '3d)of;' ml)b. g<"re abb. gero
9)i. 'feilförmigeö Stücf oeug ober Öanb, Sd)of>'
= anglf. gära 'ocugftüd' (engl, göre), anorb.
geire: 5(bleitung ju @cr; ber 58ebeutung§=
cntmicflung megen ügl. 3d)of;. 5lu§ bcm alt=
beutfd)cn ilHirte flammt bic ronmn. Sippe von
frj. girun, ital. gherone '3d)of5, 3d)leppe'.
i^exev d}\. mbb. abb. gir dJl., baiii nbb. gier.
2(n Gntlebnung au» ber 3ippe pon ital. gir-
falco, frj. gerfaut mbb. gir-valke barf megen
be§ frübcn 2Iuftrctcn§ be§ beutfd)en Ußortcäi
md)t gcbadit ipcrbcn, ebenfomenig an lat.gricd).
gyrare 'frcifen'. Tie ;')Uiammcn)tc(lung pon
abb. gir mit abb. g'ri mbb. ginj inod) bial. nbb.
gcicr) 'gierig, begierig' unb bcr germ. ffi.v fi'r
'begebren' ift unbebcnflid); Öeier eigtl. 'ber
(Gierige'; f. gern, gier.
OJcifcr '■Sl fpätmbb. geifer 3Ji. (15. ^sabri).);
Ihfpvung buntel.
WcißC ,"v. mbb. gige ^. = mnbl. ghighe,
anorb. gigja ; bafür abb. fidula engl, fiddle unter
Giebel. Tat" gcrm. 2Bort brang mic .öarfc
iU'? 3loman.; pgl. ital. giga, fr^. giguo (mober
irciter engl, jig 'leid)tcr lanj'). Xoy Üßort nd)b.
gige fann ber Gntlebnung nid)t pcrbäditigt
rocrbcn; c» ift aber faum uroerroanbt (porgerm.
ghikä?) mit aflop. zica 'Jabcn* (ju lit. gie
' Jaben* ?).
0cil 2lbi. mbb. abb. geil 'pon milber ftraft,
mutmillig, üppig, luftig, fröblidi* ; megen ber fid)
(inbenibcn ^-öebeutung beim Übergang bee 9Jibb.
jum^JJbb. pgl. Sd)impf. '3Iu»gclaffcn, fröblid)'
alv örunbbcbcutung folgt üu5 got. gailjan 'cr=
freuen'; pgl. afäd)f. gel, nbl. geil, anglf. gäl.
Ter germ. 3ippe fdieint uiDcnpanöt lit. gailüs
'jäbjornig, mütcnb, fdiax-f, fd)mer3lidi, mitleibig'
mit gaileti-s 'Seib tbun'; aflop. zelu (au§ gailo)
'heftig' — 5(bp. zelo 'febr'. — :3» ber 3"-'
fammcnfctjung 53icbergcil ftecft ba% ml)b. 9?o=
mcn geil geile ',S>obe'.
Gkifcli 'M.d: inbb. gisel abb. gisal 9Jl.
'ilricg^-gcfangcner, ^ürgfd)aftögcfangcner' =
anglf. gisel, anorb. gisl dJl.: urpcrmaubt mit
bcm glcid)beb. altir. giall (für *geisal).
Öicifd2 J-. mbb. geisel abb. geisala 5"- =
nbl. geesel '4-^citfdic', anorb. geisl geisle 9Ji.
'3tod" für t'cutc, bic in 3d)neefd)ubcn geben',
gais- al-ö Stammform gebort ju ber altgerm.
^e3eid)nung gaiza- '(5er, Speer' if. (SJer). ®em=
nad) muf) 'Stocf, Stab' al§ (^runbbebeutung
pon Oieifel angenommen mcrben; 3mcitcy 3Bort=
dement ift got. walus 'Stab', fo batj abb. geis-
ala für *gais-\vala ftebt mic abb. -wurzala für
anglf. wyrt-walu (f. unter äBurjcl). ^^'sn nbb.
ocit ift (^3cifel in bcn 'Dta. iunb ber Sd)rift=
fprad)e) Pon '4-^eitfd)e piclrad) pcrbrängt; cto lebt
nod) im meftl. Ibüringcn, 3d)maben, i^effen
(fiebenbürg. gissl) unb im ©rggcbirge.
OJctft Tl. mbb. abb. geist Tl. '©cift (im
(Sgf. 3um Äörper ), übcrirbifd)e§ 2Befen' = afäd)f.
gest. nbl. geist. anglj. gast (gtest) engl, ghost:
in bcr glcid)en '53ebcutung ein gemeinmeftgenn.
©ort, mofür got. ahma (f. adrten). Tic ®runb=
bebeutung be^ SBortc^ ('3lufgcregtbeit'?) ift nid)t
gan3 fid}er; bodi fd)cint anorb. geisa 'muten'
(pon Jener, Seibenfdmft), got. us-gaisjan 'außer
fid) bringen' pcrmanbt. ffiegen bcr bentalen 'itb-
Icitung bc^i germ. (5eift (Porgcrm. gliaisdos)
beacbte ffr. 2Bj. hid (auv "^'hizd) 'jürnen' —
hedas 9i. '3orn' (pgl. pon iörabfc Mubn§
of. 28, 295), moju and) engl, aghast 'aufgeregt,
3ornig' ftimmt.
(*lctH A: mbb. abb. geil? Jy. = got. gaits,
anorb. geit, anglf. gat engl. goat. nbl. geit;
ba^u ein 3}iminut. got. gaitein, anglf. gseten,
abb. in-'\y,7,\n 9i. 'junge ?)\c(\c' (über biminutipcS
in f. AÜllen unb Sd)mein). Wit gcrm. gait-
ift urpcrnmnbt lat. liaedus axi'i' älterem ghaido-s.
iUcllcid)t bcftcbt cti)mologifd)cr oui'ammenbang
mit oicgc, mit bcm &cx\] fid) gcograpbifd) er=
gänjt: Oiein ift obcrb. unb rcid)t bici in§ bcff.
unb fränf. Webiet bincin (and) fiebenbürg. giss),
mb. ift ;]iege d'utbcr^ ^icflcnfcll mirb in
ben obcrb. 53ibclgloffaren 1522— 15;{0 mit (Seif;^
feil übcrfcljt; unb für Sutbcr» oic^ienbocf fe^t
bie 3ürid)er «ibel 15H() öcinbocf unb ©cfä
«ibcl 1536 öaiBbocf). Tlit bcm Slap. bot
©eis
139 —
@e(te
bo? 3(Itcjcvm. ein aubcrco SBort für 'oicflc' 9.^'-
ittcin; Olli, miibb. hoeken, mnbl. hoekijn, aniilf.
hcecin hecen (= got. *h6kein ^Ji.) '^ic^'ci"'
ju afloü. koza 'oicflc'-
©cij 9J1. ju cicijcn m()b. gitsen (glzen),
rooncbcn audi mlib. iritcn 'iiicviii, (labflicnfl fein'.
5-üv ®cis fa^tc man nil)b. ai)^. gü mit bcr '-öc^
beutunii '©icviiifeit, i>abaicr, ©cij', für c?ci^üa
m[)b. gitec al)b. gitag 'flicriij, babijicricj, gcisiii';
roegcn ©eij au§ geijcn f. 5J[rgcr, I}anbc(n.
3)Qäu got. gaidw ^l. 'ÜJ^angcI'. 3" ^cr gcrm.
SSg. gaid gid (ibg. gheidh) gc()ört lit. geidziü
(geisti) 'bcgcbrcn', afloü. zida zidati 'eriüartcn'.
©cfröfc -li. m(}b. gekroBse dl. 'iai- flcinc
©cbärmc', loofür and) kroese adb. *krnsi; bajn
nbl.kroes kroost'@cfröfcoon ßntcn nnb ©änfcn'.
2)ic ganjc Sirpc gebort it)ol)l jn fran§.
©clagc ^;)i. crft früb nbb., gu legen: faum
burdi 5{jtfnüpfung an bie antifen (Belage cntftan=
ben; fonbcrn unc got. gabaür eigtl. 'oniiii»"icn--
gelegtc§' bann '^4-^icfnicf, Sdimauferci' (ju bairan
'tragen' f. ^adrci, fo ift ©elagc eigtl. '3»=
fammengclcgte6' , bann''Sd)maufcrei'; og(. 3 c d) e n.
@clönbcr3t. fpätnibb. gelender (1."). ^abrb.)
jn mbb. lander 'Stangengaun', ha?-' al§ nafaliertc
?Jcbcnform gu öattc (gcrm. la])-) anf gefaßt
roerbcn fann. Tlan ocrgleidit lit. lentä '^örctt'.
©clo^ d)}. 9^. au§ m()b. geltere Ti. '^JJicber=
laffnng, 2hl ber 'l^icberlaffung' : gu geladen 'fid)
nicbcrlaffen'.
ßClb 2{bi. m()b. gel al)b. gelo (@cn. gelwes)
= a\ä(i)\. gelo, nbl. geel, anglf. geolo engl.
yellow (unb mit anberer StblantÄftufe anorb.
giilr 'gelb'). 2)a§ gemeinroeftgerm. gelwa- 'gelb'
au§ uorgenn. ghelwo- ift mit lat. helvus 'grau=
gelb' nrüerroanbt; bie ibg. 2l?3. ghel : ghlö ftecft
audi in gr. x^*^u-pöc x^-ü-poc; 'grün, gelb' — xXox]
'övüncö', afloo. zelenü 'gelb, grün', lit. zälias
'grün' (zelli 'grünen'), ffr. hari 'gelblid)'. 2^a=
gu ©alle, @olb unb glüben.
QJclb ??. ml)b. al)b. gelt (t; büS, d ift ex-ft
nl)b.) 9?. 9Jl. '2?crgcltung, Grfa§, Ginfommen,
SRente, Sejablung, Stillung, @elb'; nbl. geld
'öclb' : bie Sebeutung 'SD^ittcl jum iöejablen, ge=
prägtee @elb' ift oon ben angefül}r-ten bie jüngfte
(ogl. got. gild 'Steuer, 3inö'); fic fet)lt ben cnt=
fpredicnben 25>orten bcr übrigen 3)ialeftc; bafür
got. faihu (f. 33ieb) unb skatts (f. Sdiag),
anglf. feoh engl, money. 2;agegcn bebeutet anglf.
gild '3?crgeltung, ©rfaS, Opfer'. S. gelten.
ßClCflCn 5lbi. 3{bt). ml)b. gelegen 2(bj. 'bc=
nad)bart, gur .öanb, gufammenpaffcnb' abi>. gi-
legan 'junödift, ücrnumbt': ^^art. gu giliganmlib.
geligen. — öelegenbcit J. ml)b. gelegenheit
'2Irt unb 2i>eifc raie etroae liegt, Stanb bcr
Tingc, iöcfdiaffcnbcit'. — gclcgcntlidi au§
mbb. gelegenlich mit iungcm t.
(^clcnt ^Jl. mbb. gelenke 9J. 'Iaille,58cugung,
35erbeugung', roogu nbb. gelenf, gclcnfig
Slbj. nadi mbb. gelenke 'biegfam, gcroanbt'
(f. Icnfeni. 2Bäl)rcnb bai- mbb. gelenke al3
Äollcft. gu ml)b. lanke ben 'bicgfamcn, fd)malen
Öeib giuifdicn .sSüftc unb ^ruft' meint, alfo glcidi=
fam bac-' öclcnt bc§ gangen Äöriier&, ift bas SBoxl
im 9tbb. auf lebcs ©lieb übertragen: gu abb.
lancha hlancha 'Ä>üfte, Öenbc' 1 barau» audi bie
roman. Sippe unter (Vlanfc), mogu audi anorb.
hlekkr (engl, link) '©lieb einer Ätette'.
(ijclitötcr 9c. eine crft feit bcm 13. ^aln'l).
(@crm. 20, 37) nadimei&bare, aber frübcr fdion
uorauegufcgcnbe 2Ibleitung gu abb. lehtar 'ma-
trix, Uterus'; ein al)b. *gilihtiri = mbb. *ge-
lihter Ijat urfprgl. 'Öefdiiüifter' bebeutet (pgl. gr.
übeXopöi; '58ruber' gu be\cpO^ 'uterus'); für bicfe
unbegcugtc Sebeutung entroicfeln ftdi fdion im
DJJittclaltcr bie 53cbcutungcn 'Sippe, J-amilic',
bann 'ounft, Stanb' ; feit bem 17. ^abrb. bringt
bie ücräditlidic ^öcbeutung burdi ( roic in @ e f i n b e l
unb Sippfdiaft). S^U'^ Siebenbürg, beroabrt
einen Sicfler ber älteren SBcbciüung, inbem fiebcn=
bürg. geUiltr 'ein Stürf oon einem '^-^aar' bebeutet.
SluffäÜig ift hü'c baier. glifter 'Öcliditer' unb
ficbcnbürg. geläftr roegcn bc§ f.
ßClingcit oti^i. mbb. gelingen al)b. gilingan
ft. otra. 'Grfolg babcn, glücfen' (mbb. audi lingen
'glücfen, üorroärtö geben, üorroärt§ fommen' 1 ;
bagu anglf. lungor, ai)ti. lungar 'fdinctl' au»
porgerm. bnghrö-, roorauf audi hai' gleidibeb.
gr. eXaoppöt; binrocift; bie ibg. SBg. lengh ilangh)
erfennt man audi in ffr. lailgh rafnh 'fpiingen,
üorroärtv. fommen'. S. Icidit unb Sungc.
ÖCÜen otro. mfib. gellen ahh. gellan ft.
3tro. 'laut tönen, fdireicn' = nbl. gillen, anglf.
gillan, anorb. gjalla 'ertönen': gu ber gerin.
2Bg. gel gal 'ertönen'; pgl. 9iaditigall.
geloben 3*^. mbb. geloben a[)t>. gilobön
(gu loben): eigtl. 'beipfliditen, 33eifatl fdicnfcn'.
t öclfc (V- 'Sdinafe' ein öftrcidi. 2Bort, ieit
bcm 15. ^fi^)!!)- f'egcugt.
gelt ,'^sntcrieft. fdion (al§ gelte) im 14. 3nbrb.
begeugt; eigtl. 'foU c§ gelten'? al^ Gonjunctio
^vröf. gu gelten.
t gelt 2Ibi. 'feine SD^ildi gebenb, unfruditbar'
mbb. alib. galt = anorb. geldr. afdiroeb. galder
in gleidier 53ebeutung. Tic ältere ahb. ^orm
gi-alt beutet auf alt?
t öeltC A. mbb. gelte abb. gellita iy. '0c=
fäf5 für rvlüffigfciten' ; in abb. 3eit <t)gl. anglf.
gellet) übcniommcn aus mlat. galleta. roogu and)
bie roman. Sippe üon gleidibeb. frg. jalet galon.
ge(ten
— 140
genefen
gelten otro. luljb gelten al)b. j;reltan ft.
3tiu. ',uiriirf,^a(i(cn, jalilcn, foftcn, lücrt jcin, r»cr=
gelten, entfdiäöigeii' ; vc\l. got. us-, fra-gildan
'neviielien' ( öasu c|ot. gild unb gilstr 3J. 'Steuer' >,
anorD. gjalda iafd)iüeb. aud) gialla aue cieviii.
gel{)an?; 'beja()len', anglf. gildan cuoil. to yield
'nad)i3cben', nbl. gelden 'lucrt fein, foften', Qiäd)f.
geldan. Jcr gcmcingcrm. Stamm gel|). bcfien
J) burd) bQÄ aidiiueb. [ieu>iei'en luirb, aui- üonicnn.
gliel-t ücvlaiiiit (Sntlclimmii füv ajloo. zt-da 'jalllc,
büne'. 2ic (^)ninbbcbcutiini;( bcv genn. 3\vvc \\i
'etiua'5 eritatten, cntrid)teu'; bcf. fdieint cv auf
reliviiöfe Cincr bejoiicn (baju gr. T^eo^ '%b-.
gäbe*? alttr. gell ''4-^fanb'? ir. gellaim 'oer^
n>red)c'?). S. @elb, ©ilbc.
@$elübbe ^Jt. iiihb. gelübede al)^. gilubida
^. : 311 geloben.
t Ü)el5c J. 'gcfdiiiitteney Sdiiucin' ntl)b.
geize galze al)b. galza -^ miovb. g<)ltr, engl,
bial. gilt ilt 'üciid)nittene5 3d)Ricm'.
©cma(ft 'ilf. mhö. gemach )))l ')i. 'Oütbe,
ÜIBoblbcbagen, '-öcnuemlidifett, 'i|3flcgc, Ort roo man
fid) pflegt, oimmer' ahb. gimah ihh) '53conem=
liditcit, isorteil'; öie nbö. ^cbcutung finbct fid)
ciit in Der flnij. ;;eit bcc- 9JIbb.; ba^j nl)b. "HJ)'].
gemadi 'bcauem' beiuabrt bie ältere ^cbeiitung,
mbb. gf-macli abb. gimah (lih ) 'bequem, paffenb';
eigtl. 'suiammen imnenb' (ogl. nnorb. makr 'paf=
fcnb'; f. madicn). Xam gemäd)lid) ml)b.
gemechlirli abb. gimahÜhho 5IbD.
&cmttti)t 'Ji. mbb. gemäht (^lur. gemehte)
abb. gimaht ,^. 'ocugung^iglieb, testiculi': ^u
nbb. 9JJad)t (vg}. nbl. gemacht).
Wemnbl "l'i. 'Ji. mbb. gemahele d)l. '*^räu=
tigam, (^atte' unb gemahele ^. (febr feiten ^Ji.;
fo crft bef. feit Vutben '^öraut, OJemablin' iba^
^mininum W c m a b 1 i n suerft bei Songoliu«i 1408
Std)erc *Jiad)i-id)ten I, 2Sa); nbb. gimahalo 5)1
'Bräutigam, Watte' — gimahaia(gimAlai'iyraut,
Wattin': eine blof; beutfdie '-üilbung^u gemeingcrm.
mabia- imorawv mahia-) 'öffcntlid)e 'i^crfamm^
lung,ikMbanblung';ugl.got.ma{)riUniammlung,
SDJarft' i Mm ma|)ljan 'rebcn' i, anorb. mal '^Kebe'
(nui'la 'rebcn' ),anglf. ma'rtel 'i^crfammlung' (ma-
öolian maelan 'rebcn'), abb. mahal 'i^erfamm^
lung, Äontraft, Gbcucrtrag*; alfo audi ba<? ju
örunbc liegenbe 'Jtomen bat nur im Teutfdi. bie
fre^ielle '^e^icbung ,ui bcr 'i^crlobungc^oerbanblung
in Der öffentlidien i^erfammlung uor ber t^oU-i-
gcmcinbc angenommen. S. ücrmäblen.
(^cmälbc 'iL mbb. gema-lde ^JJ. (mit bcr
^Jiebenform gema-le) 'J8ilb, 9)]alcrci'; fd)on fiiät=
abb. gi'mälidi: ju malen.
flcmä^ 'Jlbü. mbb. gema?7,e abb. gimä;^^!
5(Dj. 'angcmcffcn' : ^u meffen.
gemein 'Hb'], mbb. gemeine abb. gimeini
'sufammengebörig, gemeinfam, allgemein, jur
grotjen 93iaffc gcbörig' = got. gamains *ge=
meinfam, gemeinfd)aftlid), gemein, unbeilig',
anglf. gemaene engl, mean 'gemein, niebrig',
nbl. gemeen. Ja§ gemeingcrm. ga-maini-z ftimmt
al§ un)cnt)anbt 3u gleid)bcb. lat. com-münis
(für com-moini-s; ugl. lat. ünus mit got. ains,
iög. oino-s). 2)a 'gemeinfam' bie ®runbbebeu=
tung ber Sippe ift, fann ilJeineib (f. bic^ii mit
feiner altgcnn. Siiipc 3unäd)ft nid}t oerroanbt
fein.
© emctn^jlflt? 9JL in ber 2. .sSälfte bcc- IS. ."^sabrb?.
alsiÜberfetjung bcö engl, common place auftretenb,
mabtidieinlid) 1770 oon üffiielanb gebilbet; Äant
unb Öeffing fagcn Wem ein ort. 6annic Der=
3eid)nct ba-:- von "Jlbelung nod) getabclte @e =
mciniilatj mit iklegen.
©euife 3". i"bb. geme^e abb. (Wloff. III 674^)
gami^a mit bcr ^tcbenform mbb. gam^ abb.
*gamu^ (gam?) 501.; ogl. nod) abb. (Wloff. III
672ö'>) gamicin 'ibex'. ^^cntifd) mit bcr laut=
lid) ücrmanbten gleid)beb. roman. Sippe (ital.
camozza. frj. chamois. fpan. gamuza dat. bafür
rupicapral 'Jütefter iBeleg für bay alpine (ur=
fprgl. riitifd)c?) iS>ort alv> lat. camox im 5. ^^sabrb.
im Laterculus bcsi -^^olcminy Siluiu« (5)iud),
.SöauptS 3fd)ft. 42, 168). Ter k-5(nlaut im lat.=
roman. 2Bort ift älter al§ ba^ g im I)b. SQBort.
Tic abb. ^--'Jlbleitung in abb. gamii^ fd)eint auf
Umformung nad) abb. hiru^ = A^irfd) 3u bc=
rubcn.
Wcmüfe f. 'M u 'J ; ncmnt unb öiemüt f. Tl u t.
T ßen $räp. mbb. gen: 9?cbenform 3U gein
gegen; f. gegen.
flcnnn %i>'\. fpät mbb. (mb.) nouwe 'forg--
fälttg, genau', n)03U nouwe genouwe 9tbo.
'faum'; ugl. nbl. naauw 'genau, pünftlid)'.
®abrfd)einlid) cin§ mit anorb. hnoggr, anglf.
hrieaw 'farg, gci3ig'.
gcncbm f. angcnebm.
Oknernl OJJ. fd)on im Ki. ,^\abrb. bc3cugt für
fr3. 5)^ilitän)erbältniffc, im Einfang be§ 17. ^abrl)§.
aud) auf bcutfd)e iserbältniffe übertragen: au§
fr3. g^neral. l'UegiftrieH mirb Wencral allgc^
mein feit bem Sprad); ufiu. l^crberber 1G44. 5Bon
bcn beiufd)en .Hrieg'öfd)riftftellern bietet ^ron»--
pergcr \")H „(^eneral^Cbcrft", d. Iföallbaufen§
Hricgvinanual KiHi „Weneral, ein Aclbbcrr".
flcncfcu ;')tm. mbb. geni-sen abb. ginesan
ft. , Itm. 'am i^ebeit bleiben, gebcilt luerbcn, Icbenb
baüon fommcn, aud) pon einem ilinbe entbunben
lucrbcn' = got. ganisan 'gcfunb, errettet, feiig
luerbcn*; anglf. genesan, afäd)f. ginesan 'er=
rettet merbcn, am Ccben bleiben'; baju nbl. ge-
©entcf
— 141
gering
nezen 'l)ct(cn, cicfunb inad)cu*. I^'xc c\cvm. ft.
93evbalit),v ni's. rooui lulbvcn mit feiner Sippe
al§ (Vaftitio ciebört, flimint ,^u bev ffv. ©3. nas
'Uebcood (leraiiiieben, fid) iiefedcn 311', bcf. ju c\x'.
v^o.uai i2Bj. vea-j 'suvüdtommcir unb vöct-toi;
'4">cimfc()r*. 3hi§ bcm (Senn, ftoninit afloü.
gonizati (goneznati) 'cvlöft luerbcn' unb gonoziti
'cdöfcn',iuo3ugonoziteljT'.sSci(anb'. S. nähten.
©cnitf ^1i. inl)b. genic genicke (a()b. *gi-
nicchi) Ti.: jn l^tadcn = a()b. nack, ipojn
anglf. hnecca eine ablautenbc 9?ebenforin mit ö
(«eitt-. 9, 16Ö) mt
genießen 3*'^. ml)b. genießen aijb. ginio^an
ft. 3tiü- neben ml)b. niesen a[)b. nio^an; vc\[.
got. niutan 'an ctiuaö teilnedmcn' — ganiutan
'fanticn' (nuta 'J>-nnvicr, Aifdicr'i, anorb. njöta
'geniefjcn, (Vvcitbe, 'Jhitjcn babcn', anglf. neotan
'nel)mcn, gcbraud)en, gcniet'icn', nbl. genieten,
Qfäd)f. niotan 'genicfjcn': bic ©nmbbcbentung
bcr ft. ^Berbalmj. germ. nut roar 'jum ©ebraud)
fid) etmaÄ nevfdiaffen', bann 'ctm. gebraiidien,
genicncn, ben ^Jintjen luopon l)abcn'; f. ^3ht^,
^ticfuiuB. Saju ftimmt al^' nrpcraianbt lit.
naudä '^Jiiigcn, Grtrag' — pa-nustu nudau
-nüsti 'gclüften, fid) fcbncn nad)'.
©cnoffc Tl. m()b. genö^ al)b. ginö^ Wl. =
Qfäd)f. ginöt. anglf. geneat, nbl. genoot: eigtl.
'roev mit einem anbcrn gcniefjt': ju genießen;
ogl. ©efclle nnb ©cfinbe. SBegen be§ 2Bort=
in()altö pgl. got. gahlaiba eigtl. '53rotgcnofie'
unb ba^ nad) einem foId)cn genii. 3)orbilb ge=
bilbete fv5. compagnon au§ mlat. companis eigtl.
'^rotgenoffe'.
genug 3Ibi. mbb. genuoc (g) ai)b. ginuog =
got. ganOhs. anglf. genöh engl, enough, nbl.
genoeg. afäd)f. ginög: 5lblcitung ju einem alt=
germ. -^M-äterito^^^räfen^ got. ganali, al)b. ginah
'e§ genügt'; ogl. got. ganaüha '(Genüge', al)b.
ginuht ml)b. genuht '©enüge'; auf ml)b. ge-
nuhtsam at)b. ginuhtsam 'reid}lid), au§reid)enb'
berul)t nl)b. genugfam. ^u ber ()ienn ent=
I)altenen 2i>3. gernt. noh (ibg. näkj jieljt man
bie ffr. 2Bj. nac 'erTeid)en' nnb lat. nancisci.
(^cjjärf f. iöagage.
®cr Tl. nad) glcid)beb. ml)b. al)b. ger Tl.
= afäd)f. ger, anglf. gär, anorb. geirr. 2)a§ r
mut; in biefem ©orte auf s bentl)en, roeil bie
norb. jvorm fonft *gärr ju lauten hätte. @enn.
*gaiza- fterft aud) in alten Gigcnnamen raie
Chario-gaisus. 'lind) tüirb Taiao(; yuiaov al§
93e3eid)nung be§ opeer§ bei norbeurop. ^ax-
barcn non ^Ipolnbiny, Siobor u. a. erroäbnt. 2;ie
S3ejcid)nung tft ed)t germ. (bod) ogl. aud) altir.
gae anS' *s:aiso 'Speer') unb ()at, roie ba^ Der=
manbte ©eifel 3eigt, eigtl. etroa bic 33cbeutung
'3d)aft, Storf (aly 2Burtroaffe)', roesbalb gr. xaio?
'.sSirtenftab' unb ffr. ht^sas ^IJ. 'öefd)on' Dielleid)t
ocrroanbt finb. 2(lö ©3. gilt ffr. hi 'antreiben',
roo3u aud) anglf. gäd engl, goad 'Stccfeu' ^=
langobarb. gaida '^^ßfcilfpi^c' (au» ibg. *ghai-ta).
3}ic altgcrm. iöcnennung ift burd) (Sntlcl)nung
erft Tüiebcr in§ ^Jü)b. eingeführt, l)ielt fid) aber
feit alter ocit in ben ßigenuamen ®erbert (al)b.
Ger-braht eigtl. 'Spcerglän3enber'), ®erl)arb
(al)b. Gerhart 'Spcerfül)n' ), ©ertrub lal)b.
Gertrüt). — 23gl. ©el)rcn unb @cifel.
gcrab 1 2(bi. 'burd) imex teilbar' ml)b. gerat
al)b. girad 'grabe' (nur oon 3af)len); eigtl.
'glcid) 3äl)lenb': ju got. gara{)jan '3äl)len'.
gcrabe^ 5(bi. 'in einer D^id)tung gebenb'
ml)b. gerat 'fd)nell bei ber .s>anb, rafd), geroanbt,
frifd) aufgciuad)fen, grabe unb baburd) lang': bie
53ebeutung 'flinf, rafd)' liegt 3U @runbe; pgt. al)b.
rado (unb rato hrato) 'fd)neir = anglf. rseSe
(neben hreede) 'fd)nell', got. ra|)s 'leid)t'. 2Siel=
lcid)t mit 9iab, lat. rota urnenuanbt.
(iJcrÖt )}J. m()b. gersete at)b. giräti ^J?. ''}(uy=
rüftung', eigtl. '53cratung, ^vürforgc': ÄoUeftiö
ju 9t at.
geroum, geräumig, f. 9laum.
■^ ©cräufcö dl. 'Gingemeibe gcfd)lad)teter
3:iere' 3U glcid)beb. fpätmbb. in-geriusche : Ur=
fpntng bunfel.
gerben o^m. ml)b. gerwen (garwen) fd)ro.
3tit). 'gar mad)en, bereiten, surüften, fleibcn,
gerben': SIbleitung ju gar (f. gar); ahb. gari-
wen (garawen au§ *garwjan) 'bereit mad)en',
aber aud) fd)on al)b. ledergarawo '(Serber'. 2)ie
beutige iöebeutung fe^t fid) feit etroa 13iX) fcft
ipgl. @erm. 30, 37).
gcretöt 3(bi. ml)b. gereht at)b. gireht (greht)
'rectus, directus' (nod) nid)t 'justus') = got.
garaihts 'gcredjt'; bafür anglf. rihtwis (al)b.
rehtwis) 'justus' engl, righteous. S. red)t.
©crfalfe, (Bierfalfe Tl. mbb. gir- gerfalke ;
„92ame be§ gröntcn, im. [)oi)m 9iorbcn bcimifd)cn
^agbfalfen, cntlcl)tU auö norb. geirfalke 'Speere
falf , b. l). 'Gbclfalfc'. Gbenbaber feit bcm 12.
5al)rb. burd) rl)einifd)c 33ermittlung frä- girfaut,
ital. gerfalco." @. «aift (pgl. Öaupt§ 3fd)ft.
27, 58).
©eritöt dl. in feiner 3)oppeIbcbcutung fd)on
mt)b. gerihte ))l. '@erid)töPerfammlung, Urteil,
(Ser-id)t§barfcit' unb 'angcrid)tcte Speife'; ai]b.
girihti Di. nur in bcr erften Jöcbcutung: 3U red)t^.
gering 2tbi. eigtl. 'unbebeutenb, unfd)roer'
ml)b. geringe ringe 'Ieid}t unb fd)nell, bebenbe,
beouem, unbebeutenb, gering, flein' al)b. ringi
@erippe
— 142
©cfcfifec^t
giringi 'kid)t' : ein fpejififcf) bculjdi. 3lbi., ba^^
bcn übrigen genn. Tialcften fc[)lt; gv. piucpa
mirb nerglidien. Tic ^cbcutungj'cntnncfclung
oon 'Icidn' über 'unid)roev' 3u 'geinng' erinnert
an flein.
©cri^jpc 91. im 17. ^alvcl). auffonuncnbe
ÄoUcftinbilbnng 3n 9iiin'c, icit Stieler 1G91 gc=
bndn. i^ereinselt im 17. ^ßbrl). bafür glcid)beb.
©criffel 13. ^. ftunU über ade Äünfte 1G8, 12).
flCrn %bv. ml)b. jierne al)b. görno 3(bü. 3n
bem 3lbi. mlib. a[)h. gern = got. gairns in
faihu-gairns 'babfüditig' (ogl. got. gairnjan
'begehren, gelüflen, oerlangcn' 1, anorb. gjarn
'begierig', onglf. georn 'eifing', nbl. gaarne,
afäd}i. gem. 2;q3u obne bic iiartisipialc n-5lb=
Icitung abb. m[)b. ger 'begebrcnb, t)cr(angenb'
foroie begebren unb 03ier. Tie gcrm. äi>3.
g(T (anc- ibg. gher) 'beftig uerlangen' miiditc fid)
mit r-'2(blcitnng einer bebentnng-oDcrmanbte)! 2B3.
gl (ghT); f. ©icr, öcicr. Db 3n bcr ibg. 2B3.
gher bic ffr. SBj. har-y 'gern babcn' ober gr.
xaipuu ober o§f. hcriest 'er roirb rcoüen' gebort,
xfl nnfidier.
(Werfte ^'y. mbb. mnbb. görste nbb. anbb.
gersta iv. =- nbl. gersl : eine ipe3ifiid) bcntfdie
i8e3eidinnng, bcn übrigen Tialcftcn fremb (bntür
anorb. bygg unb barr, angif. berc engl, barley.
got. *baris nad) barizeins). M]b. gersta an^
tjorgertn. gh^rzdä- ftimmt nur mit bem glcidibcb.
lot. hordeum ianv *horsdeum. @rbf. *glii;zdeyo-
nQd)5öeitr. S, .Ö2:{). Ör. Kpierj 'öerfte' ift faum
oermanbt. 5TJan beutet und) einer ibg. 2B3. glirs
'l'tarren' dat. horrcre für *lK)rsere. ffr. hi?i 'fid)
fträubcn') Werfte alö 'Stad)lid}tc' (rocgen bcr
2i[()renftad)eln I.
@crtc ?(. mbb. gerte abb. garte gartea gerta
55. '5Rutc, 8njcig, 6tab*: 3(blcitung 3u abb.
ntbb. gart 'JHutc, Stab, Stccfen'. ^Tiefem ent=
Umdit got. gazds (ogl. .V>ort gleid) got. buzds)
'Stcrfcn*, anorb. gaddr (engl, goad angIf. gäd
*Stad)c(' ift urpcrmaubt ; f. Wer). SBabrfdicin^
Hd) ift genn. gazda- abb. gerla — anglf. gerd
gyrd rcdren *gaz(ljn) mit lat. liasta (ani- ibg.
ghazdbä I 'Srecr* uruermanbt. (Sofijn uerglcidit
bcr rocftgcrm. SBortgnun'c uielmcbr aflou. zrüdi.
niff. zcrd! 'Stange'.
öcrurf) 9JJ. mbb. geruch Tl. 'öcrud), 2)uft':
ju ricd)cn.
Wcrürflt l'i. mbb. gerüefte (geruofte) 31
'ba^? ^Kufen, Wcfdirci'; rlit ftatt ft (f. ruf cm
bcrnbt auf nbb. (5intluf; mic in fad)t unb bc^
rüditigt.
flrruficn ?)t\v. mit Umbeutung nad) 'Muhe
axK^ frübnbb. geruodicn mbb. gfruorhen abb.
giruochan 'forgcn, JHücffidU nebmen anV fnibb.
audi 'genebmigen, gcroöbrcn'). (Intfpred)cnb
afädif. rökjan, anglf. r^can amb reccan. it)orau§
engl, to reck 'fid) fümmcrn, forgcn'), anorb.
rd-kja 'forgcn für ctmae-'. Sic genn. 2B3. rak
ruk crfdicint nod) in abb. raliha '^Tiedicnfdiaft,
9icbe'; ba3u and) rcdinen. 3luf5evbalb bcö @erm.
ift eine ©3. rag in oernianbter ^cbcutung nod)
nid}t gefunben.
(i)crüft9l mbb. gerüste al)b. girusti 9c. 'iBor^
rid)tung, ^itri^tuiHl. 5(ufbau, Wefted, iKüftung'
3U ruften, rüsten, lirustjan.
flcfamt 5tbi. mbb. gesament gesamnet al)b.
gisamanöt : ^arti3ip 311 abb. samanon =
fammeln.
(ycftftöft dl. m()b. geschefte gescheffede 9i.
'Wefdiöpf, SBcrf, Wcftalt, 3^efcbäftigung,'®efdiäft,
5lngclcgcnbcit': "Jlbflraftum 3u fdiaffcn.
(lcfd)Cbcn ;Uni. mbb. geschehen abb. gisce-
lian ft. otit). : ein fpciififd) bcutfdic? Sort (mnbl.
geschien, nbl. geschieden), mie audi ba§> 3ugc=
börige (Vaftitio fd)icfen. £b basu got. skewjan
'geben' mit bcr gcrm. 25>3. skeh (skehw skgw)
aiK- skek,':fonnc afloü. skokü 'Sprung', altir.
*scuchim 'gcl)c mcg, vergebe' geboren, ift un=
fid)cr. S. Okfdiid)tc unb fd)irtcn.
ocft^cit umgebeutet gef dient 'i(bi. mbb. ge-
schide 3lbi. 'gcfd)cit, fdilau': 3U schiden, ^tbm-
form 3U sclieiden, f. fdiciben.
(iJcfd)id)tc A: mbb. geschiht abb. gisciht x^.
'Greigni^i, ßiifaü, .öergang einer ij^cgcbenbeit,
Sd)irtung' (mbb. and) '^tngclcgcnbcit, Sadic, Jlrt
unb S5>cifc, Sdiidit'; f. Sdiid)t); 'Jlbflraftum 3U
gef dl eben. "Übnlidi beruht nbb. Wcfrf)irf auf
mbb. geschicke 9(. 'Gegebenheit, Crbming, Gil;
bung, Wcftab' ak- 3(bftrattum 3U nhb. fdiicfcn.
— 9ihb. flcfd)i(ft eigtl. ''^^arti3ip, mbb. gescliicket
'gcorbnet, bereit, fertig, paffenb' 311 mbb. schicken
'anorbnen, cinriditen'.
Wcfrfjirr 9?. mhb. geschirre ahb. giscirri
9t. 'Wcfd)irr, Wcfön, 5Ii>crf3cug, Werät'. Tic all^
gemeinere 'i^cbeutung '®erf3cug jcbcr 3lrt' 3cigt
fid) Jiod) bcfonbei-'o in bem crft nhb. anfdiirrcn
'bem 'i^ferb ba^? 9iicmcnnicrf aidcgen'. llrfpnntg
bcJ fonft nid)t befannten Stammcc^ buufcl.
rtcfrf)lad)t 3(bi. mbb. geslaht abb. gislaht
'uiohlgcartct, ebel geartet'; un gef dil ad) t, fd)on
mbb. ungesiaht ahb. ungislaht 'uncbcl, niebrig'.
Xa^n nhb. Wcfrf)Icd)t 9i. mhb. gestellte ahb.
gislatiti 9t. 'Wcfdilcdit, Stamm, Familie, (5igcn=
fdiaft*; ogl. ahb. slahta Ts: 'Wcfdilcdit, Aamilie'
nd)b. slahte '-Jlrt, Ükrit)anbtfd)aft' ; basii ferner
3d)lan (3. 58. 9Hcnfdicnfd)lag) bem 3(hb.
9Jlbb. nod) fremb. Sd)mierig ift bic 58c3iebnng
biefer Sippe 3U fdilagen; im 3lhb. hat slalian
fdion allein bic 53ebcutung'nad)artcn,nad)fd)lagen'
@efd)(inge
143 —
©ejpan
(3. 58. näh den fordorön slahan 'bcn 93ovfaf)rcn
nad)ax-tcn'), bnfür )vät mtiö. mich-slahen u()b.
nad)id)lav}cn. irmlnidicinlidi l)attc int ^dtiicrm.
ba§ ft. otui. cimiial bic nid)t mcl)v bc5cutitc 53c:
bcutuiui 'cijciuicn'; alib. j^islaht 'iic)di(ad)t' luärc
baju altcc' to-'i}3avn3tp (f. falt, traut, laut)
mit ^cbcutuutv:->cmu)irf(uuii lüic bei ilöuiii; ügl.
frj. gentil i^lcid) lat. gentilis.
©cfdjHngc ^Ji. 'Gincjcracibc' cifltl. 'Sdilunb
mit 3ubcliür' also geslinc im 15. 3af)i"()- (53cd),
©cvrn. 2ii, :^8) bcjcuot: ju 3d)Iunb mit ber
9Jcbcm"onu Sdilutuv SBortbilbumi mic ®e =
filbe, 0)cl)äufc.
(^cf(^ma(( )ßl. mt)b. gesmac; j. fd)mcrfcn.
2)ic übcvtracjcne 53cbcutuug, bie e§ nad) bcm
S^orgaugc bc^ fpan. gusto (roonad) aud) ital.
gusto, fvj. goiit) crbielt, begegnet ocrcin3cIt im
17. Qabrli. !.v '-ö- i" .s>arc-.börffcr§ AOilpflau^uuo;
ber .s>od)lüb(id) fruditbviiujcnbcn (ScfcOfdiaft 1051 \
bäufiflcr feit Iljomafiuv' ^^rocivamm IßsT, aber
im 2(nfanc5 bcc-' 18. 3ö')i'')'^- i" x^ol). Ulr. ilöniti§
'Untcrfudnmo oom guteu @cid)macf' (in 5(. d.
6ani^' 3d)riften 1727) nod) eingchcnb ucrteibigt.
3m 18. 3flf)i'fl- finbet fid) oicif ad) aud) haS-^ bcm
3tal. cutlcbutc gusto — bcf. iu ber -^^brafe „nad)
gusto" — im 3)eutid)eu fgebudit bei Spcranbcr
1727, öficri-- üon @octl)c gcbraudjt).
©cfcftmctbc ')i. m()b. gesmide 9?. "SRetaü,
3JtctaUi]crät, metadcuc SSaffcn, Sd)mucf*, al)b.
gismidi )}l. 'dJlctalV ucben iilcid)beb. smida Jy.:
au§' ber im Stltcjcnn. ucvbrciteten SBj. smi 'in
9)^cta(l arbeiten', roosu auf;er al)b. smeidar'9)lctan=
fünftler' nodi bie unter Sdimicb bebanbcitc
©ippc. Ta]u aud) nod) gcfcömciiiig auv mbb.
gesmidec 'leid)t ju bearbeiten, gcftaltbar'.
OJcftömci^ 9J. mbb. gesmei^e 9i. : ^olleftiüum
3u £d)meiise = 3d)mcif5tliege.
öcftfto^ 9i. m()b. gescho? a()b. gisco^ 91
'2BurTgefd)oü' 3U )d)ie§cn; baju aud) ©cf(tlüb
m{)b. geschütze 9i. 'Sd)icÜ3cug, (5d)iet'in)affcn'
als Äoüeftio ju @eld)ot5.
Öicfdiwobcr 9t. im 16. ^ai)xi). entlel)nt
au§ ital. squadra; trül)ener 33eleg .s>. ^Bnftcter
1532 Grnftl. 53erid)t 3. 47 ; bann aud) in oct=
tungen lun 1550 (3. ^. 1547 33on SLRargcjraff
2llbrcd)t o. ^ranbenburcj 331. l''; 1554 9ieroe
Leitung «I. 11^).
gcfd&ttjctge Äoniunftion, eigtl. mit ju cr=
gänjenbcm 3ubjcft Md) id)n)cigc bauon ftill' ufro.
— gcf(^Qictgcn al§ Ivaftitio ju fd)it)cigen au§
m()b. gesweigen at)b. gisweigen 'jum Sd)iuei=
gen bringen' ; j. i di m e i g e n.
gcff^winti mbb. geswinde 'id)nell, ungei'tüm';
bafür älter nl)b. nodi id)n)inbc ml)b. swinde
(swinti 'gemaltig', itarf, id)nefl'. !^sm ^(bb. feblt
ba^ Slbj. (bod) Amalswind Adalsvvind al§ ©tgen=
namen bezeugt ^ Tie ©runbbebcutung ift 'ftarf;
bie ^cbcutungsentandlung nadi 'id)ncir ent=
Ün-id)t ber uon balb; got. s\vin{)s '[tarf, fräf=
tig, gefunb', anorb. svinnr 'üerftänbig', anglj.
swiö 'ftarf, t)cftig' geigen ücridncbcne $yaina=
tionen ber ©runbbebeutung. Ser Uxiprung bcv
3ippe ift bunfel; 33e3iel)ung ju gefunb jii)ei=
felbaft.
ÖJcfrfjloiftcr $lur. (uercinjelt 9teutr. 3ing.
bei Öciling unb ©oetbc) mbb. geswister ige-
swisterde ) X^lxn: '@eid)n)iftent' ; al)b. anbb. gi-
swester ^^lur. bebeutet nur crft '3d)rocftcrn', iric
abb. gibruoder 'iörübcr' unter ©ebrüber. Xa&
urfpvünglid)e ©ort für '@cfd)n)ifter' f. uiUer
@elid)ter.
(^cfdjwnlft ?\: mbb. geswulst gu fd)ra eilen.
©cfcfiwür 9i. mbb. geswer 9L °@efd)tt)üv'
JU fd) mären.
©cfcÜc d)l. mbb. geselle ai)b. gisello älter
giselljo eigtl. '3aalgenoffe, .s?au§genoffc' bann
allgemein '©efäbilc, Jrcunb' (im fpäten 9Jlbb.
aud) 'i>anbmerf»gefeüe') : ju 3 aal. Xavon
abgeleitet mbb. gesellec 'jugefellt, ocrbunben'
= gef ellig; mbb. gesellecheit '3.^erbältni§ al§
©efelle' ; mbb. gesellen 'oereinigen, uerbinben',
nl)b. gef eilen. ÜBegen ber 53ebcutung oon gc =
in ©efelle ugl. ©efäbvte unb ©efinbc.
05efcö 9i. mbb. gesetze, monebcn in glcid)er
Sebeutung mbb. gesetzede abb. gisezzida J. :
3U fe^en, n)ol)er aud) 3a§ung. — ©cfit^t
9Z. mbb. gesiht aiib. gisiht ^■. 'ba^ Seben,
2(nblid, Iraum, ®efid)t al§ 3inn' ju fcben.
— ®efim§ f. 3im§.
©cfittbc 9?. mbb. gesinde al)b. gisindi 9i.
'Dieifegefolge, ftrieg&gcfolgfd)aft' : itolleftio gu
ntbb. gesint (d) abb. gisind '©efolgemann' eigtl.
'mer einen sind mit mad)t': ju al)b. sind 9JJ.
'JReife, ixereSjug' = anglf. si5 'Dieifc' (anglf.
gesi|) ' ©efäbrte, (Vabr-tgenoffc'),got. sinj)s 'Öang'
(gasinpa '9ieifcgcfäbrte'). Tem altgenn. sinj)a-
(au§i rorgenn. sento-) entfpridit im 2Iltir. set
°3ßeg'. 3. fenben unb f innen.
©cfinbcl 9i. eigtl. Timinutio ju ©efinbe
unb gteid)beb. biermit nod) bei Sutber gebraud)!;
ältere 9tebenfoxTn be§ 1G./17. ^ai)xi}^. @cfinb=
lin (=lein). 3n ber t)eutigcn Jöebeutung be=
Dorjugte bas, 16.17. 3al)rb. C"^ubclmann§ =
gcfinb(lcin) unb Sumpcngcfinb(lein); 3tie=
Icr 1G91 bat ®efinb(ein. ©efinbel in ber
je^igen pform unb 33ebcutung be'-'rid)t crft im
18. 3abrb- (ücrcinäclt Sumpcngcfinbcl 1668
33agantenbofpitaI A 108).
ÖJcfpon 9Ji. '©cfäbitc' mbb. gespan: eigtl.
roobr9Md)bruber' ju span- in 3panferfcl
©ejpenft
144 —
©etnanb
ügl. got. gajukö 'öcnoffc' ciijtl. 'ÜJlitange^
frannter'.
öcf<)cnft 9i. mlib. gespenste 9i. (gespenst
gespanst Jv.) 'Socfuiiii, 5BcvIocfinui, tcuf[ijdic§
Iniobilb, ©cfpcnU' al)b. gispanst Ts- 'C'ocfuno';
Ic^terc ^cbcutunii ift bic miiirüniilid)c, ba ® c =
U^enft (']. midi ab--, rotbcvf pcnftiai feiner
tVonn nadi 33erbalnbitrottinn 311 einem altiievm.
spanan 'locfen, rcijen' — ml)b. spancn lüiil. iiv-
aitdw).
öcft f. 0iidit.
Wcftnbc lli. nil)b. gestat (d) 9?. 'Ufer, ®e=
ftabc*; Dill. Stäben.
flcftolt ^Ibj. in iuol)UuÜa(t — ungcftalt;
ügl. idion mlib. ungestalt al)b. ungistalt 'vet--
unfloltet, hänlid)' — nil)b. wolgestalt (wol ge-
stellet): 'iJL^nrtijip ^n nibb. stellen. ba& and) 'c\c^
ftaltcn, niadicn, uodbrini'icn, ovbncn' bebenten
fann. — Ta^i Wcftnlt ?>■ nibb. gestalt (a[]i>.
♦gistalt I ,>. 'Weltall, ^hivielicn, i8cidiaffenl)cit' :
bei bcni üerbälini>cMiiäf>ii,i fiuiten 'Jlnftvctcn bC'j
SBortcö (erft feit ^In^iiang be§ IH. 3al)rb§.) tann
©cflalt alö A-okiennui an§ ber alten ;]nfammen=
fe^niui a[]'ö. ungistalt inl)b. ungestalt ?(bi. 'üer^
nnftaltet' eniftanben fein.
gcftattcit ;')tn). nil}b. gestaten a[)ii. gistatön
fd)n). ;-]tiu. 'iieiuäbren, iieflatten'; moljl 3nnäd)ft
jn ai)t>. slata jy. \]iinfti(";e t^elegcnbeit' (lueitevey
unter ©tatti.
flCftcljcn otlt). m[)b. gesten gestan a()b. gistän
ft. otni. 'fteben bleiben, beiftel)en, jngeftebcn,
betenneu'; ba3u nl)b. vuitänbiji, Weftänbiiic-.
£. ftel)eu.
ncftcrn 'Jlbo. (in bcu nl)b. dJla. uielfad) biird)
näditen uevbrdiuitj nil)b. gi-slern (gester; al)b.
gestaron (gestre; 'ilhv. = auc^lf. geostra gis-
trandieg cufll. yesterday, ubi. gisteren 'fleftem'.
2)aueben mit abmeidienber 53ebeutnnji ai)t>.
egestern 'übernioriieu' uinb 'uorrteftcrn' ) ; ent^
fpred)enb j^ot. gistradagis 'monien', anorb. igii-r
'morgen, gellern' : orfcnbar balle baö Wrunbmorl
bie Toppclbcbentung 'morgen' nnb 'geücrn' (eigtl.
'am anbern Jage uou heute ane gered)net');
äßort unb ^-öegrift finb altibg.; ugl. ftr. Iiyas
(hiäs) 'öcftcru', gr. x6^<;, lat. lieri (für *lijesi?);
ghy6s ghies ift bic Urform, barauy mit 'Jlblei^
tunfl tru- ghistro- ghyestro- (got. gistra-). ,^nr
beute unb morgen (iai. fias. ffr. <,väsj feblt
eine gicid) verbreitete SBortbilbung.
Okftirn \. Stern. Wcftöbcr f. itobcrn.
— Wcftrnud) f. Strand). WcftrüpD f.
ftruppig. — (VJcftüt f. Stute.
ncfuub 'Jlbi. mbb. gesunl (di abb. gisunt (t);
bancben mbb. gesunt abb. gisunt Tl. '(S)efunb=
Ijcif = anglf. gesund engl, sound 'gefnnb', nbl.
gezond, afinef. sund. 2)em Cftgenn. ift ba§
2Bort frcmb. onffl"ii"c»bang mit lat. sänus
'gefnnb' ift lantlid) fo gut möglid) luic fold)er
mit gefd)annb.
ÖJctrcibc 9f. ml)b. getregcde 'i)i. 'alle^ iua§
getragen lüirb, ÄIcibung, ©epäcf ; lua^ ber Grb=
boben trtigt (ißlumen, ©rae^), ^obenertrag, ®e=
treibe', fd)on fpät abb. (11. 3öbvb-) gilregidi
l1t. 'Ertrag, Ginfünf tc, 53efit?'. 2)ie nbb. i8e=
bentnng tritt im 14. ^urbrl). in Ü}]itlclbeutfd)lanb
auf nnb ift bei ^utbcr geläufig, glcid)3ciiig aber
beut Cbcrbcutfd). uod) fremb, unc bcnn bie oberb.
^ibclgloffare 1522 ff. 2utber§ ©etrcibc mit
„ilorn, (S"i'itd)t" crflären.
getreu = treu. — flctroft gu tröftcu.
(iicDattcr 9JI. m()b. gevatere ai)i>. gifatero
'gcifllid)cr IKitmUcr, ©cuattcr' : l1(ad)bilbung be§
fird)enlat. compaler (uiorau'? cnilcbnt anglf.
cunipa'der ''4^atc'). 2}arnad) fd)uf man iüeitcr=
bin abb. gifatera mbb. gevatere ^•. '@c=
üatterin,'4^atiir. 3?gl.@ote,'jifetter unb^^ate.
geiualjr 5(bi. mbb. gewar abb. afäd)f. giwar
'bcad)tenb, aufmcrt'fam, beobad)tcnb; gciüal)r
merbeu alfo eigtl. 'ad)tfam luerbcn, beobad)tenb
mcrben', fo fd)on mbb. gewar werden abb. giwar
werdan = afcübf. giwar weröan; ugl. nbl.
gewaar, engl, aware 'genmbr'. Saju ml)b.
gewar A-. "i}luffid)t, Cbbut* — gewarsame '5luf=
fid)t, Sid)erbeit' = ßjeiunljrfani. — gcHjafjrcn
,^)tn). fpätmbb. gewarn 'geiuabr werben' : 3lblei=
tuug an-j bem 3(bi. S. w a b r n e b m e n , lü a b r c u.
flctunbren ;-)tm. mbb. gewürn abb. giweren
'gcuuibrcn, .uigcftobcn, Iciflcn sablen, ©eiuäbr
Iciftcn' neben gleid)bcb. mbb. wenn abb. weren;
entfpred)cnb africf. wcra 'Wemäbr leiftcn'. 5ln§
bem abb. ^^^artijip werento '©euuibrleiftenber'
rourbe bie roman. Sippe uou ital. guarento nnb
frj. garant '03eiüäbrömanu' übernommen (baju
fr^. garanlir, ital. guarenlire 'geiudbrleiften',
luorauvubb. (SJarantie, engl. Warrant '0)en)äbr,
ii^o[lmad)t'). Ter lUtfammenbang bec- altgcrm.
fdnu. 'i^crbalftaminey wi-rai- 'jugeflcben' mit
auüergerm. ^Borten ift uod) nid)t ermittelt; inel=
leid)t ift ir. feraim 'id) gebe' oeriuanbt.
Gewalt iy. mbb. gewalt 9Jl(^. a^b. giwalt
yR A. : 311 )u a 1 1 e n :
Wetuanb Vi. mbb. gewant (d) 9i. 'Älcibung,
J){üftuug, .HIcibcrftoff, '^eng' lan bie le^tere 53e=
beutung fd)licnt fid) nbb. Weiuaubbauö au);
al)b. nur in ber fpätabb. bc3eugten oufammeu=
fe^uug badagiwanl (t) 'vestis niulatoria'. 2)a§
altere 2Bort für '0)eiüaub' ift mbb. gewsele abb.
giwäti neben abb. mbb. wat. 2(l)b. giwant
fommt ali? 'iBcnbung, SBinbung' uor, unb biefc
ißebeutnng ('Umbülluug') liegt ber Scbeutung
geirnnbt
— 145
hiebet
'Älcibuitcf lu Ohuiibc; ücjl. (at. toga ju tegere
'bebccfcn'; j. luinbcn.
ßcttianbt '^^artijip 311 lucnbcn.
gctuärtig Ht)'\. m()b. gewertec 'aditliabcnb,
bienflbercit' : 311 inl)b. gewarten 'fid) bereit ()alten,
fdiaucnb bcobaditen, um 311 einem S^ienft, (Sm=
;ifantic 11. bviil. bereit 311 fein'; f. juartcu.
©ctüc^r llc. mbb. gewer J. 9f. '3Be()r, 33cr=
teibiciuiui, 2Bc()r, 2Baffc'; ld)on ai)i). giwer yi.
'SBaffe, Stadler — weri 5- '©cbugroebr, 33er=
tcibiiiuiiivöinitter : 311 rocbren.
@cö)cil) 31. (53elct3: 6i)r. (5iianc3cubcrci 1560
3agtcufcl ?c 11^) mbb. gewige (hirzgewigej 9i;
al)b. fcblt bic CS-ntHnxdmnc5 ; ogl. nbl. gewicht
yi. '.VMiidiiiemeib', rD03U frübnbb. @etütd)t
(1587 (Vnuftbud), S. 76, ,'öorrtbilicr. II 25) —
©ciuiditc. Tian 3icl)t bie Sippe meift 311 ber
germ. 2B3. wTg 'fämpfcn' (f. unter SB ei g an b);
©etüeib roärc bann al§ SBaffe be§ i'^irft^eS
aufgefaßt. Tftreid). bafür ©eftamb.
©cttJcrbc dl. au§ mbb. gewerbe '>R. 'Jbätig=
feit, ©cfdicift': 3U raerbcn.
t (ijctoitöti 'lt. '(Seiueil)' f. ©eroeib.
(^Ctvidit^ '*.)?. 'pondus' mbb. gewiht gewiht,
9J.; abb. *giwilit (JLscrbalabftraftum 3U lyicgcn)
= anglf. gewiht engt, weight, nbl. gewigt,
anorb. vsett.
ßeujtegt 2(bi. crft nbb., eigtl. ^artijtp gu
roicgen (bte SBicgc), alfo „in etroaS geroiegt"
glcid) 'cr3ogen, grof; gemorben in ctroas'.
gewinnen otin. mbb. gewinnen abb. giwin-
nan "burd) '^(rbeit, 93Uibc, Sieg mo3u gelangen,
etroay ertrerben, liegen, befommen' neben mbb.
winnen abb. winnan 'fid) abarbeiten, ftreiten'
= got. winnan (gawinnan) '(ciben, Sd)mer3
empfinben, fid) plagen', anorb. vinna 'arbeiten,
Iciften, gerainnen', anglf. winnan 'ftreiten, fid)
abmüben' engl, to win 'gerainnen', nbl. ge-
winnen. 2;ie ©runbbcbcutung ber germ. 25?3.
winn tft 'mübepoll arbeiten' (bef. gern pon ber
Äampfegarbeit gebraud)tL Cb 3ur fclben Söj.
aud) abb. wini, anglf. wine 'Jreunb' unb nbb.
Sßonne gebort; tft sroeifclbaft; bodi seigt bie
uroerroanbtc ffr. 2B3. van bie 53ebeutungcn 'fid)
pcrfdiaffen, erlangen, roo3u pcrbeifcn, befiegen'
unb 'gern [jabcn, I)olb fein'.
©ettJtffen ^?f. mbb. gewi^^en J. yi. 'iiennt=
ni§, Äunbe, 9Jtitraiffenfdiaft, inneres 33eroumfein,
©eroiffen', fd)on abb. giwi^^ani J. '©eroiffen'
(nbl. geweten): raabrfd)einlid) 3iad)bilbung oon
lat. conscientia (beutfd) ge = lat. con roie in
©eoatter; ügl. aud) barmbcrsig); bafür
got. midwissei. 2Ibb. giwi^^ani gebort 3unädift
3U raiffen abb. wi^^an.
gettJift 2Ibi. 2lbp. mbb. gewis (ss; ülbj. —
Stuge, Gtt)moIogttcf)e§ SBörtcröucf). 6. Sliifl.
gewisse 5(bp. abb. giwisissj^lbj. — giwisso^lbo.
*gerait3, fidjer, juperldffig'; entfprcd)cnb nbl. wis
gewis; got. nur in unwisa- (perfdnneben für
'unwissa-) 'ungeroitj'. 2)a§ altgerm. wissa-
(gawissa-) ift oltc§ ^artisip 3u bem ^räter.=
^räf. got. witan, abb. wi^^an (f. raiffen i, au§
witta- widto- ('311 ber ibg. 2B3. wid). SBegen
ber '^U-ägnan3 ber ^Bebeutung 'raay abo fid)er ge=
raunt rairb' für 'raay geraufjt rairb' pgl. laut
eigtl. 'raa^v gebort rairb'.
öiewitter Ti. mbb. gewitere abb. giwitiri
afäd)f. giwidiri 'Unroetter': Äolleftiüum 3U
SBetter. 2;ie nbb. Sebeutung feblt bem 3lbb.
TH)b. n d); abb. giwitiri fann aud) '.söagel' be=
beuten.
gewogen 2lbi. mbb. gewegen 'geraidjtig,
geroogen': eigtl. ':|3arti3ip 3U mbb. gewogen '@c-
raid)t baben, angemcffen fein, bclfcn', f. raägen.
gewönnen otiü- mi-jb. gewenen abb. gi-
wennan C^mt. giwenita) = nbl. gewennen,
anglf. gewennan, anorb. venja (got. *wanjan)
'gcroöbnen': 'Jlbleitung au?-' einem alten 5lbi. refp.
'^artijip wana- 'gcraobnt' (anorb. vann: bafür
tr'at meift eine ';)iebcnform ein, bereu legter 3(u§=
läufer gerooljHt ift- ^bb. giwon mt)b. gewon,
barau§ nbb. mit angefügtem Sental (f. 501 onb,
Öabid)t) gcraobnt, bocb obne t nod) @e =
raobnbeit, geraöbnlid). Saju abb. giwona
mbb. gewone (gewan) '©eraobnbcit'; roeitere§
unter raobnen.
&idit Jy'^l. mbb. giht 3^J-. (meift ba§ M-^
Icltip gegihte dt) '@id)t, oudungen, Krämpfe'
a{)b. *gihido 3u permuten nad) anglf. gihSa Tl.
'ölieberläbmung' (biefe bemale 3tbleitung -ido
ift bei abb. 5lranfbeit»be3eid)nungen bäufig; ogl.
aud) £">uften). ©ine SBmielfilbc gih ift fonft
nid)t 3u belegen, ibre ©runbbebeutung unflar.
t gtrffen otra. mbb. giksen (geksen) abb.
giccha^^en : auö einer onomatopoietifd)cn 2B3. gik
mit ^tcratipfuffiy sen (abb. a^^en azzen).
©iebeli 931. mbb. gibel ai)i). gibil m. =
nbl. gevel, anorb. gafl '©iebel', got. gibla dJl.
'oinne'. Xa?> ai]'!). 3Boit bebeiüet '^orberfeite'
(3. 53. ber Stiftöbütte) foraie 'bic -^Jolc', fo ha^
'dutjeiltcy Gnbc' al§ ©runbbebeutung roabr=
fd)einlidi ift. i^ermutlid) liegt aber eine Über=
tragung be» 33egriffcy uor: mbb. gebel ai)'b.
gebal Tl. 'Sd)äbcl, Äopf (abb. gibilla Jy.
'Sdjäbcl'j nad) Jicf 2Bb. I* 415 pexTuaubt mit
gr. KeqpaXri 'Ä'opf (@rbf. bapon unb pon
©icbel ibg. ghebhalä) ; ©icbcl alfo eigtl. raobi
'topf ?
&kbct-, ©ieben 9J?. 'Steinfaraufdje' mi)b.
*gübe ü[)b. guva (*gubio) au§ lot. gobio, raogu
nad) @. 33aift aud) frj. gibel.
19
©ienmufcf)e(
146
glatt
OJicnmufcftcI a: 3u in[)D. ginen (gienen) al)b.
ginen \jät)ncn, öoe 3}Jaul auffpciTcn'; bic» ift
abcjcleitct au'S einer altgenn. 2B}. g! (ibg. ghij
unter gä()ncn.
©tcr d- m[)b. gir (ger) a()b. giri J^. 'iBcgcfjren,
SBcgicrbc': ^Ibftraftum 311 einem 5lbi. a()b. ger
giri ml)b. ger gir 'bcc3cl)renb, ucvlaniicnb'; bic»
gei)ört ju bcr unter iiern bclianbeltcn 35?3. ger
(ibg. gher). — ßinc anbcre 3(bftraftbilbung bnju
i)t nl)b. ©ierbc (^öegierbe) mbb. girde al)b.
girida 5- ("i)!- begeerte). \yüv i>a'^ ältere 5lbi.
ml^b, gir ger ^aben roir je^t nur nodi gierig
mfjb. girec Q()b. girig 'begierig'.
fltCHcn otnj. nil)b. gießen al)h. gio^an ft. 3ttt).
'gießen, 9JIetaü gienen, au^gienen, ucrgief;en,
ftrömen' — got. giutan 'gief;en' (anorb. gjöta
'3ungc luerfen, mit bcn 'fingen blin3cln',i, anglf.
geotan, nb(. gieten; eine gemcingerm. ft. 33cr=
baircj. gut au!5 uorgerm. ghud, luober aud) bie
lat. 2Ö3. fud in fundo 'giefje'. S^ermanbt mit
ber glcidibeb. 2D3. glm in gr. x^iw xö,"«, ffr.
2B3. hu 'oincrn*.
öift in ilJlitgift — iörautgift a. mbb.
al}t>. gift 'C^3abe, 3d)cnfung': iycrbülnomcn ju
geben (got. gifts, engl. gift). — C^ift Ti. in ber
33cbeiUung 'virus* ift ba&felbe SBort (raegen ber
Scbcutung^entmidlung ugl. fr3. poison qu§ lat.
potio jiotionem 'Irunt'); fd)on ml)b. al)b. gift
5. i^Ji. ift t)a-i 2l'oii in bicfcr 5^cbcutung mefent=
lid) im '3ct)b.), ubl. gift: bafür got. lubja 'öift'
(al)b. luppi ml)b. liippe 'C^ift'). 2)ie gemcinibg.
Scjeidmung für 'C^ift' (ffr. visa-, lat. virus, gr.
toqibat fid)imOicrm.nid)t erbalten; f. uermefen.
ötßcrl ÜJl. eigtl. ein öftreid)., 3uiifd)en üraun
unb (^nnv üblidicv Xialcttmort für '.s>al)n' ; ogl.
©octel unb ;)fd)ft. f. b. b. llntcrr. S, 541.
t ©übe ,'v. ml)b. gilwe a[)i). giliwi (gelawij
'\y.: 'Jlbflraft 3U gelb (got. *gil\vei ,^u *gil\va-).
öilbc A-. erft nl)b., aii<- gleid)beb. ubl. gild;
cntfpredienb anorb. gilde 'C^ilbe' (feit bcr jtueitcn
^pälftc bcy 11. l^sabrbi?.), mittelcngl. gilde engl,
giiild 'Wilbc': bie C^runbbcbeutung beö juerft im
9iorb. al» 'Wilbe* auftretcnbcn JBortcy ift 'Ctncr,
Cpfcrfdnnauy, Aeftuciiainmlung, gcfd)loffenc C^c^
feüfdiaft' (mnbl. gliilde bebeutet aud) 'gcmcinfamc
3)labl3cit'): 3U gelten (im Sinne uon 'oiifcrn'
im 5lidd)i. gi'klan unb im '.Jlnglf. giUlani.
Ü)tni4)cl 'DJ.'iMutnuf i bafür fdiauib. goll, lueft^
tl)üring. ly wix \i n m i di, bei ,Sel)ncr 1 G22 Nomencl.
270 „Siiüd) ober C^ümpel") axK" gleid)beb. fpätnibb.
gümpel; im^JJbb. übeilragcu 'einfältiger DJJenfd)'.
2)ll)b. glimpel gel)ört 3U guinpel '3;n-iugcn,
Sd}crj', lueiter 3U gmnpen 'büpfcn'; babcr mbb.
gumpelman i''}})[nx. gurnpelliulf) unb gumpel-
kneht 'Springer, ^|3offenreiBcr, ^Jiarr*.
©inft, ® infter 50i. erft nbb., au§ lat.genista,
luobcr aud) bie roman. Sippe t)on frj. genet;
roegen be5 (Snbung§-er uon ©infter ogl. ital.
ginestra. Tie cd)t beutfdje 53c3eid)nung ben)a()rt
engl, broom. ubl. brem (f. '-ör ombccre).
Qi'md 93^ fpätml)b. (^Jlufang bc^5 1;1. ^abrl)».)
gipfel dJl. für Oüpfcl ju mbb. gupf gupfe
'Spiljc, (Sipfel', ba§ ^Jtcbenform 3U Suppe ift
(uod) bei .s>cbcl ©upf '©ipfcl').
©t4)§ Tl. ml)b. fpätabb. gips, ba§ auf lat.=
gr. gypsum (tüi^oc;, mittelgr. ngr. u luie i ge=
fprodjen f. Äird)e) bcrubt, luober and) frj. gypse,
ubl. gips (fd)iüäb.=baicr. ips mit tjerftummtem
3(nlaut j für g).
(ijiro 30?. im 17. ^sabrb- mit ber ital. ^ud)=
fübrung (f. 'ülgio) entlel)ut au& ital. giro (= lat.
gyrus 'Äreiö'); feit Spcranber 1727 gebndjt.
flirren o^m. 3U mbb. gerren gurren garren,
meld)c für Dcrfd}iebene Sdjallarten gcbraudjt
merbcn.
(yiftftt älter @ äf d)t Tl. 'Sd)aum' naä) gleic^=
beb. mbb. jiist gest Tl.; eutfprcd)cnb engl, yest
yeast, ubl. gest '.s>efe'. Xci},n gifd}en (mbb.
gischen), älter gäfdjen (ml)b. gesellen, ^Jicben=
form 3u jesen); f. gären, bay 3U mbb. jesen
Jaftitiüum ift.
©itter ^JJ. mbb. geter 9Z.: 9iebenform 3U
©atter; fd}ou fpätmbb. gegitter.
OJIanj ''M. mbb. glänz (al)b. fcbleub), 1U03U
ba<^ "Hb'], mbb. abb. glänz 'bell, glän3cnb'; nbb.
glänjcu glcid)bcb. mbb. a[)b. glenzen; jur
glcid)cn Sippe geboren mbb. glander '®lan3,
glän3cnb' luib glanst '@lan3', ferner glinster
'Ölan3* unb ba^i? fcbr feltcne ft. ^tiu. glinzen.
Gin Stamm glint- fcblt ben übrigen gcrm.
®ialeften, ey fei bcnn, bafj bie Sippe uon glatt
(got. *glada-) ueru'anbt luärc.
®(a§ ')l mbb. abb. glas ')l = afädif. gles,
ubl. glas, anglf. gl»s engl, glass; baju anorb.
gier ^JJ. '©lay' mit Übergang uon s in r, juo=
burd) baiJ SBort aly urgcrm. (*glaza- neben
*glasa- in got. (^orm) beiuiefen luirb. 2)aber
ift Gntlebnung bey gemcingerm. Sortcy nid)t
fcbr iüabrfd)einlid), mcun aud) bU'S ©la§ felbfl
burd) ':l}bbni3icr importiert mürbe. ;-)Ubcm ift
bie altgcrm. ^C3cid)nung bey 53eruftein'?i (lat.
glesum) uroenuanbt; ugl. anglf. gliüre '58aum=
bar3'.
fliatt 3(bi. mbb. abb. glat 'glatt, glänjcnb*
— afäd)f. gladinöd 'frobmütig*, nbl. glad 'glatt',
anglf. gl'cd 'glänscnb, fröblid)' engl, glad 'frob',
anorb. glarsr 'fröblid), glän3enb': germ. *glada-
für uorgcrm. ghladho- fügt fid) aly uruermaubt
3U aflou. gladukü 'glatt', tat. glaber (für *ghla-
dhro-j' glatt', mcybalb nid)t 'glän3cnb', fonbcrn
@Ia|e
147
glimmen
'fllatt' a[^ btc ©runbbcbcutuiui bcr c\cv\n. Sippe
ju gelten t)Qt. Uniidicv ift Sejic(ntnii ju lit.
glodüs 'glatt anliegcnb' (jn SB?, gliul "fid) an--
fd)mic9en'?). Ta^^n vc\l. ba? flg. 2Bort nebft
gl an 3 eil nnb gleitcit.
maMc d: ml)b. glatz 'ta()Ifopf, ©la^c, topf=
fläd)c*; got. *glatta- für üorgcnn. ghladhno-
(üorgenn. ghladho-): ©laljc alfo eigtl. 'glatte
©tcUc'.
öilouBc 5R. nidb. goloube (fiiTifopicil gloube)
a()b. giloubo 5)1. = afädif. gilöbo, nbl. geloof,
anglj. geleafa (engl, beliefe) '©(aube'. Sagu
glaube n ältev ( Cut()er ) g I c u b e n ni()b. gelouben
(glöuben) al)b. gilouben gilouppen =^ afädif.
gilobjan, nbl. gelooven, anglf. gelyfan gelefan
engl, to believe, got. galaubjan 'glauben',
©nmbbebeutung t)on glauben 'gut()eißen'; gut
glcid}en 2B3. lub geboren erlauben imb loben.
ßlcidb 3(bi. in[)b. gelich abb. gilih (hh) =
got. galeiks, anorb. glikr, anglf. gelic engl. like.
nbl. gelijk. afädif. gilik. Xai fpc^ififd) germ.
2lbj. galika- 'gleid)' ift ^ufantinengcje^t au6 bcr
?)3artifel ge = , got. ga- unb einem Subft. lika-
'Äörper' , beffen ©ippc unter Ö e t d) e befprodien ift ;
bic ßnfammenfe^ung batte eigtl. bie 33ebeutung
'einen übereinftimmenbcn Körper babenb' (baju
and) altpreufj. poligu 'gleid)', lit. lygus 'gleid)').
Tai-' S?ort lik. x\i)t). =lid) al§ jrceiteg Äompo=
fition§glieb ift überall äbnlid) rcicberjugeben ; 3. ^.
roeiblid) eigtl. 'eine§ SBeibc^ 5lörper bnbenb' (cö
ift entbalten and) in ben ^ronom. m e l d) e r, f 0 1 d) e r
eigtl. 'roa§ für einen, einen beraitigen itörper
l)abenb'; bod) f. biefc befonbere). — @leid)en
in 3?erbinbungen raic incine§ gleid}en berubt
auf beut 5Ibi. gleid) unb 3ipar in bcr fd)n)ad)cn
Jyleyion, pgl. nibb. min geliche al)b. min gilihho
'meines @Ieid)en'. — ;@leid)ni§ ''Jl. au§ mbb.
geliclinisse ^■. 9i., abb. gilihnissa J. '2Ibbilb,
3Sorbilb, @leid)ni§'. — gleid)fam 2lbt). 3n=
fammenrürfimg non gleid) unb f am für 'gleid)
roic' ; ngl. mbb. sam same %bv. 'fo, forptc, eben
roie'labb. same 3U einem ^ronominalftamm sama-
'cbenberfelbe', ugl. engl. same. gr. öuöq, ffr.
sama- 'bcrfelbe, gleid)'). — S. (Sleiüncr.
Q^k'tit 3t . für @ e I c i f e ( mic g l a u b e n, g l e i d)
:c. au§ ge = l) 3u mbb. (feiten) geleis ^y. 'betre=
teuer 2Beg', geroöbnlid) ml)b. leis leise 5. '©pur,
©eleife' abb. *leisa in waganleisa 5. '2Bagcn=
fpur': au§ ber unter leiften befprod)cnen alt=
germ. 2B3. lais 'geben' gcbilbet; and) ift lat.
lira '5urd)c' (de-lirare). afloo. lecha '5lrferbeet'
(ou§ *laisä), lit. lyse 'Öartenbeet' ücrraanbt;
pgl. nbb. Jvurdie neben lat. porca 'Slcferbeet'.
gleiten 3tm. mbb. gli^en ai]b. gli^^an ft.
3tro. 'glänsen, Icud)ten, gleißen' = afäd)f. glitan,
iroju got. glitmunjan, anorb. glita glitra (engl,
to glitter) 'glänsen': bie altgerm. 2B3. glit
(porgenn. ghltd) fterft nod) in gli^ern.
ÖJIcinncr ÜJl. '.s:-)cud)lcr' (fo bei Sutber; and)
in Äaifer§pcrg§ .C"^öll. ^örae 1514) jpätmbb. (@erm.
20, 39) glisnere für urfprgl. mbb. gelicbesenapre
3U dlternbb. gleir5en 'fid) perftcllen'. Xie§ au§
ml)b. glihsen gelicbesen al)b. gilihhison 'fid)
üerftellen': eigtl. 'jem. gleid) tl)un' (ju glcid^),
rooneben ml)b. gelichsenen in gleidjer 33ebcu=
tung; ngl. lat. simulare 3U similis.
gleiten 3tm. mbb. gliten a()b. glitan ft. 3tm.
= afäd)f. glidan, nbl. glijden glijen, anglf.
glidan engl, to glide 'gleiten'. Cbroobl eine
Urt)ern)anbtfd)aft ber2Bur3eln non gleiten (ibg.
ghli-dh ghlT-t) unb glatt (ibg. ghladh) fid)
ebenforpenig leugnen löfjt aB bei ©lans unb
gleit5en, fo ift bod) eine fid)ere Seftimmung
bes 3>crbältniffc§ nid)t möglid).
©Ictftöcr m., crft frübnbb. (feit^enifd) 1616
pcr3cid)net) : non bcr (3d}raei3 au§ übernommen
aug fr3. glacier (ogl. 5'ii"ne, ^öbn, Saminc)
ober eber nad) @. 33aift an^ beffen rätoroman.
(Sntfprcd)ung. 3^a§ fd)roci3. @Ietfd)er finbet
fid) fd)on in Seb. aj^ünfterg Äogmograpbep 438
(aud) bei ^cucer--Gber 1.556 Vocabula ..glacies
indurata @Ictfd)cr, mie man in Alpibus uff
ben 2d)nccbcrgen finbet").
©Heb dl mbb. gelit (d) abb. gilid ^. '©lieb,
©clenf (mbb. aud) fd)on 'Dl^itglieb'), bafür in
berfelben ^Bcbeutung meift obne g c = ml)b. lit (d)
al)h. lid 9M. =^afäd)f. lith, nbl. lid (unb
gelid), anglf. liö, got. li|)us '©lieb'. @eraöbn=
lid) beutet man ben gemeingcrm. Stamm li|)u
au§ einer altgerm. 25>3. 1T{) 'geben' (f. leiben,
leiten), roa§ faum möglid) ift, rocil ©lieb
urfprünglid) nid)t auf bie Jüfie bcfd)ränft gerocfcn
fein fann. 2(ud) ntufj U- al§ 2B3. unb -|)u- (für
ibg. -tu-) ali- 3Iblcitung gelten roegcn bcr glcid)--
beb. mit einem m-Suffif gcbilbetcn SBorte anorb.
li-mr '©lieb' — lim '3roeig', anglf. lim engl,
limb '©lieb, 3meig'. Ta^n picllcid)t and) lit.
lemix 'Statur, 25>ud)§' (foroielelas 'grof;,fd)lanf ?).
- 5Pgl. Silb.
ÜJIicbmoftcn $lur. fpätm()b. lidemä^ gelide-
mse^e '©lieb' = afrief. lithmäta, nbl. lidmaat
ledemaat. 2^ic ^cbeutung bc§ jmcitcn Ieile§
ber 3ufammenfei3ung ift nid)t flar (mbb. gelide-
mse^e 5. bcbeiüct 'äcibcc4cingc'); ogl. afd)it)eb.
li|Da-m6t, i^l. liöamöt '©lieber'.
glimmen 3tm. mbb. glimmen ft. 3tro. 'glüben,
glimmen', moju ml)b. glamme '©lut' — glim
'Junfe' (abb. *glimman) = nbl. glimmen: ba-
3U abb. gleimo mbb. gleime '©lübroürmd)en*
(roober ber ©igennamc ©leim) mbb. glimen
@(immeu
— 148 —
&o[i)
'Icuditcn, cjlänjcn', afädif. gllmo 'ölanj'. 2^cm
92l)b. m()b. glimmern cntfinnd)t anc\\i. ^=glimorian
cnc|I. to glimmer. luoju cnc\l. gleam '®(nnj'
(anqV). gläem). 2)ic in bicfcv StiH'c ciU()nItcnc
Qltiicvm. 2Bj. glimm glt-m ift mctlcid)! cvtvcitexl
aiK' einer SBj. gl! (t)c}l. novo, gljä \ilänjcn'),
roojn (iv. x^iapöq 'warm' — x^iotivuj 'unlrmc'
foroic ir. gle ( Qn& @rbf. gleivo-) 'iilänscnö, f(ar'
9c()ören fönntc.
OJlimmcr Wi. (OJictallnamci id)on im 16.
Salu'l). üblid) ,v 5^. tici i^coxc\ %(\üco\a 1530
De Re Metallica S. 134: 3n iilimmcn.
ö(inU)f 5)?. ml)b. glimpf gelimpf d)l. 'an=
gemcffcncc' nttiiic? benehmen iibcrl)auin' nl)b.
gilimpf '5tniicmciicnl)cit' ; baju al)b. gilimpllih
ml)b. gelimpilich 'angcmci'fcn', n)ol)cr bci^ n()b.
2lbo. glimpTlid): jn al)b. gilimpfan m()b. ge-
limpfen 'muicmcficn lein' (ml)b. andi 'nnacmcffcn
mad)cn')= aniilf. gelimpan "fidi.sntraiicn'. Tic
rocftijerm. SB^. limp ift auf5crl)alb öcv Wcrm. in
paifcnbcr 53cbcntnni^ nid)t i^cfunbcn.
0(tt?ern ;')tiii. uihD. glitzern: ^tcratiunm 3n
m[)b. glitzen 'iilän^cn'; ugl. al)b. glizzinön:
3U glcifscn (Ql)b. gli^^an), foroic annl). *glitorian
engl, to glitter, anorb. glitra 'glönjcn'.
©lorfc ("v. m()t>. glocke a()b. glocka (nie
chlocchai ^•.; v(\l. nbl. klok, angif. clugge
engl, clock, anor^. klukka ,'v. 'ölortc': lein
I)eimiid)c& 2l>on, ba al)b. chlocchön 'flopfcn'
nid)t gut ucriuanbt fein fnnn. 2)a§ feit bcm
8. !3rt'irl). bejeugte m(at. clucca — frj. cloche
(ital. bafiir campanai bcrul)t mit ber germ. Sippe
n)Ql)rfd)einIid) auf feit. Ihfprung; ugl. tpmv.
doch ,"v., altir. cloc 5)J. '3d)cllc, (^)lodc' (nrfcit.
kluggo). 2üh bnc' germ. Jl>ort Cucllc Der roman.
unb ber feit. ^Benennungen fei, iit bcvbalb nid)t
n)Ql)iid)einlid), lueil fonft bav Wenn. iBorte, bic
fid) auf Mird)e unb tird)lid)e (5inrid)tnngen hc-
3iel)cn, cl)er felbft erborgt bot; bod) fällt auf,
baJ5 ba-o .Vtontincntalbentfd) fonft feine d)rifllid)cn
ficbnmonc uon feit. Urjin-ung fennt. Xic altfeit. =
roman. Sippe fanb ak- klukka Gingang in^i
@enn.; bie bb. Aormen (fdiiuei.v klukke. nid)t
xlokxej biirftcn crft etma feit s(M) au^ bcm 9ibb.
(3(nglf.) übernommen fein.
(llobcit ottf. mbb. glotzen ; ol)b. *glozz(jn,
got. ^gluttön fcblcn; ogl. engl, to gloat
'gierig blicfcn*, anorb. glotta 'bob"Idd)eln*:
mcllcid)t uruenoanbt mit aflou. gledati 'blidcn,
fel)cn*.
©liicf 3i. mbb. gelücke (fnnfopiert glücke )
9i. 'Wliicf, Zufall'; abb. *gilucchi fcblt: ein
fpcjififd) beutfdiev 2Bort, t>ai burd) önticbnnng
(im 14. C^abrbunbert) ol* lukka in-5 i)iorD.
(fdjroeb. lycka. bdn. lykke) unb alö luck ins
©ngl. (au§ nbl. geluk '©lücf'i brang. 3rocifel=
baft ift oufammcnbang mit lorfcn.
&lude A. '^rntbennc' mit ber 9iebenform
Älurfe inbb. itluffe) ml)b. klucke ju mbb.
glucken klucken 'glurfeu' = nbl. klokken, engl,
to cluck 'glnrfen' (angif. cloccian): roie e§
fdicint, eine onomatopoietifd)e Sippe, bie in ent--
fprcd)enbcn Coutcn and) im iKonmn. cxidieint;
ugl. ital. chiocciare, fr3. glousser (lat. glocire)
'glurfen', ital. chioccia, fpan. clueca 'iönUbenne'.
"i" öhifc, ®uffe iv. 'Sterfnabcl' ein oberö.
®oi1 ; 3. 53. bei Sl^ielanb, Siebe um Öiebe V 7t 1
im leutfd). 5)^erfur 177G, 3, 49, inofiir fpaterc
3(uygabcn Ütabclu 2Berfc21,G3; fd)on finitmbb.
glufe gulTe a- Urfpning bunfel.
t glul) 2rbi. 'glübenb' im 18. Qaljrl). (3. 33.
511. Sd)mibt '^^oet. ^Briefe S. 92. 111) unb fd)on
im IG. vsobvb- nad) 3Beiganb§ 2Bb. bei Öutber
(Daniel l", G) unb 9Jcatl)cfiuy 15G2 ©arepta 104^
be3cugt: 5lblcitung 3U gl üben.
glüljcn ;)tui. mbb. glüen glüejen at)b. gluoen
fd)iü. otiu. = anglf. glöwan ft. 3tn). engl, to glow,
nbl. gloeijen. anorb. gloa 'glübcn'. 5lu§ ber germ.
2B3. glö gle entflammt ferner @lut mbb. al)b.
gluot Jy. = nbl. gloed. anglf. gled (got. *glö-di-)
engl. bial. gleed '©Inf; ferner anglf. glöma
glöniung engl, gloom 'Dämmerung', anorb.
gli'imr 'il^onb'. ou ber germ. !®3. glö gle (auy
üorgerm. ghlä = ghel in gelb) gebort nod) Iit.
zlejä 'Dämmerung'.
öinabe jv- mbb. gnäde genädc a- '®lüd=
feligfeit, ^Uube, .sScrablaffung, llntcrftüt3ung,.s>ulb,
©nabc' abb. ginada a- '.s>erablaffung, 'iDHtlcib,
53armbcr3igfeit, ©nabc' = afäd)f. ginätha nätba
'.viulb, .sMIfc', nbl. gcnade, anorb. ndö ,1. (im
''^Mur.i '^linbe'. ^ür bic iöcbcutung '.s>ulb, .s>ilfc'
:c. liegt ba§ got. ^tif . nipan 'untcrftül3cn' nabc ;
man gicbt ber 2B3. germ. ne[) (au& ibg. ngth)
bic ("»hnubbebentung 'neigen, fid) neigen', um
bie '-öebcutung 'i)?ube' (im !:)iorb.; ngl. ml)b. diu
sunne gienc ze gnaden '3ur Olube') 3U crflärcn.
5(lc-> urucraianbt ügl. ffr. 2Ö3. nfith 'bitten' —
nätlu'i '.s>ilfe, ;*,uflud)t'.
■i- Wncmi d)l 'i^ater' (bialeft.) f. tnön.
(^nomc A. fd)on im IG. ^^sabrb- (3. 58. Il)unt=
epffer ir)83 Onomast. 125), 3uerft bei Ibcopbr.
■•IJaracelfuä (al§ gnomus) geläufig; baber aud)
fr3. gnome = ital. gnomo.
•i- Giorfcl f. unter .s>abn.
(^olb llt. nU)b. golt (<1) abb. gold yi. =
afäd)f. gold, nbl. goud, anglf. oigl. gold. anorb.
jroll giill ifür golfia), got. gul{) 9J. 'Wölb': gc^
meingcrm. gol])a- auy üorgerm. gidto-, roo3U
als urücnüanbt 'öa^ gleid)beb. afloo. zlato =
niff. zoloto au§ *zolto. lett. zelts '@olb' (aui^
®o(f
149
graben
bic ^Bcscidmimi} Silber l)at ba§ ®cnn. unb
©lao. ijcmeini. 5l(-ö ©nnibbcbcutmui bcr 2B,v
ghel, lüoüon @olb (üfli. lit. gef-tas \jclb' unb
ffr. härita 'gelb') eine pai-tijiinale 3(bleitimc3 ift
roic lit. bal-tas 'roeitV rüstas 'bräunlid)' (ogl.
auöj ffr. asita palitd röhita (jyeta (jveta), ijat
'gelb fein' ju gelten; biV:tn ffr. hiranya '@olb'
mit häri 'golbgclb'. 2lHil)rfd)cinlid) l)at aud)
bic Siiipc von gelb unb gli'iben als un3er=
roanbt ju gelten.
©olf 9)1 fpatnibb. golfe: mit engl, gulf an§
frj. golfe. bai" mit feiner roman. Sippe (ital.
golfo, roonad) and) bei un§ im 16./17. 3a()rl).
@olfo) auf gr. KöXcpo«; ifpät köXttoc;) berubt.
(iioubd ,>. im 16./17. 3abi'l). al§ ^esetd)=
nung bcr nenct. ^öootc (ital. gondola) bei un§
betannt mit ber Ximinutiotorm ©ünbelein
(bei ("vrifdilin 1588 Nomencl. .508); bei .'öcnifd)
1616 al5' ©unöcl, in Stielcr» 3citnngc-luil
1695 aiv ©onbel gebud)t. 3" ocitungcn i'tber
ital. )iBerhältnifie begegnet @ o n b e l c i n fd)on 1574.
(lönncu otiu. ml)b. gunnen al)b. giunnan
'gönnen, uergönncn, erlauben' ; alib. afädif. meift
unnan in gleid)er ißebcutung lim 5Il)b. Wl[]b.
$rätcinto--''^räfeny); cgi. nbl. gunnen, anglf.
unnan. anorb. unna. 2ll§ SBj. bat auf @runb
pon got. ans-ts '©nabc' ein germ. uns ans gu
gelten; bann roöre abb. unnan au§ urfprgl.
*unzan *unsan gu beuten unb genn. ansu-
'@ottbeit' (in anorb. äss, anglf. ös) jujugieben;
aud) ffr. asura 'Oottbeit', faüs für *ansuraV
SSgl. 33eitr. 9, 155 unb ©unft.
@offc 5. '©UGltein' erft nl)b., ju gießen;
entfpredicnb nbb. gote, nbl. goot.
t ©öffel 5- 'Juttge @an§' (bei öenj, 2Inmer=
fungcn über ba^ Ibeatcr), aud) ©üffel (bei
£">erme^^' 1778 Sophien^ greife 111 247): nbb.
Siminuttuform ju @an§.
t Q^ote js-. ''^ßatin' ificbenbürg. gut güdi)
mbb. gote gölte a[)i>. gota ,"}. '"^Natin'; baneben
nif)b. göte götte Tl. '^]|3ate'. SBabrld^einlid) finb
obb. *goto unb gota Sofefoi'mcn (ogl. 58 üble)
für ßufanunenfc^ungen gotfater gotmuoter got-
sun gottohter; ugl. bic gleid)beb. anglf. god-
faeder godsunu goddohter glcid) engl, godfather
godson goddaughter: fexTter fdiroeb. gubbe
'@rei§' — gamma '©reifin' (bial. ''^^attn') al§
Äofeformen für guöfaöer guömööer. 2Bic unter
©et) Ott er unb ^atc gu crfeben, gilt ber '^ate
al§ pater spiritualis; ogl. nod) ^^fcttcr.
©Ott m. mbb. abb. got (©enct. gotes) m.
= afädif. nbl. anglf. engl. god. anorb. gu5 go9.
got. gu]) (@en. gudis) '©ott'. Sie Jonn beS got.
unb norö. ffiortcÄ ift neutral logl. '3lbgotti, bai-
©cnuÄ aber masfulinifd) ; anorb. goö 9t. roirb
mciit im ^^lur. gcbraudn. Xic gemcingerm. unb
für ba^ ©erm. d)arafteriftifd)e '!8e5eid)nung guda-
9i. '©Ott' berubt auf iDg. ghu-tö-m, rcorin -to-
bic unter alt, falt, laut, traut befprod)enc
partijipialc 2(bleitung ift; ghu- al§ ibg. 2Bj. ift
ffr. hü '©Otter anrufen' ('^aitij. hutä-): ©ott
in bcr uriurgl. neutralen ©ortform ift bav 'an-
gcnifcne 2Öcfcn'; im iseba bat ^^nbra ba^ ge=
raöbnlidic 33ciiüon puruhüta 'üiclgcrufencr'. Gine
anbcre, aud) möglid)c Deutung non gcrm. gu-5a
'©Ott' fnüpft an ffr. hu 'opfern' an (ffr. hu-tä
'gcopfei't, bcm geopfert roirb'). 35gl. Gbcl in
5tubn§ 3f- ö, 236. SBöbrenb bie Se3cid)nung
©Ott fpc:,ififd) germ. ift, fcblt gemcingerm. eine
58encnming, bic c5 mit ben uenuaubten 2prad)cn
teilte (nur nod) anorb. tivar '©öttcr' — ffr.
devä, lat. deus foiüie bcn gcrm. ©öttcrmamen
Tiwaz = anorb. Tyr, anglf. Ti\valÄ(Sntfpred)ung
üon ffr. devä, '©ott' unter Dienstag). — 3»
©Ott ba^ Jcm. ©öttin mbb. gotirme götinne
gutinne a{}b. gutin gutinna = anglf. gyden,
nbl. godin. 93gl. nod) ©ütd)en.
öottcSarfcr 9}l. glcid)beb. mit Jvricbbof
unb .fiird)bof, ctma um 1.54(i aurfommeub al»
53e3cid)nung für bie oon bcr Äird)e entfctmtcn,
auBcrbalb ber Stäbte unb 2^örfer ncrlcgtcn
(Vrtebböfe. ^n bcr 1. öälftc be§ 16. ^abrb^.
entbrannte ein Streit über ba^ eben auffommenbe
33erlcgcu Der Jincbböfe aui- gcfnubbeitÄpolisei^
lidicn ©rünben; ugl. 2utber§ Sd)rift „ob man
für bcm Sterben flicben möge" 1527 unb ©.
SBicelö Obdormitio Christianorum 2. 5lufl.
1.542 (öar-in ncreinjclt ©otteacfer Sl. 126^1;
ugl. aud) ©eorg ®icclii „!^erid)t Der d)i-iftgläubi=
gen auf bcn Slird)bof mibcr ben nintücn unb
iübifdicn. ©cbraud) bes iivelbbcgräbnu&, rccld)c§
man bcn ©ottc§3(cfer nennet", 9Jleing 1577;
rgl. mfd)art 1590 Catalogus c. 8b „53efd)iniiung
bc6 Äird)bofi:' mibcr bcn ©ortcearfcr burd) ©.
©i^cl". 2^al' SBort flammt mobl au?^ in-otc=
ftantifd)cn Greifen. 9tad) iHciub. Äöblcr.
©ööc Tl. in ber beutigen 53ebcutung feit
unb burd) Sutber allgemein üblid); urfprgl. aber
'^Btlbracrf, i!teiligenbilö' im 15.— 16. 3<Jbrb.
35on 53abber 58eitr. 22, 5.S4 ninunt eine ^mi-
nutiübilöung ju © 0 tt mit ber ^cbcuUing 'Äobolb'
an unb Dcrrocift auf ©ütd)en.
©rab 9?. mbb. grap (b) abb. grab 9?. '©rab'
— (graben 9.11. mbb. grabe abb. grabo 9J^.: ju
nbb. graben mbb. graben abb. graban ft. 3tro.:
= got. graban, anglf. grafan engl, to grave
('grave '©rab'), nbl. graven (graf '©rab'): au§
einer gemcingerm. it. ^crbalroj. grab (Dorgcmi.
ghrabh), öic mit afloo. greba 'grabe' unö grobü
'©rab' urücrroanöt ift; gr. Tpäq)uj 'ri^e ein.
©rab
150
Qi-au
fdircibc' ift it)Ql)rfdicinltcf) fern ju Iioltcn. 3?g(.
©riffcl, ©riibc, öruft, cu'übeln.
®rab ^. o'cit ^xurolby Diction. 16'2<i Dcr=
ücidineti nihb. grät it unb di 9JJ. 'Stufe, (§rab' ;
fd)on fpätalib. grad: aus lat. gradus, luofiev
oud) ital. grado, fr,v gre (altir. grad).
@raf Tl. mlib. gräve (mit ber ^Jebcnfonii
graeve meift nur im $lur.) nhb. grävo giävjo
(auf ber alten j-('vorm beruht im 9?hb. ber (^i(ien=
namc @räf neben C^rafj. 5((ib. grävjo fe^t
ein flot. *grefja ('^efelilenber') norau«, nie(d)cÄ
nadi Sl'co 9JReiier Wot. Sin-. S. TG ''IJom. ^(gent.
JU bem im C^ot. erhaltenen 'Jlbftr. gagrefts '&c--
bot, 53efel)r ift. Taö bebeutunoiäoenuanbte angif.
gird?ba gerefa (autilf. scir-gerefa= engl. slierifT)
ift baoon burdiauc^ t)ei*fd)ieben, ba e§ auf ein
00t. *ga-röbja lueifl; e^ ift eii^tl. mol)! 'Sdiar=
mcifter' äu*röf, a(ib. ruova, anorb. -ruf fstafmf)
',^)al)r. 5lnorb. nnittelencil.) greife '(^raf ftammt
au'S' mnbb. greve (= anbb. *grA)5jo). ^cadite
nod) bie ^cbeiüunii non ® raf in nb(. pluimgraaf
'äßärter beo Aebeitiiebv'', 8 a I s lU" a f aud) © a I j =
flröDc 'S-^ori^efetUer eiuej' Sal.vverfy' (2'cid) =
graf f. unter Tcidi, mbb. lialgräve f. uitter
4c>alle2); audi fiebcnbiUii. iSäd)f. fliegen unb
JBiftri^ I gr«" f '^Kiditer', l)cff. grebe '2)orfDorftanb',
3(ad)en grif 'ounftuorftelier'.
flrom "Ml. mlib. alib. gram 'sovnia, uiunutici,
erjürnt, aufjiebrad)t' --- afddif. gram, ubi. gram,
anglf. gram, anorb. gramr. 2Rit bem got. *grama-
(auö Doriienn. ghromo-i fd)eint gr. xp<^|n«bo(;
'Änirfdicn' (unbxpei^^ö«^, lat. fremo 'fnirfd)e'?)
uroemianbt. "Jlu* bem germ. 3(bj. flammt bie
roman. Siiu'e von ital. gramo 'betrübt'. —
föram 9JJ. al-3 Subftant., fdion m[)b. gram.
9(U'3 gleidicr 2i.\<. ftammt grimm; f. bie§.
(^ran 9)1. 'ein iehr fleincö Wcmidn* fd)on
im IG. ^'sabrl). (j. iö. häufig in 'DJatlicfini?' Sarepta
1562; bei?eugt (in bcn Arembroörterbüdiern feit
Üiebe IGSG gebud)ti: an<- lat. gränum '.Hörn*,
ßbenbahcr burdi ^i^ermittlung bc^:-- fr,v grain and)
nhb. Wrän mhb. (('•krm. 20, 40) gra-n.
(i^ranal l'J. Ciiamelc Jy. an^:i' bem 9JbI.,
roo iet^t garnaal gilt; früher granaal granecl
mit gleidier ^-i^ebeutung.
Wrnnotc a. am Sd)luf5be^ IG. 3öl)rh^.(Wr a
nabe in u. 2i^allhaufcnci.Urieg«manuaIlGlG)ent
lehnt auv ital. (1 . Trittel bec> IG. ^^ahrh?.) granata.
©eleg: 3«ofdicrofd) IGll "iMiilanber II. S2<i.
t Wranb lU. 'Sanb' erit nhb., au-ö bem 9ibb.;
mie 9JJulm (f. bie?' ,^u mahlen, fo gchbit aud)
Wranb mohl .^n einer altgcrm. JP,^. für 'nmhicn' ;
t)gl. anglf. grindan engl, to grind (axi'S' oorgcrm.
SDj. ghrendh. morau6 aud) lat. frendo 'fnirfdie'i.
öraniiCA.''Hürfenborftebe^Sdm)eine^,^Uiren:
flad}el' mhb. gran grane ^•. 'Spi^e be§ .'oaarcS,
iöarthaar an ber Cberliiuie, ©rätc' (Ic^te 33e=
beutung hat ©ranne nod) bialeftifd))ahb. grana
'Sdnuirrbart' = anglf. gronu, anorb. gron
'Sdmurrbarl' = fiebeubürg. grun'Sdmurrbart'.
5Iuf bem bei 3fibor bcjeugten got. granö berul)t
fpan. grena 'üern)orrenc§ .söaupthaar', afrj. gre-
non '33art ber Cberlippc unb be§ ÄinncS'. 2)ie
genn. Sippe ift urpermanbt mit altir. grend,
gael. greann 'Sd)nun'bart' unb 'ftruppigc§
.s>aar'. ©. ®vat.
t ©rttusi Tl. 'Sdiiff^Mdinabel' mhb. grans
Tl. 'Sdmabel bey i^ogclc-, Sdiiffe^fdinabel' ahb.
grans granso 'Sdnffyfd)uaber ; ben übingen
beutfd}en2}ialeften fehlt i)CiÄ blofi oberbcutfd)e2Bort
(fpnoniim Sdi neide bei ©oliuy 1582 Onomast.
192). Urfpruug buufel; S^nnfyx @utt. 176 oer=
glcidit aflop. ruff. gran! '(^de'.
(irtMjfcu ;Uiv-, crft nhb.; mahrfdiciulidi ur=
permanbt mit ber Sippe pon ©arbc unb mit
engl, to grab unb to grasp 'parfcn', ffr. grbh
'greifen', lit. grüpti 'raffen, padeu'.
(iiroö 9f. mhb. ahb. gras dl. = afäd)f. nbl.
gras, anglf. graes (gsers) engl, grass '(§ra§',
got. gras 9?. 'itraut': eine gcmeingerm. unb
fpejififd) germ. ^ejcidmung. I^a^n mhb. gruose
(got. '''grösaj 'junger Iricb, Wrün ber ^^-^flan.^en':
UHihrfdieinlid) ift i>av s in bicfcu SBortcn ableitcnb,
fobaf; germ. gra- (in grün unb engl, to grow)
= porgcrm. ghra bie SBj. märe; pgl. gr. xöpTo?,
lat grämen '(^ra§'.
grafficrcn otm. feit C^eupolbö Diction. 1620
unb Sticlcr-ö ;')eitung'-Muft l(in5 per.^eidniet unb
1G17 im Icutfd)cn 9JJidicI a|y mobifdicy Arcmb--
mort pcrpönt, aber fdioii bei Öuthcr bcjcugt:
am- miat. grassari 'muten'.
grnfiHrf) 'Jlbi. ,ui früh nhb. graf;; bicS au§
mhb. gra;^ 'mütcnb, jornig', rooju ba'^ Ülhb. nur
ba§ %bv. gra^?o 'heftig, fcl)r' bcroal)rt; got.
*grata- fornic (Sutfpred)ungen in bcn übrigen
Tialcflcn fehlen. Wot. gretan 'meinen' (mhb.
grä^^eni uurb pcrglidicn.
Wrat Tl. - Wrötc a. mhb. grät Tl. ';Vifd)=
gräte, Wranne an 'Jibrcn, ^Küdgrat, ^ergrürten';
im 9Jhb. hat fidi bav mhb. SBort nad) ben Se=
beutuugcn gef palten. Xa ©ranne '5ihrcnftad)cl'
bialcftifd) aud) '©rate' bebeutet, bürfen beibc
mohl auf eine gcmeinfame SBj. gra- 'fpil;, borfiig
fein' utrüdgcführt u'erben.
flrau "^(bj. mhb. grä ahb. gräo (*piur. mhb.
ahb. gräwej = nbl. graauw, anglf. gr;eg engl,
grey gray, onorb. grär 'grou'. Urfprnng unb
■Öc.^iehungejt laffen fid) nidit roeitcr sitrürf pcr=
folgen; anglf. gr;i'g aiii gräga-roeiftfürahb. gräo
auf eine ©rbf. porgerm. ghreghwo-? ghreqo-?.
©uäiief
151 —
6Jrie§gram
Q^räüd 5)J. m[)ö. griul griuwel SR. 'Sdivccfcn,
©vaucn, ©räitcr (^ nbl. gruwel): ju ijvaucu
iul)b. grüwen %iraucn, iivaufen* nl)ti. ingrüen
'fdjaubcrn'. Düju nud) nl)ö. lU-aufam mt)b.
grövvesam 'Sd)rcrfcn cvvcijcnb' — gviüilid)
in{)b. griuwelich. 2)ic SBj. grü 'evfdjrccfcn' fetjlt
bell iibriijen alti^erm. 3^ialeftcn. S. @vau§.
6JrniU)C a. crft fvül)nl]b., im 15. 3rt{)vf)- ift
bieSiiü^iniucnfctuuuj isgrüpe '.öaflelfonr bcjciujt.
2)a3U fdjiucb. grcBpe grjupe 'Sdirot', fotuic ruff.
krupa. afloü. krupa 'Ävumc*, fcrb. kniba 'i^agel,
©raupen'. 2Bal)iid)einIidi ift hai-' flao. ©ebiet
bie ^öcimat be» SBovtcy, ba» üon Sdjlefieu imb
Dberfadifen an§i oorbranc? (bafür in C[treid),
©tcicnnarf unb J-ranfcn öcrfte).
@rnu§ d)l. iu()b. grüs 5Ui'(^rauicn,6d)rerfen':
gu ijvaufen inljb. grasen grinsen q1)ö. grü-
wisön griisün 'Sd)rcrfen empfinbcn': ntittclft
bcr alten 'ilblcituuii-isön au5i3i\v grü, f. ©räucl,
n)o aud) ti rauf am be[)anbe(t ift.
©rttuft Tl. ans, m()b. grü? f. ©rief;.
©reif 93t. m()b. grif grife al)b. grif grifo Tl.
€)b 'öa§> Söort auf üftlid)em SBege vox bem 8.
3a(}rl). (bal)er f axi-$ p entftanben) auv @ried)en=
lanb übernommen muröe, ift frac(lid); iebenfady ift
gr. TpüijJ '©reif (2t. Tputr; u in bii3antinifd)er
unb neuerer 5(u§fprad)e als i; oijl. !i*eier) aUS
Ieöte§ Cueüiuort für ©reif an3ufet)en; f. auc^
2)rad)e unb opfern. 58cf. burdj bie Sacjen
oom i">cr3og ßnift mürbe ber Söogel ©reif in
2)eutfd}(anb populär (nid)t and) bei ben übuijcn
©ennanen). 3tud) im 9toman. I)at er c3leid)e
^Benennung: ital. griffo griffone, frj. griffon
(rool)cr nbl. griffoen, engl, griffin). 2Bal)rfd)einlid)
iftbal)eral)b.grifomitbiefenroman.(Sntfpred)ungen
auf ein bem qx. SKort entftammenbe§ lat.
griphus gripho jurücfjufüliren; ogl. nod) altir.
grif. 2)a übrngeny ber ©laube an fabelljafte
SSögcl, bie 'DD'Ienfdicn entführen, cd)t germ. ift,
fönnte ein genn. *gripo 'Grgreifcr' (ju greifen)
mit jenem tpött- gufammcngefloffcn fein.
flrcifcit ml)b. grifen at)b. grifan ft. 3tiü- =
afäd)f. gripan, nbl. grijpen, anglf. gripan engl.
to gripe, got. greipan 'greifen, faffcn' : ein ge--
meingerm. 3tro., roorauS frg. gripper 'ergreifen'
unb griffe '5?ratle' entflammen. 2üif5erf)alb be§
©cnii. beftelit eine oerroanbte ibg. 2Bj. ghrib in
Ut. greibiu (greibtij 'greifen' unb lett. griba
'!ffiille' — gribet 'mollen'.
ßrctnen S^m. ml)b. grinen al)b. grinan ft. 3tn).
1ad)cnb ober roeinenb ben Tlxinb Derjiel)en,
mun'cn, tnuiTen', rcoju ml)b. gönnen 'fimid)en',
engl, to grin 'greinen' — to groan (anglf.
gränianl 'ftöbnen, gnnfen'; baju grinfen.
2(u§ ber altbeutf dien Sipye flammt ital. digrignare
'bie 3dbne fletfdien'. ©erm. gr! porgenn. ghr!
läfjt fid} fonft nid)t nad)iueifen (ffr. hri 'fid)
fd)ämen' ?).
ßrci^ 3(bi. mt)b. gris; ogl. afödjf. (bem
.söclianb fremb) gris grisil 'grci§', nbl. grijs
'grau'; baju ©rei§ ml)b. grise '©reiö'. 2tu§
bem feiner 33orgefd)ic^te nac^ unaufgeflärten
beutfd). 2Bort, ba» ben übngen germ. Sialcften
fcl)lt unb uom ''Mi). in§ .s^b. üorgcbrungen ift
(aud) in bie oberb. Tla.), entfprang bie roman.
Sippe Don ital. griso grigio, frj. gris 'grau' (ital.
grigio üu§ got. *greisja = mlat. griseus 'grau').
Qvcü Uhj. ml)b. grel (11) 'raul), ^ornig' ju
ml)b. grellen 'laut, oor ^oxn fd)rcien'; im SIbb.
nodi fcl)lcnb; pgl. anglf. gryllan 'fnirfd)cn, greÜ
tönen'. 2)ie Sj. unb fonftige 3}ermanbte finb
unbcfannt.
Okcmpclmarft Tl. 311 ml)b. grempeler 'Iröb=
ler, Äleiulidnbler — 'grempen' Äleinl)anbel treiben,
tröbeln'; bieö 3U ital. comprare (mit umgeftelltem
r crompare) 'faufen' — compra 'Äauf*.
örcnfinßSDI 'bie$flan3epotentilla anserina'
auä glcid)beb. ml)b. ahb. grensinc: 3U ml)b. grans
'Sdinabel', f. ©ran».
©rcnjc 5. (baier.=öftrcid). granitz gränitz)
fpätml)b. greniz grenize 5-, ba» im 13. ^ifj^b.
im bcutfdi. Orbenelanbc aufgcfommcn ift, aber
crft burd) 2utl)er gemeinbcutfd) mürbe (Öutl)er§
©ren3e roirb in ben oberb. Sibelgloffaren 2lb.
'^I^etrnö 1522 ff. mit „©egnp, Umfrei»", bei Jl)om.
2Bolf 1523 mit „(Snbe, bar ein Sanb feliret" über=
fegt). 3)erein3elt im 16. 3al)i-"b- ©räni^e (3. 58.
tgib. ^llbertinu» 1601 ber Hneg»leut 2Bccful)r 28,
5nbci1inu§ u. a. fd)rciben fonft aud) ©räini^e):
aibi poln. ruff. granica, bölim. hranice. ®al
l)cimifd)e SSoit für '©rcnsc' ift Tlaxt (im
16./17. 3al)i'l)- bafür pielfad) O^rontier).
(Greuel f. ©räuel.
©riebe (baier. ©reubc) ?y. ml)b. griebe
(baier. griube, fdimeig. grybi) al)b. griobo griubo
Tl. 'au§gclaffcner Jettroürfel' (al)b. baSfelbe
SBort aud) 'iHöftpfannc' V) ; entfpred)enb anglf.
greofa engl, greaves 'lalggrieben', fd)rocb. gref-
war; faum ftcl)t g in biefem SBorte für ^röfiy
ga-, ge = , fo bafj man an bie 2B3. pon al)b. gi-
rouben 'röften' anfnüpfen bürfte.
©riebS Tl. 'Äenigel)äufe be§ Cbftc§' ml)b.
grobi? grübi? (aud) 'iftel)lfopf'j, mo3u bie bialeft.
^Nebenformen ml)b. grütz (gürbsi) — n^b.
©ro^cn. il[]h. *groba? *grubi? fel)len, il)rc
53ilbung fd)liet3t fid) an al)b. oba? 'Cbft' foroie
an ml)b. ebi? ebitz 'ilerngel)äufe' foirie an nt)b.
'-Bu^en neben fd)iüei3. böki an.
©rie§gram Tl. mbb. grisgram Tl. 'ba§
3äl)nefnirfd)en': 3U ml)b. gris-gramen -grammen
®rte§
— 152 —
0^o§
ai)^. grisgramön gristgrimmön 'mit ben 3ä(incu
hnrf(f}cn'; t)iil. anglf. gristbitung '3äl)nctiiiiid)cn'.
Tic crftc 2Bortfilbc flcl)t für grist-, luoburdi aber
bic S?ovciefdnditc bcy SBortce ntdit flavcv m'xxb.
ÖJricfe 55h1i\ m()b. giie^ (grii^i W)l '3anb^
torn, Sanb, iticv'; bic nlib. $*cbciminfl bci^ccinet
im 9Jl()b. iiod) nid)t (bod) iiultinbb. grie/^mt-
'grob gemabicncy ÜJlcl)!') al)^. grio^ 9[Ri)i. 'Sanb,
Äie§' = afäd)f. griot, angli. greot 'Saab',
anorb. grjöt 'öcitcin'. 5lut bcv altbcutjd). ^c=
bciitung bicjcv Bnn^c bcvubt ital. greto 'ftcinit^cv
Ganb bc^j Ufcvv'' unb fvj. gri-s 'Sanbftcin' —
grele '.sSagcl'. Tic ndb. '-öcbcutunoi fdilicnt fid)
an bic nalic ucmmnbtc 3iiH'c öon ®rü^c an.
e^riffcl Ü«. rnlib. griffel Q()b. grifiil Tl.; roic
;i">Qltcr ju baltcn, fo (Griffel jn greifen?
SJfrj. graffegreffe '©riffd' nötigt an Uutgcftaltiing
oon iiuitlat. graphium (gr. Ypu'pio'v) jn bcnfcn.
;;uiaunncnbang mit bcr gcrm. 2Bs. grep 'graben'
in fdinieb. urgrcL'pa 'auvbölilcn' aid)it)cb. anorb.
grop '03nibe', nbb. C^riuuic ''Jiinnc' ift nn=
roal)iidicinlid).
Q^viüc (V- inl)t>- frtrille a[)b. grillo Tl. mit
frj. grillon =; ital. grillo : au§ Iat.=gr. TpüX\o^
*.f>cufd)rcc!c'. Tcutfdico Snnomimon f. unter
."öcimd)cn.
t (iriUiricrcii otm. eine uon mfdiart nnb
3Jiofd)croidi \V,-12 "i^Miilanber 12 ;i7s unb Stopiie
172!S (^cb. 11 l^is, gcbrauditc, ncuevbing§ oon
(Soct()c aufgegriffene 'ilbleitung gu 0) rille.
©rinittfic Ty. ben iyrcmbuiörterbüdicrn be§ 17.
5i[ol)rl)C^. nod) fremb, um 17« i<) entlehnt axhS gleid)=
beb. frj. grimace, in Speranbe^o .öanblcrifon
1720 a\v grimace gebud)t (bafür nod) um 170(1
ältcrev" Wr anlangen, g. i^. bei Stieler UiUl).
grimm "M'\. nilib. grim grimme abb. grim
grimrni 'unfrennölid), fdirccflid), roilb' (mosu
grimmig ml)b. grimmec ai}b. grimmig) =
afäd)). anglf. grim (mm) engl, grim, nbl. grim-
mig, anorb. grimmr, got. *grimma- : mit gram
JU SQ?,V grem (: gram). — ©riuim Tl. au§
ml}b. grim (mm) Tl.; «gl. nbl. grim.
(ijrimmcn ^Ji. (in Saud) grimmen) ml)b
grimmi- Tl.\ bagu crfl nbb. Wrimmbarm.
Wrtnb Tl. mbb. grint (d) abb. grinl Tl.;
luobl ibentijd) mit fdnueig.o'dnüöb. örinb 'ilopf
(2)afi)pobiu!o irdo überfcBt lat. capito mit „(9vof5=
grinb, bcr ein gron .öauiit bat"), ba^ mit lat.
frons fronlis 'Stirn' urucnuanbt jn fein fdieint.
,"Vür '(^rinb' gilt in bcr ^T^bciniironing fressm
(bei (5racMn. 'JUbcrnv- freissum. nodi bei 'Jlbclung
^raiffam).
orinfcn otiu. mit ablcitcnbcm s aw^ mbb.
grinnen 'fnirfdicn' ; f. greinen.
(^rijjpc 7\. crfl nbb. au^i gicidibcb. frj. grippe.
flrob 5lbi. mbb. grop i^b) gerop abb. girob
grob 'bicf, ungcfd)icft, unfein'; ogl. nbl. mnbb.
grof 'grob'. Tic TciUung bcJ SBotlee ftcbt nid)t
feft, ipcil c§ in ben übrigen Tialcften feblt ; nn=
fid)cr ift, ob luirflid) ouiammcnfeljung mit ge-,
got. ga- norliegt; fally got. *ga-hruba- bic ®runb=
form märe, bliebe oiifnmmcnfc^ung mit anglf.
hreof. abb. riob 'scabiosus' bod] fvaglid).
©robian Tl. eine glcidijcitig mit (^robität
auftretenbc fomifdic ÜBortbilbung lat. grobianus
auä bi""ii"iftifd)cn .Streifen, fdion burd) ba§
IG. :3abrb. allgemein üblid) (ügl. Sd)eibt^
Grobianus 1551 ).
t ©robität Tf. fomifd)c SBortbilbung bc§
IG. :^'sabrl)ö., oft bei Sdicibt 1551 Grobianus 35.
1068, 1731 (barnad) grobitätifd) bei ^-ifdiart
C^arg. ; aud) .s>ajeniagb S. GU). ^ibnlirf) gcbilbct
(Sl)rbartät -^Muff u. Äablcnberg S. 148, äicbe =
tat bei £>. öubmig. S. aud) 2Ilbcrtät.
@rog T}. axi-:-' bcm gleid)bcb. engl, grog im
10. oöbi'b- eiulcbnt; frübcr bafüv '•^.hinfd).
i^voii '))l. mbb. (14. oubvb-) grolle; baju
groUcu otiü- Jti i"bö. griillen 'böb'icn, fpottcn';
ugl. anglf. gryllan 'fnirfd)en', mittclcngl. grillen
'ärgern' ?
(VJroftftcit Tl. mbb. gros grosse Tl. : mit frj.
gros ital. grosso '(Sirofd)cn' (mlat. grossus 13.
oabrb- öolb= unb Silbcrmünjc) roman. grosso
'bid'; mie mnbb. grote (baran§ engl, groat)
'®rofd)en' gn nbb. grojj.
©rofi^ C^roö ^JJ. '.i^auptmaffc' (bc^i .öccre§)
ein milit. ^ebnmort bey 17. ^ab^bi?. (in Gtielcr§
;5citnngv>lnft 1G95 oer3cid)net) = frj. gros 'birt'.
öirof? '- ^1?. 'jmölf Tu|5cnb' ben grofjcn nbb.
ÜBörtcrbiubevn uor 'Jlbelnng allgemein nod) fremb,
in bei 1. .^^älftc bc'? IN. oflbi'bv- in taufmännifd)cr
Jdittcratur geläufig (g. iJ3. 5}larpevgcr 1702 .ftanff==
manu'ömagagin 3. 557) unb in ben ,lrcmbuHn1er=
biubern feit 3panutiu5 1720 t)er3eid)net. 2)a§
3Bort ift am 3d)luf? bc§ 17. 3abrb§. »on ben
^JJieberlanbcn am (ugl. nbl. gros '@rof;') nad)
^Jiicberbeutfdilanb rovgebrungen, mo e§ uolfvüblid)
ift; feit bein '-i^vcmifdjcn fi^örterbud) 17G7 mirb
C'o für ^Jiicberbeutjd)lnnb allgemein bezeugt (unb
gmar mit öi; '^(bclnng bud)t co bann (mit ö,
mcld)e '^hiyfprad)e anf '^Inlebnung an örof5 =
bnnbcrt bcrubO. ßö fd)eint mit ben frg.^nbl.
.'öanbelsibcäicbnngcn gu unö gctommcn gn fein
an-j glcid)beb. frg. grosse, ba§ für '144 Stüct'
fd)on im IG. Zs(il)xi). begeugt ift (eigtl. mobl
grosse douzaine).
flrofi 5lbi. mbb. abb. grö^ = ajäd)f. grot,
nbl. groot, anglf. great engl, great: ein fpcgififc^
meftgcrm. 5lbicftio (mofür got. mikils, abb. mihhil
mbb. michel, bah im 15. oabrb. abftirbt; = gr.
@ro^{)nnbert
153
grunsen
lne-fcjtXri 'groü'). ij-üv ta^) oorauäjufc^enbe got.
*grauta- (uoviicvm. ghraiulo-i fc()lt aufjcrfialb
bc§ ®cnn. ^öcjiclmiio. 2at. grandis fnnn bc--
fonbcvy iücc(cu bc§ iicvm. au niclit urucntiaubt
jcin, ct)ev lat. rüdus raudus l1J. '(5v3fhunpcn,
gcrbröctcltc^ Ocftctn' unb rüdis 'rof)'.
©roftf)Uubcrt 'Je. 'bitobc3iinale§ 4"*unbert' (120
©tücf) ooit bcn 2cnfoovapl)cu fett ber 2. ^älftc
bc§ 18. Csnln-li'l i5löcluna, Gamiic) ocvsctdinct
(cbcnfo lüic & v o n t a u f c n b '12« M )' ). 2}a§ 2ßort
bcgccinct fdion in 9iic. 2^ctcr-o Arithmet. nova
.f>ambuvn IGö-l („ein (Svof5l)nnbcrt ift G Steige
qI§ Bretter, 2)iclcn, ffiagenidiof;, Satten, ^ofcn,
SBaanülfc, Sd)nüen, Dindicn, Älippfijd), fefe
uftü."). Äöbcl 15.32 9icd)ncn nnb 3?ifiercn S. 120
fcnnt cinfadie§ bnnbevt für '12()' im ©tod=
fijdilicinbel (äbnlid) 6oIeru§ 16.56 (Jeconomia
6. 826) unb J-vicfe 1658 D^cfcnfonft <B. 174
fcnnt bunbert '6 Stiege, 120 3tüc!' bei Tielcn
Satten, ©varrcn ufui. (baö (Svot;taufenb begegnet
nod) legt in Sübed beim lovfdanbei). 2::cr i^erb
bicfer bnobcjimalcn Diedmung fd)cint bic beutjd)c
©ecfüftc 3U fein. Sl^icie oädinng üon ()unbcrt =
120 ift uvgennanifd) (anorb. ()ief3 e§ tölfroett
liundraö im (Sgf. jum rein be.nmalen .sMmbert
tircett hundraS) unb ift fi'ir (Snglanb, roo e^^ long
hundred beifit (audi für ÜBales im Äi)mrifd)en),
bejcugt unb für bic ©otcn.
©rofentuttcr 3'. ~ ©ronoatcr dJl. erft in
ber nt)b. Sdjrtftfpradic üblid). Xa^ ai}h. Si)no=
ni)mon f. unter 21 bn; nod) je^t befteben im Cber=
beutfd)cn ju abb. ano ana gebörigc Si)noni)nta;
fc^roäb. eni ela äla Tl. — äna g-., öftreid). senl
Tl. — änl 5., tirol. nena nendl Tl. — niina
nündl 5. Qm J-ränf.^i^nncberg. gilt herb (=
.t)en'(ein) dJl. — frela fräb g-. (= ^räulein),
aud} in ©oblenj unb Sibcinbeffen herche Tl.
unb fraucha J"- 3nt Dbcrbcff. übenüicgen
(Sltcruater unb (Sltermutter ((Süer), im
9f{beinfränfifd)en idtuatcr, im iTtieberlabngau
aud) awwa Tl. (ju got. awö J., lat. avus Tl.),
im SBcflföI. bestefaar bestemöar. SBäbrcnb im
Obcrbeutfd)en fomie im .öcffifdicn ©rofjDatcr
unb @rof5muttcr nidn oolfs-üblid) finb, berr=
fc^en fic al§ cinbeimifdi in bcn größten Xcilen
rton Sfiiebcrbcutfd^Ianb (braunfd)rocig. Trötafäar
•fTOtmuör, vommer. grötfadr grötmödr) unb
in Ibüringen (Jcm. aud) @ruf;d)cn); bodi
»gl. audi alcm. (^Babenj grosele. ©iebenbürg.
grüssfiiatr Tl. — grüssn J-. bemeift, baB nor
ber 2lu§raanberung ber Siebenbürgen au§ ber
beutigen S^beinproüinj im 12. 3Qf)i^b- bic
neueren ^Benennungen aufgefommcn finb (roobl
am ^Diittclrbcin, nad) bem 23orbilb oon frg.
grand-pere grand-mere, oiellcid)! im 11.12.
Sluge, gttjmologiicfiel Söövtcrbucf). 6. 9(ufl.
Sabrb.) ; 33e(cgc treten erftfeit bem 15. ^abrb. auf
(bei Sutbcr ©roftüatcr unb grof?c Sßatcr).
Oirottc iv. im 5(nfang bc§ 17. ^"^sabfb^- al§
©rotta ('^Mur. (S rotten) entlcbnt au§ ital.
grotta; ißelcg Auntcnbad) 1628 Archit. Mihi.
33. 47. S. ©ruft unter ©rube.
©rotjcn f. ©ricb§.
(Bnibc 1y. mbb. gruobe abb. gruoba [y. =
got. gröba J. '@rubc, .'ööble' (engl, groove) :
ju graben. £b ©ruft a: baju gebort, ift frag--
lid) ; mbb. gruft a()b. gruft fönntc formell smar
red)t roobl ju graben paffen, roie grübeln
binfid)tlid) be§ 2,sofali5mu§ jeigt (oereinjelt aud)
nbb. ftruft 3. ^. bei ©oliuö 1.582 Onomast.
16, Tlid). öcrr 1534 2ic nero SBelt 99a i). %bcv
bay ^cblen in bcn übrigen altgerm. Sialcttcn
madit (intlebnung an?-' ber roman. Sippe uon
ital. grotta, fr^. grotte \s^öblc' (roobcr aud)
©rotte, erft nbb.), bic auf früb mlat. grupta
igr. KpÜTTxa) bcrubcn, roabiidicinlidi.
grübeln otin. mbb. grübelen abb. grubilön
'bobrenb graben, genau nad)fox-fd)en' ; c» gebort
fid)er ju SBg. grab 'graben' (ugl. engl, to grub
'nadigraben').
brummet yi. mbb. grüenmät gruonmät yi.
'©raÄ, rocld)e§ grün gemäbt roirb, i)iad)bcu';
pgl. dTiai)b.
grün 2{bi. mbb. grüene abb. gruoni 'griin,
frifd)' = afädif. gröni, nbl. groen, anglf. grdeni
grene engl, green, anorb. grdenn (got. *grö-ni-)
'grün': mit Suffiy ni abgeleitet au§ ber germ.
2B3. grö 'road)fen, grünen' in mbb. grüejen
abb. gruoen 'grünen' = anglf. gröwan engl, to
grow 'road)fcn' , nbl. groeijen 'road)fen , gc=
bciben'. Saju ©ra§ mit feiner Sippe.
GJmnb Tl. mbb. gmnt (d) obb. grünt (t) Tl.
= nbl. grond, anglf. gründ engl, ground '©runb',
anorb. grund '2Bicfengrunb', grunnr (au§ grun-
{)us) '©runb bcy SDIcerc»' ; got. grunduwaddjus
'©runbmaucr'. 7^nx gcnn. grundu- au§ por=
germ. ghrantu- (mit t roegen anorb. grunnr)
feblen auficrbalb be? ©erm. 33erroanbte.
t ßrnncln %\xo. 'grünen' (©oethe, SBcftöftl.
3)ipan SSerfc 6,26.290) = grüne In (3- 53iofen,
iRitter 25>abn, XVII. Ülbcnt.) gu grün gebilbet
lüie ölte In 'alt roerben' ju alt.
©rünfjjon Tl. fpätmbb. grüenspän Tl. wai)
mlat. viride Hispaniun, roonad) audi 'tic& gc=
roöbnlid)C mbb. spängrüen 9?. '©rünfpan'.
grunjcn ^\xo. mbb. abb. grunzen (abb. *grun-
nazzeni = engl, to grünt (mittelcngl. grünten);
^ntenfipum ju mbb. grinnen, anglf. grunnian
'fnirfd)cn'. 2;er ju ©runbe liegcnbc SBoitflamm
ift roobl onomatopoietifdi, roie bic lautücrroanbtcn
lat. grunnire, gr. TpuZieiv oermuten laffen.
20
grufcln
154 —
&üiä)tn
1 8nifeIn3tn'-ei'ftn^b.,3ntenrio ju g raufen.
@ru^ Tl. inlib. a()b. gruo^ dJl. = nbl.
groet. ItüiU tjrÜBen mlib. grüe^en (grüetzen)
af)b. gruo^^en (gruozzen) id}ir. o^'U- 'nnrcbcn,
an)pred)cn* (audj in fcinblidjcv 3(bi'id)t, 'an--
grcitcn') — anorb. grceta, anglf. gretan engl,
lo greet 'gtiinen', nbl. groeten. aiäd)]. grötjan
'anreben'. Tlan bcnft an '3lb(cttung ju ber ibg.
2Bj. ghar in gv. xaipuj.
öirütjc Jy. nilib. grütze '©rü^brct' al)b.
gruzzi (rooder ital. gruzzo '.s^aufe -jafammcn;
gcn-agener Xingc'); ügl. anglf. gryt — grytt
engt, grit — groat (au§ anglf. *grota ober
*grotuV), anorb. grautr, nbl. grut gort '©rüfec'.
SIus' bem 5Iltbcutfd). entflammt bie roman. Simic
oon frj. gruau '©rütie. ou ®rüfec gel) ort
auf5er ©rief; nodi ml)b. grn? '5lorn'; balier
baxi 'ilovn' al§ (^runbbcbcutung bcr gcrm. 3!Bj.
grut gelten; bicriii ftimmcn al^ urucrmanbt lit.
grüdas 'Äorn', afloo. gruda '3d)o(Ic'. fumr.
gro '©rieö'.
surfen Stro- in^)b. gucken gucken 'neugierig
fd)auen'; ba§ 2Boil feblt bem 5(l)b. foraie bem
3Iltgerm. i'ibcrbamit. lliiin-ung bunfel.
Wuitorrc a. feit Siicranber 1720 gcbudjt:
au§ fiHin. guitarra. Cuclle tat. cithara. 3"
Cberbancrn batür ouiu geige.
üiuItJcn 9Jt. ml)b. gülden guldin 9.1i.: eigtl.
'bcr (Sülbcne* (ergänje 'Sdiilling') 3U ml)b.
guldin 'golbcn'. 2)a§ ^eblcn bc§ Umlaut§ oon
u ju ü ift bem älteren Cberbeutfd) gemäf; (fdnuäb.
©iilben .
05unbclrcbc Jv- inl)b- gunderebe; auffällig
ift bie 53ebeutungSabtt)eidiung in al)b. gundröba
'5{l)orn'. Cb ju al)b. gund (gunli 'Giter, ©ift*,
anglf. gund, got. gunds 'Gitcr"^ 3)ann bc=
beutete t)a^ ©ort '©iftranfe' (f. Siebe): bie
©unbelrebc luurbe al§ .'öeilfraut gcbraud)t.
(ijünfel '^)l. erft nhb., umgebilbet au§ lat.
consolida. „mcldien ''JJamcn bie älteren iVräutcr:
fammlcr allen SBunben beilcnben ^flanjen bei=
legten".
Wunft ?. ml)b. mnbb. gunst m?^. '2Bobl-
rootlcn, Grlaubniö' für *gc-unst ju al)b. gi-
unnan 'gönnen'; bafür] al)b. unst J^. (ml)b.
and) gund; ngl. anorb. ofund '5tbgunft'); ältefte
(Vonn nbb. ansl — got. ansts, anglf. ^'st '©unft' :
germ. 2I?v ans unter gönnen.
Wurßcl A. mhb. irurgd al)b. gurgula %.:
ouffällig frühes l'ebnmort fugl. .Uöriicr) au^i
lat. gurgulio. bae ein bamit uruenuanbtcS ed)t=
germ. 2Bort ncrbrängtc: al)b. querchala quercha,
anorb. kverk 'Gurgel'.
©urtc d- crfl frül) nbb. (im 17. ^sa\)xl}. tnit
bcr ÜMcnfonn 2tiurfe 5(uiurfe; fo aud) Sü=
berf. agurke, 53rem. angürke, öftrcid). omorken).
J^ac' 2Boi1 ift com öftlidicn Üticberbcutfdilanb
feit etiua 15<X) (ßl)i}träu§ iiav- 117 augurken;
^ot]. ,"vveigiu§ 1579 Quaestiones Physicae 839
„©urfen ober ^lujcrn"; .s^eluig 1611 Orig.
Dict. Germ. 3. 148 ©urfen) t)orgebrungen
unb finbet fid) fd)on bei JHi)ff 1544 6.onfectbüd)=
lein 531. löG (entfiircd)enb nbl. agurkje, engl,
gherkin 'flciuc ©urfc', hän. agurke): al§ ur-
fprgl. *agurike entleljnt am poln. ogurek, böl)m.
okurka ; bicfe leitet man auv bem fpätgr.
d-pfoüpiov 'JBaffcrmclonc' ah. — ^sm u)eftlid)en
Cberb. (aud) Sd)iuab. SBetter. unb .'öeff.) lüirb
ftatt ©urfe Auf um er (fübbcff. kumr, ßoblenj
unb '31ad)en kumkumr, ^cürnberg Sümerling)
gcfagt. 3>on bcn 2Börterbüd)evit bietet OJlaaler
l'M (£ucumrcn, .s>cnifd) IGKJ „©urt'en ©ur=
d)en 'Jlugurifcu". 3Säl)rcnb in Ibüringen 6u =
cum er unbefannt, ift in .Söeffen unb am 9il)ein
©urfc nid)t t)olf§üblid). !ögl. uod) öftreid).
umurke '©urfc', fiebenbürg. audrenk.
@urt Tl. ml)b. gurt (in 3ufa"i"ie"fcÖiingcn
über- umbe- under-gurt): ju gürten ml)b.
gürten (gurten) abb. gurten gurtan = afädjf.
gurdjan, nbl. gorden, anglf. gyrdan engl, to
gird: bafür got. gairdan ft. 3tm. 'gürten'. 3"
bcr bicrin crbaltcucn SB3. görd (^räf. gerdan
gurdjan) gebort and) anorb. garör '3aun um
ba§ ©eböft', afloo. gradü 'SD'Iauer, ©tabt' (f.
03 arten unb lücgcn ber ^ebeutungycntiuicfclung
f. 3aun*- — ©ürtel 9Ji. (itn 16. ^abi't)- ftud)
(Vcm., j. S8. im 5oi1unatu§, 2(ug§burg 1530)
mbb. gürtel abb. gurtil Tl. — gurtila J.; ogl.
engl, girdle auö anglf. gyrdel.
öiuft Tl. ml)b. a[)t>. gu? (??) '©ufe': ju
giefsen.
ant 'Jlbi. mbb. abb. guot = got. göds,
anorb. göf^r, anglf. göd engl, good, nbl. goed.
3ufammenbang mit gr. ä-faBöc, ift loutlid) un=
aiabrfdicinlid). ^Jiur im ©erm. finben fid) fid)ere
i^criuanbte, melcbc bie ©runbbebcutung von gut
auftlären fönnen (bod) ugl. afloo. gndü 'paffcnbc
octt' unter Chatte). Xk Sippe oon ©attc,
tuoju and) engl, to gelber — gatber, got. gadi-
liggs 'i^erioanbtcr' ^u geboren fdjeinen, bemeift
'jufammcngcbörig, paffeub' al§ ©runbbebcu=
tung oon gut. SBcgen ber Steigerung f. ha^',,
bcffer.
t Wütrfjcn 9f. 'fVobolb' (©oetbe§ ;yauft II
5ß. 584s ) u)ie mbb. gütel '.ftobolb' nad) oon
iöabber ^citr. 22, 534 2)imiuutio ^u ©ott;
ogl. and) (?iö^c, ö c i n 3 c 1 m ä n n d) c n unb
Äobolb.
^aat
— 155
cf)acfe
^
t |)aari Tl. '^^'lndjö' m()b. har al)b. haro
(®cn. m()b. a()b. harwes) 9JI. '5Iad}6'; got.
*harwa- (@en. *harwis) rairb and) burd} anovb.
horr (3)at. horve) 5FI. 'Jladvo' üoraucnjefet^t.
ffiegcn 3?crit)anbtfd)an mit .s>aar2 f. bie§. 23tel=
lcid)t bort man junädiü an engl, hards 'SBcrg'
(f. ^cbe) imb an lat. cärere '!ilBoüc främpcln'
benfcn.
|>aar2 !}i. 'coma' m()b. ai)b. här llt. =
anorb. här 5R. , anglf. haer engl, hair, nbl.
haar: ein gcmcingcrm. SÖoit (bafür jebod) got.
tagl unb skuft). Urucriüanbt cvld)cincn an»
bcm @crm. nod) anorb. liaddr, anglj. heord
'|)aar' (got. *hazda), moju ir. cass 'gclorftcö
^aar'. 2{ut5crf)alb bc§ ©erm. ogl. nod) aflot).
kosmü OJi. — kosa (lit. kasa) J. \<oaax' ivoobi
aud) afloo. cesati 'fämmcn', lat. carere 'SBollc
frempcln'). Sic genaueren 2autüev()ältnii'ie,
rae(d)c jroiMien biefen SDortcn beliehen, finb
fdjmer ju bcütmmen (ogl. and) gr. Kubun, lat.
comaV). Übrigen» ftel)t anberjeits lantlid) nid)tö
im SBege, bag germ. *hera- 'i>aar' ober heza-
Dgl. al)b. häsib '^aarfieb' au§ *hässib?) bem
unter .söaari erfd)Iofienen harwa '5'id)5' gn
oerbinben; mc()r a(» bic bloKc 9)löglid)feit aber
läßt fic^ nid)t be[)aupten. 2.\il. nod) Sode unb
frouS. — Gincattc Slbleitnng Don ^söaar anglf.
haere = a()b. hära härra )y. "bdrcnc 2erfe,
grobe§ ©emanb' brang ins 9ioman. (frj. haire).
^abc 5. ml)b. habe al)b. haba J-. '.!öabe,
SBefig' = nbl. have 'Sefig': gum flgb. 2Borte.
t ^atiemu§ 50^. '9iaufd)' in ÄIein5 ^rooins.^
2Bb. 1792 a(e pfälser Sialeftrooit begeugt; i8c=
leg: @aubi)§ SBerfe I lOi, roo()( eigtl. ein 2Bort
bcr ©tnbcntcniprad)c.
ftahcn 3tro. ml)b. haben ai)b. haben =
afödif. hebbjan, nbl. hebben, anglf. habban
engl, to have, anorb. hafa, got. haban: ge=
meingcrm. 3tn). mit beut Stamme habai-. 3ben=
tität mit lat. habere fann faum bcjmeifelt rccrben.
3IUerbing§ üerlangt lat. h im 2Inlaut ber 33er--
fd)iebung§regel gcmöf? ein germ. g, unb germ.
h ein lat. c (ügl. ©aft, ©erfte, ©eifl unb
£"^al§, .*öaut, beben). 3Bal)rfd)einlid) berulicn
lat. habe- unb germ. habai- auf einer gcmein=
famcn ©rbf. kliabhej (;6ntf;ircd)ung ron germ.
lat. h ift nur bei 3(nnal)me eine» ibg. kh müg=
Hd)). 58ei biefer 3(uffaffung finb t)aben unb
lieben etpmologifd) mie lat. habere unb capere
Don cinanber -i^u trennen.
^obcr 9.11. ml)b. haber al)b. habaro dJl.;
bie i}orm iöafer ift erft nlib.; fie cntftammt
bem ''il'bb. (mie 9ioggen): anbb. haboro havoro
(icl3t hawer), nbl. haver. Tagu nodi afd)n)eb.
hafre hagre; ferner ba^ aus bem ©erm. ent=
Icbntc finn. kakra. 3" Gitglanb feblt hat-' 2Boi-t
außer einigen mittelengl. 53elegen, bic roic ba^
norbengl. haver auf ffanbin. (£ntlet)nung bin^
meilen; bafür engl, oats aus- anglf. äta (bod)
fd)ott. haver fd)on in mittelengl. 3cit,). 3^ür ben
lUipiiing ber beutfd)en Sippe ift ba§ g in
afd)treb. hagre (finn. kakra) ju bead)ten. 2)ie
gcmöbnlid)e 5(bleitung t5on anorb. hafr, anglf.
hfefer 5[R. '^icgcnbod' dat. caper, gr. Kd-apoc,
V(\l. .söabergcinj ift babcr unmöglid), 5umal
biefe» SBort rcefcntlid) bcn 2ialcftcn jnfommt,
bencn i>afer fc[)lt; axid) müßte öafer ba»
Ciebling§gerid)t bcö ^Bodes fein, um nad) bieiem
ben 9tamen jn l)aben. i^ielleid)t ift gr. Küxpuq
'geröftete ©erftc' (ibg. ©rbf. khaghru-) ober lat.
avena 'i>afer' (ibg. ©rbf. khaghwes) als ur=
öcrraanbt ju oergleid)cn.
^abergci^ iy. '.s>eerfdinepfe' in älterer Seit
nidit nadigeroiefcn ; i*>aber= ift in biefer ou=
fammenfeBung ber einjige 9ieft beö alten i8od=
namcn§ (anglf. hsefer, anorb. hafr; gr. Kdirpoc,
lat. caper; aud) perf. capis 'einjäf)riger ^od'
53eitr. 19, 330 ?j in 2:cutfd)lanb : ber ißogel ift
fo benannt, rceil er 3ur 33egattung§jeit ben Ion
eineä fernen DJtedernö l)od) in ber Öuft I)Örcn
läßt. S. 53od unb .'paber, aud) ^Mppc.
^ahidit Tl. (mit angefügtem Sental roie in
i>üfte, 9JIonb :c.) ml)b. habich habech (and)
umgelautet hebech; af)b. habuh dJl. = afäd)f.
in ben Gigennamen Habuc-horst Haboc-
asbröc, nbl. havik, anglf. heafoc engl, hawk,
anorb. haukr (für *hobukr). ^sm Siebenbürg,
ift stüssfügl bafür eingetreten, ©ot. märe *ha-
baks auäufegen mit Suffir -ak (roic in ahaks
'laube', ügl. aud) 5lranid), 2crd)e,i; ogl. ben
ableitenben Äonfonanten in gr. optuT- ''2Bad)tel'.
©egen bic Deutung am bem Stamme hab haf
in beben (uiiprgl. 'feft nebmen, padcn') ift nom
©erm. auc^ nid)t» ein^uroenbcn; ital. capus
\*Öabid)t' ift eine fid)ere 2Iblcitung üon S?3. kap
(lat. capioi. 2ie feit. Sippe üon fnmr. bebaue,
aliir. sebocc 'Jalfc' ift nad) 9i. Iburnenfcn
bem 2Inglf. cntlcbnt; audi itnf. kobezü '-ilrt
5-alfe' ift roobl el)er cntlcbnt al§ urrerroanbt.
■Öätöfc f. öed)fc.
^ürfc 5. 'Jeiie' eigtl. mb. nbb. 2Bort (>berb.
bafür 5erfe;; ogl. nbl. hak: im Tlbb. unbe=
I^aden
— 156
Öaft
jcttgt, nii§ bcr ÜbcrcjangapciHobc uom 2(t)b. juni
9Jiliö. eiuinal beleiht < hacclmn 'calces' i : i^ciuöhn^
lidi aiiv Imrfcn abgeleitet. 2(n 33crn)anbtfd)att
mit nbl. hiel. anglf. höh %"vcxie' — heia WH. (für
*hd,'hila) engl, heel '^Cl-fe', novb. haOll dJl.
%"vciic' Um )idi bcr 53cbcutunii luegcn mit mcl)r
SBal)iid)cinlidifcit benfcn.
Warfen otiu- inl)b. hacken 'Ijacfcu' (al)t>.
*liacchAn) = anglj. liaocian ihieccean) ciuil.
to hack 'barfen', afinef. tohakia '5c^-bad"cn'-
Ter innevc t^)uttuva( fanii luic in ouerf, fcdf
ab l^oiidilag yov \v 511 faifcn fein, fo bat"; SBj.
haw in bnucn 3U ©vunbc läge. — 'Jlblcitungen
finb .'öarfc a: (jo jdion ml)b.), iöäd'evling
(jd)on l.'^Tl im Nomencl. Iladr. Junii S. 28)
unb .s>ärficl.
.^"»abcri d)l. mhb. hader Ü)I. '3anf, ©trcit';
abii. nnbe^cugt. Tav' '^Utgcvm. bat bafüv incift
eine u- w- ^ilbieiiung 'Manun', bie im iBcftgcvm.
nnv a\v crftcv- ('■Jlicb oon ^'Juiammenjctjungcn er=
id)ciiu: anglf. hoaöo-= abb. liadu- (got. *ha])u-).
^om 9iovb. iit Hoö bcr •JJamc einer 3Balfürc unb
Hoi'^r Wl. ber eincc' mi)tbologiid)en Mönig-:^ unb
bcr bcv '-Brnberv oon i^alber; ihnen liegt mobl
ein altgerm. Mrieg'ögott llal)u-z ,^n Wrnnbc. 'Man
ücrgleidit ^amit eine tbratifdie Wöttin Kötu?.
DJiit 3id)erbeit aber finb nevmanbt ajloü. kotora
^. 'ilanun"', ir. cath Wl. 'Mampf', 1U03U feit.
Catu-riges 9Jom. propr., eigtl. 'Äampttönige' ;
inb. cätru-s ',"\einb'; pielleid)t gr. kötoc; kot£ud;
eine i-'31blcitung mic .\Saber bemahrt and) aflon.
kotora 'Mampf; f. nod) .s>af;. ^sui Xcntid). ftarb
ba-j altüberlieferte lia))u friib an^, mofür Mampf
unb Mrieg herrfdienb nnirben, biclt fid) aber im
5lhb. abö crftcö Wlicb oon ;Ui)ammcniet3ungen in
einigen (^•igennamcn mic Iladubrant: unfer nl)b.
.s>ebiuig iit abb. Haduwig 'Mampfftreit'. '.Jibn:
lid) crjdieim abb. hiltea J\. 'Mampf im Tlbb.
nur nod) in (vi^^cnnamen ipie .v^ilbebrajibt,
58rünbilt :c.
.{■»aber-' Wl. 'l'nmpen' mhb. hader Wl abb.
hadara a. 'l'appe, !L'nmpen'; ba.^u mit l-'.?lblei:
tung mbb. hadd (entlcbnt fr.^. haillon 'Pumpen');
innerhalb bce C^Jerm. nid)t meiter bc.^cugt. Wenn.
*ha|)rö libg. kölräj 'iLlumpen* gehört cntipcber
mit bem imjalicrtcn Stamme kant- in lat. ccnto,
gr. KfcVTpujv 'auv iL'umpen gc)nad)tcr ^Kod*, ffr.
kanlhä js-. '^appentleib' jufaminen ober mit ffr.
(jithirä 'locfer, lofe'.
.^afcn^ 9)1. 'lopf mhb. havon abb. havan
9)J. 'lopf: ein fpc.^ififd) oberb. (tciliueifc aud)
mb.) Sßort, ben übrigen Xialeften tremb. Qi-
gehört ,Mi bcr in beben ftcrfcnbcn Sl\v haf (uor=
genn. kapi eigtl. 'begreifen, faffcn' inid)t ju
babcn iS3,v hah au<- uorgcrm. khabhi.
$ofctt2 9)1. (®ottfd)cb fd)rieb C">at)en) 'por-
tus' ein nbb., bem Dberb. nrfprgl. frcmbe^ 3©ort,
erft im -lihb. an^ bem l^ibb. entlehnt. 2)ic lat.
3Börterbüd)er überfc^cn lat. portus im 16./17.
^ahrb- mcift mit S d)iffl an bc, einfuhrt, üev=
ein3elt and) fd)on mit 9)ieerhafen (9)laalcrl561)
ober 3d)iffhafen (ßrufiii» 1568 Gramm. I,
2<HJ; ^■riiiuä. 1.541); Suthcr fagt 21 n fürt 9)1^.
(?(. ber Sd)iffe) unb nerein^clt Aifd)art 2tn=
furtbafen. (Sinfad)c>? .s>afen bringt im 17.
oahrh. bnrd). iüereinjelt feit bem 16. 3ttf)i'f).
and) '^^ort au§ lat. portus; f. and) Ufer; ba=
für mhb. hap 91. — habe habene Jv-, au§ bcv
gleid)cn SBurjel gebilbet. 2)em mbb. habene ^.
ciufpnd)t lantlid) nbl. haven ^y. (fpätanglf. hae-
fene engl, liaven, ipobl entlehnt an-o anorb. hofn
jy. ',s>afen'i. 9tbb. haven. bän. havn, fd)iPeb.
hamn finb 9)1. — Sautlid) ift 'Jlbleitnng au^
223. hab ikhabh) 'haben' unb haf hab (kap)
'ergreifen, faffcn, in fId) faffcn' benfbar: in
bciben 3)eutungen läge bie 53cbentnng '33cbältcr'
(pgl. .'öafeni.i 311 ©runbc. So bie gcu)öhnlid)c
5(iniahme; ei)ic anbcre (^-tninologic f. uiUer .v>aff.
'isieücid)t ift jcbod) anorb. liofn mit bem gleid)beb.
altir. ci'ian lan^i *copnoy) urpcrmanbt.
•linfcr f. .s>abcr.
■C^aff 9i. mic 3al)lreid)e maritime term. techn.
nrfprgl. ein nbb. ÜBort, eigtl. '9)Jecr' überhaupt;
biefe ^ebcntung ^cigt anglf. lia-f (^l. heafu) 9i.
'9JJeer', norb. liaf 9(., mnbb. haf: aud) babcn
bie lantlid) eiUfpred)cnben oberb. äBortc mhb. hap
habos 9t. unb liabe ^y. bie i^ebeutu)ig '9)Jecr'
neboi 'portus' {). .s^afenS). 2^a nmn feine
nrfprgl. Üscrjd)icbeithcit pou 'iluirten für .s>afcn
unb 9)Jccr anzunehmen bvand)t unb ba ieben=
fall-J bie 33ebeutuug '.s>afcn' an?-' ber 53cbentung
'9)Jeer' abgeleitet ift — bai- llmgefehrtc ipärc
ipohl nid)t benthar — fo mirb bie unter ,s>afcn2
gegebene geiPöbnlid)c '?lnnahmc, .v>afcn fei eigtl.
'ikliältcr', prohlematifd). SlHihrfd)einlid) ift alfo
.\>afen ctiua 'marina' im Sinne pon 'statio
marina' ^n beuten. Stnglf. li;ef '9)Jeer' al§ 'fid)
crbcbcnbcy' im Sinne uon lat. altum ('bobc See')
3U beben (ffi.v haf, porgerm. kap) ^u sieben, ift
nid)t u)nnöglid), aber faum mabrfd)einlid).
.C>nfti 9)L mhb. abb. haft 9)J. '«anb, Acffd'
lahb. aud) 9J.) ^^ anglf. ha'ft 9)2., anorb. hapt
9i. 'Acifel'. ;]u 2Bj. haf in heben eigtl. 'cr=
greifen'.
.&nft- A: mhb. abb. haft (i-St.) abb. afäd)f.
hafta A. 'Wcfangenfd)aft'; ba^n mbb. abb. afäd)f.
liaft. anglf. hsnft 3(bi. 'gefangen', anorb. liaplr
9)i. '(befangener' — hapta ;v. '©cfangcnc':
3B3. haf (ogl. beben) bat in biefen 53ilbungcn
ihre alte 53ebciUung beipabrt; pgl. lat. capfus
m
— 157 —
^aijnm
captivus, iv. cacht. {i)niv. kaeth '©efangcncv'. —
S. ha^ Till. SBovt.
Ijaft 5(öi.=3itfnr uno in fd)nicv,U)aft, (cb =
I)aft :c.: ciiitl. fclbfläiiMiic-^ 5(öi. 'ucvbunbcn mit',
ba§ ld)on iitbb. abi). 511111 Suftir univbc; im ©ot.
ogl. audahal'ts 'mit &[M bcbnftct, iilücfjcliif.
©cjuöbnlid) nimmt man !obcntität bicfc§ Suffiyc§
mit bcm nnlcr .s>aft2 bcfin-odicncn 3lbi. hafta-,
lat. captus an. WHan tonnte aber and) an 3(b=
Icitnnij be§ SnffiixÄ von ÜBj. liab 'baben', lat.
habere benfen ; bic '-Sebeutuiioi bürfte ebcr für
bie le^tc Einnahme fpvcdien.
A>Ofl d)l. 1111)0. hac (hages) y)Wi. '3)orn=
geftväud), (iiebüfd), Ginfnebigniui, nmfriebigtcr
SBalö, X^avV; abb. hag SOi. einmal al§ 'urbs' (ttgl
I)b. .s>ac3cn nnö CvtÄnamen anf =()ag) bezeugt;
nbl. haag J. 'llrnjäunung, .'öccfc', anglf. haga
engl, haw 'Okbcgc, ©ävtdien', anorb. hage 9LR.
'2öeibeplal5' (öajn .s>ain, \")eye unb .s>ccfcL
nvüevmanbt nad) JH. Ilmrnciilen mit altgall.
(5. :3nbl■l^) caium '@cbegc' ijuobcr fi'S- quai;
= fqmr. cae 'ßinfaiutng, @el)egc' — cau 'etn=
()egen': nrfelt. cagio- anc-' ber üovgenn. SBj. kagh.
^Oßcborn d)l. eincaltgevm. 53e5cid)nung, mbb.
hagedorn = angli. ha?gJ)orn haguf)orn engl,
hawthorn, anorb. liagporn dJl. inil. ,S>ageftol3.
^a^d d)l. mbb. hagel ü\)t). hagal 9}J. =
nbl. hagel 9JI., anglf. hagol ha^gel engl, hall,
anorb. hagl 9i. : ba§ gcmcingerm. S©ort für
Öagel in ber @rbf. hagla- hagala-. '^aS^ cinselnc
^agelfoni nannte man Stein: anorb. haglsteinn,
anglf. hsegelstän engl, hailstone, mbb. nnb
älter nbb. A>agelftein mgl. nbb. bial. tief ein
'bagcln', iiiefclftcin '.s>agelforn'). 33iellcid}t
bebeutet .s>agcl felbft urfprgl. nidit'o al'Ä 'iliefcr;
roenigften^' flcUcn fid) öer 3(blcitung an§ uorgerm.
kaghlo- 'Äiefclftein' (ogl. gr. KcixÄ-nS 'tlciner
(Stein, fitefcl') f einerlei lautlidje (3d)roierigteiten
entgegen.
I)aöcr 3lbi. (bafür oberb. rabn) eigtl. raobl
ein nbb. 2Bort, ba^ im 15./1G. ^vSöbrb- üercinselt
in bb. lerten begegnet; Sdiottel 16.13 nnb Stieler
1692 üerjeidinen e^ö jucrft. dJlan oergleid)t engl.
haggard imittelcngl. haggerj 'bagcr', baz- meift
ju engl, hag '.sSere' gejogcn tuirb.
^agcftolj 931. mbb. hagestolz urfprgl. hage-
stalt ü{)b. hagustalt 93i. eigtl. '^-^agbefi^er' (äu
got. staldan 'befigen'): ein meftgcrm. 9ied)t§=
au&öruct, Der uor öer Überfieblung ber 3Ingel-
fadifen nad) ßnglanö beftanöen bat (ogl. nod)
anorb. haukstaldn. (Semeint mar bamit im
©egenfa^ jum .'öofbcfi^cr f.'oof 'i^errenbof') —
ber ältefte Sobn erbte nad) bcm altgerm. Grft--
geburtÄrcd)t ben .»öof — ber ^Befi^er eine& fleinen
cingefriebigten (Srnnbftürfe§, roie e§ ben übrigen
Söbnen jufiel, bie fomit feinen eigenen öau§=
balt grünben tonnten nnb oft ganj üom älteften
iöruber abbängig luarcn. Sd)on in ben abb.
öloffen bicnt hagustalt aii 2lbi. für lat. caelebs
I hagustalt llp 'ebclofc? i^eben') (unb biefe ^e--
beiitung ftcctt eigtl. and) in bem entlel)nten afrj.
heteauld 'iiapaun'); mbb. hagestalt 9)i. 'ber
llnoerbeiratete' ; afädjf. hagustalt Tl. 'Äned}t,
2)iener, junger DJJann' ; anglf. hcegsteald hago-
steald 9JJ. '.^süngling, .ftrieger'. Siefeiben '^bafcn
in ber 53ebeutungi;entroirf1ung ertennt man in
bcm roman.=lat. baccalaureus. fvj. bachelier,
engl, bachelor.
^Öticr dJl. mbb. heher DJI.J. a[)i). liehara
(}. = onglf. (mit granimatifd)cin 2Bed)fel) higora
'i^äbcr', mnbb. heger; anorb. here unb hegre
SDZ. '9icibcr'. 5i)lan r)ergleid)t mit iKed)t gr. Kiaaa
(au§ *KiKJa) 'ASäber' ober ftr. ^akunä 'gröfjcrer
9>üger ( lat. ciconia 'Stord)'). S3gl. 53citr. 13,416.
Apal)tt Tl. (in ber mb. obcrb. :i5olf>f;n-ad)c
faft nur nod) für ben ,s>abn am Aafj gcbräud)=
M) unb fonft uerbrängt burd) 3ttfflinmcnfc^ungen
roie f)eff.=tbüx"ing. gickelhän gückelhan gicker-
hän, baier. göckelhän ober burd) fd)ir)äb. gockler,
fd)n}ei5. gugel guli) auv mbb. han al)b. hano
9)1. = anglf. bona hana (meift cocc = engl,
cock f. unter ftüdilein), anorb. hane, got.
hana 9JJ.: gemcingcrm. S5>oi1 für i^abn mit
bem ben altgerm. 2)ialetten gemeinfamcn Stamm
hanan- hanin-. 2)ae^ ^ugebörige ^■emininum
i^enne ift blon rocftgcrm. dagegen fd)eintunfer
iMtbn eigtl. ilommune ju fein; mcnigftenc^ tann
c-:- im 3(bb. and) ben '.^öabn' bc5eid)nen (ogl.
Ctfrib) ,.er tha^ huan singe" 'ebe ber .s^abn
trübt'). 3(n biefcr Stelle ()aben mir and) eine
53cftätigung bafür, baf? man ba§' Kraben be§
S^ai]!^^ ak feinen ©efang auffafjte: ber 9iamc
.Oabn beäeid)net nad) allgemeiner 3lnnabmc
'Sänger'; gemät5 ber 33erfd}iebung§regcl ent=
fprid)t ber Stamm üon lat. cano, altir. canaim
'finge' (ogl. lit. gaidys '^^abn' eigtl. 'Sänger'
5U gedoti 'fingen' : gaidys ged 'ber ,S>abn trabt').
Gin i^-cmininum 'Sängerin' für .V>ubn ift nid)t
gut bcntbar; fo erflärt fid), bay, .s>enne bloß
eine jüngere loeftgerm. 33ilbung ift. 2lber ba^
ilommune .sMibn loitl fid) nid)t bequem unter
2Ö3. kan 'fingen' fügen, ba e§ jebenfallö uralte
^ilbung ift; bic 3lrt feiner 53ilbung (al§ ÜJom.
agentiö) bat feine Stnaloga.
.^o^nrci dJl. erft nbb., oon bunflcm Uriorung,
im älteren dUjb. (3. 58. Scibnili 1717 Collect.
Etymolog. II, 312) mit ber 9tebcnform ,sSabn =
reb 'Kapaun' bebcutenb. 2at"; borauc- burc^
Übertragung 'betrogener ©bemann' mürbe, l)ängt
äufammen mit bcm 2(u§brucf .s>ürner tragen:
.f)ai
— 158
^ölfte
bell Äopauncn fc^tc man fvülier iticvii bcn ab-
gcfcftnittcncn Sporn in bcn 5iauun alö .v>orn
ein; ber betrogene Gdcmann rcirb aljo einem
Äapaun oerglidjen ( bei Cpi§ unb Öognu bci^e^^net
ftabnen 'gum .'öabnrei maciicn'i; Piil- Tunc3er,
©enii. 29, 62. Ta? 2Boil ftammt anc- mnbb. hanrey
(im lö.;'16. 3ö')v(). bcjenijt), mic Öntljcv 15;U bev
101. 5?falm P Illt" („ein .\Sa()nvci, tPte man in
Sadifcn rcbet") unb 154U Gva§m. ^übcruö Dic-
tion s III (sie vocatur a Saxonibus qui lectum
et uxorem habet communem) bcftätiijen; al§
nbb. S3c(eg ogl. Sauremberfl 1652 Sdiersciebidjtc
II, 33. .090. I^ae nbb. SBovt u)ivb im IG. '^sal)xl).
befannter burdi bic ;)Obclfdicn 5hi§iiaben (löS-j.
1569) beö Sadifcnipiciiclij dl» V6 S '> „von bcn
i'^anvcDcn b. i. pon bcn ftuppclcrn ober Siuffcrn
ober bie anbere bei il)ren ülBcibcrn Hegen laffcn").
©ei 9Jiatl)cüuy 1562 Sarcpta 25<l'i begegnet
i"^Ql)nrei) in ber 'öcbcntung 'Unjüd^tiger'. 3"
ber I)errid)enbcn ^öcbentung begegnet c§ bei
Il)umei)iicr ]5s;i ünomast. 1.59; 1618 crld)icn
ein Sdjaufpicl „.v>al)nreierei", 1621 eine Tiffer^
tQtion De lianreitatuiii materia: fonflige 33clege
QU6 ber 1. .'öalfte bes- 17. ^fitirf)^- bei ©oeh)
16:^4 ©liirfy; unb Mnnftprobe ©. 64; i^omburg
1642 (2d)impff= unb ernflljaftc Clio Aa H; &v\m--
nielöbaufen 16."/2 SimpHc. IV, 14. — 9JJoi'd)eroid)
1644 ^l)ilanber II c. 4 peripenbct ei? nod) uid)t.
3m Cberbeutjd). galt bafür Wand) (3. 33. bei
©oliuö 15S2 Onoinast. 2541; icljt baicv. .sSaincl;
ein ältere» nbb. Spnonpmon mar Tubenbop.
^ai 9JI. au» nbl. haai a- '.'öaififd)' (jd)ipcb.
haj, ielänb. liär ani einem gcrm. hanh-j;
^■^ä^c bei Jyrijd) 1741.
^atn 9Jl. ein mb. ©ort, roie bic Crt^onamen
ouf -I)ain in 9)littelbcutid)lanb, bcj. in Kiüringcn
jeigen; e» nnrb uon Luther picifad) gcbrandH,
mar aber gicidigeitig in Cberbcntid)lanb nnpcr=
flänblid), mic ec- bcnn in Kionm-ö SBolT» Wloffar
ju Öutl)crc^ neuem leftamcnt 1 52)5 mit „ein fiufter
SDalb" übcii'ctjt mürbe, ebcnfo aud) in (5rfy 5)tbel
1537. üurd) Ülopflocf, ber ba» lange pcraltcte
SQ3ort feit bor Cbe an Gbci1 174S l)äufig pcr-
mcnbet, mirb c» beliebt.
•f>aU, .s>aten 5Jl. ml)b. liäke al)b. liAko
häcko 97J.; bav l)od)bcutid)e k fann mcber got.
k nod) audi got. 11 fein; jene» l)dttc fli mcrbcn,
biefc» l)ättc bleiben miiffcn; bic 'iJicbcnformcn ahb.
liägo häggi) ml)b. liägge beuten auf eine Wrbf.
♦häggo 92. '.'öafcn* (ugl. JHaupc, Sd}uppc).
9luffäüigermcifc aber babeu bic cntfprcd}cnben
SBorte ber Pcrmanbtcn lialettc ein k unb 5(b=
laut: anglf. bö»' engl. book. mubl. liook '.s>afen';
pgl. nodi nbl. liaak, anglf. liaca, anorb. bäke
QJJ. '.öofcn'. Xa .öafen im 9il)b. and) eine
^flugart bebeutet, barf aud) got. hölia '>ßl. '^ßflug*
perglid)en mcrbcn, fo baf; ber Stamm höh heg
hak lauten fann.
haib 3lbj. ml)b. halp al)b. halb (@en. halbes)
5(bi. = afädif. nbb. nbl. half, anglf. healf engl,
half, anorb. bälfr, got. halbs 'l)alb'. Ta§ Jem.
bcö 5(bi. ift im 2lligerm. al» Subft. mit ber
iöcbcntung 'Seite' gebraud)t: got. halba, anorb.
halfa, afäd}f. halba = al)b. halba ml)b. halbe
'Seite' ; barnad) fönnte ce fd)cinen, al» ob ba§
3tbj. uiiprgl. ctroa 'feitlid), ma§ je auf einer
Seite liegt' bebeutet l)ättc. 2Bal)rfd)einlid) ift
ffr. klpay 'orbnen, pcilcilcn, 3urcd)tmad)en' pcr=
manbt. Sd)on in urgerm. ocit mar ba'3 2lbj.
in ber 33cbeutung 'l)alb' rein numeral: unferc
nl)b. o'^l)l'"ctl)obe 'anbertl)alb (!'/«>, brittcl)alb
(2'/üj, piertc[)alb (3''«)' ift fd)on gcmcingcrm. ;
pgl. anorb. halfr annarr 1'/«, halfr J)riJ)e 2'/«,
halfr fjörpe 3V«; anglf. ö|)er healf, Jjridda
healf, f6or])a healf; nod) im 9Jlittclcngl. befte()t
biefe 3äl)lnnö (fic fcl)lt engl.); l)b. blieb fie pon
bcn älteftcn Reiten. 3" uribg. o^it '^ar semi-
53c3cid)nung für 'i)alb' (in lat. semi-vivus, al)b.
sämiriueck 'Iialb Icbcnbig', gr. nuiau, ffr. sami).
(jnlb, ()albcn ^U'äp. 'mcgen' anv ml)b. halp
halbe halben 'mcgen, pou megcn, pon, Pon
feiten': eigtl. ÄafuS bcö unter l)alb aufgcfül)rtcn
Subftantip» m[)b. luilbe ^. 'Seite', bal)cr mit
bcm Öcu. fouftruiert: m()b. inin-halp, din-halp,
der herren halbe, sehens halben; äl)nlid) ift
ba§ nl)b. I) alber 'megen', feit bem 15. ,uil)rl).
nad)3umcifcn, crftarrtc Aorm be» flcftierten 'Mi. ;
ebenfo balbcn Tat. ^^U., ml)b. halbe halp anS,
al)b. halb, mal)rfd)einlid) o»ftv. Sg. (feit 9Jotfer
ift balb ali? 'i^.^räp. nad)3umeifcn). 2lud) biefer
(^cbraud) 3eigt fid) auf;erl)alb bev- .s>b.; pgl. anorb.
af — halfu ; mittelcngl. on, bi — hälfe, got. in |)izai
halbai 'in biefer .s>infid)t'.
Ijttlbicrcu ;)tm. fd)on im 16. 3al)rl). geläufig
(■3. 33. bei ^ai. Möbel 15;{2 0{ed)nen unb iUfieren
S. 32. 63; 9)Jatt)efiu^i 1562 Sarepta 248*); im
16. 3fibvf)- banebcn aud) mcbieren.
.t>albc 5- »illi)- häkle al)b. halda ,^. 'S3erg=
abl)ang': 9Ibleitung auö bcm 3(bi. al)b. bald
'geneigt* = anglf. heald, anorb. hailr 'geneigt'.
.^nlftc A. bcm 9ü)b. Wbb. frcmb, eigtl. un=
l)od)beutfd) ; e& entflammt bcm nbb. mnbb. helfte
(--^mnbl. helft, afrief. helft, anorb. helft, got.rool)!
*halbil)a), ber 2(bftraftbilbung 3U l)alb; afäd)f.
*lielbiöa fc()lt. DJJitanbcrcrJßortbilbung gilt al)b.
bairtanöd friil)ml)b. balftnöl ',s>älftc' (^@erm. 20,
41). vin Cftreid), .Mfen unb 9faffau l)crrfd)t
nod) beute für .'oälfte auef^ilicnlid) .'öalb =
fd)cib, bü'i aud) in ber älteren ^titcratur bc=
gcgnct (al§ unperftänblid) in Sdjöuaid)» 9Jeolog.
^offter
— 159 —
^aft
SaSb. 1754 Dcxiiiottct). Gra§in. Mbcrug 154D
ijat „i^arbtcnl .s>elfft". 2)a§ nbb. 2Bovt ift
feit unb bitvd) Ciitlicr dcfanntcr c'ictuorbcn (bie
fllcid),^citincn obcrb. 53ibcIii(oiuivc ir)-22— löBS
übcvfclicn 2ut()cvy .'öclftc mit „.'öalb, ,s>a(btci(");
aud) 3af- Äöt)el 1532 9{ed)ncn unb Sificrcn
(5. 32 ()at nur crft Ä^aIbt()ci}I; ügl. fd^roeis.
haltel au§ halpteil. Cbevb. 58clcfl für .S^älftc
©riminclvhnufcn 1G69 3iiniilic. II, 30.
^alftcr ('s-, mlib. Halfter al)'ö. halftra ^y.
'3aiun Sinn Jvcftbaltcu cinc§ Iicrc§*; ofll. nb(.
halster, aiiodf. luelftre engl, halter '.Soalftcr,
©trief' : ein rocftgcvui. 2Bovt, ücrroanbt mit al)h.
mbb. halb Tl. '^anhljabc, Stiel' = angif. hylf
9)1. '5(rifticr engl, helve 'Stiel' (an ber 5{rt);
nod) im älteren 9ibb. beftanb .s>clb '©riff, Stiel
an bcr '}ln'. 2hho berfclbcn SBurjcl rairb mit
m-5(bleitung gebilbet ein al)b. halmo (für *halb-
mo) in al)b. jioh-halino m^b. giech-halme 'am
Sod) jur Seitung ber 9iinber bcfcftigteS Seil',
tnt)b. halme '5>anb()abe, Stiel, ©locfcnfdiiücngel',
halmackes '2lj.l' (ögl. nod) ö cllebartc), ferner
mittclcngl. halme '.öanbbabe' ; and) mit Um=
laut at)b. jioh-helmo ml)b. giech-helme; anglf.
helma 'ihanbbabe', fpcjicll 'SteuetTuber' engl,
heim, nbl. helmstock 'A>anb()abc be§ Stcuer=
ruber»' geboren nid)t bicrber, f. .'öelmS. ',sMnb=
l)abe' ift bie ©runbbcbeutung bcr gansen Sippe,
aud) für A^alfter. ^ad) BuP^fea ®"tt. 116
tann lit. kilpa 'Sd)linge, Steigbügel' unb preuB.
kalpus 'Diungenftocf' oerglid)en roerbcn.
^oüci A-. urfprgl. 'üon Säulen getragener
3}orbau' begegnet jufrübft in mb. Urfunben be§
13,'14. 3abrl)§. (ügl. «edi, @cnu. 20,41), erbält
aber rocitere ^Verbreitung erft in ul)b. Seit.
£utl)er gcbraud)t i>a^ mb. Söort, aber 2lb. $etri§
Sötbelgloffar 1522—1588 überfe^t c§ mit „23or--
loub, J\-ürjd)opff, ^nflong", raie bcnn aud) bie
gleid)5citigcn oberb. Sibelüberfe^ungen bafür
a3orid)opf fagcn ^j. 53. (Scf 1537). 9Jur aB
$8ibelniort bleibt ba§ S[Bort im 17./18. ,laf)rl).
befannt, roirb aber beliebter unter engl, ©influf;
(üielleidit im 5Inid)luB an bie Sl)afcfpcare4lber=
fc^ungen) unb 3. %. int 5tnfdilut5 an 2utl)er
(Älopftocf§ eben 'ber 9il)einmcin' 1753, 'Äaifer
5*cinrid)' 1764 ufro.). 5lu§ bem 2ntbcutfd)cn
flammt frj. halle, ©egen bie ^Iblcitung au§ SBj.
hei 'oerbergen' (ügl. l)el)len) läfjt fid) nid)t§
Don Gelang einiDcnben: Azalie gleid) '35crbor=
Qcnc, ^Berbecfte'v
^aüc- A- 'Siebebaug ber SaljrDerfc' ift unfer
genjöl)nlid)cs .'öalle, uid)t rcie man früber an=
nabm fcit. Sin-adn-eft (h)mr. halen 'Salj');
ogl. fdion abb. halhüs 'salina' — mbb. halgräve
'SSorftebcr unb 9^iditer in Sad)cn ber Saline'.
hauen o^m. ogl. ^ell.
•öattorc 9«. um 1700 .C-tallorum 9«. (j.
53. 5(marantl)e§ 1715 ^raucnjimmerlcrifon 270):
ein im 16. o^brl). (5. 53. in 9Ratbefiu5'' Sarepta
1562) nod) ungefanntcr burfd)ifofcr öatini§mu§
SU .stalle 'Sal,^fote'; ugl. 53ucfelorum unb
megen burid)ifofev ÜBortbilbungen nod) bur =
fd)ito§, Sd)roulität, ^ftffifu§ unb ©tu=
bcntenfpr. S. 40.
^a\m 97i.9J. ml)b. al)b. afäd)f. halm m. =
anglf. healm engl, halm : roeftgerm. Sebcutung
'@ra§=, ©etreibeftcngef, norb. halmr 'Strol)'.
^Bcbcutung unb Saut ftimmcn ju lat. calamus,
gr. KdXafxoc, '9iol)r, Sd)rcibrobr, @etrcibe()alm'
(inb. kalamas 'Sd)reibrol)r'), afloo. slama i^.,
Ictt. salms, preuf5. salme 'i^alnt'. 33ielleid)t cnt=
flammt ba§ lat. SBort bem &t.; aud) liefje fid)
bcnfcn, baf5 .<5alm äbnlid) roie öanf bcn rceft=
lüärtÄ gcrcanberten ^^"^ogcrmanen jugefontmen
märe uon einem fübruff. 5ßolfe. Tod) ift mabr^
fd)cinlid)cr, tan s^alm unb gr. KcxXauo; mit
lat. culmus 'iöalm' ju lat. culmen 'Spi^c,
©ipfcl' unb raeiter ju excello gebort.
^aU Tl. ml)b. al)b. hals Tl. = afäd)f. nbl
hals, anglf. heals (engl, to halse 'uml)alfcn',
aber jc^t oeraltet; bafür engl, neck 'öalä'
unter ©enicf), anorb. hals Tl. 'öals', got.
hals i&m. halsis) Tl.: alle auf ein gemeingcnn.
Tl. halsa- fübrcnb. Uroerroanbt ift lat. coUum
für *colsum 9Z. 'C-^als' (altlat. aud) collus Tl.) ;
ogl. auc^ gr. K\oiöq '^'^alSbanb' aul *KX.oai6-
= auorb. helse? Cb rociterbin lat. excello
excelsus urüenranbt ift (öal» eigtl. 'l)croor=
ragenber Äörpei-teil' ), bleibt bunfel. 2tu§ bem
@erm. flammt frj. haubert, afrj. halbere
'^anjerbemb' au§ hals-berg(a). — Rolfen 3tro.
mbb. halsen al)b. halsön 'uml)alfen, um ben
§al§ fallen'; ügl. nbl. omhelsen, anglf. heal-
sian 'flebentlid) bitten', norb. halsa 'um=
annen'.
Öal§ftorrt0 2(bi. im 16. 3al)rl). in biefer
Öautfonn geläufig: eigtl. 'rcer bie §al§ftan-c
bat' ; frül) sufammengefloffen mit ml)b. halsstarc
frübnbb. (16. 3at)rb.) bal§1tarf 'baitnäcfig'.
t ödt 21bD. eigtl. ilomparatio mit ber 33e=
beutung 'Diclmel)r' ml)b. al)b. halt 2Ibo. == afäd)f.
bald 'üiclmebr': eigtl. i^omparatinabüerb gum
^ofitiü halto 5(bo. 'febr'. 3)a§ fomparatit)ifd)e
(Slcment ift nad) bem bie (gnbung abraerfenbcn
2Iuaiaut§gcfe^ gefd)raunben raie in baij für
älteres batiz; miprgl. haldiz nad) got. haldis,
anorb. heldr 'oielmel)!-'. ÄcineSfaüS ju bem
unter .öalbe ermäbnten al)b. bald Slbj. 'geneigt';
für ben ^^ofitio feblt bi§ auf jene§ a^b. halto
W>v. jeglidier Slnbalt.
f)alten
— 160 —
^amfter
galten ml)b. halten alib. lialtan = afädif.
haldan 'bcroa()vcn, cvlialtcn, iicfaiuicn lialtcn,
(bic 4"*erbc) ()ütcn, tcftl)altcir, nbl. lioiuk-n.
anglf. healdan häldan'bcJtiad)en,lnitcn,rciiicre)i',
engl, to hold, anorb. halda 'l)ütcn, lcntcn',iiot.
haldan rebupl. ^Ux>. '5ßicli lücibcu' : ein iicmciti=
gcnn. rcbupl. otiü. Üind) bcv ahb. llicbciifonn
halthan inüfjtc lialtan bcv d\cc\cl nad) auf i^ot.
*hal{)an beuten, luofür and) nid)n'cb. halla
fpridit. 3liö ©runbbebentunii uuirc 'eine .sterbe
I)ütcn' bann 'einen Stamm Icnten, reiiicvcn'
für altgerm. haldan aufjulteden. 3(ut;crl)a(b be§
®enn. feblt c:^ an einer finnoenüanbtcn ibg.
SBurjel kalt. Mliv bcv Tcntal uiiprgl. blof;
pväfcn&bilbenb luav, [icf'iC fidi and) kol alö 2Buv:
jel bcnfcJi, roa^o auf gv. ßou-KÖXo? = ir. büa-
chaill, fiimv. bu;:;iil fülivcn univbc. — ^ttib.
^alt dJl. fehlt im DJ^bb. unb ^ill)b.
^aluntc 9J]. ältere -Jicbcnfonn (nod) Ijäufig
burdi hav ganjc 18. 3aW)-) •'öolunfc i")ol =
lunfe; in ber erflen .öälftc bc§ 16. IvsabrbS.
(bei öutber unbclegt) auffommenb unb jucvft bei
S3uvf. SBalbi'J 1.7J7 Ter ncrlorenc Sobn 33.
879 (alö .v^olunrfc) in ber bcm 1(J. ^^sabrl). gc^
läufigen 53ebcutung 'narfter 53ettler, ucrunlbert
aus-fcbcnbcr 5[)Jcnfd)' aly nbb. bejeugt; aly
.t">olluc! and) bei Gr. 3(lbeni&ir)42 ber iBarfufer
SJlündie ufm. ^iJr. 1)4. Tay 2Boil flammt auy bö()m.
holomek 'nacfter Bettler, .'öäfdier' (ju huly 'nacft').
33crglidien unrb ein im 17. ^\a[)xi). bcgegnenbe§
Sdnnunuioti '-i^o bunte, baö auf bül)m. i)ohan
'^■»cibc' (i. >>cibc) ,uirürf gebt.
t •t'amcn ' 'KL 'Aangncli' mbb. mnbb. hame
aijb. hämo; baju mobl bie gleidibcb. afdimeb.
haver nfdimeb. häf 9[R. Tlan bält biefcj Sort
für ibcntifd) mit al}b. *hamo (in lihliamo 'Mörticr'
unter ficid)nam unb .s>embi, uvfpvgl. '.sSüllc,
ÄIcib*. 5Pon bcv ^ebeutung 'lud)' auy fiiuntc
man allevbing'S — mit cinev eigtl. blon bcv
Jyijdicv; unb ,uigeviinad)e angcbövigcn Spc.^iali^
ficvung bevSebeutung - ,^u '^Jicli'getommen fein ;
bod) ift bic'ö nid)t |id)ev. •JUib. liamu ml)b. liam
hnme ÜJl. '2lngclnitc, 3(ngclbatcn' (nod) bial.
|>amcn) ift mit jenen nid)t ncvmanbt, fd)eint
oiclmcbr mit lat. hamus ''Jlngelbafcn, ^IngcT
uroenuanbt ,^u fein; h märe ^u beurteilen lüie
in haben.
t't>amcn- 'DJi. 'Mummet' ein JBon bcy )ncft=
Ud)cn ÜJJittelbeutfd)lanb --■ engl, hame; urucv;
roanbt mit gv. Knuöq 'gjlaultorb' unb ber unter
i^ummet .^uiammengcffclltcn Siiu'e.
f)ämtid) "Jlbj. im IT), ,'^sahrh. in ÜJlittelbcut)d)=
lanb auftvetenb unb aud) non Öuther gebvaud)t.
©cit Sim. 9ioth§ Diction. l.')71 t)erseid)net. ^sm
16. Ofl^rl)- begegnet im Cbcrbcutfd). glcid)beb.
hcimifd) (g. 33. Sd)aibcnreii?er 1538 Dbt)ffcc-
übciic^ung 14^ 5911 1, .s'-^anc- 3ad)^5 l)cit bei'
mifd) unb hamifd) in glcidier iöcbeutung. Unb
l'cifing ucrmcnbet für .v> c i m t ü et e hei m t ü et i f d)
mehrf ad) .'pämtücte hämtüctifd) (i"<any Sad)§
hat l)aimlid)c 3)ücf unb hcmifd)e Tuet,
lcl3tcrc§ lü5S 'i)carvenfd)nciben 3). 188 unb Jyabeln
unb Sd)iuänfe 1G9 11 88). ^m 16./17. 3al)rl).
finbet fieh auch heimlid) für unfer hamifd).
SJiithin ift ^i^cntität non hamifd) mit hcimifd)
fid)er. 5(u^ ber iöcbeutung be^J 'häuylid) ücr=
borgenen, geheimen' entnnefclt fid) ber iScgriff
'tüctifd), hiiüerliftig' ; anorb. heimskr (= ^ei =
mijd)) bcbcutct 'tbörid)t, närrifd)' (eigtl. 'be*
jd)räntt') al^o 3(bleitung ju heimr (f. t)eim).
Ta§ r)ofalifd)e 33erhältni^5 be§ eigtl. mb. l)ä =
mifd) SU hcimifd) erinnert an ba^ urfprgl.
mb. ähnlid) nebot älterem einlid) (aud) an
häefcl für hcifel = efcl unter hcitcl).
^amtncl 9Jl. mhb. mnbb. hamel al)b. hamal
Tl. '.y>ammcr (mhb. aud) 'jd)roff abgcbrod)enc
3tnl)öhc, itlippe, Stange'): eigtl. iubflantiuierte§
2lbi. ahb. hainal 'ucrftümmelt', luorauö fid) bic
mhb. ':}icbcnbebcutungcn cvflävcn ; ahb. hamalön
mhb. hameln (unb harnen) 'nevftümmeln' =
anglf. hamel ian engl, to hamble 'oerftümmcln,
lähmen' ; al)b. hamalscorro 9J1. 'abgeriffeneS
(Yclöftüct', ahb. hamal- hamalung-slat js-. 'iRid)t5
plati' mhb. hamelstat TSJl. 'jerriffencö Ufer'—
hamelslat ^•. 'jcrriffcneic' lerrain'. Ü^crivanbt
al)b. ham (flctticrt hammor) 5(bi. 'oerftümmclt,
ucrtrüppclt' (vgl. fjemmcn», lüie frj. mouion
ju lat. mutihis.
.Jammer SW. mhb. hamer ($1. hemer) al)b.
hamar C^l. hamara) ^JJ. = ajäd)f. hamur,
anglf. hamor engl, hammer, anorb. hamarr
Tl. '.'pammcr' (aud) 'Mlippc,,"scl§*): ba§ gcmein=
gcnn., bcm @ot. i(ufällig fchlenbc SBort für
.s>ammcr, für bcffcn ältere @cfd)id)tc bie norb.
^JJebcnbcbcutung '^elv, Mlippc' lucrtpoll ift: im
5lflou. bcbcutct ba-ö ncvmanbte kamy 'Stein' (lit.
ukmü 'Stein'). Tahcv nimnu man an, .\>ammcr
fei eigtl. fo oicl al§ 'ftcincvncSBaffe'. Ob ipeitcv=
hin nod) ffr. a^man ',"velsi, Steinmaffe, .'painmer,
5(mbofi' :c., foiuie gr. cxkiuujv 'Jlmbofj' (lit. akmü
'Stein') uevmanbt finb, ift ungemin.
.f^ömmliitfl, .s>cmmling 9JJ. 'castratus',
cvft nhb., 5(bleitung uon .vSammcl.
.tinnH)cIninmt 9Ji. bei Stielcv 1691 al§
.s>em pclmann gcbud)t, bei $vätoriu§ 1666
?(nthvopobemu§ 272 al§ .'öampelmänrigcn
Cipiur.) belegt.
t .^omijfcl A: mhb. hanl-vol 'eine -öanb
poir.
■Crnrnftcr Tl. ml)b. hamsier Tl. '.^amfler';
§aiib
— 161 —
f)angen
bQ§ Q(lib. fcnnt haniastro Tl. nur in bcv '-Bc^
bcutiiufl 'curculio, Morinuunii', cbcnfo afädif.
hamstra ^■. füv*liamastra (auifälHil ficbcnbünv
hänspr). 2)q§ adciiiüic 2>ovtoinmcn bcv äi?ovtC'o
in 2)cutfdi(anb }imd)t üicüctd)! für ©ntlclmung ;
3liuj. Öcf fielt bcntt au .Jnfanuucnfianii mit lit.
staras ',s>aini"tcv' ober mit niff. clioinjakii
'i^amfter'. Si)ttom)m ift ml)b. griiitz = obcr=
Initfil5. grintschel gntscli (iloblcnj Äontmolf
'.Öamftcv', bei Steinbad) 1734 3icieli.
^anb tV. m[}b. al)b. hant %. = afädii. nbl.
hand, angif. hond engl, band, anorb. hond,
got. handns jy. : gcmeingcrm. ilßort (örbf. handu-)
für '.sSanb', unfcrm (Siirad)ftamm cigcntümlidi,
mic benn bie mciftcn ibg. Spradiflämmc ic eigcn=
anigc 53e5eid}nuniien bafür babcn. @cu'öl)nlidi
a\v ^(bleitung ju got. liin|jan "langen' — fra-
hun|)ans Tl. '©efangcttcr' (ogl. nod) .s>unb
foiinc engl, to hunt 'jagen' anglf. hnntian) im
Sinne üon 'Jaffenbe, ©reifenbe' gebeutet; rao^
gegen üon Seiten ber Saute unb ber 53cbeutung
nidity einjuiuenbcn ift. oiun^a @utt. 18.3 ()ält
'ocbnlieit' für bie ©runbbebcutung unb Der=
mutet 5>crn)anbtfd)aft ju got. hund = dun ber t,
ha^ and) urfprgl. 'oebnfjeit' bebeutet bat (ogl.
lyauft eigtl. 'Jünfbcit"^) : bann müüte hav
2Bort eigtl. 2)ualform ( 'beibc AMnbe' ) gebabt babcn,
morau§ fid) crft aümäblid) ber begriff \s>anb' cnt=
tuictclt ()ätte. 5ür ba§ ,^ormeüc ift ju beaditen, bat;
ba§ SBoil nadi got. handus urfprgl. u-Stamm
gemcfen ift, im 'Jlbb. aber fd)on in bie i-2;cfl.
übergetreten ift; bodi baben fid) burd) ba§ 3(bb.
DJJbb. {)inburd) Spuren ber u-2)efIination er=
balten; ogl. ab()anbeit. — ^anb '2h1, Sorte'
entiöicfelt fid) au§ ber ÜJlittelbebeutung 'Seite';
ügl. mfib. ze beiden banden 'ju beiben Seiten'
— aller bände 'jeber 2Ii1' — vier bände
'oiercriei'.
^anbcln ottü- mbb. bandeln ai]b. bantalön
'mit ben .\>dnben faffcn, berübren, betaften, be=
arbeiten, Derrid)ten' (barau§ altlotbinng. hande-
leir 'fegen'): 3(b(eitung ron A>anb; .s>anbcl
9JJ. ift erft au» bem otm. ()anbeln entfprungen
— roic 'Jtrger au§ ärgern (f. arg), ©ctg
au§ gctjen, Cpfer au§ opfern — , ba e§
erft fnät mbb. auftritt (mbb. bandel Tl. '.s^anb:
hing, .sSanblungÄmeife, Segcbenbcit, 35er()anb=
lung, 2Baarc' i. 3{nglf. bandlian engl, to bandle
'berübren, bin^baben, bebanbeln, leiten'; anglf.
bandele '.s>anbbabc' engl, bandle 'Stiel, ©riff* ;
norb. bondla 'bebanbeln'.
^anbf(ftur) Tl. mbb. bantscbuoch al)b.
bantscuob. 2)05 als (Sigcnnamc bezeugte ahb.
Hantscuob (ogl. ben Crtenamcn .s> a n b f d) u d) h--
bcim) = anglf. Andsceöb racifen auf llm^
ffiluge, (ätgmologiic^ea üSörtcrbucf). 6. Sluft.
beutung eine» gcrm. anda-sköbaz '@cgcnfd)ul)'.
Gin ältercö 3Bort ift anorb. vottr (mlat. vantus
= fr3. ganti.
^nitbwcrf 9i. mbb. bantwerc 3?. 'i>anb=
arbeit', aber in ml)b. oeit t)ermifd)t mit ant-
werc 9J. '333erf3cug, 9J^afd)inc' = anglf. and-
weorc 'Dl^aterial'.
^auf Tl. mbb. banf banef abb. lianaf Tl.
= anglf. ba'nep engl. bemp. norb. bampr.
2)ie gcmDbnlid)e 5(nnabme einer Giulebuung bc§
ilBortc-o au» bem Sübeurop. gr. Kuwaßi; dat.
cannabis) ift unbaltbar: bie ©ermancn erful)ren
Ginfluf; füblid)er äultur etroa erft in ben erften
^abrbunberten unferer ocih'ed)nung ; e» giebt
lein iJebnuiort au» bem @r. ober Öat., \)a^ bie
1. 2autoerfd)iebung noüftönbig mitgcmad)t bätte
(nbl. kcnnep 'ASanf ift lat. Gntlebn:tng unb
scigt, '^o.v-, ber lat. 3(nlaut in germ. (Jnticbnung
bleibt). 2Benn aber i>erfd)iebuitg ber ßonfonantcn
in germ. *banapiz (= anglf. beenep) gegenüber gr.
Kawaßi; norliegt, fo ift bie§ ein ^croci» bafür,
bafj ba» S^ort ein ^aar ^abrbunberte cor 6br.
bei ben (Sermanen bereits eingebürgert mar. „3)ie
(Si-ted)en lernten ben A?anf erft ju .'öerobot» 3ctt
fennen; bie Sfntbcn bauten ibn unb er flammt
rool)l <xvA 33aftrien unb Sogbiana, ben Äaf=
pifd)en unb SIralgegenben, roo er nod) ie^t mit
Üppigfeit raad)fen foll". Um fo el)er fann man
bie 2(nnal)mc fübcurop. Ginfluffc» abiebnen;
vgl. Seinen. Sic ©ermancn fönnen ben in
Sübrunlanb railb tt)ad)fenbcn .s>anf unb bie
.Vtanffultur non bcmfelbcn i^olfc fennen gelexitt
baben, ba§ ben @ined)en unmittelbar ober mittel=
bar 'tsoA 25>or1 Kdwaßic lieferte. @r. Kawaßic; ift
felber Scbntrort unb jenes *banaps ftimmt
lautlid) ebcnfogut ju aflon. konoplja, lit. kanapes
'■s>anf'. 2lud) bei ben -ßerfent finbet fid) 'tioS)
SBort (peii kanab). @» fd)eint nid)t ed)t ibg.
ju fein.
fangen ^ivo. ml)b. bäben (hienc gehangen)
al)b. bäban (hiang gibangam ft. 3^^.; ogl.
fangen au§ al)b. fäban; oor b ift ein n unter=
brücft (ogl. al)b. däbta ju dencban, 'iiOi6:)\t ju
benfen; brad)te al^b. bräbta ju bringen).
@ntfpred)enb nbl. hangen, anglf. bön au§
*böban (heng hangen) engl, to hang 'l)angen,
bangen', got. bäban für^banlianft. 3tn:'. 'l)ängen'.
3m DIbb. engl. 5cbl. mifdit fid) ba§ alte ft. 3tn).
mebrfad) mit jugcbörigen fd)ro. -^vco., rooburd) bie
rranfitioe iBebeutung fid) mit ber intranfitioen
oerbinbet; ogl. nbl. hangen, engl, to bang 'l)angen,
bangen'; im 9JIl)b. ift haben tranf. unb intranf.,
baju nod) hangen {(x^'q. bangen, anglf. bangian)
intranf.'bangen'; bagu abb. bengen 'bangen laffen,
(bem Sioffe) freien Sauf laffen, gefd)e^en laffen,
21
^anje
— 162
^arn
geftatten', üc\1. [)cnfen. 2)a§ nr)b. 3tn). beni()t
auf einer lautlidicn ^^Hictuini oon ntbb. haben
(hancten') iml) liengcn. bod) bctiiifflidi ucrtritt cc-
nur nihb. hälien al)b. lulhan. 3id)crc ^öcsicliuniicn
ber incmcinoicrm. iffij. hanh(häh) in ben übrißcn
ibg. Sinndicn fclilcn; man üercileid)t got. hähan
'in oTOciTcl laiien' mit Int. cunctari 'zaubern'
unb ih". (^ank 'id)iiinnfcn'.
^anfc ^"s-. iiuitmlib. bans banse Jy. 'hini-
männi)d)c 5>crcinigung mit bci'timnUcn riditcrlid)cn
Scfugniifcn,>toufmannv'iiilbc': ein urjin\il. obcrb.
SBort, bod) balD clcmcin^cutid) iicmorbcn unb
al§ 53c3eidinung ber oirof5en norb. Stäbtcbanfc
crbnitcn. Tic ältere ffiortbebeutung 'beglcitenbc
Sdiar' — im 5!}Jhö. au^geftorben — begegnet
in abö. hansa 'cobors' (latian); ngl. nnglf.
f53coro.) maegöa liöse 'mit ben ^J^ägben' unb
jd)iucb. bi')s 'bei' nk> ''^^rä^lofition, bie an^ bcm
Sublt. bcrubt. 'i>c\\. nod) muM. banzc 'Steuer'?
3)enom. bnnjeln ;Uii'v t)lof5 nl)b., 'iem. in eine
ftorporation aufnebmcn' (nid)t 'ivcikü in bie
C^anfe).
Ijänfelit otm. crfl nhb., uerfdiicben üon bein
unter .s>anfe erauibnten älteren ,*öoinoniimon;
eigtl. 'jem. jum .s>anv, b. l). fo üic( luic i^iarren
bnben' ingl. bie Sdielten .sSan^bumm, .s>anc' =
narr, .s>an'öii)urft).
tiaiiticrcn i\uv. fpätmlib. liantieren 'A>anbel
treiben, oerfaufen': nidit 'Jlbleitung oon ^"»anb
im Sinne uon 'banbeln', mcil bann für nt ein
nd im DJJbb. 'Jibb. ,^u crmarten märe; fonbern
au6 frj. lianter 'l)in^ unb ber^iclieu, oft be=
fud)en', t>a-}' com llhibl. auv in neugerm. 3)ialcftc
brang. 'ikaditenvmcrt ift, mie bav luiferm Sprad)
gcfübl untlare iBort allerlei 'Jlnlebnungen crfabren
bat; ogl. bie ältere Sd)reibung ba übt bie reu.
t)(M)crn ?)Uv. nad) nbl. imnbl.) haperen 'ner^
feblen, itoUern'; bod) aud) jd)mäb. buperen (fo--
luie fdmieiv liäpcn 'fricdien'?). Öautucrbältniffc,
Urfin-ung unb C^efdiidite ber ^Verbreitung ber
SiiH'e finb bunfel. ,\m "iKbb. iicr<|cid)nen Stielcr,
^rijd), 'Jlbelung uuD (Samiic baö im ](i./17. ^"sabrb.
unlitterari)d)e, uon Sdiottel lüüH unb Stieler
WM gebuditeunb uon Steinbad) 1784 al-:- jd)le).
l)c,5eid)nete SBort, ba^^ feit ber giueiten .s>älfte
bc^ IH. ,^sabrb-5. in bie fiitteratur bringt (,v '-Ö.
^cnnc?' 1TS.S ^J^and) .'öermäon 3. 2;i'>l
t .t»nrbcr 9.'J. ein nbb. midinamc (fd)on bei
Groäim. ^JUberuö 1.")lo Dulion. >\ MI'') == nbl.
nbb. barder; bao gleid)beb. a)igl). beardra lucift
mit ber älteren lliebenform beardbara auf '^1=
fammenfetiung (eigtl. '.'oailbajc":').
^nrfc jV. mbb. liarfe harpfe abb. barfa
harpha Jy. = angtf. bearpe engl. barp. auorb.
harpa jv.; älteiter 58cleg ipätlat. bar|)a. bei
3)enantiu§ ?yortunatu§ im 5. 9al)rb.: ein ben
©ermanen eigentümlid)e§ Sniteninftrument be=
3cid)nenb; ec-» mar in ben älteren ociten für bie
altgcrm. 2>orncbmen ba-o, \va\^ für gemöl)nUd)
0)eige ober J^iebel mar. ©ine 3)eutung be^
2Borte§ ift nod) nid)t gefunben. 5luy bem @erm.
eiuftammt bie roman. Sippe oon frj. barpe
'ASarfe', mo3U fr3. barpin '.»cafen* — barpon
'.'öarpune'.
.'oäriufl, .sSering 501. mbb. bierinc al)b.
bäring 5[R. = nbl. baring, anglf. bering engl,
herring: ein fpesififd) meftgcrm. SBort (bafür
auorb. sild), beffen ä {■&) aud) burd) frief.
2)ialche unb burd) bie nl)b. 3tu§fprad)e mit ;e
beftätigt roirb. Sie al)b. ml)b. mnbl. ^3tebenform
bering meift auf Slnbeutung an abb. beri
'.VSeer', fafU alfo ben ^ifdi al^ 'ben in Sdiaaren
fommcnben', aly '.Sterling'. Cb bie ältere
,'\orm hfiring (anglofrief. luering) ju biefer
Tcutung ftimmt, ift unfid)er. Tay germ. SBort
begegnet a\6 mlat. haringus fd)on im G. 3at)vl).
bei bem 3trjt 3lntl)imu§ unb brang bann aud)
früb inÄ Ütoman. (fr.v bareng).
.f>nrfc ?)•. ein nbb. SBort, roofür l)b. Äarft
unb 3?cd)cn (für Cutbcrcs ^kd)cn l)at bie 58ugen=
bagcu'fdie nbb. Übcrfcljuug pou ir)41 .s>arfe)
pgl. nbl. hark '.s>arfc' unb auorb. barka '3U:
fammcnfd)arren' : germ. 2B3. hark ncrmanbt mit
ffr. kharj 'fralien' gelten; ogl. ffr. khfgala
'^Surfte'. Tod) ift anglf. hyrwe engl, harrow
= auorb. berfe ',\Sarfe' (= got. *harwi 9?.?)
faum bamit 3u ucrcinigen.
•iTarIctin '^)l. crft feit Cnbe bc§ 17. o'if)!"')^^-
eingebürgert (bei Speranber 172(i ah Ilailecjuin
gcbud)t) auv ital. arleceliino (^Jiame ber tomifd)cn
^llJayfe in ber ital. itomöbie) unb fr3. harlequin
arlequin.
'^arm ^Jl. ein im '^l)t>. unb älteren 9?l)b. faft
gan3 feblcnbev äßort, ipobl im porigen :,'^sal)rl)un^
bcrt burd) ben engl. Vittcraturcinflufi nad) engl,
iiarni aufgefrifdjtcv- äi>ort (pgl. .Stalle, .S'">cim):
mbb. (gan3 ungcbräud)lid)) barm 9)1. 'Seib,
Sd)mer3'; abb. harani — afäd)f. barm 9.11. '^e=
fd)impTung, fd)mcr3enbe bliebe, iiränfung', anglf.
hearm 9)1. 'ikleibigung, Sd)abcn' engl, barm
'Ceib, Unred)t, Sd)aben', auorb. barm 9)1. 'Äitm=
mer, Sorge', i^eriuanbt ift afloo. sramu {au^
♦sornu'u 9)1. 'Sd)am, Sd)anbe'. Gin .fiompofitum
abb. harainskara = afäd)f. bannskara Jy. 'be^
fd)impfenbe, oualpolle Strafe' erbielt fid) biy
iuy 9)Jbb., mo harn- barmschar '43lage, 9iot,
Strafe' geläufig blieb, al§ .s>arm allein bereits
perfdupunben mar. — 3?gl. berb.
'^avn 9)i. (ältere oftmittelbeutfd)e 9Jcbenform
.'öarm bei l'utber unb fonft im ir)./17. ?sal)rl).)
^nrnifrf)
163 —
^ci\t
nil)b. al)b. harn al)b. Iiaran 9JJ. 'Uvin' ouci^cn
einer iitb. ''Jicbcnforin mit m f. Jiu'n): ein fpc=
äififd) ()b. S>ort, wol)! nripri^I. ibcntifd) mit an^lf.
scearn, anorb. skarn 9i. 'itot' : sk unb h (bic§
für k oljnc s) I)ättcn altgerm. 9erocd)fc(t; ba^n
flr. OKiüp; ogl. ()orfcn, bvoffcin, linfö,
©tier. 2tb(eituni^ uon .s>arn an-:- einer 2Bj.
har 'crflicficn' (f. .'önre) bleibt fraiilid).
i^arnifd) 9JJ. ml)b. liarnasch (harnas har-
nescli)9Jc/.'öarniid)':inrJ(ucHjanii be-S 12. oaf)i'()§.
cntlc[)nt aü<- atv3. harnais (barau» ancfi ital.
arnese) 'Stüftung, @efd)in-', ba§ auf fi)mr.
haiarnaez '6ilcnc(crätc' berul)t; ücrmitteinbe
(Stufe roärc mitteleucil. harnes 'Stiftung' (cng(.
harness 'i-^arnifd), '^-^ferbcjcng').
^ttr^juuc A. aiiv o(eid)beb. nbl. harpoen =
frj. liarpon, uiobcr and) engl, harpoon (2(blet=
tungcn au» roman. arpa Jiarpa ^s^afcn' gu
.v>arfc). 2)ie @ntlcl)nung ins 9tl)b. gcfd)at) um
17()<) (©pcranber 172U bud)t Harpon).
ftorrcn ottu. ml)b. harren (be- erharren)
'lüavten, fid) aufl)alten': ein uib. 35>ovt, bae burd)
äut()ev in bic odunftfpvadie gelangte (bic oberb.
^ibelgloffare uon 1522—1.338 übevje^en öutberS
()arvcn mit „rcartcn, beiten"; audi (Scfö '-Bibel
1537 Ijat märten, nid)t f)arrcn). G§ ift bem
"Jdjb. fotüic ben übrigen gcrm. 2^ialeften gänjlid)
fremb, aber srocifclloy ed)t germ.; oon bunfelm
Urfprung (ob mit gr. KaprepeTv ju f)art? ogl.
lat. durare 3U durus).
t öarfiftSlbj. 'l)axt, raul)' crft nl)b.; baju mit
auffälliger Sautabroeidiung ml)b. (bei ^iJicolau?
y. SBafel) barsten, and) verbarsten 'l)art merben'.
®§ gel)ört rool)l ju nbl. barst, al)b. harsta '9?oft'
unb al)b. berstan, anglf. byrstan 'röftcn'.
2)eutltd)c 3Ibleitung üon ^art; cgi. rafd} ju
grabe, got. *rasqa- 3U ra{)a- 'fdjnell' (alib.
rado), anorb. borskr 'fd)neir gu anglf. brade,
anorb. beiskr 'bitter' ju got. bait-rs; fo luäre
ju got. bardus 'l)art' ein '''liarsks *barsts uor=
au§}ufe§en. 2)od) fönnte man aud) an ä)er=
U)anbtfd)aft mit i§l. börtl 'i^ärte bc^ gefrorenen
JBobeU's' benfen: nljb. \">arfd) 'Sd)neefruftc'
bial. 2)at3 aber aud) 'l}art' allein au§reid)t
btcfc le^te 58ebeutung ju erflären, geigt al)b.
hertimänöd ml)b. bertemänet 'ASarlmonat' als
J'ejember unb Januar. S. ha^i flg. 2Bort.
fiortl 'Jlbi. ml)b. berte bart -Hb], (barte
31bD.; ngl. faft 3lbü. ju feft, fd)on gu fdjön :c.)
'l)art, fcft, fd)roer, fdimerjlid)' al)b. berti barti
hart 5lbj. (barto 2(bo.) 'l)art' = anglf. beard
'^art, ftarf, tapfer' engl, bard 'l)art, f(f)roer, l)erbe'
(hardy 'ftarf, tapfer' ftantmt 5unäd)ft au§> roman.
frg. hardi. bac- aber 'Jlblcitung bc§ germ. bart
ift), got. bardus -Jlbi. 'l)art, itrcnge'. @emcin=
germ. 5(bi. au^o uorgerm. kartüs; ugl. gr. Kparüc;
'ftarf, gcumltig, 5[>Jad)tl)aber' — Kapxepöq Kpa-
repoi; 'ftarf, ftanbl)aft, mdd)tig, l)cftig' — 3(bt).
Kdpxa 'icl)r, ftart" (al)b. barto %bv. 'fcl)r, l)Öd)ft');
baju oiellcid)t nod) ffr. krätu-s gji. 'Äraft,
Stärfc' (SBj. kar 'tljun, madicn') ober aber lit.
kartüs 'bitter' (^SBg. krt 'fdnieibcn, fpalten').
t.^art2, ,s>arb 5.9J1. '2ßalb' ml)b. al)b.
liart Sll.^.'i'i. '3Balb'; ügl. audi Speffart au§
spebtes barl (5u©pcd}t); •'öarj für ml)b. Hart ;
ioaarbt in ber '•^-Halg.
Öortuätftß 2lbi. fd)on im 1.5.-16. 3al)rl).
geläufig: ju 9iacfen; ugl. l)al§ftarrig.
^ora dl ml)b. al)b. harz ÜJt. 9^. (al)b. aud)
barzob = tl)ürtng. börtsx); nbb. barts. nbl.
bars finb au-j bem ,v^b. entlel)nt. ^ai- SBort
ift auf;crl)alb Teutfd)lanb& nidit nadigemiefen.
Si)noni)ma f. unter 33ernftcin,ftitt luiblecr.
Apafarb 9)^. im 17. ^sai)vi}. auftreteub mit ber
53ebeutung '^Hififo', 1G44 im Sprad)= ufm. 33er=
berber unb oon ®. Siebe 1686 oeräeid)nct (.s> ag ar t
ivem. ©rimmelsliaufen 1669 Simplic. III, 14;
^eibnilj 1717 Unuorgrcifl. ©ebanfen § 71 empficl)lt
nbb. 3 d) lump für .s^afarb"): au§ bem gleidi^
b^b. frg. liasard übernommen. 3>erein5elt eben^
bal)cr fd)on ml)b. liasebart 'SBürfelfpief.
Ijofcften ßtm. 'ergreifen' ein burd) 2utl)er jur
©cltuug gefommeneö oftmittelbeutfd). itl)üriug.
ober-fäd)f.) SBort, ba§ bem Cberb. unb bem 2Beft=
mittelbentfd). eigtl. fel)lt ifo rairb ÖutberS l)afd)cn
in 3lb. ^^Petri» ^ibclgloffar 1.522 mü „crn)ifd)cn,
fal)cn, ergreifen" überfegt unb in ort'? ^ibelbear=
beitung 1537 burd) „ergreifen, fat)en, l)altcn" er-
fegt), yiad) S^dmq 1611 Orig. Diction. Germ.
©. 1.5<J mirb nbb. üielmel)r „ern)tfd)en" gefagt.
5n ben oberb. 9}ta. fel)lt l)afd)en nod) je^t (ba=
für aud) im Siebenbürg, fen = fangen). Tic
3^eutung bc§ feit bem 14. ^aljrl). (@erm. 20,42)
bezeugten, aber im 2tl)b. unb überhaupt
im 2tltgerm. fcl)lenben o^if- ift unfidicr. oU=
famment)ang mit \->aft unb l)cbcn (lat. capioj
ift roaf)rfd)einlid) ; gcrm. *bafsk6n bürfte l)b. 3U
*baskön = l)afd)cn fül)ren. — .t)öf(öcr 9JZ. bei
2)ue3 1652 Nomenclat. 144 belegt unb feit Sdiottcl
1663 unb Stielcr 1691 gebudu, tjon 9iäblein 1716
(Spradnneifter I, i^oiTcbc b) aly meitsn. SBoit
üerpönt; iel5t neraltet.
^afe Tl. ml)b. base al)b. liaso Tt. = nbl.
baas unb mit 9il)ota3iS'muö anglf. bara engl,
bare fomic anorb. bere 9Ji. 2)cm germ. hasan-
hazan- au§ oorgerm. kaso(n) entfpvnd)t im ^^nb.
gleidibeb. (^agä (ftatt *<jasä rote cväi^uras für
*sväcurasügl. od)tt)äl)er); auücrbem fel)rt ber
9kmc auffälliger SBeifc nur nod) int 5(ltprcut5.
(alö sasins für szasinas) unb im ^i)mr. (al§
^afe(
164
l)auen
ceinach aue *casinac?) roicbcr. 9[)iöijlid)enueife
flcl)t ba-3i llviüort kaso- '.sSafc' in 33criüanDtfdian
mit aiicjl). hasu 'c\rau'. 3hb5 öcm (§crm. nainnit
frj. hase ,">-. '5Bcibd)cn bc§ Öttfcn'. .s^b. libb.
5DiQ. bcscidmcu mit i>afc (and) Staühafo
gcm ba^ Äanind)cn imb nennen bann ben .sSaj'en
^•elbl)afc; ui^l. nod) lueftfäl. sarp-liäsi' '^hIcI',
fd)njäb. 3ccl)ajc 'ÜJJeciidiuicindicn', öflr. Gid)=
l)üic 'Sid)liDnr (f. und) ^ölmliaic). — 2}ic 'Ih
3cid)nnnvi ,s>a Jen fdi arte 'Spalte in bcr Cbev:
liiipe luic beim .s>aien' in in Teutfdilanb evfl
feit bem 14. vUibvl). bejeiu^t, beiici^nct abev id)on
im 3(nijli. a\v ha?rsceard (bafiir eni]l. hare-lip);
ogl. nod) t)m Spottnamen anorb. Skaröe; and)
africf. has-skerde 'l)ajenfd)artii]'.
^afcl 5v. ml)b. hasel at)b. liasala ^•. — basal
dJl. = aniilf. lui-sel eni^l. liazel. anovb. hasl:
gemeiniun'm. hasla- '.s>afcl' an^^ nonicrm. knslo-;
Uijl. lat. (mit 'JÜ)ota5ivmn'-ö) corulus '.s^afef nnb
altiv. coli '.sSafel' für *cosl.
^aftie, .s>äipc 5^. nü)b. haspe hespe J.
'Il)ür()afen, I()üvani-jel; föarnunnbe' (mit bcr
Scebenform hispe ("v. 'Spaiitic') alib. haspa 'fo
üicl Wavn mie anf einmal iicbaipelt mivb' ; ngl.
anorb. liespa ,"v. 'Torfe, Stvanii 'Ühiüc; Il)ür=
xiccicl'; eni^l. liasp 'Diie^el, .^uiammcnfdilienen',
mittelenvil. liaspe '^iiegel, iB>otkiavn', cbenio aHi;ili.
hit'sp ha^ps heps ,"v. — 2;ie 2)oppclbcbentnnii
'I()iimei3el, Il)ürl)aten — C^avnminbc' fd)cint
altiicvm. ; ak- Jerm. ted)n. in bev Spinnerei brana
bai^ iBort inv 'lionmn. (ital. aspo, afr,^ hasple)
mie 'Korfen; f. andi iinnfel. £b bie beibcn
iöebcutniuien fidi an-? einer cntnndelt liaben ober
ob ,vvei uerid)iebcnc ii^orte barin .suiammeniie
fallen nnb, mincn mir nidjt, ba fein cti)mokHiiid)er
5Inl)alt uorlieiit.
.^nfucl 'M. ml)b. Iiaspel al)b. liaspil 9}].
'."öaipel, Warnminbc': ^Ibleitnn^i uon .öajpc.
.^nft A. erü im 17. ,uit)rh. bcfannt tiemorben,
ein mb. nbb. ilnnt, bac» an-ö nbl. haasl a. flammt;
entlehnt an-? afr^. haste hätc doobcr and) eiuil.
hastcM. n)cld)e il)rerfeit-ö bcr alt^erm. Sippe pon
nl)b. I)cftiii cntiprcd)cn ; Ui^I. al)b. heisti, anglf.
hseste 'Ijefti^' (jiot. haifsts 'Streit').
^aff 5R. mbb. al)b. ha? (@cn. hai^^es) 3Ji.
'.•paf;'; ba^? "Jlbb. bemaljrt einmal ba§ 'D'ientr.
a[§ ältereö (^ennv (Uiil. iiot. hatis ';)i., norb. hatr
9i.j; 5Raif. ftnb aud) aiiiili. hclc (eiiiil. hatci
nnb al'äd)). Iit-ti: Die ncmeiniienit. '-ye,Kid)nnnii
für a^an, anf porvicrm. kndos kodosDs dat.
*codus *coderis) "Ji. hinnieijenb. .V>aber nnb
flr. KÖTo<; fönnen hiermit oeriuanbt fein, inbem
eine ibiv 2B.^ küt-ki'd möi^lid) ifl (ba^i (\v- «nhoc;
Küboc, 'Iraner, Ccib*?). Xic Wrnnbbebentnnsi
für '^a\i' jcigt i>aö — belun fonnc bac> id)m.
otiu. 1) äffen ml)b. ha^^en af)b. ha^^en ha^^ön,
öa-j im 5ll)b. nilmlid) and) bie '-Sebentnnti 'oer--
foK^cn' (aiäd)f. hatön 'nadiftellen') bat; i>a<->
mad)t alv ©runbbcbcutnnii 'feinblid)e 'iHn'foUning,
eilige ':)iad)fteUunci' für ibaü iüal)rfd)einlid). —
l)öf?lt(6 ml)b. ha?- he??elich 'feinbfeliij, l)affen§=
lucrt, I)äülid)*.
t ^öfe 9i. 'ÄIcib' ein fd)raäb. Tialeft)Port,
fd)on m()b. lia'^e ^l. — ha? 9JJ. '.^leibniuV ;
nrpermajtbt mit ani^lf. ha-teru ^Mnr. '.Hlciber'.
•i")ntf(I)icr i1J. an'S ital. arciere (= fr3.
archer) '^^onenfd)üt3c', im 15.-16. ^scd)vl).
auftretenb.
^oube A. ml)b. liübe abb. hüba J-. 'Äopf=
bcberfniia für 'ODJdnner (ml)b. bcf. für Solbaten
'■^Udelhanbe, Stnrmbanbe') nnb für 2Beiber'
— aniilf. liüfo mitteile;!, howve 'iöifdjofv'müljc',
norb. hüfa A-. ''il?ül3c, .Uappe'. Tie Sippe ijehört
bnrd) 5(blant :,n .s>aupt (ibiv 2r>5. kup).
A>nubtl?c A-. pcreinjelt bnrd) bav 15. 3of)vf).
l)inbnrd) aly hüfnitze liaufnitz haufenitz be3cno|t
nnb jmar bnrd) bie .'önffitenfriecie an§ böl)m.
houfnice 'Steinfdilcnber' einciefül)rt. '31m Sd)lnf;
beö 17. '^sfllirb^i. mirb .sSanbitj .s>anbit3e 9)J.
A. bann bekannter nnb feit Sticlcr 16!)1 nnb
Steinbad) 17o4 alKicmein per3cid)net.
()aud)cu ;)tn'. mbb. (feiten) liuchen 'l)au=
d)cn': ein au'ö iJntl)cr'5 33ibelfprad)e in ber 2.
.s>älftc bc§ 18. $\al)rl)§. (ogl. f)el)r, ^ain,
.stalle) anflebenbe§ 2Bort, ba? früher meniii
perbreitet mar (bie oberb. 5.Mbelnloffare Pon 1522
bi-o 153S überjcljcn Önthcrc> hand)en mit 'blafen,
ipchcn'i. Tic ältere Wefd)id)tc bec- Sorten ift
unbctannt.
.^■»aubcrcr 'Ft. crft im 1!). ^ahrh. befanntcr
rteiporben Ci^eleii ©oethe SBahrh. n. Tid)tnnii II,
8 — 335crtc 27, 195); am (Snbe be^i IS. ^sa\]vl).
um ^^ürnbcrfl nnb 3Ütborf auftretenb: ein
mainfränf. Tialeftiport, ba?- 3(bc(unii nnb Gantpe
nur al'ö bialettifd) (j. 53. für .Hobunu tennen.
3d)on percin,;clt (inil. icxcv) im 15. ^"sahrh.
hüreii 'in einem '"l^iietipaiien fahren, auf 9)lict=
pfcrbcn reiten'. 2)aju nbb. ."pcucr 'ÜJIietc,
^^ad)t' = nbl. huur; pi^l. anglf. hyn'an cutil.
to hire 'mieten', nbl. huren. ^Tiaf? fid) eine @rbf.
hin- nhb. 3n hauder cntmirfeln fann, ift fanm
3u liiuiuien.
bauen ;)tiP. mhb. houwen ahb. houwan ft.
;')tlP- Mlll)D. houwen ahb. Iiouwön fd)lP. otlU.)
'hauen'; baö ''-Jiröt. hieb (ahb. hiow, mhb. hiew)
bet^ciuiet feit bem 14. '^sai)xi]. (im 'i)3affionaIe uub
bei i'iid. u. 3crofd)iu). (Sntfpred)enb afäd)f. hau-
wan, aut]lf. heawan cufll. to hew, anorb. h()ggva
((^ot. *hagg\van reb. i\Uv. 'hauen' fehlt): germ.
haww haw au>^ einer nou^erm. SB^. kovv in
Raufen
— 165
lieben
afloo. kova kovati 'fd)mieben', lit. käuju(kduti)
'fd)lacicn, )d)miebcn' — kovä 'ilampf'. %]\.
.{■>arfc, A>cu, .'öicb.
.t>aufcu i).)t. inl)ö. hüfe al)b. hüfo — m()b.
ai)h. houf 9}h ',s>aufc, Sdiar' = afäd)f. liop,
nbl. hoop, anc\lf. heap eiiiil. heap '.Raufen'
(norb. Iiöpr 'Sdior' ift nbb. 2c()nraort): ocvm.
*haupa-*luipon mit cinanbcr ablautcnb (lutc al)b.
hüba '.staube' ui nbb. houbit '.sSaupt'). 2Babv--
fd)cinlid) ucnuanbt littb af(or). kupü (i^ot. *Iiaupa-)
S[R. '.s>aufcn', lit. kaüpas '.sSaufcn' — kupni
'.t^ödcr' (Ictt. kuitt 'fid) baden'.). Tlan bcnft
oud) an 33crii)anbtid)aft mit lat incubo 'Qdja^-
getft, ber auf Sd)äljcn liegt, 3{(p' ober lit. kugis
'Raufen'.
^äuftg 3(bi. cvft nbb., eigtl. 'baufcnmctfc'.
^ait^t 9J. mbb. houbet houpt (mö. aud)
höubet) abb. houbit ^Ji. : ba^ altgcvm. SBort
für 'Äo;if', in Tcutfdilanb im 16. ^nbrb. in allen
2)tal. mit 3hbönabme be§ Siebenbürg, (heftj
burd) itopf ücrbrängt (bial. bleibt faft nnrnod)
Äot)I=, ßraut = , SDtobnbaupt), mäbrenb ba^
6ngl. nnb (S fanbin. an ber Irabition bi§ iet5t
feftbaltcn: anglf. heafod engl, head (für mittel^
engl, iiöved hed), anorb. haufujj fpätcr hofud
dt., jd)mcb. hufvud, bän. hoved '.ftopf, got. hau-
bi]) 5i. Xa alle germ. 2}ialcftc auf alten 2)i=
pl)tbong au in ber Stammfilbe meifen, IU03U ü
in al)b. hüba '§aube' ablautet (ogl. A^aube),
fo bot koupot- alö ibg. (Srbf. 3U gelten, unb lat.
Caput, für iüeld)e§ man *cauput eriuaiten münte,
roäre burd) ein bem anglf. hafola 'Äopf', ffi'-
kapäla 'Sdiäbel' entfpredicnbe'? ©ort umgeftaltct,
mofür audi lat. fapillus '.söauptbaar' fprid)t;
ogl. mit oobaiiffon ^bg. Aovid). 111 236 nod) ffr.
kapücchala °.s>aar am iöintcrbaupt'. — 3)ie au§
abb. houbit umgclautetc 5"0i"iit "d)b. höubet ift
eigtl. mb. (aud) nbb. hdewat hoeft mit Umlaut),
roirb anfänglidi nod) üon Sutber ücnuenbet, ber
fie aber ju ©unftcn bc§ oberb. umlautÄlofen
i>au;it (f. Saube) aufgibt. Xm mb. Umlaut
bemabren mir nod) in ju .'öäuptcn, in meldfer
uralten 33erbinbung ber ^^lural ben Singular
PClUntt (abb. zi houbitum).
^au§ dl mbb. ai)ti. hüs 'tfl. = nnbl. huis,
anglf. hüs engl, house, got. hüs (fommt nur
einmal Dor in gudhüs 'Icmpel'eigtl. '(Sotteebau»',
bafür fonft got. razn unter JRaft). i(u§ bem
Slltgerm. liüsa- ftammt afloo. chyzü '.s^au$'.
2öabrfd)einlid) mit ,\bütte uroermaubt unb nnc
biefec-> 5U einer geiMn. SBj. hüd 'bergen' (anglf.
hydan engl, to hide): hüsa- für hussa- hü|)ta-
eigtl. 'JSergenöeö'? 2Beitere§ unter ijütte. —
SInbcrc b^ben an !8crn)anbtfd)aft oon got. hüs
mit got. huz-ds 'i■^ort' unö lat. custos gebadit:
aud) in biefem ^alle märe '^crgcnbeä' al§
©runbbebcutung ju nebmen.
Raufen 9Jl mbb. hüse al)b. hüso d)l. ; aud)
im Tibi). bc3eugt. (Stpmon bunfel.
t Öfluf? b tili Ben 2(00. nd)D. Iiü^e für hie
ü^e 'bicr aufjen' loie mbb. hinne für hie inne.
t Apouftc 9)1. mbb. huste 9)^. 'auf bem
(5elbe gufammengefteütcr Aöaufen ©etrcibe, .s>eu',
älter nid)t nad)gcioiefen: beutlid) für hüfste ju
hüfe '.s>aufe'; ogl. lit. küptas '(Srbböder'.
^aut A. ntbö. a{}b. hüt J. '.'öaut' = nnbl.
huid, anglf. hyd engl, hide 'iöaut', norb. hüö
^•.: altgerm. hüdi ',s>aut' auS oorgcrm. küti-s
5. = lat. cutis (loegen ü: u f. laut, 3obn);
ogl. gr. kütoc; dl. 'i"^aut, 5^ülle' ; mit einem ^räfir
s erfd)eint bic SBurjel in gr. okutoc, 9c. '.s!>aut,
Seber', lat. scü-tum '3d)ilb', gr. okO-tov ',v>aut,
erbeutete 9\üftung'. 2)er S^ental in abb. hüt =
lat. cutis u'cire barnad) blon '^(blcitung; s-ku
aly 2B3. 'bebeden, bergen' f. unter Sd)eunc,
Sd)euer. Xa6 neben engl, hide '\iaut' ftebenbc
to hide 'ocrbergcn' au^ anglf. hydan gebort
möglid)er SBeifc gur felben SBurjel mit abftraftcr
Tentalableitung *hüdi- '.'öüllc' — *hüdjan 'um--
l)üllen'. Sod) finben fid), raie unter öütte 3U
jeigen, Spuren einer 2B,v hud aii^ kudli kutli
'oerbüüen' aud) aufjerbalb be§ @erm.
^atJaric A- i"it ber älteren 9iebenform
2Ioerie eigtl. nbb., fd)on bei 6l)i)träu§ Aap. 36
haferie = frg. avarie, ital. avaria, ba§ auf
arab. äwar 'befd)äbigtc SSarc' jurüdgefübrt
roirb.
Hebamme A. mbb. hebamme umgebeutet
am gleid)beb. abb. hevianna J. ; anna A- '2öeib'
ift oerioanöt mit lat. änus 'altec^ SBeib' (f.Slbni,
ftebt alfo mal)iid)einlid) für anua anva (ogl.
501 an n, Äinn). Xod) bürftc abb. hevi-anna
eigtl. nid)t§ fein als ba§' ^^^artig. '^räf. 3u t)ebcn:
(^rbf. *liafjan (d) jn- 'öie bebcnbc', morauy bic
fpätcren SCBoxIformcn Umöcutung mären. 911ittel=
engl, bafür midwif, engl, midwife, nnbl. vroed-
vrouw 3u vroed 'meife, fing' (ogl. jpan. comadre,
frj. sage-femme); ein gemeingerm. 2Bort feblt.
§ebcl 501. erft frül) nbb. in ber 33ebeutung
'i^ebeftangc' ; ogl. nU)b. hebel hevel al)b. hevilo
5[R. 'i^efe' (al§ 5Dlittel ettoaS aufgeben gu mad)cn) ;
V f al§ ältere Jorm mürbe oerörängt burd) 2(n=
lel)nung an beben.
Ijcbcit otio. mbö. heben heven 'beben, er=
beben' tranf. unö refl. abb. heffan hevan (eigtl.
heffu hevis hevit heffames, ^nf- heffan) au§
hafjan, roeld)c [yorm im (Sot. oorliegt mit ber
ißebeutung 'beben, aufbeben': 2B3. haf hab; b
geborte im ft. 3tiu- eigtl. bem ^rät. $1. unb
'^ait., fonine aber aud) in anbcrc formen ein=
.pecf)el
— 166 —
.t>eer
biimicn. i^c^l. anglf. hebban (©(j. hebbe hefst
hefö 3C.) engl, to heave '()eben'; nnbl. heffen;
atiorb. hefja. ©egcn j al§ iiräjen^'btlbcnbc'o
Glcmcnt bei ft. S^m. f. unter i di a f f c n , I a di c n :c. ;
c? entimidn bcm lat. i bei i^crbcn bcv 3. .Hon=
juiintion mie facio. Somit ftinimt ju bcnt c\ot.
hafjan genau baö lat. capio; itig. Jivj. kap.
0,n\ ®cvm. finben fidi nodi jalilvcidie Sicftc bcv
bem lat. ^tro. jufonnncnben '-i^ebeutunoi 'ev=
greifen'; f. unter i;>aft. Ta lat. capio mit
habeo unocrroanbt, lat. habeo mit germ. l)aben
üermanbt ilt (capio ©5. kap, liabeo 'daben'
2r\v kliabli), fo ift baben r»on beben ganj ja
trennen. Tod) lim fidi für ein.^elne ^"välle nid)t
bejmcifeln, bat"; bie ,ui baben gcbörigcn Jßortc
auf bie '-Bebeutung bev ,^u beben gcbörigen ©in=
fluis gcbabt baben: einige Sorte fönnen fo gut
lu haben roie ju l)cbcn gehören; t)gl. j. ^.
."öabc gegen .s^anbbabe. 3" 2Dj. kap, lat.
capio jiebt man nodi gr. Kibirri '©riff'.
.f»C(ftcI A. mbb. liochel banebcn hacliel Jy.;
iigl. nbb. liekcl (fdion afäd)f. ihekilöd 'gebed}elt'),
mittclcngl. licchel engl, hatchel unb liacklc
'.Öediel'; anorb. feblt; fdimeb. hiickla, bän. hegle
(got. *hakila *liakula uorauÄfcgcnb). 2Babr=
fd)cinlid) ju abb. mbb. hecchen hecken (hakjan)
'ftcd)cn' (bcf. tton Sdilangen), roeitcr ju bcr
GiiH'e uon .\>afcn (engl. hook). &ot. liakiils
'^JJJantel', abb. bahhul mbb. hacliel 9.1J., anorb.
Iioknll 9.1?., angif. hacele 'OTantcl' finb iinvcx^
umnbt; bicfc geboren nielmebr 3U einem mut^
niaf5lid)cn got. *höka J- '^icflc' (anglf. h6cen
9i. 'junge ^icflC aue got. *hökein ^J}. f. unter
@ctf,», meinen alfo mo()l eigtl. ein 'bdrenc^-
©cmanb'. S. nodi ."öed)t.
|>cd|fCr .S>äd)fe a. mbb. hehse abb. haiisa
Jy. '.ftniebug bev .s>interbeiny' (bcf. vom '"^.^fcrbc);
flot. ti'ärc ein *hahsi ((s)cn. *halisjös) ("v. ^u uer=
muten, l'autlid) cntftnidit altinb. kakSya ^.
'Öcibgurt bc'? 'l-^erbey', 'Jlbleitung uon käk§a-s
ÜH. 'Wurtgcgenb bcr "^-^fcrbe, 5(d)felgnibc* =
aocft. kasem ''ild)fclgrubc' ; ferner lat. coxa
'.VMifte', mo.ui ha-:-' ?lbü. co.xiin 'tauernb', baz-'
auf eine bem bb. SBorte dbnlidie ikbeutung
fdilicrxn läf;t. ; vgl. nodi ir. ross 'mif;', fnmr.
cops '.'öüftbcin'. Tic ^J^cbcutung bcv uribg.
2Borte& fdimanfte ,^nnfdien ''Jbbfcigrubc, .'öüftc,
.ftnietcble'.
Jt>c6)t W. mbb. hechef hecht abb. hehhit
hahbi» SOI. =- afäd)f. hacud. onglf. hacod ha-ced
9JJ. '.öedn': ein meftgerm. üH^ort, ,^u bem unter
.'öcdicl (f. and) .\Safcn) ermähnten abb. mbb.
hecken 'ftedicu' — anglf. häca '.N>atcn' gehörig.
SBegen feiner fpit^en ;^)äbne erfdieint bcr .v>edn
qI§ 'Stcdier'; vgl. engl, pike 'Smtje, Stadiel,
•Öcdit', fr3. In-ochet ^^^cdn' oon breche '8pic§',
norb. gedda '.s;-)ed)t' ju gaddr 'Stadicl'. 2Beitere§
Snnonnmon nbl. snoek.
^crfci 5. 'nm3äunung' mbb. hecke ahb.
hecka hegga ,">-. ',s>ecfc' : am- Oirbf. hagjö- =
anglf. hecg engl, hedge; anglf. aud) hege SR.
'.Öccfc' (ügl. engl, hayboot 'oaunred)t'): ju ber
unter ,s>ag bchanbcitcn Sippe.
.•Dccfc^ 3. '(lortpflanjung burd) ;,'sunge ober
brüten' erft nhb., luohl meber ibentifd) nodi aud)
ücrmanbt mit .'pecfei 'Umzäunung', meil ba§
Gngl. hodge '.sSecfei' unb hatcli 'A>ecfe2' genau
au-i einanber hält; jency miUclengl. heggc (anglf.
hecg (V.?), bic§ mittclcngl. hacche (anglf. *haec-
ce?) engl, hatch '53rut, baö '-brüten'. 2)a§
Slibb. jeigt ein fd)ui. otm. hecken 'fortpflanscn'
(üon 5yögeln) = mittclcngl. hacchen engl, to hatch
'auöhecfcn, auSbriiten'; al)b. hegidruosa ml)b.
hegedruose Jy. '.\Sobe' mag nermaubt fein (g in
anglf. liagan 'gignalia' neben altem kk in mittcU
engl, hacche ift bcnfbar), fobann auch mbb.
hagen 9JI. '3uchtfticr' , älter nhb. iwnb nod)
bial.) ,s>acffd) ';Uid)tcbcr'. Tic Sippe fdicitit
auf eine germ. äl\v hag hakk 'fortpflanjcn' ju
beuten.
t '^cbc A. 'JBcrg' ein nbb. Tialeftmort, ba§
uon 2(bclung unb trampe al-ö Xialcftmort auf=
geführt unh nur ncrcin^clt uon nbb. Sdiriftftcllcrn
gcbraudit mirb (3. ^. ,uift. Wöfer '!|3hantaf. 1,
IIG; II, 72): nbb. hede mit untcrbrücftcm r
(ugl. 5[Riete) au6 .'oerbc; ugl. mnbl. lierde
'Aladiyfafer', anglf. heorde J. 'Alad)-?hcbc,
SBcrg' engl, hards (^4^1.). £b baju onglf. hcord,
anorb. haddr ',s>aar'? <^-iir .s>cbe (mol)l got.
*iiazdo *hazdj«')) obcrb. SBerg, baci im 'i)ibb.
unbefannt ift. S. .s>aari.
,s>cbcrtrf) W. fpätmhb. hedertch Ü,U. : eine
Umbilbung bc-J lat. (glecoma) hederacea.
■t>ccr llJ. mbb. her al)b. heri ältcftc Aorm
hari 9Z. '.^öcer' = got. harjis dJl., anglf. here
Tl., anorb. herr SJl.: ba§ gemeingerm. SBort
für .'öcer. i^\n nhb. ;^eit erleibet eS Ginbufjc
burd) 5(rmee unb aud) auf engl, ©ebict ftirbt
höre 3u C*')unftcn uon anny in mittclcngl. ocit
am (bodi f. har-bour unter .s> er berge). 3)em
fdion iji germ. C5-igcnnamcn bcr rüm. ocit luic
(üiariovalda (Ihariomerus bcgcgucnbcn chario-
'.Öcer' (germ. harja- ani-' uorgerm. koryo-) cnt=
fprid)t altir. cuire 'Sd)ar', altprcuf?. karjis
'.'Oeer'; mo3U lit. käras 'Äricg' (aflou. kara
';')anf, Streit') al§ Wrunbiuort (.s>eer eigtl.
'3um Äricge gehörige^'' ) ; bas» altperf. kära
'.Öcer' ? Oh". Koipavo<; '.Hriegs^hcrr' am Kop-
javo^ ftimmt 3u anorb. Herjann al* iSciname
Cbine nad) «uggc 53citr. 21, 42."^ Ta§ Tlijb.
^ere
167
•Öeibe
unb ältere 9?()b. feimt eine anbcrc 3(b(citinuj
au§ bei- 2B3. kar, näntlid) harst, m()b. aild)
harsch 'Ävieöyljaufe'. Gin 2;cnoniin. 3U bcm
üüvau§oicicBtcn 2Bortc für 'itricci* iicvm. *harjön
'lichictHMi' Itccft in anovb. herja 'einen ^vanbjuo
unternel)Uien', anc\\i. herigan en^I. tu harry —
to harrow 'plünöevn', a()b. heriön ml)b. heru
'oerliecven, plünbern'. '}>c\\. nodi ,s>er berede unb
,C:>cräoij.
^cfc 5. nil)b. heve hepfe SDt.iV. Q()b. heve
hepfo Wl. iüui-' liafjo heppo) ',S>efc' : al§ @äl)=
runc] crjeuiienbe Snbftanj ju 2Bj. luxf, ei^tl.
'bebenb'; eben bahev ciliii. hevilo ml)b. hevel
°.OcTe', joiuic ani^lf. ha'f. nbl. hef heffe J-. 'i^efe'
(f. .\^cbel). ßbcnfo oebören frj. levain levüre
jn lever. Tod) länt |id) a()b. hepfo faunt ju
ber ibij. siBj. kap 'beben' sieben.
«Öcft 9i. nibb. hefte ai]b. hefti ^s^cft, Öriff
am Slleifcr ober Sdjraert': jU SBj. haf (beben)
ober hab (baben). — tieften S^m. ani- nibb.
abb. heften 'bnften madien'.
fjefttfl 5(t)i. nibb. heftec 5Ibi. 'fcft bleibenb,
bctjarrlidi' banit 'ernft, luiditiij, ftarf. (S§ fd)eint
mit munbartlidier ßoiUraftion üon ei ju e für
beiftifl 3u fte()en (f. elf, Sef)m); cgi. fpät abb.
heiftig mf)b. heifte — 3lbD. heifteclichen, tüosu
mit nbb. \-^aft nod) 00t. liaifsts. afrj. haste
gebort I baier. am ,lnn halft 'bcftiif ); baju nod)
ancjlf. htest '©cmalf — hseste 'bcftiif.
l^eöcn o^m. mbb. hegen 'pflegen, beroabten'
eic3t(. 'mit einem 3<iun umgeben' abb. hegan
'umjäunen': 3u Öag.
^e^t 9)^. mbb. hsele (mb. hele) '3Ser()cim=
lid)ung' neben mbb. hsele W)\. 't)erbof)Ien' : %b'-
leitungen au^2> mbb. heln \. be()len.
fteftten otm. ml)b. heln al)b. helan 'gcbeim
galten, üerbergen' = anglf. helan engl, to heal
'bebecfen, üerbergen', nbl. helen 'üerbergen':
2B3. hei aiiv üorgerm. kel (ffr. *(;al) mit ber
33ebcutung ber 'oerbergenben Sebecfung' ; f. nod)
unter .s>alle, .'öcM, .Oölle, öüllc, iMUfe,
foroie bobl, \'>Dble, .s^elm. Qbg. 2B3. kel
roirb beftätigt burd) lat. celare (e mie in got.
*helei, morauf ha^ unter .S^'>el)l 3uge3ogene mbb.
haele jy. fül)rt) occulo, gr. SBj. Ka\ in KaXüiTTuu
'oerbülle' — KaXüßii ',s>iittc', altir. celim 'oer=
be{)Ie'.
i)ti)V 3tbi. mbb. her 3(bi. 'üornebm, crba'ben,
ftol3, fi"ob', aud) 'beilig' abb. anbb. her 'üor=
nebm, erbaben, berrtid)'. 3)ae mbb. %b\. ftarb
in ber nbb. 'i?oltv.iprad)e in öen meiften 9}Ia.
au§ (in befdiranftem ©ebraud) bat e^ fid) im
.s^cff. gcl)altcn = 'fein, 3art'). 3" ber Sd)rift=
fprad)e bee IG. 3af)vb»- 3- ^- 6ci Sutbcr lüar
c§ nod) bcfannt, fel)lt aber 3tüiid)en 1570— 177U
faft ganv 5(15. «öibeliuort SutberS lebt e» bann
lüieber auf um 1770 (3. ^^. Älopftoc! 1781 in
ber Cbt „2(n ^^reunb unb Aeinb" SJ. 71); lüäl)^
renb 2(belung eö nod) aly ücraltet bc3cid)nct,
bietet (Sampc 180<S fd)on neuere i'ittcraturbelegc.
2)er 3ugcbürigc itomparatiü luirb im Xcutfd)cn
im Ginne üon 'dominus' gcbraud)t; ügl. \">err
eigtl. 'ber uorncbmerc, cbriuiirbigcrc' lurfprgl.
nur fontincntal beutfd)). (^runbbeöcutung be§
Wi)']. lüirb 'ebrunirbig' fein; benn bai-' engl. norb.
'3(bi. bat bic ^öcbeutung 'grau, altersgrau, C^reiö' :
anorb. harr, anglf. här engl, hoar (unb meiter=
gebilbet hoary) 'grau'. 2ic gcmöbnlid)e 3(n=
nabme einer germ. 2Ö3. hai 'glän3en, fd)eincn',
tü03u ein "Jlbj. hai-ra- in jener 2}oppclbcöcutung
abgeleitet lücrben fann, ift geftü^t burd) anorb.
heiö 9i. '.^larl)cit bes iMmmel§' (f. unter beiter),
foiuie burd) got. hais (2)at. ^^l. haizam) 5i.
'Jadel'. ou 2B3. hai (aii^ üorgerm. koi) gc=
bort ffr. ke-tü-s 501. '2id)t, ©laus', nad) 3«=
pi^a ©utt. 185 aud) ajloü. serü 'grau' unb ir.
ciar 'öunfel'. i^gl. aud) bcrrlid).
^eibc^ ly. ml)b. heide abb. heida J. 'iöeibe'
unbebaute^ n)ilbberoad)fcnc§ Sanb, .söeibefraut'
= got. hai|)i J. 'fVelb', anglf. hce|) '^.^l.
'.'öeibe, Söüfte' (aud) 'A^eibefraut') engl, heath
'i')eiDe', anorb. heiSr Jy. 2;ic ©ntnbbebeutung
be§ gemeingerm. SBorteä ift bie ber 'raalblofen,
unbebauten ©bcne'; lüeftgerm. (anglf. nbl. beutfd))
ift bic barauö entroirfeltc 53ebeutung '4")aibe=
fraut' (ebenfo nbl. heide). @ot. haipi 'Jelb,
(Vlur' an§> üorgerm. kcäiti bat man in altinb.
ksetra-m roieber erfannt. S. ba^ flg. SBort.
^t>etbc2 9)1. mbb. heiden abb. heidan Wt. =
nbl. heiden, anglf. hteöen engl, heathen, anorb.
heiSenn '.s>eibe'; ber got. ^ibelüberfel3cr fenntnur
bay sugeböxngc ^■. hai|)no',_s>ibin', mäbrenb ba^
Tlai-'t. ^^3lur. nad) lat. gentes, gr. eGvn al^i |)iudös
erfd)eint. Itulturgcfd)id)tlid) ift iöcibe fd)iüer 3U
beurteilen; roegcn ber ^Verbreitung be§ 2Borte§
über alle altgerm. Tialefte baben mir e§ offen=
bar nid)t mit einem Söorte 3U tbun, ba-i bie abb.
biblifd)cn lerte unb Übex-fe^ungcn uny gcfd)affen
baben. 2)ie geiuöbnlid}e 3hinabme, lat. paganus
'i^cibc' fei ba^i i^orbilb bc§ germ. SBorteg, bebarf
infofern einer (Sinfd)ränfung, al» ei- unroabr^
fd)einlid) ift, ba% alle altgenn. Sialcfte unab=
böngig oon einanber paganus mit einer ieöenfatlS
ungenauen Überfel5ung roiebergegebcn baben fönn=
ten, juitml öa bie flao. 3prad)cn bai lat. SBort
birctt ciulcbnt baben (afloo. ruff. poganü). Sat.
paganus '.s>eiöe' (ital. pagano, fr3. paien) fommt
in ber 3iueiten .i-)älftc be§ 4. Qabvbö. auf, nad)=
bem öurd) Honftantin unb feilte Söbne ba§ 6l)ri=
ftentum 3taatj.religion geiüorben unb öie alte
^eibeforn
— 168
.'nenn
Sicligton au§ bcn Stäbtcn auf bac-' i?anb juvücf=
iicbräniit lüorbcn mar. ^öci bicjcm fiHitcn \)(uf:
treten bce lat. 2Bonc§ cvfiärt )idi, bat; im Üktt.
fid) crft ein fd)it)adicr %nia^ jii bcr neuen Se=
jcidinunc) 'i"^cibc' ftnbet, nämlidi bion ein iv.
liai^nö- %">ctbtn'. ^fbcr im @ot. ift ba-o 3hif=
treten be§ 2Bortc§ eder 3n crflären a\-:- in iri^enb
einem anbern Tialett: iiot- •'''^il^' A- tiebcutct
'Jelb' — haijjiwisks 'luilb' imilif) h. 'milbcr
.•öoniii'). ^sm @ot. fdilöffc fidi bnlier ein *liai{iins
flennner an lat. paganus an, mährenb für bic
übriiien Xialcfte bas' entjpredicnbe iK>ort au§ lat.
paganus nid}t mol)! jn benten ift. 23icUeid)t ift
I)ier luic bei (Sniiel, -Hirdie, Pfaffe nnb
Icnf el ein (5'influn bcr Wotcn nnb iln'cc^ CSl}riftcn=
tnmö anf bie übrigen C'-icrmanen ^n ernennen ; vc\\.
bie Wcfdiidite bcr äl'orte tanfcn nnb CSl)rift.
."pctbctoru f. ihidinieijcn.
^^cibclbccrc (^■- ml)b. Iieidt4ber lieitber al)b.
heidberi dl. = an^If. hifcö-berie : ju i'^cibc 5-
^ctbutf Tl. in bcr bcuticien !öcbcntnnn im
18. ^v^sabrli. iiclänfiii; uüe Irabant ein nom
SDicner .'öofe anc-iiciianiicncci öftlidic^i ilnnl, bac-
im Ki. ^^Nabrl). jnnäd)ft einen nn^arifdien i^olfc-^
flamm mit bcfonbcrer l'intionaltradit bcjcidmctc.
Ijcifcl X'lbi. crft im 1!». ysaljii). fd)i-iftfprad)lid)
öcivorbcn, aber nod) nid)t ancrfantU non ';?lbelnnii
unb (Samre, lueldie ()äf(cili(i nnr ak-- mnnb=
artlid) c\cbcn. isercinjelt bei örimmcl-öl)anfcn
bärfei, bei Sticier befel, bei 'Jlbr. a Santa
ISIara beirflid). (y^ö fdicint obcrb. Tialcttmort
ju fein: fdmici.v hcikxcl, baicr.^fdimäb. haikel
(aud) oftfrief. bokcl, ficbenbünv häkeliclii 'iväl):
lerifd) im (Jffen'. Weoiirapbifd) fd}eincn fid)
l)cife( nnb (5fel jn envinjcn nnb muffen bal)er
löobl ak- ibentifd) gelten.
.t)cil 'n. mbb. al)b. heil i)l. 'Wcfnnbbeit,
ölürf, .'öeil' = an^ilf. ha-l % (für *li:ili aiiy
*hailiz) 'Wefnnbbeit, ©lürf, i^ünftincy i5or,^cidicn'.
Wd)t ^Jicntr. bcv fliv '^Ibj., fonbcrn ciatl.
alter os-Stamm, uori^erm. koilos (flefiicrt mie
rtr. T^voc;, lat. trenus 3('.). 3}(\\. nod) baö flg.
©ort.
ftcil 5lbi. ml)b. abb. heil 'Jlbi. 'c^cfnnb, c^an,^,
flcrcttct' (im .Oodjbentfd). ift beil bnrd) (lan,^
bceintriiditiiit nnb ,v I- uerbraniit, nuibrcnb im
'')l'bt). ho\ mcit üblid)er ifti — afddif. h<"l. anal),
liäl engl, wlidlc 'gan,?, iiollfiiinbig*, anorb. lieill
(barau'? entlebnt engl, hail liak-i 'gcfnnb', got.
liails 'gcfunb, beilfam'. v\n altgerm. ^cit bicntc
ber ^JJom. biefci? 5lbi. al§ Wrnfuormcl (got. hails!
xaipe! = anglf. wes hall). Wenn, haila-z aii§
üorgei'm. kuilns (-lo- ift 'Jlblcitnngi entfin-id)t
genan bcm afloo. cflü 'oollftdnbig, ganj', bac-
mit incun. kailöstikan '@cfunbl)cit' (au§ *kai-
lüstas 'gefnnb') auf ibg. koilo- beruht. 2)a§
lautncnuanbtc altir. cel 'augurium' au§ keilo-
flel)t in 5lblaut ju gcrm. hailaz hailiz in anglf.
luM = anorb. belli ?f. 'günftigcS S?orscirf)en',
roo3U al)b. heilisön unb anglf. hä-lsian 'augu-
rari'. Gine ibg. SBj. kai fterft nodi in ffr. <;^-va.
<:i-v;i 'beilfam, beilbringenb'.
A*->cilnnb Tl. ml)b. abb. iieilant 9[R. 'salvator';
eigtl. ^"arti.v ":]3räf. ^u bcilcn (mit (5-rhaltung be§
älteren a in ber partisiinalcn 5lblcitung mic in
Si^ciganb); bic Jöcjcidinung ift l)b. unb nbb. ;
ngl. afädif. heljand, anglf. lut-lend. :,^sn ©nglanb,
roo e§ fd)on im 13. ^obrb- fdiminbct, bat t>a^
SB ort aud) in älterer ocit nie fo feftc ü^erbrci--
tung gebabt mie in 3^cinfd)lanb. Tafür got.
nasjands, anglf. nergend.
Ijcticit otiu. mbb. abb. heilen 'gefnub mad)en'
fomic mbb. heilen abb. heilen "gcfunb mcrben';
ugl. anglf. luelan 'gcfunb mad)cn' engl, to heal
'beilen' (baju health anglf. hielf) = al)^. heilida
A. '(^kfunbbcif).
(jCtHß 'Jlbi. mbb. lieilec abb. heilag 5ibj. =
afäd)f. hf'lag, anglf. häleg iiälig engl, holy,
anorb. heilagr 5(bi.: alle mit ber gemeinfamcn
iV^bcutung 'sanctus'. ^1cur bcm 0)ot. bc? Ulfilay
ift baö '}lt>\. (Dcrcinjclt hailag auf einer got. 3iuncn=
infd)rift)frcmb; er fagt bafür weihs (f. mciben),
lüorin mir bay ältere, altbcibnifcbc Sl^ort üu cr=
fctincn baben. 2)ic ii3cbcutungv'cntunrtlung üon
beilig an<- bcm Siibft. A>cil ift nidit gan3 flar:
eigtl. 'gan.v muicrlclu'? ober Ijat man an .sSeil
im rcligii.ifen Sinne ju beuten? 'i\\\. anorb.
heill 'günftige inn-bebcutung', abb. heilisön
'augurari', altir. cel 'augurium*?
i^cim d}. mbb. abb. heim 3J. '.'öau§, ^m\,
2Bobnoi1' = afäd)f. hem 'JBobnort', anglf. hdm
'.Öeim, SBobnort, ,s>au'o' engl, home; anorb.
heimr Tl. 'ÜnMinung, SBclt'; got. haims 5-
'l^orf (ugl. aud) .V'immcl). ,)m Ki./IT. Csabd).
unb in bcr 1. .s>älftc bcc-- IS. umr ba-o nbb. äBort
aibi ber Sd)riftfprad)e gefd)untnbcu (nur bas %hv.
beim ift ftete crbaltcn geblieben); burd) bcn(£in=
fluf? ber engl. Sittcratur (uon Sid)tcnbcrg 1800
nenn. Sd)riften I, 40H emt>fobIen) nnirbc c§
mieber erneuert (f. .sSallc, Gif)- Tic '-Wcbcidung
bcj got. Subftantiii-5 finbet fid) in ben übrigen
Tialcftcn mir in Crt'jnamcn, bereu ^mcitcci Mom=
liofitiou'-oglieb ^beim bilbet. ,\m Wot. ^eigt fid)
eine allgemeinere 53ebeutung 'SBobnung' in
ben 5(bi. anahaims 'anmefenb' — afhaims 'ab-
mefcnb' (f. .'oeiin at). ''^oxf al§ ältere JBcbeutung
t)on ."öcim ju faffcn cmpfieblt fid) and) megcn
meufi. raymis '2)orf' unb lit. ki^mas kaimas
'^-öauernbof; ffr. k§ema-s 'fid)erer SBobnfi^' gu
2Bg. k§i 'fidjer irobncn, forglo'3 tneilen' (kSitis
()ciin
— 169
|)eirQt
3^. *2Bof)ming, @rbc'), afloo. po-citi 'requiescere'
— po-koj! '^}?ul)c'; incllctdit niidi <\v. Kiüuri (für
KUJU1T) 'Torf? 3. noch liäinif di iinö für mcitcrc
i8cjtcl)uiu^cn ® c i l c.
Öcim ^löü. ml)b. al)b. heim '2tcc. ©g. 'nad)
|>aufc' ml)b. a()b. lieime 2)at. Sfl. 'ju .'öaufc';
in bcn übrigen Tialcftcn — mit 3lu§nal)nic bc§
@ot. — rocrben bic betr. ^aiu^ bcy rcfp. <Bnb''
ftantiiiy ebenfalls abücrbiol in gleid}er !öebeutunc3
gcbrandit.
^cilliat (V. mlib. heimOt heimuot heimuote
i^ifl. nl)b. heimiiuti heimöti 9i. '.'öcitnat': 3Ib=
leitung ju got. haims ; got. *haimödi fcf)lt (ha-
für haimö{)li 'i^cimat§Ianb, f)eimatlidier 3(cfcr'
= Q[)b. heimuodilit. SBegen -ödi alö 3(b(eitung
f. 3trmnt, Ginöbe.
^cimtöcn '^i. Timinntiü ju glcidibcb. .^^ctmc
SJiJ. nil)b. heime alib. heimo 9JI. \s>au'?gri(Ie'
= onglf. häma \s>aii§griUe' : "Jlblcitung ja
Öeim; alfo eigtl. \s>anöbcn)o()ncr' (q(§ Äofe=
fonn)? 2)er a()b. 9?ainc müh-heimo (ju got.
müka- 'fanft, freunblidi'?), bei üJiaatcr 1561 ju
^eimud) umgefteüt, fönnte bcr ^lu^gangeininft
für ba^ fdion in Gr. 3llbcruö Diction. 1.540 (al^
.•^ciimdiin Cc III) bcgcgncnbc .s> eint dien fein.
^Ctmlit^ 2(bi. mdb. lieimlich heimelicli 3lbi.
'ge()ciin, üeilraut, üerborgcn' andi "cin^eimifd}'':
gu .C">eiin nnb bämifdi.
^cimtücfc f. ()äinifdi.
^ctmttjcl) dl; 2Bort unb 'begriff ircrbcit al§
fdwei.v (f. andi anlief mein) feit beut Sd)lnf5
be§ 17. ^snl)rb§. gunädift in mebijin. ilreifen bc=
fannt burdl bic „Dissertatio medica de NoaraXTia
ober Aöeimmebe" 1688 be§ 53a§(er Slrjtcö l^of)-
^at i^arbcr (roicber abgebrucft in AM(Ier§ Collect.
Dissertat. 1, 11), an bie fid) anbcre 2)iffertationen
fd}roei3. Sirgte anfd)liet'5cn (2()eob. o'^wger De
Pathopatridalgia 1714; '^oij. ^ac. ©dieudijer
de Nostalgia Helvetiorum 1731). 3Iudi in
^ranhxid) unb ben ^ticberlanben lüurbc bie
Äranfbeit juerft an fd)iüciä. SBcrbefolbatcn be=
obad)tct (in -^ariS roar ha^, ©pielen bcö ilu()rcigcn§
mit 9iü(ffid)t auf bie Sdiroeijer im .Speere bei
Strafe ocrboten) ; vqi ßbctingS Übcviegung üon
G. ^urnei)'!^ 2agcbud) einer mufifalifdicn 9ieife
burd) Jranfrcid) ufro. 1773 III 88: „oon ber
maladie du Pa'is ober bem öeimrocb, it)eld)e§
bic ©dnt)cit?cr, bie in frembcn 2)icnftcn ftcbcn,
bcfommen, tücnn fie eine geiuiffc SlJlclobic — bcn
Äubreigcn genannt, ju boren bcfommen" (unb
bie baju gcliöngc @efd)iditc t)on Sdimciäcrfolbatcn
in 33ialabolib); ferner Jy. ß. v. ©totbcrg 1794
Steife in 2'cutfdilanb, ber Sdnueij ufro. I, 141 ff.
„9Jid)t§ eiuflammt mebr bac- .'öeimroeb eince
(5c^roei3cr§ in ber Jrembe al» ber Äu()rcigen ufro.".
ftlugV, CStqmoloöifc^e':' 2äJbrter6uc^. 6. 3luft.
Tann roirb ber mcbijin. $\cgnff nni> i>cii Sort
audi tum bcn .^^sÄinnbcrn gcbrandit (,^ Ö. in ber
Übcrfct5ung uon .'öon-cbom^i tU'adiriditen uon
3c^lanb 17.53 ©. 362). ^^m oUgemeinen gilt
ba§ SBotl im 18. ^abrb. al§ alemann, (and)
bei A>ebel 1803 ber SBäditcr in ber 9)li«cntad}t
i>. 27.) unb rcirb junädift uon fdiroci,?. Sdirift=
fteücrn gcbrandit. mnibcftcr Öittcraturbelcg (mit=
geteilt non Dr. ©clmar Mlccmann) bei Sdmabel
1748 bic mnulänbcrin Salomc ©. 113 (al§
.sÖcim^SBclic); befanntcr roirb cc-' crftuml780.
11ticolail7S;5JHcifcG, iöcilagc S. 98 tcnnt C5> al§
obcrbaicr. S>oit. i^gl. audi 3i"tg=Stilling§
Oioman „Tag ioeimrocl)" 1794 unb fd)on im
Jlor. V. ^ablenborn 1783 II 99. Sßereinjelt begegnet
bafür audi .sSeimf udit, 3. ^. bei ;^sean '4-^aul 1793
Unfiditbarc i!oge I, 49.
^ctnsclmnuntticu '3i. in 5töln, im Aulbaifdicn
unb Cberbcffcn uolteüblidi, fdion bei Gräfin.
3llbeniäi 1.540 begegnenb (^■>ein^clmann „fa-
tuus, faunus silvanus ; lamia .öcin^clmeit =
dien"); bafür bei Sutfjer 5» ein? lein unb bei
2bi)fäu§ 1594 Prodig. Apparit. 151 .'öenfc =
menlc. ©onft im 16. ^saifti). aud) .sMnfel =
mann. Xa-? in allen älteren nlib. 35>öi1erbüdicrn,
audi nodi bei 2(bclung unb Gaiupc nidit ücr-
5cidinctc ©ort ift erft burdi 3Iug. Äopifdie @e=
bidit „bie öcinjctmänndicn" (= föln. .'oeinje =
männdier) bcfannt gcroorben. @§fcblt audi nod)
bei ^rätoinuö 1668 Anthropodemus <5. 311 ff-,
roo „(Sütdicn, SBiditlidien, Grbmänridien, i^ctle=
fcplcin, Äobolbe, Stepgen" al§ Simoniima gc=
braudit rocrben. Tic nbb. nnbb. Tla. finb rcic^
an Siinoniimcn : @ ü t di e n in @octbc'c> Aauft II
is. 5.S48, @a Igen mann lein bei @rimmclÄ=
baufen.
betrat 5. mlib. alib. hirät SJIJ- '25crmäl)=
lung' eigtl. 'A>auöbcforgung'; ügl. got. *heiwa-
'i^auö' in heiwa-frauja 9JI. \s'"iau§liexT', anglf.
hired hiwrEt-den "j^amilic' (anorb. he-raS au§
hiwa-räd bcbcutct '@ebict, ^^cjirf ). Tai- 1. ^om=
pofitionSglicb, got. heiwa-, bat innerhalb be§
3(ltgerm. eine ircitc ^Verbreitung : anorb. hjü hjiin
3^. ^l. 'ÜJlann unb SBeib, Gbepoav, A>u§biciter=
fdiaft', anorb. hyske 9?. 'Ja^tilic' — hibyle
hybyle ^JJ. 'Söobttftättc' ; anglf. hiwan ^I.
'Ticner' engl, bind 'Äncdit, ^aucr'. Tem norb.
hyske cntfprcdicu im SBcftgernn. abb. hhviski 9?.
'("vatnilic, iöau^baltung, iMuSgcfinbc'; audi alib.
hiun ^l. 'beibe ©atten, Tienftboteu' — hiwo
'@attc' — hiwa '©attin'. @ot. heiwa- '.s>au§,
.s>au§baltung' bat fomit innerhalb bc§ @erm. eine
reidic 3?crroanbtfdiaft. Jraglidier ift bie ^öejiebung
3u aufjcrgerm. 2Boilen: gcroöbnlidi fnüpft man
an lat. civis '^Öürgcr', lit. szeima szeimyna
^eijdien
— 170 —
.^e(b
'Öauigcfinöc', afloo. semija semija '.s>auc^=
(icnnbc' an. ^(uöcrc linben an Die in ,s>cim
ftccfcnöc 2B3. i]cbad)t. 3. JHat. 3üv otiu. füv
l) ei raten finbct lid) im 18.-11». ^\a{)ii). (aml)
fd)on bei Öuthcv) ncvein^elt l) eiern — feuern,
t)av aber nur eine juni^e 9ccubilönnii jn bial.
heiret ift, roic fd)n)eij. arben 'arbeiten' '^n
arbet — aben 'Slbenö lucröen' ju übet.
^cifd^cn 3tiU- mbb. heisclien nieift eischen
Ql)b. eiskön (feiten heiskön) 'fragen': ber Mi-
fag Deö h int ^>(nlaut bcv- iun-bö beruht auf '.Jüi^
lebnuui) an bei neu. injl. afäd)f. oscün. uM.
eischen, angif. äscian engl, to ask 'frai^cn':
gerni. *aiskön. 2)aju ftiinmt lit. jesköti, aflon.
iskati 'jud)cn*, roobl aud) armen. ai<: 'Untere
fud)unii' unb ffr. icch licchati) 'fud)cn' (f. an=
bcifd)iiv-
ijcifcr '^iDi. im 17. is. ,urbrb. mcift bcifd)cr
(fo nod) bei .s>aacborn, l'cffinii, (^ef?ncr). ba^
nur öen mb. 9JJa. ithüriuii. oberfädif. heisr) be=
rul)t; l'utber bat bcifd). o" ®vunbc licat mbb.
heiser 'rau(), bcifer' mit ber ÜJebcnform mljb.
heis heise abb. Iieisi heis 'bcifer'; auf iiot.
*haisa- rocift aud) anglf. häs; auffädici mittel^
cui^I. neben liö.se ein liörse = engl, hoarse;
cbenfo mnbl. lieersch neben heesch ((entere?
nod) nnbl.i. Taö r Der mbb. nbb. "Jlblcitunn
bcifer ift ba^j nerbvcitcte '2lbi.=3uffir von bitter,
loutcr, böficr, mogcrzc. Sd)ii)ierigtcit mad)t
aud) norb. häss für ju eriuartenbc'5 "''lieiss (got.
*hais). Die Stammfilbe []cit man mit ber oon
^uf = tcu uergleidicn ntolloi, lua-? nid)t möglid):
hüs liwös in huftcn tann ber i?otaIc mcgot
nid)t ju got. ■^laisa- ftimmcn. "Ijiit mcbr )Hcdn
beulen anbere an 'i^ern)anbtfd)aft mit engl, to
whisper anglf. hwispn'an unb mit ul)b. n)if =
PC In (bie gcrm. 2B,^. hals hwTs ciid)cint mit
k-'^(bleitnng in anglf. iiwiskrian, anorb. hviskra
'fliiftern' ).
•'■ •'iyciitcr l'i. ''V>m\)c' ein fränf.4)cff. SBort,
bav and) im 'JiDD. nortomnif, aber bem Cberb.
gan,^ fremb ift; fd)on in mbö. ;jcit heistcr; ugl.
uöl. lieestcr (niobcr fr,v hetre) unb ben rbein.
•Crt-jnamen .steifte rbad). Daö Ir bcö SBorteö
ift 'Jlblcitung; ogl. Silva Caesia (für Chaesia)
'^ud)cniüalb* bcö antb. Hnsiwald genannten
.'ööben.^ige* an ber Mi[[)x.
ÖCtH mbb. abb. hei^ -^ nbl. licet, anglf.
hat engl, bot, anorb. Iicilr: gcmeingcrm. '^Ibi.
haita- 'bciiV aii'j Der gcrm. !jy,^. bit in .sMik-
Tiefe 4\}}. tann cnueitert fein au'ö In. mojn abb.
mbb. hei gehei '."öi^c'. 3. nod) bcijcn.
^Ct^en 3tnJ. mbb. hei/jen abb. hei^^an fl.
3tn). 'nennen, genannt lueröen, beifjcn, bcfeblen,
ucxiin"cd)en' ; Die iHrffii'o 'i^cDeutung 'genannt
meröen, nominari' f'ommt uiipvgl. bem ^Iftioum
nid)t ,ui, fonöcrn nur bem im Okit. '.Jlnglf. cr=
baltcncn '^^affiinim. '^Inglf. hätan 'nennen, uer*
finod)cn', baju hätte 'id) bcifse' unb 'id) bicfi'.
■Jlnorö. licita 'nennen, genannt luerben, ücr=
f;n-ed)cn, geloben'. @ot. haitan rebpl. 3ttö-
'nennen, benennen, rufen, einlaben, befeblcn',
im %^aii. 'genannt mcrben'. (Sin gemcingerm.
otiu. mit ber ©runbbcbcutung 'jon. mit l^iamcn
rufen, nennen'. Tviir bie gcrm. 2l\v halt au§
lungcrm. kaid feblcn aui^ivärtS fid)erc Se}iclö=
ungcit.
i)tit ?-em.=3ufnr für 5lbftrat'tbilbungcn in
^m lueftgerm. Tialcfteu; eigtl. ein felbftänbige§
Sßort: mbb. heit jy. ''Hvt unb SBeife, iöefd)affen=
beit' abb. heit y}l^: 'persona, sexus, 9tang,
3tanb', anglf. häd m. 'Staub, ®efcbled)t, 5lrt
unb )fi>cifc, (Sigcnfdiaft', got. haidus 9!}t. '3lrt
unöäBeife'; lucitcrc^:: unter bciter. 'Jlud) im
®ngl. ftarb ba§ Simiiley (in mittclengl. ;]cit)
auy, baö ©ngl. beiuübrt lüic bai-' ^Jtbb. nur baS'
Suffiy: anglf. -häd engl, -hood (boyhood false-
liood maidenhood), bancben engl, -head (mai-
denhead).
()Cttcr 5(bi. mbb. heiter abb. heitar 3lbj.
'beitcr, bell, glänjenb' = afäd)f. liedar, anglf.
hädoi- 'heiter': ein lucftgcrm. 5(bi., ivofür norb.
obnc r'-^lblcitung hei])-r 'bciter' (alle urfprgl.
nur üom f'larcn, u'oltcnlofcu .s>immel gcbraud)t);
ugl. anorb. heip 'flarer .s>immer. ®erm. haiöra-
haiöa- au§ üorgerm. kaitrö- kaito- rgl. mit ftr.
kelü-s 9)1. ',s>clle, Öid)t, Strablen, A-lamme,
!ijeud)tc' (formell ibcntifd) mit bem unter =bcit
.^ugc.^ogenen got. haidus 9.)?. ''•Hxt, iBcifc') 3U
2.i3,V cit (ket) 'erglän,HMi, crfd)cinen, fcbcu'; ba3U
ein 'Jtbj. mit r-5lbleitung, aber anbcrcr ''Botah
flufe in ber Stammfilbc, ffr. citrä-s 'glänjcnb,
ftrablcnb, bell, bcrrlid)'. Übertragene iöcbcutung
^cigt auficr dieit bef. anorb. heifSr (öen. heiflar
nnt) heiörs) 9JI. '(Si]\x'.
IjctjCtt ;Um. i'}lbleitung ^u bcif?) mbb. abb.
heizen neben lu-i^^en (ugl. bcijcu unb rcijeu)
au-ö gcrm. haitjan au^ liaita- = anglf. haetan
engl, to heal 'bcifi macbcn, beiden'.
-Öclil m. ml)b. hell (Öen. beides) Wl. =
afäd)f. helith; üiellcid)t ift ba^ im 'Jlbb. fcblcnbc
SBort im 12. '."sabrb. uom 9ibb. auy füblid) uor--
gebrungcn. isgl. nod) anglf. hu-le})- (9J. Sg.
lia>le) ''ülanu, .s>clb', anorb. bolilr holdr (au&
lialu])!) unb hair 'SJiann'. ©erm. halij)- ha-
\i'\)- aily kalet- kalel- (auglf. h;eleö mad)t e
alä 50]ittelDofal nötig) fanu am cbcften ju ir.
calalii, brct. calet 'l)art' gebogen mcrbcn. —
.s>clb erfd)eint im 16./17. Cvßbrb. uielfad) in ber
'-öcbeutung ^){icfe. Die 53cbeutung '^Jlittelpuntt
l^etfen
— 171 —
.^enib
eine§ 2ittevQtitmicvfy (ober einer .\SnubIunoii'
tritt im 18. ,^\alir(). nur, luirb aber nodi uoii
©d)önaid) 17")'^ nerjpottct.
Ödfcn otiu. m()b. helfen al)b. helfan =
got. liilpan, anorb. lijalpa, augif. helpan cno|I-
to help, nbl. helpen, afäd)]". helpan: ft. 9?er=
baltüj. help aibi' uoriicrm. külb-; auffciüioer
SGBctfc lautet eine bcr ^cbeutuuiii nad) üenuaubt
fd)cincubc älUirjelforiu eiuce anberu ibg. Tia-
lefteö auf p (kelp) aucs vg,{. lit. szelpti 'I)c(fen'
— paszalpa '.öilfc'; it)citerl)iu audi ftr. klp
'fidi lüo^u füllen, paffen'?
t J&clfcnbcin ^1t. im IG.— 17. ^■\al)r(). für
(SIfcnbein.
ftcU m m()b. hei (@en. helles) Slbj. 'laut,
tönenb' alib. hei in gihel unhel missahel: in
ml)b. 3cit l)errfd)t nod} bic 33ebeutunii be§
'Üönenben', baö 'Jll)b. unb dM)t>. fennt bic bc§
'©lönjenben' nodi i^ar nid)t. i^i^l. al)b. hellan
mf)b. hellen 'ertönen'; mlib. hal (@en. halles)
ÜJi. '©diall, .'öair, lüoüon nl)b. li allen; ferner
norb. hjal ^R. '©efdiroätj' — hjala 'fdiroatjen' ?
3Sgl. liolen.
t ^cllbnnt, .s>öllbanf A-. Xfenbanf iba=
für tbüriniv helleliitscliei ju älter nlib. .l">elle,
A>ölle ("y. 'ber enge 9iaum, SBinl'el l)inter bem
Ofen jroifdieit Cfcn unb üKanb' ; ba^ SBort be=
gegnet juerft gegen ba-j' (Snbe be§ 15. :3fllU't)'-^-,
reidit aber liölier binauf; cgi. anglf. heal mittel=
engl, hal 'SBinfel, ©de' (ogl. altir. call '6de').
2)te nbb. A-orm berulit auf üoll'ötümlidier 5In=
lebnung an .sSötle, mit bem unfcr .'öell 'SBinfeC
gu 2B5. hei 'ücrhüücn, ocrbergen' gebort.
^cUcbortCA-- ml)b. helmbarte J. ',s>c(Iebarte'
bcn jnieitcn Äom;iofttiont§teil f. an alpbabetifdier
(StcUc. Ter erfte bat grcei rerfd)iebene 2)cutungen
crfabren : au§ bem febr feltenen mbb. heim halm
'©tiel, .'öanbbabe', roa§ bem Sinne nad) rooiil
anginge: helmbarte fo t)iel al§ 'SBarte mit einem
©tief? 3lber bahelmbarle bei biefer 9lblcitung im
Äompofitum halm- aii- erfle§ ©lieb baben foüte,
fo fpridit ba§ 2autlid}e für bie 3lbleitung au6
heim 5)^., alfo helmberte 'iBarte jum 2)urdi =
bauen bc§.s?elmc§'. 2Iu§ bem ®eutfd}en flammen
roman. SBorte (frj. hallebarde).
^CÜcr m. mbb. heller haller m. '.sSeüer',
nad) ber geiüöbnlid)en "Hnnabme üon bev 9icid)^=
ftabt 6d)tr»äbifd) = .sSall, mo bie 9[Rünje juerft
geprägt nnirbe (ogl. Xbaleri. 2)ac-' fd)cinbar
iriberf;ired)enbe mbb. hellinc aht». halling 'obo-
lus' gilt mobl mit 3icd)t für ibcntifd) mit mbb.
helblinc 9?^. 'balber -^^fennig'.
^ctttgeitr bebelligcn 3tro- mbb. helligen
'burd) i^erfolgung ermüben, plagen, quälen':
2)cnom. gu mbb. hellic "Itbi. 'ermübet, erfdiömt'.
nod) nbb. belüg 'crmübet'. 1:cv Urfprung be»
5lbi. ift bunfel.
^clmi dJl. mbb. abb. heim m. = afäd)f.
afrief. anglf. heim, anorb. hjalmr, got. hilms
\s>clm': gcmeingcrm. St. helma- 'A^clm' au#
oorgerm. kelmo-; ugl. altinb. c^ärman- 9?.
'Sd)ut3' (ogl. bic anglf. 33cbeutung), mo^iu otcl=
leid)t bie 2B3. kel in nbb. bebten, bullen ge--
bör-t. Sit. szälmas ',s>clm' unb aflou. §16mü
\s>elm' finb alte Gntlcbiuing auy bem (Serm.,
ebenfo bie roman. Sippe uon ital. elmo (fr^.
heaiime) '.öelm' = mlat. helmus fd)on in ben
9ieid)cnaucr ©loffen.
t .^chu- 9)1 '@riff be§ Steuerrnbers', erft
nbb., auÄ bem 9cbb., mober eine 9\eibe nautifdier
Jerm. ted)n. in^ .'ob. brangcn (f. 58oot, Äabn,
^arfe, flagge, Spriet); ügl. nbl. helm-
stock \s>anbbabc bes Stcuerruberä.', engl, heim
'Steuer, SteuerTuber' anglf. helma 'Steuer^
ruber', norb. hjalm jy. 'iSelmftocf'. 2Bo im
fäd)f. norb. Sprad)gcbiete bcr lernt. ted)n. feilte
urfprgl. i>eimat bat, länt fid) mie bei ben nteiften
anbcreit naut. 'Jluvbrücfcn nid)t feftfteüeit : bie
anglf. Sitteratur cntbält bicr roic fonft — f.
!öoot, 53orb — bic frübeften 5?clegc. — Xa^
unter .s>e lieb arte encäbnte, in mbb. ocit nur
cinntal belegte heim 'Stiel, iMnbbabe' mit ber
9iebcttform halme fd)cint mit bicfcm .s>elm
'Steuerruber' eigtl. unoermaubt 5U fein, e§ ge=
böit 3u .\>alfter.
^cmb 9?. mbb. mnbb. hemde hemede ai)b.
hemidi 9?. 'ihentb, eigtl. langet Uittcrfleib' =
afrief. hemethe. anglf. heme|)e: eigtl. biminu=
tioe 5lblcitung gebilbct mie abb. jnngidi '^ungc-o
ron licrcn'; ogl. ntjb. i'eibdjcn itebcn 2eib.
2)ie 53ebeiUung '5lleibd}cn, 2eibd)en' gebt au»
üon germ. hama- 'Äleib' = anorb. hamr 9}?.
'.sSülIe, Ä!>aut, äufserc ©cftalt' (f. Seid) n am),
v^cneö got. *hameif)ja- mar uor bcr 2autuer=
fd)iebung kamitjo-. unb bierju mut3 bae fpätlat.
feit bem ^öcginn bc§ 5. .^^abrbc--. unb jiüar 311=
näd)ft ak- Solbatcnraort bc3cugtc camisia
'tunica interior. Itntcrfleib, ,s>cmb' in irgeJtb=
n)eld)c 33e3iebung gebrad)t roerben; e^ unter=
fd)eij3ct fid) oon ber tonftruicrtcn urgerm. ivorm
nur roenig; eine s-i}{bleituitg bat anorb. hams
9JJ. (au§ hamisa-i 'Sd)langcnbalg'. llrDcrmanbt
ift roobl ffr. (^amulya '.öemb'. 2)a baö bö. SBort
ale gutgerm. nid)t angesmcifelt roerben fann,
muö ba'5' üulgärc camisia auf gcnn. Urfprung
3urüdgefübrt tücrbcn, roorauf aud) fpmr. hefis
'Jraucnbemb' unb altir. caimmse 'nomen ves-
tis' beiucn. 2)a§ 3>erbältni§ bc§ aitlautcnben
i)h. h unb vornan, c cnripräd)c bem von frj.
Chivert 3U feinem ©runbrcort abb. Hiltibert.
I^emmen
— 172 -
§erb
b. 1). ein hänt. ch ift 33ermittlcv — Tuvd) lat.
camisia erhalten roiv für l)b. i"»cmb rocitcrc
53e3icliuniTien im 9ionian. (frj. chemise. ital.
camicia). :^"\n bcn inobernen I)b. d^la. id)iuanft
j^onn unb ^Jcbcutmuii: tljürinij. hemme '.öcmb',
tirol.^öftrcid). hemd '^ade' ( — aber pfeit 'ixmb' ).
hemmen ;Un:'. nilib. hemmen (mb.) — ha-
rnen 'anflialtcn, binbern, l)emnicn' (a()b. fel)lt
*hami'n nnb "^'lieinmen). ^on 5^aier. fel)lt bic
iBebcunnul 'beuinien', bcren %\ta- bnrd) anorb.
hemja 'l)cnnnen' — liemell ''^einfcfjcl' cnuiefcn
roirb. &nc iienn. ©3. ham mit ber ^cbcutuni]
'l}cmmcn' ftccft rool)! nod) in i^^amen 'Üiini::
inet' unb al)b. ham (fl. hammer) 'lal)m, iiidit=
brüd)i9' (flot. *hamma- au§ *ham-na, nri;n\^l.
^artij.?). 3:a§ ^3torb. beutet auf bie 9Jlcialid)=
tcit einer anbern titimioloiiic: liemja 'jem. im
^anm l)ülten, 3älimcn, hemmen' von hom Jy.
'Sdicnfcl' beÄ '^.^ferbee — hemill 'Strict jnm
^inbcn bc6 njcibenbcn ^xcH an ben Sdienfeht',
hafa hemil ä 'jem. im oanmc haben', ^m
Sd)roäb.=^aicr. bat hemmen nur bie ^ebcutuni^
'rocibenbe "^.^'crbc anbinben'. i'i^l. and) Hl. kä-
manos '4-Hur. ';',aum'.
^cnflft '3Jl mhb. hengest abb. hengisl 9)1
'2Ballad), '^'■fevb überbauet' = nb(. hengst '>ffl.
*i">eniv"t', aniilf. hengest 9}J. 'münnlidico 'i^.^fcrb
überbauet' (ftirbt beim J8ei-\inn ber mittelcniil.
3cit au^); anorb. hestr(au§*liinhistr?*hehistry)
9JI. '.\>encjft, '^^erö überhaupt'. 3)ic ältere ^c=
bcutiuii^ be5 hb. 2Boriev mar equus castratus,
unb burd) bic 'Einnahme ber ticncrcdcn 53c3cid):
nuuvi ''^Werb' hinburd) iiclaiuite ba-ö il>ort nbb.
(feit bem 1."». ^'sahrh.) 3ur ^e^cidinunti für baö
'uniieid)nittene männlid)e '^-''fcvb'. Werm. iÖort=
form luärc *hangista-. 'äUteft bc^ciuitc JBortform
hangistoin ber Lex r^alica. Tic 53ebentunii cti)mo=
logifd) ju crtldren, ift nod) nid)t ftd)er tiehiniien;
oal. lit. szankus 'bchenbc' luon '^^ferbeni? ober lit.
kinkyti C^ferbe) 'anfpannen":' iU^I. SÖallad).
bcnfcit ;)hu- "dib. ahb. lienken eititl. '!)tcben-
form uon ahb. mhb. liengen (k ift ipt. g.ji.
9Jlan flob früh ben bciben lautlidi uerfdnebenen
SBortcn and) uerfdnebcne 53ebeiitunii : v(\l. m()b.
henken 'aufbänden — 'hengen 'häuiicn laffen, bef.
bem 'Hoffe bie -Imcl sieben laffen'. Xodi finbet
fid) mbb. hengen and) in bor '-Hebeutuuii uon
henken, bcntcn.
genfer "DJJ. mbb. (feiten) lienker lienger 5U.
'^"»cntcr' JU hcnfen.
^ennc Jy. mhö. milbb. iienne abb. Iienna
= ancilf. henn cnvil. hen '."pcnnc' (anglf. hana
'.£">Qbn' ftirbt in ber anvilf. ;')Cit 311 (fünften non
Cook auei: meftgcrm. Jyemininbilbunii (ahb. aud)
henin heninnai ju gcmcinflcnn. hano '.'pabn*,
luoju mit 5(blaut anorb. hdbna afd)n)cb. ncu=
fd)ioeb. hona '.s>cnnc'. 3. .s>ahn, .\;">ubn.
-i- ^c\)\ic f. .v^ippe.
I)cr 51bü. mhö. her ahb. hera 5lbü. 'bicrber*
gcbilbet mic abb. wara 'mobin'; baju flot. hiri
'Jlbo. :5mpcrat. 'fomm bicrt)er'. ^u eittcm $ro=
nominalftamm hi- f. beute, hier, hinnen.
IjcrnuC'ftrcidjcu ;')tn'. eiiitl. 'ein ^4-^ferb l)erau§=
ftreidien' (= herauSpu^cn); im 18. QaW)- bann
übertrafen 'loben'.
l)crb %t)]. fd)on im 16. Csabrb- (3. 33. bc
■ilJIatbcfiuv 15(32 oarepta 125) üblid)e Öautfonn
für mbb. here fleft. herwer (aud) hare fleft.
iiarwer) 'bitter, l)erb'; flot. *har-vva- ftcrft in
finn. karwas. 3u afäd)f. har-m, anc^lf. hear-m
2lbi. 'fd)mcr3lid), fränfenb, bitter'? — S. .s>arm.
i^crbcrßc A. (mite mic in.s>er30ii 3u.s>ccr)
mhb. lierherge ^y. : eiiitl. 'ein bac; A>eer beraenber
Du' (nur nod) feiten im OJibb.), meift '.'öau'ä
3um llbcrnad)tbleiben für m'cmbe', aud) '3ßol)=
nunc)' überhaupt. 3(bb. heri-berga '.s>eerlacicr,
caslra', bann aud) 'hospitium, tabernaculum'.
lltittclcnfll. liereberge 'hospitium' engl, harbour
'.i^cvbcrge, 3iitlud)t^oort, .s>afcn' auy norb. her-
herge 'iCMrtfd)aft, .'öerbcrge, oimmer, .Hammer*.
33on Tcutfd)lanb am ift ba^i Mompofitum
inS 9{oman. iiebruniien: fr3. auberge, ital.
albcrgo: bac- '?(ltfr3. bemabil nod) bie ältere
iöebcutuuo! '.sSccrlager'.
.^crbft an. mbb. herbest abb. herbist 3)i. -=
mnbb. lierve!>t. nbl. herfst, auglf. ha^rfest cnfli.
harvest '.s>crbft, Grnte': iicmcinmcftiierm. unb
ber 33ilbintg nad) alten Urfprnniv^ (aud) anorb.
liaust Ti. '.'öerbft', fd)U)eb. bän. liöst fd)eint mit
.s>erbft ibcntifd)!. Tabcr ift bc? lacituv' ^e=
hauptung (@erm. 2G) angugmeif ein : (Germani)
autuiiini perinde nomen ac bona ignorantur.
meilid) ift .öerbfl im Dbcrbeutfd). faft nur
'Cbft. , bef. ÜBcinernte' (bie Iv'sabrc^scit bciftt
eigtl. Spät jähr, fd)mäb. Spätling). Taju
ftimmt, baf; .v>erbft 311 einer im 03erm. verloren
gegangenen 2B3. harb au-? ibg. karp (lat. car-
pere, gr. KapTrö(; '^-rud)t') '?yrud)t pflücfen'
gel)ört, bie oicllcid)t aud) in lit. kerpü (kirpti)
'fd)ccren' fomie in gr. Kpiüiriov 'Gid)er, ffr.
krpana 'Sd)ipert' ftedt. 2)afür got. asans (eigtl.
'^^Irbcit'ö3eit, l^^abreöjeit für ^elbarbeit' ; ugl.
aften unb Grnte).
.'Öcrb 9.n. mhb. luTt (-des) al)b. herd Tl.\
bae ahb. mhb. äBort bebeutet '.s>crb' unb '(Srb^
boben'. Tiefe Toppclbcit ber Söebeiüimg fcblt
in ben übrigen meftgcrm. Sprad)en: nbl. heerd
haard DJl. ',>ucrl)crb*, afäd)f. liörtb. anglf.
Iieorj) engl, heartli '.s>crb'. Tie 53ebeutung pon
herl)a- (got. *hair{)s) '.'öerb' ift gemeinmcftgerm.,
§erbe
— 173
l^e^en
bic al§ '53obcit' blof) ()b.; c§ frac^t fid), ob utcl)t
jiuci urfpviiL iicr1'd)teöcnc 2Bortc jufantincu=
gctaüeii finb (vo,\. anorö. hjail '^-öobcn, fiaiib'?).
.•perb 'focus' tonutc mit iiot. liaüri 9i. 'ito()Ic'
C"^!. haürja '^cucr'l, anorö. liyrr 9JJ. '^-cucv' ju
einer iicrm.SBj. her 'brcniicir lu«.}!. (at. cre-niare':")
ael)örcn.
^Crbc 5. mlib. herte ai)'ö. Herta 5- = "bl.
herde (au§i^cftorben, f. iMrte; bafür kudde Jy.
f. Äctte), ani^lf. heord cni^I. lierd, anorb. lijorö,
got. hairda ^■. 'öcrbc'. ©cmciniicnn. herdo-
{ba% d bcr nl)b. Jyorm i^cicnübcr ml)b. a()b. t
beriibt anf nbb. Ginflun) nnc^ uonienn. kerdhä
ftimmt alio nrüertuanbt ,^u altinb. cdrdhas -JI,
Qärdha-s 0)i. '3d)ar'; aud) afloo. creda (au§
*kerda?) 5- '•'Öcrbc' mit lit. kerdziiis 'A'^irte'?
— <B. :ö\vtc.
^crinö f. .öärinoi.
beding, ,s>ärüna 9^- 'unreife 3;raubc' (erft
nl)b.) für ältcrcv' '.Ocrmlinci ju bcriue 'l)crb'.
^crmcHu 9)J'Jt. (mit 3(nnal)mc bcr 53ctonuni}
ber [vrembjuörter, fd)on burd) bo§ 18. 3af)i"b- in
ber (jeutigen ^ebeutung '^c^ be§ fibirifd)en 2Öie=
fel§' (5. 53. bei i'. ,1 ^^Jiariiergcr 1706 A>anbel§=
coiTeUionben3 S. Iu5); eigtl. Sc3cid)nung bc5
SÖiefcl'S = ml)b. hermelin 'SBicfcl': 2;imin. ^u
ml)b. härme alib. harmo ^}. 'SBicicl' = anglj.
hearma 'SBicfer. Gin bIof5 bciitid). SBort, bai-
ben übrigen altgenn. 2)ia(eften fcl)(t; bod} ift e»
rocgen bcr (autlidien Übereinftimmung mit lit.
szermü 'SBiefel, A>ermclin' (lit. sz für ffr. <;,
ibg. k, baraii& gcrm. h) a(§ cd)tgcrm. nid)t an--
jitjmeifcln. 6in ciirop. carmön uermutet 'Dltcucr^
Öübfe für rätoroman carmü. 2^ie laut=
ücrrcanbtcn roman. SBorte (nfr3. hermine. ital.
ermellino) entflammen el)cr au§ miat. mus ar-
menius (bafür älter mus ponticus).
^crolb 5)1. crft fpütmlib. (14. 3ai)il)-) heralt
herolt (audi erhalt) 3)t. 'A>erolb': jebenfall§ ein
altbcutfd)cr ilrieg'jtenn. tcd)n., bcr raie eine grotse
9icit)e anbcrcr®oxte au§ bcm OJIilitärroefcndigl.
i>abcr, Äampf) früli aueftarb. .söcrolb fclbcr
(mit ber 9tebcnform 61)rnbolb im 16. 3at)rl).)
entftammt aus bem nad) £">. oud^ier com 3(u§=
gang be§ 13. 3af)i-"Ö§- au belegten afrg. heralt
nfrj. heraut (ogl. ital. araldo), ba^ felber auf
einem altbeutfdi. ^heriwald *hariwald '4^eer=
beamter' bcvubt; ugl. bcn afädjf. ©igennamen
Heriold (anorb. Harald).
Öcrr 031. mbb. herre (here) al)b. herro
(hero) 93^. = afäd)f. herro. nbl. heer, africf.
hera '4")err': eigtl. Äomparatio oon l)cl)r =
al)b. her. Xaii man in at)b. ocit biefen Urfprung
üon hlrro füblte, geigt al)ö. heriro 'öcrr' (f.
berrfdiem unb ber Suycrlatio afädif. herösto
\üerr'. 3)a unter bebv 'alt, et)rit)ürbig' a(§
©runbbebcutung bcä 5lbj. erfd)loffen luurbc,
fd}eint .s>crr üu§ bem iBerbilltniS ber Unter=
gebencn ju il)rcm 53rott)crrn (ogl. anglf. hläfurd
'53rotii)ail' utUcr Saib) entftanbcn ju fein, ju^
nödift uiol)l in ber3lnrebc (mit bem eigtl. @cgen=
fa^ jünger). 33gl. im iltoman. bic Üiefleye
oon lat. senior al§ 'i^err': ital. signore, frg.
seigneur. ,S'-^err ift eigtl. in 2cutfd)Ianb Ijeimifd),
brang aber non ■:)cicberbeutfd}lanb fd)on frül) (ctroa
im 9. ;^abrl).) al§ hearra nad) Gnglanb, fpöter
aud) nad) Sfanbinaüicn (ncufd)roeb. herre '.»öcrr').
— 3u A'">crr murbc crft im dU)b. ein (Vcm. iöerrtn
gcbilbet (loic im ^tn^- 3U signore ein signora):
bic ältere 3prad)e uenuanbte bafür 5i^au, tüte
bcnn A^crr feinericitö ha%■^ alte frO (f. unter
frol)n) Dcrtritt.
Öcrrlicö 3lbi. mit Scrfürjung eine§ e üor
S^opyclfonfonanj, wk in bm beiben folgenben
SBortcn (mol)! mit 53c3icl)ung auf i>err) au§
ml)ö. al)b. herlich 2Ibi. 'oorncbm, aui^gejcidjnct,
präd)tig': ju betjr.
^errfdfjoft ^V. ml)b. herschaft al}b. herscaft
herscaf Jy. eigtl. 'iÖexTcnmürbe', bann '4">ol)eit,
4">errcnbcfig, Cbrigfcit': 3U A^err.
!)Crrf(f)Cn ^tm. ml)b. hersen al}b. herisön
'f)criid)cn', aber fd)on al)b. mit 58cjiet)ung auf
herro \s>err' aud) herrisön (loegen nl)ö. seh
nad) r aus älterem s vqI .^irfd), Ätrfd)e).
Sie ©enefi» ber ^ebeutung '^enid)cn' erflärt fid)
nid)t au§ bem ^^ofitiu l)ct)r a{}b. her 'l)e()r, er=
baben, cbrwürbig, frob', fonbcrn üielmebr au§
Dem uiiprgl. fomparatiuifdjcn herro 'i^exT'. 2(lfo
ocrbält fid) al)b. herisön '^-^err fein' ju herro
heriro '.s^cxt' raie got. *hairisön 3tnj. 3U *hai-
riza Äomparatio.
^crs -Ji. mbb. herze at)b. herza 9Z. = afäd)f.
herta, anorb. hjarta, got. hairtö, anglf. heorte
engl, heart: gemeingcrm. SBort für 'aöcx-j',
roeitcrbin t)on tücftibg. Sllter. 3u bcr germ.
(Srunbform hert-ön au§ ibg. kird- (= krd-)
flimmen lat. cor (cord-is) R, gr. Kapbia unb
Kf|p für *Kf|pb 9^., lit. szirdis Jy., afloD. srx-
dice 9i, altir. eride. 2)a5 entfpred)enbe oftibg.
2Öort für äÖcvj (ffr. häi-di hfd hrdaya. aoeft.
zaredaya) trennt man be§ 2{nlaut§ roegen (man
crroaxiete ffr. *(;rd) non ber europ. Söortfippe.
J^crjog 5D^ ml)b. herzöge aljb. herizogo
(-zoho) 3Jl. = afäd)f. heritogo, anglf. heretoga
Tl., anorö. hertoge Tl.: gemeingcrm. Segetd)^
nung bcö 'AÖcerfübrcrö', raie öcnn zoho zogo
ju ziohan (togo gu tiuhan) bie alte 58ebeutung
'J5-ül)rer' (lat. dux) geigt; ogl. gieben.
Öc^cn 3tro. (nad) i>elüig 1611 Orig. Dict.
Genn. 150 bafür nbb. büfcn) mbb. ai)b. hetzen
.peu
— 174
•pilfc
'()c§cn, ioacn, antreiben': ociidiobcn awi- *h;it-
jan. ^:Bc\[. .'öafi. Ta-^ Subft. ,s>c§c ("v. iinb .öag
2H. ijt ciit eine nl}b. ^ilbung gu bcm ^t^^-
^Ctt 9i. ml)b. höu hou ahi». hewi houwi
(eigtl. 9Jom. hewi @en. liouwes 2)Qt. houwe)
9J. '^xu'; lüegcn bce^ SBanbcl» Don got. j (got.
hawi ®cnct. haujis ^J?. ',s>cu, ©ra'?') in ahb. w
un'i) baniit uevbnnbcncn lljangcl^ nn Umlaut
f. ("vrau, %n, C^au uiiu.; im älteren l^Jlib.
geigt fid) nod) bie unilautlofe ^orni .s>an. i^il.
nod} afäd))'. houwi. anglf. heg hig dl. engl, liay
VÖeu', anorb. hey dl. '.S>eu': gemeingerm. hauja-
njabrfdieinlid) mit Suffir -ja- au§ 2Bs. hau (f.
baue ni abgeleitet: .v>en fo uicl ai-i ',ui baucnbee'.
SBenigcr nuibridicinlid) ift 5^o,^ieliung ^u gr. ttöu
(Jon. TToiri) 'l^3raö' auö TroFin KFoFiti gcrm. h
gleid) gr. tt für kF, beibe an-:- ibg. k i mie in itttto^
gicid) lat. equus, gr. ^KeaBai = lat. sequi).
t)CU(^cln Htiu. crft nbb., ein feit fintber ge=
länfigeö mb. SBort {t)a6 glcid)beb. oberb. SBort
ift gleinncn, bic oberb. '-öibelgloffare 1522—
IfÄS übciiet^en Üntbcr^ .\Send)ler mit (Silcif;=
ner, bav. andi in (^ct^j i^ibclübcrfcl^nng iier=
rcanbt mirb). .v>cud)e(n gehört ,ni einem friib=
nbb. ibänfig bei .s>any 3ad)i>) bfi»d)en 'burfen,
fidi bilden' au'? mbb. hfichen 'fancni' (nod)
jel^t im jübl. Ibiin'Hlcn hauchele 'fid) burfen');
ogl. bie nieiterc £ip;ie unter bocfen. $<cbeu=
tungc-'ioed)iel 'fid) büden, heud)eln' jeigt fid) and)
in einer altgerm. ÜBj. Kit: anglf. lütan 'fid)
neigen, ncrbeugen' — lot '^Betrug', got. Hula
*.'öcud)ler'.
+ ftcucr 5lbü. ml)b. hiurc abb. hiuru '^Ibu. :
Quc^ liiu jAru 'in biefem oa()re' (f. iv^abr) ent=
flanben, inbem ber .sSauptton auf bem Pronomen
lag. JBegen hin f. beute, bas> oud) al^ 33ei=
finel für bie glcid)c i^erbunflung ber .Hompofition
gellen tann.
t <t>ciicr A. 'Wietc' f. .'öauberer.
t öcucrii ;')tiu. f. .vSeirat.
i)culcit ;')tni. mbb. hiuien hiuweln 'beulen,
id)reien' abb. liiuwilön liiwilön 'jubeln'. 5Iud)
abb. hüwila hiuwila mbb. hiuwel J- 'Öule'
(als '.sSeUlenbe'i ift üernmubt unb fomit u)eiter=
bin abb. lunvo D]. '(5:ule'.
.t>cufd)rccfc A. mbb. liim-schrrTkeabb. lif-wi-
skrökkc» W. eigtl. '.V»eufin-inger' (f. Sd)rerfcni:
eine fre.Mfifd) beutid)e 5^e3eid)nung; ügl. bafür
nbl. sprinkhaan, anglf. ga-rs-hoppa eigtl. 'Wra?:
büpfer' engl, grasshopper. anglf. aud) ga.TS-
stapa '(^^iraeigängcr*; ber öotc gcbraud)t bafür
ein unaufgeflärtc5 {)ramstei Jy. (barauy afloD.
chrastu 'itäfer').
beute 5lbü. ml)b. hiute abb. hiutu 3IbD. =
ofäd}f. liiudu hiudiga (barau? anglf. heoda-gl
africf. hiudega 'beule' : meflgerm. 5lbu. für got.
*hij6 daga 'an biefem läge' mit ^Betonung be§
■^H-onomen§, moburd) bic beibcn Sorte t)er=
fd)mol5cn; babei tüurbe im .t)b. *hiutagu ju
hiutgu hiuttu unb sulcljt hiutu nerfürjt (ttgl.
ba§ ftbnlid) enlflanbenc beuen. "^liid) für 'beute
Iliad)t' batte ba^5 5lbb. dMb. ein parallelec> 5lbP. ;
vgl. abb. hi-naht mbb. hinct 'biefe Üiad)t' (im
^aicr.=Sd)müb. berrfdit bcint für 'beute' l. 3)er
barin ftcdenbe ^h-onominalflamm lü- crfd)eint
im @ot. nod) in einigen 5\'af. unb groar aud)
nur al§ temporales 'bicfer': ügl. got. himma
daga '()eute' — unb hina dag 'bi§ beute' :c. 3"
bcn fäd)f. 3)ial. erfd)eint bicfer bcm lat. ci- in
ci-s ri-tra (f. bicr) entfprcd)enbe ^^ronominaI=
flamm aliJ ^U'on. perf. ber ;5. ■|3erf. ; vgl. engl,
lic anglf. ht-, engl, him anglf. him (got. liimma)
:c., afäd}f. nbb. he 'er': f. nod) bei", l)ier.
^CfX 5. mbb. hecse al)b. liagzissa haga-
zussa hagzus {aud) häzus häzissa) 5- ®Iof=
fierung für 'furia, striga, eumenis, erinnys' ;
ygl. mnbl. haghetisse, nnbl. iieks, anglf. hseg-
tesse engl, (mit Ülbmerfung ber fdicinbaren (5n=
bung) hag ',\Scrc'. Xa-:- äßort — 3U)eifcl^>obnc
eine ;')Ulrtmmcnfel3ung — ift nod) nid)t mit
£id)erbeit gebeutet; nur abb. hag, anglf. haeg
'.'öag, SBalb' al§ 1. ©lieb ift fid)cr; »gl. norb.
U'inriöa = abb. zünrita '.sSeye' (,^u ;)aun).
2)a& 2. (5(cmcnt ber .Hompofilion ift unaufgctlärt;
man ncrmutct für A>erc eine ©runbbcbcutung
'ilMilbfrau, äBalbbamonin":' i^^l. abb. holz-
muoja mbb. liolzmuoje /"y. 'SDalbmeib, A>erc'
(aud) 'SBalbeuIc').
Ijie f. bicr.
-iiieb 3Di. erfl feit bem 17. MM), belegt: e§
ift yieufd)iipfung aue bnucn ^^rdt. bicb, I)te=
ben; vgl. .s>anbel an-? banbcln, .s>e§e au?-
betten. .fitef f. .s>ifiborn.
f)icr aud) bic ?lbii. mbb. hier liie abb. hiar
'bicr' -= got. anorb. anglf. afäd)f. her. engl,
here 'bicr': ju hi- au§ ki in Ut. szis 'bicfer',
lat. eis 'bicyfeitö', afloü. si 'bicfer'.
(jicfifl 5lbi. feit Sticlcr 1691 üerjcid)net; im
17. iVibrb. (,V i^- bei Cpil?) unrb c<- für 'bicfer'
gebraud)t, im 10. ^^abrb- crft bieig j. 33. in
DJJaibcfiuc'-' Sarcpla ir)(i2. i'gl. bafig.
.{■>tfH)orn, aud) .s>üftborn (nolt'JetDmol. llm=
beutung, lucil man baci .\>orn an einem (Gürtel
um bic .s>üftc trug), crft n[)b.; ältcfle nbb. Aorm
ift .s>icfborn; .t>icf aud) .'öift 'Saut, ben bic
olägcr auf ibrcn ;^agbbörnern blafen'; ob ju
got. hiufan, anglf. heofan. abb. hiufan 'flagcn,
beulen' V
^ilfe A. mbb. hilfe helfe al)b. liilfa liella
5. '.C^^ilfc': JU bclfen.
|)i(pert§9nff
175 —
l)intcr
t ^tljjcrtöflriff ^l. ein bcm 16./17. 3a()r().
gcläufiiic-J iffiovt für '.ftiiiff, Iniitcrtiftiiic .s>anb=
luui]' (nod) ic§t im itütnu\üld)cn iiblid),». 2;ic
tjlcidi^eitiijc oodcrc iinb iivfin-üniilid)c ("yorin
.•öilbcbranöiMU'iff öciitct auf bcn .s"Mlbcbranb
bcr bciit)d)cn .s>clbenfaac, bcv fid) burd) 9iänt'c
iinb politifd)c itiinftiiviffc au^^jcidjnctc.
■Ipimbccrc Jv- «d)b. hintber ai)b. hint-beri
9i.: eiijtl. '^ccvc öcr .s^inbin, bcr .s>inbc'. SBccien
n()b. .s>im beere mit beutlidicm 3it)citen Glement
(bafür mlib. ürcun laiiUicfc^lid) himper axi'^
hintbere; vi\l. nodi iBimpcr au^ al)\). wintbrä
an nUUiabet. StcOei. ^^\m ^Ituilf. bcjeidmet hind-
berie ^•. öie 'Gröbccre' iinb bie '.Himbeere' ;
üfll. engl. bial. hindberries '.'öimbceren' (baju
bcad}te nod) angl). hindhcele|)e 'ambrosia', m()b.
hirz-wurz. anglf. heortclsefre 'camedus' eigtl.
'.s>irfd)flec'). 3'» älteren dUjb. bcftanb ein
.S>inb = laufte auö ml)b. hintlouf 'am i'auf bcr
.söinbin, b. l). an SBalöiucgcn u)ad)jcnbc ^^^fl^nje'
jur 53c3etd}nung bcr gemeinen 6id)orie.
Fimmel dJl. ml)b. himel al)b. himil Tl. =
Qfäd)i. himil, frief. himul, nbl. hemel, fd)n;)eb.=
bän. himmel: bie l-2(bleitung ftel)t in Jyolge üon
®iffimilierung für ältere n-^blcitung (raie bie
@efd)idne non (Sfel unb :,M,gel lel)rt) nad) got.
himins, anorb. liimenn. lüoran fid) fäd)f. A-ormcn
mit f für m anfd)licf;en: anglf. heofon engl.
heaven, afäd)f. heban nnbb. heewan (in 3al)l=
reid)cn nbb. fianbfd)aften gilt hsewan für ben
natürlid)en, himmel für ben biblifd)en .Fimmel).
2)a§ 9}ert)ältni5 oon afäd)f. getan = anglf.
geofon "Ccean' ju anorb. geime "Ocean' mad)t
3ufammen()ang Don germ. himana- himina-
mit anorb. lieima "'^»ciin, i^eimftätte' mal)r=
fd)cinlid); Dann nnire .s>immel al§ '.v^eimftätte
ber Öötter' 3u oeiitcben. Xie (Sbba, it)eld)e neun
§eima (9iiefenl)eini, (SlfeTil)eim ufiü.) unterfd)eibet,
nennt ben ■'öimmel and) goSheimr ober heimar
goöa '@ötterl)eitn' (uppheimr 'iÖimmel' in ber
(5i:irad)e Der 9iiefcni, fpe^ialificrt aber einfad)e§
heimr auf bie irbifd)e 2Öelt. S. nod) .'öeim.
Ob mit germ. himina- '.s^immcl' unb haiman-
'\">eim' nod) lat. coelum '.s^immel' lUDcriüanbt
ift, id)eint srocifclbaft. 3)ie ^ebeutung '3immer=
becfc' (bef. in Der Stbleitung al)b. himilizzi ml)b.
himelze); ugl. anglf. hüsheofon refp. heofonhüs,
nbl. hemel, mnbb. hemelte '®ad}'.
•t kirnten M. (ein nbb. ©ctreibemaK) im
Cberfäd)f. alä A>eim5en 5)1 be^'Jlbelung, fonft
im 17. 18. 3aln"b- im Cberfäd)f. aud) alv .steint b=
gen — .öeimfen befannt (^IRatl)efiuäi 1562
©arepta 271b fgnnt i>emil3en als tbüinngifd)).
®a§ SBoit reid)t in üJJittelbcutfd)(anb bi§ in§
13. ^abrl). (53ed), @erm. 2(i, 48).
bin 5(öü. mbb. iiin hine al)b. hina 2(bo.
'lueg, binmeg' = anglf. liin (in 3niainmcn^
fc^ung 3. 58. hinsij) 'Stbrcife, lob') 'meg' ju
bcm unter beute befprod)enen ^ronomina(=
ftamm lii.
T .^tnbc 5. je^t mit angefügter 5eminin=
cnbung A;")inbin (fd)on im 10. Qabrb. 3. ^. bei
6rufiu§ 15G2 Gramm. I, 297 „£->intin, öint")
mbb. mnbb. binde a()b. hinta 5- '.sMrfd)hil)* =
anglf. bind engl, bind, anorb. bind 5. '.S"Mi-fd)=
fub,iMnbin' : ba§ gemeingerm. Jemin. gu .sMrf d).
Xa^u .'ö im beere. DJlan bcnft an 33ern)anbt=
fd)aft mit gr. Keia-d^ ,"y- '■Öirid), ©aseüc'; bann
raäre ber 2)enta( ableitenb unb n cor Scntal
fann au§ m entfteben (ogl. ©unb, ©d)anbc,
bunbert).
binbcrn 3^1^- i"f)b. hindern ai)b. hintiren
liintarön '3urücftreiben, binbcrn' = anglf. hin-
derian engl, to hinder, anorb. hindra: '3rblei=
tung t)on ber ^4^räpofition binter; f. aud) jöv-
bcrn.
^inbin f. öinbc.
t ^tnfel f. 4")ünfcl.
^tn!en 3tro. mbb. hinken abö. hinkan ft.
3tro. ein Dem .'öb. au&fd)lief3lid) eigencö 2Bort,
falls nid)t norb. hokra 'fricd)cn' ba3U gebort
(ogl. aud) anglf. hellehinca 'Icufel'). 2B3. hink
auö ibg. kheng (kh lüic in b^bcn au§ 2B3.
khabh, in lat. habere; tgl. nod) 9iagel) auf
@runb von ffr. 2B3. khanj 'binfen'; ba3u mit
präfigiertem s nocb ba§ gleid)beb. gr. oköZ^u
für s-khangjü.
binnen (pou binncni 3(br). mbö. hinnen
üi)b. binnan hinnän hinana 2Iöü. °pon bie^^
ipcg, oon binnen' (nbb. nur mit bcr t)erbcut=
lid)cnben ^4^räp. gebraud)t) = anglf. heonan
'pon bier' engl, hence (mit fuffigiertem s, xvo--
rau§ ce). ©ebilbet an^ bem ^ronominalftamm
hi-raie bannen (pon bannen) auö '$ron. b^-.
btntcn 2tbü. mbb. binden abb. hintana 3IbP.
'bintcn'; tjgl. got. hindana Slbo. ^i^räp. 'binter,
ienfcitö', afäd)f. bihindan 'binten, binterbrein',
anglf. hindan 2(bo. 'binten, oon binten', anglf.
behindan engl, behind. 23erglid)cn mi^'b germ.
bind- au§ kent mit alttr. cetne 'erfter' au§
centne. (5. aber aud) binter.
binter '^^räp. mbb. hinter hinder abb. hintar
$räp. 'binter' ; lüäbrenb abb. nt im SRbb. regel=
mäßig 3U nd roirb, bält es fid) geni, raenn -er
(b. b- Dofalifd)e§ r), alö felbftänöige Silbe folgt;
pgl. SBinter abb. wintar, munter abb. mun-
tar. ^n binbcrn trat ba^ ber iMuptregel ge=
mäße d ein, roie im ü)ibb. unb älteren d}i}b.
neben binter ein bin ber beftcbt. — @ot. hin-
dar ^^räp., anglf. hinder; eigtl. Slff. 9?eutr.
^ippe
— 176
Riffen
cine§ alten ÄomparotioS auf -xepo-. jfv. tara-m
(rooju bo« 5(n(ilf. ®ot. einen Siuicvlntit) nnf
-tama- bcroaf)ren, 130t. *hinduma (baiutn liin-
dumists 'äufeerfter') = anglf. hindema 'bei-
legte'). SBfll. ffr. prataräm (Äomparatiü ju pra-)
5lbt). 'roeiter, l)tnraeg* — vitaräm (3U ''^xäv-
vi vqI. rctber). Ter iVonipar. 'I)tnter' finbct
fidi abjcftiüifd) gcbraud)! im '?(l)b. liintaro ml)b.
hinter 'ber l)intere, posterior'.
t ^i^J^e^ Jy. 'Sidielmei'fer' ein mb. iß? ort,
burdi Sutder in bie ndb. (Sdnnftfpradie eincic=
fül)rt; urjprcit. ^orm .\Seinic nthb. heppe hepe
(häppe) 5. 'SJjJci'fcr non fid)clnilicicr ©eftalt für
©örtner unb SBin.^er' nlib. heppa (häppa) Tv-,
roofier fr,v liappe '.öalbfrciv uon Gifcn, Ärampc'
(au^ Wrbf. liappja cntflannntfr.v liache '33ci(').
3Ql)lrcid)e fübiücftl. Tialcftc (and) bcr fdiroäb.i
fagen häp (hup) an§ m()b. häpe a[)h. häppa
(au§ got. *h§b-). ;^u qx. Küjur) '@riff, Stiel'
— Kom<; '2J?cffer, 2)oId)'? Itt. kapone '<r\ad-
mcffer' ?
t ^iU<>c2 '^. — ^-»tpplein 3f. \Siegc' crft
nf)b.; bie nerbrcitetcre nnmbnrtlid)c l^nntforin
heppe (bnicr. tbiaing. bcff.) niad)t e'? malirfdiein^
lidi, bot; bn-^ 2Bort Mofcform ober .Stinbcru'ort
JU altbcntfdi *haber "i&od' ift; barüber f. unter
.\>nbcrgeif5 unb .'oitte.
.t)irn '')l mbb. hirne abb. hirni ^1?. '&c-.
l)irn'; ba'^u mittelengl. hernes engl. bial. harns
'©ebirn', nnorb. li.jarne Tl. 'Wcbirn' (bn§ 9ibb.
bat für 'öel)irn' ein eigcnco 25?oil: engl, brain
ani- anglf. bi-a'^rcn unter ^örägeni. llJbl. liersen
'(^ebirn' (mittelengl. hernes) — moju mbb. hör-
senier 'Mopfbebcrfung unter bem .'öelmc' — bc=
rocift für abb. hirni ßntftebung au§ *hirzni
*hirsni (anorb. hjarne au§ *herznan-; ogl.
.'öorniffe tüegen be§ Übergänge? non rzn rsn
in rrn rn). Tem fo enuicfencn altgerm. hi-rzn-
hersn- ftebt ftr. «.irsn- '.Hoiif Clliom. ciras cirsal
unb t)a'5 bamit jufammcngcbörige anorb. hjarse
'Äopfmirbel' .umcidiit; nicitcrbin gr. Kpaviov
'Sdiäbel' mit gr. Kupa Küpnvov 'Äopf, lat.
rerebrum (au§ *ceresrum) 'öcbirn', ffr. c;iras
'Äopf: gemeinibg. St. ker kers '.ft'opf, lüoju
nud) nod) A>orn. '-lUelleid)t fönnte nod) gr. K^pvov
'grone irbene Sdjüifel' nadi bcn unter .Hopf
bcigebraditcn 5lnalogien nabe '-öejiebung ju .Oirn
'Sdiäbel' baben. iUil. Ikm. s,.")-!2.
.^irfcti OT. C'JJebenform beff. unb alem. ."öir^,
lüober ber alem. Gigennamc .V^irjcl) mbb. hir^
liirz abb. hiru^ liir;; liirz (ba§ seh in .'öirfd)
an^:^ älterem .s> i r R ogl. .VS i r f e , b c r r f d) c n, 91 r f d),
birfdien) — nbl. hf>rt 9}. (aber nbb. hirts hirsk
flammt anö bem .s>odibcutfd)), anglf. hecirot heort
engl, hart anorb. hj<,)rtr '.{Mrfd)': germ. herut-
aui-' herwut herwo-t mit bcntaler 3lbleitung
3U lat. cervu-s (t alo 3(blcitung bei germ. Iter=
namen f. unter ©emfe, Äreby, .«öorniffe
unb nerroanbt gr. Kepaö? 'gcbörnt' (ju Kipac,;
ugl. ,'öorn). J'er .'pirfdi bätte bcmnadi non feinem
©ciueib im Sat. unb ®erm. bcn ^Jamcn (natur=
gcmäü baben bie altgerm. Spradicn ein eigenes
iÜ>ort für bay ungcbörntc SBcibdicn bc^ö AMrfdie'?,
f. cS>inbe). ©ine ncrbreiictcrc ^^cnennung (ibg.
ein-) fte(ft in gr. ^Xaqpoc, armen, ein, Ht. elnis,
afloD. jeleni (bain fi)mr. elain '.sMnbin') unter
(SIenticr.
^irfrfifnfcr 9J1. eine oufQ'nn^cnfeöung iwie
Svenntier ober SBinbbunb: eigtl. beißt ber
5läfer furjmeg .ySirfd) (im Sunbgau AMrj, in
.s>cffcn Ä 1 a m m b i r 3 — Ä n i p p b i r j ; ugl. bie frj.
iöcncnnung cerf volant). ^\m Cberb. ift
Scl)rötcr bafür febr verbreitet (audi Sd)rot
nereinjclt); im i^Jbb. and) ferner (Sutbcr 2.
9Jtofe§ 8, 21 «renner al? Siaubgloffe), roeil
ber iläfcr im iBolfygtaubcn mit feiner .öornjange
glübenbc Noblen auf Strobbädier trägt (babcr
and) A'cuerfd) röter genaniU).
.^irfc ?-. (bafür älter nbb. unb nodi je^t
tbi'tring. hu'§e her^e, fdiroäb. .Oirfdie) mbb.
hirse hirs abb. hirsi hirso Tl.: ein urfprgl.
blof; bb. 2Boi*t, tfa^i fid) aber in neuerer ßcit
and) nad) -^Jtorben ncr breitete (engl. bän. hirse,
fdimeb. hirs). llnicrnianbtfdiaft mit lat. cirrus
'^üfd)er ift unfidier. Si)noniima finb fdnneij.
j^-enn id) -^Mcn d) au^o lat. panicum unb abb. milli
am lat. milium. Tie53e3cidinung A>irfe fann um
fo eber uralt unb cd)t germ. fein, aly .v>irfc in
bcn fdnücij. ''^Jfablbauten gcfunben ift.
^trtc Tl. (in ftreng bb. Jorm, gegen ba^
urfprgl. nbb. .S>erbe) mbb. hirte abb. hirti =
anbb. hirdi, anglf. hyrde (unb heorde mit 'Hn-
fd)luf; an hcord '.sterbe') '.sMrte' (engl, nod) in
sliepherd eigtl. 'Sdiafbirte' = anglf. scephyrde),
anorb. hir9ei\ got. hairdeis Tl. '.^"lirtc': t)er=
mittclft ja- auö germ. hürdö- '.öerbc' abgeleitet:
.'öirtc ift alfo eigtl. 'ber jur .sterbe gcbörige'.
5Inberc 3lblcitung jcigt nbl. mnbb. herder Tl.,
mbb. hertiere '\Mrtc' eigtl. 'A>crbcr' (mober .'öcr=
bcr al!^ (Sigennamc). .'öierbcr and) lit. kerdzus
skördzus '.sMrtc' 'c*
I)tffcii ;)tnJ. (feit Speranber 1720 unb Oiif(^
1711 gebudit) mit ben lliebcnformcn biefen (ncr=
bod)beutfd)t beifeu) alö Icrm. ted)n. naut. au^
glcidibeb. nbb. hissen = nbl. hijsclien, fd)n)eb.
hissa. 2Bo bei bcn feeanniobnenbcn ©ermanen ber
erft f pät bejcngte lerm. ted)n. gcbilbct nnirbe, miffcn
mir nidit (f. .vvlmä); er brang audi inc^ Öngl. (to
hoislj unb 3ioman. (frj. hisser). 3"i l'J- 3abrf).
eiid)cint al§ b^i-ücreinjelt „bie Segel aufbeben", ba
^itte
— 177 —
^offart
iibb. ()tffcn iiiib 1)1). ()cl5cn in einigen öülid}cn
nbb. 9JJa. äufamnicnfaücn. 'Jlbcv bau I)it3cu imb
l)cöcn öon ^■^auc^ aud ociid)icbcn lüarcn, (cl)rcn
nbl. hijsclien 'Ijiffcn' uiib hitsen '{jcljcn'. SBafjr^
fd)einlid) ift ha6 i in l}il Jen ciijtl. i (anbb. *liisan).
Dat segel upliissen ift nbb. sncrft belegt in ber
.sNambuniev dl)ronif ron 53. (5ifcfe (1536) 6. 119,
bann and) bei (51)nträn§ 1.582. SSgl. ^orre=
fponbcn3bI. f. nbb. (5pvadiforfd)ung XX. 1.
t ^ittc f"^-. nbb. "oicgc' (baicr. .s>ette, .s>cttel
nnb o()nc Umlaut fd)Riei3.4d)raäb. .öattcl): Äojc=
form ju m[)b. hatele 'oicfle'; ugl. baS gleid^beb.
anorb. Iia5na foraie .sM^pe.
^ilfC ^•. ml)b. hitze ai)i>. hizza 5- (füt *hitja
in cjot. Cüutform) = afäd)f. hittja, nbl. lütte
liette, anglf. hit, anorb. hite SUl. '^igc": alle
bnrd) id)iuäd)fte 3(blaut§ftufc gcbilbet au§ ber
äBurscl be-o 3tbj. ()eit5 (gcrnt. SBj. hit: halt
'lieiü', U103U mit ()ö[)crer 3>ofalftufc cjot. heitö
'lieber'). 3tl)b. hizza brang ins 3\oman. (ügl.
ital. izza \)Orn, UniDiüc').
^obcl (bial. Abofcl) 50t. mt)b. (leiten) hobel
hovel Tl. = mnbb. hövel, fd)iueb. hyfvel. 3icui§I.
liefill lOi. \öobel' berceift nid)t§ für bie mit
Unrcd)t angenommene i^cruianbtf d)aft mit l) e b e n.
i)od] "Jlbi. ml)b. hoch al)b. liöh — got. liauhs,
anorb. liär (für '^hawa-V), anglf. heah engl,
high. nb(. lioüg, afäd)f. höh: gcnn. hauha- au§
unoerfd)obenemüorgerm.köuko-(fd)roäd)lte3>ofa(=
ftufc bey Stamme» geigt '!)a§> Dcrroanbtc .s>ügel).
S'aS Slltgerm. bcfatj ein au^ bcm 2(bi. gebi(bete§
^iomen in ber 53ebentung 'AÖügel' ((Srunbform
koukü-s); ügl. anorb. haugr (barau» cntlel)nt
engl, how in Crtönamen) = m()b. houc (-gesj
'.Öügel'; baju nod) Gigennamen roie 2)onner5i=
I)augf. 3lud) got. hiuhma dJl. '.sMufen, DJtenge'
fd)eint oerraanbt. 5(ut;cr()alb be§ @erm. rocrbcn
mit 9ied)t oerglidjen lit. kaukarä 'i^ügel, %n--
()ö()e' — kaiikas 'S3eule' (m()b. hübel 3Ji. '.söügef
gel)ört gu lit. küpstas '(Srbl)öcfer' foroie 3U a[]b.
hovar, anglf. hofer '.s>öcfcr').
^od)ft(H)ter Tl. ein junget SBort, hai' 2Ibe(ung,
Gampe, iöeinfiu» u. a. nod) nid)t bud)en, erft feit
1850 befanntcr geworben. (S» entflammt ber
@aunerfprad)e, bie nod) fimiüerroanbte 2inf =
ftapler nnb Aöod)fcller bietet (f. foppen,
@ anner I, nnb rairb juerft in ber „aftenmämgen
9iadirid)t oon einer Siebäbanbe" 1753 nnb in
ber iKotmelfdi. ©rammatif 1755 für 'berübmtcr
2ieb' pergeidinet, anbermäriö bann and) aly 'bett;
Icrifdicr (Sauner, ber oon t)orne()mem Stanbe nnb
lieruntergcfommen ju fein üorgibt'. Tlit ijod)--
bilbet bai- JKotroelf d) nod) .'ö 0 d) f e n ^ 'großer AÖen:' ,
Öod)fd)ein 'Sidu', i">od)mattiä 'Scheuer',
4">od)l)anfel 'Älciber1d)ranr, .•öod)Ianb 'Äa=
filuge, (Jtpmologifc^e» aSörtevbuc^. 6. Stuif.
min', ,s>od)bla§ 'iöacfofen'. 3^a§ einfadie rot=
luelf d)c 3 1 a b u l e r = S t a b ü l e r ift f d)on in rotm.
(Sloffax-ien be§ 15./16. 3abrl)5. für 'iöettler, 33rot=
fammler' (aud) für '«ettelftab'j gcbud)t. Jrübcr
galt (^aubieb für mobemeg AÖodjftapler in
ber 3d)inftfprad)e.
^odfieit 5. m()b. höchzit (auc^ höchgezit)
531 'l)ol)e§ fird)lid)c§ ober roeltlid)e§ Jeft', bann
aud) (feit etraa 12iMJ) '3?crmäl)lungöfeier'.
t ^orfei iv. '@etreibe= ober .v^eubaufen' erft
nl)b., riclleidit au§ bcm ^Icbb. ; bod) beftebt oberb.
(fd)mäb. tirol.) hock '.»öeubaufe'. iUelleidn oer--
manbt mit l)od) unb .V^aufc (©j.kuk). Tod) roeift
lit. kügis '.s^eubaufcn' auf eine anbere SBurgel: mit
präfigiertcm s crfd)cint auf mefigerm. ißoben ein
oernianbtcS ml)b. schocke schoche 'i^eul)aufen'
= engl, shock '(Sarbe' mittelengl. schocke '©c-
treibebaufen' (megcn bc& präfigieiten s ogl. Stier,
2)roffel, linföj.
t ^orfc2 dJl. '^trämer' ml)b. hucke m.; mb.
mit langem 3}ofal hoke (n)e5f)alb bb. Ööfer,
iööferei :c.), nbl. hok '>8ube'? 3Sgl. mnbl.
heukster, mittelengl. huckstere engl, huckster
'.s^öcfer' : niabrfd)einlid) ju bocfen 'gebüdt fi^en'.
l)Otfcn ot'ü. erft nbb. bezeugt, aber bodi ur=
altcä 3Boit, luic bie i^erbrcitung ber 2B5. hök
hukk 3eigt; ogl. mbb. liaclien 'fid) bucfen, faucrn'
(f. aud) l)cud)clnj, anorb. hüka (mit ft. ^artig.
hokenn) 'faucni', nbl. huiken.
^öcfcr dJl. mbb. hocker hogger hoger 3Jl.
'•Oöcfcr, 33uder: ein bem .<oh. eigentümlid)e§
Subft., tiai: burd) 2(nlcbnung an abb. hovar mbb.
hover ':33ucfcr = anglf. hofer (ogl. lit. kuprcä
5. 'Sudel, .^^öcfer') au§ einem 2Ibi. hogga-
'budclig' gebilbet ift; biee ftebt für luibga =
ffr. kubja (für kubjha'?j 'bucfelig'; bamit ogl.
gr. KU{pö<;'böcferig, frumm, gebücft' für *KU(pcpö-(;
aus %ubghäs?
^obc 5. mbb. hode ai\h. hodo Tl. = mnbl.
hode unb af rief . hotha' <5obe' . 3)unf len Urf prungä ;
riiclleid)t 3U lat. cöleus \s>bcnfacf', falB für *cöt-
leus? Tcutfd)e Spnonpma finb fd)mei3. .»5 eil
(f. aud) gciO unb fd)tüci3. (Sromc.
^of d^l. mbb. al)b. hof (hoves) Tl. ^
afäd)f. nbl. liof Tl., anglf. hof 9?. (ftirbt am
Qnhe ber anglf. Seit ou§): im SBcftgenn. mit
ber 53ebeutung 'sooi ©eböft, &aitm (fo nbl.
abb.), /"vürftenbaug, $alaft', anglf. audi 'Ärei§,
33e3irf, orbis'. 2(norb. hof i}l. ((Scnu§ mic im
Slnglf.) 'lempcl mit 2)ad)', fpätcr audi (unter
bcutfd). ßinflufO 'Jürftengebäubc, mV. &ot.
*hufa- Tldl. feblt fonberbarcr SBeifc. Üluf öor=
germ: küpo- berubenb, fann bie Sippe nid)t mit
gr. Kf)-rToc '©arten' (f. £>ufcj oerroanbt fein.
öoffort 5- in^^- höchvart Jy. '2(rt oome^m
23
fioffen
— 178
Idolen
311 leben, Gbclfinn, ©lanj, ^rad)t, iSoffart':
aii-5 Iiöch unD vart; in()b. varn 'leben' mk
nod) in 2Boliltal)rt.
{joffcn onu- »il)ö- (bej. utb.) hoffen 'lioffcn',
ba5> aber oon ben yUamfeni ber nibb. ;)Ctt nod)
nid)t (.iebvQud)t rcirb (bnfür ntbb. al)t). gedingen
fd)ro. 3tro.; baju nibb. gedinge '.s>offnuni3' al)b.
gidingo); oud) bent %[)b. ift c§ fremb. Sa=
geiicn jetgt ba& 'Stnbb. ein snciebörigcy tö-liopa
'.sSoffnnnfl'. Tay ;Uiu. ciidieint nni fvülieflen in
(5ni]lanb: nnc;!)". töhopa '.s>offnunii', (ino,\i. \w-
pian cncjl. to hope 'l)offcn'. Spater treten auf
nbl. liopen unb nmbb. hopen. 6rft in ber 2.
.•öälfte be§ 13. ^sabrl)^. mirb mbb. hoffen cic-
löuficier, nadibem cv uereinjclt feit 1150 aufcjc=
taud)t; ev fdicint non 9iorbbcntfdiIanb an& in
ber !i>oUöfprad)c nad) Süben iioriiebntni";en ju
fein unb bcnidit jetjt audi in ben oberb. d)la.
^■ür bie iNoriicfdiidUe ift bic ,^iuieböinnc 3lbftraft=
bilbunii aniilf. hyhl '.sSoffnunii' bcbeutfain; bicfe
lel)il, baf) iievni. hijpön für ^■=liu(|On ftebt (ibci.
2Bj. kug). oufantnien()Qnii mit lot. cupio 'bc=
gebrc' ift faum möglid).
I)Oficrcit 3tiü- iiibb. hovieren 'prangen,
bienen, i)cn .v>of niadicn, galant fein, ein 3tänbd)cn
bringen' : ü\\i> bcutfdi .s>of mit roman. 'iJlblcitung.
t öoiancn iitm. 'gäbnen' ein nbb. Xia(eft=
roort, tai- gelcgentlid) bei nbb. Sd)riftftcnern be§
18. 3öbvb'?- (bann aiid) bei 2BicIanb) auftritt.
^'6t)t 5. nibb. ha>he abb. liölü J. == got.
hauhei Jy. '.'ööbc'.
hohl ^(bi. mbb. abb. hol W]. = nbl. hol
'bobl', anglf. hol, anorb. holr 5tbi. 'bobi*; engl,
hole '2od), .\Sübie' ift fubflantipiertcv^lbj., ebenfo
anglj. abb. mbb. iiol '.\Söble': bay 33erbältniy
biefer auf got. *hula- 'bobl' beutenben Sippe 3U
ben glcid)beb. nnglf. holh engl. lioUow ift un^
Qufgefiärt. öcrcöbnlid) ivirb bobl p SBj. hei
(in beblcu) 'umbüllenb oerbergen' gebogen;
got. hulundi ,\. eigtl. bic 'ikrgcnbe, .s>öble'.
•f>ö\tk A. mbb. Iiiile abb. huli ,"v. '.'ööl)Iung,
•t^öble': ,iu bobl.
.t»ot)n 'M. mbb. (fcbr feiten) hön Tl. abb.
(fcbr feiten I höna T\- '•'öobn, Spott, Sd)mad)*:
fubftantiüicrte'o ,"scmin. ,ui einem 5lbi. abb. *hön,
luofür höni 'uerad}tet, fdimadnioll, niebrig', got.
hauns 'niebrig', anglf. \u-an (ftirbt beim iöcginn
ber mittelengl. ^Jcit auy» 'jiiebrig, clenb, fd)mad)=
poir. la^tU b ob neu ,;tip. mbb. ho-nen abb.
honen fdnu. ^tm. 'fd)mäben' = got. haunjan
'crnicbrigen' (hauncin.s 'Tcmut'i; anglf. hynan
'cruiebrigcn, bcmütigcn'. %ü<- bcm abb. ;5tiu.
entflammt fr,v lionnir 'befd)impfcn' fomie honte
'3d)anbc'. 5luRcrbalb bc§ Wenn. entfprid)t lett.
kauns 'Sd}Qm, Sdimad), Sd)anbc', lit. kuveli-s
Tid) fdjämcn'; babcr barf man für got. hauns
'bemütig, niebrig' juobl faum uon ber finnUd)en
'-Bcbeutung bcy '^fiiebrigen' ausgeben.
.'Tiijfcr f. i>ode.
^ohiojJohiS Tl. ein oon .s>o(lanb am in ber
2. AMlfte be§ 17. 3abvl)§. oorbringenbe§ SBort:
eigtl. Söejeidjnung für 'lafdienfpieler' (fo bei
3)ue3 1652 Nomencl. 143 al§ Dyboy, bei
Sd)uppiu§ „Cdfe§borfe§ ber 3(mfterbamer" al§
33ejcid)nung cine'g lafdienfpieler-o). oufrübft al§
'lafdicnfpiclcr' im Gngl. nadnuei-obar, mo fein
2{uffommen baburd) bcftimmt ift, hai] ey Sbafe^
fpearc nod) unbcfannt, aber bei ^en ^^o^fon
(1625 Staple of N., 1632 Magnetic Lady 1 1)
al§ hocospocos geläufig ift. 2)ic ^Belege im
NEDict. reid)en jurüd biy 1624 für 'lafdien^
fpielcr', biÄ 1632 aly oflnberformel (mie Dfeybot^
bei jRadjcI 8, 144). )}la(\) bem DaSb. fanb bas,
SBort auf bcm iiontinent 93erbreitung burd)
Übcrfel3ungen einer Sd}rift über Jafc^en^
fpielerci unter bem Jitel Hocus Pocus Junior
1634 (beutfd)e Überfe^ung 1667). 2)cr Urfprung
bcy 2.Borte§ (ogl. aud) Äribyfrab&) ift buntcl;
meift mirb an Umfd)affung ber 3(bcnbmal)l§=
formcl hoc est corpus meum gebad)t, nid)t rcd)t
nmbrfdicinlid), lueil 3rt»bercr nid)t leid)t offcntlid)
eine fokbe 53la^pbemie geiuagt bdtten. 3" ©"0=
lanb foll unter ^satob 1. ein i'^oftafd)cnfpicIer,
ber fid) felbft Ihe kings Majesties mosl excellent
Hocus Pocus nannte, feine 5lunftftüde mit ber
Formel Hocus pocus, Fontus talontus, vade
celeriter juheo eröffnet ()aben. 93htnbartlid) baftct
am DJUttelrbcin aly finblid)e oaubcrformel '.S^'^ohisi
pot'uy perfd)ipinbituy' beim S?crfd}minbenlaffcn
uon 2^ingcn, aud) in :^'stalicn foll ocus hochus im
17. ^^sabrl). al§ ^ßidierformcl gegolten bßbcn.
I)oIb mi. mbb. liolt (©cn. holdes) al)b. hold
2(bi. 'gnäbig, berablaffenb, günftig, treu'; ogl.
got. hul{)s 'gnäbig', anorb. hnllr 'gnäbig, treu,
gcfunb', anglf. nfäd)f. hold. Urfprgl. bejeid)jictc
bay gcmeingerm. %b\. ba^? iscrbältniy ,vuifd)cn
Ccbuybcrren nnb Wefolgyuuinn ('berablaffenb,
gjiäbig' eincrfeit§, 'treu, ergeben' anberfeit§) ; ogl.
nd)b. holde Tl. '3)ienftmann'. ^Ind) auf ba^
!^Heligiöfe mürbe ber 53egriff 'bolb' angeiuanbt:
got. unhul|)öns ^i^lur. A: eigtl. 'Unbolbinnen,
2eufel', abb. holdo 'genius' mbb. die «uoten
holden 'penates' (ugl. .Ho bolb). öemöbnlid)
jiebt man bolb ju einer altgerm. SB^. hal 'fid)
neigen', mo.ut abb. hald 'geneigt', f. .s>albe.
''Jlnberfeity bcnft man an bälgten, fallö bie§
ablcüenben 2)ental bat: bolb 'gebütet'?
t -öolber oberb. == .s'-iolunbcr.
ftolcn otiü. mbb. holn (^licbcnform haln)
abb. liolön (halon) 'rufen, cinlabcn, l)cx--
.•polfter
179 —
|)orbe
gufü()rcii, ()crbei()olcn'. ©ntfpred)enb afäd)f. halün,
ofincf. lualia, iibt. halen '(jolen'; anfl(f. geholian
unb *gehalian cncjl. to hale — to liaul '3tcf}cn,
Ijolen'. 2)i£ c^cnn. 2B3. hal hol ftimmt ju lat.
caläre 'uifammcnntfcu', (\v. KuXeTv; vc\l. dell,
baS' mo[)[ aud) jur tilcid)cu 2B3. iic()övt.
t .'polftcr, .'>>ulftcr 1 feiten .s>alfter) o»'-
'■piflolenbetjältniy am Sattel', in bicfcv ^cbentnnij
erft nl)b.; ml)b. liulfter 'ilöd)er', '^Ibleitunfl uon
hulft 'iMiUc, 2:cdc, ;>utteral' (al)b. huluft). dJlan
3iel)t bicfe Sippe mit Unved)t oft ju got. hulistr
9?. '.'DüUe, Terfe', luofür man bie i)tc6enform mfib.
hüls '.'öülle, 3)cde', nbl. holster '^;]3iftolenl)alftcr',
engl, holster '-piftolenfialfter' fpred)en läfu. Ta-
bei bleibt aber ha^i f ber al)b. ml)b. n[)b. Aonn
unerflöi-t. (5l)ev läf;t fid) an ä^enüanbtfd}aft bcr
f-^ormen mit got. hwilftrjös 'Sarg' bcnfcn;
frcilid) tonnte baneben eine 9)]ifd)uno mit SÖovten
bc» Stammet hui (got. hulistr \söüüe, Serfe')
ftattgefnnben baben.
^ÖÜC 5. mlib. helle al)b. hella hellja j'y. =
iiot. halja. anglf. engl, hell, nbl. helV, afäd)f.
hellja : gemeingerm.=d)rift(. 33e3eid)nung für
'hades, infernum'. 5(norb. Hei al» 3iamc ber
Üotengöttin 3eigt, ba\i ba^ 3U ©runbe liegenbe
ältere iföort aud) in bcr Dord)riftlid}en o^it für
ein ()eibnifd)ey 'infernum' gebraud)t mürbe. 2)a§
©briftcntnm fonntc auf allen (Gebieten fid) ha^i
altl)cibnifd)e SBort bienftbar mad)cn (ogl. @ott
unb .stimme l); l)ier ift bie 5(nnabme einer 'iScx-
breitung etma uon ben ©oten au» (ogl. .s>eibei
gans unnötig. — ©emobnlid) 3U 35>3. hei lial
'oerbergen, uml)üllen' gesogen, alfo A>ölle fo
üiel aly 'bergenbc'. S. I)eblen.
t ^oUn SDl. 'fteine 3nfel im iyluf; ober See'
crft nbb., ein nbb. SBort = afddif. anglf. engl,
heim (engl. '^Berber, Jluöinfcr, anglf. 'DJiecr,
See', afäd)f. °,V">üger), anorb. holmr 'fleine 3nfel
in einer 33ud)t ober im Jluü'. 2Benn man oon
ber auffftüigen anglf. 53ebeutung abficljt, fügen
fic^ bic2Koi-te(barauö entleljutruff. cholmü 'i^ügel'
au§ gemcinflao. *chülmOj 3U ber Sippe ron engl.
hin 'öügel' (3U lat. coUis culmen); f. i^albe.
^ol^crn 3tm. erft n()b. (alem. hülpen); ba-
für fiHümdb. einmal holpeln. Sd)on Gräfin.
Silberne- 1.14U Diction. aalll ()at bolpern.
."polunbcr 50i. ml)b. holunder holder abb.
holantar holuntar 9)1. \s^olunber'; aljb. -tar
a(§ 2Ibleitung f. 3Bad)()o'lber, OJIaBbolber.
S3e3iebung 3U bem glcid)beb. anglf. eilen engl.
elder ift smeifelbaft ; am nädifteu flebt bai^
gletdibeb. ruff. kalina. Tic nbb. fd)riftfpradilidic
35etonung mie in leben big (ogl. audi -öor^
niffei; bafür nodi tbüring. hulungr hulandr;
aud) fiebenbürg. hontr für *Jiolntr. 2;te gleiche
alte Betonung mirb burd) bie obcrb. ^ccbenform
AÖolber uorauggcfegt. Si)noni)ma finb tbüring.
(unt 3cna) quebbeten ciueftchen (in 2aud}a)
quelkln; oberfäd)f. (um 2eip3ig unb Stltenburg)
sTbchen 3U gall. scobis? f. aud) nod) a lieber.
^olj % mi)b. abb. holz m. 'SBalb, «eböl3,
.0013 als Stoff; in ben übrigen Xialcften über=
roiegt bie ^ebeutung '2Balb', ngl. anorb. holt
))l. 'SBalb, ©eböls', ebenfo anglf. mittelengl. holt
yi. (engl. fe()lt), aber nbl. hout '®eböl3, .s>oIä'
al§ Stoff. @erm. holtaz au§ üorgenn. kaidos
ftimmt 3U aflot). (mit anberer 5fblaut§ftufe) klada
5- '^*alfcn, .Ools', gr. Kkdbo-c, Tl. 'o^^cig',
altir. caill coill 'SBalb' 'mit 11 au§ Id).
.^oniß Tl. m()b. honec (@en. -ges, 5^eben=
form hünic) aijb. honag honang ^. = aföcbf.
honeg, nbl. honig, anglf. huneg engl, honey,
anorb. hunang ?J.: ein gemeingcrm. SBort, ba§
nur bem @ot. fef)lt, roo mit älterer Se5eid)nung
milij) (gr. ue\iT-, lat. mel unter 0}?ebltaui ba=
für gilt. 2;er Urfpntng ftel)t nidit feft ; man bat
an gr. kövk; 'Staub' gebad)t; .'öontg 'Äörnigcr' ?
^o^jfcn Tt. mbb. hopfe fpätabb. hopfo Tl.
= mnbb. mnbl. mittelengl. hoppe, nbl. engl,
hop \s>opfen'; mlat. hupa (für huppa). Ui-fprung
ber Sippe bunfel; Gntlebnung möglid), aber
nid)t nadi3uu)eifen. 3^ic angenommene ^esiebung
3u abb. hiufo, afäd)f. hiopo, anglf. heope '2;orn=
ftraud)' bcfriebigt nid)t, ba man für biefe§ nidit
üon einer allgemeinen 58ebeutung 'Dianfenge=
mäd)»' au§gel)en fann. 2(ber aud) 9>eritianbt=
fd)aft uon A^opfen mit ppfeu ift nid)t mabr=
fd)einlid). Xas, 9iorb. r)at humall Tl., fd)roeb.
bän. humle nad) mlat. humlo humulus (moljer
fr3. houblonV), meiere Sippe 3ufammen mit
flao. ckmelT, magt)ar. komlö, ngr. xouueX-i mobl
finn. llrfprung§ ift ifinn. humala). Über bie
@efd)td)tc beg- erft fpät auftretenben .'öopfen»
ügl. öebn, Äulturpfl.« 463—470.
^ort^cn 3tw- eigtl. ein mb. 3^™., ba^ aber
im 16. 3<ibr^)- in Sd)mabcn oorbrang (bafür
oberb. lofen, l)ören) mbb. horchen fpätabb.
(11. ^abrb.) hörechön au» *hörahh6n == mnbb.
mnbl. horken, anglf. *hearcian mittelengl. herken
engl, to hark, africf. herkia: intenfioe Slbleitung
3U boren = got. *hauzaq6n':' (im 2lnglf. baoon
nod) hyrcnian mittelengl. herknen engl, to
hearken 'bord)en') ; intenfioeg k-Suffir fterft
nod) in engl, to talk 3U to teil, to lurk 3U to
lower (f. lauern), to walk neben mallen.
Vorbei 5. 'Ärieg§fd)aar' eigtl. 'umber=
fd)ifeifenber lliomabenbaufe' ein tartar. SBort,
ba^ Don 9?uf5lanb au?- burd) bai- 16.'17. ^di)vi)-
binburd) bei uns auffommt; Iburneiffcr 1.ÖS3
Onomast. S. 156 t)er3et(f)net liorda 'Segton ober
^orbe
180
§D)e
9iott Äriciivlcitt' al§ nti"i.=tartav. unter .'öiniuci§
auf StgiÄin. v. .s>crberftcin SJJoffoüitifdic .sMitoina
98; CS bcijc^nct fdion 1534 ^JIcucÜBclt öonlliidi.
.•ocrr S. 157 „.öovba auf taxiax-ifd) 'ciuc Ü5cv=
fammluniil bcr SOicngc'" (bei Jovius de Novo-
comone „dou bcr 9}Joifot>it. $»otfdiaft" ), beruht
auf tartar. horda 'öa^cr' (perf. ordu '<JUncti&=
I)ccr, Säger') uub luirb als .löoröa uod) uiu
170Ö mcift nur von lartarcnliaufcit gcbraudit
(j. 53. CIcarius 1G47 Cricnt. 9icifcbefd)retbung
234. 252) unb fo aud) in Sticicrv ocitungsluft
1695 unb üon Seeräuber 1727 unb Siurnutius
1720 ücr3cid)nct.
^orbc- A: 'Jv(cd)tn)crf ju 2Bänbcn itnb bcr
bapon umid)loi'icnc 9iauin' aus m()b. liordeinib.)
'Umbcgung, ^öcjirf; vc\l. nbl. Horde '5(cd)tJt)crf,
.•^■^ürbc': 311 .öürbc.
ftörcn '\m. ml)b. hceren abb. höran hörren auv
gcmcingcrm. hauzjan 'böten* = got. hausjan,
anorb. heyra, anglj. hyran heran engl, to liear,
nb(. liooren. antib. hörjan ft)gl. and) bic '3(bleitung
bor dien: genn. 2B3. hauz au§ norgcrm. kous,
n)03u audi gr. (i-Koüuj (für "^'d-Koüöjuu?; .\;'^c)i)d).
Kod dKoOei) mit pröfigicrtcnt ä = ffr. sam.
2Babrfd)cinlid) ijt bic§ mit bcm ibg. ©tamme
Don d)v fous) ücriuanbt, roic aud) lat. audire
für*ausdire (ogl. aus-cultare) ftcbt; bann uuire
bcr (»uttural germ. li, gr. k bcr ^{cft eines
^räfircy. &n lueiter uerbreitetcr Stamm für
börcn ifl altgcrm. Idu aus norgcrm. klu unter
laut unb lofcn. 3(blcitung gcborfam mbb.
abb. geliörsam fauglf. <rehyrsum) 'gcborfam'.
.^ori,5ont m. feit &. ßicbc 16S6 in bcn
5rcinbmöilcrbüd)crn (bei Arifd) 1741 a\?- iioet.
SBorti Der3cid)net; es begegnet ücrcin^clt fd)on
burd) bas ]<;. ,uibrb. (i^efpucius 15ii9 53üdilin
AIIII; Ibnrnciffcr l.">s;i Dnomast. 75; Stierflc
151>9 Architecl. 5b. 41. 108»), 3. I. mit lat.
Jylerion (3. 58. Acr. horizontem bei Iburnciffer
1578 .iMftoria unb 'l^cfd)reibung S. 07). (Srafm.
3llberus 1.54<» überfe^t lat. liorizon „'•Kug-cnb".
Oiu ''Jtorbfrief. gilt ba^ in bie Sccmannsfin-adic
übergegangene .H i m m i n g.
.t»orn 'Ji. mbb. abb. Iiom ^JJ. = got. haürn.
anovö. liorn. anglf. engl. Imrn, afrief. lioni.
nbl. lioren: gemcingerm. (fd)on auf einer febr
alten 'Kuneniufdirifti horna '."porn', mit lat.
cornu unb ir. tnmr. com (Kdpvov thv ad\TTrffa
raXürai .!öcfi)d)ius) urocriuaubt ; ba3u mit an^
bcieni Suffir gr. K^p-a? '.s>orn' (ogl. aud) germ.
.viirfd) eigtl. '(^cbönucr".''i fou»ic ftr. rrn-^si
'.Oorn'. SBcitcres über bie ibg. Ä\v kcr unter
^•>irn nnb .y>irfd). i8gl. and) .s>abnrci.
4&oritiffc A. "ibb. hörniz, liörnu;; (frübnbD.
in CberDeutfdilanD aud) .VMirnauf;, .\>ornauf;)
abb. hörnaz; hürnü^ 9}i. = anglf. hyrnet
*hornot engl, hörnet 'A>omiffe'; eine frübnbb.
i)cebenform .S>orIi^cn bei 5)3eucer-Gbcr 1556.
©in ücriüanbtcs germ. SBort ftcrft als Sebnmort
in fr3. frelon '.S^onüffc', bas in früben mlat.
OHoffcn 1 5(hb. 01. 1 334) als furslones — fruslones
'^■^orniffcn' crfd)eint; tav glcid)bcb. nbl. horzel
mcift auf ein germ. hurslo unb beutet auf eine
0)rbf. hurznut — hursnut für abb. hurnuz.
3(ud) bie gleid)bcb. flau. lat. ©orte (ogl. aud)
SBcfpc) meifcn auf eine ibg. 2Ö3. krs (inb.
*(:rs): lat. cräbio 'A^omiffe' für *cräsro,
afloü. srüseni, lit. szirszone 'lS^orniffc'. 3u
©runbc liegt ein altibg. Stamm krs für '.s>orniffc';
bü3U ügl. afloü. srüsa, lit. szirszü '!©cfpc'.
ä)gl. ^citr. 8, 521 unb mcgen bcr ^Betonung
i^orniffe ugl. lebcnbig.
t ^ornunß 'M. 'Jebruar' mbb. abb. hor-
nunc (g); bie Gnbung -ung ift patroni)mifd) :
bcr Jcbruar ift als Sobn be§ 3an»fli'^ öcbad)t,
bcr im altern 3tbb. (bial.) als grofjcr .s'">orn
bc3eid)nct nnrb neben bem Februar alö flci^
nem .'öorn. ^c\l. anglf. anorb. hornung
'«aftarb' ?
^orft^!)^. inl)b. a[)h. hurst hurst 5-'@cfträud);
©cbüfd), 2)irfid)t'; ugl. mittclcngl. hurst 'Jpügcl,
©cbüfd)' engl, hurst.
-fiort m. im 16./17. ^sabrb. al^j lutberifc^eä
iMbclmort ard)aifd) gcbraud)t für 'onflud)tftättc'
(üon 03ott gcfagti, im übrigen ausgeftorbcn ; in
bcr i^ebeutung 'Sd)ul5, Sd)irm' lebt c-i bann im
Ict.Ucn 'Viertel bcy 18. ^abrbö. auf unb luirb 3n=
erft bei 5[)Ji)liuä 1777 Hamiltons 9}iärd)en S. 356
uer3cid)net (ngl. .'pallc unb .'öeim). G» bcrubt
auf mbb. abb. hört 9J. 'gefammelter unb t)cr=
UHibrter Sd)aB' — afäd)f. hord (horth) ^Ji.
'Sd)al3' aud) 'oerborgener innerftcr ^)iaum', anglf.
hord engl, hoard, got. luizd 'Sd)a^', auorb.
hodd '')i. — hoddr d)l. 'Sdja^': germ. hozda-
aus Dorgerm. kuzdhö- für kudhto- ^4.^arti3. eigtl.
'bas 33crborgene' (ogl. gr. Kcüeuu, f. aud) A>ütte,
.s>aus); ba3u gr. KÜöBot; jcbc '.Oöblunö'/ t)cf.
'uieiblid)e Sd)am' ':"
^ofc^l. mbb. hose abb. hosa 5- =nbl. hoos,
anglf. hosu engl, hose, anorb. hosa '.'pofe' (ein
got. husa ogl. öruubr. I'-^ 3.32). 5öci bcm rcid)cn
'Jlntlang an feit, unb roman. SBortc bleibt
bie llrftn-ünglid)fcit bcr germ. "Jtbftammung fid)er:
hai-' germ. 2öort brang ins ilelt. (com. hos 'ocrea')
unb Huiman. (afr3. hose; ngl. nfr3. liouseaux
'('|)anmfd)en'). $Bcrn)anbtfd)aft uon .'öofe mit
afloü. kosulja ^. '.vSemb' bleibt fraglid).
Urfin-gl. (abb. mbb. anglf. anorb. 1 be3eid)netc
nurn mit .s>ofcn (im C^gf. 3ur 53rud)) eine
'.ücintlcibung nom Sd)enfet ober aud) erft
-Öotef
181 —
^ummer
ooni Änic an, oft and) @ainafd)cn. Seit bcm
18. 3rtf)i'')- tritt A^ofctt (r)icncid)t rocgcn
ber nbb. 5)tcbcnbcbcutuiu^ 'StrümpTc') jurücf
l^intcv iScinflcibcv, ba^j fid) fd)ott bei 2)uc3
1652 Nonienclat. 3. 42 fiiibct unb ITöG Urteile
über biiy iHn-balten bcr 9}icnfd)cn S. 114 be=
cor^uiit lüirb (ivic ben» idion 3of)- 3änid)en
1740 ber beutfdic '']3anuin 6. 32 iiofen al§
nicbiifleö 2Bort verpönt); 5riid)1741 cjibt 53ein =
flciber '.s>oicit' üI§ term.-techn. ber Sdjneibcr.
3m Üibb. :c. gilt überiuieiienb 53 ii rf fe n für'i^ofen'.
— 3" ber ^cbeutuiuj 'tinditcrförmige 21>ai'ier=
njolfe' luirö .'öofe feit Sttclcrv' Scitungeluft 1695
unb 3iieranbcr>;' .vSanblenfon 172U flebud)t.
•öotcl !)i. in ber ^öcbeutunoi 'fürftlid}cr ^alaft'
fd)on bei Speranber 1727 i3ebud}t. Cuede h'i-
hötel '@nftl)au§* = lat. hospitale.
^ottjjfcrb 9i. bei Sticier 1691 al§ '2Bagen=
pferb' ucr.^eidinct; alv 2Boii ber 5linberipi-'ad)c
oerroenbct id)on 2)latliellu§ 1562 Sarepta 147^*
Öottc pferb lein. 3m 16. 3ttf)rl). ift ()otte
3uruf nn '^^ferbc = ^ott!
t .^ubc f. i^ufe.
T A5übcl m. m\)b. hübel m. (ogl. nbl.
heuveli '.'öügel': üiedeidit mit lit. küpstas "©rb^
l)öcfer' oernurnbt ober glcid) m()b. oberb. bühel
(f. unter biegen). Siebenbürg, heffl 5[R.
bübfd) 5lbi. ml)b. liübesch hübsch 2(bi.
eigtl. 'böfifd)', bann aud) 'fdiön'. ?(()b. *hubisc
gebort mit grammatifdiem SÖedifcl ju 4">of.
Öuf 5JJ. mbb. al)b. huof (@en. huoves) Tl.
'^üV — ofäd)f. höf WH., angtf. höf engl, hoof,
nbl. hoef, anorb. höfr: germ. hofa- au§ t)or-
gcrm. *köpo-. oerroanbt mit afloü. kopyto 9i.
'^uf (3U kopati 'graben') ober cl)er ntü altinb.
caphä, apcft. safa '.'öuf (ibg. käpho-).
^ufc (in nbb. Joriit), ^^nbc (oberb. Jyorm)
jy. mlib. huobe al}b. huoba ^y. 'Stüd 2anb
con einem gemiffcn 5Ranc' = afäd)f. höba Js-.
(bafür beftebt in (Snglanb feit altera eine fclb--
ftänbige Scjeidinnng: angtf. hyd engl, hide
'i>ufe Öanbeö'). 9tad) Sdu'aber oerroanbt mit
gr. Kr\-noc, '©axten' : gcmeinfdiaftlidie @rbf. ift
käpos: baju nod) ülban. kopste '©ailen'.
^Üfte 5-. ml)b. a()b. huf (^:)}l. mljb. hüffe
üh^. huffi) J. 'i^üftc' = got. hüps (^l. ^l.
hüpeis) Tl., anglf. hype (hop-) engl, hip, nbl.
heup 5. 'öüfte': genn. hüpi- au§ torgerm.
kübi- ju gr. K0ßo(;9)I 'i->öl)lung oon ber .stufte'?
2(nbcre nergleidien lit. kümpis '35orbcrfdnnfcn
be§ Sdmicincö' (5U lit. kümpas 'frumm').
^üftborn f. .v>iftborn.
^ügel Oll. erft nl)b., burd) öutl)er aus bem
ÜJtb. (tt)üring. hekl) in bic 3diriftfprad)e ein=
gefü()rt; im OJIbb. (Cberb.) galt bafür bühel
hübel, bai etpmologifc^ aber roo^l üon §ügel
ju trennen ift; f. iM'ibel. £»ügel (got. *hugils)
mit biminutioer 2{bleitung (eigtl. 'ficine £>ö{)e')
ftelit in ü(blaut§üer()ältnig ju bem unter t)oc^
erhärten mbb. houc ((^cn. houges) '.sauget'.
^ubn Of- m[)b. a()b. huon (^^lur. ml)b.
hüener at)b. huonir) 91. = afäd)f. hon, nbl.
hoen (bem (Sngl. fremb); anorb. ^^51ur.=tant.
hcens i)i. '.Ipüljuer, .'öu()n' ift eigtl. gegenüber
ben 3ugcl)örigcn 2Borten öaljn unb S>ennc
ein Commune, huon fann im 2U)b. nod) fpejicti
für .s^abn ftel)cn. ©ot. märe *hön ober *hünis
3u ucrmuten. ^Cgl. s;)ai]n unb .söünfcl.
it>üi)ncraugc 92. 'Seid)born' feit bem
16. 3a')rf). geläufig: nid)t au§ „l)ürnen 5(uge"
(= '^'ontauge') ju beuten, roie bie glcid)bcb.
©Ifternauge unb Ä'räl)enaugc lel)ren.
§ulb iv. ml)b. hulde al)b. afäd)f. huldi
5.: 2lbftraftum 3U l)olb.
^ülfc f. <öilfe.
^ÜÜC 5. ml)b. hülle al)b. huUa (got. '-luüja)
^•. 'OJlatüel, 5lopf bebedung, .s;->ütle' : ju 2B3. hei
'oerbergen, umbüllen' in ()eblen. — 92l)b. °in
i^ülle unb ^■Mc' be3eid)nete urfprgl. 'in Älei=
bung unb Ücabrung' ; ',v*>üllc unb ^^-ülle' rourbc
bal)er 3um Csnf'cgriff dou allem, tua§ 3um Sebcn
nötig ift; sulegt üerbanb fid) bie 53ebeutung bcä
Überfluffc» mit ber Jyormcl.
^Ülfc (V. m()b. hülse ühh. hulsa für *hu-
lisa (got. *hulisi ober *huluzi) ^•. ',*öülfe' :
Silbung au§ 2B3. hei hui (f. l}el)lcn, öülle)
mie got. jukuzi J"- °3od)' ober aqizi ly. '%xt'
(f. 51 rt); im 3(nglf. o()ne bie s-2(bleitung hulu
'siliqua, gluma'.
t ^ulft Tl. ''Sted)palme' m()b. hüls (pgl.
21rt ani-: ml)b. ackes) af)b. hüls hulis Tl.; au§
bem 2?cutfd). ftammt fr3. houx. S5g(. engl, holly
anglf. holegn engl, hulver unb ir. cuilenn —
fpmr. celyn '3ted)palme'.
Rummel ?-. mt)b. hummel humbel al)b.
humbal Tl. = ubl. hommel 'i^ummel', mittel
engl, humbel-bee engl, humble-bee 'iöummcr
(anglf. *humbol-beo). Xcx lli-fpnmg ber Sippe
ift bunfel; Slblcitung uon mt)b. hummen 'fummen'
bcfriebigt nidit. Da bie labiale Tlcbia pon a[)i).
humbal alt fein muf].
Kummer Tl. erft nl)b. (im 16. '^aijvi). fd)on
bei Gonr. öefmer beseugt) au» gleid)beb. nbD.
(bän. fdimeb.) hummer; le^te Cuellc anorb. hu-
marr 501. \s>ummer'; ngl. gr. Kciuapoc; Kci^uapoc;
'3(rtftrcbfe', obmobl fonftÜbcreinftimmung in ben
■?\ifd)benennungen bei mcbreren ibg. Sprad)enfebr
feiten ift. ^m (?ngl. bcftel)t bafür ein anbere»
2Bort: anglf. lopust loppestre engl, lobste.r
(au§ lat. locusta entle()nt).
^umpe
182
.püne
^UttH)c5. — .'pumpen 2R. 'InnfiicfätV crft
nf)b. (feit bcm 17. 3al}rl)unbcrt): ci- fdictnt aber
uralt 5u fein, ba lautijcrcdite 3Iuf(änge in bcn ibg.
©pradicn oorfommen: ffr. kumblia 91J. 'Zopf,
Urne', aocft. xutnha ibac- anlautcnbc h bcc- nlib.
SBortcc^ roäre ju beuncilcn mic baö von 1) a b e n
2Bä. khabh; bod) ü^I. aud) i]r. Kuußo? 9Jc. '&c-
fäü, 33cd)cr'). So auffällti^ cy aud) fein maci,
bau ein uraltem ©ort raie >Miinpcn bi«? 3um
17. 3abrb. im ganjen (^erm. unbcjeuat (jeblicben
fein foU, fo finben fid) bod) 53eiipiclc für biefe
@rfd)cinung \m}[. bai- erft nl)b. bial. Sdiiuire
":J3fal)r, hcii-' mit ani^If. swör 'Säule' bem ffr.
sväru-s'Cpferpoftcn'entfprid)ti. ^^wi unfcrem ,"\-aÜc
ließt aber ber i^crbadit ber (5nt(cbnunij näl)cr,
rocil bav ©erm. überhaupt !öc,^eid)nungen für
Jrinfgefäfje eiule()nt bot (ua'- Ärug, Ä raufe,
Ärutc, Äeld)); ocriocfenb roärc (roie bei '^^ah)
2(nna()mc früher Gntlebnuuii aii^S einem perf.
Jialeft luegen bec- ancfl. xnmba.
{)um))cln, 1) um p en otui. 'plump, wk binfcnb
geben': erft nbb., a\b> bem 'Jibb. V i^ielleid)t ju
binfen gebörig.
^unb Ü}J. mbb. hunt (d) ai]b. hunt (t) 9)].
= got. hunds, anorb. hundr, angif. hund engl.
hound (engl, nur nod) al§ '^agbbunb, .'öe^=
l)unb'; fouft bafür dog = 2)ogge), nbl. hond.
nbb. luind: germ. luinda- '.s>unb' eigtl. 'Säuger,
3ägcr, Grbeuter' abgelcüet aib> bem ^^Ncrbal
ftamm got. liinj)an 'fangen', mit bem anglf.
huntian engl. Ut hunt penuanbt ift. Oi'i ben
übrigen ibg. Spradien erfd)eint ein uralteä ku-n,
in gr. küuuv, ffr. ».van i@cn. (.unas), lit. szü.
SBgl. nod) .'öünbin. — 2)ic 9kbcn§art ouf
ben .fMinb fommcn fd)eint auf ber altgerm.
6prad)e bcö ÜUirfclfpicIö (f. gefallen, Sau,
aud) Xauö) s" beruben; n)abrfd)einlid) mar
."Öunb u'ic lat. canis nnb gr. kuuuv bie ^Sc-
gcid)nung hc» unglücflid)ften JBurfesi, unb im
Str. bcifjt ber profeffionirte Spieler '4">unbe=
töbtcr' ((jvaghnin) nad) SB. Sd)ulje ilu()n§ 3f.
27, 604. Xan ba^ ©ürfclfpiel uralt ift, mirb
burd) beö lacitus'' iöerid)t über bie Wermancn
unb burd) i'ieber tcv i^cba uiabrfd)einlid).
(junbcrt ;;ablm. mbb. (im 12. ^"iabrb- auf=
fommcnbl himdorl 9i. - afäd)f. liunderod,
anglf. engl, liundrod, anorb. hundraö 9i. '.V»un:
bcrt'; got. *hunda-raj) (C^cn. -dis) tuärc eigtl.
'.'öunbert.^abl': ba« SD?oi1 ift ein fiompofitum,
bcffen .vveitcr leil ,Hi got. rajijan ';(ählen' (pgl.
grab unb Giebel gebort. Tai- erfte Wlieb ber
•iufniuuicufet^uug bebeutet an fid) fd)on 'contiim',
ogl. got. tvva liunda 2<Ht, |irija liunda ."{«Kl :c.,
abb. zwei hunt, driu liunt :c., anglf. ti'i hund,
I)r^o hund 200, 300. — 2)icfc§ Simpler ift
gemcinibg., germ. hnnda- ani-' uorgcrm. kmtö-
= lot. centum, gr. ^kotöv, ffr. (;atäm, aoeft.
sata, lit. szimtas (m irirb im @crm. ju n oor
d, f. Staub); afloo. suto ftammt uiabrfd)cinlirf)
aibi iran. sata. SBäbrenb eo aber im Uribg.
nad) ber Übercinftimmung bicfer Sprad)en unfer
bcjimales? ',v)unbert' bejicid)nctc, finben mir im
3lltgerm. ba^dbe äBort aly iöcjeid)nung für 120;
pgl. ©rofjbunbert. :3"i 2(iiorb. bcjcid)nct
hundra]) in ber Dord):-iftIid)cn 3cit nur 'öa^
©rofibunbert, fpäter niUcrfd)icb man tölfrditt h.
120, unb liid'tt h. Itlll; unb uod) iel3t ift hun-
dra]) aly bnobCj^moley .sMuibcrt auf ^'Jlfinb ge=
braud)t. ^sm C^ot. haben mir nur inbircftey
oeugniö für eine 3}Jifd)iuig uon bejimalcr unb
buobe^imaler Säblung: mo taihunteliund 'jebn^
jig', aber twa hunda 200 (anorb. tiu-tiger
'jehn 3eh»er, 100*). ©bcnfo im 5ü)b. unb SIngIf. ;
ogl. abb. zühanzo '100, eigtl. jehnjig' unb ba=
neben einhunt, anglf. teonting, aber tu hund.
lan bie buobc,^imalc ;')ählmcthobc in abb. ;]eit
aud) auf beutfd)cm 0)cbiel porhanbcu mar, läj^t
fid) barane fd)lief5en, batj bay alte Sluirt liunt
im '?(hb. nur für mehrere .'öuubert gilt, mährenb
einhunbert faft nur burd) zehanzo zehenzig au§=
gebrücft ivirb; f. aud) @rof?bunbert.
.'püubiu 7s: eine uom 15. .urhrh- an bc-
jcugtc fcfunbäre ,lcmininbilbung, mofür urfprgl.
(uiie nod) ict3t in ben d)u\.) Ül^ur,5clbilbungen
üblid) marcn mie abb. zölia '.s^ünbin'; pgl. au§
ben neueren Tla. Si)noni)ma mie ^aupc,
2ufd)e (thüring.=oberfäd)f. hetze, Julba zopp,
nbb. tiffe in ©öttingen unb i8rauufd)m., klitse in
Soeft). Üittcrarifd) begegnet im IG. ^^sahrh- aud)
53 rädin (,^u i^racfei.
.'i>unböfott IH. erft frühnhb., eigtl. cunnus
canis. pon ber Sd)amlofigfett ber läufigen
.s>ünbin hergenommen; anorb. fuö-hundr ift
Sd)impfname.
.J)üuc (in nbb. Sautform, bafür älter nbb.
.•öeune) 9JJ. mbb. hiune Tl. 'JRiefe* (biefe 58c=
beutung feit bem V.l. Csabrbunbert). Ta§ mit
inhb. Hiune ahb. Hfm '.önunc, Ungar' laiulid)
ibentifd)e Sl^ort beftanb in 2)eutfd)lanb fd)ou uor
bcm 'Jluf treten ber .s>unnen in altgerm. (5igcn=
namen. SJJan hat in bcm urgerm. Hüna- eine
iöenennung ber '.Jlboriginer 2^cutfd)lanby erfenuen
mollen, iua& mcnig mahrfd)cinlid) ift. ;^mcifcIIo§
mcift baci norbbeutfd)e .\>ünc piclmehr auf einen
germ. 3.Hilfc>ftamm (Sigfrib hat in ber iüebcrebba
ben ii^einamcn frm hunske). •)ahlrcid)c mit .s>un
(.'öauu) :,ufammengefet?tc Crtenamen begegnen
in 9forbbeutfd)lanb (.V>auna, .sMinfclb). 58e=
ad)te '"^^crfonennamen mie .s>umbolbt (al)b.
Hünbdlt).
§unGev
— 183
§t)äne
junger 5)1. m()b. hunger ai)b. hungar 9)1.
= afäd)f. hungar, anglf. hungor engl, hunger,
anorb. hungr Tl.; got. *huggrus tc()It (huggr-
jan 'Ijungern' lucilt bnrauf ()in), bafür hülirus
()ür *hunhrus *hunhrus) 3)}.: gciiicingcrm.
hunhru- liungru- °,s>uUi"(cr' mty uorgcnn. kan-
kru-V %n\ eine ibg. SB^. kenk konk lucift nad)
2B. 3diu(jc iiul)ny 3j. 29, 269 btc gncd). ©lone
K^YKeiTteivä; ogl. aud} Ut. kankä 'Cual' mit
anorb. hä 3tn). 'puälen, fdjmerjen' (au§ gern:.
*hanhön).
t ^ünfcl 9c. 'i^nl)n' ein lucftinb. 3)ialeft=
tt)oi1 (am 9J]ittcIvl)cin), nviprgl. '.s>ül)ndien' ==
al)b. huonikh"n, ba^ 2}iminutiübilbung 3U ai]h.
huon = ,s>ul)n mit bcm unter ßnfcl bc=
iprodjcnen S^iminutiujuffir inklin ift.
Ounitcn 3tni., cr|"t nl)b., moi)\ 'i>unb nennen'
(beadnc bie 53ifbungcn cr^en, fielen, bu^en)?
2)ann rcolil and) °icm. raie einen .'öunb be=
I}anbcln' ?
Öü^jfcii otiu. mlib. hüpfen hupfen 'Ijüpfcn';
al)b. *hupfon fcl)lt jnfäüig, cbcnjo anglj. *hyppan,
raorauc^ mittclcngl. hyppen engl, to hip 'l)üpfcn'.
2)aju noc^ n()b. m()b. hopfen = anglf. hoppian
engl, to hop 'l)üpfen, fpiingen', anorb. hoppa;
got. ^huppon *huppjan fe()lcn. Dbcrb. 9}la. l)aben
baneben ein hoppen aui- al]\). *hopp6n (altgcrm.
*hubbön). 3{nbcrc '-öilbung ift anglf. hoppettan
'()iilifen', ml)b. ^hopfzen nl)b. bopfcn.
i^Ürbc {V. ml)b. hurt. ^^1. hürte unb bürde
%. \sMirbe, (A-lcd)tit)erf üon Üieifent' al)b. hurd,
5P1. hurdi 5. = got. haürds 5- 'Jl)ür', anorb.
hur9 J. °Il)ür' (biefc 53ebentung and) im 9)ll)b.),
and) 'ivleditrccrf, iöürbe, Sedel'; anglf. *hyrd
'Iljür' mittclcngl. hirde — anglf. hyrdel engl.
hurdle 'iöürbc, Jlcditmcrf . 3^ic 53cbcutung
'Jl)ür' ift erft eine ©ntmidlung auö ber allgc=
meinen 'Jledjtraerf : oorgerm. krti-. 3Sgl. lat.
crätes, gr. Kupxia 'Jledjtmerf — Kupxri kOpto(;
'iVifdicrreufe, Ä'äfig' — KdpTaXoq 'ßorb' : ju ffr.
SK3. krt 'fpinnen' — crt 'oerfnüpfen, rerbinben'.
^urc 5. ml)b. huore al)b. huora 5. =
anglf. mittclcngl. höre engl, whore (mit un=
echtem w), nbl. hoer. anorb. höra ^. 'önre';
im ®ot. gilt hors ^Tfl. 'innrer' (aber kalki Jv.
'|>ure'). 2)0311 al)b. huor 9f. 'ßljebrud), C'^urerci'
= anorb. hör. anglf. hör ^.; e§ gcljört roobl
aud) mbb. berge J. '.s>urc' ba^u (got. *barj6)?
2)ic germ. 2B3. liör fteljt in ^e3icl)ung 3U lat.
cärus 'lieb*, altir. cara 'Jreunb' — caraim
'id) liebe', Ictt. kärs 'lüftern'; für meitcre 9Scr=
roanbtfdiaft mit s^avn fpridit gr. uoixöc; 'Qi)^=
bredjcr' neben öuixeTv 'mingere'.
l^urra ^^sntcrj. ml)b. liurrä ^ntcrj. (ju ml)b.
hurren 'fidi fdinell bemegen').
Ijurttfl 2(bj. ml)b. hurtec(lich) 'fd)ncir eigtl.
'mit i^urte loercnncnb': mbb. hurt Ojij.
'ftoKcnbcg Sosrennen, ^InpraH' entlebnt au§ frj.
beurt (ital. urto) °3tot;', ba^ auc^ fnmr. hwrdb
'Stoß' flammt.
.^ttfor 5JI. crft nl)b. (feit bcm IG. 3al)vl).);
Ic^tc Cuctle Ungar, huszär.
Ijufdö 3»teri. mliD. husch imo aber nur al§
^sutcrj. für Jlältccmpfinbung nad)iüei^bar » ; ba--
rauö abgeleitet nl)b. l)ufd)en.
-Öuftcn 3)1. ml)b. huoste al)b. huosto 9)1.
mit auc-gcfatlencm w am älterem bwuosto
*hwOsto (oberclfäff. alemann, wueste mit er=
baltencm w unb bauor ocrftummtcm b) = nbl.
boest. anglf. bwosta engl, (bial.) whoost, norb.
hoste (für *hv(jste) 3}J. \s>nften'. 3)er 33erbal=
ftamm bwi')» blieb im 2lnglf. o^m. ())3rät. bweos),
baneben ein fdim. 3ttu. hwesan engl, wbeeze
'feud)cn'. @cnn. 2B3. hwös (got. *h\v6sta) au§
uorgcrm. qäs käs ftimmt 3u ffr. 2B3. käs, ir.
casad, lit. kösiu (köseti) 'l)uftcn', afloD. kasilT
$R. '.s^uftcn\
■Outi 9)c. ml)b. ai)l). huot (@cn. huotes)
ÜJI. \s>ut, OJZü^c, .^oelm' = nbl. hoed, anglf.
höd engl, hood '^appe, .Staube'. 3utiäd)ft t)er=
manbt ift anglf. hiett engl, bat 'i^ut' ; im @ot.
fc()lcn *bn|)s unb *liattus (germ. hattu- ftedt
in bem germ. 53ölfernamen Chattuarii eigtl. '■'öut-
Icute'). SBcitcrliin gel)i3ren mabrfdicinlid) basu lit.
kü'das '©d)opf, OJK'itjc beä Jebcroieliö' unb bic
beiben flg. SBortc.
§ttt2 5. ml)b. huote af)b. huota [y. 'Sd}aben
t)crf]inbernbe 3Iuffid)t unb 5Borfid)t, Jürforge,
2Bad)c'; ba3u ftütcu 31"^- inf)b. büeten al)b.
buoten 'l)ütcn, adUliaben' = anglf. bedan
engl, to beed 'büten', nbl. hoeden, afäd)f. böd-
jan 'l)üten'. Tic germ. 2K3. höd aus- ibg. kädh
(kodb?) ober kät gilt alö uruertüanbt mit lat.
cassis (für *cat-tis) °^eltn'; ogl. ml)b. huot
'Öelm', engl, hat 'öut' (f. unter öuti).
^üttt 5. ml)b. bütte al)b. butta hutlea J.
\'öütte, 3elt': ein fpesififd) [)b. SBort, ba^, in§
9ibl., (5ngl. unb 9\oman. brang; ogl. nbl. hut,
engl, hut '.s^ütte', frj. hutte '^Mitte'. Qn got.
(Vorm märe eö "bupja unb gebort oicllcid)t ju
anglf. hydan engl, to hide 'ocrbcrgcn' (au§
*hüdjan), germ. 2B3. hüd au§ ibg. kuth 3U gr.
KeuGuu'? — Sßgl. ^an^.
^u^cl 5- 'gctrocfneter 58imfd)niö' ml)b.
hutzel bützel ^■. 'gctrocfnetc 33inic': mobi 5n=
tcnnobilbung ju .s>aut? Don anbcrn 3U nbb.
hotten 'gerinnen, cinfdirumpfcn' gc3ogen.
Önönc 5. im 16. ^abrl). üblid) 13. S. in
einer Überfetjung i->cnifd}§ 1582 bcgegnenb): em=
lcl)nt aus lat. byaena.
f)t)per!(ug
— 184
^Q^erflug %i>']. fdion im 17. ^Vlirl). bcjciu^t 1 auöflcgauöcn.
g. 53. al§ uTTepflug SBcifc 1673 Grjnarvcn Htät.
(5.44: rote fitvcrfluij üon afabcmifdicn AUcifcn 1
Infanterie
S. aud) .ÖQÜorc unb Sd)n)u =
3
ic6 ^ronom. mdb. ich a(ib. ili ^ ajädii. ik.
nbl. ik, angif. ic engl. I. cjot. ik: gcincini}crin.
ik ek au§ oorgenn. egom = lat. ego, gr. ifü),
ffr. ahäm. ofloD. azü. lit. az. 3)tc obl. Äaf. ju
bicfcm uralten iJJoin. lüurbcn bereite genicinibg.
nu§ einem Stamme nie- gebilbet; ogl. mein.
C^ine Wvunbbcbciitung von id) läfjt fid) nidit
ermitteln.
ijflcl 11}. (in ben DJJa. niclfad) bofür ^ann=
igcl; n)cftfä(. Si)noni)mon skarp-hase) m[}b.
igel a\)h. igil 9J?. = nbl. egel, anglf. igl il
(engl, bafür hedgeliog), anorb. igull Wjel': mit
gr. ^x>vo<;, aflon. jezT, lit. ezys '^gcl' unb t)ie(ieid)t
aud) mit gr. xnp <fallö anv egh-erj urucrmanbt.
(^'in meitibg. *cglii-nos '^ö^' »mf; Dorauygcfelit
lucrben; ngl. got. katilsauylat.catinus,got. asilus
am iat. asinus (f. audi (ffcl, A>immcl,
.He fiel, .Hummel). onnäd)ft uerfd)icben von
biefem SBort ift ta^ jmeite ölieb ber oufammcn=
fe^ung iMutigcI, eigtl. 53lutcgcl; bafür ml)b.
blof5 egel abb. egala ^. 'iölutcgel'. 1:ün bicjev
abb. «'■■gala mit aht). igil %^sgel' ctumologifd)
sufammenbäugt, ift ber ^ebeutung megen un^
iüahrfd)einlid).
ibr^ Vcvfönl. !:|3ron. mbb. abb. Tr, ba^ für
urfprgl. j!r = njcftgerm. jiz (nad) bcm i^orbilb
lüir au^ flcrm. wiz) ftebt; baS lueitcrc über
ben gcnn. St. ju- (^JJom. urfprgl. jfiz = got.
jus) gebort in bie Wrammatif.
tl)r2 ^;.U-on. poff. (feit bem 14. ^sal)xi). aii-
gemeiu' feiten mbb. ir ab? ''^U-on. poff.; eg ift
eigtl. Wen. "iU. ,ui er, abb. iio (got. izC). Xa-^
9iäbcrc geböil in bie örammatif.
:3Itiö *i)Jl. mbb. iltis ölips abb. IllitTso m.
(bie öängc bc§ i twirb burd) bie nbb. baier.
Jvorm Gl lebeis üorauSgcfetU): eine fiie.^ififd)
beutfd)c '-i^e,^eid)nuiig, auf alter .Uiiammenfelutng
berubenb, mic meftfäl. ülok ülk unb ellenbut
illobuttok '^'^Itiö' lebren; abb. illit- wTso vcv-
luanbt mit ilUcfer:"
3mbif? '})l mbb. abb. imbt/, inbTz, m%
'Gffcn, IJJabl.^eit' : ju mbb. enbi;5en abb. enbi^an
'cffcnb ober trinfenb gcnienen, fncifen'; ,^u bcif?cn.
t iSmnte ?>■• mbb. imbe (fpäter immei abb.
imbi '53iencnfd)n)arm' (alfo follcftiDifd) ; crfl
mbb. fpät '53iene') = anglf. CJlngl. 1 IJKii ymbe
'*-8icncnfd)n)arm'. 3n ben al)b. 33elcgcn erfd)cint
irnbi biano jufammeu für ''^iencnfdimarm';
ogl. anglf. geogo9 'junge 6d}ar' mit engl, j'outh
'Jüngling' (f. 33urfd)e, Ji-'^neujimmer,
©tute). <\m SBeftfäl. ift ime }\. '^icnc', aber
imen dJl. '58icnenfd)aiarm', im Sd)it)cis. immi
9?. 'iöiene', aber imb 931. '33icnenfd))iiarm'. Xln-
mittelbarer ^nimnmenbang mit '-Biene (SBj. bi)
ift ^meifelbaft; eber barf nrncruianbtfdiaft mit
gr. ^^iTTic 'Sd)nafe' empfobb'n luerbcn.
immer 'ilbo. mbb. imer immer älter iemer
abb. iomer 'immer' (nur uon ©egcniuart unb
oufunft gcbraud)t): 3iif^'"i»cnfcöung au§ io
(ugl. je) unb mer (f. mebv).
t :3mmi 'Ji. (Xrodcnmaf;) ein fd)H)äb. Sialcfts
mort fpätmbb. (fd)a)äb.:alcmann.) imi; in al)b.
oeit nid)t be^^cugt, aber al-o imi(n) 9J. norau§=
3ufet3en. Cuclle lat. hömina, bay alö üulgärlat.
emina beutfd) luurbc; frj. mine berubt aud) auf
bem lat. iBort.
tm|)fcu;)tm. mbb. (feiten) impfen abb. (feiten)
impfnn, mofür gciuöbnlid) mbb. impfeten im-
peten abb. impfilOn impitün 'impfen, pfropfen';
bod) pgl. aud) anglf. impian engl, to imp.
Wrabe mic pfropfen unb bcl.^en fd)ciiü aud)
inipfcu ipegen abb. impfnn unb anglf. impian
eine fcbr alte, ctipa por bem 7. ober 8. 3abvb-
gemad)te (Sntlebnung auy bem Öat. ju fein; bod)
länt fid) nur abb. impitön bireft au§ einem lat.
ii-Hirtc ber ('')artent'unft erflärcn; ugl. lat.a'oman.
pulare'befd)nciben'(pg|.ital. polare, fpan.podar),
um;,ufränt. possen.nM. nbb.pulen'pfropfcu'in i8c=
.^iebung ftebeu. 'iluffäüig ift bie Übereinftimnnnig
pon abb. impitön mit frj. enter 'propfcn' (au§
*empler) ; üfll. nbl. mubl. lunbb. enlen 'impfen'
(au§ empten). 9Jiit bcm gu ®runbc liegenbcn
lat. *imputare (für lat. ampularc?) fönnte abb.
impfön, anglf. impian burd) eine oiPifd)enftufe
impo(d)are pcrmiuelt mcrben. Übrigen'? gilt
erft feit bem is. ,uibvb. bae mebi.v impfen.
t :3mfc ?(. = 3tmcifc.
in '4-^räp. mbb. abb. in: in ber gleid)en J-orm
gemeingcrm. ^^iröp.; pgl. got. anglf. engl. nbl.
afdd)f. in 'in' : perma)ibt mit lat. in. gr. ^v ^vi,
lit. i. lett. <•".
i^nfnntcrtc i). auy fr.v infanterie = ital.
fpan. infnnteria; im Einfang be§ 17. 3abrl)§.
eingebürgert (im IG. 3al)rb. bafür Jufjüolf);
Ingwer
— 185 —
fc^on 0. 2ßa(i()aufcn im ^ricggmaitual 1616 i]at
©nfantcric, Iroupi^cn 1638 ^»faiite^'ci;
anbere infanteria. öenifd} 1616 ocrjcid)nct
5>Qntcrtc; im Iciitfdicu 9JJid)cI 1617 vcv--
fpottct.
;3nflWcr SJi. m()b. ingewer, and) gingebere
9^.; mit iibl. gember, cjujl. ginger, frj. gin-
gembre, ital. zenzovero, zenzero '^"il'^'ci^' ani
gleid)bcb. fvätijr. Zirrfißepi? = avab. zendjebil
au§ prafr. singabera (ffr. Qrngavera).
innc 5(bt). m()b. ül)b. inne 'iniucttbia' ; v(\l
got. inna: ju in. — (Sbcnbaju nud) innen,
ml)b. innen ai]t). innän innana; c^ot. innana
'innerhalb'. — inner mlib. innere 5lbi. 3(bu.
'inncrlid)' ai)b. innaro 9lbi.
tnuiö 3(bi. m()b. innec (g) 2(bi. 'inncriid),
innig'; junge $*ilbnng su m()b. inne; ügl. jdjon
a^b. inniglih 'iuncr(id)'.
i^nnuno ^-. ipätmdb. inmmge ^y. '2Scrbin=
bung (jn einer Morpcrfdiaft), onininfl, outtft':
ju alib. innön 'aufnc[)mcn lin einci^ercinigung),
ocrbinben': 311 innc.
Snfd (1-. ml)b. insel insele ^y.: nad) lat.=
gcmcinrom. insula (frj. ile, ital. isola); fd}on
im 2l()b. datte eine (Sntle()nung barau§ al§ isila
ftattgcfunben. 2!a§ aügerm. SBort für '^nfel'
ift (baier.^fdiiüeij.) 2(ue, in ©c^roaben imb am
9i{)cin SBert (f. 2Berber).
t ^nftCßct dl. m(]b. insigel insigele al)b.
insigili 9c. = anglf. Jnsegele, anorb. innsigle.
Quelle ber m-fprgl. oUlai"»icnfc6ung mlat. in-
signia. 58gl. Siegel über bie auffällige @cfd)id)te
ber ©ippe.
tnftänbtg 2ibj. ml)b. *instendec; ai)b.
inständig ift einmal bezeugt. 3u fte()en
(geftanbcn); üietleidn 9tad)bilbung ju lat.
insistere 'eifrig betreiben'?
Sntcrcffc ö". feit Sim. Diotl) 1570 in ben
5rembroöi1erbüd)crn t)erjcid)net, im 16. Sabri).
auffommenb nad) lat. interesse.
irbcit ^bi. mbb. aljb. irdin 2tbi. 'anv ßrbe
gemadit' (aud) 'irbifd)'): ©toff=2tbieftiDum gu
abb. erda = grbc. daneben mit anber§ge=
roanbter Sebeutung trbiftti ml)b. irdesch al)b.
irdisc eigtl. 'ber (5rbe eigen, jur ßrbc gcbörig' ;
roegen bc§ Suffires og(. beutfd), DJlenfdi.
trgcnb 2lbt). mit angefügtem d (f. 501 onb,
^abid)t, Obft) ml)b. (mb.) iergen fpätabb.
iergen, roofüv im älteren 3U)b. io wergin; abb.
wergin (für *]iwer-gin *hwargin) entfprid)t bcm
afäd)f. hwergin, onglf. hwergen. toorin hwar
'lüo' bebeutet unb -gin bie bem got. -hun ent=
fpred)enbe ^nbefinitpaiiifel 'irgenb' dat. cun-
que, ffr. -cana) ift; got. *hwar-gin *hwar-hun
'irgenbroo'. SBegen a()b. io cgi. je. 9'^f irgenb
Stuge, etqmologifdieä SSBörterbuc^. 6. aiufl.
al§ ncgieilc Jonn fdion ml)b. niergen (3u=
fammeufe^ung mit ni 'nid)t').
irre 9Ibi. m()b. irre a[)t>. irri 2Ibi. (abb. and)
'ersürnt') = anglf. yrre 'ersürnt, somig', got.
airzeis 'irre, oei-fübrt' ibb. anglf. rr = got. rz).
oorn raurbe aB 2lbirrung bec- @eifte§ (ogl.
aud) lat. delirare 3u lira 'Jurdje' eigtl. '03lci&'
ober ©clcife) gefafU. 2Ö3. ers ftedt aud) in lat.
errare 'iiTen' (für *ersare) —error 'Irrtum' (für
*ersor); bagu aud) ffr. irasy 'fid) gciüalttbätig
benebmen, ^ürnen'. irren Stw- nd)b. irren
at)b. irrön (got. *airzjün). ^rre 5- aw§ "d)b.
irre J- = got. airzei '3 vre, 3?erfü[)rung'.
SrrUtöt ilc., bafür in 9Jlittclbeutfd)lanb meift
3rninfdi; bial. Snnoutima dwerlicht in
^ommcrn, droeglet in2lad)cn, inÖftreid) „\:ieren=
tanj" ober „feuriger OJIann" ober „Juditelmann".
SfoU ^- (biblifd)) frübmbb. isöpe isOpe:
mit ital. isöpo au§ lat. hysöpum, fpätgr.
üaaujTTot; (nucde ^cbr. esöb).
ja 2(bü. ml)b. alib. ja (für ja) = got. ja
'ja' (woneben jai 'nmbrlidi, fürroabr'), afäd)f.
ja, anglf. g6 geä, moneben gese (für ge-swä
'ja, fo') mit ben barau§ entfprungenen engl,
yea unb yes. 2(l§ oerroanbt gilt gr. n 'für=
roabr', fon^ie ai)b. jehan 'geftcben, befennen'
(f. ^eid)te). Sit. ja entflammt bcm S^cutfdicn.
^aäit 5. juerft nbl. bei Äilian 1599 jaghte
'flcincä, fdinclle» Sd)iff'; ale i)b. juerft 1668
in !öödlcrö Äricgöfd)ule unb 1691 oon Stieler
gcbud)t. @ngl. (feit etma 1660) yacht ift cbenfo
tt)ic ba§ nbb. 2öort auö bem 9föl. entlebnt. Sie
nbb. ©dn'cibung 3)ad)t ift eine unbereditigte
■Jtnlednung an ba» ßnglifd)c. 35gl. 5van(f, 3i-
b. Sprad)ücrein§ 1897, 182.
^aäc 5. erft frübnbb. (15. 3abi"f).), itad)
gleid)bcb. fr^. jaque, morau§ aud) engl, jacket;
ba fpan. scaco jaco '33rünne' arab. sakk ift,
wirb aud) ba^ im 14. 3abi"l)- auftretcnbe fr3.
SBoit roobi ebcnbaber fommen unb nid)t oon
ben Sauernaufftänben in ber 3<irfßi"ie.
Saßb 5. mbb. jaget (abb. *jagöt) 9J.: 33er=
balabftraftum ju jagen (mbb. jagen al)b. jagön
fd)it). otiü.i. ba§ im @ot. 3(norb. 3lnglf. älfädif.
nid)t bcjeugt ift. ouiiimittcidjang bc?- fpcsififd)
bcutfd)cn Söortcy mit gr. buüKuu ift fraglid),
cbenfo 35einüanbtfd)aft mit gr. älrixii«; 'unab=
läffig' unb ffr. yahü 'raftlos'. .Sößer aus
gleid)beb. ml)b. jeger jegere al)b. *jageri (ja-
gäri).
iäft, gäbe 2(bi. mbb. gsehe (aud) gäch) abb.
gähi 2Ibj. 'fd)nell, plo^lid), ungeftüm': ein ipe=
jififd) bcutfd)e^3 SBort (mit bialcftifdier (5ntn)icf=
lung üon j für g im 2(nlaut mie in iappcn;
tjgl. aud) iäbncn neben gähnen). Xavan^
24
^di)\\
186
jaitdijen
t)ieÜeid)t entle()nt fr3. gai 'munter'. SJgl. @au=
bieb.
V ^flön DJ^ ''Jicibc gcntähtcn ©ctrcibcy',
cvft fvül)nl)b. nactiiuciebar, bod) fidicr ein cdjt
bcutid}es' SBoit, baC' über i\Qn3 Sübbcutfdjlanb
(andi in ■Steffen) ucrbrcitct iij (m()b. jän) unb
fdiiucb. bial. al§ an uorfommt. ^n fd}it)ci3.
9.11a. bciiei^net Zsai)n '&anc\' {„Mv gebt in einem
3al)n"). 2!abcr ift bo^ SBort '^IblciUnifl ^nr ibiv
SBj. ye rcfp. t Rieben', moju aot. iddja 'ijinii'
(ffr. yä 'c^ebcn') unter iieben. )8c\l. Sdjabc
21b. 3Sb. unter j;ln.
^af)V 91. ml)b. abb. jär 91. = tpt. jer,
anorö. är, anglf. geär engl, year, nbl. jaar,
afäd)i. jär (ger) 91. \^abr'. 2)ie eigtl. 53ebeu=
tung bev germ. jera. ^a?- audi in beuerftecft,
idieint '"ilcw^, ("^-rübliiig' ju fein, uiorauf ba^ ur=
iicrnuinöte flau, jarü '^'srübltnti' binmeift {and)
angli. geär 3uiueilen ',"s-rüblinii'); vc\l. and) gr.
üipa '^'sabre^'jeit, ^rübling, '^s(^i)v' neben iLpo;
Wbr'; ^(^3^^ nucft. yäre '^'sabr'; bem ^nb. feblt
eine äbnlidic 'öc^eidmung (ogl. ©ommer, 2Bin=
ter). !ffiegcn be'o '^eöcutungyiuedifely bead)tc
man bie Üicfdudite Dev 'ii3ortce SBinter. ©in
iiribg. wetos \\abr' (= gr. (.roc,; ugl. Int.
vetus-tus eigtl. 'bcjabu') feblt bem ©crman.;
im @ot. gicbt eö nod) ajjn (^ lat. annus) unb
atapiii \uabr'.
3o{)rl)intbcrt 9)1. bi» 15G0 fcljlenb; feit
Sticler KJ'.ll gebud)t (Int. saeculum lüirb frübcr
burd) 'ocit üon Iihi rubren, bunbertinbrige ocit'
überieljt, nud) bireft iuv« 2cutjd)e nuf genommen).
Sd)üttel 1 <■»():; belegt ev nuv Wirten; meiterer
Söcleg ycibni^ (1717 1 Unuürgreifl. Wcbanten
§ '24, nud) 1740 iungniigte '.)lbenbitunben
II 76. 2;ae bei töottidieb bdufigc SBort luirb
als unoeiitnnblidi in Tornblütl)§ Observaliones
1700 mcbrfad) üerpönt. 'Jdlerbing» ift bie 2Irt
bcr ^rnirtbilbung ieltjnm; offenbnr entfprnng bn§
ÜBort auv Dem '-öeMufni-:?, ein bcutidjev 'ilgui-
unlent für Int. saetulum ^u bnben. — Um ll'A)
tnud}t Dann Dn5 feit 'Jlbelung gebud)te x^snbv =
taufen ö nuf, ,uierft in '-öaiern in Öinre»' l'ob;
unb librcnprebigt 1751 (gctnöcU oon Tornblütb
175,5 Observaliones G. 18)^), bniut nud) uon
SBielanb 176f3 5lgatbon IX, 5 gebraud)t unb
baraufbin von !i!efiing al'5 cmpfcblcnoiuert notiert,
-»utbr^ebnt erft bei Sdiiller unb (^lioetbe belegt
unb feit (Snmpe gebud)t. Cffenbnr ift ,\abr =
tnufenb, bann and) ,urbr3cbnt 91nd)bilbung
ju Dem älteren ^nbrbunbert.
::^antmrr 9)1. mbb. jämer abb. jämar 9J191.:
eigtl. fubftnntioicrte-? 91cutr. bc^J 9lbi. abb. jamar
'trnurig' (,^\nmmcr nlfo 'bn-:i Irnurige'). 2)aö
2lfäd)f. uuD ba<^ 2(ng(f. fennen nur bn-5 ?(bi. :
pgl. nfndif. jämar, nnglf. ge(Jmor 'IciböoII,
trnurig'. 2Bnbrfdieinlid) ift bnv üorau§3ufet}enbc
"ilbi. got. ^-'jemara- mit gr. iiuepo; 'fanft, milbe'
urocruinnöt und) Solmfen itubn-o 3f- '^^, 478.
>^anI)O0cI m. ifrübefter ^eleg: Gl. .'öeffc 1687
Cftinb. 9ieifebefd)reibung ©. 284. 332. 338 al§
,uin .s^aagel) im 17. 3abi"b- für 'i)3öber in
9iieberbeutfd)lanb nuftretenb (bafür im 16. Csabrb.
üielfnd) „.sScrr Omnes"), nlv .v^nmburger ©d}impf=
luort für ''4-^öber bei Steinbad) 1734 gebud)t
unb aB nbb. für .sSnmburg 175U („'3abn .»öagcl
'gemein ^ootv.üolf ") unb Bremen 1770 bc=
jcugt; im 18. ^obrb. gelcgentlid) nud) ^obann
.•Öagcl, i>nn§ i'>ngcl (x'vabn nbb. für :3o =
bann f. unter 2)ummrian). 3(nbere .'pam=
burger SÖorte f. imter '■I3öbn()afc, !öocf§--
beutel.
Jänner 9J1. '^"sanuar' frübmbb. jenner 9Jl.:
auy lat. januarius = gemeinroman. jenuario
(abb. *jenneri 9)1. unbe3cugt).
ia))pen o'iu., erft nbb., eigtl. nbb.; ogl. nbl.
gapen 'Den 9Jlunb nuftbun' unter gaffen.
.^a^mtn 9J1. (im 17. .^at)xi). and) al§
©elfemin) feit bem 16. 3a()rl). bezeugt:
nuy ftmn. jasmin (au§ ßatalonien f'am im
16./17. ^"sabrb. ber beftc 3i^^''"iit "öd) v. b.
C^roen 1669 ber nbl. (SJärtner S. 10) = arab.
perf. jüsniin.
jötcu f. gntcn.
^anc^c 5v- erft frübnbb., nuö einer mb.
nbb. 9tebenform jüche in;? i'^b. übertragen. 3u
®runbc liegt ein flau. ÜBort für 'i8rübc, Suppe',
bac-> bei ber (Snulebnuiuj feine 53ebeutung per=
fd)led)terte: 3. ^. poln. jucha ''.örübe' (uroer^
luanöt mit tat. jfis, ffr. yü§an '^örübe'). 33gl.
^4Jfubl.
^aud)crt, ^udjert 9Jl. mbb. jücliert fpät
abb. jülihart 91. 'ein 3lrfermaf;': ba^ baicr.=
alcman. iBort für bn? frf. mb. 9Jlorgen (fonft
nud) Ingmerf, bei '-i^reifnd) 9)1 nun-? baut
'lun-ö ein 9Jlnnn in eiiuMii Inge [)ant'). 2)ic
gen)öbnlid)e '.Jlblcitung nuy Int. jügerum '9Jlor=
gen i.'nnbeö' genügt nid)t, t)a^ abb. SBoil ju
ertlären; beim ha-j gleid)beb. ml)b. jiuch 31^.
'9Jlorgen önnbeä' fann bem lat. jügerum nur
urueriunubt fein. 2)nnn gebort mbb. jiuch mit
Int. jügerum 3n)eifelv'0bne 3U nbb. 3 od) uni>
lat. juguiii: :,Vid)ert alfo eigtl. 'foniel Sanbc§
ein ^^od) 91inber an einem Inge um3unrfem
uerinng'; Dn-J Suffir pon nbb. jüliliari erinneirt
an 'i)a''> uon mbb. egerte ''-i3rad)lajib'. S. ^^od).
iaudmii 3tiü. mbb. jüchezen 'fd)reicn,
iaud)3en' abb. *jühhazzen: n)abrfd)einlid) 216=
leitung 3U ben „^sntcrjeftionen mbb. jüch jü (gur
^e3eid)nung ber Areube); ugl. äd)3en 3U ad).
je
187
Hing
ic Stbii., älter ic (lüclcfic o-ovm im 17. ^srtl)v().
bcm jrf}on fviUicr bc.^ciuitcn ic t>ai- Aclb väumti
au^ ml)b. ie 'ju aller ;^ett, immer (üon i)cr=
gan9cnl)cit unb ©ciientüait), ic (bei Hompara=
tiocn, 3)iftri6iitiü3al)len iiftu.i, irc\cnb einmal*,
al^b. io eo 'immer, ircjcnb einmal' . Tic ältcjtc
af)b. jvorm eo bcrul)t auf *»"'o aiw (iii;l. See,
©d)nee, luic); uijl. cjot. aiw 'iriicnb einmal',
afäd)f. eo. anoilf. ä 'immer' (cntjl. aye nad)
bem anorb. ei 'immer'). S^ae c\ot. aiw ift eine
Äaiusform be§ Subft. aiws 'ocit, ciuicic ocit',
unb lücil im @ot. nur bic i'erbinbuna uon aiw
mit ber 9?cgation ni uorfommt, ift it)aln1(f)cinlid)
ni aiw (f. nie) 'nicma(§' ('nid)t in croiiier ocit')
am älteften unb barau^^ nuire bic pofitioc !öc=
beutuui^ al)b. eo 'immer' burd) 3iücffdiluf; gc=
roonncn; bod) uiil. (\v. «iei 'immer' ju «lü^v
unb f. cm ig unb bic fUv 2Borlc.
jcbcr 5)3ron. fpätml)b. ieder älter ieweder.
a^b. iowedar (eo-hwedar) 'icber non stncien' ;
au§ rocbcr (al)b. wedar 'roeldjer oon beiben')
unb ie; cntfpredienb afäd)f. iahwetliar, ancjlf.
ähwseSer; vq{. and) al}b. eogiwedar ml)b. iege-
weder, ancilf. ceghwpeöer engl, either 'icber oon
beiben'. — Xanon ift ctnmologifd) urfprgl. vcv-
fd)icbeu nl}b. jcbiucbcr auy mhb. ietweder ie-
deweder 'jeber oon beiben' (aug ie unb ml)b.
deweder 'irgenb einer üon beiben' f. ent =
rocbcr). — jegticft ml)b. iegelich al)b. eo-gilih
'jeber'; ju abb. gilih 'icber' (f. gleidV): nl)b.
jcber, eigtl. 'jeber von beiben' ift in nl)b. 3eit
für bai' mlib. iegelich lienidicnb geworben. —
icmanb auc^ gleidibcb. m()b. ieman alib. eoman
(eigtl. 'irgenb ein SDienjd)').
jener '^U'on. mbb. jener al)b. jener, "i^aiu
ftellen fid) mit anbern 3>ofalgcftaltungcn got.
jains, anorb. enn inn, anglf. geön engl, yon
'jener' (roo^u yonder). 3)afür ivätml)b. and)
der jener 'jener', roorau^i nbb. bcrjenigc. —
jenfeit^ ml)b. jensit eigtl. 'auf iener ©citc'
(mbb. and) jene sitei.
je^t'itbo. (älter iel5 micie für je) au'^ glcid)=
beb. ml)h. ietze iezuo (bafter nbb. ardiaiftifd)
je^o), rooncben mit neuem ©uffir ie^unb mbb.
ietzunt. 2Bie ba^ feit bem älteren 5[Rbb. bc--
jeugtc 5(br). ie-zno bic 33ebeutung 'iegt' babeit
fann, ift unflar; ugl. mbb. iesä 'foglcid}' gu ie
(f. je) unb sa 'foglcid)'.
3oc6 ^Jf. mbb. joch abb. joh (hh) 9f. ':,^sod)
jum fragen, 33ergiodi, Oiodi öanbc§'; e:itfpred)cnb
got. juk dl 'vsodi Cd)fen', anorb. ok. anglf.
geoc encjl. yoke, nbl. juk: ein gemcinibg. Sjort,
au§ ber ibg. SB?, yug 'anbinben' gebilbet; vgl.
ffr. yuga '3orf), ©cfimun' (ju SBj. yuj 'an=
f Pannen'), gr. Zu-föv ju Zeü-fvuui. lat. jugum
gu jüngere, lit. jüngus. afloo. igo (ailv *j"go);
ngl. <^saudiert. Ta^:^' ft. SBurjclocrb igenn.
2B3. juk) ift auf bem ganjen gcrm. öebiet be=
reitS au&gcftorben.
t ^ot^em dJl. '©ein' im 9{otiüclfdicn be»
1.5./16. ^iabrl)§. allgemein üblid); ucreinjclt lit=
terarifd) (3. 53. gimplic III 2992T üx); am bcbr.
jajin '2öcin' ujiter iyinfcljodien.
^Oppe A- mbb. Joppe ijope juppei ^j;-. ',uidC:
au§ bem Sioman. entlcbt« roic 3 ade: ngl. ital.
giuppa giubba '^^sarfc, 2Bam5>', frg. jupe jupon
'SBeibcrrocf'. Cucllearab.gubba 'roeitcrSRänner^
rocf'. iBgl. ©d)aube.
Sournal 3i. bem 17. ^al]\:i). geläufig au§
frj. Journal (im 16. ^abrb- üereinjelt oov"al
3. 58. 2)tatbcfiuÄ 1Ö6G Sutber \(&>): am norb=
ital. zornal.
jubeln otm. ju mbb. jubilieren; unfcr ju =
bcln (nadi miat. jubilare. ugl. ital. giubilare)
fcblt bem 9)tbb- 'iüib. nodi; audi ^i'^^d ifl
erft nbb.
Sntftert f. .laudiert.
Sntftten m^Jl. bei Sticler 1691 al§ ,'^oditen
3ud)tcn (53elcg: 9Jlarpcrgcr 1702 fiauffmann'S=
magajin 662) nicbcrbcutfdie Öautform für ent=
Icbntcy ruff. juftü (ügl. fad)t alö ItJcbcnform 3u
fanft).
jntöjen f. jaud)3en.
jntfen 3tro- niljb. jucken (jucken) abb.
jucchen fd)ro. ßtro. = anglf. gyccan engl, itch
'ju(fcn' (got. *jukjan). Xer 2Bor1ftamm juk
jukk begegnet nodi in abb. jucchido = anglf.
gycöa 'ba§ ."sudcn' (mnbb. jöken. nbl. jeuken
'jucfcn', afäd)f. jukkjan jukid).
3nbe Tl. mbb. jüde abb. judo mit ber um=
gelauteten Ücebenform ysüh^ (m()b. jüde ai)b.
judeo), bic luobl roefentlid) mb. nbb. ift. 3(bb.
jüdeo = anbb. juSeo (unb jüdeo) berubeu auf
lat. judaeus. mobcr aud) frj. juif (engl, jew
au§ afr3. giu).
Sußenb Jy. mbb. jugent (d) ai]b. jugund J.
= afäd)f. juguS. nbl. jeugd, anglf. geogo5 fy.
'Qugenb, iungeodiar' (engl, youth'^üitgling'):
ba§ gcmcingerm. SIbftraftum 3U jung (bafür
got. junda '.jugeub' unjcrraanbt mit lat. ju-
venta); germ. jugunj)i- ftel)t für oorgerm.
yuwanti-.
jung 2(bj. mbb. junc (g) abb. afäd}f. jung
= nbl. jong, anglf. geong engl, young. got.
juggs (Jungs) 'jung': gcmcingerm. junga- fon=
trabiert au§ *juwunga- für oorgerm. *yuw3n-
kö-s 'jung', roomit lat. juvencus 'Jüngling'
unb ffr. yuvacäs 'jung' ibentifdi. Gin ur=
fprünglidicre§ ibg. yuwen tjewen?) crfdieint in
lat. juvenis 'jung, 3ü"öli"9' """^ juven-ta
3üngling
— 188
facfen
'^ugcnb' (= got. junda J-.), joroic in ffr. yü-
van 'jung, Jüngling' fyö§ä 5- 'Jungfrau')
unb ofloü. junü. lit. jäunas 'jung' : fic bcrul)cn
fäiiulid) auf einer tög. ©3. yfl 'jung fein' (üg(.
ffr. ^-ävistha 'öcr iüngftc'i. 6ine gcrm. "Hb-
Icitung ^u jung ift Jüngling; ugl. al)"!). junga-
ling in()b. jungelinc. nbl. jongeling, angif.
geongling engl, (oeraltet) youngling, anorb. yng-
lingr (bafür got. juggalaups) 'Jüngling'.
Sünflcr SR. eigtl. fubftantiöiettcr Äompora=
tio 3u jung; ugl. nilib. jünger al)b. jungiro
%^NÜnger, Sdiüler, Cehrling'; aiahrfdicinlid) ftammt
bac- ©ort lali" Wegetn'at5 ,ui .\>crr al)b. herro
eigtl. 'Der ältere') nuv beut altgcrm. !iiel)n§n)efcn
(pgl. anglf. gyngra "^öeauiter' ).
^unflfcr A. nil)b. juncvrouwe '©belfrnulein,
Jungfrau' (fo crfd)cint für unbetontem ;nofliti=
fdicv ^rau fdion uihD. vcd. J'nju nl)b. Runter
ilt. (eigtl. '3ol)n üon .s>er3ögen ober ©rafen')
aue mhb. junc-herre 'junger i^err, ©bclfnabe' ;
cntfiu'edicnb nbl. jonker jonkiieer. luorauS engl,
jounker entlehnt ift.
jütlflft 5(bü. nil)b. ze jungest; ugl. bcr
iüngfte lag für 'Der leljte lag'.
SuttJCl 9t. 'itoftbarfcit, ©belftein' feit bcm
^Beginn bei- 16. oal)rl)ö. entleljnt au§ afrj. juel
joel (= frj. joyau); ba§ w be§ nl)b. S5orte§
entftannnt bem Jlanbrifdien ober ^Jorbfvanjöf.
(5ngl. jewel berul)t aud) auf bem frj. Sßort, ba^
feincrfeit'ii auf lat. jocus mit Suffiy ellus bcrul)t.
53gl. Aörfter in C^röbev« 8f. 32, 67.
5uj; an. '3d)cr3' im 18. ,uil)rl). für 5RittcI=
unb 9torbbcutfd)lanb, fpej. aud) für bie ©tu«
bentcnfuradic (Äinbcrling 1795) bejeugt: it)ol)l
au§ lat. jocus, iuorau§ aud) engl, joke,
nbl. jok.
K
"•■ SXahadc a. 'baufällige^ .C">au^>' ein prcuf;.
2Bort(v '-J3. 3eumc ISO.") mein Sommer 3. 101);
fdion im 17. ^'sahrli. bezeugt. 2;afür jdilef. unb
meftlidi nbb. itabad)c. 3. ftabüfe.
.Slabnlc a. juerft bei 3iHinutiuc^ 1720 unb
Socranber 1'
,beimlid)e ')\ottirung öexid)ie=
bener "i^erfonen") gebudit unb bem is. 19. ^uibrb.
geläufig nadi gleidibeb. fr.v cahale. Xa^ 3U
ÖruuDc licgenbe rabbin. kabbala 'Webeimlebre'
begegnet feit bem 16. »^abrl). im Xeutfd)en.
fittbcl 9^. mbb. kabel 59?. '^(nfertau,
itabel'; bie^ bnrdi i^crmittlung be& 9tbb. 9ibl.
Quc^ bem fr.v cäble 3[l^ 'lau, 'iJlnfertau' (fpätlat.
rapuluin 'ivangfciri; engl, cable. norb. kal)ill
ebcnöahcr.
■Slabinct 9i. 'fleincv -»immer' Öebnmort be«
17. ^Nnlnliv. nuv« fr.v cabinot; biefe'o ani ital.
cal)inetto gabinetto (fd)on im 3prad)= ufu).
23crbcrbcv 1644 gebud)t ; bei 2)uej 16r)2
Noiiiencl. 79 Gabinetdien).
.Qabliait, .ftabcljau 9.1J. 'frifd)er 3d)ellfifd),
gadns iiKiriliua' erft früh nhb., feit bem
14. ,uihrh. auf nbb.nbl. (Mebiet bezeugt unb
uon M in bie 3d)riftfinad)c gcbrungen (bei
6onr. Weimer (Sa bie au ISapelliau): au^ nbl.
kabcljaainv; fd)iueb. kabeljo, bän. kabeljau.
engl, cabilliau cabeliau. frj. cabillaud; mlat.
fai)oliau\vus begegnet im 12. ,^sal)rh. Xci^n mit
auffülliger .Sionfonantcnumftellnng (f. Gffig,
titeln, .Hilje) nbl. Itakfljaiuv -= fuan. bara-
lao, bajt. bacailaba. „Xic .vverfuntt bee .\>anbel'5:
iDortc-? ift ungciuin; ba§ Sßoii im 53aff., bem
man ec^ jugetcilt hat, cbcnfo unflar aU anber=
märt'^. (Surop. .söauptfangort heute 9ioriücgen,
früher üielleid)t anber?Mt)o. Ginftiueilcn ift ba§
ältcfte i^orfommen für ^lanbevn gefidiert." @.
«aift.
t fittbüfc (V. '.s>üttd)en, 33eiid)lag' erft nhb.,
au-? mnbb. kabüso; vgl. engl, caboose '3diiff§=
füd)c', iion mo an-> mohl ak- 3d)ifferauS'brucf in§
9ibl. (kabuys. barau'j ivy cambusoi gcbrungen.
Ter 3tamm bec^ ejigl. ÜÜortco ift n)ahrfd)einlic^
ber uon engl, cabin ','öütte, Äajütc' = frj.
cabane cabinct (Cluellc lat. cabanna *.C">üttc',
ngl. Ihurncnfen itcltoroman. 3. 53). dJlaw mirb
burd) bie Wnuuic aud) an itäfter unb .Hajütc
fomie an mcftfäl. kabaclie kalicke '.S>ütte' er^
ijuiert, bereu Urfin-ung bunfel ift.
.Stnc^cl A- mhb. kadiol kachele al)b. kachala
A. 'irbeney (^cfäf;, @efd)irr, Cfcnfad)el, .'öafen=
berfel'. M^ 9ibl. gilt je^t ein bem ."pb. ent-
lehntet kacbel (bafür mnbl. kakele). SBahr^
fd)einlid) liegt ber ©iwe lat. cacabus '(Siefäft,
loin' ju Wrunbe, luobei bie (Sntlehuung ,ut Suffiy=
i)ertanfd)ung geführt h'ittc (bod) aud) roman.
3in-ad)en feljen nad) iHv 9JJei)er:!i!üble ein uul=
gärlat. *caccalus oorauS, fo portug. caco, tarcnt.
cacralo).
tnrfcit 3tm. erft früh nhb. (S§ entftannnt
lüohl ber Sd)üler= unb 3tnbentenfprad)e, bie t>a<a
lat.=gr. caccare (KOKKäv) mit beutfd)cr (Snbung
uerfah (kukküv ju kuköi;? ugl. mhb. quät
'böfe, fd)limm, Mot*); bie altgerm. SBortc finb
fd)eincn unb bial. brinen. 5lud) im Slau.
Ääfer
— 189 —
Äatfer
geigen l'id) lautucviuanbtc 2Bovtc, 6ö()in. kakati,
poln. kakac; Uvucnunnötfcfiaft bc§ nl)b. 2Bortc§
mit bcn av. lat. flau, ift aber unmöglid).
Söfcr 9DL ml)b. kever ai)b. kevar chevaro
Tl. = <xna,\i ceafor cniil. chafer. nbl. kever ^.
SDie got. S?onfonu luiive *kifra ober beiii artglf.
ceafor Slifoltic mtd) '''kafrus (Util. nbb. kavel);
eine Dtcbcnfovm mit b ,^ciiit )d)iiici,v X^br. Q6c--
roöbnlidi iinrb bcr in allen 2^ialct'tcn nnb
©;'radipcviobcn cilcidibcb.. 9?ame a(§ 'llcancticr'
aufflefant (ogl. mbb. kifen kiffen 'nagen, fanen',
m()b. kiffel unter iRiefer) ober al§ '©diotentier'
ju al)'i). cheva 'Sdiote', engl. chafT (angif. ceaf)
'©preu' = ftaff.
Slaffcc ^Jl. im 17. 3nfH'(). mit U'h cafe au§
engt, coffee = nM. koflij.
Äaffcr 93^ 'ungcbilbctcr Wcnfdi' feit 1750 al§
©anncrmort für '53ancr, 93]ann' bc.^cugt, im
19. ^sal)rli. bann and) für fübrocftlid)c SOIa. alö
(Sdiimpfmort gcbud)t, crft ncucrbingö bekannter
geraorben nnb uon ben 2Bbb. uer3eid)net: auö
bem feit bem 15. 16. ^a^H'b- bcjengten rot:u.
jüb. kefär 'S^orf. 9(bcr arab. kafir (frj. cafre
auö fpan. portug. cafre °'-8arbar') 'Ungläubiger'
ift bie Cuelle für ilaffcr aKJ iHtlteftamm.
t Soff 9i. '(Vrud)tl)ülfe Des> au§gcbrofd)encn
@etreibe§' ein nbb. SBort mnbl. mnbb. kaf =
anglf. ceaf engl, chaff, ogl. nod) al)b. keva
unter Ääfer.
Säftö lO^Ji. mbb. kevje DJ^T-^i. '3}ogell)au§,
Ääfig (and) @cfängniöi'; ba§ j be§ ml)b. S^ortcy
rouröe ju g (ügl. A^erge, 3d)crgc). ^Hib.
chevia Jy. flammt au§ üulgärlat. cävia, tat.
cävea 'SBogelbaucr' (megen l)b. f für tat. v
ogl. -ßferb, 33erÄ, 2>erbift), rool)er aud)
n()b. Äauc. Ism JKoman. finb ital. gabbia
gaggia. fr^. cage 'Ääfig' (baber engl, cage) unb
ital. gabl)iuolo. fr3. geöle (engl, jail gaol)
'Werfer' uermanbt. Übrigens bcfommt 53 au er
feine ißebeutung al§ "iVäfig' erft im 9)H)b.
t ftäftcr Tl. imb., aud) meftfäl.) tjgl. Äa =
bufc; bie '-öcbeutung 'ilämmcrd)en' ift erft
nbb. ; bafür abb. chafteri '^Bicncntorb', fdiroäb.
käft '3tubenten3immer' ? '^a^u anglf. ceafortün
'i>alle' 1
Uhl ^löi. mbb. kal abb. kalo (fleft. mbb.
kalwer abb. kahver kalawer) = nbl. kaal,
anglf. calu engl, callow 'ungefiebert, fahl': Gnt=
lel)nung axi^ glcid)beb. lat. calvus (uroerruaubt
mit ffr. kulva in atikulva 'fabl', aueft. kaourva
'fabl' ) = frj. chauve, roie benn aud) lat. crispus
in§ @erm. entlebnt ift; ugl. anglf. cyrsp engl,
crisp, mnbl. kersp. abb. mbb. krisp 'frauö' (be=
ad)te nod) got. kapillön °öie s^aaxx fd)eren' au§
lat. capillus). 3Babrfd)einlid) fiel ben 9{ömem bie
germ. Ä>aartrac^t (f. blonb) unb ben ©ermanen
bie röni. gleidmiänig auf, unb mir miffen auv
Oöib Amores 1 14, 45, ban germ. .\Saar in
9iom oerfauft mürbe. UrDernjanbtfd)aft oon
germ. kalwa- mit afloo. golü 'blon, nacft' ift
ebenfomcnig mal)xid)cinlid) roie UrDcrmanbtfd)aft
mit lat. calvus ober mit ffr. klialati khalväta
'fabl'.
Änljm, Habn 9)1. 'Sdiimmcl auf gegoljrener
Jiüffigfcit' aii'S' glcidibcb. mbb. kam (käni; ügl.
iöl. kcäm 9i. 'bünncr Überjug oon Staub,
Sd)mut3', engl, coom 'jRufj, Äoblenftaub' (mit
i-Umlaut engl.keam keans): got.*kema- *kemi-.
®af5 ka- bie SBursclfilbe ift, lebrt mbb. ka-del
Tl. 'jRim, Sd)mut5'. 2:a,5u fabmig 'iJlbi. (oom
SBein).
Slaftn Tl. (fd)lcf. ÜJcutr.) feit Sdiottel 1663
gebud)t, feit unb burdi :Öutbcr in bie C5d)iift=
fprad)e gebrungcn. jyür £utbcr§ Äal)n gibt
2(bam -^ttxU 33afler Jöibelgloffar 1522 '2Beib=
ling, 9tad)cn, flein Sd)iff' unb ocrmenbet Gcf§
Sibel 15.S6 92ad)en, ha?-' nod) im Cberb. (mit
Sd)ifflc) iiorbcn'fd)t; Snnoniima finb 3ld)en
am 5Dlittclrbcin, .sMinuicl in A>cffcn, 3d)ellid)
in SBürjburg, 3ülle an bcr 3^onau unb ba§
Cel)mt)ort 58oot. ^abn ift eigtl. nbb. (feit bem
14. xjabrb- bejeugt) kane = nbl. kaan; ogl.
anorb. ksena ^•. 'eine 2{rt 58oot'. 9corb. kane
bebeutet 'böljenicö (Sefäf;', morauS ftd) bie Se=
beutung '33oot' nad) ben unter (5d)iff beige=
braditcn 5lnalogicn mobl enttyicfcln fonntc; ügl.
Dan. kane mit ctroaä üeränbcrtem Sinn 'Sd)lit=
tcn' unb ftabn für 'IxocC in bcr Spradie bcr
i^allorcn. 9cbb. kane ftel)t auö mic Umftellung
auö anglf. naca (ügl. fi^eln, Sic^c)- 2lu§
bem nbl. 2Bort flammt frj. canard '@nte'.
T Satb m. f. Äeib.
Satfcr Tl. mbb. keiser ai)b. keisur = afäd)f.
kesur, anglf. cäsere, got. kaisar. 2)a§ ai ber
nl)b. Crtbograpbic flammt au§ bcr baier.-öftr.
^anglci OJIarimilianS I.. in ber mbb. ei gu ai
mcrben mufjtc (nad) .'öelüig§ Orig. Diction. Ger-
man. 1611 mar Äeifer meißn.=fäd)f., Käufer
böl)m.=baier.); ba^ ae be§ gu ©runbe liegenben
lat. Caesar fann für ba§ nl)b. ai nid)t üerant=
roortlid) genmd)t merben. Übr-igens ift lat. ae
(Caesar) im ikrbältniy ju got.=germ. ai (genn.
kaisor) uncrflärt. 2;ie iRömer jmar fprad^en
für ai in germ. ®ox1en ae; ogl. lat. gaesum
unter ©er. 3!od) ift bie Sel)anblung bc§ ae
in tat. Graecus al§ genn. e (got. Kreks. abb.
Kriach Chriah '@iHed)e') n)ibeiiürcd)enb ; mal)r=
fd)einlid) rourbe lat. Caesar nod) mit bipbtbon=
gifd)er 2luefprad)e be§ ae übernommen. @leid)--
äcitig mit bem 9iamen ber @ r i e d) e n uttb JR ö m e r
ÄQJüte
190
Äalm
(flot. Rumoneis) — alfo um ben 93egtnn unferer
Settrcdmunii — muffen bic ©ermnncn ben lat.
9iamcn aufgenommen liaben, 3iniäd)ft an C^aju^
3uliu6 (Siifar anfniuifenb (ähnlid) haben bic
Slaccn ben 'Jiamcn itavle bcz- &\-ow\ in bcr
53cbeulunii 'Ätöniii' : aflou. kralji, ruff. koroli,
rooraus lit. karälius 'Höniii'l; bodi fonntc erft,
als bic römifd)cn itaifcr ben ^öcinamen Caesar
fülirtcn, baÄ modl fdion frübcr ben ©ermanen
befanntc SBort bic '-öebeutuiiii 'Maifev' annelimcn
(aud) fdion im c[ncd). iltcuen leftament bciieanet
Kaiaap alc- üUaemeincr liteli, luäbveub bie 3io=
mancn an bem lat. litel Imperator fcftl)icltcn ;
üfll. frj. empereur (brct. amherawdr ift and)
bas lat. Imperator). 5(floo. c^sart (oerfürgt ruff.
Czar) ftammt bnvdi beutfd)c 2.sermittluna (ii)o=
burd) fid) aud) mittclcnal. anovb. keiser cvfläil)
QUO Caesar. 3o iftMaifer baö ältefte lat. :^clin=
roort im Öcrm. (f. .s>anf). Gin ältevcio feit,
fiebntuort für '.Höni^' f. unter 'Meid).
Slaiütc (V. feit bem ^Infatii] bctö 15. 3aOvl)§.
alsi nbb. auttvctenb unb al'5 l)b. (58clcg: i'^ulfiuS
1648 3d)iffan 24, 4G (iajut), feit Sticlerö
^citunfläluft 109") (mit bcr :öcbcutunc^ \-]immer
bc§ Sdiifff^faintön^'') iiebud)t: auy nbb. kajiitc
(fd)on bei (£bi)tväui:-' Siai\ :U unb in .s>eluiiv:>
Orig. Diction. Cenn. IGll), nbl. kajiiit (frg.
cajute). Ter Urfpruni^ bcr örutipc ift buntcl,
oicUeid)t ,^u Mojc":'
^afabu 9JJ. 'bcfonbcve 2trt -Papagei' im
18. '^aljxi). auü nbl. kakketoe = malai).
kakatua (luober aud) engl, cockatoo).
t Äalnubcr Tl. 'iiornmunn' au§ glcid)bcb.
nbb. uM. kaiander (ogl. fr^. calandre).
Stalb l'c. ml)b. kalp (b) al)b. kalb chalp
(^lur. kelbir thalbir) ^Ji. = anglf. cealf engl.
calf. nbl. kalf, anorb. kalfr 9Ji.; t)ai> (SJot. l)at
nur ein ,y. kalbö (a()b. kalba ml)b. kalbe nl)b.
t Äalbc A. 'it)ciblid)e§ Aalb, ba^i über ein
^aijx alt ift unb nod) nid)t getalbt bat' aud)
Äalbin; baut öftreid). j ilalbitjc. Wü an=
bcrer ^ilblant'jftufe ift al)b. kilburra ml)b. kilbcre
Jy. 'OTuticrlamm' anglf. cilforlomb "!)JJutter=
lamm' nnb nbö. bial. Hilber (fd)iuci3.) 'junger
SBibbcr*, baicr. kilben 'meibl. Sd)af', tirol.
öftr. I)eff. kilber 'ajiuttcrlamm' (engl. bial. cliil-
ver), tDcld)c lcl)ren, bat"; bev SBortftamm urfprgl.
eine allgemeinere '-Sebeutung batte. 5tnf!crbalb
be» Öerm. liegen 2ßoile uor mit Wrbf. golbli
gi-lbh g.)lbh-, "öav ^'sunge uon liercn' bc^eid)
nenb. 23gl. ffr. gärbha '!8rut ber i^ögel', and)
'Ainb, SpröfUing*; in ber 5^ebeutung 'OTuttcr-
fd)ofe' erinnert ba» ibg. IJBort an gr. beXqpO;
'©cbännuttcr' unb hav baoon abgeleitete dbeX-
(pöc, 'iörubcr' (f. OJeliditen; ugl. aud) bArpuE
'Sdirocin, ^^crfcl'. 2^cm a bcy germ. 2Boi1e§
cntfprid)t o in gr. boXcpöc ^ ^^Tpa.
ftoIbc^mUd) f. SRibbcv.
T Sialbnnucn Is-. '^.Mur. 'Gingeiüeibc' mbb.
mnbb. (ucreinjclt im 14.,15. ..^sabrb- bezeugt) kal-
dune: ein mb. nbb. SBort, ba» in bev nbb. 2aut=
form kaliin (aud) klönen) in§ Sd)mcb. unb
3)än. brang (bafür oberb. Kutte Im unb in»
mobernc Slao. (cjed). kakloim 'Gingeiueibe',
troat. kaldimi 'Öungc'). ;-)U ©runbc liegt mlat.
caklüna =; afvj. chaudun cauldun (fübmeftfrj.
bial. chaudin), roobev aud) engl, chawdron
'Äalbaunen' (15./16. !;^sabrb. chaudoun chaud-
win) ftammt. 5hif ein inilgärlat. *caldumen
raeifcn nad)2B. 9)Jei)er=Öübfe bie glcid)bcb. norb=
ital. caldfime, ficil. quadumi, fatal, escaldums,
ncugr. YapGoüiui 'Äalbinicfröfc' unb alban.
^ardump 'gefüllte Tärmc'. \iat. ^caldfimen
bebeutete alc-> '.Jlbleitung oou lat. calidus(caldus)
rDol)l 'MS> nod) bampfenbc Gingciueibe frifd)
gefd)lad)teter Jiere' (ober eber al» bcince ®erid)t).
Slaknber Tl. im 15. 2sahxi). (mit ber ^JJeben=
form kalendeniere) auffommenb unb fd)on im
IG. M^}^'^)- 'mic 2llmanad)i alö ^ud)titcl all=
gemein üblid): au^? lat. calendarium, aber mit
bcr Betonung uon calendae.
■ftolcftöc A-. burd) bai 17. ;)abd). al» 6a =
leffc bezeugt, um 1720 aud) alS 6aled)c unb
ßalctfd): aus frj. caleche, ital. calesse (au§
böbnt. colesa ober poln. kolaska).
fnlfatcni otiv. 'ein Sd)iff auöbcffcrn' (feit
Si'cranbcr 1727 gcbud)t) au-ö nbl. kalefateren;
bicy auv- frj. calfater: ein Seemort bcy mittel-
Itinb. 91Jecrcy non umftrittcnev .\^erfunft. Duelle
arab. kalafa, mgr. KaXacpuTr|<; '£d)iff5iarbeitcr*
(fd)on bei .'öcrafliuci); ugl. iffi. Sd)ul3c Äubnö ^f.
HH, 2:J(i.
ftalf dJl. mbb. kalc kalkes al)b. kalk kalch
chalch Tl. 2)ie nbb. Ilicbcuform .ftald) (mie
fie im Cberb. unb Wb. gilti bcrubt auf abb.
chalh für clialali (lihi. Xa^n anbh. calc. anglf.
cealc ; aber engl, chalk bat bie ^cbcutung 'Äreibc'
angenommen, rcic mbb. kalc aufjer 'Äalf aud)
'Iünd)c' bebeutet. ®ic (S)ruppc entflammt bem
lat. 'Jlff. calcem (9Jom. cal.x) unb luurbe in febr
früber ijcit cntlebnt, nüc 'i>a<-' aui5laiitcnbe k refp.
c bcs bb. unb engl. SBortcö jeigt; beim etmaS
fpätcre ficbniüortc mic Ätreuj (auc^ crucemj
babcn z für lat. c; c bleibt alä k in alten Öcbn=
mortcn mic Äaifcr, got. lukarn au^ lat. lu-
cerna, .Heller au§ cellarium. — ^^iamen unb
Sad)e crbielt ba§ @erm. ctroa glcidjgcitig mit
^Flauer, ;licgel von ben ;'stalifern.
t 5lalm TU. 'ili>inbftille' an-i nbb. kalm,
engl, calm 'Stille, Sßinbftiüe' ^ frg. calme.
Äa(mäii)er
191
Äammer
t Slaliuttufcr ^JJ. \iclcl)rtcr Stubenf)ocfcr'
in bcv Sprache öc^' IG. 17. »"snlivl)"?., ci^tl. luolil
ftubcntiid)C'5 il^ort Ti'u" ''-l^fnttücr'. '9tod) uiolfad)
in bctt 93In. Icbcnbia. Hviin-unij bunfcl ; üicdeidit
au§ lat. calamus 'Jcöcr'?
tali 3(bi. ml)b. a()b. kalt = anglf. ceald
cäld citiil. cold, anovb. kaldr, i^ot. kalds 'fa(t':
alte ''^iavtisiinalbilbinui, entnn-cd)enb bev lat. auf
-tus, ffr. ta-s (iiot. d au^ ibcj. t) rote in alt,
laut, tobt, traut, jart :c. 2n§ aSurjclfilbc
ergibt ftd) kal in fül)l; oiil. mit fdjiuädicrcr
SIblaut-Jftufc anorb. kulde 'Mite'. 3'» 2(norb.
unb 'iJtniilf. ift bas. ft. ot"^- beraal)rt, ju bcni
nlib. falt = anorb. kaldr '^artisip ift: norb.
kala 'frieren', anglf. calan 'frieren'; ba3U fdjwcij.
xale 'erfaltcn unb baburd) gerinnen'. ^ead}te
ncuengl. ciiill 'Malte' aibi gleidjbeb. anglf. cyle
(au§ cell kali). 2)ie 2Bur3el ift ibentifd} mit ber
Don lat. gelu 'Jroft' — geläre 'gefrieren' —
gelidus 'falt'; baju lit. gelumä 'ftrenge ilälte'
mit gelti 'fted)en'? Aalt eigtl. 'gefroren'.
fittmaf(öe f. unter ®amafd)c.
Somcc A. (bei @oetl]e aud) Tlait.) 'öemmc
mit erbabcnem 53ilb' im LS. 3abrl). entlehnt auö
gleidibcb. ital. cameo; bal)er bei Öeffing V 398,
399 nod) Sing. (£ameo (aber 5^lur. cameen)
unb im ^subenbeutfd) bc§ 18. ^af)rb§. kmeo
''21mulet'. Sd;on im 16. ^ttbrl^. i- 33. bei
$aracelfu& @amel)o unb im 13. :3ö^)ri). ml)b.
kamehiu, beffeu umftrittener Urfprung bei
3)icö I unter cammeo oerljanbelt roirb, frj.
cama'ieu.
Slamcl 9t. mtib. kamAl in S)littetbcutfd}(anb
(fo aud) bei SutberM. am eel); ältere oberb. Jorm
im 16. :3flbr().Äämelt()ier ml)b. kemeltier, aud)
einfnd) kemel. roeld)e Sautforut in ben Ärcusgügen
uadi @. 53aift au^ bem glcid)beb. arab. gemel
ftamnn. 2)ic nl)b. Sautform ift ita^^ tat. camelus
(fr3. chameau. ital. camello). Übingenä beftebt
ju San 9iofforc bei 'l>ifa feit ber ocit ber itreu5=
jügc ein Äamclgeftüt, oon meldicm bi'ä in unfere
3cit binein bie ©rcmplare flammen, bie al§
©eben§iüürbigfeiten in (Suropa bevumgefübrt
raerben. ^"^n gemeingerm. 3cit gab ey auffälliger
SJeife ein eigenem ©ort für Hantel, bae an
gr. dXeqpavT- anflingt: got. ulbandus. anglf.
olfend. abD. olbenta mbb. olbent; baju aflon.
velTbadu 'Mamel'.
^antcrab 93i. am frj. camarade (ital. came-
rata '©cfeüfdiaft', eigtl. 'Stubengenoffenfcbaft',
bann aud) '@enoffe'),n)ober aud) engl, comrade.
S;ie Gntlebnung be§ bei .'oenifd) 1616 nod) nid)t
t)er3eid)netcn, aber in @rimmefebaufcn§ Simplic.
1662 häufigen .Hamcrab gcfd)ab im SOjäbr.
Ärieg (^elcg: ^-m-ttenbad) 1638 Arch. Univ.
Dedic). 2)a§ Slltgenn. hatte eine ;^-iUle uon
5?e3cid)nungen für unfcr nbb. tamer ab; ogl.
(Gefeite, Öefinbe, abb. gidofto '©cnoffc':
lauter bem gcnn. 3Recfenlebcn entftammenbe 33il=
bungen, bie teilraeife int 9}Ihb. oerloren gegangen
finb, um bem frembeuÄumpan unb Ä am er ab
^ta^ 3u mad)en.
Samittc Jv. mbb- kamille 5; au§ mlat. ca-
momilla (gr. x«MaiuriXov): ber 9Zame fanb burd)
bie uon Ör-ied)enlanb ausigehcnbe mittclalterlid)c
ailcbi3in 5Berbreitung (ogl. 2{r3t, ^ücbfe,
^l^f(aftcr).
fAainin 93t. 'J-cuerftätte' mbb. kamfn W.;
Sutber fdirieb tamin, aber gicidiscttig galt in
Cbcrbeutfd)lanbalcm.ilemiunb baier. Äemid),
fdiiuäb. .Hemmet. 51üc entflammen bem lat.
cammuni (refp. ital. Camino) Xfcn'; ba§ Cberb.
bat am längflcn eine üolfÄtümlid)e Jvorm beroabrt,
rcährenö baä 93Jb. 9ibb. früb bie lat. Jonn
reftituiert haben (äbnlid) roie bei Äaftanie).
Slamifol 9t. '2Bam§', blof; nbb., nad) frs.
camisole 'Untcrjacfe' (bieji au§ ital. camigiola
3U mlat. camisia ','öemb', f. .Söemb).
fiainm Tl. mbb. kam (mm'i kamp (b) 9Ji.;
ec- bebeutet 'Äamm' im roeiteften Sinne; abb.
kamb champ dJt. = anglf. comb engl, comb
'Äamm' (aud) anglf. hunigcomb, engl, honey-
comb 'iöonigraabc'?), got. *kambs. 2;ie 58e=
3eid)nung ift 3meifello§ altgerm. : unfere 33orfabren
legten oielen 2Bei*t auf ^^Jflege be§ .sMupthaareS.
Tie ^cbeutung öe-o SBorte» ift eigtl. 'ge3ahnte§
SBerfjeug'; bcnn in ben ibg. Spradien haftet
bie ^ebeutung '3ahn' an ben nerroaubten SBorten.
21bb. kamb bcrubt auf oorgenn. gombho-; ogl.
gr. TÖ,uqpo(; '53acf3abn' — yaucpriXai Taiucpai
'5linnbacfcn, Sd)naber; altinb. jambha '%an%-
3ahn' (^L '©ebif^') — jambhya 'Sd)ncibc3abn',
afloo. zabü 'oabn'. @r. "föucpoc; ''l^florf, {)ö[--
3erner 9tagcr beutet auf eine roeitere (Sntn)idf=
lung ber Sebeutung. — fämmcit ot^. ift 3)e=
nominatio: mbb. kemben a[)i>. kemben chempen
= onglf. cemban. Übrigen» gilt oberb. fträb =
len, roic Sträbl im Oberb. ber 'Äamm gum
dämmen' ift.
Sammer A- nihb. kamer kamere J. mit
allgemeiner 33cbeutung 'Sd)lafgemad), Sd)a^=
fammer, i^orratc-'fammer, Äaffe, fürftlid)e 2Bob-
nung, (Serid)t6ftube' u. f. ro.; ohb. kamara %.
'@cmad), 'l^^alaft'. 6ngl. Chamber aus fr3. cham-
bre; aber ba§ \)\>. SBort berubt auf gemctn=
roman. (fpan. poit.) camara '3i"^mcr' (ital.
Camera), bie§ auf gr. Koudpa '9iaum mit ge=
raölbter Secfei: ein mittelalterlid)e& Äulturroort,
bae fid) burd) bie roman. unb germ. SÖelt Der=
breitete; ogl. nod) altir. camra. flao. komora
Ä'ammerfn^cf)en
192
^Qiiincfien
2Iuf bic in()b. iBebcutungen rocijen bic 3lblettunc^cn
unb Äompofitioncn .^ammcrcv, Äämmcvci,
Äammcr[)cvr.
^ammcrfättc^cn IV. jcit bcm 17. oal)vI).
(j. 53. ilninmcrfcl^iacn (ftuil. itomöb. UTA
4a)inbcr l)ciittaen '.öcbcutuiui üblid). Gioitl. roolil
jrocibcutig, infofern nbl. (bei itilian) kamerkatte
für 'meretrix, femme entretenue' gebraud)t
rourbc; vc\[. Sdniabcl 1748 bic ^innlänbcrin
©alomc S. 21 »4 „'Jlnbcn bcfanntc bcv (iiraf, baf;
er baö oon il)m foi^cnannlc Manimcr=ilü^d)cn
erfauft bätte" (DJJittcilunn von Dr. £clnmr
Ülccniann .
Slainmcrtuc^ l^f. 'feine Öeinunrnb', unc fie
guerfl in Gambrai) (nbl. Kamerijk) üerfertigt
rourbe; cntfincdienb nbl. kamerijksdoek.
T ftamp 'M. ein nbb. ®on, vc\l nbl. (mnbl.)
karnp: altcö l'chniuon am- lat. campus; bodi
bat .Hanui eine eiiicnaniac '-öebentunii : 'eingc=
begtc^ö 3tücf ("velb'.
$länt))ci Ü)J. in unfcre nbb. Sd)nftfprad)c im
legten ii^iertel bc» 18. 3abvl)§. (j. 53. 33ot5) cin=
flcfübrt bnrd) nbb. Sd^riftflcKcr („ieljt fönncn
tt)ir t>a-j ocraltctc ÜBort uncbcrnm bein)orfnd)cn"
^üiiiliuS 1777 .öaniilton-? IHähvdicn" 3. 28. .")57);
bei 3diiücr unb Woctbe nodi nid)t gclciufig, cvft
bei 'H liefert oft belegt. '.Jlndi bic i'autforni meift
auf nbb. Urftu-ung; ogl. anbb. kempjo, anglf.
cempa 'ftämpfcr, Äricgcr', roorau§ aud} anorb.
kempa entlebnt ift.
■i" SläiiMic-' Tl. 'Sud)tcbcx' ein nbb. 2Boi1,
nad) beut Tffib. ibentifdi mit afäd)f. kempjo
unter .Hämpe-, luie nmgctelnt anglf. eofor ju=
nädift 'l5"bcr', baiui audi '^ürft' bebeutet.
Slnmpf '-ÖJ- iiibb. al)b. kämpf 3)l^JJ. ';^,iuei=
fampf, Äatnpffpiel' ; bic feltcnen ai)^ champf
9W. = anglf. comp rcpräfcnticrcn faum ein ur^
flcmi. Sßort für 'Äricg, Äampf',it)cil fic in alten
Gigcnnamcn gar nidit uortommen (nur liadu-,
hilfi-. \vi^'- begegnen in (Eigennamen; f. .sSabcr).
2^aburd) nnrb (Entlebnung ani- lat. campus
'Sdiladitfelb' (audi campus .Martins für bic
C^labiatorcnfdmpfe ':") uuibrfd)cinlid) gemad)t.
^■röbbc in ik.^j.^'-öcitr. In, 2!js ycrglcid)t a[->
urücrmaubt ftr. jang 'fämpfcn'; anorb. kapp
'(^ifer, SÜcttcifcr' roürbc für ein ed)t gcrm. SBort
fprcdicn. — .Ob. ilämufcr aud) iiämpfc
ilämpc, eigtl. 'oincitdmin'cr' ift mlib. kompfe
abb. clu;mph(j)<i koiiiplif» 'ii>ctttämpfer'; anglf.
cempa unb anorb. kappe bebcutctt 'ilricger,
•txlb' ; biefcä nomcn agontrs brang uk- ''Moman.
als lernt. Icdin. bee geriditlidien ;',nieifampfci?,
bcn ba§ fal. ?Rcd)t nidit fanntc (ogl. fr,v cliam-
pion; barau§ audi engl. Champion i.
Jftomöfcr W. ani- mbb. kampfer {raffer 5Ji.
aui- frg. camphre (ital. canfora. arab. alkäfor
burdi fpan. alcanfor refp. ital. cafura, mgv.
Kuqpoupd): bem inb. karpfira kapür ober bebr.
kopher '-^?edi, ."öarä'.
tamijicrcn S^m. fd)on im Iciufdien Tlxäni
1G17 atö mobifdiey (Vi'C"'^'VPit uerfpottet: au§
gleidibcb. frj. camper 'lagern'.
.^lanatUc J- feit Siebe 1686 ((Eanaille) unb
Stieler 1691 (Äanalie) 1695 (Ganaillc) gc=
budit: im 3<Jiäln'. .Hncg entlelint auv fr,v Ca-
naille, biei? ani ital. canaglia 'i>unbepac!'
eigtl. \s>unbemeute' (Quelle lat. canis ','öunb').
^anal 5!)i. 'fünftlidier 35>afferlauf' feit 3im.
iKotb 1571 unb \ieupolb 162U gcbudit, uercinjcU
im fpöten OJ?bb. (kanal) bcjeugt: auv lat. canalis.
daneben in üolf^tümlidicr Sautentimcflinig abb.
känali mlib. kanel känel. Cberb. bafür aud)
2^olc unb im 16. ^labrb- -IJaadi.
Mnna^jcc Ti. 'gepolftcrtcr ^lubefig' um 1750
entlebnt auy frj. canape. Cuclle lat. conopeum
= gricd). KuuvuuTreTov 'i^orbang, ^öett mit SJioS;
quitoneg'.
Äanaricnöoflcl 9Ji. feit ■s>enifdi 1616 gcbudit
iint) feit bcr ''DJitte bct^ 16. :;lal)rl)!?v auftretenb;
bcr i^ogel luirb jucrft uon ©cfjuer 1555 .s>iflor.
"Minimal. III. 2;U befdiricbcn (aKo canaria avi-
cula, bcutfdi ;)Uct"criiogele); 3diiuencffclb 1603
ThcTiotropii. 29S bietet (ianarieninigel. %[§
einbcimifd)c 53enennungen für bcn uon bcn (Sa=
naricn au'5 bet'annt gcmorbcncn S5ogel luerben
crmäbnt fdmieii. .s>irngrill (bei (Vrifdi 1741),
nicberbcff. kälümr kaliinirfaul. audi oiirfcr =
uogcl unb oitrinlcin (bicö nadi mlat. citri-
nus, luober audi nadi &. '^a\\i frj. serin du
Compe citrinella Minting citrinas.
Stanccl 9JI. (im Cberb. bafür ,"]immt) mbb.
kanel 'oimmet in Stangen ober iKöbrdien':
in bcr mbb. 3cit entlebnt aifo ital canella frj.
canelle cannelle ^Sinmiet', !Jiminutin ^u frj.
canne (lat. canna) 'Jliobr*.
ftoutn^cn dl feit ctum 15(i() befugt (j. 58.
Irodiuö 1517 Prompt iiar. H IH') bei öutber
(5.aninidien; ältere ^Jebenform (3. iö. Salbi^^,
ISfop III 7«) Äüniglin mbb. küniklin kimlin:
Cuclle lat. ibcr. cunicnlus '.ftanind)en' (=
baiof. unclii '.Hanindicn' ) ; fo ift al)b. lörihhin
bay bei 'iMiniuy bezeugte ibcr. laure.K'Manindien'.
Tic nbb. ''J-lJunbartcn ncrbaltcn fidi fo, baf5 in Cber=
bentfdilnub folgenbe Aormcn begegnen: clfäfi.
kiingel, öftrcidi. kiniglhAs. baier. uiftrcidi. Äönig=
b a f e .H ö n i g l ( bei .v>. Sad» ii ü n 1 c i n ) . M Ober =
fadifen gilt .ftanindicn, unb uom Cbcrfädjf.
awa ift t)a6 SBort feit Öutl)cr in bic Sdiriftfpradic
gebrungcn unb j^raar ift c§ in Sutberö 58ibcl al§
.Haninidicn bac^ cinjigc mcbrfad) bcjeugtc l)u
^anifter
— 193
tansel
imnutiD auf --id)cn (in JdontaS JBolff^' 53ibc(=
c^loffar, ^ajcl 1523, irirb Öiit(icr§ Ganin dien
mit Günnfcl übcrfct?t, unb i^laalcr 1561 nev=
jcirfmct nur crft „Üüiuiclc, Münde") unb bic
^•orm Äanindicn bciiciinct ah:- kanin(e)ken
unb olnic Tiniinntiucnbunii ak- kanine burrf)
(ian3l1cicbcrbcutfd)lanb (üon um au'-:i lit. kanynke
unb finn. kaniini cntlcInU finb); ju ©runbe lient
tt)ol)l nbl. konijn (mnbl. conijn cunin), bav
mit mittclcniilifdi coning engl, cony auf frj.
connin bcrudt. Tadcvnicbcn'licin.Äcnin (rocflcr^
raalb. Ar ein dien Mrcinliafe); bei Spce Jrul5=
naditiiv 2ir> Äncinlcin ak ('^•unnotc.ut .'öafen=
fönicilin. 5(udi bicfc Sippe beruht auf lat.
cuniculus. Qiii CfttbüriuiV Cbcrlauf. karnickel
aud) au§ lat. cuniculus. 2)a§ u)cftlid)e 9JtittcI=
bcutfdilanb unb bav ©dutJöb. bcnor.^uocn aber
©tallbafc (@af- (Vclbbafe), obcr()cff. Örctn=
bafc, aud) cinf ad) A>afc, Gr^acbircic Äu()l)afe,
bei 50knbeburc( iöurbafc; fd)iücis. Äüllbafc
au§ Münlebafe i= Äünle neben Üüncicli),
baber aud) Äönicibafc bei Sauber«.
T Äaniftcr 9}J. id}(ef. = lornifter.
T Sonferi 9JI. 'Spinne' (mb., and) meftfäl.)
mbb. kanker 9JJ. an?- iat. cancer 'Mrcb§' ift
ber 53cbcutunii meinen unit)abrfd)cinlid). G^ fd)eint
ein germ. 2Bort für 'mcbcn, fpinnen' tu biefcm
Äanfcr ju ftecfcn. Tarauf führt auorb. kongul-
väfa kongurväfa 'Spinne' ; ein berarttge? 3Bon
muf; audi bem anglf. gongelwaefre 'Spinne' ju
©runbe liegen; feine fdicinbare 53ebcutung 'bie
im ©eben niebenbe' berubt lüobl nur auf Polf§=
tümlid)cr Umbeutung bc§ erftcn buufeln Äom=
pofitionSteilcÄ. 2Bir fömen fo auf einen urgernt.
Stamm kang 'fpinnen', ber nur in einem fiu:
nifdien öebnmort au§ bem ©erman. (finn. kan-
gas '©cmebc' = got. *kaggs) erbaltcn ju fein
fd}etnt.
Äanfcr2 Tl. 'SrebSau^flajisen unb33äumeu'
au§ abb. chanchar cancur; og(. anglf. cancer
engl, canker '^raub, 5lanfcr'. 25?abridieinlid)
ift abb. chanchur ed)t gcrm. SBoit ani' luwcv-
fd)obcncm gongro-; vc\\. gr. töttpoc '3lu§n}udi§
an 33äumen' — Tärrpaiva 'freböaitige§ @e=
fdimür'. 2>icüeidit liegt isermifdiung einc§ gut
genn. 2Eoile^ mit einem ("yvembmortc uor dat.
Cancer, frj. chancre). 3?gl. 5tubn§ S'id). 26, 86.
Zantic J. mbb. kanne abb. kanna channa
^. = anglf. canne engl, can, auorb. kanna.
2Iu§ lat. cantharus (gr. KcivGapoq) faun ha^:
altgerm. SC^ort nidit entlcbut fein: eine uorau^'=
jufegeube i^crftümmclung pon kantamm %U.
ÜJJ. 3u kannö ift unaiabrfd)einlid). Gntfte()ung
oon Äanne auv lat. canna '9io()r' ift ber ;öe=
beutung rcegcn nid)t anjunebmen. Se^t man,
filuge, et^mologifc^e» 3Sörter6u(^. 6. Stuft.
mag möglid), got. *kaznö 'f anne' üorau§, fo
bietet fidi ein anbercio Gtnmon bar: got. kas,
auorb. ker, abb. kar cliar '©cfäü' mären Dcr=
maubt, unb -nö- märe 5(blcitung berfclbcn 2Bur3c(.
Üserglcidit man aber mit .Hanne bic fdm)äb.=
atem. 'Iicbcuform .Haute, bic auf bem abb.
kanta berubt, fo mirb kan- al§ 2Bur3clfilbe möglid).
Xai- bcutfdie SBort ging über in» Jrg. (nfrg.
canette 'Äänndien' = mlat. cannetta Ximinut.
JU mlat. canna).
^aiincnflic^cr 5[R. ini2(nfd)(uf5an bieStomöbic
den politiske kandestüber 1722 (überfct3t 1742
üon 2;ctbarbing uiUer bciu litcl: „Scr politifd)c
Äatmgiener" ) pon beut 2)äncn öolberg; fdion
bei 'Jfabencr 6, 26.5 „einige politifdie .Hannen=
giencr"; allgemein feit ber DJIitte bc§ 18. ^jabrb§.
Soiionc 5. bei .s>eTÜfd) 1616 (al§ Ganou)
gebraudit; e§ bürgert fid) im HOjäbr. Kriege ein:
au% ital. canone Stugmentatiü oon canna
'Diobr' mober audi frj. canon.
t Ääiiftcricin 'Je. '2Baubfd)ränfd)en' ein
elfäf;.=bab. 2Bort, int 16.— 17. 3abrb. bei elfäß.
Sdirtftfteüern oft belegt: frübce Seburoort au§
lat. canistrum (= ital. canestro); eigtl. 'Speife=
forb an ber äßanb'? mad) bem 2)2Bb.
Äantc 5- crft nbb., au§ nbb. kante 'jRanb=
©de'; bic§ fomie engl, cant 'ßcfe, Staute', ta'S'
aud) bcn älteren 'i)3eriobcn frcmb ift, entflammen
bem frj. cant 'Gde', buv mit ital. canto auf
gall.4at. canthus 'iKabreif (aus gr. Kua-moc,
'gefrümmt' nad} @. 33aift) beruben foU.
t Äantcr 9t. 'Äcllcrlager' (fdilef. bafür
Zentner) = frg. chantier '^ellerlager': Cuellc
lat. cantherius 'SBoündi' bann aud) ''^ad)-
fparren, jodiartigeg ©efteü' (übertragen roie $?ocf,
5lrabn). Sdion anbb. kanteri '2)ad}fpan'en'.
G§ ift fraglid), ob ba^$ nbb. SBort nom 3tbb.
(= afäd)f. kanteri) au§ norgcbrungen ober ob
e§ in mbb. o^it öu§ einem altnorbfr^. cantier
entlebnt ift.
Sontöafcn Tl. in ber luiprgl. nbb. 9aeben§=
art „iem. beim ift\ ncbmen" (iöcicg: Sticier 1680
2Bi(Imut S. 44), urfprgl. ein nbb. Sdiiffermort:
ber Äantbafeu bient an bcn Secfüften jum Um=
fanten ber 53allcn refp. Jväffcr.
Sontftöu Tl. au§ böbm. kancuch, poln.
kanczuk. ^ai- 2ü?ot1 ift türf. llrfpning§ (türf.
kamcg '':pettfdic'j. 5?g(. <f?arbatfdic, aud)
An Ute.
Sonjcl A: mbb. kanzel abb. cancella chan-
zella 5- eigtl. 'ber für bic @ei)"tlidifeit beftinmite
gcfonberte -^lag', bann 'Äangel': auä glcidibeb.
mlat. cancellus cancelli 'öitter' — cancelli al-
taris 'baö bm 3fltarraum abfdilicnenbc ©itter,
ber Dom Sdiiff ber Äirdie burdi ein ©itter ge=
25
Aap
— 194
^appt
trennte $Raum' ; im SKtat. übcr()aupt 'jcber buvcf)
eine Srünuna cincicidiloffcne 9ftauin, fpcjteU bev
oricntalijdic Södcv'. ,.Qui vero epistolas niissas
recitare volebant populo in regionePalaestinae
antiquitus,ascendebant super tectum et de can-
cellis recitabant et inde inolevit usus ut qui
litteras principibus missas habent exponere
Cancellarii usitato nomine dicantur(du Gange)."
2)a[)cr Ä an gier. — %n-i bcr iiicidicu Cucde,
bcm ntlat. cancellus. ftamnit ba§ an^:^ bcm altern
^-rg. cntltcl)cnc en^il. cliancel '6l)or, 3tltarpla§'.
fÄaa dl. 'iNOujcbiviic' burd) ba» 17. :v>al)rl).
mit bcn !:)tcbcnformen capo (£apc oiclfad) belegt
(Gare .öul)iuö 1G28, Sd)iffart 14, 26), feit
.s^cnifd) IGIG (als- „6ape, capo") nnb Sticler
169.J iicbnd)t: au'3 nbl. capo, frj. cap, ital.
capo. 'ilopf, Spitze'.
.Siopnun 9JJ. 'ücrjd)nirtcncr, gcnuiftcter i>a()n'
ml)b. kapi)fin; eri't nad) bev uoU30iiencn t)b.
Santoeiid)iebunti entlehnt an?- ijemeinroman.
cappönem ((at. capo gleid) gr. köttuuvj;
ogl. ital. cappone, frj. chapon, pifarb.
capon (barauS audi fcrb. kopun). ©dion im
fpöten ^Inglf. geigt fid) ein berjelbcn Cliiedc ent^
ftammcnbe-J capiin 'gallinaceus' (engl, capon
'Äapaun'i; ngl. nbl. kapoen. 5ln§ ber lat. '')lomx-
natioform cappo entitammt ml)b. kappe nnb
bereite abö. kappo. :^sm l(j. 3al)rb. gern umgebeutet
al^ftapbabn; aud) bei .'ö. Sad)y unb 5h)rcr
ii 0 p p. Gine anbere '-8egcid)nung f. unter.s""» a b n r e i.
SrHJCÜci »"v. 'tleinc.Hivd)e' cinfrübeöSebniüort,
ba§ aber l'tet^ unter bcm Ginfluf? be$ gu ©runbc
liegcnbenmlat. raiiella blieb ; bcnn mäbrenb jabl=
reidje anbere ScbnmoHc am bcm Öat. burd) ba^
gcnn. 53ctonung§pringip umaccentuiert mcrben,
^abcn mir feit bem abb. kapiiUa mbb. kapeile bie
lat. ^Betonung bemabrt. ^reilid) galt im 50Jbb- aud)
käpelle (neualem. kapel käpele) mit beutfdjer
^Betonung, unb barau§ erflävt fid) bcr l)äufigc
obcrbeutfd)c Torfname itappel — Äöppel.
!,>nc'5 jnlat. rapella l]at eine eigenartige (Sk-
fd)id)te: c^ bebeutete nrfiiriinglid) ak- Tiininutiü
oon capa (ogl. Mappe) einen f leinen SDlantel;
bie .Harelle, in iueld)er ber 9)lantcl bcv big- 5Jiar=
tinu'o mit anbern ^ieliguien aufbemabrt mürbe,
betam guerft fclbft bcn ^Jiamen capclla; bann,
ctma feit bem 7. ;^sabvb., mivb bcr Wcbraud) bc-o
2DortC'5 allgemein. - .Sl(U)Ian 5)^ mbb. kapellan
am mlat. capcllänus (cntfpvcd)cnb im 'lioman.),
ba«5 urfprgl. ben Weiftlid)cn bcgcid)nctc, ber jenen
3?lantel be5 big- 5)iartinuö gu beiuabrcn b^ttc.
— 9)llat. capella bebeutet and) nod) bie (^efamt^
beit ber @eiftlid)cn cine^? i8ifd)ofo ; barin ift ber
Urfuning bcr meiteren nbb. 'Öebeutung von
Äapcllc ju fudjcn.
.SliUicüc^. J. '©d)meljfd}alc' erft nbb.; c§ be=
rubt auf einer 2?ermifd)ung bc§ mlat. capella,
frj. chapelle '3)edel bcr Teftillierblafc' nnb be§
mlat. cupella, frj. coupelle 'Äopeüe, $robtcr=
tiegel' (Timinut. ju lat. cupa).
SldDcri 9)^. 'Seeräuber' im 17. I^vabrl). ent=
tcl)nt au§ glcid)bcb. nbl. kaper.
Ä0Dcr2 '^■. '53lüteufno§pe be§ Äapernftraud)§
capparis spinosa' im Einfang be§ 16.!i)abrb§. ent=
lcl)nt an§ lat. caparis. nmber aud) ital. cappero
= frj. cäpre. @ebud)t bei SRoaler 1561 al§
ilapprcn.
t Käufer 9J^. 'iöalfenfopf' gebud)t al§ tapfer
bei ©tieler unb al» 5tepfer bei 9Jlaalcr 1561
i.s^enifd) 1616 al§ Sepp er '©parren' unter
2)ad)raffe) = nbl. kaper (beiililian) 'Sparren';
fd)on im 9}]bb. unb 9Jlnbl. bezeugt, aber fd)on
üor bcr abb. 3cit (babcr \)b. pf = mb. nbb. pp -p)
cntlcbnt mit anbern auf ben Steinbau (f. SJIaucr)
be3Üglid)en 2Bortcu au§ bem £at., roo allerbing'ä
bie ©vbf. *caprea (barauä h)mr. ceibr) nid)t
nod)mci§bar ift; ogl. lat. capreolus 'Strebe'
unb frj. Chevron 'Sparren' = lat. *capreon-em.
t fio<)I)ttI)n = Äapaun.
-Slo^jitcl 9i. mbb. kapitel 'fcierlid)e 5Berfamm=
hing, .HouDcnt' abb. capital capitul 'Überfd):Hft'.
3)a§ mlat. capitulum jeigt aud) bcibe ^ebeu=
tungen.
t SlnyitoHum 9J. im 17.-18. ^al)xl). qI§
Sd)cr3mort für 'iiopf üblid).
.Slapttulation d'- 'iHiltcrrcd)tlid)c j^cftfcljung'
im 16. iv'sabrb. bdufig belegt (^-öclcgc: .v^cnricpctri
1Ö77 C^encralbiftoria H6<»; SBintermonat 1609
Calend.Hist.Decenn. S. 115. 2U4), feit Sticlcrä
3eitung§luft 1695 uergeid)net : auä fvj. capitulation
lat capitulum. f. unter .Hapitel.
f(HJorc§ 3lbi., erft ul)b. : au§ bcbr. kappäräh
'23crfübnung, Sübnopfer'.
Sla\)\)C A. ; bie 53ebeutung bc§ ibm 3U ®runbc
liegcubcn mbb. kappe ^■. entfprid)t feltcner ber
nbb., gemöbnlid) bebeutet c^i ein 'nmntelailige§
Mlcib, bai mit einer itapugc gugleid) ben ilopf
bebccfte'; baber Üarnfappe, ba^ erft bem 9Jbb.
unfereS :3nbi'bnnbert» nad) gclebrter Gntlebnung
be^ mbb. tarnkappe geläufig ift (eigtl. 'unfid)t=
bar mad)cnbcv D^aiUel'). ^tbb. kappa; anglf.
cji'ppe 'ÜJJantcl' engl, cap '.Uappc, ÜJiül5e'. 2)ic
Toiipelbebcutung bcy mbb. 2Borte§ erfd)eint in
bcm ibm gu Wrnnbe liegcnben gemeinronmn.
cappa '9}lantcl, DJ^ütjc' (auf einer lat.=anglf.
örbf. cApa beruben engl, cope '^riefterrocf' au§
mittelengl. cöpe fomic anorb. kapa 'SJIantcl').
233egen ber 53cbcutnng ugl. nfrg. chape (cape)
'(Sbornmntel, Überzug, J^utteral, Jormfappe' unb
bie 2lbleitungcn chapeau '.vSut' unb chaperon
fnppeu
— 195 —
Äarfiol
'9)'iönd)§fappc'. S'aS fpätlat. SBort raiirbe cuvop.
Äultuviuoil: c§ braiui auf?cr iii§ J^onian. unb
©erm. and) hvi Slao. Sic Gntlclimutci rcfp. (Jiti:
büvcicntna in§ A>b. fanb nidit cor bcm 8. 3^')^=
I)unbei1 ftatt; benu frü()cv cntlcl)titc§ cappa rcäre
nl)b. m()b. *kapfe. — i^c^l. 5lapcüc.
fa^^Ctt otiu- crft nl)b., au§ tibi, kappen
'fpalten'; v(\l bcin. kappe unb ciu^l. chap 'f palten'.
iC^in Cbcrclfni"). bcflciinct kchapfe bafür mit bcr
I)b. Öatitforin; ba5u itod) ittit 3(blant bae bial.
kipfen kippen: alfo geriu. SBj. kep kapp.
^(Mi^C£$, Äappu§ dJl. in()b. kappa^ kappüs
kabe:? alib. kabu^ chapu^ 50t., nad) @. Satft
QUy ital. capiiccio (bavau§ frj. cabus unb engl,
cabbage). 2;ic Gittbüvgerung bciS ()b. 2öortc§
au^ bcm ystal (tigl. SBirjittg) fann ungcfä[)v alö
im 7./8. !vsal)vli- ücüjogcn bcftimitit tucrbcn; eine
9icif)e lat. 'it>flan3cnttamen tunr bamal^ ntit bcr
von Sübett übcntommcttcn .ftod)= unb ©artcnf'unft
iti 2)cutfd)Ianb bereits f)cintijd).
^a^^jaitm aJi. '^aum mit 9tafcttbattb', crft
n[}b. (bei Stielcr 1691 gebud^t) utngebcutet au§
ital. cavezzone, irobcr aud) fr3. cavegon 'Äapp;
jaum'.
ScMjrioIe J. 'Suftiprung' feit SticIcrS o^i--
ttinggluft 1695 ('öuftfprung') gcbud)t: im 17.
3at)rb. (^eleg: .^>otnburg 1642 (5d)itnpff= unb
©rnftbaftc Clio D T^j au^ bcttt glcid)beb. ital.
capriola.
^(Uifel 5v ältern()b. Jortn ßapfui im 17.
3a()r(). : au§ lat. Capsula.
tcmut, älter capot 'ilbi. eigtl. 'im Spiel I)cr^
eingefallen' au» fr3. capot (faire capot 'oerlieren
mad)en', etre capot u. f. m.) 2)cr frg. 2(u?brurf
tam im SOjäljrigcn Kriege mit einer 2Itt3al)I
onberer uiiprünglidicr ©pielausbrürfe nad)
2'cutfd)Ianb, iüo er früb aud) iit bcr beutigen
übertragenen 53ebeutung (3. !ö. in einer ocitung
Üioocmbcr 1643, @rimmcl§l)aufcn 1669 ©implic.
IV. 16) angeroaubt mürbe. @ebud)t trirb es feit
Stieler§ ^citungsluft 1695.
5l(H)Uäc 5. '9Jtantcll)aubc' um 15CKJ entlel)nt
au^ ital. capuccio, raol)er aud) frj. capuce =
mlat. capücium (2fbleitung Äapuginer = ital.
cappucino 1.525). 2(l§ ncue§ 9}2obett)ort rcirb
Äapu^c Dcrpönt in einem um 1510 in iöaiern
entftanbcncn Siebe „ain nem§ ©ebidit" Str. 10.
Sarat Df. nid)t entftanben au» mbb. gärät
lyM. '@eimd)t für @oIb unb ©belftciite' ; m()b.
gärät fönnte im ^1il)b. nid)t anber» al§ @ärat
lauten. 95iclmel)r ift ba§ nl)b. SBort (33elcg:
SKat^efiu» 1562 ©arepta 236^ 239a) eine ^Jicu=
entlcbnung au§ frj. carat ober ital. caräto.
Cuelle arab. girät (fpan. gilatej au» gr. Kepäxiov
"drittel eines Obolus'.
Slaraufti)C a. 'ci"c f arpfenart' feit Steinbac^
1734 gcbud)t; ältere iVcbenformen im 16.17.
3al)rb. Ülarii?-, 5lara», itaruge, Äarutfd):
^fainc unb Jifdl 9cl)ören bcm ©ebiet bcr Glbc
an ; ücrmanbt mit Iit. karösas, fcrb. karas, cjec^.
karas (bat)cr aud) frg. carassin).
Snrbatfcftc \\. 'A>c^peitfd)c' mie Äantfd)u,
An Ute unb ■]Beitfd)e im l1U)b. aug bem Slaü.
etulcbnt: poln. karbacz, böl)m. karabäc (au§
türf. kerbac). Sie 6nttel)nung be§ feit Stielet
1691 gcbud)ten SBorte» gcfd)al) im 17. ^abrl).
(9Jlofdierofd) 1650 ^l)il. II 583 ; @x-immcl§l)aufcn
1669 Simplic. 85. 98 farbäitfd)cn 'peitfd)en'
— SBeife 1673 frgtt. 147 farbatfd)enj.
Äarbc, Äaroc a. 'Äümmel' ml)b. karwe
karve jy. ; ba^u frg. ital. carvi 'SBiefcnfümmcl'
(engl, caraway '/ielbfümmcl'). Cuelle arab.
al-karavia (uielleid)t au§ gr. Kcipov, lat. careum).
t ßartt) 9Jt. 'Äarrcu' ml)b. karrech karrich
al)b. karruch charruh (hh) 9[R. : n)ol)l fd)on im
8. 3af)'^^i- (11" Cber= unb SÜRittelrbein, aud) am
5!Jiain (aber nidit in ber Sditreij) betmifd), tuie
bav auslautenbe h = ch jcigt (ogl. ^ferb).
3u ©runbe liegt ba» fpät.=Iat. gall. carrüca
'honoratorum vehiculum opertum, üierräberiger
Dfteiferöagctt' (2(blcitung ron lat.niall. carrus;
tjgl. Aar reu); frj. charrue '-Pflug' berubt eben=
fall» auf lat. carrüca, ba§ febr fpät aud) '9fiab=
pflüg' bebeutet (ügl. SBagen).
Äarbc A: 'SBeberbiftcl' (öftreid). Äarbi 3)1.)
ml)b. karte ai]i). karda Charta Jy. 'Äarbcnbiftcl
unb ba» aui ibncn nerfcrtigte SBerfjeug bcr
2ud)mad)er jum krempeln ber 2Bolle'. Cuelle
lat. Carduus 'Siftel' (frj. chardon, ital. cardo) ;
ha^ d bt§, nbb. SBorte» gegenüber bcm t be§
al)b. unb ml)b. 2Borte» berubt auf neuer 2In=
lel)nung be» bereit» etroa feit bem 7. :3abi"b- cin=
gebürgerten SBoxIe» an bie lat. ©runbform.
tÄarbctf(öc — Äarbätfd)c J. 'SBollfamm,
SBoüfraSc' alg 6artctfd)c bei A>nifd) 1616
gebud)t (6 ar t et fd)cnm ad) er bei (}ifd)art
215)3 ©roßm.); mit ital. scartezzare 'främpcln'
— cardeggiare 'burd)l)cd)cln' (ogl. frj. cardasse
'Trampel für ^-locffcibc' ) ju Äarbe gebörig.
forcfftcrcn otm. aud) in lUa. (3. ^. in lirol
unb iöaicrn) uolf»üblid) ; im Einfang be§ 17.
3alirl)». cntlcbnt (^eleg: Sd)ncuber 1644 @e=
bid)te S. 281) unb feit Siebe 1686 gebud)t: au§
frj. caresser (= ital. carezzare oon caro 'lieb').
tÄorfiol 9)t. '^lumcnfol)!' eilte au» gleidjbeb.
ital. cavoli fiori (ogl. engl, coliflower) ftammenbc
oberbcutfd)e ^Benennung (fdiracij. kardifiöl kari-
fiöl), bie aud) iuio Cftmb. corbrang. .'öenifc^ 1616
bietet e§ fd)on lal» ßarifior). Xcx J81umen =
fol)l fam am Gnbe bes 16. ^al)xi)v. aus> ber
Äarfreitog
— 196 —
Ädfe
Seoantc nad) Italien unb doii ha 311 un§;
Sd)aicncffelb 16<kI Stirp. Siles. Catal. 244 hat
fdiou aU? bcutjd)c Oianicn „^ölumcntöl Salatföl
^ä^lintöl (inulifior". 3>olfeüblidie 3i)nomima
ftnb in Cüvcidi .Hauli, im iJoiitlanö .Hävfolil.
.Slarfrcitnfl ^M. mhb. karviitac. meift kar-tac
W. (iiudi .Haiiüod)c ijilt fd)on im SDil)b.):
1 . Icil bcr oufammenfc^uiui al)b. kara chara 5-
'iBcliUaiic, Ivaucv' charasang 'Äla^clieb').
Xicjcc- altiicrm. ffioil für 'Älaiic' bc,^cidinct,
luefcntlidi uon anbcni 3iinomimiv' ^llltcvfd)ic^cn,
bic ftillc, inncvc Iraner, nidn Day laute il^elitlaiien;
CS emiin-id)t bem iiot. kara ,"v. '3onie' = ani]l).
cearu cniil. care '5oriie, '■öcjorvini'?, Mummer'.
©in sniichörivIcÄ 3?cr6 mit ber '-öebentnnii 'feufgcn'
beroalirt ha-j %[)t>. in quüran (c\ot. *qairan).
SKcitcrc Jöejiclnmvicn bcr iienn. SBg. kar qer
fel)len. 3. aud) für vi.
.Slarfuntcl 'l^i. 'roter C^ranat' mhb. kaibunkel
9Ji. mit bev luohl auf '.Jlnöeutuuii an mhD. vunke
nlib. Auntc bcrulicnben 'Jcebeuform karfunkel;
b iftöa^ rein lantlidi entiuideltc; benn jn (^rnnbe
licc<t lat. carbunculus 'fleinc ilol}lc* (uiil. eni^l.
carbuncle : nfxj. escarboucleV
tarfl ?(bi. ml)b. karc igi 'flu^, liftia, fd)lan,
jübc jum (.^)eben' axi^ al)b. kara«; (.sSclianb niöd-
karagj 'trauriii': "Jlblcituuii ^n bem unter .ftar =
frcitovt befi'rodiencn iierm. kara 'Sonic'; tavc\
aljo eivitl. 'befoviit' (baueben euiil. chary 'trauriii'
and aui^l). cearig 'beforiit'). Xic )Botalfi)ut'oiic
in m()b. karc (für karec) i]Ciien al)b. karag ifl
nad) r vicfet3lidi.
fiarncunl ^l^L um IKK) im 9?()b. anftrctenb;
in 3tieler-3 ;',eituna->lnft lOOf) nod) fehlenb, aber
feit 3iievauDcr 1727 uerjeidiuct i^öelec]: 17H0
■•^^oct. 3taürited)er 3. ürJi: au» ita(. carnevale.
t Slarittcfcl ^JJ. mb. Tialettform für
ilanind)en.
.Slarottc ,3-. al» (Saiotc bei .s>enifdi KiKJ
flcbud)t; im 17./18. oflbrl). bei 03artenid)riftfte((ern
üblidi (3. *-ö. .'ö. .'öeffcu'? teutfd). CiJäitner 1740
S. 404 „t)o(länC)ifd)e CSarotten") ai^:^ nbl. karot
(karuot krout) = frj. carutte (ital. carota =
lat. carotaj.
.^larvfrn ^JJi. mbb. karpfe a[)t>. karpo charpfo
5Jl.; Da.ju ubl. karper. anorb. karfc. Qä, (äfu
fid) nid)t cntjd)cibcn, ob Harpfcn ein ed}tvievm.
3Boi1 ift ; an«^ bem (^erm. ftammt luahrjdKinlid)
fpdtlat. (bei bem l^oten liaffiobor »J. ^alirb- aU?
2)onaufi)d)» carpa (=fr3. carpc. ital.carpiune;;
tJfll. rnff. karpü kornpü. fevb. krap, lit. kärpa
(Dvif- üud) .Uaraufdiet.
Äorrc iy. — Marren W. ml)ö. karre iDlj'y.
abb. karra charra J^. — karro charro ÜJI.
'ftarvcn*: mlot. carrus 5)1. — carra J. unb
beren roman. Dicfleyc (frj. char 'SBacjen', iuül)er
enal. car 'Äarren') liefen bcn c\crm. Söorten (aud)
bem anorb. kerra) ju C^runbc. £'at. carrus 'üier=
väDcriiier IvauÄiiortiuaiicii' feinerfeitv' ift lelt. llr-
finntutiv' (tiacl. ir. carr. brct. karr); ui^l. .Slard).
!)ibb. Ätariole — itarriole ^v. — Mariol Üf.
'Icidjte^ Söäfleldien' blof; nl)b., au-o frj. car-
riole. — i^ärrncr 9Ji. 'Jubrinann'.
Sarft d)}. mbb. abb. afädif. karst 9)1. (auf
anbern 3prad)iiebiotcn nid)t uodiauben). 6ti)mo=
lOiiic 3iX)eifel[)aft ; ob <(U ml)b. kerren = ani^lf.
cyrran 'uicnben' üu-$ c;ot. iicrm.*karzjan? 2)ann
märe kars-t mit bentaler 5(bleitnnij eigtl. 'Äebrc,
2öenbe' (üc^I. tebren i).
ftartätftftc A. feit Stielcr 1G91 ocbud)t: au§
ital. cartüccio ''43apicrtüte, -^atronc' = frj. car-
touche '^^atrone, Martätfd}e'.
t^artauitc, Martanc J\-. '{(eine birfe ilanone'
(bei .'öcnifd) IfJKj cartunat auv ital. quartana,
neulat. quartana: bicfc ^e^eidinuuci, fomie bereu
ältere nl)b. Ubeiie^nuii Ä^icrtcl'obüdife meint
eine Üanonc, „meldic 2.") 'i^funb fdiof; im ä?er=
flieid) jn bem viröfuen KMJ ^4>fiinb fd)icf5cnben
53elai]erunvv:-rtefd)üB".
Üartc A: fpätmhb. karte J-. : nad) fr^. carte.
Slnrtöaitfc, ilartaufc,'v. fpätm()b. kartuse
("v. : auy Cartüsia = (Ihartreuse (bei ©renoble,
u'o 1<»S4 bcr ilartbäujerovben iicftiftct luurbc).
ilartbäufcr 93?. mbb. kartüsor karthiuser.
.ftartoffcl ?•. burd) Tiffimilierunii an§ bem
Smifd)en IGfiO— 17G(i bciiciinenben lartuffcl
entftanben; um bie DJlittc be§ IN. ;'saf)rb§. luerben
bic .Uartoffcln in Xeutfd)lünb beimifd); fic famcn,
lua-o ber ital. 9iame {v(\{. ital. tarlufo tartufolo;
\. I ruf feil beiueift, au-i ^sU\\kn ju nn^i; ein
anbcrer ^Jiame, (5:rbapfcl (mbb. iul-apfel =
'Xrüffel' ':"), fd)eint auf iverpflanjnna au^ bcn
^cicbcrlanbcn unb Jvranfrcid) ju beuten: nbl.
aard-appel, fvj. pomme de terre. 2)a§ bial.
©rnmbirc bcrnbt auf n()nlid)cr 3lnfd)auunit,
C'i ift C^rnnbbirne (aud) Grbbirne). 2)ic
^•orm Inf fein ift eine an» ber iöetonunci fic^
criiebenbe .Hür.uinvi uou Martoffel (inil. .Hürbi'^
awsi ciicurljita). Tic fcltenere ^Tialettform ''^ia-
taten (oftfränf.i, bie 3n cnfll. potatoe ftimmt,
beruht auf ital.=fpan. patata (eigtl. bic füfjc Kar-
toffel 1 unb Ictjte Cuellc biciiür ift ein amcnfa=
nifd)eÄ 2Bort. i^on 5(merita an?-' famcn im 17.
^'sabrb. bic Hartoffcln nad) Spanien unb ,\talien,
unb üon ba rourben fic nad) bem i)iorben uer-
pflanjt.
.ftäfc Ü)J. mbb. ka:se abb. käsi chäsi 9)^. :
fpätcftcu'o im ";. ^^^abd). au» lat. cäscus (luober
aud) altir. caise) al§ käsjus ju bcn ©crmanen
iiebruniicn; ogl. nbl. kaas, anglf. cyse cese engl.
^afematte
— 197 —
.fiater
cheese. ^iit !Dioman. cntfiividit ital. cacio, Hian.
queso; bod) trat lat. cäseus biüL friU) ()iTiter
ouUiävlat. *forniaticus 'Jyonufäfc' jurücf {vc\l.
frj. froniage. ital. formaggio; baju ocrcinjelt
ai^b. formizzi 'Aoniifäic'). 3)ay 'älnovb. (lat ein
eigenartiiicC' SBovt füv'.stäic': ostr = ipt. *justa-
(ogl. finn. juusto 'Häfc'); t>a^ t)crmutctc c\ot.
*justs i]cl)övt cti)ino(oiiiidi ju (at. jus 'Jövülie',
afloD. jucha 'Supvc', altinb. yüsän 'Suppe' (otil.
3aud)e); bic ©3. bnsu ift yu 'mifd)cn' in lit.
jäuju jäuti '{Zeig,) anriü)rcn'. 2)urd) biefeßom=
binicnuiii luivb iual)rKlicinlidi, bat'; icnc§ *justa-
ba§ altticnn. 3Bort füv iläfc ift unb i>an bie
©crnianen nidit bic Mäfcbcrcitunii, fonbcrn eine
ocrbcMcrtc 3(rt bcvfclbcn uom Sübcn lernten,
al§ fic baÄ 2Öort Häfc oon bort übevnal)men.
dlad) ':|3liniu§ Hist. Nat. XI, 41 frcilid) fannten
bic ^Barbaren übevbaupt bic Ääfebcreitunii nid)t,
aber Gäfar Bell. Gall. IV, 22 bezeugt fic bei
ben ©ennancn. Xod) x)c\[. audi ^öuttcr.
Slnfcmattc a. um IGoii mit ber ^3icbcnform
casamatta a\-> militär. 2Bort auftaudicnb (3. ©.
1593 bei 3d}menbi, 1G17 ff. bei v. ®aül)aufeiT,
1635 bei Juittenbad}): au§ ital. casamatta =
frj. casemate. 3>ijl. 33aift,iKom. Jvoiid)gn. 7,414.
fiofcrne ^•. in hm Arembiüörterbüd)en: feit
Sticlerö ocitunc(Sluft 1695 i^icbudit, tjolfyüblid)
uielfadi Äafermc (fo aud) im 18. 3ii')i"l)- lirte=
rarifdii: am ital. caserma.
.ftoffc ^v. bei .söenifd) 1616 al§ Gaffa c\e-
budit unb fo burd) Mi 17. 3flfnl)- a'^ i^anbel§=
lüort a(Ic(cmcin üblid): mit ber ital. 53ud)fü()rung
(f. 'iJUjio, 53anf) um 1600 au§ ital. cassa
übernommen (ücreinjelt cassa in ber o^ntmer.
©bvonif 1564, im 16. 3fll)i-ll- bafür meift nur
„©elbfifte ober Sdiagfammer").
tafficrcit ßtif • 'aufbeben' fd)on bäufig im 16.
3al)rl). (3. iß. in 9)iatt)efiu§ 1562 Sarepta 119»
bejeugt), feit öenifd) 1616, öcupolb 1620 unb
bem ©prad)= ufro. Berberber 1644 gebud)t: au§
ital. cassare = fr3. casser.
.ftaftagncttcn Jv- feit SpanutiuS 1720 unb
j^-infd) 1741 Dcrseidmet, feit etma 1600 bei un§
befannt (Spanifdic 'l^raftideu 1618 S. 19 „auf
bic fpanif d)e 2Irt mit Gaftaneten an ben \">änben" j :
au§ fpan. castanetas.
Sttftanic A-; bafür im Cbcrbcutfdi. khesta
= alib. chestinna ml)b. kesten J. Sic f)CUtigc
:^autfonu (feit bem 15. Csab^f). bejeugt) ift rom
iüeftlid)cit !)iiebcr= unb SRittclbeutfdilanb au§=
gegangen im näbercn 3tnfd)luf5 an lat. casta-
nea, t)üi aiid) bem üi]t>. chestinna 3U (Srunbe
liegt. Pappa Murmelii C I bat Gaftanic,
SutberÄ 53ibcl bat 1. 9)lof. 30, .37 ßoftanccn,
2Ilberu§ Diction. 1540 iFf II Hh Illlb) „Äaftcn,
Slaftaneen", Xafppobiu§ 1540 haften. Ginc
fd)iuüb.=baier. 5)cebeuform kestnitz — im oberen
Jöaben chestatso — cDOIaaler 1561 bat im ^lur.
„itaftancn, Äcftni^") ift im 16. v^sabrb. mebrfad)
bc3cugt (bic mb. Bearbeitung be* Nomencl.
Hadr. .Junii oon "Jl. 3iber 1571 bat ilaftanien;
bic baier. non 3dicncf 1599, ebenfo .\>eupolby
Diction. 1620 i)at Hcftnig, bai aud) 1478
Vocab. Rerum Slug'öburg 117 begegnet). 2)cr
ganjen Sippe liegt lat.=roman. castanea (= frg.
chätaigne, üal. castagna) 3U ©ximbc, bai aud)
in anglf. cistenbeam engl, chestnut fterft. 2at.
castanea = gr. Kaaravea, meift al§ Stblcitung
au§ Kd0Tava (!)came einer Stabt am 'l.^ontu»)
gcfatJt, rairb auf armen, kaskeni 'Haftanien=
bäum' — kask 'ilaftanie' 3urücfgefübit.
ftaftc 5. am 3d)luf5 bti 18. 3at)il)»- i"
3;cutfd)lanb eingebürgert (3. 58. SBiclanb 1772
ber golbnc Spiegel II, 15) au» gleid)bcb. h'l-
caste = portug. casta 'jRaffe, Sfbfunft'.
faftcien otn>. mbb. kastigen (g für j)
kestigen al)b. kestigön 'faftcien, ftrafen' ; öic
Bcbanblung ber 53ctonung unb bic 'iJofalform
entfpridit ber non Äaftanie neben bial. Sleftc
(f. ilaftanic). 8at. castlgare (barauy frj.
chätier, lüciter engl, chastise) tüurbc mit bem
ßbriftentum (ügl. itrcu3, '^3 rieft er) au§ ber lat.
ßird)enfprad)c übernommen ; abb. chestigön bat
irie oiclc in ber abb. 'i]Jerioöc cntlebnten Sorte
(f. preöigen) bereit^ beutfd)e ^öetonung.
Äaftcn d)l. mt)D. käste abb. kasto 501; Da§
jebcnfally ed)t germ. 2Bort fcblt ben übingcn alt--
gcrm. 2)ialcftcn. @ot. *kasta 'üöcbälter' fann
3U kasa- '©eföfi' gcl)ören, fo bau ber Sentat
ablcücnb märe; bod) bebeutet kas fpcsicÜ 'ba^
irbenc ©efäf;, lopf (ügl. got. kasja 'löpfcr');
ba3u abb. char 'lopf unb nbb. Biencnforb
au» mbb. binen-kar.
Äatcri 5DJ. mbb. käter kätere aiji). kätaro
ajl. : bai r oon Älater fd)cint ein Sieft eine»
9Jia§fuIinfuffire§ 3U fein roie in DJ^arber neben
9}tarb, lauber neben laubc, ©anfcr neben
@an§. 2a§ lautlid)e 3>erbältni§ t)on Äatcr
3U bem ©runbiuoitilaBe ift bunfel; bai in nöD.
501a. gcltcnbe kats 'Mater' meift auf s im 3uffir,
alfo abb. kätaro au§ *kädaso. morau» aud)
nbb. käts; rgl. nod) nbb. nbl. kater unb engl,
catervvaul. ©cgenüber abb. kazza ani lat.
catta mit tt mad)t ber ungeminirtc dental biefcr
SEorte bie größte Sc^ivicrigfcü C-Bcitr. 14, .585).—
3n ben Tla. 3cigcn fid) 3ablreid)c Spnonpma:
rceftfäl. boltsa holte. oberfd)roäb. baule, pommer.
mönts. beff. heints, faucrl. mytr. Äater gilt im
Cbciiäd)f. i8raunf(f)roeig. ^$ommcr. (in Il)üiHngen
kötsrt kötsrix^
Äater
198 —
fnufen
Satcr 2 ÜJ?. V^Qgcniammcv' crft feit etroa 1850
bcicflt: für ältcrcS itagcniammcr.
Slottun d)l ml)b. (14. 3a()d).) kottim m.;
au§ nbl. kattoen, frj. coton (engl, cotton).
CueUc avab. kodön.
fattbalßcn otm. fcfion im IG. '^scii)vi)- allgcmctn
üblidi; bancbcii im IG. Mi)^^^)- 'S- '-8- 9JJatlicfiiii?
15G2 Sarcpta 12itt'i „mit cinanbcv im .Hatjbalii
liegen": rool)! eigtl. Silb aibj einer licvfabcl,
raorin ,'öunbc fidi um ein gefunbenc» ilagenfell
jQufen („bic .Ounbe, luenn fic ein Ha^enfell ge=
funbcn l)aben, raäljen üd) über bemfelben" 1582
in .'öenifdiy ÜberfcBung non ifi>i;(albuv'' D'MI 0c=
bcimnuf; S. 12!H. ^m i'l?eftfäl. begegnet gleid)=
bct. tattbaltern (oftfrief. fattl)alfen).
Äo^c ("y. ml)b. katze alib. kazza iy. : ein
gemcincurop. SBort burd) 5J^ittelalter unb lltcuscit,
QU§ fpätlat. catta; ügl. anorb. koür ÜJ^. ani'
lat. cattus; aber fpätanglf. catt engl, cat ift
frj. öebnrooil (nfr;i. cat frj. chatj be» 11. oflbi"I)§.
Tiefe fe^eu got. *katta — *kattus vorauv.
Soätlat. (juerft um .5<J<t bejengti cattus mit
ber ^Jiebenform catta behanbelt 3ittl, "Jlrdi. f.
lat. ficy. 5, 133; baju bie roman. 9{eflerc (ital.
gatto, frj. Chat), foioic ir. goel. cat 9)1., ferner
gcmcinflao. kotü 'Äater*, lit. kate 'Äa^c' —
kätinas '.Hdter' (baju ferb. kotiti \"sungcn)erfcn'
— kot ':önit, SLUirf) laffen bic 9J}öglid)feit
offen, ban bie germ. 33e,^eidinung imd) ber
^eriobc ber gemcingerm. l'autücvfdiiebung —
fpntefteuy ein ^'salirOunbert nor ober nadi ber
3?ölfcrn)anberung — ron einem ^Jtad)baruolte
emlcbnt mürbe. Xq§ bb. ÜBort bat fiel) cor ber
2. i'autoerfdiicbnng eingebürgert: bb. tz quo
tt; feltfam nbnieid)enb .Haler mit ungcminirtem
Tental.
.Slnticnjammcr 9)^. (neucrbing» burd) Äatcr
perbrangt) in ber 1. .N>älfte bec^ 10. ,^\Qbrb'o. in
flubcnt. iBöiicrbüd)ern gebudn, aber ber flubent.
Sittcratur beö IS. ,)abrbt^. nod) fremb; bei .vSeinc
21'crfc 1 132 aud) ftubentifd) (Uli „.H.s^mmcr"
gebrurft). Brentano 18ir> ©rünbung '}?ragö S.
4.39 madit über ba-i' ©ort bie 'Jlnmerfung „ein
■UJame, ntit meldiem bie uollen '.yrübcr bic ''}lad)-
ifcben ber Irunfcnbeit be,^cid)nen". xUlteftcr 53c^
leg für ba^ ,;unäd)ft ueriunue 2tubentcniuort (mit=
geteilt Don''4}rof. örid) 3dmiibt) ®id)mann 17G8
2lntitritifuä ©. GU2: „cä giebt eine .Hrantbeit
bc§ ficibc§, bic jurocilcn unglüdlidie llieufdicn
mit bcn .Ha|5en gemein baben unb bic benmcgen
ber .Hatjeniammcr genannt mivb." ili^citcrcr '-i^eleg
bei öoctbe (gan,^ üerein,Klt> im ©cftöftl. Tiüan
1814 = Sßerte G, 213. '^(Icmann. im K). "sal)rl).
bafür Xrefdicr (flJaaler l."»Gl Iröfd)er).
tnubcnuclfd) 5(bi. icit Stieler IGOl Dcrjeid)=
net, im 17. ^^brl). uon unöcrftänblidicr £prad)c
tielfadi gebraud)t, mü bem ©nbe bcc. IG. Cuib^b^-
(bei ^-ifdiart) bezeugt: c§ fdicint im IG. ^al)xl).
uom beutfd)en ©übmeftcn anit rotmelfd)
'i^cttlermelfd)') ausgegangen 3U fein (im ))lt)t).
ber Stuart iöranbenburg bafür uckerwendscli,
aud) kauderwendsch in gleid)er iöebeutung).
äBclfdi a\-i oberbeutfdie söcseidmung für 'italie=
nifd}' (,uon ber Sprad^e, fd)niei3. audi allgemein
'fremb, unpcrftcinblidi') liegt ju ©runbc. mfdiart
bietet in äbnlidiem Sinne Äinberipclfdi unb
Dlbfdicrofd) Ä r au tipclfd) (fo nod) in lirol
für 'umicrftänblid)' bei ben ©röbncrn unb ©nnc--
bergern bie beutfd)e 53e5cid)nung für ba§ 2a=
binfdie; fie nennen ba^S :^"stalienifdie f lugiuelf d)).
2^a-o 1. JBortelemcnt in faubcrmelfd) ift mobl
fdnuäb. (Ulm) ftaub crcr 'iffierg--, 3"lad}&l)änb=
ler' (im tirolifd)cn Untcrinntl)al '.s>aufircr').
Jyifd)art fd)eint Äaubcrmclfd)c al§ 'roelfd)c
i^aufirer' ju gebraudicn. 2^ann nnirc ßauber=
mclfd) eigtl. basi ^Valicnifd) ber im beutfd}en
Sübmeftcn bcrum.^icbcnbcn ital. .\Saufirer (in
^aiern auf bem Öanb ift Jßalfd) 'italicnifd)cr
ilrämer'). 2)cr iöcncnnung fauberipclfd) alfo
bürfte eigtl. ml)b. *küderwalch '4-)auficr=3ta=
liener' ju ©runbc liegen (im ^al)xt 1379 ift
Berchtold Khaudervvalch al§ -]3ci1onennamc
bezeugt). 9iad) bem T'Mb.
t ftauc 3-. ml)b. kouwe (küwe) J^. 'berg=
männifdie .s>ütte über bem Sd)ad)t, ©d)ad)t=
bäu'e'd)en' (alib. *kouwa, got. *kaujö- feblen):
febr alteS £ebnmort au^' lat. cavea (5[JJitteIform
cauja) '.C^öblc'. S. and) Ääfig.
foucu otrn. mbb. kCiwen kiuwen abb. kiu-
wan ft. ^tm. ; nbb. au mbb. ü in bicfcm SBortc
ift eigtl. blof; mittclbeutfd) gegenüber bem äu in
mieberfäuen. Ci:'o entfpredicn anglf. c^owan
engl, to chew, nbl. kaauwen 'faueu'. I^em
Öot. fel)lt ba§ otiu-, bay auf einer germ. 2Bj.
kivv kfi, Dorgerm. giw bcrul)t; ogl. afloo. zTva
zu ja zTvati 'tauen'. 2n§ ibg. Sj. gilt gju
giw 'faucn'.
faiicrn otm. ; ba§ 5Berbältniy ,^u mbb. hüren
(nbl. hurkcn) ',:^ufammengcbüdt fttjcn' iftbuntcl;
im (?ngl. unb in bcn ftanbinapifd)cn Gprad)en
crfd)cint aud) k im 'Jlnlaut: mittclengl. couren
engl, to cower, bän. küre, fdiiueb. kfira in ber
nbb. iöebcutung; anorb. küra 'untbätig fein*.
Sßgl. faujcn.
taitfctt ;]tip. mbb. koufcn abb. koufön
<lK)uffön; 53cbeutung im ^Ibb. 9J^bb. allgemeiner:
'.s>anbel treiben, banbeln' fpcj(iell audi 'faufen,
perfaufen' ober 'einlaufd)cn' ; pgl. got. kaupün
'.Öanbcl treiben', anglf. cypan (got. *kaupjan)
'faufen, pcrtaufen'. Ta§ 2Bort bat eine in=
^aulbarjrf)
199 —
M
tcrcffantc 'öcbcutuiuvjfüKc ; bic '-Bcbcutunc] 'Iaufd)=
I)anbcl treiben' liccU 3u Wruiiöc, unb jroar luirb
e§ Don bciben ''4-^arteicii i^ebraudit, ba()cr bei
ÜtuSbilbung bcö .s>anöel» mit @elb fotüobl
'taufen' aly 'ücvfaufen'; vc\\. nod) anglf. ceap
'Öanbcl, ©efdiäft, 3>ieb' (Ssicb lunr (Am ba^i
|)aupt3a()(univöniittel beim lauid)l)anbel ; vc\{.
®clb, S^icli). 5(m nädiftcn lici^t lat. caupo
'iträmcr, Sd)enfuni1' {Vi\l. aiädj). mangön 'ban=
beln' 3u lat. mango ',v>änbler'), morau» ai)h.
koufo 'Kaufmann' unb mit oerbcntIid)enbcm
©lement kouf-man = aMC\l). ceapmon (encjl.
chapman '.ftaufmann' i. Ta& flcrm. ;-)tn^- brang
aU kupiti 'faurcn' (ba^i^n kupü '.sSanbcI — kupTc!
'Kaufmann', lit. küpczus 'itaufmann') in§ Ur-
f(at). unb Ainn. (kaupata 'feil bieten'). lUnicjcnä
fcblt bic Sippe im iKoman. (vqI. ßaifer). —
®a§ ©ubftantio nl)b. ilauf mbb. a()b. kouf 2R.
*^anbcl, öefd)äft' = anglf. ceap '/panbel' (im
6iigl. cr()ielt fid) üon ber Sippe cheap 'raoI)I=
feir — chapman \s>aufiercr') ift erft an^ bem
3tTO. abgeleitet.
ßaul=barf(ö, 5iaul = fopf, 5laul = tniappc:
in biefen 3»ffl»'"icnfet5ungeu bebeutet Ä'aul eine
'Äugcl pon genngem Umfange'; ml)b. küle
Diebenform üon kugele (ngl. ftcil au§ ftetgel);
öltenilib. ,^'aule; ugl. Äeule.
tanm 2(bü. mbb. küme al§ 5(bi. (?) 'bünn,
fd)tüad), gebredilid)' — al§ 3(bt). (al)b. kümo)
'mit 3Jlüf)e, fd)n3evlid), faum, nid)t'; ba3u af)b.
kümig 2tbi. 'fraftloÄ, mülifam'. 'Sd)mäd)Iidi'
ift bie ©runbbebeutung be§ ^Ibj. unb %bv., mk
nieber()cff. rceftfäl. kyme mnbb. küme, fd;raei3.
chum, mittclengl. kime 'fd}roäd}Iid)' 3eigt (ogl.
lat. aegre 'faum' 3u aeger 'fran!'). ®a§ ent=
fpredjenbc anglf. cyme bebeutet '3art, fein,
fdiön', rco3u anglf. cymlic = engl, comely
'anmutig' (ogl. flein). 3^ür gcnn. kflmi-
'fd)roäd)lid)' finbct ftd) au§roärt§ feine fidjerc
58e3iel)ung; man benft rocgen al)b. chümön
kümen 'trauern' = afäd)f. kümjan 'beflagen'
an gr. fod^u 'flage' (ibg. 2B3. gü gSw) unb er=
innert für bic 58ebeutung§entroicflung an wenig
neben meinen.
t ßautc 5. 'Sebmgrube' ein mb. SBort, feit
bem 15. "^aijxi}. be3eugt.
Kautel A-. Öebnmort bc§ 16. ^at)rl)§. (58c=
leg: Spccfle 1599 Architect. ©. 99^) au§ lat.
cautela, feit ^^enifd) 1616 unb §cupoIb 1620
gebudit, mo aud) Kaution au§ lat. cautio.
Sauä Tl. ml)b. kütze kütz OJi. (fc^r feiten
belegt); im 2ü)b. foroie in ben älteren germ.
2)ialeften felilt baz-' SBort, rae»l)alb c§ fdjroer ift,
feine got. öautform 3U bcftimmen. ^an fönntc
fic^ got. *kutts ober '^'küdna bcnfen; ba^ crftc
erinnert einigcrmafsen an gr. ßöZa 'Gule' (für
gCidjaV ßroic in ßaivuu 'tommen'). Sasufommt,
bafi auf tz im 9Jlib. Stofenamcn für 33ögel gc=
bilbet rcerbcn: Spa§, Sticgli^, MÜebi^;
baber fönnte ilau^s 3U trennen fein, unb gr.
ßüat; '(Sulc' läge 3unädift.
r faujcu S^m. 'lauern' nur nl)b.; e§ gc=
1)0x1 mit lauern 3ur fclben ^©3. kü; jcn ift
^ilblcitung auS at)b. zen azen (^?en, a.z,7,en),
got. atjan; ^kiiwatjan märe bie got. 33erbalform.
^aöattcric ?y. Seljnrooit com (5nbc be§ IG.
3a[)rl}§. (in 3citii"flcn feit 1569 nad)meiybar',
al§ mobifd)e§ Ai'cmbmort im Tcutfd)en 9JIid)cl
1617 (aUi (Eaüallerep) Dcrfpottet; ältere 9Jeben=
formen cavalleria unb cavallierl, aud) gaval-
laria: au§ ital. cavalleria = fr3. cavallerie.
3m 16. ;)al)rl). (3. «. @oliu§ 1582 Onomast.
184) gilt „ber rcifigc 3cug", aud) Oicuterei.
Saüaüicr 031. im BOiäbr. i?rieg (3. 33. 9)lofd)e=
rofdi 1642 •^Jliilanber l, 16, 73) eingebürgert,
in Seitungcn fdion 1612 nad)tr)ei6bar : an^ ix].
cavalier, ital. cavaliere.
Palliar 9}]. ein im mobernen (guropa meit
nerbreitctcv SBort: fr3. engl, caviar, fr3. fpan.
cavial. ital. caviale caviaro, türl. khävyär.
2)a§ SBort ift belegt 3uerft 1458 bei bem Italiener
^latina. 3^cutfd)e 33elegc: (^oefingl 1782 (Se--
bidite II. 21; III, 122. 157; and) fdion öulfiu§
1628 Sd)ifffal)i1en XIV, 17 unb 1690 ber t)er=
ftümpelte Tlin- ufiu. 33raud) ber OJIcbicin S. .377
caviaro '5ifd)rogcn'. 3(n ber untern Ober ift
Äe^tn für 'roter 5taoiar' gebräud)lid).
t Scbfc 0'- nrf)b. kebse kebese aljb. kebisa
chebis = anglf. cefes cyfes unb nbl. kevis
(tt)03u keefkind). 3)a§ SBort (germ. kabisjö)
ift etpmologifdi leiber gan3 bunfel. ^ultur=
gefdiiditlid) roiditig ift bie ^Bcobaditung ber ^c=
beutung: ba§ anglf. 2Bort bebeutet 'Äonfubine'
unb 'SÖlagb' unb lueitcr ein 3ugel)örige§ 9DI.
kefser beä 5lnorb. bebeutet 'Sflaoe': offenbar
mürben n)ciblid)e ilrieg&gcfangene 3U Sflaüinnen
(ugl. anglf. wealh '^clte, Sflape' — w-ylen 'Sfla=
ütn, 9}Jagb' unter raetfd)) unb i^onfubinen ge=
mad)t. Ter iöegriff 'Stonfubinc' ift (trog Iaci=
tuö' ibealiftifd) gefärbter 2)aritcllung be§ altgerm.
Jamilienlebenöj bem gexnn. 2(ltei-tum nid)t fremb;
aber raid)tig ift — unb ba§ beftättgt ben @c=
l)alt feiner 2;arftetlung — bar, Sebfcn au§ ben
Ärieg§gefangenen refp. ben Sflacen au§geroä()lt
mürben; bic Sflaoen galten im Slltcrtum al§
Sad}en; t)gl. lat. mancipium, gr. dvbpdTrobov;
anorb. man 'Sflaüc' ift 9lcutr. unb bebeutet
aud) 'Sflaotn, ilonfubine'.
fccf 'iibi. ml)b. kec 92ebcnform 3U quec (rieft,
kecker queckerj a^b. chec cheh (ficft. checcher
Siegel
— 200 —
Reifer
chehher) — quec (queccher) 'Icbenbiii'. Tqc-'
Sautgcjeti, roonacf) queck gu kück wirb, bat
cic\tl. in bcr Sdnr>cij in a()b. ^c\t c\em\xtt; nodi
jc^t il'l fd)iücij. fcd) 'fcft, ftavf, brall'; bod) ift
fect aud) in Saiern oolf^üblid) inbb. bafür
b VC Uli. ßntfin-cdicnb aniilf. cwicu (cucu) engl,
(luick 'Icbcnbig, Icbliaft, fdincü'. 'i'cbcnbig' iit
bic ©ninbbcbcutnng bcc- 'Jlbicftin-j, unb nnfcv
nbb. Icbliaft illunricrt beficn ^cbcuiunc\'öcnt=
nndlnng. ,n'u' mcitcrc ä^cviilcidumg I)at man
uon bcm cntiinxdicnbcn c\ot. %'i>\. qiwa- 'lcbcn=
big' auöjugcl)cn (ba^ jrocite c k bc§ ()b. unb
engl. Sortcc-' in 3»iat5 cor bcm got. w ober
entimid)! bcm g in lat. vigerei. @ot. qiwa-.
aib}^ gwiwo- j;i\vo- cntftanbcn, bccft fid) genau
mit lat. vivus für *gvivos. ffr. jiväs 'Icbcnbig' ;
t)a}tn lat. vivert' viclus); ffr. jivAliis jivathas
'Sebcn'; auücrbcm im ®r. mit ß im 3(nlaut
(ogl. ßaivuu = fommeni ßio? ßioToq ßiöiu.
baju afloo. zivü. Iit. gyvas, altir. beo 'lebcn=
big*. 2111c biejc ivormcn meifen auf eine uribg.
W}^. gtw 'leben'. ^Ibgclautct erfd)cint biefe
Sßurjcl im Wenn, nur in anorb. kveykva kvoikja
(got. *qai\vjan) %"veucr an.uinben' eigtl. 'lebenbig
madicn'. 5lu'ö bcm lUMib. ftcllt fidi ,uir gleidicn
SBur^cl (unb jiuar ju bcm ibg. 3(bieftiü gtwös
'Icbcnbig'i er o nieten unb Gucrffilber; 2(u§=
fall bc& u nad) q, bcr fccf üon quccf entfernt
bat, jcigcn .^liel, fommcn, Äot.
S^lCflcP Tl. 'conus' mbb. mnbb. kegel 3Jl.
'ftcgcl im .Hegelfricr aud) '3tocf, ftnüvper abb.
kegil ''4-^fabl, i^flort'. Taju mnbl. kegghe, nbl.
keg 'Äeir, nbb. fdimöb.^baicr. (im 9{ic§) kag
'Strunf, .Uoblflengcr. 'Jlbb. kegil '^^^^flocf' (got.
*kagils) fönnte mit gr. T^.uqpo-^ (9 für gh)
'^flocf, böl,^crner 9^agel, Äeil' — mit ^J?afa=
licrung bcr Jßur.^clfilbc — uerivanbt fein. £b
Iit. zaginys ''^^'abl, 'i^foften' (/.ägaras 'bürrer
3lft') ju .Hegel ober uiclmcbrsuilufc '£d}littcn=
fufe* gebort, läfit fidi nid)t cntfd)cibcn. Jr,^
(|uillf iit bcutfdi. i'cbniDort.
ftcflc|2 Tl. (erbaltcn im l^Üib. nur nod) in
bcr 5Pcrbinbung .Slinb unb Megcl) mbb. kpgel
kekcl 'uncbclidiesi .Hinb'. S^untlen llrfiniingsi.
tcflclu ;')tiü. '.Hegel fdiicbcn'; Sunoniima
b 0 f; c I n , bei Tuej NomonrI. 10.")2 f di m a r c g 1 e n ,
'iia-:^ alv- baicr. audi fonit bezeugt iit; bei Stcin-
bad) 17;'>l imfeln, fubtliüring. bofelu.
Äcl)lc A. mbb. kr-i abb. köla = nbl. kcel.
anglf. reolu (engl, auc-gcflorbcn) unb reolor.
Wot. roärc *kilö (@cn. *kilöns) anjufct^cn. Xa
gcrm. k au§ üorgerm. g cntftebt, bürfen ffr.
gala '.\Sali<* unb lat. gula '.Heble' ucrglidien
ipcrbcn. S. iicrg.
teuren 1 S^m. 'roenben' mbb. abb. keren
abb. keran cherren 'febrcn, uicnbcn, eine 9{id)=
tung geben': ein laiUlidi unb eti)mologiidi fd)imc=
rig 3U bcurtcilcnbcv ÜBort. i^'^sm 2(nglf. gilt
cerran cyrran ^4-^rüt. cyrde) 'febrcn, menbcn'
= mbb. kerren au§ ttieftgcrm. karrjan für
*karzjan? (genn.SBj. kars rcobl nodi in Äarft?).
tci)Tcn^ ^tro. 'fegen' (fegen fdiciiU mebr
oberb., febrcn mb.=nbb. ju fein; Öutbcr'^ .Hcb =
rid) luirb in ^Ibarn '^Hnric^ i^ac-ler i^ibelgloffar
1522 mit „J-cgct, Staub, itutter" überfcljt) au§
gleid)bcb. mbb. kern keren kerjen abb. kerian
keren; got. *karjan (nid)t *kazjan) ift gu Der=
muten and) auf @runb üon i§l. kar 'it. '©d}mu§
(an neugeborenen Lämmern unb ilälbcru)'; ogl.
nodi abb. ubarcliara 'irepivpriua, Unreinigfeit'.
Xa^n aiv uroeriiianbt Iit. zerti 'fdiarrcn'.
.Sicbrrcim 9JJ. i^crbcutfdnuig uon trg. refrain,
uon ii3ürgcr, ,"s-ragincnte über '4-^oefie unb it'unfl
10 hcrrübrettb. dlad) .s>et}nev 3)2Bb. Sonft aud)
Ohinbreim.
t Slcib, .Haib Tl. 'gemeiner DJJcnfd)' eigtl.
'2la§'; blof; frübnbb. unb nur fd)iiiöb.=olcm.
(mbb. *keibe abb. *cheibo 'cadaver' finb un=
bezeugt).
t .Sieirfic 5. 'öcföngnic^' iand) '2Irbcit§I)au§')
ein baier.=öftr. 2;ialcftiuort (bei .'[■>. ©od)§ ge=
brandit); gn fcudien':'
fctfcn otiü. mit nbb. Sautform für ftrcng I)b.
feibeu mbb. kiben 'f dielten, janfen' mit bcm
gleidibcb. freguent. kibeln kiveln; mbb. kip @en.
kibes Tl. '.^dnfifdic'^ SBcfen, Irot?, SBiberfeljlid)^
feit'. 5J]nbb. kiven, nbl. kijven 'fdielten', norb.
kifa 'saufen' — kif '^^anf.
ftcil Tl. mbb. abb. kil Tl. 'Äcil, ^i^florf'
mit bcr auffälligen iJJebcnform kidel (nbb. bial.
fteibel); got. unirc *kei|)ls (?) für bcibc ml)b.
Aormcn uorauc\Uifet?en. 3(uffällig ift norb. keiler
(got. *kaileis) 9.1}. '.Heil'; ki kai ift JBurgclfilbc.
3(norb. kill 'Manal' (ugl. ben (^-igcniuimen .Hicl)
ift mobl bcr ii^cbciitung incgeu fern gu baltcn;
eber liefic fidi ivegcn ber abb. mbb. 33ebcutung
(kil '^^florf') an anglf. ca-g engl, key '©dilüffcl'
benfen.
feilen 3tm. 'fdilagen, prügeln' feit Stifdj
1741 gcbudit, crft bitrdi bac'« IS. :>utbrb. üblidi:
ein JBort bcr C^auncrfin-adie (bann audi ber
Stubcntcnfpradic), lueldic bilblidie iPerivcnbung
befanntcr Sinirtc liebt. — Damit ibcntifdi feilen
'rcerben' in bcr Stubcntcnfpradic crft bcvi 19.
oabrb^^.
ficilcr, Äculcr Tl. (bei ©ticicr 1091 in
beibcn formen): im 17. '^al)xi}. aufgefommen,
von mifdi 1741 (Äeilcr) al§ Csdgcriuort gc--
bud}t: mobl nid)t ju Äcule: entlebnt am Iit.
kuilys 'ßbcr* ?
^cint
201
fennen
Seim 5)h mbb. kimc n()b. kimo SOI.; bai^
m tft nblcitcnb: 2.i\v ki im *i}.^arti3. ciot. uski-
jans '(icnioviicfciiiU', wofür aber eine ältere
9?cbcnforin keins 'iicfeiint' burcb ba§ 3Serb us-
keinan (-nöda) ooran«gefeöt roirb. 3ur felben
Sog. kl gel)ört mit bentalcr Jlbleitung anc\\\. cif),
ajäd)f. ki9, abb. clikli (frurnikidi) mbb. kide
iibb. bia(. Äcibc 'Sin-ötjling'. 5(i'äd)i. nbb.
kinan 'fcimeii' bat n alö ^U-äfciteableitunci ber
SOBj. ki; ba^^ ibcntijdie anglf. cinan 'anfliunngen,
berften, jcrplal3cn, fcimen' unb ba§ jugebörigc
©ubftantiü auglf. cinu '$Kin, ©;iriincf eriueiieu,
baf5 bic ^cbeutung 'fcimen' uon ber lebenbigen
Stnjdiannnii beö Süiffpringen^i aufHiegangen ifl.
fein oflblpi'on. mbb. kein iiefürjt ane dechein
abb. dihhein, monebcn ai]i). dihh-ein nihh-ein
nohh-ein. meUlic fänulid} mit ein jufammen=
gefegt finb; bie ^ebentung von abb. mbb. dech
ift unflar.
^cl* 9)1. mbb. kelch abb. kelich chelih
(hh) ÜH. = afäd)f. kelik: au§i lat. cälicem
(calix) cntlebnt ju einer 3cit, mo nodi kälikP
gcfprodicn mnrbc (rgl. Äeller); bie nabclicgenbe
2lnnabine, Üeldi fei erft mit ber Ginfübrung
be§ 6bnftc»tiii"S> ans ber Äirdienfpradie bei un&
eingebürgert, mirb miberlegt bnrd) bie iöebanb=
lang be§ fidjcrlidi nid)t oor biefer octt entlebnten
lat. crücem = Ar eng, beffen z für lat. c nor
e auf fpötere 3cit biniueift o(§ 5le(di an?-> cä-
licem. -JJäber liegt bie SInnabmc, ban etwa mit
bcm 58orbxnngen ber füblidicn 2BcinfuItnr ber
5Rame importteil irurbe; ugl. Äeller, SBein,
33 cd) er. 5'i"3- calice fd)cint aber erft eine fird)=
Ud}c (Sntlcbnung be§ 10. 3a^)i"()S. ju fein unb
gleiches roirb aud) uon angif. calic unb norb.
kalkr, aud) t)on altir. calicli gelten. ;i8Iütcn =
feld), erft nbb., berubt auf @influf5 ron gr.
KdXuE 'S(ütenfeld)'.
SeUc jv- ii'l)'5- mnbb. kelle abb. kella 5"-
'©d)öpflöffc(, STiaurcrfeüe' aü6 germ. *kaljö J-.
ßbroobi cingefne ^erübrungcn jroifdien bb. ^cUc
unb anglf. cylle cille 5. '©djlaudi, (eberner
©acf, ®efäf;' ftattfinben (ogl. at)b. fmr-kella),
Hegt bem anglf. SBort bod) lat. cuUeus 'leberner
©acf' ju ©runbe, ober nod) tr)abx"fdieinlid)er ift,
t>a^ im 2tnglf. eine Sermifdiung eine« cd)t germ.
2Borte§ mit einem Sebnroortc eingetreten ift.
Setter ^. nil)b. keller a^b. kelläri Tl. =
afäd)f. kelleri '>ffl. ibatau?' entlebnt norb. kjallare
SEfi.), nbl. kelder au§ mnbl. kelre : Sebnmort,
ba§ mit ber dou bcn 9tömem erlernten Äunft
ftctnemc Käufer gu bauen (ugl. ©oller,
(5petd)er, aud) ^foftcn unb Pfeiler) mobl
Don ©üben unb SBeften au§ meiter nad) Dcorben
oorbrang; nur nad) (Snglanb fanb ba^ SBort
Sluge, eti)moIogifcfic§ SEBörteröuc^. 6. Stuft.
in alter 3eit feinen Gingang ; engl, cellar
flamnu erft au-? afrg. celier. Xk ^criobe ber
Gntlcbnung be§ 3Borte§ .^^eller au§: fpötlat.
cellarium (mit @enu§roed)fcl unb beiUfd)cr 33c=
tonung) raar eine t>orat)b. ocit, ba bie jüngeren
lat. Sebnrooile ber abb. ocit ba§ lot. c oor
bellen iUifalcn in z (tz) üermanbeln (ugl. Ä'reuj).
fteller mag etma gleidi',citig mit .'iield) (f. bieg)
non Sübcn nad) 2)cutfdi(anb gcfommcn fein,
uieüeidit mit ber Änltur bcg SBcineg; bod) be=
beutet itellcr überbaupt 'unterirbifd)e 33oiTat§=
fammer'. — .Slcüncr Tl. mbb. kelnpere 9JI.
'.Heücrmeifter' mit ber gleidibeb. ?Jcbenform
keltere Tl. 0116 lat. cellarias 5[R. '^sorfteber
ber Geüa, ber 3^orrat§fammer'.
Sleltcr A. mbb. kelter kalter kaltiir %Tl.
a[)b. keik(e)tra kelk(e)teri'e calc(a)-türa cälc-
türa 5J- (aud) cälcturhüs = mbb. kalter-
hüs). ®a§ SBort ift mittelbeutfd) unb erftrecft
fid) üon ber 5Ulofel fift aud) fiebenbürg.) bi§
jum Tlain (oftfrönf. Aalt er), nad) ©d)roaben,
3ur Saole unb nad) Sd)lefien. Sutbcr t)er=
rocnbct e§ iiielfadi, aber glcid)3citig roar c§ am
Cbcrrbcin unbcfannt (2utber§ Kelter mirb in
Il)omag 2BolfÄ ^aflcr ißibelgloff. 1523 mit 'Irott,
SÖeinpref;' überfegt unb and) bie 3ürd)er 33ibel oon
1.5.30 üermenbet nur 2;rott). Cberb. ©pnottpma
finb auBer fdnneig.S^rott (in Sd)traben ift Xrotte
bie Cbftmoftpreffe) unb ijftreid). SScinprcf? noc^
lorfel unb fdiiDci?. aud) trüel au§ frg. truel
an§> lat. trochlea, ba§ in lat. ©loffen für 'Äel=
ter' begengt ift (bafür nbl. pers, anglf. perse,
aud) abb. pfressa au^' lat. pressa). 2)ic nicfent=
lid)e S'iomenflatur be§ 2Bcinbau§ entflammt bem
öatein (f. 2Bein, SHoft, 5?eller, Sec^er,
(Sffig, Iriditer unb mifd)en), unb fo berul)t
Leiter = abb. calc(a)tura kelk(e)tra auf
gleid)beb. lat. calcatura calcatorinrn. morauf
aud) afrg. (altlotbring.) chaucheur 'Leiter' berubt.
t Kemenate J- nadj n:l)b. kemenäte J\. 'ein
mit einer Jcucrftättc (Äamin) cerfebencg @emad)',
bef. '©d)lafgcmad)', aud) 'SBobnjimmer, jyrauen=
gemad)'. SSäbrenb ber abb. o<^ü fanb ba?^ mlat
caminäta 'beijbareS o^ttttter' in 3)eutfd)lanb Gin=
gang; ba§> ^Beibebalten ber lat. bentalcn 2enui§
beireift biefe Gbronologie : a{)b. cheminäta 5-
2lue mlat. caminäta. ba§ fdion im 6. ^abxi).
nad)n:)ci§bar ift, flammt aud) ital. camminata
'©aal' unb frg. cheminee 'Äamin' (afr?. auc^
'3immer mit ßamtn'), tüorau§ engl, chimney,
femer cgcdi. poln. ruff. komnata '3tmmcr'; t»gl.
Äamin.
tenucn o^m. mbb. al)b. kennen aijb. chennan.
Xa^ ©implcr mar im 9JIbb. "ähb. mcnig ge=
bräud)lidi; man gebraud)tc bie Äompofita abb.
26
fentern
202
ßene
irchennen in()b. erkennen unb a()b. bicliennen
inl)b. bekennen, bcibc aud) in bcr 53ebcutiinoi
üon nliö. tcnncn. Tai cntjiirccbcnbc oot.
kannjan luskannjani foroic ancilf. cennan ge-
cennan bebeutet 'bcfannt imidicn'. Siefe ^^oihicI^
bebcutmti^, bic anorb. kenna in ftdi ücreinuit,
crtlävt )id) baraus-, baf; alti^cnn. kannjan J-af=
titioum ju bein altoicvm. '"]>vät.='il>vä). kann ^"snf.
kunnan 'luificn* iit; crfcnncu in ein rcflcriueö
'nnifen madicn'. SBeitcrc ^C3iuic vci,{. unter
fönncn unb fi'ü)n.
fcntcm otio- 3"cr)t al§ nbb. ®oi1 ber 2Bal=
tiid)fän(icv t'ben 3Balfifd) auf bie anbcre Seite
legen jum nbfiiecfcn*) bei ^rifd) 1741 gebud)t:
axiv Äantc abiieleitet.
t fictifcr, Meiuiev j. itäpfcr.
Serbe ('s-. ml)b. körbe ^. — kiirp Tl. 'Gin=
fdinitt, .Hcvbe'. i^i^I. anorb. kjarf kerfe ))l.
'Zimbel', auiilf. cyrf '(Sin)d)nitt'.
terben S^rv. ml)b. körljen (mit ft. ^artij.
gekurben im ^Jiieberrljein.) 'ilerben madjen': ein
uriiu'ßl. ft. otJU. mit bem 5lb(aut kih-fan karf
kurbum korban (Dg(. anß(f. ceorfan cucil. to
carve 'fdjueiben, fdmiljen', nbl. kerven); f n(§
Stammauc-laut uon kerf nnrb burd) bic ml)b.
DJebenform kerve ju kerbe ertuicfen; (ciöcr fel)lt
got. *kairfan. Sßjj. kerf crfeunt man aud) in gr.
Ypcicpu) 'fd)reiben' eigtl. 'eingraben, riljcn' (t)g(.
reificn gegen engl, to write), "öa^ mit gcrm.
kerf auf eine ffr. 2öj. "^grpb binmcift.
Kerbel Tl. mbb. kcrvele kervel TsTl- n()b.
kürvola kervela A: 'iVerbel' (ein itüd)cn= unb
i^eilfraut) = anglf. rerfillc engl, cliervil 'Herbei'.
G'ö l)at fid) iual)rfd)einlid) fd)on (alö körfulja für
*cerfolia) uor bcr al)b. 3cit in 2)cutfd)lanb ein=
gebürgert au§ lat. caerifolium (xaip^cpuWov),
luolier and) frg. cerfeuil, ital. cerfoglio, unb
^luar JU einer ;-)eit, al§ ba? anlautcnbe c uor
bellen iBotalen nodi k gcfin-odicn mürbe; ugl.
Meiler, ilcrtcr, ilaifer, .Hreuj, 'i}3ed) u. a.
Cvn ber ;^,cit vor ber bb. fiautiicrfd)iebung fanb
mit bcr italifdicn Üod)funft ber (Gartenbau,
unb mit biefcm mand)e füblidicn ®emüic= unb
Slräutcrarten in 3^cutfdilanb Gingang; ugl.
.Harucv, 'iMeffer, 5Rinjc, tobl, lellcr.
.Slerfcr Tl. mbb. kark.-rre kerk;ere kerker
abb. anbb. karkäri Tl. 'Wcfängni?' : auy lat.
carcerem, gefprod)en karkere. Sdiou im 0)ot.
finbct fid) karkara ,">. 'Wefängniy* ; entfin-cd)cnb
anglf. cearcem, altir. carcar unb bie roman.
Gipi'C öon fr3. chartre. 3ln bem bb. SBortc
lueift ba§ jweitc k üon .Her f er auf Gntlebuung
Dor ber abb. ,^cit, ba Gntlebnungen mie abb.
kriizi au§ crucem innerbalb ber abb. vicit bie
5tu»fprad)c Don c al» tz uor bellen äJotalen
3eigen; ogl. Äaifcr, ileld), 5!cller, Äcrbcl,
^^ed).
Slerl Tl. mb. nbb. ^-orm für mbb. karl a()b.
karal 'i)Jtann,Gbemann, ©eliebter' = anorb. karl
Tl. 'Tlaxm (®gf. 2Beib), @rei§, gemöbnlic^er
Tlann au§ bem 3}olfe, Unfreier, 2)iener', baber
anglf. engl, carl 'Herl, 9)knn'. 9cebcn bicfcn
("sormcn, bie auf ein got. *karla- fübren, cr=
fd)eint ein burd) 3lblaut bamit ycrbunbcncS
kerla- i'got. *kairla-). burdi anglf. ceorl 'Un^
freier' löauon ceorlian 'einen äiiann ncbmcn,
beiraten'j engl, churl 'iöaucr, iVcrl, lölpcl',
fomic nbl. kerel, frief. tzerl, nbb. kerl kerel
(im 3lfäd)f. nod) feblcnb) uorau§gefel3t. 5Il§
Gigennamc biclt fid) bic bb. Aorm .Starl, obnc
uon ber mb. nbb. ,"sorm ucrbriingt ju merben;
über bic C5iulcbnung uon .Ha vi iuv Stau. f.
unter itaifcr. !^cibe SGorte bc5cid)ncten ben
Tlann in voller DJIannbcit ( gefd)lcd)tlid) 'Gbc=
mann, ©eliebter, aud) 3L)Iiinnd)en uon liercn'
(abb. anglf.) — unb red)tlid) '9J?ann niebercn
Stanbcv'); im 5lnglf. bciuabrte ceorl 'SDtann*
bicfcn uollcn 53cgriff, inbcm cd aud) uon Äö=
nigcn gcfagt mirb, in bcr ^Iblcitung ceorlian
'bciratcn' bic gcfd)lcd)tlid)c 53cbeutung jeigt,
red)tlid) ben ©cmcinfrcicn, Unfreien bebeutet,
oufammenbang mit flr. jära (j für g) '53uble,
(3)cliebter' fann, tua§ bic Stammfilbc betrifft,
möglid) fein; ha?- 1 bc§ gcrm. 2Borte§ ift jebcn=
fatly abicitcnb. 2)eö 'JlblautiJ Hcrl: i^'arl lucgcn
ugl. iiäfer.
Steril Tl. mbb. kerne abb. kerne Tl. =
anorb. kjarne d)l. 'item'. '3lnglf. cyrnel engl,
kernel 'item, iiont' gebort lautlid) näber ju
i^orn, ba eine 'Jlblcitung uon Jlern im Gngl.
mit ch anlauten müfitc. ^lltgenn. kerna- unb
korna- (got. kaürnö?) finb bcibc burd) 5lblaut
mitcinanbcr ucrbunbcn wk 5yrett: 53orb,
ilerl: itarl.
t fernen otiu. 'buttern' ein nbb. S3ort, ju
engl, churn '^öutterf af;, iternc' anglf. cirne
fyrne, nbl. karn, anorb. kirna '^. '53uttcrfa6',
luoju and) anglf. cyrnan engl, to churn 'but=
tcrn' = nbl. kamen 'buttern'. SDaju nl)b.
i'oberpfäl.M kern '5)tild)rabui' , mnbl. kerne,
norb. (iyliinb.i kjarna 'DJJildivabni', bic uiclleidjt
mit ilcrnibcntifd) finb. SBabrfd)cinIid) ift gcrm.
kirn-jön "iUittcrfafi' neben kirnjan 'buttern'
uralte 'Jlblcitung ju biefcm *kerna- '9)lild)rabm'.
+ Äerfei f. Mir fei.
Serjc A: mbb. kerze '£id)t, Mcrjc* (bcf.
'JBadiöferje' 1 abb. kerza charza ^. — karz
Tl. 'Mer^e, 3)od)t'. 2Bie engl, taper au§ anglf.
tapor 'Herjc' auf lat. papyrus (ü)]ittelform *ta-
pürus) berubt, bai im 3ioman. aud) für 'Sodjt'
heftet
203
fcufrf)
(icbvaucf)t roirb, \o [jat man für al)b. karz '2)odit'
(Sntlcliminci an?-' lat. charta (milgär carta) 'pa-
pyrus' an3unc[)nicn, lucnn bic§ and) alv '2;od}t'
(and) im iKoman.) iiod) nidit c(cfunbcn ift; im
ÖQtcin feit bcr ^taifcrjeit seilen papyrus charta
unb scirpus ^crülinntiv^punftc <bny 'öJlaxt bci-
$avi)ru§ unb '-öinfc bicnto a\v Tod)t). Tat;
papyrus unb charta im C^crman. fid) gco^ra^
p()ifd} ergänjcn, fprid)t für bicfc 2!cutunoi, unb
ba^ and) fonft SBoxIc für iöc(cud}tuuiT im älteren
©erman. au'o bcm i^at. ftammeu, (ehren "iyadt^l
(au§ facula) unb c\ot. hikarn 'Öid)t' (an?> lu-
cerna). 3U)b. kerza iDäre aly 2tbleituno cicitl.
'Äcrjc', afib. karz cifltl. 'ü^odU'. 5(norb. kerte
9?. '^erje' fd)eint au§ anbb. *kerti (mnbb. kerte)
'^crjc' neben *kart '2)od)t' ju ftammeu.
Scffei m. m()b. ke??el abb. ke??il m. =^
got. katilus 'xoiXkiov', anorb. ketell, angif. cytel
engl, kettle, nbl. ketel 'Äeffel': Se()nroort an?'
lat. catinus 'l>iapf, Sd)üffcl' (= ffr. kathina
'Sdniffel'), tuober aud) ai)h. ke^^in che^^i mbb.
che??! (alem.) '^leffel' = angif. cete 'cacabus'.
2)a6 auy lat. catinus aud) got. katilus I)erDor=
9c{)en fann, jcigt 6fel = lat. asinus (f. oud)
Sgcl). 2lbcr bic lat. iSebeutung '^TJapf ftimmt
nid)t ju ber germ. 'Äeffel'. ©Icid^jeitig mit
5i:cffel bürften etma 53erfen, Äad)el, Äeld),
Sd}üffel, lifd) (aud) Gimer unb Äopf) ent=
lc()nt fein. 2(u§ lat. catinus ftammeu and) im
SRoman. portug. cadinho 'öd)mc[3tieger unb
ttrol. cadin 'bölsemc ©d)üffel'. %n? bem @erm.
ftammt afloo. kotilü 'Äeffcr. 23g(. nod) 58aift,
3fd). f. frj. Surad)e u. Sitt. XIII 186.
t Slctftftc 5- '3(pfelbugcn' bei Znnxq Stiüing
1781 5'Iorentin v. Jablenborn I 126, ein mfränf.
2)ialefttt)ort.
Äcttci d- "üt ben älteren unb nod) bial.
9iebcnformcn kitte kütte. 2)ie beutige Öautform,
crft im 18./19. 3a()rl). nur oon Diebbübucrn ufm.
gebraucht, ift (bialefttfdie?) Umbilbung au§ mbb.
kütte a()b. kutti ^^i. 'öerbe, Sd)ar' ; »gl. mnbb.
küdde, nbl. kudde ,> '.^crbc'. Tie nl)b. 031a.
babcn nod) kütt 9i. 'ixrbe, OJlenge' (fränf.=
bennebcrg. kutt, tirol. kutt): bie ic^ige Suejiali:
firung ber ^.öebeutung („ftettc 9\ebbühncr") gilt
fd)on oielfad) im 17. ^Qbi'b- OJfian barf an lit.
giitas Tl. — gaujä J. 'SRubel' anfnüpfen unb
fomit metterbin an bic inb. SBj. jü (für gfl)
'treiben, anfpornen', lit. güiti 'treiben'. 2)er
Scntal bc§ al)h. 2Borte§ gebort baber roic ber
be§ gleidibeb. lit. gutas jur 3lb(eitung; gu 'Ü^iet)
treiben' ift bie ibg. 2BurjeI.
Slctte2 ;v. mbb. keten ketene (Äette feit
bem 15. 3abtb- bejeugt) abb. ketina chetinna
^. 'Ä'ette': öebnraoit au» lat. catena; bod)
faum au§ biefem felbcr, ba ba§ Sort roabr^
fd)einlid} oor ber bb. öautüerfd)iebuug in 2)eutfd)=
lonb eingcbürgexl mar (pgl. Äerfcrj; fonbern
ebcr ani- einem unlgären cadena (fo pr. fpan.,
baber and) fr,v chaine, morau? engl, chaine).
Todi mcift nbl. keten, mnbl. ketene al§ ältere
Gntlebttung nod) auf ba§ lat. t bin (pgl. treibe).
SBegcn be5 Überganges pon e in i pgl. feiern,
^cin. 2;er 2Iccent ift be()anbe(t raic in al)t>.
abbat au» lat. abbät-em.
t Mctttd) W. ein nbb. SBoit mit ber
3cebenform nbb. koddik (Äöf bei ^rodc§)
'sinapis arvensis' = nbl. keek 'Senf, bau.
kidik.
Slctfcr dJl. mbb. ketzer Tl. (a()b. nid)t nad)=
meiybar); ba? tz flellt ber 3)eutung an? gr.
Kaöapö; (KaOapoi eine im 2(benblanbc mäbrenb
bc§ 12. 3a()rb§. oerbreitctc, pou ber *itird)c pcr--
folgte manid)äifd)e Sefte) feine (Sd)anerigfcitcn
entgegen, menn nmn annimmt, bat; nbl. ketter
'itctjcr' lautlid)e iKücfübcrfetjung an? bem [)b.
SBortc ift. S^vax ift bb. tz an» gr. 6 dat. th)
nid)t nad)junieifcn ; aber lautlid) fann ber mittel
gried). Dieibclaut th (J) 0) rool)l al§ tz auf--
gefaßt rocrben; fo nannte man bic KaOapoi in
l^talien Gazari. 2at. haereticus (roorau» afrj.
erege '^e^er') ift bem 3ntbeutfd)en fremb ge=
blieben.
feueren 3tiP- iitbb. küchen 'baud)en' ; and)
ift mbb. kichen 'fd)mer atmen, feudien' in bem
n^b. 3tro- untergegangen. Gntfpredicnb nbl.
mnbl. kuchen, anglf. cohhettan mittelengl.
coughen engl, to cough 'buften'. Tll)i). kichen
berubt auf einer germ. SB?, kik, bie im dlbh.
dM. (Engl, nafaliert üorltcgt: nbb. (öolftein)
kinghosten, nbl. kinkhoest Tl., engl, chincough
(für chinkcoughi 'Äeud)buftctt' ; ba^u fd}iücb.
kikhosta, bän. kighoste, anglf. cincung.
Äcule 5. mbb. kiule (abb. ='^küli $8eitr. 20, 331)
3^. 'teule, ©tocf, ©tauge': üerroanbt mit nbb.
Äaule au§ ml)b. küle, OZebcttform für kugele
kugel? <B. bic meitercn iöcäicbungcn unter
Äugel.
Äculcr Tl. f. heiler.
feufcö 2lbi. mbb. kiusche 'mäf;ig, rubig, fitt=
fam, fdiambaft' abb. chüski 'entf)altfam, mätjig'
= afädif. *küski (nad)iticiÄbar ift nur ba? su=
gel)örige 3Ibo. kiisko); nbl. kuisk 'reinlidi, fcufd)';
anglf. cüsc ift littcrarifd)e Gntlebnung au» bcm
afäd)f. SDort. 2(1» ©runbbebeutung be§ allen
3U ©runbe liegenbcn altgerm. ülbj. mui; 'rein'
porauggcfegt merben: ugl. nbl. kuischen 'fäu=
bcvn, reinigen', abb. unküski 'Sdimus'; au§
nbb. TU. bcadnc tirol. keusch 'jaxt, jicrlidi,
l)übfd)', baier.=öftreid). keusch 'bünn, fein, jart,
Äeujcf)(amm
— 204 —
Äiet
fc^iüädilidi' , CLud) l)cfi. (au bcr 9a()ni nn-
feafdicr 2Befl gleid) '2Bea in üblem 3ul<anöc'.
2Bav fcufd) uriprgl. 'rein' alv ritueller 'öcijxnff
beim Cin"cr?
1 6lcuid)Iamm ^)l bloß nl)b., imdi lat. agnus
castus. iucld)cr iöaiim im @v. Den 'Jiamen d-fvoi;
fülirte: biec- ci\iab al? ü-fvö; iicfnnt im t'at. Der
öotanif bic Übciiegunii unb uuilcidi (vnilclnnnui
agnus castus : agnus. alv \*ümm' c\ciant, führte
ju l)b. Äeufdilamm, i>ai fomit ba^ "^h-oDuft ber
jonberbarften l)albiielc[)rtcn inidit ooltvctiimolü-
gifdieni ^Vrumicn ift; ber '-öaum l)cif;t and)
5tcuid)baiim ~ nbl. kuischboom.
.ftibil? IIJ. mit 5alilreid)cn Dialcttifd) unb
d)ronoloinid} ucridiicbciion 'Jiebcnformcn , bie
fämtlid) auf UmDcutuna bcv ctumoloiiifd) unuer=
ftänblidjen, ix)ol)l onDmütotioictiid}en ÜBoiley be=
ruhen; fd)on t)a^ Tl[)t>. fennt meljrcrc lautt)cr=
luaubte formen: gibitze gibilz gibi? finb bie
(Vormen ber 3d)riftiiirad)e. Xer 5(nflans3 an
bic ijleidibeb. rui'f. ("ibezü foiuic an mnbb. kivit,
nbl. kievit. cuiit. peevit pewit länt onomato=
poietijd)en Uriinuni^ für.HiebiB ucrmuten. Ta§
©uffir erinnert nod) an StiiUiB/ l'oiuie oftmb.
ftriniB 'ilreujidmabcr, id)iueij. (^irilj 'ilibitj'
(frül) nl)b. Gmmerit}, äBoniß, ©irli^ alö
isoiiclnameni.
S\id)Cr A: m[)b. kifher ahb. kicliLU-ra cliili-
hira a.; ju örunbe liccien lat. cicer 0^1. cicera)
9i. 'iiid)crerb)e' — cicera ,}. '^^.Uatterbje, ffiide' ;
mial. cicoria cichuria, ba» lautlid) am näd)iten
311 ttl)b. chilihüria cbihhurra ijcl)örcn tonnte,
bebeutet '(Sid)orie' (flr. Kixnpiov). 9)2itteleni^l.
cliicbe (liikpeas "^Jl. 'i'lidicrerbien' mit fel)lenber
r-iilblcitunci au^ frj. cliiche (ital. cece). Xic
Gntlehinnui [)at vor ber al)b. ocit ftattacfunbcn
(iüUiier iü nbl. sisererwlj.
ttt^crn ;')tm. crit nhb.; ba,ui ahb. kichazzen
'ladien', lucldici? Jiebcnform üon a[)ii. kacliazzen
(ml)b. kachzen) ift; vqi. nod) ml)b. kah Tl.
'laute^i i'adicn' unb mbb. kaclien 'laut lad)en';
ihr eil beruht nid)t luie ionjt auf iicrm. k, fon^
bern nad) iHuömei'? mm auiilj. <i'alilH'tlan'lad)en'
auf altiicrm. lih. Tic 3iiHie ift ciuomatoroictijd);
für biciclbe fehlt eö an einem L^tumon. ,^m Wr.
halte man eine dhnlidic liieufd)innunii kuxü^uj
Ka-fxdiuj KafXctXdü) KU-^xKülyu 'laut lad)en',
KuxXciCuj 'pldtjdiern, furubeln* (lat. carlnnnus).
Xcr man^ielnben yaiUuerid)iebuni] luej^cn barf
nidit an UiDeriuanbtfdiaft i^ebad)t luerben; bie
lU". JBortfiiuie fann aber mit jfr. kakh 'lad)en'
urocrmanbt fein.
.^Itcbib j. .Hibitj.
.SUcfcri Tl- mhb. kiver kivol kivelc '.Uiefer,
iiiuubarfen*: baneben eine '-öilbumi auv bem
Stamme oon faucn: ml)b. kiuwel 9.11. unb tje^
möhnlid) kiuwe kewe J- 'Äicfer, iiinnbacfen'.
Xod) jene mhb. kiver kivel baben trotj ibre^
jeltencn 33orfommen§ eine rocitere (^eid}id)tc ju^
rüd in ber 'i^cri3an^lcnhcit ; 3U i^cfm- *kefru- oie=
hört anorb. kji^iptr kjaptr djerm. *keftuz) 9)].
'OJ^aul, Minubadc' unb basu ferner mit bcr
^^IblaiUvftufc ä (ö) bay an^^lf. cedll, afddif. kätl
d)}. 'itiefer bcr licre' (bc§ 'älblauty luccjcn oiil.
Ääfcr, ©icbcl, Äcrl). 2)er gcrm. ©tamin
hat fomit bic (^eftalt kef refp. keb (oor 1 unb r
erfd)cinen jumcilen iünijcrc l^crfdiicbuniicn oon
b 3u f) au^ üoriierm. geph ober gebb: tgl.
aoeft. zafare zafra '^.llunb, 9?ad)en' (im ©fr.
fcl)lt ein bicfom entfprcd)enbc§ 9iomcn *japbra
*jab]u'a); bie nafalirtc 3B3. jambli: jabh 'iuo=
nad) fdinappen' fübrt auf gr. TöMopai Yai^qpn^öi
'ilinnbadcn', bod) bangen biefe lüobl mit ber
unter ilamm bebanbeltcn Sßortfippe enger 3U=
fammen. S. iläfer.
iticfcr 2 5. feit bem 16. Qabrb- bcjeugt (fc^on
bei Cutbcr) unb eigtl. in 3d)lcficn unb Dber=
fadifcn hcimijd) (mit ber 9ccbenform idicnfobrc
3. 53. bei iDJathcfiuy 1Ö62 Sarcpta SU^). 3)afür
im Cbcrbcutfd)en blofj Jöbrc unb Äienbaum.
2Bal)rfd)einlid) ift baber H'iefer au§ Äicnföbrc
cntftanbon (incgcn bcv nnfenntlid)mcrbcn§ alter
;iufaiitmonicl3ungcn ugl. SBimpcr, Qdnil^,
3diuftcr). Tic ;>nnfdicnform kimfer luirb aB
norbböhm., kinfer al-ö oftfränt. bc3cugt. 'iögl. nod)
mhb. kienboum ^JJ. 'iticfcr' unb *kienforlie ,"V.
'Hienföbrc' (ermiefen burd) bie 3lblcitung kien-
forhin 5(bi. 'oon ber Äicnföbre'). Sgl. Äten
unb Aöhrc.
i- .Siicfc A. '5lrt Jvufjroärmcr' im 18. 3al)rf).
für bav maritime ':1ticbcrbcutfd)lanb in bcn ,^bio=
titen bc3cugt, oon ÜUin (ITsl) 70. (s)cburt§tag
i<. 5(j aly Aeucrficte gcbraud)t unb fo bei
itlcin 'i^roüin3ialiub. 1702 gebudit (bicilict'c lüirb
aly irbener ober tupferner Moblenticgcl, oben
unb an bcn Seiten burd)löd)crt gefd)ilbert; fc^on
Saro (^rammaticu§ um 1200 llislor. Danica
S. (>il ermahnt bay ("viifnuärmcn burd) ein ca-
lidum laterculum cistula crebris fmaminibus
distincta inclusum). '3(uf5er bän. ild-kikkert
',\ufuüärmer' unb bem auffälligen meftfäl. f^r-
kipo 'Miete' finb anbrc SSortocrroanbtc bi^ber
nid)t gcfunben.
I^licli 9JI. mbb. kil m^n. '^Icberficl'; abb.
nidn nad)gcimcfcn ; bialcttifd) Weit (mrbein.)
auf mbb. kil biniiieifenb ; nbb. quiele kiel fübrt
auf mittelengl. (luille engl, quill 'ivcberfiel,
Stengel'. (5in got. *iiilus ober *qeilus itta^
glcid)bcb. mcflcrmälb. peil beutet auf got. *peilus)
fojuic lebe lueiterc 'Jlnfnüpfung fcblt.
Äie(
205 —
mnb
md 2 d)l. '(Sd)iff' m()b. kiel af)b. kiol 2)1.
'ein cjröncrcy Sdiiff = ancil). ceol 9)1. '2ani]=
fd)tft' engl, keel 'Sdiiffyficr, nbl. kiel ; anovb.
kjöU 9)1. '3d}irT: gcnn. keula-.
,^id3 5I){. 'Sduff-oficl, @ntnb6alfen' ift oon
Atel 2 üödiii ücrfdiicbcn ; ugl. anovb. kjoir
*©d)iffyftcl' liefen anorb. kjöU Cipiur. kjölar)
'©d)tft*. ®tc§ ift gcnn. keula-, jcnc§ i)t gcnn.
kelu-. 2(nglf. scipes cele 'rostrum navis' beutet
auf :vsbcntität mit .H'cdlc, ha?-' fonft mcdrf ad) in
übertragenem ©etn-aud) erfdicint. 2)a§ nl)b. 25>ort
(feit Sticier 1G91 al^ Atel iinb Wcl)! gcbudn
unb fo im IS. ^^Nalirl). geläufig) tft fpät auy betn
yti)*). üorgcbrungen.
tSlicifropf '))'■ '9)iif;geburt, S>cd)fclbalg' fett
bem 16. v^sal)rl). oiclfad) bejcugt (aud) bei öut()cr),
eigtl. betn ii)eftlid)cn 9}^ittclbcutfd)lanb angc()örig;
man bcnft an bial. iliel 'Cucüe'.
Äicmc ^•. im 16.;'17. ^sai}vi}- nodi unbefanitt
(^^^eucer=®bcr löOß H 2'' „branchias Germanorum
aliqui vocant bie (}ifd)o[)rcn, aliqui ben itampff,
Saxones ben ©edel"; im 16./17. 3af)i^f)- 'W'b
meift iyifd)ol)rcn gefagt, bei ^^rätoriu§ 1666
Anthropod. 451 „liefen ober 5ifd)o()rcn")- ßrft
feit 2(belung tritt Äicmc attf im 2(nfd)luf5 an
nbb. ooologcn ( Steinbad) 17;}4 bat nod) Äiepe).
Ginc 9iebenform Äimmc i)er3eid)net (5d)otteI
1663 (afäd)f. .s'->el. kin. rocSiücgen im 15. ^abrb.
aud) itinlein). ^m 18. Qabrl). begegnet aud)
Äieffe itcbcn iliepe. Sie t)ent)anbtfd)aftlid)cn
S3e3icl)ungcn 3mifd)en ben lautlid) 3ufammen=
gel^örigcn 2Boi1cn finb untlar (pommcr. keve) ;
tt)a()rid)einlid) gebort ba§ g(eid)beb. anglf. ciun
ceon baiu.
Stcn Tl. ml)b. aijh. kien a()b. chien ken
Sßl^t. 'A-id)tc, ilienfpan, iiienfarfcr = anglf. cen
9)i. 'Äicfcr, J3"id)te'. 3" älterer Seit galt ken
kien jugleid) al» 9latnc ber ?}ö()re ober Äiefer
(fo anglf. al)b. mbb.) unb al§ 'Jadel', n)cld)e
2)oppelbebeiUung aud) lat. pinus aufroeift; bie
S3ebeutung al§ ^gaum lüirb bie urfprünglid)erc
fein. 3. nod) Äiefer^.
t Äic^ic iy. eilt nf)b., au§ bem 9cbb.; ogl. nb(.
kiepekorf ^. 'Äicpe, J)iürfenforb', mnbl. aud)
cüpe, anglf. cypa engl. bial. kipe 'Äorb'; ein
got. *küpjö ober *kiup6 feblt. Üb bicfc (Snt=
Icf)nungen, refp. S^eitcrbilbungen au§ mlat. cüpa
'lonnc', aud) '©etrcibcmafj' (og(. Äufe) finb,
läßt fid) nid)t entfd)eibcn.
^ic'3 9Jh im Sdiroäb. unb 9}lb. üblid) (ben
nbb. dJla. frcmb, bafür (Sranb; im Cftrcid).
©d)ober) ml)b. kis 'JR.; Hiefel )ßl. ml)b. kisel
aijb. kisil 9}h 'Äiefelftein, .s>agelftein, Sd)lot3e'
= anglf. cisil ceosol mittcicngl. chisel 'Äiefel':
biminutioe 'Jlbleitung au§ gcnn. *kisa- = ^ie§.
9?bl. kei tteben kiezel lucift auf kt al§ Stamm»
filbc bin.
t ilicfcl 9)1. 'öagel' in ^aiern, ^raufen,
■Steffen; ba?,n ficfcln 'bageln' aud) fiffeln
1587 ^auftbud) o. 72. 3u Äie§.
t ficfcn ottP. ml)b. kiesen al)b. kiosan ft.
otiü. 'prüfen, perfud)en, piiifcnb foften, fd)medenb
prüfen, nad) genauer ^Untfung ern)äl)(cn' = got.
kiusan, anglf. ceosan engl, to choose 'roäblen'.
®crm. SBj. kus (mit Dtbotajiymu» kur im ^^artij.
crforen, f. aud) Äur 'SBabl') au§ porgcrm.
gus in lat. gus-tus gus-tare, gr. Yeüuj für T^üauj,
inb. 2B3. ju§ 'ent)äl)len, gern baben'. 3^ay gcnn.
kausjan ift al§ kusiti in§ 31ao. gcbrungcn.
t SticjC \y- fefofj nbb., bafür ml)b. koetze J.
'M-orb, 9iürfenforb'. Urfprung bunfel.
Sifcrifi 9c. crft im 19. 3a()r^. bcjcugt, im 18.
bafür fiifri; im 16. 3af)rb. finbct fid) bafür
2:utter()ui 9)catbcfiu§ 1592 (gbefpiegel Pp Ulla,
„@ud gud guritl)" 3tollen()agen 1595 5-rofd)=
mäufclcr H IVb; aüc-S Sd)allnad)a()mungcn.
t Ätlt, Äiltgang im 2(lem. ; mbb. feblenb;
pgl. al)b. chwiltiwerch 9c. '"Jlbenbarbeit', anorb.
kveld 9c. '5lbenb' (auf 3§Ianb unb in 9Jonpegcn
ba^ gctröbnlid)e SBott für 3lbcnb, roäbrcnb
aptann poetifd) unb fcicrlid) ift) unb anglf. cwyld-
hre{)e J. ' Jlebermauä' eigtl. °bie 5Ibenbfd)ncße' —
cwyldseten '3(benb'. Tarnad) ift qeldaz qildiz
9i. ein gcnn. SBoil für '^Ibcnb'. 5(u§fa(l bc^
w nad) k bat fid) rcgclred)t polljogen; pgl. fed,
•Sot, 5löber.
t Sltinmc ^. = ^iemc.
ftinb 9J. ml)b. kint (@en. kindes) a{)b.
afäc^f. kind 9?. 'Stnb' au§ gcnn. *kin{)a-
(= abb. kind) unb *kinda- (= afäd)f. kindi.
2tflop. cedo '»ftinb' ift altgerm. Sebntvort. ^m
5(norb. gilt eine burd) ^Iblaut pent)anbte ÜBilbung
kundr 9)1. '3obn', unb baran läfjt fid) junäd)ft
ein Slbjcftipfuffiy kunds 'flammenb au§, oon*
anfd)licf5en : got. himinakunds 'binin^üfd)' —
qinakunds 'rreibtid)', anglf. feorrancund °oon
ferne ftammenb'; biefcy Suffir ift altcy ''^artij.
auf to (pgl. alt, falt, lout, traut, @ott) 3U
einer 2Ö3. kun ken kan 'gebären, er3cugen', öic
inncrbalb unö auBcrl)alb be§ @cnn. eine reid)c
Sippe bat; ogl. autlcrbem got. kuni, ai)b. kunni
chunni mbb. künne 9?. '@cfd)led)t'; ba3ü anglf.
cennan 'gebären, cr5eugen'. @enn. ken ^ ibg.
gen l)at iBcrtretcr im @r. -fevoc; 9?. — Ti-Tvoiaai
■fovri ; im Öat. genus gigno gens ; im Sit. gentis
'3]ienüanbter' ; im 3fr. 2B3. jan Vugen' —
Janas 9c. '@cfd)led)t' — janüs dt. 'öcburt, @e=
fd)öpf, @cfd)led)t' — jantü Tl. '<rtinb, SBefcn,
Stamm' (jätä 'Sobn' fteüt fid) 3unäcf)ft ju
Äinb; f. aud) Äönig).
^inn
206 —
^irjc^e
Äinn ^. ntl)b. kinne a()b. kinni d}. (Qudi
'Äinnlabc'); btc allere Sebeutung 'iöacfc, SBanije'
(got. kinnus ^v. '2öan(.ie'j I)at fid) erhalten in
Äinnbetn 'Sacfcntnodien', in alib. kinnizan(dj
in()b. kinnezan ':öadcnsal)n' — al)b. kinnibaoko
'Minnbacfen'; njl. anglf. ein cncjl. chin 'itinn'
(angli. cinbän engl, cliinbone), nnbl. kin ^■.
'Äinn'; onorb. kinn '25>aniiic'. 33cil. gr. t^vuc
i^. 'Äinn, iiinnlabe, .Hinnbactc', aud) 'Gdincibe
be§ 33eil5', 33cir — t ^veiov ))l. 'i'tinn, itinnlabe' —
•feveicii; J. 'Äinn, ^öart'; lat. gena 'SBongc* —
denies genuini 'i8arfenjäl)ne'; ir. gin '2)lunb';
ffr. hänu-s Jv. 'ilinnlabc' — hanavya '^inn=
badi'. Somit fd)nianft melfndi bic Sßcbeutung
ber Sirpc jiinidicn 2i>angc — itinnlabc —
Äinn. (iinc C^rnnbbebentung bieferSBj. gen ift in
biefem 9Jonien nidit jn erfenncn; einige ge()en
ber gr. 53cbeutnng ':öeil' lucgen von einer 35>5.
gen 'jerfdinciben' aibi.
Slt^jfcl, bial. and) Wipfel Tl'il m()b. kipfe
2R. 'äi>ei,^cnbrot in /"vorm einco jmcigipTeligcn
SBerten' (bie ,"sorm Öipfel ilt eine nolfyctpmo^
logiidjc Umbcntnng) ; nielleid)t oeriuanbt mit al)b.
kipfa ml)b. kipfe J. 'SBagenrunge* (Cueüc lat.
cippus).
Äi<)Dci 5. au§ bem 3«b. dM.; bie eigtl. ()b.
^orm ift Aipfe, in ber 53cbcutung 'Spigc' bei
2utl)cr bc.iengt; ältere !öc',icliungen fel)len. Te=
nominatio fippcn 'bie opitje abbauen'; in ber
i8ebeutnng.'fd)lagen' ju anorb. kippa 'fd)iagen*,
anglf. cippian, mojn and) nl)b. tappen.
Äi^Jpc^ J. (in „Hippe madien") 'Hompagnie:
gcfdiöft* au§ ber l3iibenfprad)e.
Siirc^C (fdnücij. chilche) 5. m()b. kirche
al)b. kiricha cliirihha (fd)rtici3. chilihha für
♦chilihhaVj J. = anbb. kirika, nbl. kerk, anglf.
iiri^e öyrife engl, church 'iiird)e'. äBic ha-i cli
DonÄirdie cliincha jeigt, mnn ba§2Bort bereits
oor ber al)b. ;]eit oorbanben gciucfen fein. Crtii^^
namcn mit 5lird)c begegnen fd)on im ^Beginn
bc§ 8. oal)rl)y. in !lentfd)lanb. 5(norb. kirkja
'Äird)c* ift fid)cr anglf. ycl)nniort. Tcm
CJot. ift t>a-i Üßort fremb (man fagte gudluis
'©ottCtfliany' — gards ober razn bidö 'ü8etl)anc->';
aud) aikklesjü 'coetus cliriKlianoruiM'). Unb
bod) muffen bie lueftgcrm. Stannuc ihr ilirdic
burd) 00t. Übermittelung auy bem C^ried). über=
nommcn [)abcn (ugl. '^-^faffe, ^^^finjtag unb
Samstag, and) Gngel unb leufcl, .v>eibe
unb taufen». 5Ulerbingö bebeutet gr. KüpiuKn
biö ctma ins 1<». ,"sahrh. (mit (^rgän.uing uon
n^^pu) auefdilienlid) '3onntag', unb crft uom
11. Tsahrh. an l)at cv bie '-J^ebeutung '.'C^au'ö
bc§ .'pcrrcn*. 2tber ohb. cliTribha iy. = got.
*kyreikö hat man mit Wenuemedifel anv bem
feit bem 4. 3o^)i^f)- bcjeugtcn gleidibeb. KupioKöv
ab3uleitcn (gr. -ov lüirb bei got. Entlehnung ju ö,
aud) in adßßarov got. sabbatö, eüaYT^Xiov got.
aiwaggeljö, arfiX\iov got. sigljö). Xa in ber
röm. Hird)e ba§ gr. 2Bort nie jiir ©eltung
fam (lat.^gemcinroman. fomie got. unb feit, bafür
ecclesia), fo haben irir in Mird)e iau^' got.
*kyreikü *kirikü ftammen ruff. cerkdvi, afloo.
crüky) einen Icrm. ber gricd). Äird)c (fonft haben
mir mcfentlid) lat SBortc mit bem ©hviftentum
übernommen; vgl. ila pelle, Jveicr, Hrcu^,
Segen, OJIcffe). Sie got. i^ermittelung bei
itird)e mar rccnigfteuy bi-o inö 9. :3iihrh. möglid);
nad) 2BaI. Strabo gab c§ nod) im 9. C^ahrh. an
ber unteren 2)onau Öottec->bicnft in got. Sprad)e.
2;a§ üorauy3ufcöcnbc got. *kyreikö mürbe laut=
lid) an got. spyrei|)-s (2(cc. ^lur. spyreid-ans)
= gr. GTTupib- 'Äorb' erinnern.
Äirdjf^Jtd 9i. mhb. kirclispil aud) kirspel
= nbl. kerspel: ber 2. .^iompofition§tcil mirb
JU ben im meftl. Tlb. üblidicn 5DUnfd)cn =
fpicl '9}Icnfd)cnmcnge' unb öelbfpiel '@elb=
meitgc' gejogen; aud) mirbubl. dingspil '9?ed)t§=
bann' oerglid)en. dJlan hat befonber» an got.
spill dl. 'Diebe' (pgl. 53cifpiel) angefnüpft unb
ftird) fpicl gefafU al§ '33e3irf, innerhalb beffen
hai-> iffiort einer ftird)c gilt'. 3(nbere moüen mit
9iüdfid)t auf bie Grflärung uon ^4-^farrc eher
eine i^ebcutung '53e3irf, (Gehege, Sd)onung' ucr--
mutcn, U103U bay anglf. spülian 'fd)onen, fd)ü^en'
'Einhalt gicbt; vgl. anglf. spela 'iöcrtreter"^
Slirt^lticil) rs- '»hb. kirchwihe ^. (aud) fd)ou
'<^sahrmartt', fogar '/"veft überhaupt' bebcutenb)
ahb. kiricluvilii jy. eigtl. 'ilirdjcnmeihe' (ugl. alem.
ililbe, chilbi).
t .Sltrmci5 ("v. mhb. kirmcsse ^•. '.Hird)meih=
feft' für unbe3cugte!0 kircbmösse, mic mhb. kir-
spil neben kirciispel lli. 'Mird)fpier unb kirwihe
neben kirchwibe 'Äird)n)eih'. Äirmey (nbl.
kerkmis kermis) eigtl. 'OJlcffc jur Jycier ber
.Hird)ennieihe' (bafür alem. chilbe auy kilchwibe,
baicr. kirta ani kirclitac). 33gl. 93Jeffc.
ftrrc 'Jlbi. mhb. kürre (mb. kurre kirre)
'Jlbj. 'jahm, milbe'; mit unterbrürftem w cnt=
ftanbcn auy älterem ahb. *kurri (juirri = got.
(lairrus 'fauftmütig', anorb. kvirr kyrr 5lbj.
'ftill, ruhig'. 2^ielleid)t liegt bie in nhb. .Äöbcr
ftcdcnbe gcrm. 2B3. q<'r ju Wrunbe; bod) fönntc
aud) lit. gurti 'fd)mad) merbcn, nad)laffcn' — gu-
rus 'brörtlig' ücrnmnbt fein.
ftirfdjc A. mhb. kirsc (alem. cliriesi) ^.
'ftirfd)c' (megen bei? Übergangen Don s in seh
vgl. 'ilrfd), .s>irfd)). 31hb. kirsa(*kirissa. alem.
*cbriassa) J. ftammt fid)er nid)t au» lat. ce-
rasum, fonbern mic bic ücrmanbten romon.
tirfei
207
Ä(obbe
SQSortc axii' einem ceresia (ci^tl. 9^ ^I. be§ 5(bi.
ceraseusV üiit. iii". Kepüaiov 'Hivfc()e' — Kepaaia
Kepaaea \Hivjd)baunt' ), mtv mit flcrm. 5(cccnt.
5(ud) bic alem. (\ovm ilricfe (nu^ (^3vbf. kriasia,
rocld)e and) in iftv. kiiss unb in jcvb. krijeisva
gu 1'tcrfen fd)eint) tteni()t mit ilirfdic auf bcr
gemcinfamen öninöfonn mit bcr roman. 58e=
tonmiii : m(at. *ceri;sea (ital. ciriegia, frj. cerise) :
boju Ulli, (lud) aj(oü. cresinja (milau. *cers- au§
*kers-v) JDunc alOnn. kjersi. 3)ic (5nt(el)nung
in§ .S^b. fällt ii'olil iiov hav 7. 3al)rl)., luic ba^
iBeibehnltcn bcci nnlautcitben c al§ k im .'ob.
jeiiit; hav ©cuaucre über bic ^eit bcr (Sntlcl)nunc3
f. utUev ^^^flaumc, luo aud) nom @enu§ bcr
füblid)cn Cbftnamcn bic Siebe ift.
t Sltrfci d)}. 'm-t Bianca' im 18. 3a()rf).
üblid), 3unäd))t „feiUiid)er ilirfei)" flcuaunt =
engl, kersey (fd)on bei Sl)afcfp.), ba§ nad)
©fcat EDict. nad) ^cm £xt Kersey bei .sMbleigl)
in Suffolf benannt fein foü. 2(u§ bem Gncjl.
ftammt aud) nbl. karsaai unb fvj. cariset.
fiiffcn, Püffen 9c. ml)b. küssen küssin
al)b. kussin (chussi) '?ft. = nbl. küssen an^
mnbl. cussin; ibcntifd) mit frg. coussin (lüoraug
oud) engl, cushion) au§ ital. cuscino 'Hiffcn'.
Cuctlc nad) ']iü\\i 93Jei)er Romania 21, 83
fpätlat. coxinus "üifjen für bic C"^üftc,
©i^f'iffen'. 2ie Gntlcl)nunc( in§ 2)eutfd)e mag
glcid)3eitig mit bcr uon ^fül)I unb (^-laum
erfolgt fein. 2}a§ 1 in Riffen für ältcre§
Äüffcn ftammt au§ oBcrb. ober mb. dJia. lüie
bei 5titt, 5^ittel, firre, ^il.v
ßiftc 5"- "i^)b- kiste al)b. kista [y. 'Äiftc,
haften' = nbl. kist, anglf. cest eiste engl,
ehest 'Äiftc, Äaftcn', anorb. kista 5-. '5lifte°;
im @ot. fel)It ein Dcrroanbte» SBort. @emcin=
gcrm. Gntlc()nung au§ lot. cista (gr. Kiaxn) in alter
Seit, jcbcnfaüS lange üor bcr 23cnüanblung be§
anlautcnbcn c uon cista in kj ober tz, ift fid)er
roic bei 5lrd)c; cgi. ßorb, <3d)rcin, Sac!;
man l)at bal)cr haften unb Stifte eti)mologifd)
ouScinanbcr ju baltcn; für crftcreg fe()It 2In=
fnüpfung im Öat.
.^itt 9Ji. (Steinbad) 1734, früljer meift 5tütt
3. 58. 9}iatt)efiu§ 1562 Sarcpta 80) ml)b. küte
küt 901 'Äitt' al)b. kuti quiti 'Seim', rooburd)
got. *qidus mal)rfd)cinlid) rcirb; ügl. aud) anglf.
cwidu '58aumt)ar3': urücnranbt mit lat. bitümen
(für*gvetümen)'(Srbiicd)',ffr.jatu'Sad,@ummi':
gemeinfd)aftlid)e @rbf . getü (gvetü). '^aiu anorb.
kväöa, fd)roeb. käda 'öarj', mittetcngl. code
'^ti)\ »gl. «ugge, tul)n§ 3fc^. 19, 428.
bittet 9J?. ml)b. kitel 9«. 'Mittel, leic^teS
€bcrl)cmb für DJiänner unb grauen'. 33e3iel)ung
ju gr. xiT'-'Jv ift unmöglid). 2)er Urfprung be»
l)b. 2Bortc§ ift unaufgeflärt; 5?utte, ha^ obcrb.
and) für '^aucrnftucr gcbraud)t luirö, fann
nid)t gut ücnuanbt fein.
Sliftcl 5"- "d)b. kitze al)b. kizzin chizzi 9J.
'junge oiege': ani gcrm. *kittiii y?. mit bem
m-fprimglidjcn 2)iminutiofuffir ina, ba§ unter
Äüd)lein unb Sd)iuein jur ©pradje fommt.
2)ancben ift ein got. *kidi (kidjis) 9L ju cr=
fd)licf;en auf ©runb ron tirol. kittele 'raeibl.
oidlein' unb anorb. ki('5 9?. 'oiege', morauö
engl, kid '3icge' ciUlel)nt ift (ein bem norb.
unierroanbtcS 2Bort müntc im Gngl. mit ch
anlauten). Übrigen^ ucrljaltcn fid) jene an=
genommenen got. *kidi: *kittein mit ben inneren
3)cntalen genau roic bic unter Siege angcfctjtcn
tigo: tikkein mit ben inneren ©utturalcn. 3)cr
nal)e 5lnllang uon Stille imb oirfe bcraeift, baf;
53c3ict)ungen beftcl)cn; beiöc finb ftofemortc ju
@ciö (ogl. fd)iDci3. gitzi für al)b. chizzi).
Slttjc2, Äie^c Jy. im 9Jil)b. 2ll)b. nid)t md)--
gcraiefen; aber roic ha^ fpejififd) l)b. tz gegen
nbb. tt (kitte) geigt, bod) rool)l in ber S3olf§=
fprad)c uorl)anbcn; ugl. mittelengl. chitte 'Mi^-
d)cn' au^ einem nid)t nad)gen)iefenen anglf. *citten
(engl, kitten); mittelengl. kitlung engl, kitling
'Äät3d)en' finb mol)( 2el)nroortc au§ bem norb.
ketlingr 'M^d}m\ 2)ic (Sruppe ftel)t im 2lblaut§=
oerl)ältniffc jn 5ta^c.
ü^cln (fd)roäb. khutsla) 3tra. ml}b. kitzeln
kützeln al)b. kizzilon kuzzilön = mnbb. ke-
telen, anorb. kitla; anglf. cyteHan (engl, to
kittle) bcrul)t auf @rbf. *kutilön. ßngl. to tickle
mittelengl. tikelen'fi^cln' berul)t auf ßonfonanten^
augtaufd) in ber SBj. kit (ebenfo alemann, zicklen
'oufreijcn'); ugl. Gffig, (}ieber, 5?abcliau,
Siege. — 2:;ie gcnn. 2Bj. kit kut 'fi^eln' fd)eint
onomatop. gcnn. 9?eufd)Dpfung ; bat)er im 2ll)b.
bie 9tebenformen kizzilon kuzzilön. 3^ i^er=
roanbtcn (Sprad)en finben fid) gleid)fall§ an=
ftingenbe 9^eufd)öpfungcn, ugl. lett. kutet 'fi^eln'.
2)a§ 9comen Äitjcl 9Jt. ift erft nl)b. unb au§
bem Stra. gebilbet; pgl. öanbcl.
t flobaftcrnStif • crft nl)b., im 9tbb. urfprüng=
lid) l)cimifd); bei bem gän3lid)en ?5el)len bei
2Boi1c§ in älteren Sprad)periobcn bleibt ber Ur=
fpiung fraglid); am mal)rfd)einlid}ften ift 3Jer=
n)anbtfd)aft mit al)b. klapfön ml)b. klaffen
'flappern'; anglf. clappian engl, to clap 'fcblagcn
f topfen'. 2;a§ SBeftfäl. I)at nod) kladistern
'laufen'.
Sllabbc ly. al§ SBort ber faufmänmfd)cn
(5prad)e 9?iebcrbcutfd)tanb§ in ber 1. öälftc be§
18. 3ol)rl)§. l)äufiger belegt, uom 9?bl. aus, Dor=
gebmngen, roo e§ fd)on im 16. ^ai)xl). gilt.
2;a§ JU ©runbc Uegenbc nbl. klad (kladboek)
Älaff
— 208 —
Uatid)
= nbb. Älabbc ifl eigtl. '3d}mu§, llniaubcr=
feit', rcirb aber fdion im 18. ;)al)rl). für .V)am--
bürg, 33rcmcn unb ^ommcni für 'Unrcinfdirift,
Gonccin' iinb für '5d)mu^bud) bcr Maiiflcutc'
bejeugt. Seit 3ranutiu>:- 172u unb Siicranbcr
1727 gcbud}t, nnrb cc- feit unb burd) (Sampe
fdnHftfprad)lid). ^m Cbcrbeutfd). bafür urfprgl.
Älüttcr=,Älittcrbud)(9J^aalerl5Gl iilütter =
buc^), Qud) „Subclbudi, SHapial" (bei öoliuS
1582 Onomast. 158), „Sd)moberbud)" (bei
Deshayes 1695 Nomenclat. nova s. diarium).
5n 9Jiittelbeutfd)lanb galten ju 6nm;ie§ 3cit (2Bb.
1813 S. 53) ^rouillon unb Strajje; ngl.
„Strazza, C.ladde, Brouiliard ein Älitterbud)".
©eöffn. Diitterplag 1707.
Slaff dJl. m()b. klaf (@cn. klaffes) unb
klapf Tl. 'S\mÜ, .Hradi* ahb. klapli (anaklapli)
'Slnpraü*; ml)b. klaflen klapfen 'fd)a(len, tonen'
— üf klaffen 'an-:- cinanber bred)en, fid) öffnen,
flaffen', al)b. clilaphön; got. *klappun fel)it;
anglf. clappian engl, to clap 'tlappen, fd)lagen,
fdjroagcn'. 2)ie Jöebeutung bcc- Sd)a(len§ ift
bic ©runbbebeutung be§ Stamme» klapp, bie
'be§ 3tuffpringenc-, 58erften§, Äloffen^' bie abge^
leitete; ngl. >Hla;n> unb flopfen.
Äloftcr lIMUrv. ml)b. kläfter jgTjsjl al)b.
kläftra Jy. 'Tlan bcr au§gefpanntcn 3(nne,
Älafter ak- Ööngcnmaf;'; ogl. luegcn äl)nlid)cr
S3cbeutungöentnnrflung Glie, J'^i^cn, and)
Spanne, Jvuß- ®ot. *kleftra fel)lt, ebcnfo
entfpred)enbc Jyormen in rerroanbten 2)ialeften.
3ufammenl)ang mit anglf. clyppan engl, lo clip
'umanncn' unb mit fdnueij. xlupfel '3Irm üoll
.v>eu* iflcrm. iJBj. klepi mad)t i8cjiel)ung ju lit.
glebli 'mit ben Firmen umfaffcn' — glebys
'3lnnpoU' — {rlöbli 'umfaffcn', altpreuf;. glahut
'umarmen' (JBj. gleb) jt)al)rfd)cinlid). — Xk
mhb. iUebenform läfter (lähter; ^■'>}l. 'ülaftcr' ift
bunfel.
ftlaflC ("y. ml)b. klage al)b. klaga /i: 'Älagc'
eigtl. '2Bcl)gcfd)rei als 'Jluöbrurf bc& Sdimcrjce';
in allen altgcrm. Spradipcriobcn mit 5(u2inal)me
bc§ 2tl)b. fchlcnb; alö iur. lerni. techn. in5>
moberne ^V--!. aufgenonnnen als klügun. ^JJ[)b.
ml)b. klagf-n aus al)b. klagön. "JUS üorgcrm.
SBurjelform nnire glak ober glagh Dorau§ju=
jeßcn; bodi fcl)len fid)erc 3<erroanbtc.
t Älammi D'J. ml)b. klam ((i)en. klammes)
5R. 'Ärampf, ^etlcunnung, Acffel' = nnglf.
clom clam(m)5R,VJi. 'fcfter (^riff, .Hralle, Alane,
^effcl'; aud) al)b. klamma ml)b. klamme ^■. —
9Jl)b. tlemmen au» mlib. klommen (al)b. bi-
klemmen) 'mit ben Älaucn parten, cin.^tJängen,
gufammenbrücfen'-.Dfll. anglf. beclemman, anorb.
klemma. — 9?l)b. Älcmmc J. au§ ml)b. klemme
klemde i>-. 'ßincngung, Älemmung', al)b. nod)
nid)t nad)iDei§bar.
t ^(amm- iv. '(Sieübadi in ("selsfpalten' ein
baicr. 2^ialcftiüort, mit .Hlammi ibentifd).
klammer ^y. ml)b. klammer klamer klamere
(a()b. *klamara) J-. = norb. klombr (@en.
klainbrar) J- 'Sdn'aiibcftocf' unb mlib. klamere
lucifen auf ein got. *klamra ober ^'^klamara 5v
ba§ ju ber in .Hlamm cntlialtenen germ. SHBj.
klam 'jufammenbrüdcn' gcl)ört. 3luffällig ift
ba» glcidjbeb. m()b. klampfer 5- unb bie nl)b.
bial. formen 5t l a m p c r (baier. > unb ft I a m p f c r
(färnt.); vgl. nod) engl, clamp 'Mlannncr' unb
nbl. klamp dJl. 'iilammcr': bcr bem m folgcnbe
Öabial mad)t Sdjrcicrigfcitcn. 5Bgl. ba-^- folgcnbe
2Boi1.
t Sllam^jcj- nii§ i^cm i">tbb.; pgl. nbl. klamp
'Älammer, l)öljerncr Scill)alter auf ben Sd)iffen'.
2)ic ftreng l)b. Jorm ift Älampfc (baicr.=öftr.)
'illammcr', ngl. nbl. klamp. engl, clamp, norb.
klampi 'ftlammcr'.
Silatto Ü}h ml)b. alib. klanc (@en. klanges)
Tl. mit bcr -Jicbenform klanc (&cn. klankes);
ngl. nbl. klank Tl. 'Älang, Saut', foroie engl,
dank '©craffcl, ©cflirr' unb clang 'Sdjall,
(Setöfe'; »gl. nod) ml)b. klunc (klunges) Tl.
'Älang', fornic klinc (klinges) Tl. 'Ion, Sd}air.
Übrigcuio ift bic ^oi'i" klank mit auylautcnbem
k ju beurteilen mic ^icfc neben oicgc, ^^i^c
neben anorb. kiö; b. (). k ftebt für kk für ibg.
kn; glank (refp. glangh) märe al§ ibg. SGBj. ber
germ. Sippe ju pcrmutcn, rocnn c§ nid)t nal)e
läge, Ä 1 a n g (ugl. f I i n g e n ) al§ onomatopoictif d)c
9ieufd)öpfung (pgl. gr. KXarrn, lat. clangor) ju
f äffen (?).
Älni)^) T\. erft im di[]b. am bem ^icbb. auf=
genommen, luic eine an it I a p p fid) anfd)licfecnbc
Sippe, (it läppe, t läppen, .Hlappö). i)htr
flappcrn ;jtiü. gilt fd)on ml)b., ol)ne baf? an
nbb. Gntlel)nung ju beuten märe; Dicüeid}t ift
es onomatopoictif d). 9'il)b. Älapp 'Sdjiag' ift
lautlidi ml)b. klapf klaf = tiaff.
flar 5lbi. ml)b. klär: nad) Stcinmci)er ©pi*
tl)cta S. 7 juerft in Tenfmälern bc§ 12. 3la()rl)§.
am ÜJIittcl: unb i1iicbcrrl)cin ncrcittjclt bejeugt
unb ben fübbcutfd)en 2^id)tern nor SBolfram faft
frcmb; geläufig erft feit 2Bolfram. (Sin niebcr=
rl)cin. ficbnrcort au§ lat. clärus (ogl. frj. clair,
morau» engl, clear).
fintcrtn '^Ibj. ein nbb. SBort; eigtl. 'fd)muöi9
unb nan' (nom SBcttcrj, bann bef. über-
tragen; ngl. nbb. klater 'Jsred' : ucrmanbt mit
illabbc.
flatfd) onomatop. 3nterj., blofj nl)b. ; ju einer
onomatopoietifd)cn Sippe für 'f (fallen*, ogl. nbl.
tlaubcu
— 209 —
flcibcii
klesten 'bic ^citfitc tnadcn (äffen', cnc((. to
clasli 'fliiTcn'.
tlaitbcn 3tiü. ml)b. klfiben al)b. klübon
'jci'Ptlürfcn, 3crf;ialtcu' ; ipt. *klübun fcl)(t. Tic
genn. Sj. klub bilbctc oon 2lltcr§ ()cr nod) ein
anbereä Sti^v l f lieben.
0aUC 5- i"l)b. khlwe kl;l al)t>. kläwa chlöa
Jy. (pgl. ^vaue axbi nl)b. bnlwa); bic 9Jeben=
formen int 3Uib. 5[>il)b. crfdnueven bic ^öeftinnnnni^
bcr iierni. ©ninbfonn ; and) ani^lf. clä clea cleo
(^;]ß(. chhve) — clawu (;!':') finb lantlid) fd)raer
ju erflärcn; üg(. nod) anbb. kklwa, nbl. klauw:
ein genn. *kle\va J-. ift inalirfdjcinlidi, obraol)(
ia^ anovb. klö auf ein baju abiautenbe» *klöwa
%. fd)licf5cn Iäf;t. Gin gctncinncrnt. Stamm iitit
bcr 53cbeutitng 'Miaitc', aber anncrl)alb bc§
@erm. nid)t nadigciincfcit. 5(1;^ 3B3. gilt klu.
norgerm. glu, Dgl. ittiäticl; anorb. kkä 'fratjcn,
fdiaben', auf einer genit. 2B3. klah bcnibenb,
barf t'aum mit bcr bcbanbciteu ©ivpe uereinigt
rücrben.
^laitfe 5"- mbb. klflse abb. klüsa J. 'Gin=
ficbelei, Äiaujc' (aud) Älofter) = angif. clüs
'.HIaitfe' : mlat. clüsa clausuni closum mit bcn
53ebcutungcn 'locus seu ager sepibus vel muris
septus aut clausus', audi 'iiloftcr' ; bauen liegt
bem ()b. 2öortc bic A-orm clusa in ©runbc, bic
jüngere ^artijipialbilbujtg unter 3tnlel)nung an
ba§ ^arti3. clflsus ber Üompofita uon claudere
an Stelle be§ älteren clausus ift (ugl. ital. chiusa).
^Dagegen bcru()t mbb. klöse klos ,3"- 'Ginfiebelci,
Älofter' mit bcr 3(bleitung klösena>re 'Ginfiebler'
(ogl. mlat. clausarius 'üJJönd)' aber clüsinaria
5. 'virgo deo sacra reclusa'j auf mlat. clausa
*clösa (tjgl. clösumj. Sie ml)b. ^ebeutungcn
'JelSfpalte, Gngpafj, Äluft' oon klose klüse
fnüvfen an mlat. clüsa 'angustus montium
aditus' an. 3}gl. nod) ^ (öfter.
^(aufel 1^. feit bem 15. ^abrljunbcrt cin--
Ijcimifd), au§ (at. clausula.
t Sllttuftcr 9i '3Sorl)ängefd)(of5' ein mittc(=
rbcin. 2^ialcftmoi1 au§ uulgärlat. clüstrum
(92ebenform 3U claustrum, ügl. baier. illoflcr
'©d)loi5' imter Älofter) = aitglf. clüstor, anbb.
klüstar, nbl. kluister 'Sdjloß'.
^(abicr 9?. au» frj. clavier (Cueüc: (at.
clavis 'Sdilüffcl'); 3imfd)cn lööO bi§ 1750 58e^
3eid)nung ber laftcn bcr Crgel nfro. (3. 53. in
^abr. viU'^ii Nomencl. 1.5G7; aud) bei ^^cnifd)
1616 gebud)t). 2;ie beutige ^ebeutung (bei
©peranbcr 1727 nod) fe()lenb) mirb feit Jxifcb
1741 t)eräcid)net.
Heben otro. mbb. kleben abb. kleben 3tm.
'f leben, baften, feftfißen' (e am gcrnt. ibg. !
cgi. unter Cuecffilber, (eben, oerwefen
filuge, etQmoIogifc^eä SESörtcröuc^. 6. Sliifl.
ufro.) = afddif. klibön, ang(f. cleoffan cng(.
to cleave 'flcben' ; got. ''klibön feb(t; norb.
klifa ()at ntir bic übertragene '-öcbeutung 'luoran
Kcben, b. I). ctiua» u)iebcr()o(en'. Gin mit ber
fd)mäd)ften 23ota(ftufe au$ ber germ. 2B3. klTb
(f. f(eiben) gcbi(bcte§ gemeingenn. 33crb mit
ber 53ebcutung '('(eben'.
t flccfen 3tw- 'genügen, an§reid)cn' ml)b. abb.
klecken (@rbf. klakjan) ; ba3U erflcrflid).
.ftlcrf§ 5[R. bei 9\cinmalb 1720 3lcabcmicn=
fpiegc( 3. 407, (bei Steinbad) 1734, ba^i 2)imin.
Älcdygcnbei bem Sd)(cficr C^üntljcr, 5llcj: bei
Stoppe 1727 @eb. I 207, II 114. 3i(tcr „il(ccf,
lintcfled" fd)on bei SDIatbefiu» 1562 Sarepta
171''); b(of5 büv 3tra. ficrfcn (f(e(ffen.) reid)t
lucitcr 3urürf : mbb. klecken 'einen Ä(ecf§, Jvlccf
mad)eu, Rlcrffc lucrfen', aud) 'töncitb fd)lagen' ;
ba& ba3u gebörigc klac (ckes) Tl. bebeutet '9ti6,
Spalt, Mrad)'. Spnoniima für Hlerf^' ftnbrocft=
fäl. klunke, pommcr. khulr, fd)iuci3. tolke; .S>ei)=
naö 1797 bcuorsugt nod) Hlecf.
SIee S[Ji. mbb. abb. kle (@cn. klewesj abb.
chleo (@en. chlewes) W^}.; 3U ©runbc liegt
ein klaiw- (f. See, Sd}nce). 2;;ie cngl.=nbb.
Xialcfte bcibcn eine ermcitcrtc, teiducifc nid)t gans
cntfprcdjcnbe ^ornt: anglf. cltefre cläfre engl,
clover 'Älce', nbl. klaver, nbb. klever — kläver
'Älee'. 3Sic(leid}t beruben biefe auf einer uner=
f(äi1cn oufammenfc^uitg. 2(ud) für rccitcre 33e=
siebungen be§ i)b. 5t (ee auf]erba(b be§ SBeftgerm.
feb(t 2(n()a(t; in bcn ffanbiit. Sprad)cn erfd)eint
für ftlee i'?!. smari (sma^rur), noriücg. fd)ipeb.
ibial.) srnsere; bän. klöver ifl cntlebnt.
t Stet Tl. erft nl)b. au^ nbb. klei 'Sd)lamm,
öebm, feud)te Grbe', ba3U nbl. klei J. '9)larfd)=
erbe, Jbon, Sebm' ; ogl. engl, clay 'Zi-jon, 2d)m,
Sd)(amm' au§ anglf. cMg; ein oorau§3ufeöenbe§
got. *kladdja Jy. fönnte 3U 2B3. klai : kli mit
ber 58ebeutung 'ficbcit' geboren, bie im 2((tgcrm.
tueiterc l^crsrocigung bat : ang(f. clam (auSklaim)
'öcbm, Ibon' engl. ibia(.) cloam 'Ibonroaare',
abb. chleimen, uorb. kleima klina 'bcfd)micrcn' ;
üg(. ft(cifter unb f(ein. 31ut;crba(b be» @erm.
cntfpred)en gr. t^-oi : t^i in '(Kowc, 'f(ebrige§
Cl, f(ebrige 5eud)tigteif, foroic ■{Xw-\ unb -fKid
'Seim'; (at. glus gluten mit ü für öltcreS oi;
afloü. glina 'Ibon' — glenü 'Sd)leim' (lett.
gliwe 'Sd)lcim' ?). Übrigens fd)lict5t fid) an ba§
gr.:flaü. 9iomen mit Suffij: na ba^ m()b. klenen
'fleben, Derftrcid)cn' an.
t ficiben otro. ml)b. abb. kleiben 'feft bcftcn,
befeftigen' eigtl. 'madjen, bafa etiua§ flebt, fcft=
fi^t' : laufat. ju einem im yiiib. au§geftorbcnen
unb fd)on im Tll-)i). feltcnen 3tro. kliben abb.
kliban = afäd)f. bikliban 'fleben, baften'. 2llt=
27
Äleib
210
Hettent
norb. klffa 'flettcrn' beiucift 3iHlcl)övicifeit iinicrc§
flimmcn (f. öicc-) ju 2Bv klTb kl!f 'tlcben' an^
üorgenii. glTp (iienn. litt idiiuctj.xlefe Xlirfcicjc' i.
ftlctb ^1c. lltl)b. kleit ((§cil. kleides) ))l; iiit
2tl)ö. fc()lt c5 bt§ jiiv iiUttc öc§ 12. ,^\aln1)uttbeiie
(ttod) (ictitc ivirb ttt 33aicni ©ctvatib beuov.^ucit
uttb itt 3d)iüabcn cjilt haess = anc^H htüteru
'Älcibcv', iiit oberen Glfaf; iittb obcveit 53abett
^I uttb er; f. ttttd) Acl3ctt). '^(iid) beut :;)liädii.
i)"t e§ miin-üitiilid) fvcinb, foiuic beut @ot. tutb
jttatidjett amjlj. 3:cittiiiälertt latti^lf. rlä|) eiiiil.
cloth 'Äleib, lud)'; anorb. kl!ej)e ÜZ. 'S^m,
lud), Älcib' ). 2)tc C^ejd)id)tc bc§ burd) bic neueren
gemt. Spraduienoben luciter uerbrcitetcn -JBortey
tft tüei^en bev Aeblcity Trüber ^clei^e buitfel;
^umibn be.unuit iit auiilj. cläf) (feit beut 8. iTsabrb.)
i)J.; attorb. kheöe dt. jdieint auo bcr auiilf. l1tebcit=
form clii'j) ju ftaiitntcn. Crfcnbar ift baz- SBort
Don 'Jiorben nad) Silben oorgebruniicn. 5öc=
traditct man bcn 2)etttal oon attglf. clä{) cliüj)
Qlv 31bleittntg (got. *klai-paz- klai-l)iz-), fo cr=
gicbt fid) auf C^3ruitb ber amjlf. anorb. 33cbeu:
tuui^ 'oeiiö, lud)' (auiilf. cild-cl;i|) eiiitl. '^tiitbcr=
jcutf mit ber fiie,5iclleit ^JJciituuti '©inbeln')
eine 35>3. klai, ctiua 'ivebcn' bebeutenb.
.^Ucic A: mbb. klie, geiuöbnlid) '^[. klien
mit bcr älteren ^Jicbcnfortn klhven. ül)t>. klia
kliwa (i|3l. kliwün) j}-'. im (^ot. (Sugl. ^Jiorb.
feblenb; u^il. ttod) mnbb. klige (nnbl. febicnbj;
fd)U)eb. kli 'Mleie'.
ticin 'ütbi. mbb. kleine 'iJlbi. 'rciit, gierlid),
fein, tluii, (imn ber töeftalt) ^art, ntaijcr, tlciit,
unanjebnlid)' a[]ti. kleini 'jicriidi, (jlän^citb,
jauber, foriifältivi, gering' (alem. dJla. lucifen
auf eine 5)iebcnform aijb. *chlini). 3)aB 'faubcr,
reitt' bic ber mbb.^ebeutting§fiiUc(i)gl.Sd)mad))
ju Örunbe liegettbc iöebeutung ift, jeigt augif.
chi'iie engl, clcan 'rein' (M<- norb. klönn ift
fpät auC' bcm Gngl. ))lbb. ober J-rief. ctttlcbttti.
Gilt got. *klai-ni- fcblt; bcr ^Jcafal gebort luic
in mcbrcren anbercn 'Jlbi. (f. rein, fd)ön) siir
■Jlblcitung. mir bic SBurjclfilbe »gl. ba§ uitter
Ülci unb itlciftcr jugcjogcnc gr. t^oi-ö^ 'fcttciJ,
flcbrigcö CT unb ir. gl^ 'glänscnb, flar'; bie
33ebcutnngen 'glänzen, tlcben' iued)feln ,v 53. and)
in 2l\v XiTT : gv. XiTTa Xinap^iu Xinnc^ \\nap6q.
So nuirc ficin — engl, rlean 'rein' eigtl. 'gc-
falbt, mit ACtt beftrid)en': man barf an ba§ bei
bcn Germanen beliebte Salben mit Seife cr^
inncrti : 'gcjalbt' unb 'rein' fonntc in alter ;')eit
ibcntifd) fein.
.SUcinob ^Ji. mbb. klninöt 'üi. mit beit *:)Jcben=
formen klfina-te kieina>de Di. eigtl. ';)icrlid)fcit,
fcitic5jicrlid)e'53)ing',battn'.Ho)tbarfcit,Sdmturf';
al]^. unbcjcugt; öl ift 'Jlblcituttg if. .^cimat.
3lrntut, Ginöbc). Somit bat bic 'Jlblcitung
eincit attbcren ^uc\ bcr älteren '-Bcgriff'jfüüc üon
fIcin beinabrt. 33g(. aud) Gofiin Taalbode I
73. 1H2. 141.
^Uciftcr M. J. mbb. klister 9Ji. mit ber an
bao otm. klenen fid) anlebncnbcn glcid)bcb.
Dicbcnfortn klenster; abb. *klistar unb got.
=*=kleistra- fcblen : stra al-^ Suffir iine in iGafter;
kli al§ Stammfilbe ift bic uittcr illei, Hein
bcfprodicitc 3B3. kli : klai 'tlcben', bic nur im
■Jlbb. eilt 3tiu- — ober mit Übertritt in bie e-
Dieibc — bilbct : klenan 'tlcben, fd)micrcn' für
kli-na-n, mit na al§ präfentifd)em Siiffiy lüic
im fiat. @r. (sper-ne-re li-ne-re bÖK-veiv jc.);
ugl. mbb. klenen p,tnj. = i§l. klina 'fd)mieren'
— kliningr '^Butterbrot' — klistra 'tlciftern'.
flcmvcrn ;')tiu. blof; nbb., 311 m()b. klamben
klaniprcrn 'uertlammcrn' ; .Ulcmpncr iUl. aud)
blofj nbb., 3U glcidibcb. mbb. klampfer. Siino--
ni)ma finb Sd)iuaben 53Ied)lcr— 5lafd)ncr,
Cberfd)lcfien SBcttcrau 33lcd)ncr — J8lcd) =
fd)micb, Scbmcij St uralter, ("vranfcn Sd)iua=
bcn Gif af; .s>cffeit Spengler; aud) oirteU
fd)mibt unb iöectcnfd)lügcr.
t ftcnfcu otiu. mbb. klengen klenken 'tlingcn
müd)cn': (laftitiinim ju tlingcn, f. bic§; ugl.
beuten ju bangen.
,ftlc))pcr 9IJ. früb nbb., urfprünglid) obitc
üble Diebenbcbeutung (fo fd)on bei 9[)laaler 1561
gcbud)t): mb. nbb. ^daiitform; cv gebiirt ju nbb.
kleppen 'fur3 anfd)lagcit' ifpc^. aud) 'in turpem
loiic läuten'), mbb. kleplen. Üsictlcid)t rübrt
bie 53c3cid)ituitg .Stic p per uon bcn Sdicllen bcr,
bic bay ^^fcrb an feinem (yefd)irr ijat, ober nad)
ber (Sangart?
mute A: mbb. klette (klete) ai)t>. kletto 9J?.
— klelta ,1. (baitcbcn aud) abb. kleta); ogl. onglf.
cli{)e olide chUe engl, clotbur 'groficSUcttc'; ferner
atic-' 2.13,5. klTb 'tlcben, bieten' lügl. tlcben) bic
glcid)bcb. abb. kliba. aitglf. clife mittelengl.
clive, foiinc mitbl. klijvc, mnbb. klive; juictit
nod) nnbl. klis J. 'Hlettc'. 3Ibb. kletta ftcl)t
bcm anglf. clipe (*cli{)pe) am näd)ftcn. SJ^an
üerglcid)t aU3 urtjcriuanbt lat. glis (ss). 'äu^
bcm 3)ciitfd). ftammen afr,?. gletton gletteron,
nfr^. glouteron. 3?gl. nod) bac> flg. Sßort.
ficttcrit ;;tu). erft im lö.'lG. :;^abrb., luabr-
fd)ciitlid) mit .Silcttc ucriuaubt unb mit biefcm
auf eine äBurjcl ber 53cbeututtg 'tleben' jurüd^
3uf übten; ogl. f leben unb flimmcn. ©aju
nbl. klauteren. nbb. klätern klattern, fübfränf.
kbMrn 'fteigen, tlcttcrn' (mit auffälligem !öofal
unb X^ental). '.JInbcrc bial. Spnonpma finb itbb.
klauern, mcctlcitb. klaspin. brt"iiOD. klamprn,
fd)iuäb. kletson, alemann, (bei .s>cbcl) chresme.
ffie&en
211 —
Silofter
t fitcbcit ^tm. mhh. klieben odb. klioban
chliuban ft. otiu. 'fpaltcn, tlicben' = ajädif.
klioban *klfiban, auiilf. clüofan engl, to cleave
'fpaltcn'. @ot. *klüban *kliuban 'fiialtcn' barf
nad) bcr Übcrcinfltinnunu;i bcr übrigen gcrm.
Tialeftc üoraucniefctu lucrbcn. Unter flauben
mürbe ein otm. ber glcidien ©v klflb : kleub
'mit einem fdiarfcn ^^snürumcnt bearbeiten' bc-
fprodien, baju gr. 2Bj. T^ucp in T^uqpiu 'böblc
au^, ftcd)e' — T^ü(pavo(; 'SdmiBmcfier' —
fXöTTTri«; 'Sdmt^er', tieücidit audi lat. glübo
'\6)äk'. 3" i'cr ibg. 2öj. glubh : gleubh gc()ört
außer tianben nodi Globen, i?Iuft, Iluppc.
ülima "JJ. au^ lat.=gr. clima; fdion im IG.
^\abrli. entlclint T-Öeleg: 9.1^id}. .s^eiT 1534 3)ic
neit) ©clt .")2a .53a).
flimmcn S^^- ^^h^- klimmen klimben a[)i).
klimban ft. 3^- 'flimmen, flettcrn, fteigen'
= anglj. climban engl, to climb 'f(et=
tcrn'. Scr l^tafal ift iiriiuitnglidi nur präien§=
bilbenb gemeien; ber 2Bur3cl gel)öi1 er nidit an,
mic anorb. klifa, mittelcngl. cliven ^titi. 'tkt--
tcrn' jcigt. Über bic ^bcntitöt oon klimban
mit altgerm. (abb.l kliban in ber iBebcutung
'f leben, feftbalten' ogl. fleiben; bantad) ift
flimmcu eigtl. 'baften'.
flimmern otm. blof; nbb. onomatoiioiet. 92eu=
fdiöpfung.
Älinflci tV- »d)b. klinge [y. 'Sdnuertflinge':
21bleitung bey im 3(bb. nod) nidit bcjeugten
2BoileS oon f lingcn (oon bcm fingcnben fttangc
be» auf ben 4')elm gefdilagcnen Sdiroertee) ift
roabrfd)einlidi.
t Älingc^ J. mbb. klinge ü[}b. klinga g-
'@ebirg§badi, ©ienbadi' ; bagu nad) bem NE
Dict. engl, clough '33ergfdilud)t' an^ anglf. clöh
ju einer germ. 35)3 . klanh kling.
flingcltt 3tiu- tnbb. klingelen ai)t>. klingilön
3tT0. 'einen itlang geben, rauf dien, ylätfd}crn':
Timin. unb m"cauent. in flingen.
fltngen S^m. mbb. klingen abb. klingan ft.
3trö. 'flingen, tönen'; cntfpredienb iel. klingja
'flingeln'. (Sngl. to clink bat benfelben Stamm=
au§(aut (k für g) angenommen, ben bac^ burdi
Slblaut bamit oerbunbene Subftantio dank (ogl.
Älang, flenfeni üon icber batte. 3)cr Stamm
ift mie nodi bic ^Ibleitung Älang (ogl. audi
Älinge, itlinfc, flenfcn) gemeingerm., läf;t
jid) aber bcr feblcnbcn öautöciidjiebung roegen
md}t mit gr. KXa-ffn, lat. clangor als unier=
roanbt oerbinben. 53eibc SBurjeln finb felbft'
ftönbige onomatoiioictifdie ^öilbungcn innerhalb
jebcr eingclnen 2in-adic.
^linfc iy. lim Cberbeutfdi. bafür Sdinalle)
ou§ mbb. klinke J. 'Ibürriegel' : gu t'Iingcn.
t SItnfc, .^liu'iC A. mbb. kiinse klimse
unb mit anberer '^Jlblautyflufc klunse klumse
klumpe 5. '(Spalte' ; ein abb. *chlumu^a chli-
mu^a fcblt. Urfprung bunlel.
^(t4i^e 5. mbb. (niebctTbcin.) klippe g^.:
cntlebnt au& mnbl. klippe = nbl. klip: ju einer
germ. 2B3. kl!b, iriie anorb. kleif J. '9ieibc oon
flippen' jeigt; ogl. nod) anglf. clif engl, cliff,
anorb. klif )R., afödif. klif (ipcftfäl. ie^t kliaf),
al)b. klep 3^. au§ gemeingerm. klTba-. %n t§l.
klifa 3tn). 'flettcrn' (f. unter fleiben) bat man
angefnüpft, roaS roegen ber ©mnbbebeutung
'flcbcn' fdimerlidi angebt.
flt4)i)crn 3tif- crft nbb., onomatopoietifd}c
Sficufdiöpfung.
t Sllifljjf^ulc 5. '(Slementarfd)ule' feit Jrifc^
1741 pcrseidinet, ein nbb. SBort; ogl. bagu
nbb. klippkräm 'Äleinfram' — klippschulden
'©diulben für allerlei Äleiitigfeitcn', brcm. klipp-
krög 'f leine 2öinfelfd)cnfe'.
flirren 3^1^. crft nbb., onomatopoicttfc^e
^3tcufdiöpfung.
Sllofacu Tl. mbb. klobe 9)1 'gefpaltenc§ ^o\i''
ftücf gum 5'cftbalten, (leffcl, gefpaltcner Stod
jum 35ogelfaitg, 'Jxiegel, Spalt u. f. ro.' ; abb.
klobo 9Ji. 'Stocf 3um SSogelfang': ju fiteben,
mbb. klieben 3tro. 'f palten, fliebetx' (pgl. 53 0 gen
3U biegen); attbb. klobo 5R. 'jv^Gfeffel'; anorb.
klofe dJt. 'Jelgfpalte, Übürrugc' ; nbl. kloof J.
'Spalte, jRiBe, 'Jfif?'. 3>gl. Änoblaud).
t ^löpfclc^nätötc 'bic brei legten Sonner§=
tage ber 2(boent3eit' (1.58(» im @ermanio=(iom=
mentar be§ ^rentiu§ S. 204); btefe 3 9Jäd)tc
fpielten im Slberglauben eine große 9tolle (ogl.
^eter öeu ober bcr anbrc Äalenbergcr, oon ber
A>agen S. 394). Sic baben ben Ütamcn baber,
bats arme £'eute unb i^inber an bic Xbüren
flopfen unb öefdicnfc erbitten unter .»öerfagen
oon Sprüdien. l^codi bat fidi ber duwm für ben
legten Slboentbonneretag in ^Baiern erbalten.
Sonft fagt man aud) 58odifelnäd)tc.
floaten 3tn). m^b. klopfen abb. klopfön
fdiro. 3ttf. 'flopfen, podicn' = nbl. kloppen;
baneben abb. klockön mbb. klocken 'flopfen',
bereu 2}ernianbtfdiaft mit floofcn nidit feftftebt.
Turdi Slblaut ift mit floofen oerbunben bic
unter 5t l äff bebanbelte ©ruppe, roeldie auf ein
got. '^'klappön 'fdilagen' beutet.
t ftlo^jl Wl. 1756 al§ bial. für ^:preuf5en,
1781 für ']>ommcrn bcgeugt: Sursform für
„lllopffleifdi".
Sloftcr 3J.mbb. klöster abb. klöstar dl mit ein=
fübrungbc§6briftentuma cntlebnt aii^ lat.=roman.
Claustrum (ital. chiostro, frj. cloitre. roober
engl, cloisterj 'Älofter', luomü urfprgl. ber
mo^
212
fnoden
abi]cHicii1c, bcn £aicn iinjitiiäniilidic 9\aum im
monasterium (f. ÜlJünftcrj bcjctdinct luuvbc,
(übriflcn? finbct ficf) im baicr. I:ialcft audi
Äloftcr 'Sdilon' im nalicn 3ln)d)Iun an lat.
claustrum 'iHieacr; ']. it laufte v). 2^ic QnU
Ichnutui bcv auf bac^ iiloftcvuicfcu bcuuj'idicn
58cbeutunii (üal. ^llJötidi uub lltouno mcio,
im (J. ^uihrb. ftattvicfuiiDcn liabcn. Tuvd) bic
©i-üubuuß bcc- 53cnc^ihincrov^cu^i 020 cvliiclt
ba§ illoftcnucfcn feine bcfinitinc Okftalt. 2!a§
bcm frj. couvent ^u (5ninbe lieiicnbe lat. con-
ventus ift nur feiten unb nercinjelt im 15. 5abi*=
Inmbcit (f. Mofcnti bei \uh> iiblidi iiciucfcn.
ftlof? d)\. mhb. alib. klö?, 91J. Ti. 'Mlumpcn,
5tno(le, Mnäucl, '-J3all, Siuc\c\, 3d)iiicilfnauf, .Heil';
entfpvedienD mnbö. klüle, nbl. kloot Tl. 'Huijel,
Sali': aniilf. *clöat engl, cleat 'Äcil'. 2)ic
gcnn. SBj. klut ciidieint nod) im flg. SBort.
SUoM 11J. ^Ti. mdb. kloz (@en. klotzes) 9)1
?J. 'fluminiie 'l^Jaffe, Muiiel', alfo mit ml)b. klO^
tlleidibcbeutenb; in^l. an^ilf. *clott cuiil. clot
'Gvötlon, 3diolle' ; baher bavf iiot. *klutta- uor=
auioßefcl3t merDcn, beffen '-Öe5iel)unti 3U bem unter
ftlof; auiiefetjten klauta- beutlid) ift. 5(unerl)alb
be§ (^crn:. ift bic unter Älof? aufgefteüte germ.
2Bj. klut ('53allen'?) nod) nidit fid)er eriuicfcn;
eine 2Bv g'"d ftccft in lit. gludus 'anfdjmiegcnb'—
f];laud/.ii jijlaiisti 'anfdimiegeu'.
SUiifa 9J^ 'gefdiloffene 03cfcüfd)aft uon
DJiänncrn' aui' glcid)beb. engl, club am Qnbc bcc^
18. 3ol)rl)^- entlehnt, 1797 in .s^eiinafe' 5(nti=
barbaruv nod) uerpöut.
.^Uutfc, C^lurfc A. ml)D. klucke 5- 'Srut=
beune': ju ml)b. nl)ö. klucken (glucken). $Bgl.
anglf. cloccian engl, lo cluck, nbl. klokken
'fludfen*. 2ie germ. Sippe klukk ift onoma=
topoietifd)cn llrfiu-ung&; ügl. bie lautuermanbtcn
lat. glücire, gr. T^ibZeiv 'tlurffen'.
SUiifti ?f. mhö. alib. klufi a. 'Spalte, .s>ol)lc,
3ange, Sdicve': eigtl. 'Spaltung' laly i^erbaU
abftrattum ,ut bem unter t lieben bcfprod)encn
germ. kliujjan 'fpalten'); bie klänge trägt bial.
bcn ^Jtamen Äluft al<^ gefpalteneäi ®ert,^eug;
pgl. .Hluppc. (^ot. *klufti- A.; anglf. *clyH
engl, rb'ft clift 'Spalte'; nbl. klufl ,1. 'Spalte'.
t Slluft2 ,-^.. '.Hicib' ein ©ort ber OKiuner^
fpradic, bann am (inbe be^ Is. :^"sal)rl)!ö. ftubentifdi;
ugl. rotm. klaffot 'iilcib' im l.'x— 16. S^Orl)-
Ü)hinbaiilidi jetjt rocit ocrbrcitet.
tlufl "ilbi. ml)b. kluoc (g) 'fein, i^ierlid), %axt,
ftattlid), tapfer, böflidi, flua, fdilau'; im 5Uib.
nidit nadimeic'bar, nadi Stcinmeuer (yintheta
S. 11 crft in ber 2. .s>älfte bc-j 12. ,'salirl)'5.
ucreinjclt auftrctcnb unb crft feit SBolfram gc=
läufiger. 2^ie nl)b. dJla. jeigen perfdiiebene 58c=
beutungen: baier. klueg 'genau, fnapp, htrg,
fein, jart' — tirol. kluag 'fein, jart' — innere
öftrcidi. 'geisig' — fdimeis. kluag 'fdiön, anfelin=
lid), ftattlid)'. 2)ic fdiriftfpradilidie 53cbcutung
ift ipcfcutlidi mb. (unb nbb.), unb fo erflärt c§
fidi, baf; für Öutlierv fing bic gleidijcitigcn
baicr.=fdiiuei3. 53ibeln lucifc cinfctjcn. ®a§
obcrb. SBort flammt au^ bcm 9M. unb bie§
pieücidit au§ bem ^Jibb., obmobl bic auf;crl)b.
^•orm ein k im 'Jlujilaut jcigt: nbb. klök, nbl.
kloek 'fing, tapfer, grof;, forpulent' (im ©ngl.
nidit lieimifdi; norb. kli')kr 'fing, liftig' ift nbb.
l'cliniport). :Jscbcr '•Jlnluilt ^u einer ctumologifdicn
Deutung bc-ö 3lDicttipÄ felilt.
Sllum^c, H lumpen 11J. crft nlib., aii<-
gieidibeb. nbb. klump , nbl. klomp 9}J. i^gl. engl,
clump 'Mlumpen, illoft, illoir. 9iorb. mit anberer
Stufe be§ Sabial§ klumba ?v. '5?eule' mit ber
iVtcbenform klubba; klubbu-fölr '.Sllumpfufr,
baraiiv engl, clujj-ioot. 3Beitcre i^cjügc finb
nidit ermittelt. 2>gl. .Holbeu.
.Sllünficl ^^c. ml)b. *klüngel klüngelin. al)b.
klungilin 9^ 'iinäuel' : ^limin. ju al)b. klunga
A- 'Hnäuel'; fally ng ^Jlbleitung märe luic bei
jung, fo liefse fidi 9scruianbtfd)aft mit iitnäucl
al)b. kliuwa (2B3. klu, i^g. glu) annclimen, ipo^
bitrdi has? SBort in ipciteren oufammcnliaug
fämc; bod) ift Ü^crlpanbtfd)aft mit engl, to cling
aui' anglf. clingan 'fidi antlammcrn, feftbaltcn,
t'lcben' ipalirfdieinlidicr.
^Uitittcr i"v. crft nl)b. (bei Steinbad) 1734 =
'sordes dependentes vestium') ju mbb. klun-
geler jv. 'Irobbel'— glunke a- 'banmclnbc Cocfe'
— glunkcrn 'baumeln, fdilent'ern".-*
iSlliippc jv. ml)b. kluppe al)b. kluppa Jv.
'3ange': luic nbb. .silnft (bial.) '^ange' , fo
flammt audi Hluppc pon altgcrm. kliuban
'fpalten, tlicben'; Iciber fcblcn (5ntfpred)ungen
in anbern Sialcttcn (got. *klubjö?). Sgl. tlic^
ben, Hauben, .Hluft.
^iitabc m. mbb. knabe fpätabb. knabo W.
'Mnabc', audi '^^süugling, 53nrfdic, Wiener' mit
bcn uvfprgl. gieidibeb. 'Jicbcuformcn nbb..Slnappc
mbb. knappe abb. knajjpo (abb. knabo : knappo
Perbalten fidi mie ^Kabe : ^lappc). Sdimicrig
finb anglf. cnapa, afädif. knapo, anorb. knape
'.Hnappc, Csiinfcr' neben nnglf. cnafa engl,
knave. 2)unfcl ift aud) ba?^ 3Scrl)ältni§ ber
ganjcn Sippe 311 9B3. kön ibg. gen (lat. genus
gi-gn-o, gr. f^voc, Yi-Tv-ofiai jc. unter Äinb),
mit ber man fie gern pcrfnüpfcn möditc; baujt
licnc fidi audi abb. knr'ht (kn-r'bt) uielleid)t
ücrgleidien.
tnaitcn ;^tiu.mbb. knacken gnackcn 'frad)cn,
ämti
213
^mä)t
fnadcn', im 2([)b. fdilcnb; cnc\l. knack mittel
engl, cnak 'i'tvad)', xU. knakkr; n()b. itnarf,
ml^b. nod) nid)t Dov()anbcn. ;)UV fcldcn äBuqcl
fd)cincn anorb. knoka, nmjlf. cnocian eiuil. to
knock 'flopfcn', mtt5(blaut ticbilbct, ^u t^c()ürcn.
3u C^vuubc liciit eine lautnaiiiabmcnbc SBurjcl,
bie beut ©cviii. etilen ift.
^Inali 91^ crft n()b., ju m()b. er-knellen 'ev=
fd}allcn'; vi\\. anc\{). cnyll cnell dJl. 'ocidicn
mit ber ©lorfe' cui^l. knell '@lorfcufd)(aci'.— 2)ie
fd)on im IS. ,'^abrll. iicläufitie iHcbcnvavt „.T{naü
unb ^aü" 1= 'iilöl5lid) unb fdineü') berul)t auf
bcr im 17. ,uibvb. beliebten iBenbitnti „Hnall
unb (S-aÜ mar einC"" (3. 33. Simpltc. 230, u'o mit
bcm Sdiuf; suiilcid) bev Tlann fä(lt).
t finou, itnän ÜJt. ein ()eif.=u)cttcraui)d)c§
3)taIcftn)ort, baS' au? bem Simplic. 1669 be=
!annt iit: mbb. genanne gnanne anv genamne
cifltl. 'becMclbcn 9camen§ (oijl. rociicn mbb. ge-
cjlcidi, ©cfelle), 9camen§uettev'; )d)on imKtbb.
al§ 2tnvebe bev Sobne^ an bcn ^i^atev unb &xon-
oater be^eu^it.
fna4)i) ^:!lbi. blof; nbb., im DJlbb. 5lbb. feblenb;
roal^rfdieinlid) au?-' bcm ^}'i)'o. unb für gehnapp,
ütjl. anorb. hneppr 'enge'.
i^na^pe dJl. mbb. knappe Tl. 'Qüugting,
Sunggefelle, Änedit, ,lunfer' abb. knappo yjl.;
inncrbalb bcr übrigen altgenn. Sialeftc erfdieint
feine roeitere (Vorm, bie auf got. *knabba beutet ;
äroei 9tcbenformen bcv üorau§gelet5ten ^knabba
finb unter ^nabe bebanbelt, mo aud) bie weitere
ett)mologifd)e O'ragc erörtert roirb ; ügl. nod)
9fiat»e: 9iappe, got. laigön 'Icrfen': anglf.
liccian.
!n(Ui))cn ot'v- cvft nbb., au§ nbl. knappen
'effen, burtig jugreifen'. — i^napufacf auc^nbl.
knap-zack 'Cuerfad', inober mobl aud) engl,
knapsack 'üsorratef ad, opeifefad'.
fnarrcn 3tm. mbb. knarren gnarren fd)it).
ßtro. 'fnarren, fnurren' ; roic fnirren unb
fnurren junge onomatopoictifdie 9ieufd)öpf=
ungcn.
Sinaftcr DJi crft mit bem 53eginn bc§ l^s.
Sabrb§. bcutfd) (bei Steinbadi 1734 mit einem
53eleg awi' ©üntber, aber jvrifdi 1741 bat nur
crft Ganaftcrtobac): cntlebut au§ ubi. knaster
kanaster Tl. 'itanaftertabaf ; bie§ au§ fpan. ca-
nastro 'ilorb' (= lat.ngr. canistrum, Kävaarpov),
ba§ aU ^ an oft er 'Äorb' bei Coerbeibc 1660
©direibfunft 283 unb bei Siebe 16S6 al3 5iauf=
mannc'mort gebudu ift.
Slnnucl dlTl. mbb. knimvel kniulin kniul
9i 'tlcincv Mnäuel, tleine ilugcl'; ba?- n ftebt
burd) 2;iffimilierung luegen be^- au§(autcnbeu 1
für 1 (f. itnoblaud)); mbb. kliuwel kliuwelin:
2;imin. ju mbb. kliuwe 9f. '<Snüuef, 5?uge(';
abb. kliuwilin ju kliuwa chliwa Jy. 'ilugel,
itnauer; anglf. cleowen clyvven 9^ mittclengl.
clövve engl, clew unb mb. klüwon. nbl. kluwen
'©arnt'nauer. '^Ibb. nod) kliwi kliuwi 9t. mbb.
kliuwe 9?. 'itnäuel'. Gin rcidi entmtdclter 9fo=
minalftamm, bem :©eftgerm. eigen; für ba5> @ot.
märe luobl *kli\vi (kliuja-), *kliujein rcfp. *kliujij
9t. üorauyjufe^cn : klu : klsu al§ SBurjelfilbe
ftedt üielleidjt aud) in ^laue (got. *kle\va), bie
ben 9iamcn bann com 3iifammenjieben bätte;
ngl. lat. gluere 'sufannuenjiebcn' — glüma'i>ülfc',
ami) ffr. gläus 'fallen': alfo ibg. 2B3. glu.
i>ieilcid)t ftebt mbb. kugel für klugel, raorauf
bial. itlugel (unb itrugel) für 'ftugel' beutet;
g fann für eigtl. w fteben; f. 5^ugcl.
Slnouf Tl. mbb. knouf 9«. 'J?nauf' (am
©d)merte, auf Sürmen; baju ein Siminutiu
knoufel knöufel 9,1J.), ai]h. *knouf uid)t bcjcugt;
auf got. *knaups roeifen aufscrbem nod) bin nbl.
knoop 93]. 'i^nopf, finauf. 2)aneben ift ein
bamit ablautenbc^^i got. =^knupps 3U erfd)licf;cn
auf @runb bcr unter itnopf bcfprod)cnen Sippe.
©. Äuopf.
Sliiaufcr dJl. crft nbb., raobl axi^ mbb. knü^
'fed, ücrmegen, (gegen 2(nne) bod)fabrenb'.
Slncbcl 9JI. mbb. knebel abb. knebil Tl.
'feffelnbc§ C.uerbol3, Cucrcifcn, Strid, J-effcl,
i\nöd)er; nbl. knevel 99]. 'Mnebclbol?' ; uorb.
knefill 9:»]. '^^Pfabl, ©tod' ; got. *knabils fcblt.
53ebenft man ba^- i^erbältni'ä- pon got. *nabala
9)1. '9iabcr unb gr. öucpakoq, fo barf man für
got. *knabils auf?erbalb bes @erm. eine 2B3.
gombh fgonbhi permuten (pgl. Töuqpoc ">]3flod,
9]agel, iteil'; bod) ftetlt man bteS gcmöbulid) 3ur
Sippe be5 nbb. Äamm). 2(nbrc benfen an 2tb=
leitung 3U Mnabe = al]b. knabo (im .»öeff. b^t
iln ab c and) bie 53ebcutung 'Stift, 58ol3e'). —
Cb Äncbcl in bem crft nbb. be3eugtcn, au§
bem 9]bb. 9tbl. cntlcbtuen Änebelbart anbexit
Utiprung§ ift, nämlid) 3U anglf. cenep, altfrief.
kenep, anorb. kanpr (got. *kanipa-) 'Sd)nurr=
bart', mnbl. canefbeen 'SBangenbein' gebort,
bleibt fraglid).
Änctftt 91]. mbb. abb. kneht Tl. 'itnabc,
Jüngling, 53urfd)c, ü)]ann, 5tnappe', oft and)
'.s>clb' = anglf. cniht 9)]. 'ilnabc, 5n"flI"Hl^
raaffenfäbiger 99]ann, iöclb' engl, kniglit 'Dritter':
mabrfdicinlid) ein meftgenit. SBort, bem ©ot. unb
9]orb. fremb ibän. knegt. fcbrocb. knekt finb ent=
lebut). 9\cidie ^öcbeutungScntfaltung ber iücft=
germ. SSorte mie bei Änabe, itnappe (ügl.
nodi anglf. mago 'Sohn, Änabc, 9)Jann, 9]ede',
f. aud) Slcrl). 2Bie mabrfd)einlid) aud) enge
a^eru)anbtfd)aft mit Änabc, itnappe ift, fo ift
fnetfen
214
fuiricficn
c§ bod) ntdit möoilidi, üc flrcnii ,ui fonnulicvcn;
für Äncd}t tft oUf(cl)öriijtcit ju ©3. kön auv' ib^v
gen ((at. genus. "f^voc, lat. gi-gn-o, -fiTvouai)
c[)er möglid) a(§ für Änabe, rocil cy im @crm.
ein ablcitenbc§ -eht c\xcbt.
fncifcn S^w. crft nl)b., (nutlidic Übcrtvaaunii
be§ nbb. knipen in bic 3diviftiiiradic inil.
fnciiicn.
t ^iici^ '9Jici'ier' (bcf. audi „3dniitcvfncip"i
= onglf. (um llKXi) cnif eiuil. knive aiK-' anovb.
knifr- '2)ici"fcr'.
ftneqici 5- '33}irt§liau§', bei iJlbcluiui nur
qI§ ilnciiifd}cnfc 'tlcinc id)(cdno 3dicnfc'; bic
(£tubcntcnuHnlcrbüdicv(.Hinblcbcn ITSl, ':)(uguitin
17%) ucr^cidincn Mncipc 'fdilcditc ^icvidicntc'
nl§ Stubcntcnuiort, unb io begegnet cv am 2d)lun
be§ 18. Csibvbv'. bäufig im buridiifofen 3til,
3. f&. bei fiaufbarb 17Ü2 l'eben unb Sdiidfale II,
34. 64. 147. 3.07. 475 u. f. »v. — ilübl 1798
,>^cidmung pon 3cnn ©. 83. 214 ('2)orffd)cnfe');
ilncipid)cnfc fdion bei ^cifing 3lntigu. ^r. 56;
Sdiiffcrtncii'c bei Woetbci. Tat"; cc-> im %n--
fong bc& 19. oi^bvbe. uodi nidit überall bcfannt
mar, Icbrt bic au\? Stranburg ftammcnbc Stul^iabe
1S02 1 19 mit ber AUiniotc: Mneiiic 'iIiMnfel=
fd)enfc'. 2)ann audi olmc (Jrtliirung bei Scumc
Spajicrg. I 42 (.'öemiieh. :^lm 2d)cntcnbud) uon
@octl}c5 SScftöill. !riüan fcblt hav SBort nod).
%lv urjin-gl. 'gemeine .stncipe' gebt cto jurürf auf
nbl. knijp 'Gnge, i5cvlcgenbcit* ober nbl. knip
•i^ogelfalle, ^^orbell'?
t Slncipc- O". 'Stubcntcnbube' bei .s>auff,
yjlem. bc^ Satans Sia\\ 6 unb bei löenebi^", bcm.
4"»au§ II 2: in ber 1. .v>älftc bc^? 19. oabrb^^.
(mit ber fllcid)jcitigcn ^Jiebenform .^iniffj in
2Pörtcrbüd)ern ber Stubcntenlrradie bejcugt.
Jvrübeftcr iöeleg (auf SlUttenberg bejüglidu 1793
^l)il. Tulber 1 so.
fttct^cii ;')tm. früb nbb., uriin-gl. nbb. knipen
(f. Qudi f ncifeni; nbl. knijpen 'fneifen, jnnden';
roobi nid)t ju angl). hnipan iinipian 'fid) neigen',
fonbcrn 311 einer im 'Jdtgerm. nidit bezeugten Jß.v
hnip 'fncifcn*, au'5 ber audi mittelengl. nipen
engl, to nip 'fncifcn' itammcn ; kn im 'Jlnlaut
wäre an-c *griiiiii|ian ,^u beuten, knib alö uor;
germ. SlMir^clform itedt in lit. knihti 'flauben,
jupfcn' — knebli 'fncifcn'. millö bic engl. Ji>orte
üon nbl. knijpen bcä' 'ilnlautv mcgcn su trennen
tt'ärcn, njürbc eine im "JUtgcrm. freilidi and} un=
bc.^cugtc SB;;, knib gnib (lit. gnyhti 'fncifcn' — -
gnybis 'Äniff') anjuncbmcn fein.
t .Slnrpncr 9?I. 'Stord)' bei JGciic 1G7;{
Gr.ui. 22(1: ein Tialcttmort ber il'Jarf ; bafür in
ber Utermarf Mnciuicr. i^^l. '^(bebar.
fnctcn ;>tm. mbb. kneten abb. kni-tan =
mubb. nbl. kneden 'fuetcn', auglf. cnedan engl,
to knead 'fuetcn'; got. *knidan refp. *kmidan
'fuetcn' barf üorau^gefe^t rocrbcn; ba§ 5)corb.
bat nur ein fd)m. knoöa auf got. *knudan meifenb.
Xa bb. t = nbb. engl. got. d auf @ntnb älterer
53etonung§Dcrbältniffc anv t entftanbcn fein
fann (ugl. i^ater, auglf. foder ju lat. pater,
gr. irarnpl, fo barf gnet abo uorgcrm. SCnirscl:
form gelten; ogl. aflon. gneta gnesti 'jerbrürfen,
fuetcn'.
fiiirfcn Btif . crft nbb., an-i bcm ^Jibb. knikken
'berften, f palten, fnirfen'; engl, to knick 'fnicfcn,
fnaden': mobl '^(blcititng ju got. kniwa- '.Hnie'?
htirfcrifl %b\. im 18. :,'sabvb. auffommenb gu
.Ulli der 'l^cijbalc-'', ba'? fdion von Sdiottel
10(33 unb Sticlcr 1G91 gcbudit ift unb nad)
bcm TSBb. eigtl. '?lbfürsung für JL^äufcfnirfcr
fein tonnte?
Slntc 5)?. mbb. knie kniu (@cn. knies kniewes)
abb. chniu kneo (@cn. knewes kniwes) ^l.
'iinic' — nbl. knie, anglf. cneo engl, knee,
got. kniu (0cn. kniwis) 91. '^nic'. S^l bcm
gcmciugerm. knevva- 'iinie' ftcllt fid) ein gleidibeb.
iBort in bcn normen genu : gönn : gnu in ben
übrigen ibg. Spracben ; vgl. lat. genu, gr. tövu
(t)g(. Tvu-ireTeTv fvüE (Yvüa). ffr. jänu (abliijnu
'bi§ an§ ilnic', jnu-bädh 'fniccnb'). (Sine fürjcre
(1-orm germ. knu- (ibg. gnu) bat fid^ erbaltcn in
got. *knu-ssus iaxiv knussjan 'tnieen' crfdilief5=
bari 'hai-' .Unieen' CJlblcitung auf -ssus ift bcm
i>)ot. gcläiu'ig) unb mobl aiu1i in anorb. knüe
911. '.HniJdicl' (got. *kni"i\va d)l. uorauc-jcljcnb).
iHl'- "odi bic l-'Jlblcituug nod) mittelengl. cnelen
engl, to kneel, nbl. knielen, fd)mci,v chnüle
'fniceu'.
ftitiff Tl. im 18. Csabrb. auffommenb al§
'gauncrijdier .füinftgriff unb ^unir bc^cidinctc
c-> (ugl. mogeln) eigtl. bav. bctrügcrifdie (5in=
fncifcn ber Slaxtcn unb SBürfcl. ^sm IG. ."sabrb.
(bei A>. Sadi^unb ^-ifdiavt) finbet fidi fnüpfcn
— fnipfen ot'U- 'bic JBürfel betrügerifd)
gcbraudieu'. 5(uä bcm 9Jbb. ügl. mcftfäl. kniep
'Kniff. 3. and) '1.^'ifficuy.
.SUiir^o 5R. crft nbb., ein mb. SOBorl, burd)
3iinfope auv *kniirbes kniil)es (iigl. nbb. knirfix,
nicberrbeiu. knirwesicntltanbcn; bic neueren Wa.
bieten lautnermanbtc Sunonuma: beff. medlenb.
knubs, beff. krupcli, pfiilg. knortso, 'Jladicn kni-
bedils, Sticlcr 1691 itnip§; \iermcc^ 1788
Wandi A>crmdon 193 .Hu irr fix. SHit anberer
Ximinutiuenbung mittelengl. niirvel nirvel (anglf.
*rnyrfcl ? 1 '.Huirpö'. £b gu nbl. knorf '.Hnotcu"^
fnirrcu ;')tm. mbb. knirron 'fnarren': jungeä
onomatouoietifdicv Sßort.
tnirf(t)cit ot'i'- "d)b. *knirsen ju folgern au§
Jniftcnt
215
Änorre
knirsunge J. 'öac-' .Uuivfdicn' unb zerknürseu
'jcrbrüd'cn, 5criiuctf eben'; wcc\cn seh auy s nadi
r ogl. l)err)rf}cn, [)irfd)en; vc\l. nnbl. knarsen
knersen 'fnhid)en, fvad}cn', knarsetanden 'mit
ben 3fi^)"cn fnivfd)cn'.
fniftcrn otw. iiilib. *knisten, 'oa?-' bem 9tomcn
knistunge /'s-, '.siiiiifdicu' 311 Öninbc liccjt: eine
ononuitoiunetifdie '-i3ilbnniv
Slnittclucrci OJI. evit n()b. (fviU)cfter S3eleg al§
Änüttelt)cr§ bei DJiatbefinä 1570 Öntbcr 144^;
knuüelianos versus componere fd)on bei 9Jtcob.
iyvifd)lin 1596 Poppysmi Gramm. Dialogus III,
110); im 17. ,^al)v(). and) Ä^nütten}arbi 3. S.
^rätonn'^ 1655 Saturnalia ©. 300 unb bcad)tc
Änüiuicluevy bei .s>amclmann 1599 dben=
bnvvv (£hronit loii (bei ^-iidiavt .ftlipne(ticr§ =
lein), iinittel niv iiniUtel, luabridieinlidi 3U
Änüttel (üon i^notcn) 'öa§ nnovbentlid) @e=
fnütntc'. 2(u§ bent Gngl. liefse fid) staff mit
ben ^cbcntungcn 'Stab' imb '2?er§, ©tropbc,
©tanjc' al§ annäbernbe ■»^^avaUelc anfiU)rcn,
unb bev ^cieberlänber ,^\nniu§ jagt oom 9ie=
frain in nbl. ^^olfdiicöcrn : in vulgaribus
rhythmis versum identidein repetitum scipi-
onem aut baculum appellant; bic 9iömev Ijattcn
versus rhopalici, bie otanöinauier ba§ stef.
23ieücid)t mar ilnüttel liiniuuicl) urfprgl.
Jöejcidinung für ben üoltämaingcn Bicfrain.
fnittcrn otiu- cvft n(}b., ouomatopoietiid}e§
SBort.
titobcln otw. erfl nlib., ju einem bia(. ii)cit=
oerbveiteten knöbel (obevD.) — knüwel imb. nbb.)
'ÄnödKl' bc). 'mngerfnödjcl'.
^noblaui^ 9}L ml)b. knobelouch dJl. mit ber
urf;irüncilid)en Üiebenform klobelouch al)b.
kloboluuh klofolouh klovolouh 3[R. ; roegen b
für f (nod) beute tirol. knoflach) ogl. ©djroefel;
ha^ kn bc§ mbb. nbö. SBorte» ift luie ha^ in
Knäuel burd) Siffimilierung ju ertlärcn, b. i).
'Oa^- 1 ber folgenben Silbe bcmirfte ben Übergang
bes erften 1 in n; t)g(. nnöl. knoflook unb mnbb.
kloflök. ^ei ber geaiübnlid)cn Seutung al§ 'ge^
fpaltcncr Saud)' bleibt unberürfi'id)tigt, bat? ber
erfte leil ber Sufaiinnenicljung, ber mit nbb.
Globen iDcntijd) ift, auf germ. Sprad)gcbiet
aud) fonft erfdicint: anglf. clufe engl, clove (of
garlic) 'oebc beö ünobland)*', anglf. clufpung
clufwyrt '53atrad)ium, .s>al)nenfamm'.
^nöc^cl d)}. mbb. knöchel knüchel dJl.
'Änöd)cr:2}iminutiD 3uftnod)cn mbb. knoche;
anglf. cnucel mittelcngl. knokil engl, knuckle
'^nöd)er; nbl. knokkel 'Änöd)er.
Slnoi^cn Wl. mbb. knoche Tl. 'Änod)en,
Slftfnodicn, (>-rud)tboUe'. 2}aö nbb. SJort, Sutber
faft nod) frcmb (i^an§ 3ad}ö fagt ilnocfen),
ift audi im 9J^bb. feiten, luic e§ bem 3(bb. gan3
feblt f-öein ift baö eigtl. oberö. bb. ffioil für
Ä n 0 d) e u) ; burd) baä sugcborige Siminntio il n ö =
d)cl, baö fd)on bei Öutber aurtiitt (aber in
':^etri^3 iöibclgloffar 1522 mit „Ä'nob, ©leid)"
überfc^t), al§ gute§ germ. 2Box-t bc3eugt; got.
^knuqa dJl. barf uorausigcfe^t merbcn. Cb cy
3U engl, to knock 'flopfcn' anglf. cnucian,
anorb. knoka, mbb. knochen 't'nuffen' gebort,
bleibt ungemin, cbcnfo '-öc^icbung 3U anorb. knüe
'itnöd)er, i3a5 ÜJeriuanbtfdjaft mit iinic cm=
pfeblen mürbe. %u^ biefcm germ.*knuqa liefje fid)
aud) t)a^ oberb. itnorfc 'flnorren, iinotcn', mbb.
knock ';:)Jacten' ableiten; il)r ck ftel)t rid)tig für
altc§ q. Tod) bleiben ucrmanbtc Sorte mit g
iiu Stantmauelaut bunfcl: mbb. knögerlin
'iinütd)eii' unb mbD. knügel 'itnöd)er.
t .ftnorfc A. crft nbb., au§ nbb. knocke ; al§
guteÄ ahgerm. 3Bort criuicfen burd) anglf. *cnycce
mittelcngl. knucche '53ünber (3. 33. 'ijeubünbel')
engl, knitch \s>ol3bünber; got. *knuka vcfp.
*knukja 9J]. feblen.
Änöbcl dJl. mbö. knödel Tl. '5rud)tfnoten,
Mnöbcl alÄ opeife' : Ximinutio 3n bem uiUer
ilnoten bcl)anbelten mbö. knode 'Änoten'.
Slnoücn m. mbb. knolle 50^ 'eröfd)olIe,
ftlumpcn übcrbaupt'; abb. *chnollo d)l. feblt.
2(n bie mbb. 33ebeutung fd)liet3t an anglf. cnoU
engl. knoU 'iM'igcl' ; nbl. knol 'jRübe'.
Siiiow 3)1. mbb. abb. knöpf Tl. 'Änorrc
an @eroüd)fen, ^^nofpe, od)iuertfnauf, knoten,
3d)Iinge' = engl, knop (anglf. *cnopp) 'Änoin',
Änofpe', nbl. knop 'Änofpe, itnauf, ©craad)'^:
fnoten'. ©in üorauv3ufct3enbc^ got. *knuppa-
fel)lt; unter An auf mirb ein bamit ablautenbe»
got. *knaupa- angefegt, ba» felber für *knauppa-
fteben mürbe; beim bem Stamm gebübrt b im
5{uelaut, mie mbb. knübel Tl. 'Änöd)el am
jvingcr', fou)ie anglf. *cnobba mittelcngl. knobbe
engl, knob 'Änopf, Hnauf, Änotcn, Knorren'
3cigen; ba3U cgi. nnbl. knobbel Tl. 'Änoten,
Änolie, Sd)miele', foivic bb. ilnubbe. "Jlnffällig
ift neben ben biöbcr angcfüljrten SBorten, bie
auf eine alte u-2Bur3el fd)liet3cn laffen (ügl. bef.
ilnanf), ha§> anorö. knappr 'Hnopf, itnauf,
fomie anglf. cntep mittelcngl. knap. 3>gl.Änofpc,
Änubbe, tnüpfcn, ilnüppel.
Snorpel dJl. mbb. knorpel- knorbelbein
knospet 'cartilago'. £b ein got. *knuzba- ober
*knaürba- 3U ©runbc 3U legen ift, fann nid)t
nttt Sid)erl)eit cntfd)icbcn merben; erftereS bat
au§ grammatifd)cn ©rünbcn grööcrc 2Babr=
fd)einlid)teit; nnbl. knobbel nnbb. knusper-
knaken 'i{norpelfnod)en'.
Änprrc Tl. ml)b. knorre Tl. mit ber glcidj^
Änor^
— 216 —
^ühalt
beb. ?icbcnforin knüre 9Jl. 'knoten, .^novvc'
(an Räumen, Steinen, am Öeit^ci; knüre bc=
beutet anüevbem nodi 'acIv, Mlimie, (Sipfcl'; in
ber iBebeutung 'ilnuff, 3tof;' o,c[)ön e-o 5u nil)b.
kniisen iauSi *knusjan i 'flogen, idilaiien', tln'tvinij.
für '©nfef. 2(ud) für bie nnberen iBcbcutunöen
I)abcn luir vool)[ uon einem ^ot. SBort mit s (z)
QuSjucjehen, mic bialeft. normen .^cit^cn: fdiiuäb.
itnnuC' '"3(niQi3 am 53rotc',fdiuici,v knus 'ilnor=
vcn, OlucMinidi^i'. Qnc\l. knar 'Mnorren, itnorj'
mittelengl. knarre mit bcv ^licticnfovm knorre
'Mnoten, 'i?(u'Münd)c^'. — Xae "Jdjb. hat nur baö
ouö *knrir abijelcitctc 3lbi. chniurig 'fnotiq, berb,
fcfr.
t ^norl? lidimeij.) Tl. ml)b. al)h. knorz
'■Jluc-iüudie^ itnoten' ; bön. knort, fd)n)cb. knört.
i^crRHiubt mit beut Isoriflcn?
.^Inofpc A. in ber heutigen ^cbcutunß feit
Stielcr 1(J'.)1 iiebudit uub feit ctma 1740 fd)rift:
fprad}lid), aber fd)on im 10. 17. 3fll)i"l). bc3eunt,
menn and) feiten (j. ^8. bei -^^cucer^Gber 1564
Vocabula H 8b mib (Salüifiuö IGlU 3. 31) unb
eigtl. nur mittclbeutfd). vi'» Cberbeutfd). aUiie=
mein bafür .ftnopf (= fränf.4)ennebcrg. meftfäl.
knoppe ), baö biö in ben 'Jtnfanii bev' 18. 3at)vl)'>.
oud) in ber i'ittcratur hcrrfditc. .Hnopf unb
.Hn of pe finb uermanbt, mic bcnn and) fr3. boutun
'Änopf unb 'itnofve' bebeutet, ünofve jeigt
(rote 2Bcfpe uub Irefpe; aud) Sefpc für
fieffe f. unter öefjc, älter nl)b. illcifpc =
Älcipfc) Umftelluuii fs ps ju sp; alfo al)b.
*knofsa mit alter s-"i{bleitunii ju al)b. m[)b. kno])!'.
31nbcre 3tinonmna finb l)cff. brospe, pommcr.
nge, jonft nbb. knowwc.
ftnotc W. 'uuviebilbeter D.l^cnfdi' am 3d)luf5
bc§ 18. ^Vibvbö. in !ffiöilerbüd)ern ber Stubcnteu:
fpradjc (Hinbieben 1781, 5luiiuftin 17!»5) i^ebudit
ali- ftubent. SBort für '.sSanbmcrfC'burfdic, 'Jcid)t=
ftubent' unb fo audi in 3tubcntenromancn (j.
^. Cautharbö (^ulertaiu'er IsiMi; 3ufrül)it alci
Solbatenmon iiebraudit 1772 'Jhitürl. 2;ialinicn
3. ]J">. 1 is. Xic ältere, nod) 1<S()2 in ber
beutfd). iöurfd)enfpr. iieltcnbe (bei ^aufbarb 1702
Heben I, «JS; audi 171t2 Briefe über (^rlaucien I,
105) Sd)reibunrt ift allgemein (^note, luaö auf
nbb. genöte 'l^enoffe' fül)rt (in 3te«in uub
fiöniflöberfl roerben bie .öanblunflebicner gnoten
iicnannt).
.^lltotcn 9}?. mbb. knote knnde 9.1]. 'natür:
lidicr .Hnotcn lam .Uönier, an '^-^flan^cni, fünfte
lid)er .Hnotcn an einem Aaben, 3dilinac'; al)b.
knodo knoto Tl. (bie al)b. ml)b. Xoppelform
mit t : d ragt mit Ünotc : .Hnöbel biö iuö
9?l)b.). ITaju mit abroeidicnben Tentalüerl)ält^
niffcn Quglf. cnotta engl, knot 'Mnoten'; pgl.
anorb. ü-knytter 'fdiledite 3treidic' unb ml)b.
knotze ,■}. 'itnorre';engl. loknit 'firirfcn,tnüpfeu',
anglf. cnyttan; nbb. (inini knütte J- '3tricf=
jeuii'. 3lnorb. knütr dJl. 'Mnoten' unb knüta
J. '^nödiel 3um 3pielcn' perl)alten fid) gu
angif. cnotta luie got. *knaupa- 3U *knuppa-
(ogl. An auf, Änopf); unb imc fid) 3U biefen
SBoilen eine Jorm mit a in ber 3tammfilbe
gefeilt (anglf. cncepp), fo 3U ber l)ier bcbanbcitcu
©ruppe anorb. knottr (got. *knattus) 9JJ. '58all'.
.Hein fidier peruianbtcy ÜBort lät'st fid) bier3u au'5
bell übrigen ibg. 3pradicu anfül)ren. 33gl. nod)
Hnüttel.
Snötcri^ Tl. 'Hnotengraö' ; ml)b. unb fonft
fel)lenb.
t Slnubbc, 5?nuppc Tl. 'HnoUcn im .'öolä'
erft nl)b., (lUi^ nbb. knubbe, bcffen mciterc '^t-
3iel)ungen f. uiucr Änopf. (Srumbut fei \]kx
nod) mbb. knübel, 3U bcm fid) itnuppc perl)ält
u)ie tlaubeu 3U .Hluupc.
htuffcn otro. in älteren '^erioben fel)Ienb,
buuflcn llrfprungs.
t hiüU 'äh\. 'ftart betrunken' im 18. 5öl)rl).
unbe3cugt, feit ctiva 1825 auftretcnb (3uerft
ftubentifd)).
fnü^jfcn otiu. mbb. knüpfen abb. knüpfen
'tnüpfen' (got. *knuppjan fcblt): Jenominatio
ju Änopf, j. bie§; inl)b. knöpf 'Änoten'.
^nüli^cl Tl. au§ bcm 9Jbb.; im Tl[]h. galt
kniiplel d)}. '.Hnüttcr. (5c^ gebort entuiebcr 3U
mbb. knöpf '.Hnorrcu an WcuHld)fcn' (f. .Hnopf)
ober mit n für 1 (ugl. 5inäueU 3U engl, club,
anorb. klubba.
t Änuft, Knauft Tl. eigctülid) '.Hnorrcn',
fpe3. ':örotertc' : am bcm 9fbb. ; t ift Qlbicitung ;
knus- in ber 58ebcntung '.Hnorrc' f. unter .H n 0 r r e.
.ftuutc A. erft nbb.; bei Speranber 1727 unb
bei Steinbad) 17;U nur erft ak-- ilnuttpcitfd)e
(175G Urteile über baö i^erbalten ber 5L)lcnfd)cn
1S8 .Hnutbicbe); 5"nfd) 1741 bietet gucrfl
.Hnutte 'moffonitifdie '^-^cilfdie'. Um 175<l mirb
ba^^ einfädle i[i>ort bctanntcr; c6 ift ruff. knut;
pgl. ''43eitfd)c.
ftnüttcl Tl. mbb. knütel knültel abb. knutil
Tl. 'ilnüttcr eigtl. '3tocf ober ©trief mitÄnoten*:
ju Hnotcn.
mbttlt 9JJ. fd)on im IG. ,^abrb. 3- «• ^ei
5)ktbcfiuy 1502 Sarepta 04.:5]u(init bcn 9ceben=
formen .Hobelt .Hobolb), aud) bei (^3eorg 3lgri=
cola 15 IG üblid): gicid) .Hobolb. 2Iuy ber
'-lkrgmaiuiC''fprad)c i'ugl. lliicfclj: ha§ im IG., 17.
,^\abrb. für unbraud)bar gcltcnbe (Srg b^t beim
iöcrgmann feinen Ü^amen pon bcm gefpcnftigcn
58ergmännd)cn erbalten, ber boo Silber raube
^obm
— 217
kühn
unb hav fdilcdne Gr^ lüic böfcd SBcttcr unb
onbcrc!? Unl)ctl fcnbc. Tiaci) bcm 22Bb.
t S'obcu 9Ji. ii:()b. kobe ÜJi. 'Stall, Sdiiücine-'
flau, Üäfiii'; bic nl)b. lltcbciifonn Üofcii ftainmt
n)oI)I, roic bay f jcigt, au§ bcm ^Jibb. Uiiprüiicv
lirf) ()attc ha6 SBort eine adaemeinere 58cbeutim(i
unb mar niriit bloi"; auf bic liev= iiic,^ Sd)nicine=
niotinuuii bcfdirdntt. 3oiiav bi^ in^ ^liMib. jcigt
ftdi bic iiltcve ^cC>culuun '•''Mitte'; vc[[. mbb. kobel
'cngco iöaue'; \U. koli dJl. ',\Mittc, !:Il>cttevbadi,
35ciid}laci'. ^un 3Inii(f. jciot ba& cntfin-cdicnbc
cofa [id) bcf. al§ cblc-ä 2)id)tcnt)ort füv '©emadi,
©d)(afc!cmad)';barau'3 emil. cove Xbbadi, fidiercr
Cit/Jicft'— pigeon-cove'Jaubcnfdilacf. ©n c\ot.
*kuba, bn§ bicfcn 33?oilen ju ©vunbc sit Icflcn
ift, fcblt. 2)ay iß>ort ift cd)tiicrnt., ma^J bic bcr
!8i(buni^ nadi uetaicnbiti auy einer uieit älteren
3cit ftannnenbc ^Iblcituni-! abb. chubisi (got.
*kubisi) 'ASüttc' unb rocftfäl. küffe 'id}(ednc
4">üttc' (flot. *kufj6) lebrcn; v(\l. nod) mbb. kober
'Äorb, lafdie', angif. cofl 'iorb'. «S. Äobolb.
Sobcr 5Di. 'Äorb' ein oftmb. SBort, feit bcm
15. JSöbvb- bcjeugt; üeramnbt mit anglf. cofel
'Äorb'.
^o6oIb '?0l. mbb. köbolt mit bcr ilJcbenform
kobölt dJl. 'nedifdicr .sSau-ogcift, Äobolb'. W^
cd)t germ. Aöauögöttcr gefaüt, bürfcn bic Äobolbc
nad) bcm 2)2Bb. bcn anglf. cofgodu cofgodas
'penates, lares' gleidi geftcüt roerben; ein un^
bezeugte» anglf. *cofold ',s>au§gott' mürbe mit
mbb. kobolt got. *kubawalda- 'i>au§rt)alter'
ober *kuba-hulbs ',s>auabolbcr' oorauSfegcn (für
bic 2)eutung bcr Äobolbc aU:- „.s>au§bolbc" fpridit
bic 2(nmcnbung üon bolb für Sämonennamcn
ogl. got. unhulj)ö 'Icufcl', rocftfäl. schanholden
'3)ämonen', ml)b. die guoten holden 'penates'
unter bolb). 2)a§ erfte 2Bortclcmcnt ift anorb.
kofe, anglf. cofa '@cmadi, ilammer' (f. Äoben).
3)ie mbb. nl)b. ^IMicnformcn Cppolb Opolt
bürftcn nadi Jv. ."öoltbaufen altc^' *öt\valt = got.
*auda\valds '.'oerr bc^ ^ciditums' fein; i>a^^
alte 6t '9icid)tum' ift bloti in Gigcnnamen roic
Ottofar unb Ctfrieb (©buarb au6 engl.
Edward) crbalten geblieben. 2)ie Gnbung =olb
f. aud} unter ,'öerolb unb malten.
Slocö 9J^. mbb. abb. koch abb. choh (hh)
nbl. afädif. kok \todi'; üor bcr i)t>. 2autüer=
fdiicbung, fpätcftcns im .j./G. 3abrb. (glcidi^citig
mit Äüd}e unb Äobl) nad) 2)cutfd)lanb gc=
fommen, al§ bic Siodv- unb (Sartenfunft au6
Italien cingcfübi"t rourbe : lat. coquus gcfprodicn
cocus, genauer bie oulgärc ^Ufufatioform cöco
(ogl. ital. cuoco = afrj queux) liegt ^n ©ntnbe
(ber lat. 9?ominatto cocus märe abb. mbb. *kuchi.
^ad) ©nglanb brang ba^3 35?ort mit abrocidienber
filuge, (ftgmologifc^eä SSörtcrbucf}. 6. 9lufl.
93ofalgcftalt: anglf. cöc engl, cook; bav ö be§=
felbeii gegen bb. lat. ö berubt auf jüngerer
CuaiUitäti^ueränbcrung in offener Silbe (ogl.
Sdiulc, aud) itrcuji; faum mirb ttas- ö be§
l)b. SBorteS auv bcm ßtn). fod)en ftammen.
2)a§ ältere germ. 2Bort für fod)cn ift fieben;
ein altgcrm. 2Bort für 'Äod)' feblt.
fotf»cn otri). mbb. koclien abb. kochön
chohhon : au§ lat. coquere (genauer *coquäre?).
£a§ bb. 2Bort fonnte fein ft. otit». bleiben, mcil
ber 3?ofal ber Stammfilbc auc^ bcr 5(nalogic ber
ft. 3^- I)erau§fiel. 2Iu§ bcm 9ioman. bead)te
frj. cuire, ital. cuocere.
Södjcr 2R. mbb. kocher abb. kochar chohhar
9JJ. '^^feilfödicr' aud) allgemein 'Scbälter' mit
bcn Ütebenformcn ml)b. koclu-cre abb. kohhäri.
Tk ^ebeutnng '^cbältcr in .Hödierform' jcigt fid)
in t>cn 9JJa.; ogl. meftfäl. inkstkuakr 'lintcnfan'
— nätlkuakr '!)cabclbofe' — sandkuakr 'Sanb=
büc^fc' (anbermär-t» „Sd)cr=, ^-eber^, i8arbier=
föc^cr" im 3ibb.) unb mol)l aud) fd)n:)ei3. Äüd)er,
Äod)er 'Äorb für Grbc unb Cbft'. )ßgl.
anglf. cocur mittelengl. coker 'Äöd)er'; bafür
mittclengl. engl, qniver au§ afrg. cuivre, ha^
fcinciieitli raiebcr aibS bcm germ. SBoilc flammt.
ßijbcr 9[R. (Steinbad) 1734 Äcber); ha^
Söoit ift racgcn feiner rcid)cn Saut= unb 58cbcu=
lungScntfaltung ctnmologifd) fd)tücr gu beurteilen,
oiclleid)! finb mebrerc urfprgl. pcrfd)icbenc 2Borte
bainn jufammengefaUcn; mbb.köder koder keder
korder körder kerder querder dJl. 'öodfpcifc,
Äöber, ^-lidlappen pon lud) unb öcber', abb.
querdar bat baju nod) bie Sebeutung 'Campcn=
bod)t'; nbb. bcflebcn bei bialcftifd)cr unb ,5citlid)cr
SScrfd)icbenl)cit bic iSebcutungen 'Untertinn,
Sd)lcim(pituita), Sumpcn, Öeberftreif, Sorffpcifc'.
(Vür cHöbcr Ulntcrtinn' ift engl, cud 'bcr innere
'leil bey Sd)lunbc§ bei uncbcrfäucnbcn Xicren',
anglf. cudu cweodu (got. qifjus '53aud)'?) picl=
Icid)t 3u pcrglcid)cn. Jür bic Scbeutung 'öorf=
fpcife' möd)te man 5unäd)ft an got. qairrus, i)t).
firre antnüpfen, racil querdar al§ älteftc bb.
,3-orm auf ein got. ^qairpra- l)inmcifl; bamit
pereinigen liefje fid) allenfalls bie ouii""ttc"=
fe^ung mit gr. beXeap (beX- für bep- ftänbe burd)
^iffimilicrung mic ein beutfd). kerdel nad)roeis=
bar ift, h mdre nad) 3üi§uiei§ be§ äol. ß\np alter
©uttural: SBj. gen mit bcr bcm bcutfdi. S5>ort
mebr entfpred)cnben iltcbcnform bcXerpov, bcr
man mcift mebr ißeifaU giebt, mcil bicfc neben
ber 33cbcutung 'Sorffpeife, Äööcr' nod) bie al§
',%rfcr (eiUfprcd)enb abb. querdar '2:od)t' l bat;
auffällig bleibt bei beiden ÜInnabmen engl, cud
'.Höber'. AÜr bic mcitcrcn JScbeutungen be§
bcutf d)en 2Borte§ fel)len annebmbarc ßtpmologien.
28
Äofent
218
Äommanbant
t iSofcnt 91^. eine 3hi Tünnbiev eigtl.
'Äloüerbiev' mit bcn alteren tlJcbcnfonnen Cofent
unb Gonücnt im 15.16. 3öl)vl).: eic|tl. ifientifd)
mit Honoent, luofür c» in biefer üBcbcntnno
fd)on im 15. ^al)vl). (and) frj. couventi auftritt.
35crcinjclt bafür im 16./17. ^ahrd. aucfi Äou^
tjcntbicv (j. 53. 1571 in Sibcr-ö 53earbeitnn<,i
be§ Xomenrl. De'o .'öabr. oimin'^'''-
•ftoffcr d)l. im 17. ^nlirb. auftretenb, feit
Sticicr 1001 unb 3tcinbad) 17:54 mit berüicben--
form Huffcr nerjeidmct unb um 17iJ<> einiie=
bürgert aU ituffcr nadi 3iäblein 171G m'un.HM'-
©pradnneiiter I, 23oxt. b*. "^cii- ffiort fam uon
9?orbu)encn au^' frj. coffre (ilJaalcr 1561 hat
ftorfram. C.uellc (at. cophinum.
Äol)t llJ. mhb. abö. köl 9)1 mit bcn 9Mien=
formen alib. clinli nibb. kcjele ka'l 3)}. {vc\[.
alcm. chü'l kr-l. fiibbeff. kdbl), foioic o[)b. chölo
mbb. köle 9JJ. unb al)b. chöla 5. llbernonnnen
mit bcr fiibcurop. (harten-- unb Üodifunft (f.
Äüd)c) am Kit. caulis 9Jl. 'iiol)l', n)o()cr aud)
anglf. cäwi engl, cole, fotuic anorb. käl l)i.
unb im 'Jioman. frj. chou 'MobC, founc himr.
cawi. Ttt'i' „anfd)einenb üoUvmäf;igc" lat. cnlis
itJärc bemnad) für bie germ. SpradH]efd)id)tc
ol)ne Aolgc iicmefen. Tie meiften ber unS cje=
läufiiien (^emüfe= mie Cbftarten möiien mit ber
Äod)tunit im 6. ober 7. 3o()r(). in Teutfdilanb
ciuiieführt fein; v(\\. Giund), fod)en, ""^^feffer,
9}lin,^e, '^Jfl au me, .Hirfd)e.
ko\)lc A. ml)b. kole 5. mcift kole kol '>))l.
— k(.l 9i\ at)b. kolo Tl. — kol 9?. = anglf.
col engl, coal 'iio[)Ic' (engt, colemouse f. unter
Äo()lmctfc), anorb. kol 91. <piur. '.Hol)len'.
2ni urüermanbt üergleid)t man ffr. jval 'brennen,
glübcn' ober fimir. glo '^tolilc'. 3lber angif.
cylinc cylne (barauci entlehnt anorb. kylna) engl,
kiln Xfen' finb auf lat. colina jurücf.^uführen.
.Slol)lmcifc A. mhb. kolemeise a. ^u .Hohle,
nidn ju .Hohl: eigtl. '9JJcifc mit fd)mar,^cm
Äopf; anglf. cölmäse engl, colemouse (uolfCv
ett)m. für eigtl. coalmouse, roic unfcr Sprad)=
bcmuf-tfein and) ftohimcifc ,nt it'ohl sieht).
.Slol)lrnbi Tl. erft nhb., a\i<i ital. ravoli rape
(^lur.); vgl. fr.v <li<)u-ravc. umgcbeutfdit iAoi)U
rübc. Tie .Hohlrabi finb im 16. ^'sahrh. erft
bei un§ uon ,'\talien auv (ugl. 3lrtifd)orfc,
fiarfioli befamu gcmorben.
ftojc A. a\bj nbl. kooi = Äauc.
-I- SXöt Tl. f. ilcttid).
.Slotnrbc A. im 18. 3a^)i^l)- a»^ ^^■ cocarde
(eigtl. bonnct ;i la rf)rarde 'Wigerlmülje').
totctt "Jlbj. 'gefallfüd)tig' am Gnbe bc'? 17.
3ahrh§. alÄ coquctt (iöeleg: Ter alte Teutfdie
173<) 3. 250. 2H7,) au^ bem glcidjbeb. fr^. co(|uet
(üon frj. coq '4'*öf}n'/ alfo eigtl. 'einem ^a^n
ähnlid)*).
ftotocMiuH Jv. an?-' glcidibeb. yortug. fpan.
coco: feit bcr ßntbedung ber DJJalbioen in
Guropa befannt geworben, mürben .Slofo§nüffc
in Xcutfd)lanö ^ucrft bei ^auhinu^^ Hist. Plant. I,
B>4 abgcbilbet; im 17. o^hrh. hcinen fie aud)
9}JcerfofoÄ. gigtl. fpan. coco ':öut5cnmann'.
.Slolbcn Tl. mhb. koll)e ahb. kolbo Tl.
'ilolhe, ileule al^5 Ülniffc, Mnüppcr; i'^l. kölfr
Tl. 'SJurffpeer, ^pfeil, ^-^flanjenfnollen' mit ber
^Iblcitung kylfi ^. — kylfa J. 'Aleule, itnüttcl'.
Gin got. *kulba-n- '©torf mit bidcm fnolligem
Gnbe' ift uorauv^ufcljcn. ®ie 53cbeutung läfjt
'-Bc.üchung ,^u bcr unter .H lumpen bchanbelten
ilHmfiiH'c bcr luifalicrtcn l'autform khimb mahr^
jdicinlid) cvid)cincu; bann märe isl-bh aH ibg.
äl>ur,H'lform an^ufci^cn unb lat. globus 'iilumpen'
(aud) '33crcin', ugl. engl, club 'Äciile, Älub')
3U ücrgleid)cn.
t fXoli d)l. nbb.; übt. kolk Tl. 'Strubel, 5Ib=
grunb, 2od)'. i^gl. ftr. giii'gara Tl. 'Strubel';
Dod) fdicint nad) lat. gurges 'Strubel, SBirbel,
"^Ihgrunb' beut inb. r ein gcrm. r, nid)t 1 ent=
fi'rcdicu 5u f ollen.
t .Siolftnbc Tl. feit Anfd) 17'i-l gebud)t, ein
nbb. 2Bort; 1. Glement bunfel.
•VloUcri ''JlTl. ml)b. koller kollier gollier
goller 9i. '.S^al'^beflcibung'; bic§ mit nbl. kolder
au§ fr3. Collier (= lat. collarium, moher aud)
fpätahb. cliollari mhb. koler.)
ftoUcr^ Tl. mhb. kolre 9:^. 'ilollcr, an^--
bred)enbe ober ftillc SBut', ahb. kolero Tl.;
mit anbern mcbi3inifd)cn 5lu&brücfen mittelbar
au§ bem gr. xoklpa, lat. cholera; ba§ ch l)at
and) im Si'oman. bcn iBcrt cine§ k; ogl. ital.
coilera. fr^. colöre.
t foUcrit ; Um. 'rollen' erft burd) ba§ IS. C^ahrl).
bcseugt, ein mb. nbb. Xialcftmort, tta^ am Gnbc
bcv IX. rsnhvh§. in bic Sitteratur cinbinngt (in
.'öei)nal3' 5(ntibarharu'^ 1796 nod) uerpönt): 3U
nbb. kfile '.Hügel'.
t .^loltcr Tl. mhb. koUer kuller TIa')1. '_gc=
fütterte Steppberfe über bai" iöctt': au§ afrj.
coultre (ogl. ital. coltra).
Slomet Tl. fd)on im 15./16. C?nbrh. allgemein:
au§ lat. cometa, gr. KOfa/irriq 'behaart'.
tomifd) %h']. um bic 9JJitte bc& 18. ;'^sahrh§.
auftommcnb unb erft feit 'Jlbelung gcbud)t. *>Jlad)
bem T2öb.
ftommnubnut Tl. '53efcl)l§hrtbcr' mit fom--
m a n b i c r c n , .H 0 m m a n b 0 mähreub bcy :5' »jähr.
.HriegC'J allgemein üblid), aber fd)on feit 16(/)
einjeln bezeugt: aus« fr3. commandant comman-
foinmcii
219 —
f Linnen
der, xtal. fpan. comando (Gncdc oulgärlat.
commandare = lat. commendare).
fotnmcn ;-)tii'. inlit>. komen al)b. ([nönian:
ein öcnicini^rni. ocitiooi-t. Aür bQ§ anlautcnbc
k ift — lutc nod) n()b. bequem geigt — qu
bcr eigtl. 5(nlaiit, queman ift bie ,ni Wrunbc
liegenbc al)b. ,"vonn; t>a§' w cincv anlautcnbcn
kw inuvbc int ,sSb. nov e imb o nidu audi nor ai
gern untevbviirft (ügl. fcd, firr). 5ll)b. que-
man, got. ([iinan. anglj. cuman engl, to come.
afäd)f. cuman, anovb. koma. Xa6 l)icrbuvd) cr=
roiefene urgcrni. ^tro. qeman 'fontmen' liat eine
rocitere ©cfdiiditc (jinter ftd) : e§ ift ibcntifdi mit
bcr inb. aocft. 35>s. gam 'fommen'; bagu lat. venio
für *gvemio, gr. ßaivuj für *ßavjiu (für *gv3-
miö); ogl. bequem, ilunft. 3(l'o ibg. SBj. ift
gem oorau-^sufctjcn. 3^ic G^ntmirtlung cincio v
nad) bem g gefd)icl)t gefcBlid); t)gl. got. qino
neben gr. T^vn = inb. gnä (*jänä) 'SBeib'; got.
qiwa-, lat. vivus (gr. ßio(; ©ubft.), inb. jivcä (f.
tecf; ogl. bie ä[)n(id)e (Sntroidlung eine» kv ju
germ. h\v ou§ ibg. k unter mcr, raeldicr).
^omöbic A. im IG. ^\ai)xi]. auö (at. comoedia.
.^omitaontc A: ani frj. compagnie ; um 15Ü0
in Seutfdilanb ahi ital. .s^anbel^mort auftrctcnb
(im ©ulcnfpicgcl 1515; 1564 ^immer. (Sl)ronif
II, 379 al§ componia), al§ militär. SBort um
1610 (bei 0. 2öaH(}aufcn 1616, Iroupi^en 1638).
.^om^agnon dJt. au§ fvj;. compagnon um
150<) entlehnt; fdion im IKcnfpiegcl 1515 ©. 64.
KH» (aly (£ompanton) belegt unb feit bem
Sprad)= ufir. i^crberbcr 1644 gebudit. Clueü=
roort mlat. companio eigtl. '^rotgenoffe' f. unter
Äumpan.
^om^Hcc 95^. '.t^elferSljelfcr' feit ©d}eibncr
1695 oergcidmet: au§ frj. complice (CucUc lat.
complex 'iscrbünbctev' ).
^ontpHntcnt dl um 164(i allgemein bei
uns eingcfül)rt (bodi oon ^uriften, aud) oon
9!JJofdierofd) üerpönt unb ucrfvottet): au^ frj.
compliment.
Somplot 91. feit Siebe 1686 gebud}t: ein
Scbniüoit bcä 17. 3a^t()§. au§ frg. complot.
Sonniot 92. aus ftg. compote; im 16. ^al)T:i).
al§ Gompoft (s. ^. ®oliu§ 1582 Onomast. .364).
Komtur 9Ji. au§ mlat. commendator
'i^orftanb einer 5lbtctlung, einer 9iiebcrlaffung,
eines 9iitterorbcns' (mlat. commenda; ahy
commandeor = frj. commandeur.
^öntg dJl. ml)b. künic künec (g) al)b. kuning
chuning; bie nl)b. Sautform batiert feit bem
16. ^ai)vi). aus bcr ©pradie Sutbers igleidijcitig
oberb. itünig, nbb. Äönincf). Gntfpvcdicub
afäd)f. cuning. anglf. cyning (cyngi engl. king.
nbl. koning (anorb. konungr;: eine gemein--
gcrm., nur bem 0ot. fclilcubc 33c,^cidnntng. ,"vür
bas liol)c Qlltcr bcr 53c,^cid)uung fprid)t nod) bie
frül)e (Sntlcdnung bcrfclbcn ins Jinn. (iiiijn. al§
kuningas 'üönig', ins "ilfloü. al§ künegü künez!
'O^ürft', ins Sit. al§ kuningas '.»ocrr, Pfarrer' (lett.
kungs \s;->err'). 2)ic 3unäd)ft liegenbc Seutung
be^ SOoxte» ift, e§ an got. kuni i0en. kunjisi,
alib. kunni ml)b. künne, anglf. oynn 'Gkfd}ledit*
anjufdilict5cn; -ing aly (?nbuug bcr '^Uitronnmita
I anglf. Wödening 'Sohn SBobans'i gcfant, cr=
gäbe fidi bie 53cbeutung 'ein 9JZaim uon @cfd)lcc^t,
b. 1). au§ einem norncbmcn @efd)lcd)t, ex nobi-
litate ortus' ilacitu» ©crm. VII). 2)icfe an fid)
befricbigenbe unb ganj unbebenflid)c 2(nnal)mc
mirb baburdi in J5"i'0iic gcftcllt, bai] bas 'i)lltgcnn.
ein cinfadics kuni- 'iiönig' bcfit^t in ;)ufamnten=
fe^ungen nnc anglf. cyne-helm 'Hönigsl)clm,
diadema Corona' — cynesl(')l'5tönigsftul)I,Il)ron'
— cynerice = al)b. kuniriclii 'Äönigreid)' ufm. ;
hav Simpley l)ätte fid) nur in ber anorb. 2:iditcr=
fprad)e crbalten al§ konr (i-©t.) 'SWann üor=
nebmcr 3lbfunft, 2?crmanbtcr be§ itönigs'. AÜr
bie ^^cbcutungscntanrflung non itönig ift bicfc
2(nnalimc ebcnforocnig als bie crftc abguiuctfcn :
aud) ()icr cntbicltc Äönig mcfcntlid) bcn begriff
bcr norncbmcn '^(bfunft, nur roäre e» genauer
'Sol)n cincio 9JJauncs non Dornc()mcr 'Hbtunft' ;
ogl. frg. engl, prince ''$rinj' unb 'mirft'.
t Sönifll)afc 9?!. baier.^öftr., Äöniglein im
16. 3fl')i'0- (■'ö- Sad)») oberb. = Äanind)en.
fönncn '^^rät.='i)3räf. ml)b. kunnen al)b. kun-
nan ^r.=''^rf. (Sg. kan, 'ilJlural kunnum, -jjrät.
konsta) eigtl. 'gciftig ocrmögcn, nnffcn, fennen,
oerfteben', bann aud) 'fönnen, im Staube fein'
= anglf. cunnan (im ©g. cann) 5ßr. = $rf.
'fennen, njiffen, fönnen' (engl. I can), got. kun-
nan (im Sg. kann, ^lur. kunnum) ^r.=^ii.
'fennen, miffcn'. Tsn ben älteren 3tn-ad)periobcn
bat ber 33erbalftamm fonnen ausfdilicfjlid)
geiftige SSebcutung im ©egcnfag ju bem con
mögen, Dermo gen. 2)en altgerm. 3prad}=
perioben ift neben bem in btm ^tw. kunnan
erbaltenen ©tamm kann- (pgl. nod) got. kunnan
'erfennen', anglf. cunnian 'erforfd)en, üerfud)cn';
f. aud) fübn, Äunft, funb, fennen) ein im
(Sot. als *kne *kn(j barsuftcllenbcr i^crbalftamm
geläufig: anglf. cnäwan engl, to know. al)i).
irchnäan bichnäan 'erfennen', moäu abb. ür-
chnät A-. 'Grfennung' (got. *kne|js a. fcblt); auf
ein got. ''knöfjla- '(5rfenntm§' roeift ba§ £e=
nominatio al)b. irknuodilen'oernebmbariucrben'.
Sie brci germ. Stämme kann kne knö finbcn
fid) aud) auf5crl)alb bc§ (5)erm.: gr.4at. gnö in
■(VfvwaKiu (e--fvuj-vj 'erfennen' — fvujöK; '@r=
fenntnis', lat. gno-sco nO-tus nö-tio; afloo.
Slonto
— 220 —
^'orn
znaja znati 'crfenneii' ; altiv. gticäth 'bcfannt'.
2)ac- C*»ö- ^i'öct ein "^räj. oon 2Bj. *jan. öac-
^rät. Don 2},5. jnä jänämi jajiiäu (ogl. 'ijiail.
jnäta) 'fenncn': 3B3. kann kunn au§ iöc|. gen-n
crfd)cint in lit. zinaü 'fenncn, erfcnncn, cin^
fc^en' — pa-zintis 'ßrfcnntniÄ', aoci't. ä-zainti
^. 'Äunbc', altiv. ad-gein "^^cn. 'cognovit*.
Xicic iDcitc 33cv5iuciiiuni;i öcr cnii ucnuanMcn
iöci. ®,i. gen: gno 'cvtennen, luiifcn' iü allijc^
mein ancitanm.
Sionto l1i. i'cit Cocvbciöc^. 3dncibfuni't 106U
flcbud)t (iöclcg: S'^'xücx 1G40 ©infteln V. ö22):
mit bcv ital. Jöudibaltintii — ctiua um 16<mi
(D13I. 5liuo) — cntlcbnt üxi<- ital. conto.
^lontor, (Somiitoir dl 'Sdircibitubc' aiie
frj. coiiiptüir iiuiiivüniil. 'oabltiidi' uon compter
'jäblcn'i; bic (vntlcl}nunii i3cid)ab um lötiu ibie
Geiniiia Gemmarum 1."j03 l}at ituutor, löl."}
Ulcniiüi\icl 9425 CSontor).
Slopf 'i'J- iiibb. köpf Tl. 'Ivinfacfäfi, 53cd)er,
Scibcl, .öirnfdiale, Ütoin'; abb. köpf chuph 9JJ.
'33cdicv' (bic '-Bcbcutuuii 'Hoin' luivb fi'iv ba^^
"3lbb. üovaueiicjcBt buvd) bic '.Jlblcituuii clmpla
'mitra' aui> *kuppjöni; iH-(t. aui^lj. cuppe cUi]!.
cup '33cd)cr, Cbcrtai'ic' — anglf. cui^l. cop
'©ipfcl, opiöc' (mittdcni]!. copp ücvcinjclt oud)
'Äopf'j; norb. koppr 9J?. '®cid)irv in '-öcd)cv=
tonn', aud) 'eine flcinc Sdnffart'. Uvjinüng=
lid) mar .vSaupt = cnal. Head ba'5 ciiUl. c\c-
mcinvicvm. unb alte !©ort für kovi; evit im
iJcbb. bat bav letztere i'ibcv ba'5 cvftere mit QnU
idiicbenbcit iicficiit M- «nd) A>auiU). 2)ie vcidic
iöcbeutuniieentmicflung bcv Sippe oon iilopf
bat "i^avallclcn in ber roman. Sippe bc§ ,iu
®runbc liejienbcn lat. (cüpa) cuppa '^öedici';
Olli, prouen.v cobs 'Sd)äbel*, afvv cope 'öipfel'
neben ital. coppa '!öed)er* (bead)tc (Giebel ,hi
flv. K6fpaX»T, frj. tt'lc auy lat. testa, anovb-
kollr 'Mopf ju kolla 'lopf ). Ici^n lüobl aud)
nod) trid)nbb. ilaupe 'Acbevbüjd)el an] bcm
Äopfc ber iBöflcl' am- a[)h. *kCiba mit bem aud)
im Span, auftreienben b (fpan. prooens. cuba).
Tan ha» lat. cüpa cujjpa aU Acmin. formell
geeignet iit, bai gcrm. DJIaet. ,^u ertlärcn, lebren
nod) Mürbi^ö W. unb ;')iegel ^JJJ. im i^cr^
bältniC' .ui bell Wruiibiuortcn lat. cu(uri)ila
teguia. inil. .Huppe, aud) .Hufe,
t .SlopDC i. iluppe.
.^loDVcl A'Ji. mbb. koppel kopel kuppel jy.
(ÜJl^Ji.j ':öanb, i^erbinbung', bej. '.'öunbetoppel*,
bann follett. '.s>unbeid)ar', aud) 'Sd)ar' über^
baupt: auv lat. copuia. mlat. aud) cupla ibic^
aud) in Der iöebeutung ',uigbbunbepaar am
Seitriemeu' ) , morau^ aud) fr.v c(nipli', engl,
couple "t^aar*, nbl. koppci '^^aar, 9JJengc*.
Slorattc 5. mbb. koralle 3)1. : nad) mlat.
corallus, lat. corallium.
Siovb 93J. mbb. korp (b) abb. chorp korb (^ (^cn.
korbesj 3L)J.; pgl. nbl. korf WH. 'Iragf'orb' : au§
lat. corbem, mie a[)t). churp C^Jlur. churbi) aU'a
lat. corbis (imOionmn. bcroabrt al^ ital. corba).
i>crmanbt id)ciiu cm bial. (jübfränf.) grewa
au<i' mbb. krebe d)l. 'Horb', ba^- nid)t auc-- bcm
Öat. gebeutet lucrbeu fann; cc- ift inclleid)t ein
telt. crib- = lat. corbis? Über glcid)bcb. kratte
unb zain im ^JJicbcralcmann. unb Sd)iüäb. f.
Ärä^c unb ^cine; anberc Spuonpma finb
alemann, itrcbc, fvdnf. SJtanc, aud) Sd)ansc
unb ^icfpc. Über ocrmaubtc lat. ßntlcbnungen
f. Meld), 5d)üjicl.
.ftorbcl A: (ld)on bei 2)aii)pobiu§ 1540;
cbenio bei C^ra-jm. •Jübcru-J 1540 „HurDd ober
3d)nur"i, am 3d)luf; bc? lö. .uibi'b'^"'- im 'ucft=
lidjcn 9)^iltclbeutfd)lanb cntlebnt aul frj. corde
cordeile; pgl. nbl. koord jv. 'Sdmur', engl,
cord 'Sd)nur' au§ ber gleidicn roman. Cuellc,
bereu llriprung Iat. = gr. chorda. Spnonpm
baicr.:Liitrcid). Spagat am ital. spago.
ftorinniicr d)l. crft nbb. au& lat. coriandrum ;
mbb. bafür koliandor kullander kollinder: an^
mlat. coliandrum. isgl. nbl. koriander. engl,
coriander.
Sloriitt&c 5- fcifltl. 'flcinc iHofinc au^ ftorintb')
crft frübnbb., au^ frj. raisin corintbe, mober
aud) bic glcid)bcb. engl, currant unb nbl. krent
lauö korente).
ftort 'M. erit friibubb. airfprgl. '^antoffcN
bolj genannt, bead)tc ilorfc ,"y. 'iUintoffer in
Cftpreuncn. (itordbocm fd)on Pappa Mur-
melii I^ Vlb), feit Sd)ottel 1Ü(J3 gcbud)t burd)
nbl. (kork kurk % 'ilorlbolj, .Horf, ^^fropf)
unb nbb. .s>anbcl5uevmittlung au'^ fpan. corcbo
'Mortbolj, '^ifropf, luober aud) frübengl. cork.
Taju nod) abb. scorza. nbl. schors 'itorf
(ficbcnbiirg. schertz '^Kiube uon jungen Gid)en
jum (Serben'), i^etite üucUc lat. cortex (refp.
scorcia 3trd)io f. lat. Sey. 10, 271 in frj- ecorce,
ital. scorza = abb. scorza) '5Hinbc'.
fXovtt 9i. mbb. abb. anbb. körn (@en. kornes)
'il '(betreibe' im DJlbb. and) 'Mern ber 2Bein=
beere, .Horufclb, ilornbalni)' = got. kaürn ^Ji.
mit ber ^Jicbenform kaiirnö i)J., amnö. körn,
anglf. engl. com. nbl. koren: gcmciugerm.
Stammform korna- mit ber ^^ebcutung 'cin=
jclnci? (Setrcibeforn', bann aud) 'Mcrn', fomic
Mrud)!'. 3u ber iöebcutung '.Hern' ugl. abb.
bcrikorn mbb. win-, lrrd)enkorn '33cerentcrn';
abb. n)ed)felt körn- unb kcrnapful (anglf. corn-
ii'ppci) 'nialum punicum, ilernapfcl' ; bic 5lb=
Icitung anglf. cyrnel engl, kernel f. unter il cm.
SlorncKe
— 221 —
foftfpicüg
l^icvbiivdi luirb ciuic 33cviuanbtf(.i)aft ^uufdicn
^cvn unb ilovn a'al)ricl)cinlid), unb baö laut=
Ud)c iscrljültnivi bcibcr ift ba-i uoii iövctt unb
iöovb; mcitcvc ^cifiuclc uoii 3lb(aiit bei i)lo\nu
nibu^i 1. unter iläfcv. iSnne anbcvc ~2lblaut'ä=
form ju itorn aui uorc^erm. gr-nö-m liefert
lat. gi-anum 'ilorn, ilcrn' (f. AMirbc == lüt.
crätes, ooll = lat. plönus, altir. län). QencS
grnö- ift iicnau nflou. zrüno Dt. '5iorn'.
t SlorucUc ,1-. 'i\ornelfirfd)c' fd)on ai^h.
cornul cornulboum: "Jlblcitung üon lat. cornus
(fr;;, cornouille, ital. corniolo) 'H'ornelfirfd)e' ;
t)c]I. aniilf. corntreo engl, corneliantree.
ftörjjcr W. in bcr ntl)b. ^dt (13. 3af)i'f)-)
aB korper körpel körper 9JI. : entle()nt an^ tat.
corpus, i^ienaucr anv bem Stamme corpor-,
mit n)cld)om lat. SBorte ta^ @erm. ein oer--
roanbtcy SBort au§ cileid)er Cuctle (ibg. krp:
krep) befatj: ai)t>. liref, anglf. hrif 'DJiuttcrIcib'.
Seid) {). Seid) n am) ift ba§ altiicrm. ©ort für
nl)b. Seib, rtörpcr. „2;ay 'Jlbcubmalil unb
bie s^cid)namr)crcl)runi3 bcr itirdic trugen .^u ber
©inbüriicruui] öcv lat. iß}orte§ bei, üiellcid)t aud)
bie 'D.llcöiün".
ftorrcf^JOUbCUJ A-. au§ frj. correspondence:
fd)on 1(317 im Icutfdjen 9)iid)cl al§ mobifd)e§
^rcmbmort uerfpottct, am 3d)luf; be§ 16. 3af)v()§.
mel)rfadi beleiht, i^n ber 2. cS^älftc bcy 17. 3fl^)i"^l'-^-
briui^t bafür iöricf medifel burd), basi eine
Sd)öpfuniil uon .'öareDorffcr 1044 odjutifdnift
©. 22 ift.
Äorfar d)l. 'Seeräuber' feit Speranbcr 1727
gebud)t, fd)ün im 17. 3al)rl). auftretenb: au§
gleidibeb. ital. corsare, pronenj. corsaris = lat.
cursarius (Cuelle lat. cursus).
fiorfct 3c. auö frj. corset (üon corps
'Äörper'): fd)on im 18. !3al)i"l}- bäufig (©ocfiniif
1782 @ebid)te III, 2U), bei Speranber 1727
gebudit. Tafür bei S^uej 1G52 Nomencl. 47
„öeibidien, l'ciblein, Übermut", im 18. ^aljrl).
aud) „3d)nürbruft".
t tofdicr, f aufd)er 2Ibi. erft nl)b., au^ jüb.=
c^alb. käscher 'rein, üoxid)riftömäf5ig'.
t Äofcl J. 'SRutterfdnuein' ein fd)roäb.
Tialcftroort; im 9J]l)b. 5ü)b. unbejeugt. Sgl.
2)hittcrfd)mcin.
tofctt otiu. im 17./18. 2ai)xi). in ber Sdirift^
fprad)c faft ganj au§geflorben, erft im legten
SSicilel be§ 18. 3al)rl)§. burd) ard)aifirenbc Ien=
benjen auf Stoften üon liebfofen (fo iieffing,
Sogau=2Bb. unb 9)h)liu» 1777 Hamiltons 3[)Ml)r=
d)en 3. 559) emporgc()oben; fd)on .s^epuag'
SlntibarbaiiiÄ 1797 taöclt ci- bann aB bid)terifd)cs'
3!)lobetüort i^öelcg: 53ürger 17s9). SBäbrcnb
SIbclung ee nod) al» unlitterarifdie» Jialetooil
bietet (e§ ift jetjt im öftl. .Steffen unb im lücftl.
Il)i'unngcn, aud) in ber l\nK- äuncrft üblid)),
ucr3eid)net ey Gampe mit mel)reren Xid)terbelegen.
Cuelle ml)b. kOsen al)b. kOsön 'uerbanbeln' ju
a()b. kösa '9ied)t5fad)e', ba§ alte 6ntlel)nung
au§ lat. causa ift.
t Äoffot f. iioti.
Sloft tV. (im IG. 3öf)i"f)- Q"d) dJl.) ml)b. koste
kost (V- '3cf)ning, ©pcifc, Öebenemittel, 5yon;at'.
3m norb. mie im öcutfd)en 2Borte bcrül)ren fid)
bie 33ebeutungen itoft unö iloften ; jebcnfall§ ift
53ebeutung i^oft erft eine jüngere ßnttuidlung
an^ ^ebeutung Äoftcn. '^■m ba^ 9iorb. allere
bingö muü nmn 3[Uifd)ung be§ SeI)nttJorte§ kostr
°3(ufiuanb, Öcbcuömitter mit einem altgcrm.
3Borte anncl)mcn, ba^^ bem got. kustus d}l.
'''^U-üfung, 58cu)ei^' unb gakusts '^robe' 5unäd)ft
ftänbc: anorö. kostr SOt. '3Sal)l, Sage, Um=
ftänbc'; bicfcr Üiomina roegen f. fiefen.
üoittn 5piur. mbb. koste kost ^m. 'SBert,
'^5rei5 einer 3ad)c, 'iJlufiuanb', fd)on al)b. kosta
5.; aus mlat. costus SOI. — costa J. ent=
tel)nt; ügl. ital. costo dJl., frj. coüt Tl., fpan.
Costa 5.: legte Cuelle lat. constare 'ju ftct)cn
fommen'. 2;cm Sioman. entftammt mirtclcngl.
costen engl, cost; uon bort ba'§ norö. kosta
'foften'.
foftcn^ oUv. ml)b. kosten 'ju ftel)cn fommen,
l'often' : aibj mlat.-roman. costare (lat. constare)
= fr3. coüter; f. iloft unb iloften, engl, to cost.
f oftcu 2 otro. mbb. kosten 'prüfenb befd)auen,
fd)medenb prüfen' al)ö. afüd)f. kostOn = anglf.
costian (engl. fel)lenb): ein gemeiniucftgerm. 3tiu.
mit ber ^öcbeutung 'erproben, prüfenb befd)auen,
t»erfud)en'. iloften gcl)ört roie bie unter Äoft
criüätintcn germ. 2Boi1e ju fiefen unb ift mit
lat. gustäre 'foftcn' formell ibentifd) ; germ. kus,
Dorgcrm. gas ift öic SBurselform Ogl. fiefen).
2)ie ßinengung bcr mljb. 53cbcutung 'erproben*
auf ben @cfd)tuacf ift mcfcntlid) mb. unb burd)
Öutl)er fd)riftfprad)lid) gemorben (ät>. ^etriiä
53ibelgloffar 1522 überfegt Sutl)er§ foften noc^
mit „üerfud)cn, fd)maden, fiefen").
foftfpicliß 2lb(. erft im legten Viertel be§
18. 3al)rb"nbcrty in (^cbraud) gefommen; c»
cntl)ält aber ein alteö 2Öox-t, hav un^S fonft ab=
f)anbcn gefommen ift unb aud) in biefer onfam=
mcnfcgung bereite eine üolf!5tümlid)e, hm Ur^
fprung oerbunfelnbe 'Ünberung ei-fal)ren l)at:
ml)b. spildec 3(öi. 't)crfd)menbex-ifd)' ; al)b. spilden
'Derfd)iuenben, certbun' (au§ ai)b. gaspilden
ftammt frj. gaspiller). *kost-spildig märe '@elb
ücrfdimcnbenb'ifür ba^ etpmologifd) bunflc spil-
dig fügte man ntit oolf§mäf;iger Umgeftaltung
M'pielig.
^ot
— 222
^rncfe
t Äoti, .^otc Jv. ein cüjtl. nbb. 2Boxl: tibi».
kote kot. nbl. kot '\;>üttc* = aiifllj. cot ÜJi. —
cote 5- '.Öüttc'; au§ crftercm cntfpvamj cncil.
cot 'i">au§, .s>üttc' (engl, cottage ift mit vornan,
©nbung bavau» abgeleitet, »gl. cng(.=in(at.
cotagium, afrj. cotage); au§ Ict^tcvcm ftainnit
engl, cote in dove-cote 'Ianbcnfd)lag' —
sheep-cote 'Sdiafftall, .sSiivbc'; ugl. norb. kot
'il 'tleineS @el)öfl'. Öot. *kut '>)l ober *kutr)
5. fehlt. Tic racituev.^mcigtc 2Boii)"tiipc ift gnt
germ., fie bvang inä Slau. (aflou. kotici 'cella')
unb Helt. (gacl. cot); and) vontan. 2Bortc läf5t
man ans bcrfclbcn entlehnt fein : nfr^. cotte
cotillon, ital. cotta, alle al-o ^c,^cid)nnng uon
.HIeibnngvftücten, bie für bie gerni. äöortc nidit
nad)n'ciöbav ift lengl. coat entitantnit fclbcr
molil icbcnfallö bem 'Homan.i. Tcm genn. Jßovtc
eignet blofj bie ^ebeutung 'Wcmadi, .'öütte,
SBohnraum' : gudo- roäre bie uorhiftoinfdic Öant=
form. Äotfaffe and) mit 3Inciglcid)nng itof =
faffe, Äoffat, iiotfc 'luev anf einem tieinen
©ehöft anf äffig ift'; bafüv aud) Mütter.
Slot- (fo feit nnb bnrdi iL'ntherv ^ibeliibcr=
fc^nng iiblidi alv mb. iiiantfovni; bie gleid)5citigc
oberb. i^lantform nurr Hat) 3.'L am- gleidjbeb.
mhb. küt ([uät kät ^Ji. ahb. quät; got. *qeda-
'Äot' fehlt, (^igtl. 3ieutr. eineS ?(bj.: mhb. quät,
nnbl. kwaad 'böfe, hüfiüd', oerbcrbt' (mittelcngl.
cwt'd 'id)limm'). Unflat nnb Unrat finb in
gleid)er Slknfe ucrl)üllenbc 53c,^cid)nnngcn für
stercus. '}Uv üorgcrm. guetiio gefant, föniUc
Ä 0 1 nnt inb. gfi tlia. aueft. gütha '.Hot, excremonta'
in "Jlblantyucrhältniö flehen, fo bafj i>as, germ.
Subftantio bod) in uorhiftovifd)cr ;)Cit bereite
auy bcm 5(bi. cntitanben märe; bod) fd)einen ifa-i
\tx. nnb aocft. SBort ^n ber STw gu 'caccare'
(afloü. govTno lli. *.Hot') ,ui gehören.
t ftotc — .Hüte ,"v. 'Welcnf am '4-^ferbehnf'
crft nhb. : auv nbb. kote ^= nbl. koot, fricf.
kate A. 'Wclcnffnod)eir. SBeitcrc 58ejiehnngcn
fehlen.
t Sötc ?f. '£d)rant* ein oftmb. 3)ialeftmort
(j. 33. bei C^ellert, i*ood in ber fiotterie 26.S),
in öloffarien beö IG.— 17. Csahrh§. für Dber=
iad)fcn bejengt.
t ftötcr 91?. eigtl. '^anemhunb' ein nbb.
mb. Sluni: ui nbb. kote 'Heiner 53auernhof'?
t Slottflcifrf) nntcr .Untteln.
$lol?c 7\. mhb. kotze ahb. kozzo Tl. 'grobem,
Sottige» ilßoUcnjcng, 3)crfc ober Hleib baoon' =
afäd)f. cot (tt) 'rooUcncr OTantel, iWoct*: ein
ilie^ififd) bentfd)e§ 2Poi1, bcm Öot. "DJorb. Gngl.
fehlcnb. I:ic nntcr .Uot' ermähnten roman.
Ji>orte (frji. cotte 'llntcrroct', ital. fottai fdieinen
bem I^entfdjen entlehnt ju fein, ta im '21hb. mci=
tere ©orte jnr gleid)cn Sippe gehören: ahb.
umbichuzzi 'Cbevgemanb' — iinibicluizzen ;3tm.
'amicire'. 9Jlan i)at für bcn Aall, bat"; Äotje
cd)tgcrm. märe, an 3.^eripanbtfd)aft mit gr. ßeubo^
(aiiv 35>s. gud) '^-ranentlcib' gcbad)t. SDJitteU
engl, cote engl, coat 'Oioct' finb fid)er roman.
Urfprung§: afrj. cote, mlat. cotta. injl. Mnttc.
t Slötjc B"- 'itorb' mhb. kwtze: permanbt
mit iticjc?
(ot?cn otiP. erft frühnhb. (15./16. ^Qh^h-);
unfid)ercr '^Iblcitniig.
Slrnbbc jv. ipic bie mciften SBorte mit innerem
bb ax\<- bcm llcbb. geborgt = mnbb. krabbe, nbl.
krab, angif. crabba engl, crab 'ilrabbe, itrcbö',
norb. krabbi (eine abaptirtc ftrcnghb. Jvorm
Hrappe crfd)eiin im lü. ^sahrh.). 2)a§ 35)oi1
ipar nrfprgl. mir bei bcn mccranmohncnbcn
(Sermancn hcii»ifd) nnb ücrbrciict. HrebS ift
ftammnernianbt, piclleid)t ift .Krabbe bajn mir
Ünr^form; aber gr. Kdpaßoi; — lat. carabus
'9J]ecrfrabbe' finb mcbcr nruenüanbt, nod) läßt
fid) an (Entlehnung ber germ. Sporte an^ bcm
Sübcnrop. beuten; audi beruht frj. crabe '3lrt
t'lciner Scct'rcbfc' snnädift auf bcm germ. nnb
nid)t auf bem lat. 2Bortc. ilHihrfd)cinlid) be=
ruhen Ärabbc unb Ärcby auf ber SBj. oon
frabbcln.
frnbbcht oti». mit nbb. i!antftnfe gegen mhb.
kraiipcin mit ber 5}icbenform krabelen. moher
nud) früher nhb. frabcln. 3^ic j^-orin mit ge=
minicrtcm Öabial mag auf polf'öctpmologifd)cr
'Jlnlchiuing an t^aii nnir^clpcripanbtc .Hrabbc
(itrappe) beruhen; benn and) im 5Jorb. jeigt
fid) cinfad)er, nid)t gcminicrter Öabial: norb.
kraila 'mit bcn .vSänbcn fraljcn' nnt) krafsa
'mit bcn AÜncu fd)arrcn'.
trnd)cn ;')tip. mhb. krachen ahb. krahhOn
= nbl. kraken 'aiiffnadcn, fprcngen, frad)en,
tnifterir (norbfr.v craciuer an-^ bcmllibl.), anglf.
cracian engl, lo crack 'frad)cn, brcd)en' ; got.
*krakön fehlt. ^ead)tenymcrt ift anglf. cearcian
'frad)en' (got. *karkön); pgl. mcgen ber fd)cin=
baren Sllctathcfi'o bc8 r nod) ^rett neben iöorb,
fragen neben forfd)cn. Tic germ. Sßnrjelform
krk auy grg; pgl. ffr. grg garj 'raufd)cn,
prajfcln'. — .Hrad) 9.TJ. mhb. ahb. krach
'Ärad)'.
träd)3cn ;ltui. crft feit bcm is. .Vihi'h- üblid)
unb crft pon 3lbelnng gcbud)t: 3(blcitung pon
frad)cn; bafür im 9Jihb. krochzen ahb. krok-
kezzen chrocchezan 'träd)3cn', ipcld)ei5 im 9tb-
lautopcrhältni» ^um Stamme pon frad)cn
fleht; an-:^ anglf. cracian bilbctc man cracettan
mic nhb. fräd),KJi ou'? frad)cn.
Ätarfc 5. 'fd)lcd)tcö '4iferb' (bei Stieler 1G91
Äraft
— 223 —
Ärämpe
unb Stcinbacfi 1734) cvft n[)b.; ju nb(. kraak,
frj. carraque '3h1 fd)iucvfä(li^icv .shanbclvfdiiffc'?
Slraft ,"v. iiil)ö. al)b. kraft ("y. 'ilraft, ©ciualt,
^•>ccrc§mad)t, iDJciuic, Jiiflc' = nfäd))". kraft
SDtjv., iibl. kracht; anglf. creeft 0)1. mit ben I)b.
58cbcutimijcn, aud) 'cictftioic iyä()iiifcit, itunft,
2Biffcn)d)aft' (ba()cr cnnl. craft 'Äunfl, .s>anb=
iDcrf aiid) 'Sin, iöctntii'; ha?> 3iu-icl)öriac ?(bi.
crafty 'fdilau' jctiit uorlicnidicnb bic Icljtc Siic=
gialificnnui bcr "öcbcutintiii in iiciftiiicr opI)ävc);
anorö. kraptr ^M. 'Mvaft'. dlmxiA. kr;rfr 'Hart'
roeift bcn Stniuiii otjne Scutalfuffii' auf; bod)
fd)eint anorb. krefja 'bitten, forbcvn, aufforbcvn',
foiüie an<\\i. crafian cnc\\. to crave 'forbcrn'
bcv ^öcbcntunii luci^cn nid)t ju bcm 9tomcn ,^u
gcliorcn. 5(uncvl)alb bcv 03cvm. fcdlt fidicrc '-Bc^
giclntniv
traft ^4>i"ini. ciiitl. 5)at. Siv bc& noriticn
2Borte§, uviinitniilidi mit Den ^M'äiiofitioncn au^
ober in ocrbunbcn; m[)ö. kraft mit bcm @en.
einc§ Üiomcn§ ift oft b(of; eine iilconaftifdie Um=
fdn'cibunt] für boe Oiomcn felber: hOlier wunne
kraft für hohiu wunne; 11:5 zornes kraft 'aii§
oont, fraft oC'i"nc&'.
ßraflcu OJi. m()ö. kra.^e 501. \^aU (oon
9)lcnidicn unö licrcn)', aud) '3tacfcn', bann
and) 'Jßcfleibnng bcv .'öaIfcS, iV)aIöfrac}cn' ein im
2lbb. ^3{füdif. 3Inglj. 2(norb. fc()(enbe§ SBort. 2(nf
onglf. *craga roeift mittelcngl. crawe engl, craw
'ilrovf (ber 93ögel)'; ^Jccbenform engl, crag '5»al§,
9carfen', bial. aud) 'itropf ; ncui§l. kragi Tl.
'.V^alÄf ragen' ift bentid)en llriprungÄ. @ot. *kraga
SDJ. \\^aUi, itctilc' fc(i(t. SBcitcrc 53e5iebungen
finb unfid)er; man möd)tc gr. ßpö-fxo? 'Äel)lc,
6d)lunö' für ücrroanbt balten, ba fein an(au=
tenbeS ß für g igrogho- grongho-) ftc()en fann;
t)g(. aud) ßpöxeoc; '@urgcl, Äc{)le' unb altir.
bräge '3iacfen'. — SDlljb. krage roirb perfönlid)
umfd)reibenb al§ (5d)cItrcort Cllior') angerocn=
bct; babcr nbb. (Seij fragen.
^rä^c 5. mbb. kreee gen)ö()nlid) krä unb
kräwe a{)b. kräja kräwa unb krä ^. = nbl.
kraai, afäd)j. kräja ^y., anglf. crdwe engl.
crow 'Äräbe': eine roeftgevm. 2fbleitung gu
fräl)cn, hav urfpvüng(id) ein ft. ßtro. roar:
ÄräTjc alfo eigtl. 'fträberin'.
fräßen o^m. m()b. kraen krajjen ('^rät. kräte)
oI)b. kraen = anglj. cräwan (^^^rät. creow;
engl, to crow. nb(. kraaien 'frä[)en': ein fpe=
gififd) rccftgcrm. ä)erb, hav im 2(nglf. nod) ftarf
fleftieile (got. bafür hriikjan). 2>af5 c§ urfiirünglid)
nic^t fpesiell üom i>al)n gcbraud)t mürbe, lc()rt
bic untergrabe bebanbelte Sfbleitung ; ogl. aud)
bie Äompofition ahb. hanakrät. afäd)f. hanocräd,
anglf. lioncred \s>at)nenfd)rei, iiav Gräben', kre-
krew- aU genn. Stammform be§ 5ßerby läfjt
fid) an afloü. graja grajati 'träd)5cn', lit. gröju
gröti 'frcu-bscit' anfnüpfcn.
Slra^n dJt. 'i')cbcDorrid)tung' gebud)t feit
Stieler 1691 unb Steinbad) 1734, feit 2(nfang
bc§ 15. 3af)v{)§- am 9Jlittelrl)ein bejeugt (ügj.
nbl. kraan): eigtl. = 5{vanid), rooju e§ ältere
fürjerc 2Bortform ift; f. itranid). Stud) gr.
■fepavo(; bat bie 33cbentung 'Hrabn'; cgi. lat.
grus unb aries, bb. '^od unb 53 är al§ S8e=
3eid)nungcn uon 50Iafd)incn. Vereinzelte Sd)rei=
bnng öran 1707 ©eöffn. Oiitterptatj III.
SratccI OJi. öebnmoi-t rom beginn be» 17.
3af)rf)§. (feit Sd)ottel 1663 unb Sticler 1691
gebud)t): nu§ bem glcid)beb. nbl. krakeel, ba^
unter '^Inlcbnung an bac> gleid)bcb. frj. quereile
}iU bcr unter frad)cn bcbanbelten Sippe ge=
bilbet ift.
6lrflüc A: erft nbb., in ben älteren Sprad)=
pcrioben feblenb. £b 3U gr. -fpäuj 'nage', ffr.
3B,3. gras 'f reffen"? 9täber ftcl)t mbb. krellen
'fragen' (got. *krazljan?).
ävam 9J1. mbb. kräm 9)1. eigtl. 'au§ge=
fpanntc§ lud), 3cltbccfc', bef. '33ebad)ung eine§
itramftanbc&', bann bic 'Ärambube felber (biefe
U'irb aud) krame ,)-. genannt), .'öanbclÄgcfd)äft,
®arc' ; entfprcd)cnb nbl. kraam 5. 'Äramlabcn,
SBarc', bann fonberbarerroeife aud) '2Bod)enbctt,
Äinbbett' (eigtl. '.sMmmelbett' ?). Gin fpc.^ififc^
bcutfd)e§ 2Bort, ha^, burd) ben i>anbcl in bcn
Dtorben gefül)rt rourbe (i»l. kräm )}l. '2Öare',
lit. krömas). '3eltt:ic^' mag bie Urbebcutung
be§ urbeutfd)en *kräma- gerocfcn fein.
SrommetSöOßcI Tl. mbb. kramat('s)vogeI
krambitvogel kranewitvogel Tl. 'Ärammct§=
oogel': eigtl. '2Bad)olberpoger. 3)er 2öad)olbcr
beißt ml)b. kranewite kranwit (kramwit kra-
mat) abb. kranawitu (eigtl. '^ranid)bol3') ju
bem unter ßrabn imb Äranid) erroäbntcn
krana- 'i^ranid)' unb at)b. witu 'i^olg' (pgl. engl,
wood) ; pgl. engl, craneberry cranberry '9Jloo5=
beere' ju crane 'Äranid)'. Söegcn aljb. witu
'Öolg' f. 2Biebet)opf.
t ^ttm^jc 5- 'II)ürl)afen' nbb. mb. 2Bort, ba
pf im 6b. 3u erroai-ten märe; pgl. nbl. kram
für kramp 'i^afcn, Älammer', engl, cramp
'Ärampe, Älammer, 33alfcnbanb', aud) cramp-
irons '(Snterbafen , Sd)icnenflammern' ; ai)b.
krampf '.öafen'. 3fuf bie germ. ©ruppe, bic
auf bem unter Krampf ju befpred)cnben 5Ibi.
*krampa- bcmbt, gebt frj. crampon 'Älammer'
gurücf; f. ba§ flg. SBort.
Sröumc 5. '£:^utranb' erfl nl)b., au§ nbb.
krempe, rP03U bal-' Slbj. al}b. chrampf 'gefrümmt'
(anorb. krappr 'eng, fd)mar ) ; ba^^ unter Ä r a m p c
Ärämpel
— 224
trä^e
gugesogcne a()b. krampf ücrcinUit bic 33cbcu:
tungcn 'i">afcn' unb '9ianb, ilraiij'.
Slräm^jcl ("v. 'SBoUfamm' nbb. mb. £'cl)nii'ort,
aber jd}on in m()b. ocit novlianbcn: Timinuiip
gu Ärampc 'i'^afen'.
^Tam4)f Tl. ntl}b. ai)b. krampf ladb. nud)
krampfo) = ofädif. kramp, nbl. kramp J., engl,
cramp: bic genieinmc)tgcrm. 33e.^eidninng für
'Äramin'; eigtl. fnbüantioicrtcö 'Jlbj. ju adb.
krampf 'gcfrümmt', nnorb. krappr iregclmätüg
für *krampr) 'fdnnal, eingcjuningt'. 2;er Stamm
gcmi. krampa- bat im Tentfdicn eine mcitc
Sippe: Qufser ben nbb. mb. ii^ebniuortcn krampe
krampe krcämpel finb anj> bem 'JUib. jn enräbncn
krampf 2R. '.sSafen, 9ianb' — krimpfan mbb.
krimpfen 'fnimm in franfbaftcr SBeije suiammcn=
üieben' — krimpf '^löj. 'frumm' — dJl. '.Hramin';
and) nbb. fvnmm iit rcnuanbt, mic bcffcn
lltebenformabb. mbb. krumpf 'gebogen, gennmbcn'
geigt, il^gl. frumm, jomie abb. chrimpfan mljb.
krimpfen 'eingeben, einfdirumpfcn', engl, to
crimple 'jufammcnjicben' u. f. m. ; anorb. krappr
'enge', bajn Tenom. kreppa 'jnfammenbrürfen'.
3>gl. Mrüupel, itrapfen.
^rant(6 91J. mbb. kranech (krenich) 9Jl.
abb. cliranuli cliranili ihh) T}. '^tranid)'; and)
obne ben abicitcnben ©uttnral mbb. krane,
iDcIdic ^onn bem 9JJb., "^Jlbt). unb ßngl. gutam :
anbb. krano (nieftfül- kräne krünekräne), nbl.
kraan J. '.Hranid}', bann audi 'Ärabn'; angif.
cran unb cornur 'ftvanid)' — engl, cranc
'Äranid), .Vivabn'i. ,^ui ben norb. Sprad}en
fdieint bamit sufammcn.^ngcbörcn anovb. träne
3JJ. 'Mranid)'. Tac> ableitenbc ch be§ 3tbb. ift
k in got. aliaks 'laube', anglf. hafoc '.sSabidit'.
3unäd)ft fteben bie lautoenpanbten 2Börter für
'Äranid)' in onbern meftibg. Spradien (@rbf.
ger-w): gr. T^pavoc, feit. fpmr. garan; ba,^u
ajlOD. zeravT, Iit. gerwe ^. ; lat. grus (0en. gru-is)
jtimmt gu abb. rlireia 'Äranid)'. lUnngen-o ift
ber .Hranid) einer ber mcnigen S^ögcl (ogl.
Troff eil, in bereu 5.^e,Kidnning mebrere ibg.
Stämme übercinftimmen. il^il. nodi .ftrabn
unb ilrammctyoogel.
franf 5(bi. mbb. kranc (k) 5(bi. 'fdimal,
fdilanf, gering, fraftlov^, fd)mad), niditig' (im 5(bb.
nod) nidit bc,?eugti. Xie frübeften iöclege ftammcn
axK- ber erften .s>älfte bcc^ 12. ,^abrbö., luc^^balb
man franf meift al-y nbb. iL'cbnmort bctraditct ;
aber ha^^ fimtc '.?hiftrctcn allein fann nid)t alö
58eniei5 ber C^ntlebnung gelten, ha bie l'autform
nid}t bafür fprid)t unb ba5 bb. 2Bort auö altem
Grbgut ftammcn fann; ogl. abb. chrancholön
'fd}rt)ad) merbcn, ftraudicln*. 5tud) anglf. cranc
'fd)rüäd}Iidi, gebrcd)lid)' ift feiten, .^^ebcnfally
bat man für bie ireitcre ©cfditditc non ber
letzteren 33ebeutung auÄgugebcn ified) ift bad
altgcrm. 5(bi. für 'franf'); norb. krankr 'franf
ift bem 2'cutfd)en entlebnt (*krakkr mürbe ha^
beimifd)e SBort lauten muffen); baneben cd}t norb.
krangr •fd)n)äd}Iid)'. 2)a§ gcmeinmeftgevm. 3(bi.
kranka- gebort gu anglf. cringan eigtl. 'fid)
minben mic ein töblid) Sßernninbeter, im Kampfe
fallen, nicberftürscn' (in ber ii3cbcutung alfo eng
3U anglf. cranc 'gcbred)lid), binfällig' gebörcnb).
;]nv gleidien SBg. kring krink geboren nbb.
.Hring, engl, crank '.Krümmung' — to crankle
'fid) fd)längeln' — crinkle 'ißicgung'. — frönfcn
mbb. krenken 'plagen, befümmcrn' eigtl. 'min=
bcrn, crniebrigen'.
.Slrnns 91^ mbb. fpätabb. kränz 3)].: ein
fpcjififd) bb- 2Bort, ba^ö in bicfer ©cflalt in
btflorifd)cr oeit in anberc gcrm. Tialcttc brang
(ii<l. krans. nbl. nbb. krans). 33icllctd)t beftebt
2>cnuanbtfd)aft mit ffr. granth '(einen ftnotcn)
fnüpfen, binben' — granthi-s Tl. '.Hnotcn' ober
and) mit Iit. apreufj. grandis Tl. '3trmbanb, 9lcif
eineii !)iabey' neben grindzü gristi 'bielen' (Ictt.
grüdi '.sSolj jum Ginfaffcn' ani^ Wrbf. *grandai).
t Ärawni .Strappc Tl. mbb. kräpfe (mb.
kräpe I Tl. 'eine 5lrt ^arfmcrf, .Hrapfe' ; aijh.
chrapfo Tl., urfprüngltd) eiui? mit bem flg. SBort:
pon ber f)afcnartigcn ^omt bi^ S3acfmerf§ bc=
nannt.
t Sra^)fcn2 Tl. mbb. knlpfc kräpe abb.
kräpfo Tl. '.'öafen' (and) 'gebogene .Hlauc,
Ärade'); bic got. Jyorm *kröppa fcblt; and) bic
anbcrcn gcrm. Tialeftc fcnncn bao SBort nicbt,
baö übrigcnc> por ber bb. Öautpcrfd)icbung in
ber Jovm grappo grapo in§ 9ioman. brang
(ital. grappa 'Älammer, Ärallc', frg. grappin
'C^^nterbafen' ). 33gl. nodi engl, craple 'Alane,
.Urallc'. Cb abb. kräko chrächo (got. ^kn'ikka)
Tl. 'bafcnfi.irmigc& SBerf^cug' unb norb. kraki Tl.
'"i^'abr pcripanbt finb, ift jnicifclbaft. !:)Zafalicrt
crfd)ciut ber Stamm pon .Hrapfen in abb.
krampha krampfo Tl. '(Sifenbafen' (pgl. ba^
baber entlebntc frg. crampon 'iilammer'j. Somit
ftellt fid) ilrapfen gu .Krampf.
t .%ä^)j)cl, .Slräpfcl Timin. gu .Hrapfe.
fraf? '^Ibi. 'Jlbp. im is. ^'sübrb. auffommenb,
in .'i>ci)nat3' 'JlntibarbaruS 17!)7 luxb pcrpönt: au§
lat. crassus.
t.ftrntjC 1 A: mbb. krezzo \ kratte) abb. chrezzo
Cchratloi Tl. '.Horb'. 5(n 2>ernianbtfd)aft mit
.Hranj Iief;c fid) ber mbb. Diebenform krenze
ipcgcn picllcidit benfen. 2tnbcrerfeit§ erinnern
abb. chratto mbb. kratte an anglf. cradol engl,
cradle '2Biege', and) an nbl. krat, anglf. cra-t
engl, cart 'iffiagen' (eigtl. 'SBagenforb":'), engl.
Ärä^e
225
Äret§
crate 'Äovb'. iln gr. KclpraWo^ 'Äorb' fann
bic ©ivpc ntd)t angcfnüpft lucrbcn.
Srä^c^ 5'. ni()b. kretz kratz ja fragen.
fragen CA^v. m()b. kratzen kretzen üi)h.
krazzon 'fragen' (ba.m norb. krota 'eini^rabcn',
got. gakruton '3crnta(nicn' i ; vov bcr I)b. ißcr=
fc^tcbunci *krattön, n)ol)cr ital. grattare, fr3.
gratter 'fragen'. %l. frigeln.
fraucn otro. mt)b. krouwen ai)'ö. chrouwön
krouwön (qoL *kraujön rcfp. *kraggwön unb
fonftiijc @ntfiired)unacn fc()(cni. Unv bcm 2(lib.
c3e(}ört jn unfcnn otiu. nod) krouwil m()b. kröu-
wel 9JJ. 'brcijinfitjc 0)abcl, Ärade, ÄIaue\ raogu
fd}rüci3. nbb. .S'räucI '©abel mit ^^afcn gum
Jaffen'; 013I. nbl. krauwel Tl. 'd''^xtc, @abcl,
ÄraUe, O^ingernacjel' 3U krauwen 'fragen'. 2)aju
Ärume.
Itttu§ 5lbi. ni()b. krüs 'gelocft, frau§'; allen
altgerm. £in-ad)cn frenib; erhalten in ntnbf.
kruis nnbl. kroes 'jersanfl, ucnuinl, fvaue',
mittetengl. crous 'frau'?, jornig'. 2;er ed)t gerni.
Ursprung unb hav i)oi]c 3(Itcr oon fran§ rcirb
burd) flg. gletd)beb. ^kra((c(fippc gcfidjcil: m()b.
krol (11) 'lorfig, .öaarlode', nbl. krul 'Socfe' —
krullig 'frau^, locftg', mittcfengl. crul 'locfig'.
«gl. Ar olle.
Slraufc A. m()b. krüse J. 'Ärug, irbeneS
Irinfgcfätr iaijb. '^krüsa 5-) = mnbl. kruise,
anglf. *cri'ise inittclengl. crouse 'Ärug'; norb.
krüs 5. 'Secfelfrng'. 2tn unmittelbare 33eriüanbt=
fd)aft mit I}b. Ärug fann nid)t gcbad)t nwben.
;^rembcr Uvipiimg be§ l]b. Äraufe fdjeint fid)er;
bod) fann gr. Kpojöaöq 'Ärug' faum al» Due(I=
moxt gelten. ©. ba^ flg. Sßort.
Äröufcl dJl. mit ber üolfsctpmologifdi im
2lnfd)luf5 an bic frcisförmigen 53croegungcn bes
0eräte§ nmgebcuteten, geläufigeren 32ebenform
Äreifel: Siminutio ju Äraufe, alfo eigtl.
'fletner Ämg* (ngl. bie obcrb. ^Sejeidjnung be§
^rcifel» al» lopf unb fdjroeig. ÄruuSle
i^rüüfelt 'Ärug'). 2;ic nbb. Üiebenform kysl
(brumkysl) beru()t auf nbb. kysl 'SBirbel'. 3"
Ibüringen gilt Xorlc.
^ant 9}. ml)b. abb. krüt 9^. 'flcinerc JBlättcr--
pflanze, Äraut, ©emüfe' bef. 'Äol)!' = afädif.
krüd; nbl. kruid 9i. 'Äraut, ©eraürj, (5d)ieB=
puber' (legtere 33ebeutung ift auc^ im Tlijb. feit
bcm 14. ^abrl). nad}raciöbar) ; mittclengl. croude-
wain (nbl. kruidwagen) '2)iunition»iüagen'
fd)etnt cntlelint. @erm. krüda- liefse fid) al§
2lbleitung mit da- au§ tö (ibg. grütö-) faffcn. @r.
TpüTH '©crümpel, unnüge§ oeug' flimmt nid)t
in ber Jßcbeutung. 3?iclleid}t barf eber an gr.
2Bj. ßpu- für gru- gebadet merben, ogl. ßpüuu
'f^roelle' — eiaßpuov 'Gmbrqo' — ßpüov '9J?oo§'.
Sluge, ettimologifc^cl SSlirterburf). 6. Shifl.
5(u§ bem 9il)b. (ßlfäf;.) flammt frj. clioucroute
'Saucrfraut'.
Sroöattc 5. '^-^alsbinbe' in bcr 1. .s>älftc be§
17. oal)rby. entlebnt: aibi bcm glcid)beb. frj.
cravate; eigtl. 58c3cid)nung bcr Kroaten, bic
leinene AMletüdier tragen.
SlrattaÜ W. feit bcn 3(ufftänbcn pon 1830
in S[JJittelbcutfd)lanb (.sSanauV) aufgcfommcne§
SBorl, für ba§ fiiibere ocugniffc fcl)lcn. 2ütcfter
Cittcraturbcleg 9ticbergall 1S;57 bc» 53uiid)en
.'öcimfcljr II (J.
t frascltt otiö- 'flettcrn' ein öftr.^färm. 2:ia=
leftiport; baju färnt. kragein 'flcttcm\
SlTcbc f. Äorb.
Slrcbs 1 9)1. mbb. krebe^e krebe^ a()b. kreba^
krebi^ chrepa^o 9Jt. = nbl. kreeft 9JJ. '^rebg';
baju Krabbe, roo lueitere 25crraanbtfdiaft pcr=
mutet ipirb. £b ba§ e in Ereb» auf e ober
auf e beru()t, ift fdjrocr ju entfd)ciben; maüon.
graviche beutet mit Ärabbe auf e (got. *kra-
bita-). Xa§^ bcutfdjc SBort brang frül) in» 3\oman.
(pgl. frj. ecrevisse 'i^reb»' unb crevette '@ar=
neelc'). 3« flv. Kdpaßoc; I)at Äreb§ feine 33c=
3ie()ung, c()cr ju ai)b. kräpfo 'öafen': 5treb§
eigtl. '.'oafiger, Sd)eerenträger'? pgl. Krapfen 2
unb bie Gtpmologic pon .s>cd)t.
t Srcb§2 gjj. 'löruftbarnifd}' im 15./16.Jjal)rf).
geläufig (3. 33. CSpbef. 6, li): oon ber 2if)nli(^=
feit ber Äreb§fd)aale fo genannt.
^rcbtt 9Ji. au§ frg. credit (Cuclle ital.
credito ju lat. credere) : fd)on in ber 1. i'oälftc
be§ 17. 3af)vb§- allgemein üblid) (^clcg: ^.
2B. @eb()ai1 1614 J-ürftl. Iifd)rcben I, 37;
@r-immcl§()aufcn 1669 SimpUc. HI, 6); im 16.
;^al)r(i. gilt ©lau bcn 3. ^. bei ^enricpetri
1577 @cncrall)iftorie 2.36.
Srcibc iv. ml)b. kride fpätal)b. krida 3^.:
legte Cueüc tat. creta 5- 'treibe'. „Gigtl. terra
creta 'geficbtc @rbc', burd) 9Jiit3Perftanb 3U
einem ßrseugni» l^rcta» gemad}t, 3um leil mo()l
audi rocil bie gebräud)lid)fle Pon bcr im frctifd)en
9}lcere gelegenen ^nfel 5limolo§ fam" Äicf;ling,
.s^oratiue Oben I S. 140. %U% Sntlcliuungen einer
frül]crcn '43criobc cntftammcn bcm lat. SBort nbb.
krite, nbl. krijt (mit bcm lat. t; pgl. itette).
©ntfprec^enb ital. creta = fr3. craie. (5d)on
3ur 9^ömcr3cit tparen in ber 3Rl)einpropin3 5?reibe=
bxTid)c.
^rct§ dJl. mbb. al)b. krei? Tl. 'Ärci§linie,
Umfrcisi, Sanbe§frei§, S3e3irf : auf got. *kraits
inbl. krijt auf got. *kreits) rccifenb. 3>gl. ml)b.
kri^en (mb.) 'eine Kreislinie mad)en'. 2(uf5er=
r)alb be» Seutfdien rairb alban. re9 'Äreiö' [au^
*graidos) pcrglidjcn. iujl. @uft. DJZeper, '211b. 2Bb.
<B. 372.
29
freijc^en
226
Äriecfie
frctfe^cn 3^™- m^)^- krischen 'fd)arf id)reicn,
trcifd)cn' ; a[)b. *kriskan, got. *kreiskan fclilcn.
OJl[)D. kri^en 'frcifcficn' fflot. *kreitan) luciü
barauf I)tn, bat"; oor bein fufriiiicilcn sk ron
frcijdicn cinTcntal djot. ti aucnjcfallcn ift (roic
bei forfdicn af)b. forskön ein ©uttural). 33g(.
nbl. krijschen 'freild)cn, gcüen'. 3.hiI. freifcii.
.Qrctfcl f. iträujel.
frcifcu ;')tiü- "ibb. kri^en 'fdiarf fdireicn,
freifdicn, [tül)nen' = nbl. krijten 'fvciid)en,
fdireicn'. Über lucitevc S^cviuanbtidiaft f. fvci =
jd}en, ba.^t nod) mt)b. kristen, ältcv nl)b.
trciiten 'ftöbncn, ädijen'.
ftrcmfcr 9JJ. Ter !öerlinev .vSofngent ftvcnifcr
erl)iclt ls2r) bnvdi .VtabinctCHirbrc btc 6-r(aubni5,
3Bagen jnm öffcntlidicn C>3cbraudi ',11 ftcllen, bic
„ouf ciicnicn 'J(d))cn laufen unb auf Jcbcvn
niben fodtcn". 'Jim 20. 5. 1x25 ftclltc er bie
erftcn 10 SBagcn am 53raubcnbur(.icr 2l)or auf,
bie alc'balb .Hremfcr genannt luurbcn.
T 5lTcn 9}i. 'llJccrrcttig' ein baier=öftr. Sort,
aud) fd)(ef. (bei Steinbad) 1734) Strien, ^d)on
m()b. krSne = afloi). chrenü (lit. krenas).
frc^Jtcrcn ?)tm. um 1G(J0 entlebnt au§ g(eid)=
hcl). hal. < reparc: jd)on im 2cutid}en 9!}Hd)cl
1G17 al'ö mobiidie« mcmbiüort ocrfpottet, bod)
im 17. 3al)rb- bänfifl bejeugt.
ftrcffci ?i: ml)b. kresse aijb. kresso '>ßl. —
kressa J. = nbl. kers kors 5-, anglf. ca^rse
engl, cress. 2)ae eigtl. iwobl nur bem SBeftgcrm.
eigene 2Dort brang nad) 9Jorben: bän. karse,
fdjiücb. krasse, (ett. kresse; ebcnfo übcrnal)men
e§ roman. Sin'ad)cn: fr.v cresson, ital. cres-
cione. Tic 'ülnnabmc, bafj bic roman. SBortc
Cueüe be^ beut)d)cn Hrcffe jinb, cmpficl)lt fid)
feineä frü[)cn '}(uftrcten& innerhalb ber altiucft^
gcrm. Tiolcfte megen nid)t. 5((lerbing§ fe[)lt e§
an einer plauflbeln Tcutung be^ a[)h. chresso
(got. *krasjaV); abb. chriisan mbb. kresen
krisen 'fricd)eti' jd)ciiit unuermanbt.
t ftrcffc2 A. 'Wrünbling' mbb. kresse abb.
kresso cliresso ÜJI. 5Bcrfd)icben von il reifet
2)cr 9iamc besi m)d)e^5 seigt bic 58ejeid)nung
Äreffc nur im 3)cutid)cn, ift alfo nid)t mie
Ärcffc 'nasturciuni' über ba? 2Be)tgcrm. vcx-
brcitct.
Ärctin OT. ,^ucrft 1sl2 ak^ eine in SBaKi^^
unh Sanoiien geiuübnlid)c Tialcftbcnennung ge^
bud)t — fr,?. crHin (eigtl. cliristianus, ber
Unfd)ulbige, cntfiircd)cnb fr,v innocent).
t ftmftftcm, .Hretid)am 3D1. ml)b. kret-
schem kretscheme 5J^. 'Xorffd)enfe*: ein flau.
fie{)nnjort be§ öftl. 9JlitteIbcutfd)Ianb§, ba§ int
16. 3abrb. bäufiger belegt ift. aber nad)bcr ai^:^
ber (3d)riftfprad)e Derid)minbet : böljm. krcma,
roenb. korcma. roln. karczma 'Sd)cnfc' (ju
afloo. krüoima '©etränr).
Slrcuj dt. mbb. kriuze abb. kruzi chrüzi
31. == afäd)f. krüzi, nbl. kruis: mit jungem
2Bcd)feI ber Cuantität ber Stammfilbe lüic in
Seicr unb Sd)ulc, foroie mit @enu§n)ed)icl au§
lat. crüce-m gu crux (ogl. 5Ibt, Orben, ''^cä)).
2a\] iia^ innere c bc& (at. 3Boi1c§ bb. tz ift,
lüäbrenb in einer anbcrn ©ruppc uon — älteren
— Scbniüortcrn tat. c aud) uor bellen i>otaIen
al§ k im .s>b.=@crm. crfd)eint, berubt barauf,
tan SBorte luicÄeller, Äaifcr in lueit f ruberer
ocit nad) 2^cutfd)lanb famcn all ilreuj, ba§
mit ber Gbxiftianifiernng im 8. unb 9. '^sal)xl).
eingebürgert luurbe. !;Die ©otcn gcbraiuttcn
barür bay gcrm. (Balgen (got. galga), bic (Sng=
länbcr ber ältcftcn ;')cit röd (= 9hitc). 3)ie
neugerm. Sprad)cn jcigen alle ba§ lat. Sebn--
luort: iöl. kross. fd)iueb.:bän. kors, engt, cross,
beren Sautform auf altir. cross (= lat. crux
neben altir. croch ou§ lat. cruceni) berubt.
frcuabrab 5(bi. ugl. fd)on bei ^ifcbart „ein
freu3gutcr 20cin" unb bei Spee freujlicb; in
ber Stubcntcnf;n-ad)c bc^i In. C^abi'bÄ. barnad)
freu,0rat) ('and) in .Uleinö ""^roüinjialmb. 1798)
unb freu3fibel (im 19. :,^sabrb. aud) treuü =
fibel unb frcujbumm). 9iad) bem 1)W>.
Ärcujcr Tl. nil)b. kriuzer kriuza;re 9DI.
'eine fleinc, nrfprgl. mit einem ilrcuge fmbb.
kriuze) bc.5cid)netc DJ^ün^c, Äreujer*.
frtbbcln []t]v. erft nbb. (mbb. mb. kribeln
'fil^cln'i: eine junge 'i)icnfd)öpfung; t)gl. nnbl.
kribelon 'Juden, fted)cn' — kribbelen 'mun'en'.
t ftriböfrnbö dl urfmgl. im 16./17. 3al)rb.
üon magifd)cn 3cid)cn ber omiberei, tjon 3aubcr=
d}araftercn gebraud)t, bann aud) burd) ba^
17. ^abrb. binburd) oon gelebrtem .^'aubcr=
luclfd) (ba§ mie p)anbcrformcIu flingen mod)tei.
Siltcrc Crtbograpbic .Uribbc& ,Slr ab bcö im
17./18. ;^al)rb. ('aud) .Slribeuo trabend hei
öoffi) 1G34 ®lü(f§= unb Munftprobc S. 9G unb
llribag Äraba§ Öebenroalbt 1680 Icufctö^
lift I Gl).
.ftriccfjc A: ml)b. krieche abb. kriachboum
crieliboiiin »"v. '^;|3flaumcnfd)lebc'; wgl. nbl. kriek
?f. 'S?ogcltirfd)c'. Öautlid) luürbe fid) eine 5{b=
Icitung von abb. Chriah mbb. Kriecli '@ried)c'
empfcblcn, mcnn fid) im Tllat. ein *j,'raeca algt
dlanic bcc> SöaumeS unb ber i^rud)t nod)mcifcn
lief?c; Don Italien au& müfitc — ber lat. 58c=
nennung megen — 3unäd)ft bie Ginfubr nad)
2)eutfd)lanb ftattgcfunbcn baboi (pgl. iVirfd)e);
benn bafi bic !rcutfd)en bie .Uried)c einer — für
nnö blof? mutmanlid)en — Gtnfubr am Wricd)en=
lanb megen felbftänbig unb obnc auömärtigen
triec^en
— 227 —
Äroüe
Sßorgano aUi '@ricc()ifdic' bcjcidjnet (hätten, ifl
md)t bcnfbar. ,>&cnfoÜ5i ift bcv 'JJamc (ogl.
nod) bav cntlc[)ntc U"S- creque) biinf'cl.
tvicd)cn otiu. ni[)b. kriechen al)i). kriochan
chriuhlianfl. ßttü. = afäd)f.krfipan,nbl.kruipen,
angif. creopan engl, to creep, anorb. krjüpa.
3)a§ 3>cr()ältnig bcr l)b. Jorm mit ch au^ k
ju bcv bcr übrigen 2)ta[cftc tnit p ()at fid)cvc
2Inaloga; i. .Hufci, werfen, ©trnnf. Ten
©uttural 3eigt nodi iuittc(eng{. crouchen engl,
to croucli 'fid) bucfen, fncd)cn'. Traufen ift
ita^ in()b. (ntb.) kriifen.
Slrictftcutc f. Ärietcnte.
Sricö 9JJ. ni()b. kriec (g) 3)1. '2Inftrengung,
Streben nad) cttüaS', bann and) 'SBiberflrcben,
SS^iberftanb, 35>ortftreit, ;-]iinft, Äampf. Xk im
9J()b. ()crrfd)enbc '-ßebcntnng ift bie iüngftc (alte
2Boi1e für 'iiricg' f. nnter iÖaber iinb Äampf),
'ÜInftrengung gegen ctmav ift bie ältere; »gl.
ml)b. einkriege 2(bi. 'cigenfinnig' ; megcn t)er=
roanbter 33ebeutung§entroicfelung cgi. a()b. fli?
'2lnflrengung, (Sifer, Streit' (f. (yleif>). 2)a§
SQBoil ift bem 2I()b. faft frcmb; e» crfd)cint ein=
mal alö chreg 'pertinacia', baju widarkregi
'controversia' — widarkriegelin 'obstinatus'
(mit bunflem, nod) unaufgcflärtcm e ia ie). 9hir
ba§ Tibi, (krijg) teilt t>a^$ feinem lUiprung nad)
buntle SBort mit bem Tentfd)en, mä()rcnb c§
allen übrigen germ. Sialcften fedit. 2;än. fd)meb.
krig ift Se()nn)oi-t aii^ bem '')U]b. ; f. bag flg. 2Boi1.
fricßcn o^m. mt)b. kriegen (im DJlb. ift
krigen and) ft. 3tiü., aud) bai^ CTitiin-ed)enbc
nbb. nnb nbl. otm. ift ftarfj 'fid) anftrengcn,
ftreben, trad)ten, miberftreben, fämpfcn', bann
and) 'eine 9}ieinung Derfed)tcn, be[)aupten', m()b.
aud) 'betommen, ert)alten'; legte iöebeutung ift
nbb. foroie nbl. (krijgen 'befommen, erhalten').
SBegen ber reid)en 58egriff§entiüirf[ung ügl. a()b.
winnan 'fid) anftrengcn, fdmpfcn' — giwinnan
'geminnen'. Ta()er finb bie ücrfd)iebcnen :öe=
beutungen be§ otm. grabe roic bie be§ i()m ju
©runbc liegcnben 9'Jomcnö 5lrieg ^lusfluB einer
©runbbebeutung 'fid) anftrengcn gegen etroa§'.
Srictcntc 5. nbb. Sautform für {)b. Äricd) =
entc; im 9Jl()b. 3I()b. fe()lt ha^i SBort; (at. anas
crecca liegt ju ©runbe; ba()er aud) fd)it)eb.
kräcka. ^vg- sarcelle '^Iricfente' fü()rt man
mit ital. cerceta auf lat. anas querquedula
guiiirf ; beibe Benennungen finb onomatopoietifd)
lüie engl, creak '2Bad)telfönig'.
^riuö 9:R. mbb. krinc (g) m. 'Ärei§, 5King,
33ejirr mit bcr mb. 9Jebenform kranc (g); ba^
Wib. i)at eine lltebenform krink mit auslautcnbcm
k, wie benn in ber ganzen 3ugel)i3rigen 2Bort=
fippe k unb g im Slammauelaut n)cd)fcln (ogl.
frant). 9'lorb. kring kringum 2(bt). 'ving§=:
bcrum'— kringja 'umgeben' — kringloltr 'runb'.
Gngl. crank 'ilrümmung' mittelcngl. cranke;
engl, to crankle 'fid) fd)längeln'— crinkle'Jalte,
Söiegung'. 9?l)b. 9iing unb feine Sippe finb
üon Äring eti)moIogifd) ju trennen. 2{u§ ben
üermanbten ibg. Sprad)en giebt man ju bcr
burd) Äring ermiefencn ibg. S5?j. grengh ba§
lit. greziü grezti 'brcben, mcnbcn' ; faum ift gr.
ßpoxöq 'Sd)lingc, Stricf' cerroaubt.
t SlTtnßcIr Ä r e n g e 1 2)1. Siminutiü ju Ä r i n g
rcfp. ,^rang; fd)on ml)b. al§ 33c3eid)nung üon
©cbäcf CSrcticr).
t Slrinil? dJl. 'Ärcu3fd)nabel' ein SJort be§
öftl. 9[Rittelbeutfd)lanb§ ; al^> grinis (t)ic(lcid)t eine
3>crbrel)ung bc6 gleid)bcb. poln. krzywonos eigtl.
'i\rummnafc') im 14. 3ttl)vl). in Sd)Ieficn bc=
5cugt, feit bem 16. 3a^)i^^)- (ni^t bcr ^JJcbenform
krinis) böufiger bcäcugt; Derjeid)net bei Stein=
bad) 1734. 23gl. aud) Äibig.
Shn|j)JC 5". m()b. krippe a()b. krippa J. für
krippja (got. *kribjö ; ugl. roegcn ber ©ntftebung
uon (ib. pp auy got. bj nod) 9iippe, Sippe,
üppig) = afäd)f. kribbja kribba, anglf. cribb
engl, crib 'Ärippe'. 3m i*>b. bcftel)t eine laut=
lid) nid)t flarc ^Jcebenform mit pf: al)t>. chripfa
ml)b. kripfe: aud) äcigcn fid) bialeftifd) Joi'i'tcn
mit u in ber Stammfilbe (fd)it)eij. krüpüi, nbb.
krübbe, anglf. crybb, norb. krubba 'Ärippe').
®ay SBort, für ba§ ber ©otc uzeta eigtl. 'rpo^
rauö man if5t, friöt' fagtc, (längt ^ufammen
mit mlib. krebe 'Äorb': bann märe bie i8cbeu=
tung bcv. 'Horbartigen' 3{u§gang&punft für
Ärippe gctücfen. S^as racftgerm. SBort brang
in§ 9voman.: ital. greppia, proo. crupia crop-
cha (le§tcrc§ an bie oben befprod)cncn germ.
formen mit u anfnüpfenb), nfi-j. creche (iDo()cr
engl, cratch mittelcngl. crache 'Grippe';.
frittcin 3tm. blof; n()b., mit 5(nbeutung an
Äritif :c. entftanben auS einem uolfötümlid)en
g ritte In 'saufen', bas, im Tl{)b. 5(lib. nod) fcblt.
Itritfcln 3tm. Siminutio gu mbb. kritzen
'frigcln' a(ib. krizzon 'cinrigen, einfd)neiben'.
35ermanbtfd)aft mit fragen ai)b. krazzön fo=
Toie mit anorb. krota 'eingraben, einprägen'
ift iua()rfd)einlid). 2öer fic mifjbiÜigt, fann on
Äreig (2B3. krit) anfnüpfen; kritjön (morauS
chrizzön) märe bann 'Sinien 3ie()en'.
t StoKc 5- 'i^ocfe' (r()ein.) mbb. krolle
krol (-les) SOI. = nbl. krul J- 'öorfe' ; rgl.
mbb. krol 2(bi., nbl. kruUig, mittc(cngl. crul
3(bi. 'locfig'; nbl. krullen, mittelcngl. crullen
'träufeln'. I^ic 33crir)anbtfd)aft ron m()b. krolle
J. (got. *krüzlöj gu n()b. fr au§ (mbb. krüs)
f. unter frau§.
Ätone
228 —
!ntmm
ßronc A- in(ib. kröne bofiir adb. nod) coröna
(mit i8eibcl)altmui bcr frcmbcn ^ctomutii'» au§
lat. Corona (bn§ unbetonte ö fdnüanö im 9JÜ)ö.);
ogl. mittclcuiil. corüne croune cniil. cnnvn; nu?
bcm 9JhiM. Olli, krüne 'lonfur' — kröne 'itronc'
(nbl. kroon kruim: novb. krüna J. — l^m 'Jüuilf.
erfct^tc man önc^ lat. corona bibliidiev leite
burdi cyne-lielm 'Möniov>t)c(m' (une man scep-
trum biird) cyne<:erd 'itöniiV-Mtab' mieöeujab);
im 3ljäd)i. 5(l)b. bafi'iv liöbidband lioubitbant
'corona'. Tiefe 'öe.^eidinuncien lc[)rcn, bat"; bie
@ermanen ciiicne '?lb,^cidicn i)ev Stönici-^mürbe
batten; mit öem lat. Taimen entlehnten fie and)
guglcid) einen neuen "iiegtHn. — frönen ml)D.
krcenen J'enom. 3U ilvone, alfo uidit btrct't
bas lat. coronare. Dem t)ielmel)V abö. korönön
chrönön cntfin-idit.
Sropf ilJ. mliö. abb. kröpf 9)]. '^Jluc-'iuudiS
am menidilid)cn .S>alic, Äropf, SBovmagen bcr
3>öticl' = nbl. krop dJl. 'i^ropf, 33u)en, Micl=
cnbc', anglj. rropp engl, rrop '.Hvopf bev 3>üticl,
Spit3c, 15-vnte' ^bcm 'Jlnglf. ii't bie ^ebeutung
'Ärom, L^Mpfel, '^aummipfel, 'Jibve, Irüubcn=
büjdicl' eigen); anovb. kroppr 'j)üimpf, ideib'
(aud) ^.öurfel) il't nod) auffäUiger. 2)ieier reid)cn
i8ebeutung«cntfaltung bat man eine Uvbebeutung
'jujammengeballte vunbe 9}Jai"ie, bcvoorftebeube
JHunbung* gegeben; bavauf fübven aud) bie
vornan, ii'cbniuortc mie ital. groppo. fr,v groupe
'iUump, .Stnoten'. Wot. ^^kruppa- lief;e iöejiebung
mit gr. tpüttöi; 'gcfvümmt' .^u, luenn '.Uvopf,
?tu-önnidiö' bie ©vunbbebeutung bcr Sortfippe
repraientiertc. S. Äruppe unb ilrüppcl.
ftrooäcufl 9J. ein nbb. 2Bot1, bavi nuibrenb
bc's' 7iäl)r. .Slriegcy beim prcuf;iid)en 9Jtilitär
beliebt nnvö; nad) bcm nbb. kröp mgl. fricdieu)
'tried)cn^eö älnicn, tlcinccv i^iel), i^art'. %m
6nbc bcv IS. ,uibrbv. aud) „ha^- grobe ociHl,
©robe.^eug" (bei Ariebrid) bcm övof,cn Oeuvres
27, 147 „Icufcltffrop").
Slr'öte mbb. krote kröte kriite a- (nod) ictit
oberö. .Hrot; .Hrötc jd)eint bem öill. WxücU
beutfdilanb an.uigeböven unb luirb feit fiutber
gebvaudni; ab^. kmla krela a- '.Slröte'. Xie
formen mit e : o flehen im '^Jlblautvnerhältni'?
ju einauDcr luic in 5^rctt; ^^ovb (am SÜicin
nod) eine britte 'Jlblautöform kral). Ja^S iilnnt
ift fpe^ififd) bcutfd), bafiiv anovb. padda, nbl.
padde. ubb. lork, mcftfäl. padde, l)cff. ftSa,
anglf. ytse tadic engl, toad paddock. Gtpmo
logifd) olle gleidi buntel.
firürfc A. (bei 3teinbad) 1734 .ü riefe) mbb.
krücke krucke ahb. krucka (für *krukjöi a-
= nbl. kruk. anglf. crycc engl, rrulch '.Hrürte'.
iTscbenfallÄ ein edit gevm. Sßort ('Stab mit
ilvümmung al§ ©riff'); junädift üermaubt ift
norb. krökr '4"^afen, Slrümmuug' ; aud) licfjc
fid) 53e3iebung ju fried)en benfen: ital. croccia
'.Strürfe' — crocco '.'C'^afcn', frj. crosse 'i^rumm^
ftab' — croc 'ij^ofcn' ; miat. croca 'baculus
episcopalis' — crocea 'baculus pastoralis'
unb 'baculus incurvus' — croceus croccia
crucia crucea 'iirüri'e' : roman. Stamm croc-
bei Aöfftcr (^röberv' of- -, ^'J-
^ntfli 9)1. mbb. kruoc (g) abb. kruog S))l.
= anglf. crög cröh 'Ärug* aud) '(V-lafd)e'.
hieben bicfen auf gcmeinfamem krögu- be=
rid)cnben Aormen seigen fid) mehrere laut= unb
bebcutungc-uermaubte ©orte: ugl. afäd)f. krüka,
nbl. kruik (S-., anglf. cn'ice minelengl. crouke;
mhb. krüclie J. nbb. (bial.) i?raud)e. 2(nglf.
crocea (unb crohb) mittelcngl. crokke 'Ärug',
K-\. krukka 'lopf*. — 3)a bcr 5Berbad)t ber
Gntle()nung für alle biefe iöe3cid)nungeu nid)t
abzulehnen ift, barf luohl and) an meitcre 5Ber=
uianbtfd)aft mit .H raufe gcbadit lucrbcn. 2)ie
Cuicüc aller bleibt unbeftimmbar, ba aud) bie
antlingcnben illnirtcr in 'Jiad)bavfprad)en cut^
lehnt fein tonnen unb lautlid) nid)t genügen,
öic AÜllc ber germ. 53c3eid)nungcn begreiflid) ju
mad)cn. :©ortc mie mittelir. crocan 'Ämg'
au§ germ. krfika. iBgl. IbnvncDfcn 5tcItovoman.
S. 97. 2)cv @ote fagt für 'ilrug' aürkeis (an^l
lat. urceus entlehnt 1.
t .Sirufl2 9JJ. 'Sd)enfe' ugl. nbl. kroeg; in§ ^b.
unb 9ibl. gcbrungeu an-:^ bem 9ibb., mo e§ feit
bem 1:'). 3ahvh. bezeugt ift (bafür mb. Sd)entc,
oftmb. itrctfd)em). 2)ic Einnahme, C'ä fei iben^
tifd) mit ^trugi, „mcil ehebem ein mirtlid)cv
ober gcfdiniijter Slrug aU 3cid)en einer S8icr=
u)irtfd)aft anc-gehangen mar", fd)eitcrt nad) bem
TSlHi. au bcr 2hatfad)e, bai) Hrug 'urceus'
bem *;)ibb. (unb 9ibl.) burd)auö fremb ift; man
fagte bafür bereit^? afäd)f. krüka. Umgetebrt
fehlt bcm .'ob., bem 'ba^S' Iföort .Hrug 'urceus'
uon 'Jdterv bcr jnfam, urfprgl. burd)au§ Ä^rug
'Sd)cntc'.
t ftrutc f. .Slrugi.
.Slrnmc a. ein im 9JJbb. nod) febIcnbcS nbb.
Vcbnaiort; vgl. ubb. krüme, nbl. kruim, anglf.
( rinne engl, cruiid) crum (norbcngl. croom).
iBz. krü fterft nod) in trauen abb. krouwön
'fraljcn, mit beu 9iägeln bearbeiten'. 2)aju gr.
Ypüu^a '©erümpel' (ibg. SBj. gru)?
h-umm 5lbi. mbb. obb. krump (b) at)b.
rliruiiip 'fnimm, gefrümmt, ücrbrcbt' (aud) bilb=
lid), ugl. trau&); feltcnevc glcidibcb. 9{cben=
formen ahb. mbb. krumpf ahb. krampf foiuie mbb.
krimpf. 'i>gl. afäd)f. crund), mubl. krom. anglf.
crumb; aufföüig engl, crump 'tvumm' (baju to
Gruppe
— 229 —
Ä'ü(f)lein
crumple inittcleiuil. cnimplen 'ücvfntmincn';
aud) ciitil. criiiiple '3iun,^el, ^nltc'). Unter
Ärauu'f tfl oc5citit, iinc bic gönnen mit 'ütb
laut unb iloiilonantcnii)cd)fcI lucit ncrjiuciat fiiib :
ber gcmi. S'Burscl ciijnctc bic 53cbcittimci bc§
'frQmpf()aft onfninittcngcjogcncn, ©cfrünnntcn'.
IBgl. aufecr bcr unter Krampf auciefül)rteii
Sippe für lüeftgcriu. krumba- a\i^ oorcjcnn.
grumpö- 'Da§' uid}t najaticrtc gr. ^pv'aö<; 'gc=
trümmt, gebogen":' 5ütir. cromm. fnmr. crwm
'frunnn' fdieinen beni '^Inglf. entleljnt ju fein.
,^ru^j)jc J. 'it'reuj bc§ ^ferbcl' crft n()b.,
cntlclint aibi frj. croupe, rooljcr engl, croup
'itreu,^ ber lierc'. ©. unter Äropf.
StÜ^J^cI Tl. m()b. krüppel krüpel Tt.; in
«il)b. 3cit an« beni 'Jibb. d)li). ind .s>b. gebrnngen:
nbb. krüapel, mnbl. kropel nbl. kreupel, engl.
cripple, anglf. cryppel, norb. kryppell kryp-
lingr. 2)a§ p biefer (formen ift ()b. pf (elf.
Ärüpfcl), meUjalb 2Inna()tue non ßntleljnnng
für I)b. 5lrüppel aw?^ bem 9?bb. Tlb. noU
rocnbig. J^ojn an» oberb. dJla. fd)roci3. chrüft
chrüpi'e, fdiiüäb. kröpf kruft krüftle, baicr.
krapf kröpf 'ücnuadifcne *^3ci*fon' unb bie oer;
roanbten baicr. kröpfen 'fid) frünnucn', mo3u
anorb. kroppa kryppa 'iBudcl' unb bic unter
Äropf befprodienc ©ippe. 5(uf3er gr. tputtÖ!;
'gcfri'nnnit' tonnen rool)! aud) afloü. grübü
'SRüden', ueufloo. grbanec 'iRunset', ferb. grba
'^öcfer' (grbati se 'fid) büden') in 53etrad)t
fommen. 3{nbci-feit§ legt nbb. krüepel SSerroanbt--
fd)aft mit t'raufen na()c, fo ban ilrüppcl
eigentl. 'i^ricdicr' auirc.
Stufte d- "d)b. (feiten) kruste al)h. krusta
5. 'Ärufte': ein gelel)i-tc§ SBoit, ia^ fid) erft
im 2(t)b. einbürgerte: au§ lat. crusta, mofjer
auc^ nbl. korst, engl, crust 'Äiaiftc', foroic roman.
2Borte unc frj. croüte.
STtjftaU m. m()b. kristcäl kriställe 9)1. a[)b.
kryställa ^■. '5?ri)ftaII' : J8eibe()altung ber lat.
53ctonung§n)eife (cryställus 9JIJ-.) (icü bem
fd)on frü() entlc()ntcn, aücrbingg blof? gelel)rtcn
SBort 'i>a^ 2(u§fe()en einc§ lyrcmbraoi-tc? nid)t
Dcrioren ge()en.
mUi ml)b. kübel ar)b. *kubil Tl. (ba3U
baS' S^iminuttD al)b. miluh-chubili 9t. '9Jli(d)=
tüber) = nbt. keuvel, anglf. cyfel; ogl. übt. kuif
unb anglf. cfi (au§ kübi-) 'JatV unb ntit m-2lb--
Icitung anbb. kübin (tucftfäl. kuibm, fonft kyw-n)
'Äübel'. 2{()b. kubil: anbb. kübin = a[)b. ke?-
?il : ke^^in (f. Äeffel unb Kümmel). 6§ be=
ftel^en ^cjtet)ungen jraifdien biefer Sippe unb
ber unter ^opf be()anbelten; junäd)ft ftebt
prot)en3. cubel (mlat. cupella cupellus) 'men-
sura frumentaria' unb 'vas potorium' ; ouc^
nbl. kuip '5lufe, '^•a\i' fd)lief5t fid) an lat. cüpa
'Jan' an. Sat. cuppa fd)eint fomit aud) @ninb^
mort für ftübel 3U fein. 5(u'5 bem ®erm. finb
f[aü.4ctt. SBorte cm(cl)nt: tit. kübilas 'itübel',
afloo. kübilü '@efän' al§ ©ctrcibcmafj. 33gl.
Äopf unb ^ufe.
Slücbc 5. (oberb. o()ne Umlaut kuche kuchi,
aud) Äud)cl, ba§ aiidj in Sdilefien gilt) m()b.
küche küclien kuchin al)b. kuchTna chulilitna
J^. = anglf. cycene eng!, kitchen \Hüd)c', nbl.
keuken: ein altmcftgerm. 2el)nroort a\bi fpätlat.
coquina [ha?-! flaffijd)c SBoil roar culina) refp.
an? gemeinroman.=üulgärlat. cocina 'Äüd)e'
(ogl. ttal. cucina, fr3. cuisine), morau§ and)
altir. cucen '^üd)e' entlel)nt ift. Sa§ ()b. ch
(al)b. hh) für lat. c k infolge ber l)b. Saut=
ncrfd)iebung rocift auf (Sntlel)nung bc§ 2Öorte§
itüd)c fd)on üor bem 6. :v\al)rl)., al§ bic füb=
europ. SXody- unb ©artcnfunft (Singang in2)cutfd)=
lanb fanb; ogl. 51 od), 5'tud)cn, itol)t, itüm =
mel, ^$feffer.
Suf^en Tl. mt)b. kuoche alib. kuocho
chuohho Tl. = mnbb. mnbl. koke, nbl. koek
'5lud)en', fd)ott. cooky 'fleiner Äud)en', n)03u
nod) altanglf. cdecil mittclcngl. kechel (=
baier. Äücdicl kiechll '{[einer ilud)cn' au^^
biminutioem germ. kOkila- (ba3U aud) mittclcngl.
cöketV). Slnbrc ^Jfblautyftnfe (a : 6) 3cigt engl,
(feit bem 1.3. 3a^)ri)-^ cake, anorb. fdiroeb. kaka
(bau. kage) 'Äud)cn', «)03U mit 2)iminutiüfuffir
anglf. cecil cicel (au§ *kakila-) miUclcngl.
kechel 'fleincr 5lud)cn'. 5tu§ einem germ. kakan-
ftammcn burd) Gntlcbnung aud) finn. kakko,
läpp, gakko 'iludicn', au^? bcr 9cebcnform kokan
bic roman. Sippe oon fatal, coca, d)urra. cocca.
proD. coco, pifarb. couque '^ud)en' unb bie
roman. Benennung bc» Sd)laraffen= ober 55^ud)en--
lanbe§ al§ Cöcania (gebtl^ct roie Germania
Alemannia Britannia) : afran3öf. Coquaigne,
ital. Cuccagna, fpan. Cucaiia (molier aud) mittel
engl. Cockaine, mnbl. Kokinje). Sie burd) ben
5lblaut a : 6 al§ ed)t germ. crroicfene Sippe
kokan- kakan- 'ßud)en' (mo3U faum 5lad)cl)
bat inner()alb ber übrigen ibg. Sprad)en feine
fid)crc ouiicljör. 3)ic Sipne non 5lod) = engl.
Cook ift unücrmanbt.
Slüc&enfcöcttc ?y. 'anemone pulsatilla', erft
nbb., oon einigen bcr 9icbenf ormcn 5? u l) =, Äül) =
fd)elle megen al^ 5lül)dicnfd)ellc gebeutet;
bie 58e3icl)ung 3U bem gleid)bcb. fr3. coquelourde
ift unflar.
fiütölctn 9i eri't nl)b., ein mb. nbb. SÖort,
feit unb burd) öutl)er bb. gemorbcn, urfprgl. in
Oberbeutfdilanb unnerftanben, mie benn Sutberc^
Äüd)lcin in 3Ib. ^ctri* ^öibclgloffar 1522 ff. mit
fuden
230
Üil^n
„ÄMincflcn, junge .v>ünlin" überlebt ift (obcrb. bial.
hiienli, rocftmb. liünkel, fdiiuäb. lugtrele). Ü'cm
mb. nbb. küclien küken erttiprcdicn angif. cycen
(5piur. cycnu) inittclcncjl. chiken engl, chick
chicken. novb. kjiiklingr, nbl. kieken kuiken.
®ic Siminutiubilbung mit -ina- (got. *kiukein)
ift grabe bei licniamcn icl)r üblidi: got. gait-
ein. onglf. ticcen (got. *tikkein), anglf. hecen
(got. *hükein) 9Z. 'junge SJcflC (unter @eitY);
f. Jüücn, Sdirocin, 3trflcin, aud) ü)]äb=
d)cn. ^a§ 3U ©ntnbe (iegenbe Subftaiuiinim
ift anglf. cocc cng(. cock. norb. kokkr ',s>al)n'
(n)03U jeneg got. *kiukein ))l. in '^JlblaulencrOält^
ni§ ftcl)t). 3(n GiUletjnung bee^ gerin. 2Bortc&
au§ beut '}\ontan. (frj. coq) ift nidu ju benfcn;
frj. coq unb anglf. cocc (oberb. gockel gockler
gückel) fmb junge onomatopoict. 2Boxtfd)i.nifungcn,
rote bcnn aud) fnnir. forn. cog 'Äurfud' auf
®rbf. cucä njcift (baju altir. cüach 'iturfud'
ani" coucä). 2>g(. .Hurfud.
furfcn f. gurfcn.
$lu(ht(f l'J. Tafür ift goucli bic gcmö()nlid}c
nil)b. al)b. i-^Cjcidmung; M udud ift im 15. Ouil)rl)-
au§' bcm 9Jbl. nadi Teutjdilanb gefommcn (nbl.
koekoek, frül) mnbl. cucciic): eine onomatop.
SBortbilbung non meitcr i^erbreitung, ol)nc i)a\]
immer an l?ntlehnung ju benfcn ift: frj. coucou
(barau'ö cntlclmt engl, cuckoo auv frübmc.
cucü) = lat. ciuulus; fiunr. forn. cog, altir.
cüach (t)gl. aud) .H ü d) l e i n). ^ai- SBort Ä u d u cf
ift uom 1;1. ^'saljrl). an üon 9torben nad) Süben
oorgebrungen ; im Ui. ,'\abr(). begegnen in €ber=
bcutfdilanb nodi Umbilbungen 3U „@ud"gaudi,
WutMiaud), .Uufu."
Slufci 7\. (bei SBcifc Grjn. 19ü unb bei
Steinbad) 17: U .H uf fe) '3d)nabcl bev SdilittcU'j' ;
im Sd)iiiei3. i^aier. baf ür .Si u c d) c n ; ml)b. *ku()f'e
*kiioche fel)len in biefer ikbeutung, ebenfo abb.
*kuofa; belegt ift ahb. cliuolilia in slitochölia
'5d)littcnfd)nabel'(53eifpielc für bcn 2!Bed)feI von
k-ch unb p-f f. unter friedieu); vgl. mnbb.
köke'Sd)littcn)d)nabel'. iUellcid)tfinburiicrii)anbt
lit. /..-igre jv. 'Wabelhol;, am "^Ulugc' unb uiciterliin
nodi bic bamit ucrinanbten /.aginys 2)?. ''|>falil,
^Moften* — /agaras Tl. 'Dürrcc- ^Mch^'. .sSieraue
crgöbc fid) bic 53ebcutungyentiuicflung für l)b.
Äufc üon felbft.
Snfc2 (bei Steinbad) 17;U Äuffcl 'WefätV
m()b. kuofe al)'0. kuofa J^. = ofädif. köpa Jy.
'Äufe', foroic engl, coop '.^ufe*: ai\v mlat. cöpa,
9Jebenform 3u cüpa '^at»' imorauö nbl. kuip
Tuifc' ; ogl. .Hü bei); im Corp. Gloss. Lat. V fiH.f
roirb cöpa ftatt cnppa (— ciipa) al? foneft lat.
cmpfoblen. Tie (5'ntlcbnung mufi, ba ba§ bb.
2Port i?autDerfdiiebung jcigt, ctira im ober uor
bem 6. '^ai)\i). flattgefunben baben; t)ielleid)t fam
e^ö mit bcm Scinbau nad) 2)cutfd)lanb.
Stiifcr d?}. ml)b. küefer 9)]. = nbl. kuiper,
engl, cooper.
tÄUßcIi ^-_ '^apujc' ml)b. kugel al)b. kugula
(V. '9}}önd)Äfa;)pe' = anglf. cugle engl, cowl
'itapuljc': l'ehnmort ani' lat. cucuUa.
SlUflcI-' ,1. ml)b. kugel kugele jy. = mnbb.
nbl. kogel. 25>eiter ift ha^i SBort nid)t bc3cugt.
iöcr-roanbt ift nf)b. £aul= au§ kül kugl; ferner
nl)b. itcule, uiomit nal)e üeriuaubt engl, cudgel
'.Huüttel, itciüc', anglf. cycgel : ü c u l c ift 'Stange
mit fugeiförmigem ßnbe'. 2:ie 311 Orunbe lic=
genben german. kugu-Ia (mit Siminutiufuffiy)
unb kugja- beruben auf uorgerm. guwe- (Übcr=
gang uon w in g mie in Suflcnb), iti03u aud)
ffr. göla 'Äugel'. Xod) beuten bic vbcin. 9?ebcn=
formen klugel krugel '^ugel' cl)cr auf iinäucl.
.Sliif) ^■. ml)b. abb. kuo Jy. := mnbb. ko, nbl.
koe, anglf. cü engl, cow, anorb. kyr ,"s-. (got.
*k6s): gemeingerm. ku- J. 'iUü)'. 2)cr 3tamc
rcid)t (mic C^eifj, 9}tau§, ä'Bolf) über ha»
Öerm. binfinö, er ift in ber ©eftalt gow (gö)
gemcinibg.; »gl. ffr. gäus (2(cc. gäm) Tljy., gr.
ßoöc (Stamm ßoF), lat. bos (St. bov-). ®icfc
finb 9.I1. unb Jy. jugleid): alfo ffr. gaus T}. 'Stier,
3{inb' — A. '.Hid)' ; gr. ßoü«; '9iinb, Dd)fe, .tub' ;
lat. bos 'Cdifc, .Hub'; Ictt. güws '.Hub'. Siefc'S
gemcinibg. SBort bcmcift mic anbcre uralte 2Boi1c
(ugl. ':|.^ferb, Sd)af, .s^unb, Dd)fe u. a.),
ha\] bic ^uibogermanen bereit» üor ber Trennung
in bic fiuitercn Stämme fid) .s>au§ticre nü^lid)
gcmad)t batten.
fü()l ^tbj. mlib. küele abb. kuoli 5(bj. ; banebcu
eine rcgclmcinigc umlautc-lofc ^-orm kuol- in
;)ufammciifcl3uiigcn mie kuolhüs 9?. '.Hüblbau»'
unb im 'Mv. kuole (ugl. fd)on, fpät, faft);
cutfin-cd)cnb mnbb. köl. mnbl. nbl. koel, anglf. cöl
engl, cool 'fübl'. Ta-5 5lbj. ift glS koli- (urfprgl.
knlu-)gcmciniiicftgerm. ;ba3U f alt alc^ ^ai1i3ipial=
bilbung au» bcm Stamme non fübl, ber im
l'torb. (kala) unb '^(nglf. (calan) ein ft. otiv-
3eigt; bic nod) ucvnianbtcn engl, chill anglf. cele
ryle '^roft' bcrubcu auf got. *kali-.
fü()n 5(bi. (bem Sd)nidb.-53aier. unb audi
fonft ber Solfc^fin-adjc jcljt fremb; in ber Sdjiucij
meint xüen 'gefunb, frifd) uon ^-arbc') mbb.
kiiene abb. kuoni 'fübn, famtiflnftig, ftarf (eine
nid)t umgelautcte 9Jebcuform ba3u ngl. in mbb.
abb. kuonlieit 7s: 'Mübnbeit' unb im 51bu. abb.
kucnK)! = mnbb. kn'ne, nbl. kocn, aJiglf. cene
'fübn' (aud) 'mcifc'j engl, keen 'fd)arf'. Ta3u
anorb. kd-nn 'iDcijc, erfabreu'; unb biefe Ik--
bcutung iaud) anglf. c<^'ne bebeutet 'meife') ivirb
urfprfll. aud) im SBcftgcrm. gegolten b(iben,niorauf
Mkn
— 231
kmki
unfer Gicienimmc 5? onv ab lücift : al)i>. m()b.
Kuonrät (o[)itc Umlaut luic al)b. ml)b. kuonheit),
angt). Cenred {c\ot. *Köniref)S) bcbciitct ctina
'iDeifcn d\at gcbciib'. @cnn. kön-i- (eigtl. 'lucv
t)crftel)cn faim, gcfd)cut') ift miprgl. i^crbalabi.
}U S>3. kan — kun (oovgcvin. gün ogl. bc). in
gr. T^Tut'va 't()uc fimb') in tonnen, lüeelialb
bie roeftgcrm. 53cbentuni3 'fiibn' aiv abgeleitet
gegenüber ber anovb. Jöcbeutung ju gelten bat.
3Iüe intclleftucllen ober moraliidien 'öeginffe ber
altgerni. oeit itel)cn ober treten in ^e.^ielning ju
ilrieg nnb iiampf (ugl- balb, fdinell, .Hricg);
fül)n mitbin mol)l eigtl. elliptifd) für abö. in
(zi) wige kuoni ober al5 Subltitut für iirfiirüng=
Ud}c onfi^mmenfeljungen lüie anglf. gärcene eigtl.
'fucercrfabren', onorb. vigkdbnn "fantpferfabren'
— skjaldkd>nn 'fdnlberfabren'.
r ftütcn nbb. f. ilüd)lein.
Slümmcl 9Jt. mbb. küinel abö. kumil aJl. mit
ben 3iebenformen mbb. kümin abb. kumin I chuini )
= anglf. cymen, mnbb. körnen: am-- lat.=gemein=
roman. cüminum. 2)a§ entfpred}enbc frj. comin
ift bie Cucllc üon nbl. komijn. Übergang üon
n in 1 lüic in Gfcl, iöimmcl unb Äeffcl; bie
bei Sutber l)errfd)cnbe J-orm Äütnmcl ift öftlid)
ntb., oon ba au\- fd}riftfprad)lid) gemorbcn (alem.
kümi, baier. kümich). 3Bcgen ber '^^criobc ber
Übernabme lat. Söortc, bie auf ßod)funft Se3ug
baben, ogl. Äüdie, SOlinsc, *i|}feffer :c.
Slümmclblätt^cn 9Z. au§ ber @aunerfprad)c ;
3U ()cbr. gimel.
Äümtncltürfc 93i. in ber ©tubcntenfprad)c
feit 1790 al§ '©tubent au§ bem ^Bannfreifc ber
llniüerfität§ftabt gebürtig' .
Stummer Tl. mbb. kumber 9}h 'itutumer,
©ram' = nbl. kommer; mittelcngl. combren' be=
fdiroeren, beläfligcu', engl, to cumber. 2)ic Sippe
flingt an eine roman. feljr ftarf an : fr^. de-
combres 'od)utt', poitug. comoro combro '(ärb=
I)aufe', ital. ingombro 'iMnberniy', frj. encom-
brer 't)erfd)ütten, oerfperren'; mlat. combrus
'@rbl)aufen, 33erbau, ^emmenbe 2üiffd)üttung'.
Sie germ. SBortfippe fd^cint in§ 9^oman. ge=
brungen ju fein. 3^enn ju ber jüngeren Jonu
mit r fiuben wir im 2lnglf. unb Dtorb. eine
9tebenform mit 1: anorb. kumbl '©rabbügel'-
Summet 3i. (bei Steinbad} 1734 5Vumt)
ml)b. komat 9i.: im 12. 3al)rb. aus> bem Slao.
cntlcl)nt (ögl. afloo. chomatO, poln. chomat);
baljer nid)t über hav beutfd}e @ebiet l)inau§ vcx--
breitet. Tic flao. Sippe be§ glcidibeb. aflop.
chomatü (barauy cntlebnt lit. kamäntai ^l.
'Eummet'} flammt aue beut Slltgcnn.; ügl. mittel
engl, neuengl. liame, nbl. haam, lucftfäl. ham
(ba§ öftlidie ''^l'öb. fagt Äumt), Oberf)cffen hörne,
Sibciitprooinj harnen hammen 'Äunimet': bie§
germ. hama- ift mit gr. Kri.uöq 'Kummet' ur=
üermanbt.
Slumuau 9JI. im legten 3SierteI bc§ 18. 3af)rt)§.
bekannter geiüorben burd) ^obc unb oon 9)h)liu§
1777 ,'öamilton^i 9JJärd)cn S. 560 Der3eid)net, nod)
in i^cpnatj' 3lntibarbaru§ 1797 al5 mobifd) Der=
pönt: eine ard)aifirenbc Grncueiiing oon mbb.
kumpan kompän dJl. '©cfeüe, ©cnoffe'; bic§
axiv frj. proD. compaing "(Sefäbrte'. ^Dllat. com-
panio eigtl. 'ißrotgenoffc' berubt auf einem alt=
germ. Sluc^brud; xvk got. gahlaiba, al)b. gileibo
Tl. '©enoffe' 3u Saib (abb. gima^^o °@enoffe*
3u ma^ 'J^ 'Speife'); ügl. bef. öaib.
Slum^jc 9)1. bei 2Beife 1679 Qv^rx. 34. 63.
211, gebudjt bei Stieler 1691 al§ Äompe:
jüngere ^autform für it'umpan.
Slum^eft, i^ompoft d)l. '6ingcmad)te§,
Sdmttbaufen, Tüngerbaufen' ml)b. kumpost.
aud) kumpöst 9Ji. '(I-ingemaditeä', bef. 'Sauer=
fraut' au-? bem 9ioman. (ital. compösto).
HuuUjf 50i. mbb. kumpf Tl. 'ein ©efäß' =
nbb. kump; oermanbt mit anglf. cumb '@e=
treibcmatj', engl, coomb. Tliat. cumbia 'pocu-
lorum genera' bei 3fibor.
t Slüudöel f. .Sanind)en.
htut» 5lbi. mbb. kunt (dl abb. kund 'be=
fannt, funb' =^ got. kunfjs 'bcfannt', nbl.
kond, afäd)f. kü3, anglf. cüp 'befannt' engl,
couth (je^t nur nod) in uncouth 'unbefannt,
ungefdilad)t, rounbcrlidi, rol)'): ein getneingenn.
^bj. in ber Jyoun kunpa- au§ unüerfdjobenem
gii-to-. ba^ eigtl. ^^^artisip auf to- 3u bem unter
fönnen, fenncn unb fül)n befprod)enen
2}erbalftamm ber ibg. 2B3. gon gnö ift. Stnbere
3U 2Ibj. gemorbenc ^^ait. f. unter falt unb
laut.
t Suuft ly. ml)b. ai)b. kunft kumft \y.
'ba^' kommen, bie 5(nfunft' = got. gaqum|)s
(3-. '3ufQntmcnfunft, 35erfammlung' ; ba» 3U got.
qiman = fommen gebörige 2>erbalabftraftnm
mit 5(bleitung -|)i- auv -ti- (ogl. Sdjulb,
Surft, ©ift). Sie (Sinfdiiebung eine» f in bie
Serbinbung mj) (mf|) 3u mft, ogl. nod) 25er =
nunft, 3itnft/ 9ianft) cntfprid)t ber unter
ßunft cnpöbnten Einfügung eine» s in nj) (nsf)
3U nst).
füuftig 3Iöj. mbö. kümftec al)b. kumftig
"roaö fommenb ift, futurus'.
t Äuufel %. 'Spinnrocfcn' ml^b. kunkel al^b.
chunchla chunchala J. : ein fd)roäb. alcm. rbcin.
SÖort, roofür fonft jRocfcn gilt (fo aud) öftreid).
baier. mb.). Sen übrigen altgcrm. Sprad)en
fcl)lt baS: 2Bor-t, beffen S3erbreitnng über ba§ füb=
roeftlidie Seutfdilanb (ogl. nod) nbl. konkel) für
Äunft
232
Äiir§
(£mlcl)nung aui- bcm 9ioman. 1iprid)t, juinal bic
ältere al)b. j}orm chonachla ben glcidibcb.
vornan, ©orten lautlidi na()c )lcl)t: mlat.
conucla (für *colucla 3}imin. 311 lat. colus)
'Spinnrocfcn' — ital. conocchia, frj. quonouille
'©pinnrocfcn', lüolicv oud) baö glcidibcb. altiv.
cuicel.
Sunft 3". mljb. ai]'i). kunst ^•. 'itcnntntÄ,
S©cic-l)cit, ©cfdjicflidifctt, Äunft' = afädij. kunst
'ÄcnntniÄ, 2Bei!?[)cit', nbl. kunst (im GnflI. fct)Icnb,
cbenfo im (§ot.): S>crbalabftrattum 311 tonnen
roicftnntt ju fommcn; s ift ciuilioniid) entiuidclt
oor bcm Tcntal; injl. 33runft ju brennen,
©nnft jU oönncn.
hinterbunt 'Üb'], erft jeit (Sampc t3cbud)t, üer=
cinjelt feit bem 15. 3flf)i"')- belegt, l)äufiger feit
etwa 1S(J(J. 3m IS. ^saini)- üon nbb. Sia(eft=
roörterbüd)ern für i'>ambnrg, '-öremcn unb ^om=
meni gcbnd)t, ift c6 ben obcrb. 9JZa. frcmb. G§
bebeutet nod) 9iietjdi, 53eil. 3. Mc\. Scitg. 1898
dir. 153 S. 5 urjprgl. 'niclftiminig' unb ift au§
contrapunct cntflanbcn (nltcftcr ^clcg „Spicl--
mann, fpann bcinc Seiten, baß e» flingt fein
contrabund" bei i^olte, Acta Germ. I 262).
^u^fcr 9J. ml)b. kupfer al)b. kupfar 9^.:
alteö fieI)niüort an§ lat. cuprum, roorau» 3imäd)ft
*kuppar fid) entioidcin nntntc: bic Gnticbnung
mnf; uor bcm 0./7. '^aljxi). ftattgcfunbcn babcn.
Siebenbürg, koffer, nbl. mnbb. koper, anglf.
copor engl, coppor jcigcn eine gcmcinfaiuc (>)rbf.
kupar mit einfad)cm p (neben al)b. kupfar auiö
kuppar; lat. cuprum erliült burd) bic iveftgerm.
Äonfonantcnbe()nnng bie Soppclformen kupr
@en. kuppres). Spätlat. cuprum auf bem Edict.
Diociet. für eigtl. cyprum refp. aes cyprium
ober blof; cyprium (iüo()er fr3. cuivre) ift röm.
(md)t eine griedi.) 53c3cidinung'^aicifc ; römifd}cr
3?crmittclnng babcn mobl bic töennanen bie erfte
nähere 53cfanntfdiaft bc§ Äupfer» sn uerbanfen.
Slvüapc A. 'Sergfpit^e' erft feit bem 18. 3a()rl).
fd)riftbentfd)e§ ißort au?-' bcm SJIb. ; ()b. wäre
eine jyorm mit i)f. .(toppe unb 5tnppc fon)ic
Ä 0 u p e ( 'ilamm bcr 3>ögcr and) it 0 p p e genannt,
ogl. afäd)f. copporl 'cristatus' pon Sdilangcn)
finb ocrtpanbtc 2Borte mit ber örnnbbcbeutung
'Spt^e, äuf5erftcs Gnbe', bic bem ftreng ()b. pcr=
fd)obenen Äopf pon .s>anö an§ eignet. Unter
Äopf roirb lat. Ihiprung angenommen (mlat.
roman. cupa 'Sedier'). ^\m OTbb. ift kuppo a.
a()b. rliuppa A- 'Äopfbebcrfung* (bef. unter bcm
.'iSelmo; f. .Hopf.
.SliM)t)cl (1. erft nl)b., axi^i ital. cupola (fr3.
coupole).
fu)i|ic(n S^ro- 'id)b. kuppeln koppeln 'an bie
Äoppel legen, binben, feffeln, pereinigen'; m[)b.
kuppelspil '5?uppclci' — kuppek^re '^tupplcr' —
kuppelaerinne 'Kupplerin': 3(bleitung pon Äop =
pcl, Kit. copulare.
t üur, Gl)ur J. '2Bat)l' in iinrfürft ju
crforen, crficfcn gebörig; mbb. kür küre 5«
(uib. ol)nc Umlaut kur kure) 'Überlegung, prü=
fcnbc 2Bal)r, bef. 'itönigc-'ipalir mlib. kür (kur-
vürste, mb. korvürste 'iturfürft'); abb. clmri
5., iucld)c umgclautete Jorm in bb. SBillfür
rcgelred)t geblieben ift. 3Inglf. cyre Tl. '2öa()r;
norb. k0r keyr 91. 'SBal)!'. S. fiefen.
t furaiijcn l\tm. 'prügeln' ein bb. unb nbb.
Tialcttmort, eigtf. 'süditigen' bcbcutcnb: ältere
ii^autforiu turrcn3en JBcifc 1G79 Gr3n. 146,
aud) baicr. taran3en '3nm Öel)orfam treiben'
— fd)lcf. faransen 'guälen'. 9tad) bcm 2)2öb.
eigtl. ein flöftcrlidiciii Ußoi-t, ba§ in bic Sd)ul=
fprad}c Cf ingang fanb: mlat. carentia '33uß=
Übung mit Aiiflcn'.
Slürafj W. (feit Sticler 1691 gcbud)t) au§
fr3. cuirasse (Cuellc fr3. cuir '!L'cber'); im 16.
unb 17. 3al)rb. (3. «. bei ^Jlatbefiu^^ 1562
Sarcpta 11^} unb nod) bei Steinbad) 1734 al§
Äiüri§. ®rimmcly(}aufcn 1669 Simplic. I, 3 I)at
Gouraffirer 'ilüraffier', aber bafür Äuriffcr
fd)on im Ibcnerbanf 1517.
filtrbc, ilurbcl Jv. m(}b. kurbe abb. kurba
A-- '2i>inbc am ^Brunnen (3um ,s>inablaffcn unb
(imporsicben bcö Sd)öpfcimcr'?)' ; mcift auf frj.
courbe, ipciterbin lat. *curva 'Ärummbols' ju
curvus 3urürfgctübrt.
.ftürbig dJl. (Steinbad) 1734 f ürb§) m^b.
kürbe^ kürbi^ abb. kurbi^ Tl. (feiten J.) =
anglf. cyrfet: por bcr bb. öautpcrfd)icbnng (pon
t in ZZ) cntlcbnt aui lat. Cucurbita; ob bic
rcbuplisierte Aorm beci lat. !iBortcc-> pon ben ®er=
manen fclber crlcidilcrt untrbe, länt fid) nid)t
cntfd)ciben. "iluy lat. Cucurbita ftammen auc^
ital. cucuzza, fr3. gourde, n)ol)cr engl, gourd.
3n Cftrcid) gilt '^luscr.
t füren ;]tip. 'mäblcn' erft nbb., abgeleitet
an^ älterem kür ,1-. 'iTBabl', glcid}bcb. mit .Hur.
fturtcr Tl. au'3 fr3. courricr (Duelle ital.
corriero) entlcbm im 16. Csfibrb- (^cleg: 2ßitc=
berg 15S3 .'jScimfabrt G 11; 9\icpban 1593 Sup-
plem. Epit. 30; SBintcvmonat 1609 Calend. Hist.
Decenn. 416); am Sd)luf3 be§ 18. ^öOrb»- tritt
bafür Gilbotc auf.
hiricrcn l\Uv. 'beilcn' au§ lot. curare; bic
C5ntlebnung gcfd)ab um 15()0(58cleg: Ibnrnei)ffer§
Histftria 1.578, ^übertinuy 1601 ber .ftrieg'^^lcut
SBecfubr 102^'); .söeupolb^s Diction. 1620 pcr=
3cid)nct e» 3ucrft.
fturö Tl. 'Sd)iff§bal)n' im 16./17. ^ai)xi).
cursus (3. 33. ÖatomuS 1617 Rel. Hist. Sera.
Äürjcf)ncr
— 233
tuj
©. W) „i()vcn cursum nc()mcn"l = lat. cursus;
Äurö rotrb feit .'öcupolbö Diction. 162U in ben
5^embniörtcrbüdKnt ucr3eid)nct.
Slürftöncr Tl. mbb. kürsenajre SJt. (seh au§
s roic in '^Ivjdi, (iivfd}cn, AMiidii: 3(61citutU3
üon m()b. kiirsen alib. kursina a. '^^eljrorf' =
fpätaiuilf- crusne ''•^^cl3Vod' (mlat. feit bcm 10.
3al)vl). crusna crusina crusinna). "ifuffäüigcr:
roeifc bcm ffanbinau. lltovbcn frcmb. Gin t)er=
n)anbtci:-> 2Bürt finbct fid) int S(aüiid)cn (afloo.
krüzno "ipc(s'), loo c§ icbod) cbcnfo lücnig ux-
fprüiuilidi l)cimiid) ift roic in 2;cutid)(anb ; bodi
fönntc alib. kursina unc^ bnrd) flau, i^crmittcluni]
juoct'oniincn fein, uicüeid)t non ivi^cnb einem
nörblidicven iuilfc (inil. oobel) auc'iieoancien.
Uroernianblfdiaft von al)b. kursina mit gv. ßüpaa
'Jcü, ^aut' ift uniual)vfd)cinlid).
hirs 2Ibi. m{)b. al)b. kurz : a(te§ Sebnroort
au§ lat. curtus. 2Ba§ jur frühen i^^crübernafimc
begfclbcn cor bcr bb. 2autoevfd)icbuncj gefü()x1
bat, ift bunfcf dU-ucnuanbtfdiaft mit lat. curtus
ift anvgcfd)Ioffcni. dlux Die 'Jlnnabntc üon Gnt=
lebnnng cvtlärt audi hai' in obcrbeutfd). Tenf=
malern ei-fd;einenbe afjb. kurt (obnci^erfdiiebunij
von t ju z), ba§ jüngere 9tencntlebnung ift; ügl.
at)b. porta pforta unb pforza au'^ lat. porta.
2)ic 5onn kurt ift aud) afäd}f. anbl. afrief.;
ügl. nod) nb(. kort, iöl. kortr. 2^05 2(nglf. bat
au§ lat. curtus ein *curtinus = cyrten 'fein'
gcbilbet, fonnc cyrtel = engl, kirtle auy *kurlil
eigtl. 'iturjtleib' (aber engl, short anglf. sceort
berubt mit bev unter Sdjürje bebanbelten Sippe
auf lat. *excurtus). 3Sgl. nod) mager.
hif(ft ^nterj. mit bem 3tn3. fufdicn (au§
frj. couche coucher) feit ?yrifd) 1741 gebudit;
n)o()l Sebnmort be§ 30jäbr. Äriege auö ber
3agbfprad)e.
Äüffcn f. Äiffcn. — füffcit f. Äuü.
Mftc 5- i^^ 3cit Sticlers, ber hai SBort
1691. 1695 3uerft bud)t, in bie Sd)riftfprad)c auf=
genommen aus nbl. kuste kust '5tüftc', ha^j mit
engl, coast (mittelengl. cöste) roman. Urfprungg
ift: afrs. coste frj. cöte 'Äüfte'.
Äüftcr Tl. mbb. al)h. kustor kuster Tl.
ÜJiit bem ßbriftentum im Scmfdie gebrungen;
roäbrenb bei Äreuj au§ ai)^. krüzi ber lat.
©tamm cruci-, 2Icc. Sg. crucem (unb nid)t ber
9Zominatio crux) ju (Srunbc liegt, ge()t unfer
Äüfter nidit auf lat. custodem (Stamm custodi-)
jurücf, aud) nidu auf ben 9'iom. Sg. custos, ha
in abb. octt fein JKbotajiemus mebr ftattfinbet.
SSielmcbr babcn mir oon einem mlat. rairflid)
bejeugten custor (custorem) au&äUQcbcn, einer
falfd)en ^fZominatiuform ju gemöbnlidjem custod-,
mdd)c aud) in afrj. cuister — cousteur 'Äüfter'
ftecft. DJilat. custos (sc. ecclesiae) '3(uffel)er,
^üter ber Äird)enfleinobien, ^eiligen ©efäße :c.
presbyter s. clericus cui ecclesiae et templi
cura incumbit'. — 3n glcid)er ^ebeutung mlat.
costurarius, it)ol)er afödif. costaräri, foreie nbb.
bial. ©ufterer (afrj. cousturerie). 3tt3(hbaiern
unb Sd):üabcn gilt Tlc^ncv , in ,j-ranfcn
Äird)ncr, in i^effen Cppermann.
Su^ Tl. (in ber nl)b. 33olf!5fprad)e uielfad)
jurücfgebrängt ; ogl. alem. smuts, mittelrbein.
smats, öftrcid). busserl) mbb. abb. kus (@en.
kusses) Tl. = nbl. kus, afäd)f. cus cos (@en.
-sses), anglf. coss. anorb. koss Tl.: ein gcmein=
germ. 3Bort für 'km'; nur got. *kussus feblt
(ügl. got. kukjan, oftfricf. kükken 'füffcn'). (Jinc
üorgerm. SBg. gut gud 'füffen' 3eigt fid) nirgcnbs ;
fid)ere 3}crn)anbte aufjerbalb be§ Öerm. feblen,
e§ fei benn, ba\] ir. bus 'Sippe', gäl. bus 'ÜJhmb
mitbidenSippen'üermanbtift. — füffettofro-iitbb.
mnbb. küssen al)b. küssen fd)m. otiü- = anglf.
cyssan engl, to kiss. nbl. küssen, anorb. kyssa.
Slutftöc J-. fd)on im IG. 3af)i'f)- (3unäd)ft alä
@ötfd)iroagcn 1562, Äutfd)iüagen 1571 nad)
bem 2)2Bb.) al» 'ungarifd)er (erft jroeiräbriger)
SReifciüagen' geläufig, aus ungar. koszi 'SBagen
am i^oeji' (bei 9^aab): ein gemeineurop. Äultur=
raoil ber 9teu3eit; ogl. fr3. fpan. coche, engl,
coach, ital. coccio, nbl. koets.
Suttc ü". ml)b. kutte J. '9}tönd)§futte'; ügl.
mlat. cotta cottus 'tunica clericis propria',
ba§ aber mit juge^öingen roman. Söorten (fra-
cotte 'Unterrod', ital. cotta) auf ba§ in abb.
chozzo mbb. kotze 'grobeö SBoüenjeug, 3^erfc'
ftedenbe genn. kotta- 3urüdgel)t. 2^gl. ÄoBe.
fiiittclit 5- °5talbaunen', aud) ^uttelflcd
unb bei clfäi Sd)riftfte(lern bes 15.,16. 3abrby.
Äottflcifd), aber fcltfam in bcr 3ladicncr Tla.
fto^marft 'iiuttelmarft' — iiogmängcr
'Äuttelüerföufcr' ; ml)b. (13. Safj'^b-) kuteln J.
'ilalbauncn' ; al§ gut ()od)beutfd)c§ SBort (nbb.
bafür italbauneu) fann cö mit nbb. küt '(Sin=
gcioeibe' nid)t raobl urucnüanbt fein; cber ift
an got. qijjus '33aud)' ju benfen.
^E dJl. 'leil einer 3cd)e' älter nbb. (16.17.
3abr().) unb nod) bial. Äucfu§ (@. 3Igricola
1546 Interpret. Voc. Metall. 482 Äuc^c§ unb
^eucer=Gber 15.56 Vocab. OI^ „kü(i)Q§> ober
Seil"; gjtatl)efiu§ 1562 Sarepta 90. 135b tuy
Äufu§; Gbpträul Äop. XV 5ludü§ ufro.): üon
ben böbm. ©rensgebirgen aus üorgcbrungcn; aud)
ced). ift gleic^beb. kukus üorfianben.
ftlugc, (Stt)mclc9ifcöe§ SBörtcrtiuc^. 6. 2luf[.
30
Sa6
— 234 —
Sobeit
£
2ab )}l au§ mf}b. lap (h) dl '2ah\ and)
'lauere ^-lüfüöfctt' al)b. lab 'J8rüf)c'; e§ ilt, ba
Ictitcrcd bie ©vunbbcbcutuiui fein luivb, nid)t
itniüal)iid)cinlid), i>a\] nicttcvl)in altocvm. 2Borte
für '3{v3cnci' ncnuanbt finb: iiot. lubja jv. '©ift',
aiiiilj. Ivb 'C^ift', anovb. lyf '^IvKnci', al)b.
luppi 3i. 'tötlidicv oaft' ; bcfonbcrS ift 311 beaditcn
ml)D. kcTseluppe ,5'. al)t>. käsiluppa, aiu]!).
cys-lyb ßlcidibcb. mit m()b. kaeselap {ba?-> 5lb=
lautÄDcrbältniC' üon 2ab 311 lubja entfinnd)t ctma
beul von Iib. 'Jiafc 311 niuilf. nosu cni^I. nose).
Sic (*ih-uiiMicDciinnui Dco otamiiicv fdicint 'ftavfc.
fdiavfc Qm\\, ^l^flaivioiiiaft' 311 fein: nnovb. lyf
'5(r,nci' iiiib iiot. lubja '0>3ift' finb 2;ifici'cn3icv-'
utu^on auv bcvfdbcn Ü)vunbbcbcntnniV
fabbcrbnii 'M. 'iicpüfcltc ilabcljau' cvft nbb.,
anx> bcni 'Jibb. ; ba3n mit üuffädiijcn Slbiucidmnocn
bie nbl. labberdaan, enc}!. abberdaan unb
slal)berdaan, cni^l. liaberdine mit c^Icidicr 53e=
beutun^i. 3n @vunbc liciit nid)t bcv 5)tamc bcv
fd)ott. Stabt 3(bcrbcen, fonbcrn c()cv bcr tractus
Laburdanus =^ fr3. le Labourdain, ein Jcil
bc£' ^ciyfcnlanbcv r^ai)onne bicf; Laburdum);
fr3. 23evmittchuuj (jätte ba^i SBort in§ 9^bl. qc-
bradit; bie ,lovm abberdaan beru()t auf ucr=
fcljitcr 5luffnffun(i bc§ nnlautcnbcn 1 alc^ ^(rtitol.
33gl. nod) Mabcljan.
laben ;)tn). mbb. labcni ahb. lal)ön 'mafd)cn,
crouidcn, crfrifd)cn'. '-ycrüdfiditiat man bie uon
Jacituy bcrid)tcte iL'icbc bcr alten öcrmancn 3nm
53aben, fo fann nmn fid) bie iöcbeutunij^cnt-
mirthuui oou 'mafdjen' nad) 'crfrifd)cu' fd)on
bcnfen. Xa nun ba^^ 2>erb. a()b. labon = autilf.
gelafian, nbl. laven nur mcftijcrm. ift unb 3uae=
böriöc in-imärc ^(blcituiuicn rc[)(cn, borf man an
6ntlcl)uuna an«? lat. lavarc 'majdicn' bcnfen (lat.
V = flcrm. b in Verona = 53crn, Ravenna
= SRabcn). — Sabc a- '(irquidunii' ml)b.
labe a()b. laba.
l'abnrintb dl fd)on im IG. ^afirl). (3. 53.
bei S. Aranf unb ;',iuiniili) allacmcin itblid),
feit iScupolb 1020 nebnd)t: auy iir.dat. laby-
rinthus.
üadjc A. ml)b. lache al)b. lahha a. "ilad)Q,
^füljc, SBaffer in einer Grbucrtiefunii'; im Cberb.
finbet fid) eine ^JJcbenform (baier.) lacke = a()b.
laccba '^fütje', luoburd) bie 3(nnal)me ber Gnt-
leljnunfl au» lat. lacus mit ber uuUiären ^Jicbcn^
form laccus empfoblcn luirb; barau-o and) ital.
lacca 'tiefer Örunb' ; aflou. loky 'Cad)c* fd)cint
l)b. UrfprungS ju fein. 3(bcr anglf. lacu --
cncjl. lake 'See' ift au?^ lat. lacus entlehnt
langlf. lagu '©ce' iebod) ift mit bcm lat. 3Bort
uraenuanbt).
lai^Ctt S^w. ml)b. lachen a()b. lahhen lahhan
älter hlahhan; ba-o hh bc§ l)b. S>orte§ berul)t
auf älterem hj nad) 0,0t. hlahjan O^rät. hlöh)
'lad)en', anglf. hlyhhan hhehhan engl, tolaugh,
nbl. lachen 'lad)en'. 2hit5crl)alb be§ @erm. ift
bcr Stamm hlah, üonjenn. klak (moI)l onomato^
poict. mic bie Sippe von flingen ober lit.
klegeti 'lärmen, laut lad)cn') nid)t mit Sid)cr=
beit nacl)3U)ueifcn. — ^(blcitung Öad)c jy. au§
ml)b. laclie a. 'bad Öadicn' ; vc\i. engl, laughter
anglf. lileahtor. ml)b. lahler '@c[äd)tcr'; läd)cln
am- ml)b. lecheln ift ^tcratiu 3U lad)en.
Üadfä dk mbb. lahs (^l lehse) al)b. lahs
= anglf. leax, anorb. lax, fd)ott. lax: gcmein=
germ. unb urgerm. 53e3eid)nnng bc§ Sad)fc^?, ücr=
manbt mit bcr flatj.^lit. ^C3cid)nnng: lit. lasziszä,
lett. lasis, rnff. lososü 'i^ad)'ofDrcllc\ poln. l'osö§
'2ad)§'. !Darnad) ergicbt fid) (ugl. 5itcl)§ unb
öud)y), ban ba§ s in germ. lahs- Suffip ift
u)ib nid)t 3ur 2Bur3el gebort. 33gl. ©ahnen.
t So(()tcr y^A. 'illaftcr' mbb. lähter läfter
(mb.); non bu)itlcr inn-gcf d)id)te ; fein Stamm
il't nid)t bcrfclbe n)ic in .Hlaftcr.
üarf Wi. jcit Sd)ottcl um gcbnd)t: au?- ital
lacca, bav oriottal. lUfprung-J ift (perf. lack
= ffr. läksä '\!ad').
üncfmuö an-o nbl. lackmoes im 5(nfang bc§
1>^. ,uiln1)§. cntlcbnt.
üobc A- mbb. lade (al)b. *lada *hlada?)
A. ''-J3cl)ältcr, .Haften': Öabc ift eigtl. eine 'Sor=
rid)tu)ig 3um '-iVlabcn, '.Jhif laben' ; ba^ cnt=
fprcd)cnbc a)utrb. hhuTia bcbcntct 'Sd)cnnc (Cabc=
bi'ibnc)', cbcnjo mittcloigl. la|)o, mober engl,
lathe '2)rcd)C'lcrbant'. 2Bcgcn mcitcrcr 53e3Ügc
ugl. bav ;Um. laben. Übrigen«;^ märe aurf)
5Bcrmanbtfd)aft uon öabc mit bcm folgcnbcn
Subfl. iiiabcn benfbar; '53rctterfaficn' märe
bann bie Wrunbbcbcutnng.
ünbcn 9JJ. mbb. lade 9JJ. '33rctt, 53ob(e,
Acnftcrlabcn, .Hanf laben'. dMn bat von bcr
53cbeutnng bci^ mbb. lade ''i^rctt' alv ber ur=
fin'ünglid)en auy3ngebcn, mobiird) 'Jlblcitnng vom
3tm. laben unniabrfd)cinlid) unb 53c3icbung ju
nbb. Sötte mabi1d)einlid) luirb; ba Satte im
00t. al'ä *lal)pö unb Sa 5c al8 *la|)a bar3U=
ftctien märe, bdttc man ein la|), uorgerm. lat
mit ber ^Öcbeutung '^rett' an3uncbmen; ogl.
Satte.
Inbeu
— 235 —
i^atui^e
loben 1 S^w- 'mit IraiUHivcm bcfdupcrcn'
nifib. laden nl)t>. ladan (iiltcv hladan) = got.
hla^an, augl). hladan engl, to lade, nb(. laden.
Süiffällig ift ba« d be§ anglf. Sorte? gegenüber
bcm ]> be§ got. nnb d bcö Q()b.; bie Unrcgc(=
mäfngfcit liegt nialirfdicinlid) auf Seiten beS
®ot. 5([ib., mcldie unuvfpriinglidien grammatifdicn
SBedifcl liattcn, ai-i läge ibg. t ju ©runbe; in
ber Ülmt aber liegt ibg. dh ^n Girunbe (hladan
hlöd hlödum hladans. nidit hlaj)an hln{) hlo-
dum hladans); vgl. afloü. klada (klasti) 'legen',
bQ§ mit engl, lo lade eine ibg. 2B3. kladh er--
roeift; 3?gl. Saft nnb iiiabe.
Inbcn2 l]t\v. 'luoliin berufen' nil)b. laden
al)b. ladün (uon laben 1 urfprgl. burdi ben An-
laut völlig nntcrfdiicben) = got. la|)ön 'berufen',
anglf. laöian, nmbl. laden. Jiu' "^ic ^ebcu:
tung biefcr gcrin. ÜfCs. la|) rgl. got. laijöns
^y. ':öcrufung, Iroft, ßrlöfung', hav 2(bü. la|)a-
leikö 'fel)r gern' nnb nl)b. Suber. ©in ^e=
griff 'liebcnotl bcbanbcln, bitten' nutü al'^ 3hiy=
gang'opuntt genommen roerbcn; eine 2B5. lat
mit biefcr ^öebentung ift im ih^eifc ber übrigen
ibg. Spradien nodi nid)t gofunbcn.
l'ttffc 'i'}. m(ib. lape läppe Ü)i. 'einfältiger
DJ^enfd), i'affc'. £a§ 3>erl)ältniö oon nt)b. Üump
ju Sumpcn mad)t m()b. läppe 'Saffe' neben
*lappe 'Sappen' begreitlid); bod) ift bic nl}b.
t^orm mit ff neben bem ml)b. pp unflar; ogl.
läppifd). 3(nbcrc benfcn für nlib. Söffe an
S3egicl)ung ju nbl. nbb. laf 'fabe'.
Sage 5. ml)b. läge al)b. läga J. 'Segung,
Sage': 3U liegen. Saju aud) nl)b. Sager 9i.
(für eigtl. legerj für mljb. leger ol)b. legar Tl.
'Sager' = anglf. leger engl, lair, got. ligrs.
t Sägcl f. Segel.
loftm 5Ibi. m()b. al)b. lam (^lur. lame)
'gliebcrfdiuiadi, lal)m'; unb smar I)at bic allge=
mcinerc iöcbeutung 'gliebcrfdnvad)' al^i nrjprüng^
lid) ju gelten, ba ein jum felben Stamme mit
anberer 3lblautc-ftufe gcl)innge§ Ülbj. alib. luomi
ml)b. lüeme 'matt, fd)laff', fogar 'milb' be=
beutet. 2)od) geigen anorb. lame, anglf. lama
engl, lame, afäd}f. lamo. nbl. lam 'lal)m', hm
bie im 9Jl)b. l)eiTfd)cnbe ^Bebcutung uralt ift
(bafür got. halts, anbb. anglf. halt gleid) lat.
claudns, ffr. khöda). 2(lte§ lama- 'fdnüadi,
gebredilidi' (barau'? entlebnt prou. lam) läßt an
aflop. lomlja ilomiti) 'brcdjeu' C-ffig. lam) benfcn;
ruff. lomöta '(i)lieberrciBen'. Sßgl. nod) norb.
lemja 'läl)men, untauglid) madicn'.
t Softtt OJi. erft nl)b., au§ frg. lame J.
'bünne OJietallplattc, Sraljt'.
2axb Tl. ml)b. alib. leip (b) (älter at)b. hleib)
9JJ. '33rot'. @ä ift ha^ ältere genn. SBort gegen--
über ber jüngeren i8ejcid}nung 53rot, uicld)c
bem föot. nod) gang unb bcm 3lnglf. faft gang
fcl)lt. a3gl. got. hlails ((Scn. hlaibis), anglf.
hläf; baju nod) got. gahlaiba, al)b. gileibo Tl.
'öenoffe' unter Äumpan. 2Iud) engl, lord au^
anglf. hläford hlafweard (got. *hlaib\vards)
'.s>crr' eigtl. 'iKrotraart', fomic engl, lady au§
anglf. hlteldige 'doiiiina' (eigtl. '^rotucrtcilcrin'V)
cntl)altcn unfer I)b. Saib in ber ouffliiii"cn=
fel3ung; ngl. nod) engl, lammas ',"^•cft am 1. 3Iu=
guft' am-' anglf. hläfmsesse ':örotmeffc alö eine
3t rt Gnitebanffeft'. S^iefe uralten oufammcn=
fegungen bcroeifen hai-^ l)ol)e 2(ltcr oon Saib
unb ben jüngeren Urfprung üon 53rot. 2)a§
Slau. l)at fein chlebü '53rot' (barau§ lit. klepas,
Ictt. klaii)as 'ißrot") einem altgerm. Tialcfte
entlehnt fmie bcnn hai? altgerm. SBort aud) in§
(yinn.=©ftl)n. brang: finn. leipä, eftl)n. leip
'«rot'). S. Scbfud)cn.
Sottö TlTi. ein jroeifello^;^ uraltc§ S^ort, ba§>
aber erft im fpäten 5!Jll)b. üorfontnU; cntfpred)enb
mnbb. lek, fd)ipcb. lek, bän. leeg. "laik muü
etiua al§ got. A-oxm .yi l)b. Said) uorausgcfciit
rcerbcn, moburd) oufammenbang mit germ.=got.
laikan 'fpringcu' benfbar mirb; munbartlid)
bebeutet Said) 'lusus venereus' (ogl. Seid)l.
Satc Tl. ml)b. leie leige al)b. leigo leijo
Tl. 'la'icus': Cucllc ein romanifierteS lat. la'i-
cus, n)orau§ nbl. leek nnb anglf. Isewed 'Saie'
(engl, lewd 'niebrig'). 2ic (Sntlcbnung fanb irolit
fpätcr ftatt alC' bie pon ^^-^riefter, "^U'obft unb
anbcren fird)lid)en 53c3cid)nungen.
Sofat d)l. fd)on im IG. Zsaijxi). l)äufig unb
jraar 3unäd)ft im Sübmeften entle()nt au'S) bem
fd)on um 140U bezeugten frj. laquais leigtl.
'2)iener, ber feinen .s^errn ju J-uü begleitet', au^
fpan. lacayo). 33 e lege: ^yx-iffu» 1541 Diction.
237'^ laggap; 6rufiu§ 1562 Gramm. I, 266
Saiiai; [yrifdilin 1.599 Nomencl. 429 Sacfcp;
S a (f e 1) audi in Sleibans Cration 1542 : S a g u a i
bei 5}3rit3bad) 1573 ©rünbl. Stntroort S. 43. Seit
StRaalcr 1561 (al§ Saggax) Sa(fci)) gcbud)t.
2ofcn Tl'Jl. erft nl)b. (feit Sd)ottel 1663
gcbud)t,) au§ bem dlhb. (anbb. lakan = eigtl.
l)b. Sad)cn mbb. lachen al)b. lahhan): 31>cft=
falen lieferte nid Seinen (pgl. Sinnen) nad)
Sübbeutfdilanb, babcr fonntc bic nbb. Sautform
bic l)b. ücrbrängen \hain mittclcngl. lake, anglf.
lacen). Tic ^yorm Sacfen fd)on bei ^-ronÄpergcr
1573 Äricgsbud) 202. S. S eil ad) en.
Softriijc 5. fpät ml)b. lakeritze: au§ lat.
liquiritia (ba§ a in ber erften Silbe be» beutfd)cn
SBoilcS infolge oon Unbctontt)cit au§ i ent^
ftanben), gleid) gried). ■fXvKÜppila (mit ber
neueren 2(u5fprad)e ber 33ofalc). Urfprünglic^
laden
— 236
läppifd)
gr. SBortc bcv älteren inittclaItcrUd)en 2)lcbt3in
bcn)a()ren rotr in 3Iv3t, ^üdifc, ^^flaftev,
Satrocrgc iifiv. 3ieuevc iüZa. liaben cinl)einiijd}c
58enennuncien cieidiaffcn: rfiein. 33ärcnbrcrf,
nnf)au=(icif. ^järcn^ucfcr it. a.
lauen ;-)tiu. mliö. lallen 'mit fdittjcrcv 3»nfle
fiiredien, lallen'; biiv cntiin-edicnbc anorb. lalla
'lüic ein itinb u'anfen beim Oklicn' jciiit eine
Qitffädicie ÜbcHraiinnii bev Scbentnniv 2)ac' o,x.
\a\eiv, lat. lalhire, l)D. lallen finb faum nv^
t)crroanbt, Jonbern jelbitänbic\e onomatoiioietifdie
9ienid)öin'iuuien innerhalb ber einzelnen Spradien.
T Vnmbcrtvnuf? a. \uof;e .s>ai'elnutV ciiitl.
'lombarbijdie -1hin' (nilib. LambardicLombardie
Läiiipart '^^ombarbei, ,^talien'). iJgl. SBalnitf;.
2amm 5}J. ml)b. lamp (^4-^1. lember) al)b.
lamb 9J. C^Mur. lembir) = got. lanib, anglf.
loml) cncil. lamb, nbl. lam 'Öamm': itrc3crm.
^Benennung, bic aud) in§ Ji""- (^^'^ lammas
@en. lampaan) brang. iöcjüoic anfjerbalb bet^
Wenn, finb nod) nidit iiefnnben.
l'anHJC A. mhb. lampe a- nad) fr,v lainpe
(cir. Xa|LiTrd<;), uiol)er and) engl. lamp. %\\.
3lmpcl. — i'antpc al-c- ^cjeidmnng be^i i^afen
(fd)on in iHeinefc 5Bon) ift .Hofeform für 2am =
bredu 2nntbred)t Sambert ifo ift fvül)ne.
Wat aB 53enennnnii bc§ C"^a)en au§ SB alter
gefürU'.
t'aiiHjrctc A. mlib. lamprete, ba-J aud) 3n
lenifride lantlVidi' njm. nmgebeiUet nntrbe;
al)b. lampreta nad) lat. lanipröda (wolicr fr3.
lamproie, cntjl. lamprey) mit ber ^Jcebenform
lampetra eigtl. 'Steinlecfer'.
ßanb 3i. ml)b. lant (d) obb. lant (t) ^. =
got. land 9t. '(^egenb, :i!anbgnt, 33aterlanb',
nnorb. anglj. engl. nbl. afäd)f. land 'fianb':
uruerivanbt mit bem gcmcingerm. SBort ((^irbf.
landa) [inb ir. land lann, h)mr. llan, forn. lan
(aw'c Wrbf. *landliri) 'freier '^-^lal?, Aläd)e, ein
gcfricbigtel Gtürf i.'anb, .s>of', bret. lan '.\Seibe'
foroic aflot). lodina '.sSeibelanb , nnfnltiüierte-ö
i!anb' (rnff. Ijada Ijadinai, mit meld)em letzteren
idnoeb. biol. linda '^öradifclb' im 5üofaliymibj
übereinftimmt. i'anb ift alfo norbenroi»., nuil)
rcnb 'Jkfer eine meit grünere 'i^erbreitnng hat.
!ric roman. Sippe uon ital. lande, frs. lande
'.\>cibe, IS-benc' (ugl. bajf. landa 'Aelb'?i flammt
el)cr aii^i bem .Hclt. aly aii§ bem Werm.
lanbctt ;')tm. feit Stieler lOIJl gebudit: ein
nbb. V,'c()nmort, luofiir im Cbcrbentfd)cn be&
16.— 18. 3al)r')*- "'ci'' nnlänben no nod) bei
aBiclonb).
i/nnblcrW. erft im 1!». ,labrl). antfommenb,
eigtl. 'Ian3 an-5 bem ^anbl, b. l). anö Cflieid)
ob ber 6n§'.
t Sanb^tiictftt y)l. eigtl. 'SolDat im 2)icnfte
bee Öanbeo' am Sd)lnf; bc§ 15. 5sfll)vl)§. auftre=
tcnö nnb im 16. oal)vl). allgemein üblid); i)olf§=
etpmologifd) üielfad) aly San3fned)t gefaf^t.
3m 16. 5al)rl). ba3n eine abgefürstc 9cebcnfonn
2an^ San 13t, nrfprgl. aly ital.=jpan. Sd)impf^
niort bor bentfdicn SanbC'f ned)tc unb ber Xentfd)en
überbanpt (id)on in-JT SBabrbaftigc nnb hir^c
'l^erid)! in ber Snmma nfm. S. 2; iier3eid)nct
bei -V'^eupolb 1620 Diction. 234; lueitcre Belege
bei ;öolte 3ad)er§ 3fd). 17, 200) = ital. lanzo
neben eigtl. lanzichenecco.
lam '^Ibi. ml)b. lanc (g) abb. (nnb afüdif.)-
lang = anglf. engl. long. got. laggs, anorb.
langr, nbl. nbb. lang: gcmeingerm. 5(bieftii),
nrncrnumbt mit bem gleid)beb. lat. longus;
uiclleid)t ift and) altperf. dränga 'lang' oerivanbt,
fo baii für ba?-' 8at. unb ©crrn. eine @rbf.
dlongho-s t)oran§3nfeöen märe; gr. boXixöq,
afloD. dlügü, fh'. dirghäs 'lang' I)ält man mit
'licd)t fern. — Ti[)b. langfam ift eine ber
frülicftcn '-öilbnngen auf sam (got. nur lustusanis
'luftfam, erfclint'i: anglf. longsuni 'lang)iiierig,
anbauernb', afäd)f. langsam; im 3(l)b. beftcl)t
neben langsam 'lange banernb' ein langseimi
'3ögernb', im ÜJlbb. neben lancsam 2lbi. 2tbt).
'langfam' ein lancseime '3ögernb, langfam';
im Tibi), gebt langfcim ucrloren nnb langfam
übcr)iimiiU feine '-Ikbeutung. — S. nod) Sen3.
ünnfloljr f. Gfcl.
finnjc ?-. ml)b. lanze J. nad) afr3. lance
(lat. lancea, ogl. ital. lancia).
SttHiJCttc iA". feit Sd)ottel 1663 gebud)t unb
im 17. Cirtbri). allgemein üblid) (.öuIfiiiS 1629
Sd)iffal)rt XXI, 83 Sansect, 9Jlofd)crofd) 1650
'^.Miilanber I, 113 San^ctc): au-? fr3. lancette.
ifrtVpnlic ^T-. blon nbb. (feit Stieler 1691
gebud)ti: an^> nbb. Sappe mit lat. (Snbung
unb -Betoiuing luic in Sd)microlien (,friU)=
nbb. .sSantalien, aud) Sd)enfalien).
Scqj))cn 9D^ mbb. läppe A^Ji ü[)b. lappa
A. 'niebcrt)ängenbe§ Stücf ;>ug, Sappen' ; eigtl.
mobi nur mb., im Cbcrb. bafür ^^Uc^ (Sutl)er
ueriuenbet Sappen, aber glcid)3eitig \}at bafür
bav. '-öaoler ^öibelgloffar non 'ilb. '45ctri 1522
„Stüd/^ilei^, Sump"). Gntfpred)enb anglf. teppa
'Saum, ;^)ipfel am illcibc' engl, lap 'Sd)of5,
;',ipfel am .Stieibe', nbl. lap. llntlar ift bic Un--
regclmdfjigteit in ber C5iüfpred)ung uon anglf. pp
nnb bb. pp (anglf. pp foUtc bb. pf fein). @r.
Kößoc, 'Säppd)en' ift 3U uergleid)en ober bcffcr
lit. löpas 'AÜrf, Sappen' — löpyli 'flirfen'.
IniJjjtjd) ?lbi. erft nbb., 3» mbb. läppe 'Saffe,
einfältiger Wenfd)', ba^ im altern 9ibb. unb nod)
bial. al<- Saiu>e blieb; ügl. Saffe.
Särrfje
— 237 —
Satte
£örd&Cf5^.mt)b.lerchelarche;cinal)b.*leriIilia
*larihha ift äutätlioi tüd)t bejciu^t; aber bcr S?cci
oon lat. larix (3(cc. lancein, oiil. 5leld) au§
lat. calicem) fü()rt notuicnbig über urbcutid)c§
*larik, üciid)obcn unb uniiiclaittct *lorililia. Sic
5Bciid)icbiuui uon k ^u fh unb bcv Uiui'tanb, ban
eine lat. ^luc-jiUHU-hc larikem (cniil. larclu ju
©ninbc Hegt, uicijeu auf fcliv alte (5nt(cl)mtnn ;
ogl. iteld). 5(iiÄ Dem 9ionian. vo,\. ital. larice.
rätovoman. larisch.
l'ärm 901. mit ine()veren 9?ebcnfonncn fd)on
bcm iian3en 16. ;laf)v(). geläufig ,v ^. 9Jlatf)efiu§
1502 SavciUa 182 Öerm mit ber ^iebcnrovm
Sevmait 21)11'', bic id)on bei Öitt()cv bciicaitct
{abix '?(ö. '4>ctviv> ^ibcKiloffar 1522 ff- W bafür
„5luflauf, 3lufvul)v"): mit eitiil. larum 'Sävm'
entftailDcn axb:^ ita(. allarme. fq. alarnie mit
3lufcicbuni3 bc§ unbetonten anlautenbcn l?ofal§,
it)orau§ fid) bic älteren Üicbcnformcn (16. !3a()r().)
3n lernt unb Sarman crflären: ibentifd) niit
311 arm.
, äaxDe iv. crft frül) nl)b. (fd)on um löO<)
Mufic!, 3. 33. bei i>utten, unb feit .'ocuiiolb 162Ü
(iebud)t): au§ lat. larva mit bcv 2luvfprad)e uon
V al§ f roie in bb. Sßricf, i^äfic?, a5er§.
t Iof(6 3lbj. 'fd)laff' mbb. ai)t). *lasc; ügl.
anorb. loskr (got. *lasqs) 2lbi. 'fd}laff, laß':
mit ablcitenbcm sk au§ber SBurscl laf;, l äffen
gebilbet ujot. *lasqa- roüröe für "latsqa- fteben).
2^od) ift, weil lafd) crft im Td^b. bezeugt ift,
Gntlcbnung au§ einer (autöcriüanbtcn roman.
Sippe nidn uniüabrfd}einlid) (ogl. frs. lache,
ital. lasco 'träge').
t i^oftöc A: ml)b. lasche 5- '^efeen, Sappen' ;
bcnfbar märe 93eru)anbtfd)aft mit Sappe in bcr
SBcife, bau ber Sabial pon Sappe untcrbrürtt
roäre cor seh: alfo aijb. *laska für "^'iafska?
t Safe A: 'Äaraffe' ein mb. Sßort, im 3lbb.
)}Mi>. imbcjeugt: iuo()l 3U 1 äffen gel}örig.
laffcn otw. m()b. lä^en al)b. lä^^anft. 3ttP.;
pgl. angif. Isetan engl, to let, nbl. laten,
anorb. lata, got. letan: porgerm. ©eftalt ber
gemeingerm. SBj. let 'laffcn' ift led (mit lad
al§ fd)it)ad)er 2lb(aut§ftufc ogl. laf;). 2;cr cinjig
fid)ere '-Besug im Äreife ber übrigen ibg. Sprad)cn
ift t)a§ unter laf; angefülnle lat. lassus 'matt,
fdilaff'", rooburd) 'nadilaffen, ablaffcn' aB
©runbbcöcutung be§ 3.^crbalftamme§ roa()i-fd)ein=
lid) ift. 2^arauv> entmid'elt mt)ö. lä^en bic 53e=
beutungen im ©implcr unb in bcr 3ufammcn=
fe^ung 'frei laffcn, untcrlaffcn, 3urücflaffen' ufm.
rcic im dU)h.
Saft A'- (oberb. SO^a^f.) ml)b. mnbb. last
al)i>. last älter hlast (v9Jt. 'Saft': ju laben
(got. hla|)an); ba-:-' st ift 2tbleitung, cor meldicr
bcr au§lautcnbe 2)cntal bc§ 5ßerbalftammc§ hlap
fd}minbcn muntc; cbcnfo anglf. hlajst engl. nbl. last
'Saft'. ^\m Ütoxb. überna()m ein altc§ 'ijiartijip
auf to bic 'Jöcbcutung 'SBagcnlaft' : hlass 9?. (für
*hla{)to-). 2)a^ bcutfd)e 3Ö011 Drang in§3toman.
(frj. lest 9}^ 'Sallaft' — laste 9JI., ital. lasto
'Saft' aU? Sd)iff5gemidit). iffiegen mcitcrer 58e=
3Ügc ugl. laben unb ^allaft.
Stifter '1i. ml)b. mnbb. laster al)b. lastar
dl. '3d)mäl)ung, Sd)anDe, ^yeliler'. (S§ gebort
(mit 3(u§fall pon h por s pgl. 9Jtift) 3U einem
im 2(bb. bcmabrten ft. ßcttrcort lahan 'tabeln'
= anglf. l^an 'tabeln'. Urgcrm. lahstra- ift
au§ bcm iun-balftammc Iah oermittelft einer
^Iblcitung stra- gcbilbet, bic ältcrcc-' Suffir tra
ücrtritt; bied 3cigt fid) in anglf. leahtor
^Jc. '3>onPurf, ©ünbc' — mnöl. lachter.
2lnbere 3lbleitung au§ bemfdben Stamme geigt
norb. lostr (*got. lahstus), ruorau§ mittelengl.
last '5el)ler, SJIangel'. 3luBcrl)alb bc§ @erm.
ift altir. locht (auylokto-) 'Jcblcr' 3U pergleid)cn.
la^ Ülbj. ml)b. al)b. la^ (^^) 'matt, träge,
faumfclig' if. Ictjcn); im Cberb. gilt bafür
mübe (luic beim 3lb. Metrie 53aä'lcr ißibclgloffar
1522 ff. Sutt)er^^ lafj mit micb überfc^t). 6nt=
fprcdjenb got. lats, anorb. latr, anglf. Iset,
mnbb. mnbl. lat 'läffig, träge, faul'. (Sin burd)
2Ibtaut au^ bcm Stamme let oon laffcn ge=
bilbetcö urgcrm. SlDjcftio: lat- ift bie fdwadic
'Jlblautyform 3U let (f. fd)laff = al)b. släf 3U
2B3. slep). 2)cr nal)c 3lnllang an lat. lassus
bat biftorifd)e ^ered)tigung : lassus ift alte-:^
^43art. für *lad-tos; lad ift bie beut nbb. lat; gu
(^runbc liegcnbe Porgerm. SBurselform ; ogl. l a f d) ,
laffcn, le^t. ^2lbcr bie Slnnabme oon (Sntlebnung
be§ bb. laf; au» ber roman. Sippe (ital. lasso,
fr3. las, lat. lassus) ift unbcgrünbet.
Itttctntf(ö 2Ibi. ntit 53eroabrung bcr fremben
'}lcccntuierung (im C^cgenfa^ ju engl, latini. 2)er
3^ipbtl)ong ber 3tt)citcn Silbe beipcift, baß tias>
Slbi. fd)on oor bem yii)^. bei un§ eingebürgert
trar: m[)b. latinisch al)b. latinisc, ba§ inncr=
balb bcr aijb. 5]3criobc bcimifd) rourbe — ba§
Unterbleiben bcr iBcrfd)iebung Pon t (latinus)
3U bb. ?? ift bctucifcnb — 3unäd)ft im 3(nfd)lur;
an bic iilofterfd)ulcn, in benen ba?-' Satein al»
ftird)enfprad)e gepflegt rourbe.
Satcrnc A'- ^^^^}^- laterne (lanterne) A'- • i^it
53ciüabrung bc§ fremben Stccente» (aber in
norböftlid)en teilen 2;büringen§ Satter betont)
au§ lat. laterna = fr3. lanterne (barau§ engl,
lantern).
Sottc J". mbb.latte abb. latta^v. = ttbl. lat,
anglf. laetta la?|)J)a mittelengl. laj){)e engl, lath
'Satte': ein grommatifdi mie etpmologifd)
Sntticf)
— 238
laufen
fcfiroicrigcg SBort. ^luffäüig ift bic 6ntfpvcd)uiui
oon It in 3Inij(f. la-tta unb al)t. latta (aufllf.
tt foUtc l)b. tz fein, nur anglj. Jjp entiinndit
einem ()b. tt). Scibcr Tc()lt im ilforb. unb @ot.
ein cntfprcd)cnbc§ SBort. Tod) nötiiit nid)tö
bic SiiH^c al§ tvcmb(änbi)d) ju bctraditcn; ba
nl)b. Öabcn ocnuanbt ift, ftc[)t gcrm. Uvfin-ung
fcfi. Tlan leitet ba()er mit 3icd)t auli ()b. i'attc
eine ccrroanbtc vornan. Sippe ab: fvj. latte,
ital. latta 'f[ad)c I)ö(3cntc Stange'. T^er gcrm.
Sippe uroeripanbt ift ir. slalh (bret. laz) '9{utc,
Stange' au^ @rbf. slatta.
l'attid) 2J2. ml)b. lattech latech lateche
al)b. lattfih (latohha): inner()alb ber abb.
^criobe au5 lat. lactflca burd) SJiittelformen
lattüca lättuca cntlelnit; ogl. anglf. leahtric
'lactuca' (pgl. 5lttid) gu lat. acte). — 3"
.t">uflattidi jeigt fid) l'attid) alv S5ertreter
t)on lat. lapatium (mlib. houfleleche alib. luiof-
letihlia). genauer miat. lapatica (SJ^ittcliormcn
läpalica läptica latticai.
i'atturrgc 5. m()b. latwerge latwerje lat-
wärje ,'v.; ba^ t be» SBortc» ftcl)t wie bei
53attid} für et (affimilicrt tt); lactuärium I)at
a in ber unbetonten crften Silbe für e mie in
i'afri^c. Xcm Arci'ibuun-t liegt gleid)bcb.
fpätlat. electuariuin ,^u Wrunbc, htt'^ im dJlijb.
feine ©runbfonn jumcilcn bcipalirt: ml)b. elec-
tuärje lectquorjc. Turdi bie pon 0ried)enlanb
ausgegangene mittelalterlidie OJ^ebigin (ogl. nod)
Safri^e, 5öüd)fc, 3(rjt ufm.) mürbe bai-'
miat. Sßort, ba» bem gr. ^rXciktöv ?K\ei-fua
'3Irjenei, bie man im Jl^nnbc sergedcn länt'
eutfprang, in» Tcutfdie nad) ronmn. iUn-gangc
überführt: ital. lattovaro, frg. electuaire (ipol)er
engl, tlectuary 'l'atmcrge').
üaM dJl. frü()nlib., ouö afrj. latz 9«. '^Jieftel,
Sd)nürbanb' (mo()cr aud) engl, lace); ital.
laccio '©d)nur* = lat. laqueus '©d)lingc'.
lau 3lbj. ml)b. lä (rieft, hiwer) al)b. lao
(fielt. läwOr): nial)rfdiciulid) für ältere» *lil;u)
(got. *IilC'Wsi; pgl. auorb. hlyr lila-r 'lau, milb'
(Dom iß^ettcr), nbl. lauw. 3luf;erl)alb bc? ©erm.
fcl)len fid)erc 5^e,?üge.
iJaub ^J^ ml)b. loup (b) al)b. loub Tl')l =
got. laufs CijBlur. laubüs) Tl., anglf. l^af engl.
leaf 'iölatt', nbl. loof. man bcntt für biefc§
gemcingcrm. lauba an 53ejicl)ung ju lit. läpas
'33Iatt', bafS aber gegenüber bem Tipl)tl)ong bc»
germ. 2Borlc§ auffäüigcrmcife blonc» a bat (ogl.
.•öaupt neben lat. capiity); gr. X^no? 'Sdialc,
JHinbe' liegt fdion meitcr ab.
l'aubc 5^.; mit ber beutigen .sSauptbebentung
tonfurrieren lanbfdiaftlid) üielc 9iomina ber
33ol{»fprad)e : oberfddif. crjgcb. mcftfäl. Öuft^
bau», tbüring. 4">ütte (and) bei ©oetbe); am
perbrcitetften ift bial. ©arten bau» unb
@ a r t e n l a u b e , im 16. Csabrb. 3 o m m erlaube.
Unfcr lieutigc» Üaube 'Öaubbütte, C^artcnliau»'
beruht auf hm legten ißenennungen. Urfprgl.
bebcutetc Öaubc 'bebccfte .stalle' = mbb. loube
(löube) ^"y. '3)orl)aUe, ®cfd)äftC'balle, @erid)t»=
balle, ©allerie um t>a^ obere Storfipcrt einc§
i;^aufe»' abb. louba (louppea) is-. 'Sd)ul3bad},
A>allc,2sorbau'. ßin umgclautctc» läube begegnet
in mb. nbb. 91k.; pgl. hoff, leiba 'Spcidier',
nbb. löve. 3)ie umlaut»lofc [sorm laube ift
obcrbeutfd) (pgl. t)a?-> ^eblcn bc» Umlaut» in
brucfen unb taufen). SBolU permanbt mit
anorb. lopt 'obere» Storfmerf, 58alfon' (barau§
engl. loft). 2}ic nbb. 33ebcutung 'öaube' fehlt
im 3lhb. gjihb. Ta^j abb. StBort ging ab5
laubia über in» Dioman. (ital. loggia, frj. löge
'AMitte, oclt, ©alcric').
Soll* 9)J. mhb. louch abb. louh (hh) 9«.
= anorb. laukr, nbl. look, anglf. leac engl,
leek 'öaud)' (rooju lic in garlick 'itnoblaud)'):
ein gemeingcrm. unb urgerm. SBort, ba^ im
J^inn. alö laukka. im 3(flop. al» lukn 3(uf nähme
fanb. 2Bie bie mciftcn alten ^^H"lan,^en= unb
liernameu pon bunflcr Wrunbhcbcutung. ©riedi.
Xü-fo«; 'eine Strand): unb '-^aumart' liegt ber
i-5cbeutung megcu fern. 3>icllcidit ift altir. luss
'iiraiU, '^Vlansc' (au§ *luksu-) urpermanbt.
t iJoucr dJl. '9Jadimein' „fommt Pon bem
lat. löra hci"/ meldie» ben faucrn 9iad)ipein
bebeutet, ber au§ ben .öülfen unb fernen ber
bereit» gcpref;ten Irauben burd) jugegoffene»
SBaffcr gcmad)t mirb" ii'cffing. Sdion ahb.
Iura mhb. Iure ^. (ahb. lürra mhb. liuro an'-i'
®rbf. *lörea fterft in bem gleid)bcb. fd)niäb.
leier; baju fd)ipei3. gl<)ri aili ahb. glörra':").
Über bie ^cit ber (Einführung ber italifd)cn
SBeinfultur nac^ 2)eutfd)lanb pgl. SB ein,
SBinjer, Äelter, Äeld), 9Jioft. 3luf lat.
*lnrea ipcift aud) ital. loja 'Sd)muö'.
lauern otiu. fpätmhb. hn-en fd)ro. 3t"^- =
norb. Iura 'fdilummcrn' ; mittelcngl. louren
engl, to luwer '^üftcr blidcn' ; pgl. nod) mittel=
engl, lurken (für lür-kcn) engl, to lurk 'auf=
lauern, lauf dien, perflerft liegen'. Öcgte 93e=
beutung fdieint ber bei* beutfdien unb hc^ norb.
2S3ortc» ju törunbe gelegt uierben ju muffen.
t l'nufcl, Ü au ft 'Sd)ale' ibef. 9iuf;fd)alc)
ein hcff. frdnf. 2ßort; entfprcd)cnb ahb. loult
'9hififdiale, 33aumrinbc'. Urpermanbt mit lit.
liipinai 'Cbftfdialeu' (lüpti 'abhäuten, fd)älen'),
poln. lupina '\">ülfe'.
laufen ;)tm. mbb. loufen abb. loufan ältefle
5orm ft. otm. lilauffan = got. hiaupan 'laufen',
Sauge
239 —
ßout
ani^If. hlöapan ft. otiu. '(aitfcn, ünnniicn, tan3cn'
cttcil. to leap 'fmntuicn, l)üpfcn', nD(. loopen,
anovö. hlaupa: ein ipe3ifiid) hierin, äßort, aüen
3)ialeften tjeniei». jvür ein 6ti)mon fcl)lt jcbcr
3(nl)alt (gr. KpanTvö(; 'fdined' tft mit got.
lilaupan nid)t ücriuanbt, cl)cr ilt lit. klüpti
'l'tolpcrn' ju ucvglcidicu). Tic gcnn. SlBurjcI
hlaup Ijat eine ^Jicbcnform hlüp: hlöp (ml)b.
n()b. öial. .trcloflen ^^.^art.l. — M)ö. 2auft '4^(uv.
Säuftc 911 inlib. ahb. louft 9JJ. 'yauf (m()ö.
^M. löufte 'Scitläuftc',).
Sauac (V. inl)b. louge al)b. longa J. =
innbb. löge, nbl. loog, anglf. leah engl. He lye
'äangc'. Ta§ 3(ltnorb. (lat laug a- °n)anne§
33ab' (im 9ceui-M. nod) in 3a()Ireid)cn Gigcn^
namen in ber 53cbcutuni.i 'l)cit3e Cucüc').
SBicücidn (längt bicfcä gcnn. 233oi1 für 'luonnc-?
53ab' mit ber ibg. SBj. low lu 'babcn' jufnmmcn
(ogl. lüt. laväre), luie hav gleidjbeb. fd)iüeb.
lut, roojn eine ern^eitcvtc SBj. ibg. luk glcid)
gcrm. luh 'raafdicn' in a()b. luhhen 'iüafd)en',
jd)njäb. liehen, norbfvänf. I)enneberg. lüen
'gemnjdicnc 2Bäfd)c burd)§ SÖaffcr gießen' ftcrfcn
bürftc. Ta§ l)b. S3ort cvid)cint in bcn jlao.
Spradicn a\i- lug 'Üaugc'.
läugncn o^m. mljb. löugenen lougenen
lougen a()b. louginen leugnen fc^ro. ^txv. =
afäd)f. lögnjan, nbl. loochenen, angif. lehnan
lygnan, got. laugnjan 'läugncn'; anorb. leyna
'ncrbcrgen' (got. galaugnjan 'oerbovgcn fein')
mit ^(uöfaü einc§ g üor n. Gin gemcingerm.
fdnu. otiu. mit ber 53ebentung 'läugncn', eigtl.
Slblcitung cincy ^tomcn^i alp. lougna J-.
'i3äugming' (anorb. laun), ba§ burd) 2Ib(aut
ai\^ bem Stamme ron lügen iSBj. lug) gebilbct
ift. $Bgl. lügen.
Saune A. mbb. ICme [v. 'Saune, mcd}felnbe
©cmütöftimmung' ; autierbem bat ha^ mbb.
Sßort bic 53cöcutungcn : '9['^onbpl)afe, Seit be»
2)ionbroed)icl§, i^cränbcrlidifcit be§ @lücfe§'.
S^icjc 'ÖebentungSrcibc jeigt, bat! lat. lüna gu
©rnnbe liegt unb tian bic mittelalterlid)e 5ll"tro=
logic, bic bc§ 93icnidicn ©lücf aus bcn ©eftinicn
Icfen raoUtc, bic ^ebeutung§entiuicfc(ung bc^
S53ortc§ bcflinnntc; ngl. bic Dcrroanbten roman.
SBortc unb bcren 53cbeutung: ital. luna, frj.
les lunes, engl, lunatic lunacy lune, alle
©emütÄftimmnngcn bejcidmcnb : fie illuftricren
bcn ©lauben non ber Ginroirfung bcs DJIonbcS
an\ bic Stimmung bco 5J]enjd)en.
iJou§ d'- »il)b. ninbb. al)b. lüs J-. = anglf.
lüs O^piur lys) engl, louse, norb. lüs (^l. lyss),
nbl. luis 'Öau§'. Ta§ 2Bort ift gemcingerm.,
überoll mit berfclbcn 53ebeutung auftretenb. Tic
beliebte Slbleitung oon i'au;^ auv bem Stamme
oon ücrlieren, 5ßerluf = t, lofe, löfc (SBj.
lus). mcldie Slblcitung bic SInalogie üon gr.
cpeeip 'Sau§' ju qpeeipai für fid) bat, ift
jmcifelbaft, ha ml)b. Verliesen (eigtl. 'ücrlicrcn')
im Sinne von 'ocrberbcn' faum alt ift. 2(ud)
3(blcitung au§ ber gcrm. SBj. lüt 'fidi nerbergen'
(abb. Iü55en f. laufdien) ift unfid)cr.
laufd^cn 3ti^'. (lui^ fcltcncm nü)b. mnbb.
lüschcn fd)H). otiu. 'laufdien'; bic ^cbeutung
lucift auf bcn im 3((tgcrm. mebrfadi bcjeugten
Stamm lilus 'börcn', fo ta^ ^hlüskan für
*lilfis-skai- mit ableitcnbem sk ausuferen tuäre.
23gl. abb. hlosen ml)b. losen '3ubören, bordicn',
anorb. hlus-t 5- 'Ci)r'. 2)a» (Sngl. bcmal)rt
bic Sippe in anglf. hlyst J. '@ebör' — hlystan
'aufbordjcn, 3u()örcn' — engl, to list listen;
ai]'!). Ins-tren m()b. lüstren, fdnüäb.=baicr.
lauftcrn 'bordicn', mbb. lusemen lüsenen
'bordicn'. Ter 33erbalftamm altgcrm. hlus,
bcn biefc 3ufa»ii«c"ftcnungcn ermeifcn, an§
norgenn. klus, l]at 25crroanbtc im Qnb. unb
Slao. ; inb. grus-tis ^. 'Gr()örung, @cl)orfam';
afloü. slysati '()ören' — sluchü Tl. 'baö .*öörcn',
lit. klausä jy. '@c()orfam' — paklüsti 'gcliordicn'
— klausyti 'f)ören'. Tlit biefer 3333. klus 'boren'
ift ücrmanbt eine ücrtiir3tc 2Bur3clfornt klu:
ngl. laut, Sc um unb. 9tl)b. taufd)en fdicint
aud) fcfunbärc 58crül}inng mit ml)b. löschen
al)t>. loscen 'ocrftccft, ncrborgcn fein' 3U l}aben;
ogl. mnbl. luuschen 'oerborgcn fein' 5U bem
glcidibcb. abb. Iü55en (nodi jcgt baicr. lautren
'Ijcimlidi laucrm').
lout 2lbj. mbb. ai)t). lüt (ölteftc j^onn hlüt,
got. *hlüda-): ein gemcingerm. 'äh\. (ogl. nbl.
luid, anglf. hlüd engl, loud 'laut'), ba^ urfprgl.
roic falt, alt, tot, geroiü, traut, gart,
4)aft, funb, fatt, rounb ein a(te§ 5)3arti3.
mit Suffir to (lat. tus, gr. to;, inb. tas) geroefcn
ift. *hlü-da-s, norgerm. klü-tö-s gu 2B3. klü
'()örcn', bebeutet eigtl. 'börbar, gel)ört'. (Sine
anbcrc SBenbung ber ^Bcbeutung nal)m ha^
ibg. ^^arlisip in bcn ücrmanbtcn Sprad}cn:
ffr. ^rutäs, gr. k\utÖ(;, lat. inclütus
'bcrüf)mt'. Qm ©ernn. 3cigcn fid) aud) Spuren
be§ fursen 23ofale§ (hlüda-), nämlid) in bcn
ßigennamen Submig, Sotl)ar, Subolf,
6l)lotl)ilbe ufro. Übrigen§ I)at bic SBurscl klu
(gr. k\uuj 'l)örc' — k\6o<; 'jRubm'; inb. ^rävas
'5Hul)m' ; afloD. sluti 'beif^cn' — slovo für *slevo
'SBort' ; lat. cluo clueo 'f)ören, beißen') audi im
Ütltgcrm. weite 25er3rocigung : got. hliuma '@e=
bör, Ojv', anorb. hljömr, anglf. hleoöor 'Jon,
Stimme, 9«eIobtc'. S5gl. lauf dien unb 8cu=
munb.
Saut Tl. m^b. lüt Tl. 'Saut, Ion, Stimme,
Saute
240 —
i}cbhi(^en
©direi'. — laut ^räv. mit ©cii. ift eine ^'sovm
be§ (5ubflQnttü§ (ogl. fr oft); eigtl. 'nad) öaut
be§ :c.' in()b. nach liit 3. $?. der briefe — nach
lüt des artikels. baim aud) blot5 h-|t des artikels.
Urfyrünglid) blof; uom ^sni)a\t uonjelcfener
(Sd)i-iftfiürfc.
Saute (>•. iiuitmbb. h'ite J. aU'S' ital. liüto,
frj. kith (ogl. afr3. leüt), bereu Urfpvung in bcni
gleid)beb. arab. ariid erfannt ift; babcx ift 3"=
fainincn(iant-( von t'nutc mit L'aut ober Vieb
abjunieiicn.
löutcn otin. ml)b. Hüten id)iu. ;)tiii. 'einen
3^on uon fid) geben, eHönen laifen, läuten' ahb.
h"itten 'laut madien' = nnglj. hlydan '(ant
Hn, lärmen, fdneien, tönen' : @rbf. hlfidjan.
i}aftitiinnn ja lant.
lauter 21bi. mhb. h"iler nl)b. h'ittar älter hh'it-
tar 'Jlbi. 'Iiell, rein, flar'. Ta got. nbb. tr im
.•ob. nnocridiobcn bleibt (ugl. gittern, SSinter,
©iter, Ctter, bitter), jo cntün-id)t got. hh'itrs
'rein', anglf. hU'ittor 'rein, flar' (engl. fcl)lti,
nbl. louter: ein nrgerm. "Jlbj., mitUHinglid)
uielleidit 'gemajdien' bcbeutenb liuie Int. lautus
eigtl. 'geuiafdicn', bann 'in-äd)tig, ftattlid)' 1. ^cne
©runbbebcntnng länt fid) uermnten, ba bie b(on
in bem 'ilbi. lantcr erhaltene germ. SBj. hlüt
mit gr. kXu^ in kXüZiu 'befinden, mafdien, rci=
nigen' — KXiibujv '2Bogcnfd)lag' uerumnbt ift.
i'aöo A. „Uli-? arab. labä: mic in ben roman.
Sprad)en über l^^stnlien, iro ondi bie ^IMcitang
ita(. lavasrna 'Sdiiefer' lieimifd) ift". &. 33aift.
ilaüeubcl 9JJ,'v. mbb. Lavendel JyüJl. = miat.
laveniliila (ital. lavendola).
laoiereu .Itm. erft n()b.; fd)on in Sd)iiiar3en=
bad)'? Synonyma l^Sn „miber ben SBinb ober
bcifeito anyfalircn, b. i. mit bem i'avcl ober
tlcincm 3egel, mit bem man nar balben iBinb
bat, aaöfaljren" (bei ISaluifin» 92.") 'obli(iuarL'
vela*;: qu§ nbl. laveeren, luober aad) fr^. lon-
voyer, lyrälier SBcleg : 1584 Dicnnbadi ;>G'i
206h.
+ üa\)OV *?i. fiir iß a f di b e de n im C bcrbentfdi.
äblid) >bci Wrimmclc-banfcn KKi'.) 3implic. 1.H;5.
II, 6, ücrcinjelt fd)on im 16. ^abrb. bcjcagt) :
au^- mnbl. nbl. lavoor = fr,v lavoir.
i'aiuiue a. bloü nl)b. : aa» bem Sdimei^eri
fd)en, wo friüier yanmin mit edit bcntfdier 5.^=
toniingomeife galt, bvang bao JBort im l'^. ."sabrb.
in bie Sdiriftfin-ad)e, arfin-gl. mit ben ^JJeben^
formen l'anmine, Üanine, ^äae, yocu'in.
Obiüolil bard) t>ai bem ^at. entftauimciibc
^öbn Qlbleitang an» lat. läbina 'rvel'>ratfd)'
nabe gelegt luirb, ift bod) cd)t germ. Urfinang
roabrfdicinlid). üenn janädift fönntc aiiy inlan-
tcnbcm lat. b nar b ober f im Teatfdi. cntfteben
(alib. *lebinal 2)ann uieifen aad) bie uielfad)en
bialeftifdien llicbenformcn aaf beatfd)c SÖBarjel
anb imav aaf i<eruianbtfd)aft mit laa; fo ftellt
fid) 3a baier. lauen läunen 'bard) laac Iem=
peratar ermeidit werben, anftaacn' ba^o baier.
lauen läun 'laamctter, 5f]affe uon ermeiditem
Sd)neo, l'amine'; fd)Uiei3. läuc laui ('^Mnr. läuine)
'^'an)inc' 311 lau 'laamarm'. 3d)on im 3Ü)b. be=
gcgnct ein bicrbergeböiigeS lewina '6tar3bad)'.
Sajarct ''Jl. in bcr 2. .'pälfte be§ IG. fsabrb^.
non Silben ani- oorbringcnb auv ital. lazzeretto ;
avfprgl. in ber militär. Sphäre gcbraadit ( Jart=
tcnbad) 1028 Arcliitect. Civil. G!) ff fd)reibt nod)
lazareto). ^nfi^idift in bcr Simmcr. ß^bronif
1064, I, 612 i'a3art. Cnellc: ber ))lamc bc§
fiedien 8a3aray im (Snangeliam.
ledcn ;5tlü. mbb. leben allb. leben = got.
liban (^vat. libaida), anglf. libban engl, to live
'leben', nbl. leven; ba-S anorb. Ufa bebeatet
'leben' anb 'übrig feia'. Tic^ bcmeift oi'eatität
bev Stammcy Hb 'Icbca' mit bem uon bleiben
(got. bileiban); baber ift oiifammenbang mit gr.
XiTTapeiv 'beharren, verbleiben' fid}er; basn
XiTTupric 'bcharrlidi, emfig' ; mobl aad) lit. lipli
'flebea bleiben'. SBgl. bleiben anb Scib.
Icbeubifl 5(bi . 5(blcitang 3ani '^^artisip l e b e n b ;
im öftl. -lUinclbcatfdilanb gilt bial. lebeabig;
bie fdiriftfin'ad)lid)c 53ctonnng leben big, bie
u'ic bei ^^orellc, ■'öorniffe, Sd)lariiffe
bie fd)n)ere 9)]ittelfilbe trifft, finbet fid) fdion in
mhb. ocit; im 17. Oit^brh. merben beibe iöcton-
angen uoa bea ©rammatifera gelehrt (aad) fiabet
fid) bie Eingabe, lebenbiger fei im @gf. 3a
lebeabig 3n betonen; fo betonte £v\i} nad)
Üccnmarfv. poet. lafeln 1GG7, S. KJS). '^^m
is. :^^sahrh. herrfd)t bie heutige iktoaaag uor.
Heber a. mhb. K-ber lebere ahb. lebara ,1.;
bao e ber 3tammfilbe ift altey i (ugl. fd)iüebcn,
leben); entfmedienb nbl. mnbb. lever, anglf.
Hfer engl, liver 'Ceber', anorb. lifr ^•. 9)^an
hat mit bem gemcingerm. 2Bort anbrc ibg. SBortc
für 'l'eber' (gr. nTrap, lat. jecur. ffr. yakrl)
3a fombinieren gefad)t anb 3nici Stammformen
lik aitb liek (jek) aafgcftellt; bann ftäabc bcr
iaaerc labial uon 8 eher für arfinünglid)cn
©attnral mie ia üicr, fünf, eilf, äBolf afiu.
Ten germ. l-2lnlaat (lat j für Ij) 3cigca aad)
bie gleid)bcb. armen, leard anb oftpreaf;. lagno.
fiebfndjeu 9JJ. mhb. lebekuoche 2R.; basa
baö gicidihcb. nd)b. l('l)ezelte. 31blcitaag 00a
U'b- an-:-' flau. Hpa 'l'inbe', uola. lipiec 'feinfter
•Öonig (^inbcahoaigj' ift aaiuahrfd)einlid); aad)
(^atlehnaag aaö lat. libum ift anmöglid). Gher
tonnte mhb. lebe- eine ^tblantöform 3a mbb.
leip (f. Satb) 'iBrot' ober ueriuanbt mit (at.
ierf)5en
— 241
iiefäe
libum '5tud)cn' fein. Cbcr fle()t ncufloi). lebenj
'•Jlvt Äudicn' nahe?
lcd)3cn otm. ml)b. lechzen lechezen eigtl.
'au'Strorfneir bann 'ledigen' (vc\l. 2)urft); e»
gcl)ört ju bcm älteren nl)b. '^tbi. löcJi 'lecr,raofür
mix ic^t bic nbb. Sauttovni I)Qben (ogl. Iccf),
ml)b. lechen 'auStvocfnen, cor Irocfen()ctt JRi^cn
betommen unb SBai'fcr burd)lailcn' ; btc§ roärc
got. ein ft. ^^Uv. *likan; vc\\. anorb. leka 'trö=
pfeln, rinnen'; engl, to leak 'led fein'; anglf.
leccan 'bcuiäficrn'. lik : lak (refp. hlak) luärc
bic got. 3lblaut'5form be» 6tanime§. Sautlid)
unb begx-ifflid) ftel)t altir. legaim 'gerfdnnelje,
gergel)e' fel)r nal)e. 3Sgl. nod) ba^^ flg. S3ort.
Uä 2(bi. erft nl)b., mit nbb. Öautforn: für
nltcre'o ftreng lib. ledi; benn nad) ben unter
ledijen gegebenen oufninnicnftcllungen ift ein
lik (hlik?) bie got. iKur^clforni, unb unfernt
5(bi. entfprid)t anglf. hlec, anorb. lekr 'lcd\ beffen
k im .pb. ch fein niüBte. 3)ie (Sntlel)nung bec^
nl)b. 2Borte§ au§ bcm 3ibb. crfläil fidi barau§,
bafe eine grofjc 9?eil)e nautifd)er 3Iu§brücfe be§
9?l)b. übcrljaupt nbb. Urfprunge§ finb; bie l)b.
t^-orm Icd) finbet fid) nod) in 2)ialef'ten. ÜJllib.
lecken ■]uv. 'bcnetjcn' (lecke J. '53ene^ung') bat
ck für ältcrcv kj luie anglf. leccean 'bene^en'
(au§ lakjan) jeigt. ^eibc 3^^. beireifcn, baf;
'roäfferig fein' bcm germ. Stamme lek : lak alö
33cbcutung ju ©runbc ju legen ift. — ledcn
'Iccf fein' ift ebenforaenig mit ml}b. lecken 'bc=
nc^cn' al§ mit nbb. Iccfcn 'lambere' gu Der=
mengen, e§ ift 5Ibleitung oont 5tbi. lerf unb l)at
bal)er bie 3Jcbenfonn led)en.
Iccfeni 3tm. 'lambere' ml)b. lecken al)b.
leckon (für germ. *likk6n) = nbl. likken, anglf.
liccian engl, to lick 'Iccfcn' ; biefc» bcm 6ngl.
unb 3)eutfdi. gemeinfame ^tm. likkön 'lerfen'
üerbält fid) gu ben: gleid)beb. got. laigön, oom
2Iblaut abgcfeben, raie bb. 3icse (flot. *tigü)
3U 3irflcin (got. *tikkeinj ober raie Öut (got.
"*höda-) ju anglf. hsett (got. *hattu-). 3Iuf gcnn.
likkön 'lecfen' meift and) bic barau§ entlcl)nte
gleid)beb. vornan. Sippe üon ital. leccare, frj.
lecher. (Sine germ. SBurjclform slikk fd)cint
in nbb. fd)lccfen, anorb. sleikja 'Iccfcn' cr=
l^altcn ju fein. ®ot. laigön beruht auf einer
ibg. SBj. ligh leigh loigh: gr. Xeixuu 'lecfc' —
Xixveüiu 'bclccfc, benafd)e' — Xixvoq 'lecf er, nafd)=
l^aft'; ffr. rih lih 'Iccfcn'; afloo. liza (lizati)
unb lit. leziü (lezti) 'Iccfcn'; tat. lingo 'lecfeu'
unb baju Dielleid)t and) lat. lingua (lit. lezüvisj
'3unge'; altir. ligim 'lecfc'.
Icrfcn2, löcfcn 3tm. 'mit ben Jüücn auy=
fd)lagcn' mbb. lecken fd)ro. ^txv. 'mit ben Jüfeen
au5fd)lQgen, l)üpfen'; bic§ roöre got. *lakjan,
filuge, (Stgmologifc^es aSövterbuc^. 6. Slufl.
baö man mit gr. XdE 3lbu., \d-(-hr]v 3{bD. 'mit
ben ,'vüf5en ftof?cjib' 3ufannnenbringen fönntc.
Unmabrfd)cinlid) ift 33enüanbtfd)aft mit got. laikan
'fpinngcn, biipfcn*.
lieber ?i. ml)b. leder abb. ledar dl.: ein
gemeingerm. SBoil (@rbf. lepra-) = anglf. leöer
engl, leather, nbl. leder, anorb. lepr 9i. 'Seber'.
Sie norgcrm. Sautform ift lelro-m; altir. lethar
fpmr. lledr 'ßcber' gelten als norb. Sebniuoilc,
fönnen aber aud) unjeriüanbt fein.
Icbcrn 2(bi. (übertragen) in lierfö i)toüellenfr.
4, 44 nod) al§ nicbrigcö SBort ücrpönt; ant
enbc be§ 18. 3al)rbö. (j. «. ö-iWer 1781 Äom.
53urjd)iabe S. 16) unb im 'Einfang bc» 19. 3al)rb§.
in ber ©tubcntenfprad)c üblidi; ocrcin^elt fd)on
SBcife 1673 (Srsn., S^orrebc.
Icbiß 3(bi. mbb. ledic ledec (g) 'lebig, frei,
ungebinbcrt'; bic beutigen oberb. Tla. meifen
auf mbb. ledic. 3lbb. *ledag ledig, joiüie got.
*li|)ags feblen; crbaltcn blieben anorb. lilnigr
'frei, ungebinbcrt', mittelcngl. lethy 2lbj. 'lebig,
leer', mnbl. ledech, mnbb. leddichledich 'mütjig,
unbcjd)äftigt'. 2)a§ ©runbtrort ift mittelcngl.
lethe 'OJtutlc, freie 3cit' (anglf. leo|)u?), moju
lethen (le|3inj 'befreien' (anglf. üt-ä-leo5Ian üt-
äliöian 'lo§mad)en' f), foune mnbl. onlede 'Un=
mufje, llummcr'. 33ci bem öcblcn beö 2L?oi1e§
in ben altgcrm. 2)ialcften ift bic 33cbcutungÖ=
entmidlung fd^raer ju beurteilen. 2)arf man
got. unleds, anglf. unlsede 'arm, unglüdlid)'
ober lat. liber (für lithero-?j 'frei' t>erglcid)cn ?
ßcc ^. erft nbb., au§ nbb. lee 'Crt, mo 2Binb=
ftille berrfd)t' ; ügl. \U. hie, engl, lee (auc^ anglf.
hleo '©d)uö'). 2^gl. 8uD.
leer 'äb\. mbb. tere abb. afäd)f. läri 'leer,
lebig' = anglf. laere gelsere (mittelcngl. ilere
engl. bial. leer '(ccr, leeren 9?lagcn§, bungrig').
Ob bas, r burd) O^botasisrnuä für ältcrcS s ftel)t,
ift faum 3u entfd)cibcn. 3SicUcid)t finb got. lasiws
'fraftloö, fd)ttiad)', anglf. leswe 'fdjroad)' (mbb.
erleswen 'fd)iüad) raerben'j, foroic anorb. lasenn
'^crftört' bic näd)ftcn S^crioaubten oon leer.
t ßefse (V- 'Sippe' mbb. lefs lefse ^■'?Sl.
al]b. lefs Tl.: obcrbcutfdjc ^cseid)nung§n)cife
(fd}n)äb. cvroeitert gu läfzg, banebcn mbb. lespe
= tirol. lespe, bei 2(lb. 2)ürcr 1528 Sebfc)
für ba§i eigtl. nbb. mb. Sippe. Scibe i8e=
nennungen finb uiDenDaubt: Sippe märe germ.
*Upjö g^.; Scfje(mit ber ^JJcbcnfonn abb. lefTur,
afäd)f. lepur) märe urgerm. lepas, @cn. lepazes
ober lefs @cn. lefses (mit fs für ps); ugl. got.
ahs, @cn. ahsis 'Stbre' mit al)b. ahir, anglf. ear
(au§ *eahor) engl, ear "äi)xc'. 2)ic rocitcre S3cr=
n)anbtfd)aft üon Scfgc ogl. unter Sippe. 2)a§
@ot. unb Sfanbin. Ijabcn eine ganj anbere S3e=
31
ßeget
242 —
le'^ren
jcidinung für '\*unie': got. wairila J. (aiujli.
welerj, altfricf. were, anorb. vorr 5-
T fießcl OJl. m()I>. laegel lägel laegele al)b.
lägilla lägella «y. 'JäBdjen* Qu§ lat. lagena
"?ßla^ füv flüjficje unb trocfenc Sad)cn' dat.
lagona lagoena 'ivlafdic' au§ civ. Xä-fn^oc;
Kdyvvoc; n 'j^lafdic'). SKccjcn 1 füv lat. n tu
lat. Öcl)niüörtcvn uijl. (Siel unb itümmcl (aud)
.sMinmcI, fd)lcuntgi.
legen 3tiu. ml)b. ai]t). legen lecken id)ro.
3tiü.: eigtl. 'liegen niad)en*, alio ?ahitiuum gn
Hegen; entfpredienb afadii. leggjan, nbl. leggen,
anglf. lec^'an engl, to lay. anorb. legja. got.
lagjan jdiui. ;Uiu. 'legen'. 33gl. liegen.
l'cßentie /s-. niljb. legende J. '^^ciligen=
erjäl)lung' aibi^ nilat. legenda 3J.'!)3l. (sie dicta,
quia certis diebus legenda in ecclesia et in
sacris synaxibus designabatur a moderatore
chori).
tSchbe, ßebc «y. blof? n()b., bmd) nbb. 5Ber=
mittlung awi älter nbl. leeghde, nnbl. laagte
5. '^JÜcberung, Il)ar: ju bem 'Hb'], nnbl. laag
'niebrig*, lucldicm anorb. lägr 'niebng', engl.
low entiiirid)t ; in bcr bergmiinn. ©pradje erjd)cint
aud) in Teutidilanb ba^5 5(bi.: lag 'abl)ängig,
fducf' nil)b. liege 'flad), niebrig'. 3)ie ganse
Sippe gcl)ört jum Stamme üon liegen.
l'cften 'Tl. ml)b. leben alib. leban '')l 'gc=
liclicnc^3 (^)ut, iiiebcn' = anorb. län 9i. '2^arlcl)en,
ficl)cn' (barauy erborgt engl, loan), anglf. lien;
für ta?^ öot. iwärc iual)rfd)cinlid) *iaili\vnis i)J.
anjunelimen, luo^n ffr. reknas ^JJ. '@ut, iHeid)=
tum', eigtl. '(5rbe' in ber 58ilbung§n)eife unb
3(bleitung ftinunt. SKegen n)eitergcl)enber 5Ber^
u)anbtid)aft ugl. leiben.
ijcljm )ßl. mit nbb. mb. Cautform (,e für l)b.
ei); bie ftrcng l)odib. Jvonn Öcimen l)at ein=
gefd)ränheö (SJebiet. iügl. ml)b. leime d)l.
Ql)b. leimo yR. 'iiiebm' = anglf. läm engl.
loam ','pumuw' (got. *laima). lai al» S3ur3cl
liegt mit ableitenbem s por in anorb. leir
dl. auö *laiz, bae aii'i *laj-is fontral)icrt
lüdrc luie got. ais '&^' an<!> *ajis, ffr. ayas. '}icx-
roanbt ift lat. limus DJJ. 'bünncr Sdilauun,
©d)mul3'; bie Aorm bcy 'Jlblautv Mvifd)cn gcrm.
laiina unb lat. limus ift ai : i. iJgl. Öcini.
ücbnc 1 5- ml)b. lene line al)b. lina ^■.
'reclinatorium* für *hlina, lüic aud) bie i)io=
minatinform im ®ot. lauten lüürbc; ogl. gr.
KXivri 'i!ager, IJJolfter' — biefe iöebcutung batte
aud) Üebne im älteren dli)i>. — unb locgen
lueitercr 23enuanbtfd)aft'5beiüge ugl. leimen,
!iieitcr.
t £cöne2 5- ntl)^- ^'^"e mit ber auffälligen
9iebenform liebe 5- 'roill>c Sau, 58ad)c'; bie
weiteren 3ufa"t"ienf)änge finb fd)n)er ju beur=
teilen; bcr 5(nflaug an bie glcidibcb. fr3. laie
unb mlat. leba ift nid)t abjuiucifen. (So bleibt
3tüeifell)aft, ob 2el)ne germ. 5(bfunft.
t £etinc3 5- '3W)ynager ogl. Öünfc.
t ScJjne*, 2 e n n e J. 'acer platanoides' : ml)b.
unb aljb. gilt lin- limboum, lucvbalb älter nl)b.
aud) Ö ein bäum; bie nl)b. ^-orm ift auc^ einem
nörbl. 3}ia(ctt entlehnt: hän. It'in. 1d)uieb. lönn.
Ter ^Jiame ift übrigcui? urfprünglid) gemeingerm.
geiPefcn; er finbet fid) al-o 53e3cid)nung beg ?ll)orn§
in ben älteren Tialcften mit 3lu§nal)me be§ (Sot.:
anorb. blynr, anglf. blyn iblynn ober blinV);
unb mit bicfen finb urucrumubt auf)Crl)alb be§
(^erm. flap. klenü unb lit. klrvas '"JUiorn'. So--
mit luäre ber Üiamc uvnorbourop. (Sigcntum.
Icftneiii o^m.; i6 pcrcinigt mlib. lenen linen
intr. 'firf) ftü^en' unb (burd) iunnuittelung be^
ÜJtb.) — leinen tranf. 'lehnen' al)b. linen älter
hlinen intr. — leinen hleinen tranf.; entfpr.
anglf. hlinian bleonian intr. unb bltenan tranf.
'lel)uen'. 2)er eigtl. Stamm ift lili. bav n ift
ucrbale 'Jlbleitung (in Öeline aber — f'onform
bem gr. kXi-v)-) — nominale 5lblcitung). blai
aly 5(blautvftufe pon hli bat fid) in Leiter er--
balten ; fie galt aud) in einem altgerm. *blaiwaz
*blai\viz 9i. '4">üger (got. blaiw, anglf, hläw
bUew, abb. leo für bleo), forpie in bem get.
blains 2)J. '.'öügcl', anorb. blein J-. '{3tlyPor--
fprung'. 2B3. blt. unpcrfdioben klT crfd)cint auner=
balb beä (^erm. mit rcid)cr iyerumnbtfd)aft : gr.
KXt-vou 'lebnen' — KXi-fiaE ^■. 'fieitcr, Ireppe'
(pgl. fieiter) — kXivh '9{ubelager' — xXi-aia
'Üagcr, öebnftubl, Seit' (pgl. got. blei-{)ra ,y.
'3elt') — kXi-tü<; '.»öüger — KXi-xoq kXitoc; 3i.
'.•öüger (pgl. nbb. fieitc 5v anorb. blip Jv
anglf. blT{) ';)}. '."öügcl'); lat. clinare 'neigen' —
elivus d)\. '.'öügel', ipomit aud) lit. szlyti 'fid)
fd)ief neigen' — szlüti 'anlcbnen' — szlaitas
'"Hbbang' pcripanbt finb. Tem gcmeinfamen
Urflamm ber germ. lot. unb gr. SBorte eignete
nad) biefen 5ücnpanbtfd)aftcibe3icbungen bcr ^c=
griff 'fanft anftcigen, eine fd)icfc Stellung bilbcn,
eine fd)rägc t'age cinncbmcn'.
lehnen- Stm. mbb. lOlumen abb. lebanön
'alö i'cbcn geben, leiben'; pgl. fie ben, ipciterbiu
aud) leiben; baju anglf. hOnan (^^^rät. linde)
engl, to lend 'leiben, pcrleiben'.
lehren i^tm. mbb. abb. leren (urfprgl. *lerjan)
'untcripeifen, lebrcn, tcnncn lebren', guiueilen
aud) 'lernen' = afäd)f. lerjan, nbl. leeren, anglf.
lä-ran (iporauö cnticbnt anorb. lä'ra), got. laisjan
'lebren': ein gemeingerm. ^tip., beffen @runb=
bebeutung 'ipiffcn mad)en' ift, ali? laizjan 'i^attv
tiouin JU einem blof; im @ot. beipabrten 'iPtät.^
Se^re
— 243 —
leirf)t
^väl lais 'rocitV. ."sm Tcutjdicn iinb Gtuil.
blieb banon noch eine pavtijiinale 5lblcitinui,
ireldK got. a(y *lisnan ober *liznan barjultcllcn
luärc; ugl. lernen. 2^ajn nod) c\ot. leis 'hinbin'
— leisei 'Ännbe' in lubja-leis leisei 'gift^
funbig, ©ifthmbe'. 2Bir baben @runb an3u=
nc()mcn, bnf; beni got. lais 'raein' eine @ninb=
bebentnng 'babc cnuanbert, evfabren' ju ©vnnbc
liegt; bcnn bcv Stamm lis ron lebven, Icr--
ncn ftecft nodi in 03lcifc nnb Iciften — 9ie1tc
bcr alten 53cbeutnng 'geben' für ®j. lis, mo^n
außer bcm unter ©leife crraöbttten a\lov. lecha
'2Irfcrbeet' (lit. lysö) nod) lat. llra 'mird)e' unb
bQ§ bQDon abgeleitete delirare (eigtl. 'entgleifen')
geboren; rgl. audi leiften. — iJc^rc ^-. mljb.
lere abb. lera '{y. = anglj. lär engl, lore '5^ennt=
ni'o, @elet)rfamfcit'. — flcicljrtf gclabrt ^art.,
fdion mbb. golert unb golärt mit ber nl)b. !öe=
beutung, eigtl. aber 'wer untermiefen ift'; ogl.
mittclcngl. ilered, roorau§ norb. lä'rj)r (rgl.
doctus ju docere).
=Ici Snffir blof? nbb.; an?" mbb. leie 5. 'Uü,
5(rt unb SBcife'; im 9J^l)b. gilt nod) feine 3"-'
jammcnfetjnng cntün-ed)enb bem nbb. mand)er =
lex. 2)atür fagte man maneger leie al§ @cn.,
j(. 53. maneger leie Hute = nbb. mandierlci
Seute. 9J^bb. leie lei ()ält man allgemein für
ein roman. SDort, bcm afrj. proo. ley (au§ lat.
legem) '2lrt unb S5>eife' cntlebnt.
t ßct, Seie 9}i,'v. '^vcB, Stein' (in (Stgen=
namen roie Sorelei) mbb. lei leie jy. '?yel§,
Stein', aud) 'Steinraeg, Sd)icferftcin' = aiäd)f.
leia 5. 'tyelö', mnbl. leie 'Sd)iefer'. SBcitcre
33ejügc inncrl)alb unb aut5erl)alb be§ @crm. (etroa
SU gr. Xäa; 'Stein'?) finb unfid)cr.
Seil) m. ml)b. lip (b) Tl. 'Seben, öeib, Körper';
bie 33ebeutung 'Seben' l)at ba^^ nl)b. Sort bc=
wabrt nur in onfantmenfe^ungen roic 2cib =
jud)t 'öeben§untcrl)alt', 2 ei b reute. 2Ibb. üb
OJlSfi. 'Ceben', anglf. lif engl, life 'Seben'; got.
*leif (b) fel)lt CSeben' giebt fairbwus rcieber);
norb. lif ^l '2eib, Seben'. 2;ie lautlid)e 3?er=
roanbtfdiaft mit Öeben märe im (Sr. burd) XTtt:
\m barjuftellen ; roic leben bem gr. Xmapeiv
gufolge eigtl. 'bel)an:en' bebeutet, fo ba§ altgcrm.
liba- eigtl. 'iBeban-ung, 2)auer'; bie Sebeutung
'Öeib, Äörper' ift blof? bcutfd). @r. XeiTTUj muf5
roegcn lat. linquo uon Xirrupeuj fern gebalten
roerben; el gebort ju germ. leiben; XiTrapeai
aber unb 2cib, öcben berubcn auf ber ibg.
2Bg. Itp in bleiben.
ßcirft ÜJi. ift neue (Sntlcbnung au§ ml)b. leich
9Jl. '©cfang au§ ungleidien Stroiibcn', urfprgl.
übcrl)autit 'gefinelte 5Plelobic' (barau§ cntlebnt
afrg. laij. (?ntfpred)enb got. laiks 'lang' 3U
laikan 'tanjen', anglf. läc 3?. 'Spiel, .Sampffpier
ju läcan 'fpringen, tanscn'. 3)a nbb. l'eid) nur
Öcbnmort ift, genüge ci-^ mit bicfen iöemerfungen
über bie reid) entfaltete fpcjififd) altgcrm. SBurjel
laik.
ficicftc (V- nd)b. lieh liehe J^. '2eib, Körper*,
aud) 'ju begrabenber Xoter, 2cid)c'; im 9'il)b.
bcxTfd)t bie fpejicllc 33ebeutung, roeldie in ben
älteren germ. Xialcften gegen bie allgemeinere
^ebciüung 'Scib' al§ Subflanj surüdtritt. 5n)b.
lih (hhiö-^JI. 'Ceib, ^-Icifdi' = anglj. lic 9J.'Seib,
ftörpcr, Seid)e' (roegcn engl, like ogl. glcidi),
got. leik 3^. 'Jlcifdi, Öeib, Öeid)nam'. 3" einer
bahuvrihi-^ompofition nimmt lik fd)on in alt=
germ. 3cit bie fcfte 33cbeutung 'Körper' an, roirb
aber bann inncrbalb fämt(id)er 2)ialcftc 3U einem
Suffij: mit bcr 33ebeutung unfercg bb. =lid)
(f. bieg). 2)ie ißcbcutung '.Körper' bebiclt ba^,
nbb. 2Bort in 2 cid) bor n '.s^übneraugc' eigtl.
'3^orn im .ftörpcr' (iöl. likborn, nbl. likdoorn).
Scirfinam 5[R. mf)b. lichname ai}h. lihhinamo
9JJ. '2eib, 5?örper, Scid)nam'; al)b. lihhinamo
für *lihhin-hamo berubt auf einem fd)ro. flcf=
ticrenbcn *likan- *likin- (ogl. got. manleika
'33ilb'); icbenfalli- ift abb. lihhin-amo nidit auf
irgcnb roeldie oolfSctpmologifdic Umbeutung bc§
altgcrm. lik-hamo dJt. 'Äijrpcr' 3urücf3ufül}ren :
af)b. lihhamo (fpnfopicrt lihmo) ml)b. lichame
2JJ. = anglf. Hc-homa licuma, anorb. likamr
(hkame) 9Jl. '^i3rper'. Scr sroeite Äompofitiony=
teil ift ein un§ oerloren gegangenem Atomen
(hama- haman-) mit ber S8cbeutung 'Jorm,
.sMillc'; ogl. anorb. hamr 'i>aut, ©cftalt', anglf.
homa '.'öüllc' ; got. anahamön gahamön 'fid)
beflcibcn' (ogl. .s>cmb). Semnad) roärc öcid) =
nam (mit ber urfprgl. ^öcbeutung 'Jtörper' ) eigtl.
'ü-leifd)bülle, (^lcifd)geftalt', b. f). '5lcifd)fubftan3,
infofern fie bie ÖcbenSform bcfigt'. 2^ie 3"=
fammcnfcgung l)at für un§ ein poetifd)c§ 2lu§=
fel)en, roic in bcr Il)at bie norb. unb anglf. ^oefic
fid) mebrere äbnlidic Umfdircibungen für 'Körper'
gefd)affcn l)at: auc-' ber anglf. ^?oefic ogl. flfesc-
homa '5leifd)=.sMllc' {i>az- 3ur (Srflärung oon
anglf. hc-homa = al)b. lih-hamo unb Sctd) =
nam überhaupt oon 2Bid)tigfcit ift) — bän-
fset eigtl. 'Änod)cngefäf5'—bänliüs eigtl. '5tnod)cn=
bauö' — bänloca eigtl. '3?crfd)luG ber Änodicn' —
bdncofa eigtl. '5^nod)enbcbaufung' al§ Snnonpma
oon anglf. lic-homa '.^iirper'. 2^ic Slnnabmc
liegt bal)er nabc, bar, ba§ altgcrm. likhamo
au& bcr Sprad)e ber Tiditer in bie geroöl)nlid)e
2!iftion übernommen rourbe.
Iet*t 2fbi. mbb. liht lihte af)b. lihti =
nbl. ligt, anglf. liht leoht engl. Hght, anorb.
lettr, got. leihts 'lcid)t'. Sic rocitcren 53e3Ügc
Seib
244
=tetn
be§ ©orte? bleiben unfidier, ba 511 olcfc bciiriff=
lid) Ttalieftcbcnöc %t>\. au6 ben ücnuanöten
Spvad)cn aud) lautUd) an Ictd)t anflingcn.
9)ian bat lat. levis Mcidit' au§ *levis *lenhvis
gebcntet, um c§ mit beut iicmciniierm. 3tbj.,
foivic mit vir. ^Xaxüi; 'cicrinci, flein', lit. lengwüs
lengwas Mcidu' ju Dcvciniacn: liht nänbc bann
für linht lenht. Mnüm't man Ieid)t an nbb.
gelingen an, jo lienc )id) gv. IXacppoc, 'leid)t,
fd)ncir sujieben if. lungern). Heine biöbciigc
^Teutung befriebigt nollftänbig, ba ein in ber
53ilbung§roeifc unfcrm leidit cntfpred)enbe§
3Ibi. auf,erbalb bcy ©erni. feblt. — 3tuö bcm
Gngl. gebort ]^u light 'leid)t' nod) lights 'Iicv=
hinge' if. Vunge).
l'cib -)l mbb. leit (d) abb. leid 92. 'ba^
^etrübeube, ^^Iciö, Sdimer,?': eigtl. iubftantiüicrteg
2lbicftiü ju mbb. leit (di abb. leid 3(bi. 'bc-
triibenb, mibenuärtig, ücrbaf5t'. 9}gl. ongl).
lä}) 'Jöeicibigung, Uuredit' — 'fcinblid), oerljatU,
fcinb' (engl, loatli 'iiD']. 'abgeneigt' — toloathe
Ttd) efeln'i, anorb. lei|)r 'feinblidi, nerbant'.
2)aÄ abfir. 3ubn. ift urfin-gl. mabrldicinlid)
niditv ali- ba-:-' ^i'eutr. bev 'Jlbj., ba^ früb i"§
9ioman. Gingang fanb (ital. Iaido 'bäülid)',
frj. laid). 3Sciterc§ unter Iciber.
leiben otu). mbb. liden abb. lidan ft. 3tm.
'erbulben*: crft im 9. 3af}rb- auftretcnb für
eigtl. irlidan = er leiben. 3)a§ eintad)e abb.
lidan beint ,^unäd)it nur 'fabren, geben' (f. leiten
alö jugebörigc'5 Aattitiuumi, irlidan alfo eigtl.
nur 'ci-fabren, ergcbn'. Tic beutige 53ebcutung
üon leiben .feigen nod) mnbl. liden nnbl. lijden.
Über i?erroanbtfd)aft uon Öeib mit leiben f.
(Irancf, "Jlnv 21, 305.
leiber ^^ntcri. mbb. leider abb. leidör:
eigtl. itonuiaratin.ui bem unter Ceib bcbanbelten
altgerm. 'Jlbj.; uielleidit beftebt i^crmaubtidiait
mit abb. hHvcs ir-s 'leibcr' unb anglf. lä 'ad}'.
üeier a. mbb. llre abb. lira Jy. aus lat.=gr.
lyra mit ber mittelaltcrlid)cn bi),^antinijd)en ?lu'^=
fpradie hcv y. mit roman. duantität-jmediiel
(ugl. 53rief, Tom, Sdiule, ilreu.v. Tic
mittclaltcrlidic l'cicr, luo )ic nidit auf gclebrtcr
(?infübrung bcrubt, iit uon ber antifen \!ma
mejentlidi ucrfdiiebcu : )ic mar ein guitarrcu=
anigcy '^'snitrument, ba-y mitteilt eine? burd)
eine Murbel gcbrebtcn ^Ikbei? gcjinelt luurbc,
alfo 'l'ciertaftcn'. ,V|U baben mir !i!cier burd)
bic mobenien bumanijtiid)cn Tenbcn^cn mieber
auf ba^ autife ,^nftrumcnt .^trüctgefübrt, obne
baf; uuv iebod) bic altere ^-öebeutung frcmb
roarc (ogl. l'eicr falten, 'Die alte ^eicr'i. V<\\.
nod) ital. lira, frv lyre, engl, lyro, nbl. lier.
leiljeit S^m. nUjb. üben obb. Hhan jt. 3tm.
'auf '^org nebmcu', feiten 'auf Sorg geben'
= got. leihwan, anglf. leon (fontrabicrt für
lihan), moju fid) int (Sngl. nur loan unb to
lend crbalten baben (ogl. Ceben unb lebnen).
Tiefe 'Jlbicitungen, bie in mcbrcren Tialcftcn
uorlicgcn, beruben fd)on auf ber gemcingerm.
53cbcutung 'leiben'. Tic (5-ntfiircdiungen in ben
ncrmanbtcn Sprad)cn bemcifcn, batj biefc nur
Sre^ialificrung ift a\b> einer allgemeinen '^c-
bcutung 'laffen'. Tic ibg. 2Bj. lik er)d)etnt in
ben 53ebcutungcn 'übrig laffen, ücrlaffcn, frei=
laffen, überlaffcn': ffr. ric (für lik) — '^xä].
rinäcmi 'etma§ inxi§geben, hingeben, etmav
frei, leer mad)en, räumen, etiuaci für einen
■ihxiio bingebcn'; baju rikthäm 5i. 'i1iad)laf5,
(Ärbfd)aft' — reknas 9?. '.sMntcrlaffcnfd)aft,
'Kcid)tum' (f. Öeben) — riktäs "Jlbi. unb rOku-s
5lbi. 'leer'; ferner lat. linquo relin(]uo reliquus:
gr. Xei-rruj mit febr reid)er 53ebeutun9§entfaltung
'Dcr=, übi-ig=, bi"tcr=, unterlaffen' — \oittö<;
5{bi. 'übrig'; altir. leicim (Örbf. leiqö) 'laffe,
überlaffe'; lit. lökü likti '.^urüdlaffcn', pälaikas
'^Keft', afloo. otü-leku '^Keft, llberbleibfel'.
t ßeilatticn, ^cilad) -ÜJ. mbb. lilachen
lilach 9J. 'Öctttud), ideilad)en'. Tag nbb. mbb.
2Bort ift au§ lin-lachen cntftanben, nield)q^Aorm
mbb. (al^ Setnlad)en im altern •:)cbb.) öfters
belegt ift unb im 3(bb. al§ linlahhan auftritt:
linl- unirbc im D^lbb- affimilicil ,^u lill- unb 11
imd) langem i^otal r)ercinfad)t (ugl. bic ©nt:
ftcbuiig uon elf an-}' aijb. einlif). (Sinen äbn^
lid)en isorgaug jeigt ba^j ucrmanbtc anorb. le-repl
für *linrept *Iinrift 'ßcinenjeug'.
Seim 9JI. mbb. mnbb. abb. lim 9JI. =
nbl. lijm, anglf. lim engl, lime 'ßeim, Äolf,
norb. lim 9f. '^cim, .Half. Tay gemcingerm.
lima- ftebt in 5(blaut'JiicrbäItni'o ju i^cm unter
^i^cbm befiirod)cncu gemcingerm. laima-; bic
C^runbbebeutung bat man an<- ber engl, unb
norb. iöcbcutung 'Öeim, ilalf al§ 'ÄJebeftoff
an^ einer Grbmaffc' an.^uncbmcu. öat. limus
fügt fid) mit feiner 'öcbcutung 'bünner ©d)lamm'
näber ,^u ßebm, mit feiner '?(blaut§ftufc i aber
luibcr ju Ücim. '3üy 5Dur,^cl ift unter licbm
lai:li cranefcn burd) anorb. leir 9J. unb lat.
li-no 'ftreid)c'.
Seilt W. 'Alad)ö' (in 3ufn"nncnfeöungcn)
mbb. abb. lin 9Ji9J.; ngl. IJeincn.
4ctn Guffir für Timinutiüa mbb. -elin abb.
-Hin eigtl. nur im Cberb. beimifd); fein 53eleg
bafür im @ot., 3(nbb., '.?(nglf. unb ?(uorb. Ta§
''}lbb. bat in gleid)cr Aunftion -ken (= mb.
-choni au§ -ikin, mit mcbbcm Suffir abb. -Hin
ba'ö unter Sd)tuein unb füllen bebanbeltc
biminutioe -in gcmcinfam b^t. iUjl. nod) -d)en.
Seine
— 245
Seite
Seilte 5. inl)b. mnbb. line fpäta()b. lina ^.
'©eil, Tau, Seine' bcf. '(5dnff§jugfeir. 21blei=
tunu aui lat. linea ()Qt ba-:^ 'öcbcnflicfic, bat";
biefc» — aiid) im 9}|(at. — nidit bic iBebcutmui
'Züu' fjat, fonbcvu fpc^icd 'jRiditfdmur' (unb
mlat. 'Öüiuienmanftab') bcbcutct. o" i'cv 53c=
beutung liegt lat. linum %"vaben, lau. Seil'
näl)cv; aber im 3{oman. unb dJllat fclilt linum
in bicfer 53ebcutung. Xcn gr. Xivaia Xiv^a
'©eil, ©ti-ict' cntfmndU Seine al§ felbftänbigc
germ. 3(blcitung au§ lin 'Seinen' ; mir tjabcn aud)
anglj. line engl, line 'Sdmur, Seine', anovb. lina
(got. *leinjö eigtl. 'bie am Jladiä ucrfcrtigte'j,
roeldie nad) edit germ. ^riujip gebilbct [inb (©uf=
fip jön).
Seinen Üi. eigtl. fubftanttoiei-te§ 9Jcutr. be§
2tbi. ml)b. linen linin 'au§ Seinen'. 3^1 ©runbe
liegt ml}b. lin 50^. '51ad)§, Sein, leinene§ ltlci=
bung§ftücf' al)b. afäd)f. lin dl. = got. lein dl.
'Seinroanb'. 53ei biefem 53egriff mie bei beut
SBorte i^ant fann umn fdnuanfcn, ob llrucr^
roanbtidiatt ober (Sntlcl)nung bac- gcmeingcrm.
lina- mit ben anflingenben SBorten bc§ Sat.
ober @r. oerbinbct. 353enn ha^ genn. SBort
roirflid) entlehnt iü, fo berocift bas ÜBerliältni-j
ber Äonfonantcn, bat; öanf ben ©ermancn üor
ber Sautücrfdiiebung, b. l). lange nor unfcrcr
3eitrxd)nung bcfannt untrbe; baefclbe nuircuioiil
aud) für lina- 'Sein' anjunel)men, ba '"^liniuc^
unb lacitug fd}on ba§ S>orfommen ber Seinroanb
bei bcn ©ermanen iljrer 3cit bcftätigen. lsicl=
leid)t läf;t fid), roorauf bas ^-eblen be§ 2Bortc§
bei ben öfllidien i^nbogcrmancn beutet, roie bei
t)anf ba§ Sfntlnidie al§ Cucllc ber ©ippc faffcn.
SBgl. lat. linum, gr. \ivo-v, ajlop. linü, lit.
linai 'Jvlad}'^' ; \i- blieb in ben (Vormen Sat. Xi-xi,
$1. Xi-xa, roonad) li- al§ SBurgcl unb no al^
5lbleitung für linum. Xivov ju gelten l}at. 5Bgl.
Seilad)cn, Seine.
Seintuanb 5- Üt eine erft nl)b. Dolfeetpmo=
Iogiid)c llmbilbung für mljb. linwät Jy. 'Seinen^
geug' mit 2(nfnüpfung an bb. ©eroanb. 2)a§
alte wät labb. mbb.) ift im 3il)b. au^geftorben ;
c§ gebort mit anglf. wäed 'Äleib' 3U einer axiv^
geftorbenen ibg. 2B3. we 'roeben'.
T Sei§ dJl. entlebnt au§ bem ml)b. unb älteren
nbb. leis leise d)l. 'geiftlid)C» Sieb', abgctürst
aus kirleise; kyrie eleison rpar ber 9iefrain
geiftlidicr Sieber.
leifc 3lbi. ml)b. lise abb. *lisi ()Hbv. liso)
'leife' aud) 'langfam'. Unter lebren, Sift,
lernen ift eine genn. ilBj. lis mit ber (Srunb=
bebeutung 'geben' befprodien, rD03u got. leis
'funbtg' 311 geboren fdieint. Siefem Slbj. roirb
ba^ ^b. aber taum unmittelbar entfpredien, ba
bie 58ebeutung&biffercn3 ju grofj ift. 3(ud) bleibt
fraglid), ob leife überhaupt ju 2B3. lis gebort.
$8ielteid)t gebort e§ ju gr. Xeio; \iapö(; 'fanft,
gclinbe, milb', faüö bicfe nidit el)er 5U lat. levis
'glatt' gcbi-ircn. 3d)roici-igfeit mad)t ber 9?afal
in fd)roäb. lins (lesns) 'leife'.
Seifte 1 ^. mbb. liste abb. lista 7v. 'banb=
förmiger ©treffen, ©aum, 53 orte. Seifte' =
anglf. list engl, list '^Kanb, Saum, ©treffen';
i§l. lista (lista?) J- 'JKanb, Streifen', ^(ufjer^
balb bcy ®crm. fcblen alle 3(nfnüpfung&punfte.
3Iu§ bem @ern:. ftammen ital. lista, frj. liste
'Streif, 53ortc'.
Seifte 2 ^•. 'inguen' erft nbb.; roabrfdicinlid)
pon bem porigen ju trennen unb auf ein got.
*laist6 («f. ^urüdjufübren. 3)arauf beutet aud)
engl, last (bial.) 'Sd)ambug, Seiften'. 2)ie
gleid)beb. anglf. leosca, mnbl. liesche nbl. lies,
afd)roeb. liuske, bän. lyske roeid)cn lautlid) 5U
febr üon ber bb. ^-orm ab; aud^ bic ücrfud)te
^Infnüpfung an laisius '©d)of;' in ber Lex
Salica ift bebenflid).
Seiften, Seifte dJl. mbb. leist Tl. '^onn,
Seiften be§ ©d)ubmad)erö' al)b. leist (31?)
'forma' = anglf. last Isest Tl. 'Jufjfpur,
©pur, forma' engl, last '©d)ufterleiften'. Oot.
laists Tl. 'Spur, ^id' roeift mit bem unter
leiften gegebenen ÜJlaterial barauf bin, bat";
'Jutlfpur' bie eigtl. 53cbeutung bed hb. engl.
STHirteS ift. 3tnorb. leistr Tl. bebeutet aller^
bing§ 'tyut;' unb 'fur^er ©trumpf, ©ode'.
leiften 3tn). mbb. al)b. leisten 'ein @ebot
befolgen unb auefübrcn, feinem 'Ccrfpred)en, feiner
■»^flidtt nad)fommcn'; entfprcd)cnb got. laistjan
'nad)folgen, nadigcben'. SBegen ber 3>erroanbt=
fd)aft mit @ leifc unb Seiften ift bie 53ebeu=
tung be§ got. 3tiu- bem i]b. (foroie bem glcid)beb.
afiidif. lestjan) ju ©runbe 3U legen. 3(nglf. hestan
'leiften, nollfübren, balten, aus^baltcn, auÄbauern',
roorau'3 engl, to last 'bauern, bleiben, fid) balten
(temporal)'. 3)a§ gemeingerm.f d)n). 3tro. laistjan
eigtl. 'nad)folgen' (luorau^' fpan. portug. lastar
'oablung für einen anbcrn leiften' entlebnt roarb)
ift abgeleitet üon bem unter Seiften crmäbnten
got. laists dJl., anglf. last d)l. 'mu^fpur', bie
ibrerfcitg auf einer SBj. lis 'geben' bentbcn ; biefc
2Bur3el bat überall eine 9?eigung, au§ ber finn=
lid)en Sebeutung 'geben, nac^gel)cn' in eine
geiftigc übcr3ugel)en (f. Sel)re, lernen, Sift);
ugl. aud) leife.
+ Seifter jv. 'Sroffel' ein nicbein-bein. 2^ialeft=
niort = nbl. lijster, ficbenbürg. leister: fd)on
abb. listera.
t Seite 5. mbb. lite al)b. Uta älter *hlita
J^. '^Bergabbang, .s;->albe' (got. *hleida J.); hli
leiten
246 —
lefeit
qI§ gcrm. SBurjelfilbc ift unter lcl)ncn ctn=
öeljenbcr bcfprod)cn, lüo oudi bic ftammncr^
TOQitbtcn SBortc mit bcv ^-Bcbeutunoi 'AMiöcr ju
ocrgIcid)cii finb.
leiten 3tȟ. mlib. alib. leiten fd)ir. 3^^-
= afäd)j. ledjan, nbl. leiden, oncilf. lä-dan
engl, to lead, onorb. leiöa. 5nic beuten auf
ein fcl)Icnbc§ got. *laidjan, bac^ iaii- isaftitiinim
ju bcm unter leiben beiin-odiencn altgerni.
li{)an 'gcl)en') eigtl. 'ge()cn nmdien' bebeutet;
Dgl. fcnben, ba§ aud) urfin-iinglid) 'gehen
madien' bebeutet, ou bem ^aftitiinini *laidjan
ge()ört ein gerni. laidö- 3'- %}ül)vung' ; bawn
anglf. lad '2Beg, iHeife, [yal)il', engl, nur nodi
in loadstar 'i'eitl'tern' unb loadstone '9}Zagnct'
unb loadsman (angl). lädman) = nl)b. Öotfe;
i^citftern nil)b. leitsterne 9J]. 'ber bic 8diiffer
Icitenbe ^^Uilarftern'.
iJeitcr ^. ml)b. leiter aljb. leitara (älter
*hleitir) \y. 'Seiler' = ninbl. leeder nbl. leer,
anglj. hlä^dder lihüder engl, ladder; baju fcl)lt
got. *hlai-dri (@en. -drjös) ^. 'Gleiter' mit einem
bem gr. -rpia ibentiid)en ^emiiünfuffir. 2)iefey
*hlai-dri berul)t auf ber unter leljnen be=
banbelten 2B,v vorgerm. klt. luo^u gr. KXi-uaE
bie bem uieftgerm. äBort entfiiredicnbe '-Bcbeutung
jeigt: Leiter ift glcidifam 'bie Sdiräge, bic
■Jlngelcbnte'. Tae norb. hleiör ';"]clt' liint fid)
an bie gleid)beb. got. hleipra z"}- unb gr. K\iaia
anfdilienen. Ü^gl. Scbnc, lcl)nen, :Öeite.
l'enbc A. mbb. lende obb. lentin J. = nbl.
lende, anglj. lenden ^. (im ^4^1. lendenu 9i.);
anorb. lend, hän. lynd 'Venbe' (ba.^u i'M. lumlir
'3tücfeuitürf' V). Tie got. iL'autform mar inclleidit
*landwini jv. ("vallö baC' b uon lat. luinbus
'Scnbe' für ibg. dli refp. dhw ftänbc (lat. barba
für bhardha = Jöart, (at. ruber für ibg.
rudhros, ^puBpö? = roti, fo liefjc fidi ba§
I)b. Senbc baju ftelleu. 2(uf ®rbf. landhwi-
meift aud} ajlou. lodvija 'i'enbc, ^liiere'.
Icnfcn 3tiu. jeit unb burd) Sutber fdnntt=
jprQd)lid) (im 10. ,uibrb. in Cbcrbcutjd)Ianb
nod) fremb unb baber in ben 'i^a<?Ier ^^ibeb
gloffaren uon :?lb. '^<ctri unb Ibt^m- JBolf 1')'22 ff.
mit „umiuenben, umfcbren" überfciU) mbb. lenken
'biegen, menben, ridUen': Tenomiuatiü ju mbb.
lanke ahb. lanca lilanca '.vMifte, i'enbe'.
SBcitere^ unter Jvlanfc unb Öelent; ba.ui ift
c§ uiellcidit and) ueruianbt mit linf, eigtl.
'fd)räg'. l'enfen eigtl. 'eine fdiräge feitlid)e
JHiditung geben' (ugl. linf). ÜJJan bat an i^er^
uianbtfd)aft mit lit. lenkt i 'biegen' gebadit.
l'cnj Tl. (im IG. ^abd). elfätl 01 eng i
mbb. lenze abb. lenzo 9Ji. '("vrübling' ; aui?
neueren 'ÜUla. »gl. baicr. längess längsing.
fdimei.v langsi, tirol. langis, meldic Icbrcn, bat5
abb. lenzo auf eigtl. *lengzo (mit i^erluft non
g ober k; ugl. ^iun^el auy *runkzel. 58 li^
au§ blicktz) berubt. 3" i'cr abb. ^}iebcnfornt
lengizin lenzin flimmt auglf. lencten (auc^ *lang-
tin) = engl. Lent 'j^aftcn'. 2)ic urfvvgl. S3e=
ncnuung fdjeint abb. mbb. lange? (@en. längeres)
= tirol. langis ju fein (= got. *laggat *laggit).
ou ber längeren ^orm abb. lengizin (= got.
*laggat-tini fted't uieüeidit ein audi in got. sin-
teins 'täglid)' erbaltenec- germ. *tina- 'Jag' =
ffr. dina 'Jag' (ffr. purudlna 'üieltägige§ «vcfl',
sudina 'glücflid)e 3cit'); tigl. lit. denä 'Jag'
unb ^ögel «citr. 16, 510, aud) «eitx-. 12, 377.
8i)uoni)ma f. unter 5riil)ling.
iltvä)e 5-- i"bb- Icrche abb. lerahha J.; bie
gleidibeb. nbl. leeuwerik. anglf. läwrice liewerce
läweroe engl. lark unb fd)ott. laverock. ofdjmeb.
herikia, fomic bic mbb. 9icbcnformcn lewerich
levverech lewerch ;;cigcn, bau urbcutfd) *le-
-wrahha (= anglf. läwrice) al§ oollere Jyorm
uorauSjufcöen ift. 9torbpovtug. laverca '5jerd}e*
ift fucbifdien UrfprnngS. ®ie got. Sautform
läfit fid) nid)t mit Sidierbcit nermuten. (5benfo=
menig ftcbt feft, ob ba§ abb. unb a4jglf. SBoil
.Hompofitum ift ober blof; eine ungemi3bulid)c
'Jlbleitnng bat.
lernen 3tiv- n'b^- lernen abb. Urnen lernen
'lernen' = anglf. leornian engl, to learn 'lernen',
afädif. linön für got. *liznan (^rät. *liznöda):
eine altgerm. 3lbleitung an§ bem ^artij. be§
unter Scbre unb leb reu bcfprod)enen ft. i^tm.
got. lais 'id) mein' : baber lernen 'crfabren,
gelebrt merben'. Tie älnnlgruiipc beö Stanuney
lis jcrfällt in jmci 'Keibcn: ju ber einen gebort
ber fiunlid)e begriff 'geben' (ugl. Seiften,
Seifte, Öleife, aud) leife), gur anberen bic
2Borte Scbrc, Icbrcn, got. leis 'funbig'.
Icfen S^m. mbb. lesen al)b. lesan 'au§=
u'äblenb fammeln, aufbeben, lefen, and) cx-
,Viblen, bcrid)ten'. Wot. lisan galisan unb anglf.
H'san bflbeji blof; bie Ä^ebeutung 'jufammen=
lefen, fammeln'; vom leideren engl, lo lease
"ijibrcn lefen'. 5(ud) im älteren 5(norb. bot lesa
blon bic 53ebeutung 'fammeln, auficfen*. ©§
fann uidit .^meifclbaft fein, hai^ biefeci bie 0runb=
bcbeutung uon bb. lefen 'legere' gemefeu ift,
R)cvbalb '^Infnüinung bc^i gemeingerm. lesan
'anffammeln' an lit. lesii (b'-sli) 'mit bcm
3diimbel aufvncfcn, ilörncr aufiejen' mabr^
fd}cinlid} ift. 5lb,uinieifen ift iöc,uebnug juiifdien
got. lisan 'fammeln' unb lais 'lucifs' — laisjan
'Icbrcn' (f. Icbrcn, lernen). 3)ic Gntmicflung
bcy 5.^cgriffeS 'legere' au§ bem bcy 'Sammeln-s'
bat 3mar 5limloga in ber iöebculung'JeiUiuicflung
Setten
247
Seutenant
oon lat. lego uub C[X. Xi-fw, iüc(d)c bic f)b. 53e=
bcutuitiicu in fiel) ucvciuiiien- 2)od) bic alti^crm.
5lultiivücvl)ä(tnii"l'c crflävcn (cfcn 'legere' fd)öncv
unb in lucitcvcm oufainmcnliancjc. 2öic unferc
53c5cid)mnu3 i8ud)ita[ic Gvbc aibJ^ bcv altöcrm.
Seit ift, lüo man in ticinc 53nd)cnftä()c cinjclnc
9{uncnjcid)cn cinviljte, fo befaßte bao ^luflcfcn
bei" hcimi-i '£ockia(\nni\ a\\<-'C\c)hxnkn Gtäbd)cn
mipröl. 'bic r)iuncn Icfcn'. 2)aö altiicrnt. liisan
luav alfo 53c',cid)nuiu^ fi'u" 'iici?\ ma-> lacitwv
®cvm. 10 iM ,,siirculos ter singulos toUit"
fdiilbevt; im uovl)il'torifd)cn 2^cutfd) lunrbc c§
Qud) 53c,^cid)nunii füv t)av „sublatos secundum
impressam ante nolain interpretatur". 33c=
ad)tun;j ucvbient nod), ban bic altgcvm. 3^ialctte
übcvl)auiit tcine iicmcinfamc '-öcjcidinunii füi" ''t'-
gere' l)abcn: ein '•yciuoi-o bafür, bat"; bic fiunft
unter bcn (Germanen bciniifd) iinirbe, nad)bcm ftc
fidi in Stämme i^ctrcnnt bitten lital. lUjpruno bcv
9{unenid)vift itcl)t fcl't). 2)cr @ote fa^tc siggwan
us-siggvvan 'Icfcn', bcr GniiKinbcv amjlf. nedan
engl, to read (and) anovb. räöa); jenco be,^cid)=
nctc urfpvi^l. mol)l 'bcn iicbobcncn innlraoi', bicfcä
meinte 'bic ')\nncn5cid)cn erraten'.
Scttcn d)l mbb. leite a()b. letto SDl '2d)m'
(e folgt axiv baier.=alcm. Tla.); roabvfd)einlid)
mit 2tblaut baju aud) i§I. lepja 3^. 'Scl)m,
(£d)muö'. ^aiun ]u lat. lütum 9i. '^ot, Sd)mn{5'
ober altin-enf]. laydis 'Öcbm', bcrcn SBurjcluofal
gegenüber bem gcrm. 2Bortc Sd)n)ierigfcit mad)t.
6l)er ücvinanbt mit 2cl)m?
Icöcn 3tiu- i»l)b. letzen ai]b. lezzen '()cmmen,
aufbauen, biitbcrn, fd)äbigcn, Derlct5cn' = got.
latjan 'aufbaltcn, ()cmmen', nb(. leiten, anglf.
lellan engl, to lel 'binbcrn': gcmeingcnu.
3)cnominatiü ju bem 3(bi. lata-; ugl. \a\], aud)
laffen. — fid) Iclicn für 'fid) gütlid) tbun'
mbb. letzen 'befreien, eine 5i"ennblid)feit cr=
metfen, fid) uerabfd)icben, fid) erquicfen'. (5. aud)
ba§ folgenbc SKoit.
Icfet <Su;icriat. 'iJlbi. ml)b. lest le^^isl: ©u;)er=
lat. ju la^ 2lbi. 'matt' ; bie n()b. Sautfonn fd)eint
au§ bem 9ibb. 311 flammen, rao letist unb lezt
(bie§ für letst) rid)lig cntftebcn muf;tc; biefc
formen fennt in bcr Ibat bcr .sSclianb. ^i»
5(bb. gilt le^^ist la^^ösl, im 5Inglf. hetma unb
Icelmest (auf ein got. *latuma 'le^tcr' lücifcnb);
banebcn anglf. lalost engl, last 'lcl5t'. 2;cr
^4-^ofitio ju biefen altgcrm. ©upcrlatiocn ift bcr
unter lat; bebanbelte altgcrm. Slbicftioftanun
lata- eigtl. 'trage, läffig, fäumig' ; Icljtcr eigtl.
'föumigfter, fpäteftcr' (ugl. anglf. engl, lale ?tbü.
'fpät'). ^n bcr 33crbinbung ju guter öe^t ift
Se^t ältercv !^c^, ha^ ju bem unter le^cn ev=
«)äl)nten ml}b. letzen 'enbigen, fid) Derabfd)ieben,
erguiden' gebort; ju guter Sc ^t eigtl. 'al§
guter 'JtbfdjicbC'f d)nunic-'' .
t iJcufftfc 5"- 'ÄBagcnleiftc, 'Jxungc' ein baier.=
fd)iuäb. 3Bort (and) tbüring. lisse likse, t)cff.
lise lichs, an bcr Sd)malm 8id)§ftä^cl) ml)b.
liuhse: lüobl urücrmanbt mit bcn gleid)beb. cjcd).
lusne, poln. lusnia, ruff. Ijusnja.
£cu(6tc d- »d)b. liuhte J. 'Öcud)te, '^(pparat
,^um l'eud)ten', aud) \s;ctligtcit, @Ianj': 3lb=
Icitung ju Öid)t. — (eu(ötcu Mm. mbb. abb.
liuhten 'lcud)tcn' ; cntfpred)cnb got. liuhtjan
'Ieud)ten': altgcrm. Xcnominatio ju bem 2(bi.
liuhta- 'Itd)t'; lcud)ten eigtl. 'lid)t, l)ell fein'.
3}gl. lid)t.
Scumunb 93J. ml)b. abb. liumunt 9J1. 'JRuf,
3{ubm, C^erüdit'; got. luärc *lüiumunda- 5DI.
an3ufci3cn, bae ^n hliuina '©cbör, £i]v' 5U ftctlen
ift; -inunda- luärc alv '^(blcitung anjufeben,
cntfprcd)cnb bem gr. Max- unb lat. -mento- (in
co-gno-mentum). hliu al§ SBurjclfilbc [)at inner=
balb unb aufjerljalb be§ ©cvm. reid)e ©ippen
(ogl. laut, läuten: gr. K\eo(;, ffr. (jrävas
'Ü^ubm'); bem []h. Öeumunb cntfprid)t formell
am beftcn ffr. gromata-m T^. '©rborung'. üat.
crimen l)at mit bb. ficumunb fo lücnig ju
fd)affen mic mit bem ffr. gromatam. — 3)er =
l cum bcn berut)t md)t unmittelbar auf Scu--
munb, fonbcrn auf einer barauS rcgelmäfiig
gcfürjtcn J-onn mbb. liumde.
Seilte ''^Mur.^tant. mbb. liute 9Jli)i. ^:]3lur.
'Scntc, Wenfd)cn' mit bem ©g. Hut Tl'^t
'2}olf'; cntfprcd)enb anglf. '13tur. leode 'Sentc'.
£b *liudus 'iüolf für ba^i @ot. angefegt merbcn
barf, bleibt ungeivit";. Gin bem (Serm. unb bem
Slao. gemcinfamc§ 2Bort: aflou. Ijudü2)l. 'S^olf,
'•]3l. Ijudije 'Öeutc', lett. laudis 50Z. '^\m: 'Öeute,
3>oIf'. €. Sd)rabcr gc()t üou bcr 33ebcutung
'bie J-rcien' au§ unb t)ergtcid)t gr. IXevQepoq.
%ibcre ucrgleid)cn bic ibg. äBj. ludh 'n)ad)fen',
bic in got. liudan, afäd)f. liodan, anglf.
leodan, ai]"!). liotan in bcr alten ^öcbeutung
erbaltcn blieb; pgl. ffr. SBj. ruh 'mad)fcn'. 2Iu§
bem @crm. gcl}ören mcitcrbin ju bemfclbcn
Stamme nod) got. -laut)s (@cn. -laudis) in
s\valau{)s 'fo groß' — samalau|)s 'gleid) groR,
gleid)' — juggalaul)3 'Jüngling'; ml)b. lote 'bc=
fd)affcn'; aud] got. lüdjö- jy. '5(ngefid)t'. ^m
5lnglf. beftebt leod SD^ 'Äönig'.
l>eutenant 93J. im Einfang be§ 16. ^afirbS.
auftrctcnb unb feit ^Maakx 1561 gcbud)t (3. 53.
6vufiu§ 1562 Gramm. I, 26i „legalus 8cutc=
nant" ; .S>nricpetx-i 1577 ©cneralbiftoria 198 ff.
eine 'Dccbenform Ceutenanipt 3. 53. bei Gal=
üifiu§ 1610 S. 473.) Sd)on in Leitungen oon
1525 2ax)tinant; aud) in bcr i^olit. Äorre^
Seoiten
248 —
lieb
iponticu3 D. Stranburi; 1539. Cucüc fvj. lieute-
nant (eigtl. 'StcllDcrtvctcr' ).
Scöttcn '^Muv. in ber JRcbcnc^art „icm. bic
ö. Icfcn" jd)oii im 16. 3öl)rl). ijcläufiii, ciiitl.
it)oI)l auf bic ^U-icftcvorbmuiii bcv Öcuitcn bc-
jüglid) („bcu Ccuitcn im ü)cfcB audi ©Ott bcn
ifficin ju tvinfcu gar ucrbot" i;>. 3ad)v ]ya\U
iiadnöjp. '), i^. 1U8) unb für Leviticus gebraudit.
fiibcüc ,>. in bcr il^ittc bc» IS. ;^sal)vlmubcvt^j
üuffomincnb (j. 53. iiauatcr 1776 ^M)i)i'ioön. III,
81; 3«attl)i)iou 1704 @cbid)tc3 89j = lat.
libella libellula 'ficinc üß>agc'. Tic Dcvbmtctftc
cinl)cimiid)c 53cncniuing ift SL^aiJcviiingfci";
aubcvc 3iinom)ma finb oüfvänf . 35> a f j c v b ii m m c,
öitxxidi. 3d)lcifci- ©lajcv, obcvlauj. .sMiu^
mcUjicgc, l)cibclbcrg. Spcllcfdiiiicv, mcft^
fäl. Sdincibcr, branbcnbiug. prcui"]. 3d)illc=
bolb, I)amburg. ©ra'öpfcrb.
=Ii(ft 5lbi. Suffij" ml)b. -lieh -lieh (bic itürje
u'cgcn bcr Stellung in unbctoincr 3ilbcj al)b.
-lieh; cntfprcdicnb got. -leiks, onglf. -lie engl,
-ly. UriiH-gl. ibcutiid) mit bcm unter 2cid) =
nam unb glcid) bcjin-odicncn altgerm. lika-
'Mörpcr': got. wairaleiks 'mannlid)' eigtl. 'männ=
lid)en Äörper babcnb'. 3» biejer äßcife tüirb
-lika in allen Xialcftcn jnr ■Jlbjcftiubilbung ücr=
manbt. 3" einigen lu-onominalcn '-i-^ilbungcn
(joldier, meld) er) Dcttritt ba-j alte -Hk ein
bem gr. -Xiko^ in ttiXiko; iri-iXiKot; entjprcd)en=
bcc". 3utfir. 3. glcid) unb männiglid).
liöjt "ilt']. ml)b. lieht al)b. liolit %t,]. 'bell,
flral)lenb, blanf = onglj. löoht engl, liglit 2lbi.
'Iid)t, tlar, glän.^nb' ; got. *liuhts 'bell' löfu
fidi auy bcm baoon abgeleiteten liulitjan 'leuditcn'
erid)lief!cn (f. lcud)teu). (ic-. iü fn^glid), ob ber
Tental uon lid)t parti^ipialcn Urnniiug'ö ift,
WK in alt, talt, laut ufm.
l'idjt ')l ml)b. Hellt abb. liohl !JJ. '£id)t,
©lanj, .öellc'; ciufin-cdicnb afad)f. lidht, nbl. lieht,
anglf. löohl '-Ji engl, lighl 'l'id)t, .'öcUe'. Xcv
TeiUal beC' äBortcö ift '.?lbleitung, mic got. liuh-aj)
(Wen. -adisi i)l •l'id)t, 3d)cin' jcigt. Xav mit
onberer 'Jlblcitung gcbilbcte anorb. lj<is 9i. 'X!id)t'
luäre got. *liuhs (©en. -sis;; ibnen liegt ibg.
k'ukol- leukt- unb leukos- leuks- aU:-, 2o|,uiel=
flamm juörunbc; ugl. ffr. rocis, aucfl. raoeanh
(für *röeas) 'Wlan^, l'id)t'. Tic ibg. 2i\?. luk :
lenk 'Icud)tcn' bat eine rcid)c Entfaltung : f tr. ruc
(röcämi) 'leud)teii* — rukmä-s 2lbi. 'glön.^cnb',
Subft. '@efd)mcibc' — rökä-s röcanä 'Cid)t' ;
gr. XeuKÖ^ 5lbi. 'mcx\]' — ducpiXünn ',Smielid)t';
lat. lucerna lüeeo lux lucidus lüna lunien di-
luculurn; altir. l<>ehc (t) 'iölili* — hm 'ÖlaUji' :
afloo. hua 'Strabl* — luna iy. 'DJIonb'. ^mtcr;
balb beC' öcrm. finbcn fid) nod) mcitcrc 'äb-
fömmlingc bcr ibg. SBg. luk; «gl. !sjcud)tc, lid)t
%t>\., Softe, Sud)§, fomic got. lauhmuni %.
"&i\^' — lauhatjan 'lcud)ten'; anorb. Ijöme,
anglf. leoma, afäd)f. liomo 2R. '@lanj' ; anglf.
legetu mittclcngl. leit '^liij' unb abb. löliazzen
'bligcn'; ugl. aud) öud)^. "^In ffr. ruksä, aoeft.
raoxsna %h\. 'bell', vrcufj. lauksnos %. ^lur.
'3ternc', foiuic an anorb. Ijos 'öidit' fd)lict"5cn
fid) nod) abb. liehsen Stbj. 'f)cll' unb anglf.
lixan 'lcud)ten' an.
litfttcn otiu. erft nl)b. (58cleg : $Rift 1652 ««euer
tcutfd)cr ^4^arnaf5 248); mbb. lüften 'in bic Öuft
beben, aufbeben, lüften', foiuie engl, to lift finb
baoon r)crfd)iebcn. — Öid)ten alv naut. 2crm.
ted)n. (üom 2tnfer gcbraud)t) ift au5 bem ^Jibb.
cntlebnt; nbb. lid)tcn eigtl. 'leidjt mad)en', bann
'aufbeben'.
lidjtcrlof) %h\>., im 16. ^abi^f)- "odj Iicd)tcr
Öob (3. 33. gjktbefiuö l.">62 ©arepta 16^ 50^
155a, aud) bei öutbcr); eigtl. 2)atii) = „mit l)cller,
lid)tcr flamme", ju Sobc^ gebörig.
£tj) (in 2(ugenlibj ^}l mbb. lit (t) abb. lit
älter hlit 9i. '3)ccfcr (bef. auf eijicm ©cfäfe)
= anglf. hlid engl, lid, nbl. lid '2)ecfer,
anorb. hli]) 9i. 'Iljor'. 3§l- f^öt iian augnalok
^J^ '3(ugenncrfd)tuf5' für '5tugcnlib'. 3lud) im
(Sngl. gilt mittclcngl. eielid engl, eyelid 'klugen:
lib' (mbb. ougelit), mic bic 53c3cid)nung 'Jlng^
aiucl aud} bcm 2)cutfd)cn unb tingl. gcmcinfam
ift. Idid 'Üserfd)lun, S^edcl' gebort 311 einem
alten ivcrbalftammc : afäd)f. hlidan = anglf.
Ididan 'bcbedcn, uerfd)liencn'.
Heb 3tbj. mbb. liep (fleft. lieber) abb. liob
(fleft. liober) = got. Hufs (b), anglf. 16of engl.
lief, ubf. lief, anorb. Ijüfr : gcmcingerm. 5lbi.
mit bcr überall gcltcnbcn i3cbcutung 'lieb' ; @rbf.
icuha- entftanb rcgclrcd)t au>5 uorgerm. ''löubho-,
bay burd) aflou. ijuhü genau reflettiert roirb
(ibg. 2l\3. leubh : lubh). ©in altibg. ^Ibj. für
'lieb' (ffr. priya-s) ftat früb im ©erm. feine
SBebeutung geänbcrt (f. frei) unb für lieb ^lafe
gemad)t. 3)a3u nbb. mbb. lieben al)b. liobon
'lieben' ; aber anglf. lufian engl, to love 'lieben'
mit fd)n)ad)cr isotalftufc ber 2B3. (anglf. lufu
engl, love 'Siebe' = a[)i>. luba, got. luho 'Siebe').
1\\ Sob, geloben, erlauben, glauben 3u
berfelben 2ß3. germ. lub : leub (uorgerm. lubh :
leubh) gcl)örcn, {)Q.{ man biefer eine meitcrc S3c=
beutung, etiua bic beö '@cfallen§' unb be&
'Öutbcifscuö' 311 geben : ffr. lubh 'beftig oerlangcn*
— löbha 'Verlangen', lat. iuhens libens 'gern,
miüig' — luhel 'cä gefällt, beliebt' — lübido libido
'Suft, i^crlangcn, iöegicrbc'. 5yielleid}t gebort
bierber and) baö gcmcingerm. 2Bort lustus =
Suft.
fiicbc^en
249 —
Sinbe
£icb(6cu 91 fd)riftfpvadilid) feit ber 2. S^älftc 1
be§ Doviijcn ;Vt)r[)§. für ältere» Öieb 9Jcutr.
'geltcbte§ SBcfeir; luiditifl ift ba§ ociuiniv
Scjfimvö im 2Bb. ;^u 2oc\an 1759: „ba» Sieb
für bic ©cliebte, ein Sdimcidieliuort ber Öieb-
baber, ivofiir ciiiiiic igt 2iebd)en fagcn". 5Ber=
cinjclt im 9Jlb. feit bcm 15. S^ibi"')- bcjcuijt.
9iad) bem 3)2Bb.
t Sicbicf), Sübidi Tl. '2)ompfafr ein roeit=
tbimna. Xialettiuort (lywix;; bei Scbncr :Öiid).
5n älterer ocit unbe,?eu(jt.
licbfofcn otiü. ml)b. (13. i^abrb.) liebkosen
liebekösen eiijtl. 'ju Siebe fpred)en'; bafür
jünfler blots tofcn. S. bie» roegen ber i>erhinft
beö SEortev.
Sicbftürfcl 9M>i. fd)on mljb. liebstuckel gc^
n'ül)nlidi lübestecke Tl., ireldiem lat. levis-
ticum (iuoran-> ba» iilcid)beb. ital. levistico, frj.
liveche) jn öruiibe liegt. Tie nnüerftänblid)c
lat. Santform ertul)r im DJlittelaltcr bie uerjdnc^
benften Dolf£'en)mokHiiid)cn UmDeutunflcn : and)
anglf. lufestice fnüpft an ancjlf. lufu 'Siebe' an.
2Il)b. lubistechal mbb. lübestecke fd)eincn an
abb. luppi mbb. lüppe 'ftarf roirfenber ^^^fIan3cn=
faft' (f. Sab) angebeutet ju fein (bod) ugl. ital.
luvistico).
Sieb 9i. ml)b. liet {d) ai]b. liod dl 'Sieb'
= nbl. Hed. anglf. leo]} ^t. 'Sieb' fgot. *liu]j
9i. laut fid) erfd}licöen au§ liuj)areis Tl. 'Sänger'
unb liupöu 'lobfingen' j: bie genn. 53eäeid)nung
für poetifd}e -^U-obufte, roie fold)c roeit über lacitus'
3eit binouö bcftanbcn [)abm (ugl. cannina an-
tiqua Germ. 2i. X'xc '^ocik l)at bei ben @er=
manen lange uor ber Giufnbrung uon 53nd)=
ftabcn beö bem Sat. cntftammenöcn 9xnnenalulia=
bet§ geblübt. 3^ad gcrm. leupa fd)eint eigtl.
*(£tropbe' nnb 3unäd}ft nur im ^lur. 'Sieb'
bebeutet ju baben; ogl. ml)b. liet '©tropbc',
anorb. (^^lur.) Ijö3 'Sieb'.
licbcrlid) 2Ibi. mbb. liederlich 2tbi. 'leidit,
jierlidi, geiingTügig, leid)tferlig' (im 3üib. nid}t
belegt). Slnglf. lyl^re 2Ibi. 'clcnb, fd)led)t' roeiit
auf *liu{)n-. roo^u jmeifeläobne and) lotter-- in
3ufammenfegungen (auf got. *ludra- roeifenb).
9Bal)rid)einlid} ift gr. iX^vQepoc, 'frei' mit hm
genn. SBoitcn auf eine SB?, leuth gurücfäufübren.
Sübcrlid) für lieberlid) ift bi)Perbod)b.
©d)reibung.
licfcni otiü. erft frül)nbb., aus fr3. livrer
(mlat. liberäre 'remittere').
ItCflCn otiü- ml}b. abb. ligen licken ft. 3tir).
= afäd)f. liggjan. nbl. liggen, anglf. licgan engl,
to lie, anorb. lig;rja 'liegen' (ligjan lag leganaz
roar ber urfprgl. SIblaut, bafür got. ligan im
5Präf.): ba» gemeingerm. ft. 3?ierb für 'liegen', hav
ff luge, etgmologift^cä SSörterbuc^. 6. aufl.
inncrbalb be§ curop. Qbg. (9Bj. leghi weitere
S8e3ügc bat. 5Bgl. gr. XcKxpov \^xo<; 9?. 'iöett'
— äXoxo; 'iiengenoffin, ©attin' — XexLu
'bettlägerige ("yrau' bcf. 'SBödjnerin' —
Xoxeuj 'gebären' — Xöxoq '33erfted, ibinterbalt',
aud) 'S^iebcrfunft, ©cbären'. ^^on einem au§
iffij. Xex gcbilbeten otm. baben fid) im gr. Gpo§
'3(or.=A'ormen erbaltcn : X^kto XeEaxo ufro. mit
ber 53ebeutung 'fid) legen, lagern'. 2)a» ß*"'-
feblt aud) im Sat., tuo aber lectus '53ett' al§
"Jlbfömmling ber SBj. legh uerblicb. 3(floü. lega
(lezati) 'liegen'. Xsm Cftibg. ift bie SBj. fremb.
i)gl. legen, Sager, löfd)en.
Sicutcuaut f. Scutenant.
Stlic Jy- i»b^- liljc abb. lilja J.; innerbalb
be§ 2(bb. entlebnt aus lat. lilia ^l.; bie Äur5e
be§ 1 ber lonfilbc bc6 beutfdicn ÜSortes mk be§
engl. 2Boi1e§ (anglf. lilie engl. Uly) mie bei
Sinie unbSi^e au§ lat.linea licium. 33gl.9{ofe.
Stmoimbc Jy. um ITOo entlebnt ()öelege :
.s>anrfe 1731 (^cbid)te2 164); Der3eid)nct 1722
bei {y. (S. ^örüdmann Catal. omnium potus
generum S. 58: au§ bem gleid)beb. fr3. limonade
Don limon 'Gitronc' (Cuellc arab.=perf. leinnoun).
liub, gelinbe 3(bi. mbb. linde abb. lindi
%h\. 'lueid), fauft, 3art, milbe' (got. *lin|)s feblt)
= afäd)f. lithi, anglf. liöe 'milb, frcunblid),
meid)' eiujl. lithe 'biegfam, gefd}meibig'. 3lu§
bcm SÖeftgot. roobl fpan. ponug. lindu 'bübfd)'.
^m 9iorb. feblt ein genau entfpred)enbe» 3Boxl;
mau fagt bafür linr 'freunbltd), milbe, meid)'
(morauö läpp, lines entlebnt ifti, nnb bic» meift
mit baier. len 'meid)', nbl. lenig 'gefd)meibig'
barauf biit, baf; ber Xental bes beutfd)cn unb
engl. 2l>ortc£-' 2(blcitung ift. lin- märe fomit al§
3Bur3clftlbc 3u ncbmcn, unb biefe bilbet in bcn
altgcnn. SBorten ein S^m. got. af-linnan 'fort=
geben, iueid)cn', anorb. linna 'aufboren', anglf.
linnan 'einer oad)c Dcrluflig geben', abb. bilinnan
'nad)laffcn, ablaffcn'. 2^er germ. ©3. len fämc
fomit '9cad)gicbigfcit' al» (^runöbebeutung 311;
ügl. bamit afloü. lenü 'träge', lat. len-i-s 'gclinb,
milb' — lentus 'bicgfani, gefd}mcibig'.
ßinbc 5. miji). linde abb. linta J. = nbl.
linde, anglf. lind engl, lind (linden lindentree)
'Sinbe', anorb. lind ^•. 'Sinbe': gemeingenn.
^e3cid)nung für 'Sinbe', in ber altgerm. ^iieg§=
fprad)c aud) '©d)ilb' eigtl. 'Sinbenfd)ilb' bc=
beutenb. Tk mcitere (Scfd)id)tc ift unflar: nbb.
bial. Sinb '33aft' unb norb. linde '(Gürtel'
finb alö ülbleitung non Sinbe für beifen (^runb=
bebeutung nid)t 3u üerrocxicn. ^cbcntt man ben
SBanbcl ber Sebentung oon 53aumnamen, ber
unter 33ud)e, Gidie, lanne befprod)en ift, fo
föunte man ^esiebung 3U gr. i\dTr\ (aus lentä)
32
Sinbioiirm
250 —
eift
'Jid)te, 2Beiütannc' ober 311 lit. lentä 'iövctt'
üevmutcn; fmim barf man an lat. lentus '^c^
fc^mcibicj' (dijI. linb) anfnüpfcii, nnc rocnn bcr
öinbcnbaft friU) 311 Stricfcn cjcbraud)t irorbcn
luärc.
t'iniijmiriu 'M. mit bcm ^luflcbcii öcv inliö.
Sittcratuv um 1770 cntlc()nt axii- m\)b. lintwurm
(bafür älter linttrachel al)b. lindwurm SOi.
'3;radic' (inil. iBurm\ Tdv crftc iUimi'ofitioiiy^
glieb ift bccirifflid) mit bcm jiueitcn ibcntifdi, bac- nur
3>crbciitlid)uni3 bc§ ücrbunfclteii, nid)t mc()r ücr=
ftanbenen 2 in b ift; vc\l. alib. lind linl 'Sdjinnijc'
= anorb. linnr'3d)laniic' (fi'ir ^linpr). Ginc ä[ni=
lid;c oiifiiiiiincnictjunij ift j. ^. 2Öinb()unb.
Silicat dl feit bcm IG. ^a[)x[). (3. 53. bei
(ilu}träu-M == mlat. linearium. iuil. Seine.
fituic (}. ml)b. linie J. : mit Cuantität!^=
Dcränbcrunc) cntlc()nt aiii- lat. linea ^•.; fdion
al)ö. linia.
lint 5lbi. m()b. linc 2(bi. mit bcr 'Jicbcnform
lenc ((^cn. -kes). '^wn 5(ltl)od)bcutfd)cn ift nur
lenka ,"}. 'ünfc .s^anb' bc3cu!.]t; ba§ 2(bjcftiu
mirb burd) winistar nd)b. winstei- ijcticben,
bavi über bic altgcrm. Spradjen (anorb. vinstre.
an^^. winistar) verbreitet ift; aber got. hleiduma
'linfc -vanb*. 3"i 1'».— 10. ^scii)r{). obcrb. 9?cbcn=
form gling glincf; (5i)noni)ma finb baicr.
lerz liTC unb tenk, nicberrlicin. slinc (biefc!?^ ift
jnjcifclÄobne eine uralte '3tcbcnform oon linf
lüic 5tnaIogicn unter broffcin, Stier, .s^-^odcn'
Icrfen 3eigeni; im (5ngl. bafür left (anglf.*lyftey
nöb. luchl). ,^\jinerl)alb bcr altgcrm. Tialcftc
finbct fid) fonft feine (5ntfpred)ung 311 linf; uicl:
Icidjt gcl)ört n()b. Icnfcn ba3u, bcffcn @runb=
bebentung 'eine fd)rdge iHid)tung geben' ift. 3>iel=
Icidit finb lat. lanKuore 'matt fein' unb gr.
Xa-fapüq 'matt' (f. luclf) ücrumubt.
Sinnen 'Jl nbb. Jorm für 5j einen, bic burd)
ben meftfälifi1)en l'cijicnbanbcl im uorigen :o^al)r=
bunbert nad) Cbcrbeutfd)lanb fam; afäd)f. Hnin
ift ^tbj. 'an^j Ceincn' unb oubft. 'ficintnd)'.
i'infc Jv. m[)b. linse al)b. linsi J. ; 3^cben=
form ml)b. abb. linsiin) 3^ tSntlcbnung an^^ lat.
lens ^•. ficht nid]t fcft, med bei (5'ntlcf)nungen
au§ bcm l'ateinifdien fonft nid)t bic ^Juiminatiu=
form bcy lat. S3ortc-5 311 ("i^runbc liegt (ogl.
Mrcu3, iicld), bod) and) '^^apft', fonbern bic
in bcr 2}ctlination bcrüortrctcnbc Stammform ;
ba()cr l)ättc lat. lent- al^ *iinz im .S>b. 3U cr=
fdicincn. Gin 'Jlnalogon für eine fdjcinbarc iöcr=
fdiicbung ijon nt ju ns liefert engl, flint 'ilicfcl,
J^cucrftcin' glcid) abb. Hins nd)b. vlins (f. Jylintc);
biefc Sd)micrigfcitcn finb nodi ungclöft. Xan
man für Üinfc nid)t ju bcr 'Jtnnabmc bcr (5nt=
Icbitung aiiKf bcm Cat. gcjtüungcn ift, fönncn
(Srbfc unb i->anf bc3cngen. l^gl. nod) afloü.
le§ta (au§ *lentja), lit. lönszis 'öinfe'.
fiij)t)C iy. bcm 2ü)b. W)b. frcmb : feit Sut()er
crfd)cint c§ in bcr nl)b. Sd)riftfin-ad)c (in Obcr=
bcutfd)lajtb glcidi3citig nodi unbetannt unb babcr
in bcn '-i^ibclgloffarcn uon 3lb. '^sctii unb II)om.
ä!}plff 1522 ff. mit „Ccf^c" crflärtl (5v3 ift ba§
nbb. mb. il'ort für obcrb. Scf3c (mcitcreS Si)=
noni)mon bei Gra§m. 2(lbcru§ 1541 ©Icff =
ficbcnbürg. glef); ogl. afüd)f. *lippja, ubl. lip,
anglf. lippa engl, lip 'Sippe' (got. roärc *lipjö
5. bafür porauy3ufcl3cn). 3ll§ gcrm. 2D3. ift nad)
afäd)f. lepur ein H'p an3ufet3cn, unb bicfcm liegt
nad) bcm ^NcrfdiicbungÄgcfc^c ein leb 3U ©runbe.
Tic 3i'fi^niincnftcüung mit lat. labium ift allge=
mein angenommen; menn man biefc-?^ aber mit
lambere 'Icden' in 53c3iel)ung fclit, fo finb fd)on
bcr 53cbeutung mcgcn 53cbcnfcn 3u erbeben; bic
Sippe al'o Sccfcnbc gcbadit bcfricbigt nid)t. Qm
Öerm. crl)iclt fid) ein bcm lat. lambere ent=
fprcd)cnbe'3 otm. (aljb. laffan, 'i}3rcit. luof), unb
bic Siegeln bcy 2lblant§ 3cigcn, baf; 3U bicfcm
bb. Sippe nid)t gcl)i3rcn fann; 311 Sippe folltc
ein got. 3^'^. *lipan, uid)t *lapan (abb. laffan
unter Soffcl) geboren. Sat. labium ift picllcidit
burd) ^nlebnung an lambere aii^ einem *lebium
(got. *lipjö) cntftanbcn; ba3U nod) ncnpcrf. lab
'Sippe'. ®a§ nbb. SBort bvang — burd) ba^
9ibl. — in§ Ar3. : lippe J. 'birfc Unterlippe'.
Itfpdn i\hv. mit biminutipcr ober frcgncrna=
tipcr '-Ableitung ai\<- mbb. al)b. lispen 3tiu. 'beim
Sprcd)cn mit bcr 3»"dc anftofsen'; fcincSfallä
'burd) bic Scf3c fpred)cn' al§ 2lblcitung pon Scfjc
(f. Sippe); üiclmcbr für wlispen (fo nicbcrrbcin.
im 15. :v"\abrb., and) mit OTctatbcfi§ wilspen?).
33gl. anglf. vvlisp wlips = abb. lisp 'ftammclnb*;
engl, to lisp 'lifpeln', ubl. lispen.
' fiift A. mbb. abb. list 9Ji. (?^: im Tlh. unb
9ibb.) 'SBciybcit, itlugbcit, Sd)laubcit, fd)lauc
5(bfid)t, Sift, ilunft'; got. lisls sufallig blofj in
bcr nbb. '-öcbcutung belegt. 2)ie ©ebeutung 'fllug=
beit' ift bic urfprünglid)e : anglf. list i\-. '^nnft,
Wcfd)idlid)feit, Sift' engl, list 'filugbcit, Siff;
anorb. list a- '.Hlugbcit, .Slunftfcrtigfcit, Wcfd)irf=
lid)l'cit'. Tic Icutung fdimanft alfo in mebreren
Tialcftcn Pon bcr örunbbcbcutung 'Mlugbeit' bin
ad malam partem. Seiner ^ilbung nad) gebort
bai^ SubftaiUipum aly alte 3tbftraftbilbung auf ti
(got. lisli-ns 2(cc.=^l.) 3U bcm '^U-ät.=^rcif. got.
lais 'rocitV; bcr 58crbalftamm lis mit bcr ®runb--
bebcutung 'miffcn' bt^t '«citc ikrbrcitung nod)
im .s>b., pgl. leb reu, lernen. Übrigenä berubt
auf bcm gcincingcrm. listi- bic flap. Sippe oon
aflop. ITst 1 fomic bic roman. Sippe pon frj. leste,
ital. lesto 'gcrcanbt, flinf.
ßifte
251 —
So^e
gifte J. feit £'icbc 1686 gcbud)t, um ITi.hj
and) qI§ lista ciid)cincnb = ital. lista, ba» felbcr
am bcm ()b. Seifte (ml)b. liste; ftammt.
fittjc 5v. nil)b. litze 5. 'Si^e, Sd)mir, ©djnur
nl§ Sdiraiife' au§ Int. licium 9?. ^^-aben'; bcr
Cunntität'öH)cd)fcl bei bcr (5"ntlc()minii uon licium
in» 9)J()b. ak- lltzc [)at 5(na(ogQ: an-i afrj.
iTtse fr.v lice (CateÜc lat. licium; ngl. ßilie
iinb Sintc mcQcn bc^J T füvlat. ii pcjI. ^lütUid),
2)rilltdi.
fiob !??. m()b. lop (b) ai)b. lob 5«9J]. 'Ö06,
^rei§, öobprcifuno' = nbl. lof, mivilf. lof Tl.
'Sob, $Kiil)in'; anorb. lof 9t. '9Rubin, ^uxi^^ 2ob,
Sobgcbidit', and) 'Qvlanbnh^' beutet auf (3leid)=
I)eit bcr STnirjclu non loben nnt) erlauben
bin (D13I. mbb. urloup unb urlop 'Grlaubni'ö').
3)cr alte 2Iblaut lub-liab-laub umfafjt bie nbb.
Sob, lieb, glauben, erlauben; im 2(nglf.
bat lufu (engl, love) 'Siebe' bie fd}raäd)ftc
SBurjclgeftalt mit bcr au i)b. lieb (got. liufs)
anfnüpfcnbcu 5^ebcutung. Unter lieb tuirb 'Sn--
neigung' ale ©ruubbcbeiuung bcr ibg. 2B5. leubii
(ffr. lubh. lat. lubet — lubido) ucrmutet; in
bcr ^ebeutung fteben sunäd)ft lit. liaupse 'fird^
lid)cr Öobgefang' — liäupsinti 'lobpreifcn'. ^nv
ben '.Jlblaut ift and) bcad)tcn§iüeil, bat"; mbb. nl)b.
loben al)b. lobön loben S^w., anglf. lofian 3tm.
'loben', im 5(norb. burd) lofa ^tm. 'loben, m'cifen,
erlauben' oeitr-etcn ift unb bat"; aud) anorb. leyfa
(aus *laubjan) bicfclbc Soppclbcbcutung bat. —
Sf^bb. ml)b. lobesam abb. lobosam = anglf.
lofsum ; got. galufs galaufs 'foftbar' eigtl. 'Sob
babenb', ebenfo ai)b. gilob 'f oftbar'.
2odf 9i. m(}b. abb. loch al)b. loh @en.
lohhes dl. 'Serfdilutl, @cfängni§, t)crborgener
2IufentbaIt§on, i>öblc, £'odi, Öffnung' = anglf.
loc 9?. 'i^crfd)lut5, Sdilof;' — loca Tl. 'i'crfdiluü,
©cfängniö'; au6 erftercm engl, lock 'iscrfdiluf;,
©diloB'. Sic uciid^icbcnen ißebcutungen geben
alle Don 'iscrfd)luf;' aus ; ugl. got. usluka- 'Cff=
nung'. 2^a6 Subftantio ift burd) SIblaut au§
einem im 9Jbb. üerlorenen altgerm. S^m. mbb.
lüchen al)b. lühhan, got. lükan, anglf. lücan
'fd}lieBen' gcbilbct, tt)eld)e§ (roeil rorgerm. lug
alö Sffiurjcl anjufct^cn) mit lit. lüztu düztij
'bredicn' (intr.) foinic mit ffr. ruj 'bred}en' ocr:=
glidien lüirb.
l*orfc A. mbb. loc (^I. locke) ai)h. loc ($(.
locka) Tl. = anglf. locc engl, lock, anorb.
lokkr, nbl. lok 'Socfe': ein gemeingerm. SBort
für Sodfe (got. =*=lukks fcblt gufäüig), ba§ ben
©ermanen cigentümlid) ift. Tic ©ermancn baben
non altere bcr bcfonbcrcn SBcrt auf bie i"^aar=
trad)t gelegt: lange», bcrabmallcnbeö .sMar mar
t)a^ äußere Äennjeidien be§> freien, abgcfd}mttenc§
^aar trugen bie Unfreien. Ten Sübldnbern
(f. tabl) fiel beim erftcn 3(uftrctcn bcr ©ermancn
in bcr ®efd)td)tc bcf. bereu golbcncS ßocfcitbaar
auf. 93gl. nod) ^-^aar, ©diopf, ."ocbe unb
anberc bcm @crm. eigcntümlid)c SBortc für '.sSaar'.
Tic i>orgefd)id)tc bc» SBortee. ift unfid)cr; am
irabrfdicinlidiften gebort l'ocfc (al§ 'öcbogcncs')
ju einer ibg. ÜBj. lug 'sieben, biegen, frümmen';
vgl. gr. Xuy- in Xu-föiu XufiZiuj 'biege, fnüpfe',
and) Küfoc, 'junger, bicgfamer S^^cig' ((it. pa-
lugnas 5(bi. 'gefällig'?). Taju geboren innere
balb be§ @crm. roabrfd)einUd) nod) got. lükan
'jtcben' (>islükan 'bai> Sdiiücrt nu5 bcr Sdieibc
sieben',), norbcngl. to lock 'Unt'raut jäten', baicr.
liechen 'ruptcn' (j. 53. ben (Vlad)5. au§ bcm
^obcu).
lorfcn otJü. mbb. locken abb. lockon 'locfcn,
anlocfcn, uerlo(fen' mit ber glcid)bcb. 9icbcnform
mbb. lücken abb. lucchen. SBlotl t>a?-> 2(norb.
Ijat ein entfi.n-cd)enbc§ lokka 'locfcn'. Taju
urncrrcaubt lit. lugsti 'bitten' (ogl. C üb er ju
1 ab eni.
Itjrfcr 2(bi. crft früb nbb., mit bcr mbb. 9ieben=
form loger; bafür oberb. lucke lücke (jetjt lucf
fd)niei3. lugg, nid)t lukx).
Socff^iftcl f. Spiftcl.
Sobcn Tl. mbb. lode al)b. lodo (ludo) 'grobe»
lud)' = anglf. loöa '9Dkntcl, Tccfc', anorb.
loöe 'grobcö Übcrfleib'; ha^n biminiuioc? abb.
ludilo '3Ü1 Indf.
iobcrn otm. 'cmporflammen' feit bcm 15.— 16.
^al)r(). ccreinsclt bejcugt unb feit bem @nbe be§
17. vjcil)rb*. (oft bei So()cnftein) üblid) ; eigtl. roobi
'cmporn:)ad)fcn' : ein nbb. 2Bort. 3}gl. nicftfäl.
lodern 'üppig madifctt', lüoju ai)b. Iota '3d)iJK=
ling' (ifis3. lud f. unter Seute).
Söffcl T}. mbb. leffel abb. leffil (lepfilj Tl
= nbb. nbl. lepel (barnad) i»l. lepill 'Ööffel'):
an% einer gcrm. 2B5. lap 'trnnfen, lecfcn', meiere
burd) abb. laffan 'lecfen', anglf. lapian 'trinfen,
fd)lürfcn' (mciterbin burd) lat. lambere 'lc(fcn')
uorauSgcfc^t mixb iba^n fr?, laper 'kdm').
Söffel eigtl. '^nflrumcnt utn [ylüffigfciten cin=
3ufd)Iürfcn' (f. Sefsc, Sippe). Tic itorb. 53c=
jcidntung spann, mcld)e al§ spoon in§ dngl.
gcbrungcn ift (bafür anglf. cucelere glcid) lat.
cochlear;, f. unter ©pan. — Söffel in bcm
©d)impfraort Dioglöffel gel)ört 3U Saffe.
Soßc 5- bei ©d)eibncr 1695 (al» „Äabinctd)en
in einem Cpcrn()au§'0 gebud)t = frj. löge.
Cucüc unter Saube.
T loi) 3lbü. (bef. in lid)tcrlDb) erft nl)b. ;
äiun flg. SBort.
So^ci 5- ntf)i>- lohe dJl. (and) ^.) '?}lamme,
aufflammenbc§ Seucfiten' abb. *loho (got.
2ot)e
252 —
Sotfe
*Iaüha); bafür ahb. loug inl)b. louc (ani\l\.
leg lig). 2)tcie cntftainmen mit anorb. löge Tl.
'jylammc' bcv ttod) in Iiö. iL'idit ftecfcnbcn c[cvm.
2Bj. luh 'Icuditcn', lucktc ol-^ ibii. luk in lat.
lucere lux, aflou. luca 'Strnijl' unb ffr. 31^3. ruc
'fd)cincn' — rocis '2td)t* eiidicint. $>cil. nod)
lid)tcrlo().
Softe 2 ly. (@cvberlot)e) m()b. nmbb. Q()b.
lü (@cn. löwes) ■!)?. = nbl. looi: ron 8o()ci
uciidiicbcn, iiot. *la\va- uornu&icgcnb ; Ihfin-nnij
bunfcl.
loben iUm. 'brennen' m(}b. lohen a()b. lohC-n:
3U ijohc 1.
Sofjn Tl. mlib. nl)b. lön 9JJ3J. = got.
laun. nnorb. laun, oniilf. lean, nbl. loon, afäd)f.
lön: Qcxm. ©vbf. launa. 3)a na- bic 5lbleintn(.i§=
filbc ift, bnrf man für lau- al§ SBnvjclnlbc
molil an aflou. lovü '^lanfl, ^fl^b', lat. lu-rnim
'C^eiiunn', c\x. dtTToXaüoi 't^enicnc' anfniiiifcn;
anbcvc bcnten an 2?cni)anbtfd)aft mit altir.
lüag 'fiobn'.
ßol(6 Tl. m()b. lulch lullich lulche Tl.;
ba§ alib. ÜBort fel)It, lucebnlb c§ fd)it)icri(? ift
ju cntfd)eibcn. mann bic I5ntlc[)nnni] an§ bcm
(lleidibcb. lat. lölium ftattiicfiinbcn hat (llnab^
bäniiiafcit bcö bentfd). üom lat. ©orte ift nn=
malnidicinlid}i; bav ch-Snffir bentet cnttncbcr
auf cinl)cimifdic Siinonnma ober bcrnlit auf
bcm i rcfiL j bc§ lat. @runbroor1c§ mic bei
.Häfiii, ^Jlcnnii].
Üooü f. Öo§.
i'orbeer Tl. mbb. lörber abb. lörheri ?};>•.:
eigtl. bic ''.J^cerc bcö lörboumes' (alib. ml)b.);
lör- in abb. lör-boum lör-bori ift baci lat. laurus
'öorbecrbanm', ba^' mohl fd)on nor bcm 7. ^\a[)x[).
in 2:cutjd)lanb betannt unirbc (vc\\. ital. lauro,
fri. laurier).
iio^, Öoo§ 92. mbb. abb. lö^ älter hlö^
Tl'^n. \'o5, ba§ SBcrfcn bc§ Öofc^, 5(u§Iofunii,
i^crlofunii, t^'rbtcilnniV ; ^ ^ dot. hlauts 'Coe,
iüerloftc'?, C?rbidiaft*, anorb. blaut (hlutr) 'Sosi,
^Intcil, Cincr', aniilf. lilyt unb hbit cn^I. lot
'^oe'. 'laut ein ftartc^3 l]tm. anorb. bljota,
anfllf. hleotan, aiäd)i. liliotan, al)b. lio;;an älter
hlio^^an mbb. liefen 'crlofcn, crlaniicn'. Tiefer
i^crbalftamm mar in bcr beibnifd)^icrm. ocit
luabrfdicinlid) ein Cpfcrtcrminu'ii (inil. mbb.
lie;jen 'mabrfaiicn' — anorb. liiaul 'Cincr';
t>ain lacituö Wenn. in». 5(ud) in^ ^Homan.
braniicn alte '3(blcitnniien an-s bicicr bcm Wenn,
ci^icntiimlidicn Sß^. blui; u^l. ital. loito 'Wliirf-?:
toin', frj. lot '3lntcir nfrj. lotir 'ba^ Coy
lücrfcn, luciSfaiien', frj. loterie 'Ölüct-öfincl'.
5Ufll. Öottcric.
loiJ '?lbi. mbb. abb. afädif. lös 'frei, Icbii^, bar,
beraubt, mutroiüig, lorfcr, Icidnfcrtig' au^ gcrm.
lausa- = got. laus 'leer, niditig, eitel', anorb. lauss
'lofe, frei, lebicj', anglf. leas 'lofc, falfd), lügncrifd)'
<t>^v^n engl, leas '!i?iigc' unb engl, -less 'loc--'
nur al'o juicite^ ©Heb üou 3itfn"ii»cnfc§ungcn;
engl, loose ift ftanbin. öebnroort), nbl. los: bic
gcmeingerm. 3lbicftit)bilbnng lausa- au§ ber
unter ocrliercn bebanbclten SBj. lus 'lofc
fein'. Tem germ. 'Jlbj. entflammt oieneidit fpan.
lozano 'üiung, frifd)'. S. löfen.
löftbeni otiu-; i" bcm nlib. :^uv. finb jmei
ml)b. 3'iu- 3ufammengcfa(len, mbb. leschen
i mcift erleschen) ft. 3tro. 'aufhören 311 brennen,
crlöfdien' (intr.) unb M?' 3ugchörige ^yaftitiuum
leschen 'löfd)cn' (ti-anf.); ügl. abb. leskan
irleskan intr. unb lesken tranf. 2)er 58erbal=
ftamm lesk ift bcn übrigen germ. Tialcftcn
frcmb. ®afj ba§ sk uon a[]b. leskan eigtl.
'^^räfen§fuffiy (f. brcfd)en, it)afd)cn) ift, folgt
ani bcm onü^iumcnhang mit bcr germ. 2P3. leg
(f. liegen): erlöfd)cn ift eigtl. 'fid) legen*.
Iöfdben2 3tn). aB ©dnffvtcrminuS ('SBaren
ausiaben') ift nbb. öcbnruor-t anv bcm glcidibeb.
nbb. nbl. lossen; ügl. bän. losse, fd)Uicb. lossa;
bic urfiniinglid}e .s>eimat unb bic 3?orgefd)id)tc
ber Sippe finb unbcfannt (ugl. 53 00t, ^orb,
3i a h c I.
t lofen S^m. 'boren' ("ein alemann. Tialeft=
mort) mbb. losen abb. losen älter hlosen: 3U
ber germ. 2B3. hlus unter Iaufd)cn.
löfctt ^Uv. mbb. lassen abb. lösen (*lösjan):
■Jlblcitung au^- bcm mbb. abb. 5(bi. lös (f. Io§);
ngl. got. lausjan 'löfen' 3n laus 'lo§'.
Voiuiifl (1. '5diladitruf, Grfennung§ruf' au§
glcidibeb. fpätmbb. losunge lö^unge, beffcn
3(uftrctcn im 15. ^Q'l^'b- c§ unmöglid) macht,
bie f'orrcftc mbb. (Vorm unb bic 5lblcitung (311
ßo§? ober ju lofen 'boren'? f. Iaufd)cn) 3U
bcflimmcn.
iJot 11i. mbb. löt (abb. snfällig unbe3cugt)
yi. '53lei, au§ 5Mei (aUetalli gcgoffcncS Wcmidit'
= nbl. lood 'iyiei, Wcund)tart', anglf. lead
engl, lead "iMci'. Ta§ altmeftgcrm. *!auda-
llf. '53lci' hängt mit bcm glcid)beb. altir. luäide
3nfammcn. — löten ;Uiu. inbb. loeten 'mit
l'ot, mit übergoffencm OTctall feft madicn' ift
5(bleitung auy ^ot. — lötig in 3>iifaiinnen=
fcl^ungcn entfiiridit bcm mhb. i<Ptec 'iiollnnd)tig,
baö rcdite Wemidit cbcln Wetallcy cnthaltcnb'.
l'otfc Tl. (S-ntlcbnung am bcm ^tbb. 9ibl.;
vgl. nbb. nbl. lools loods 'öotfe'. Tic urftu'gl.
•Öcimat bc§ 203ortc§ ift ©nglanb, mo loadsman
'Steuermann' eine alte 3in'ammcnfcl3ung mit
load anglf. lad 'Strafjc, SBcg' ift (f. leiten);
lucgcn bcy o in Öotfc f. nod) 53 00t. ®ic
ßottcr
— 253 —
Summet
(Sntlcfmung tn§ 9if)b. <\c)d^al) a{§ öootSntatin
im 17. ^\a[ni). ^icbudit in 3ticlcr§ ;-]citunfl§=
luft 1697); cvft in bcr 9Jlitte bc§ 18. 3a()vl)§.
and) Sootfc.
fiottcr= in ;Uifammcniclumticn luic 2ottcr=
6 übe m()b. loter 'lodcr, Icidnfimiiti, Icidit=
fertig, Sdichn, laiiiicnidnS, ^^offcmviffcr' nlib.
lotar '(cor, eitel'; Vi\\. ar\(\\i. loddere unb afv,.
lodier '^^öfeundit' : ',u licbcvlidi.
Sottcric A: evft nl)b.; ba§ Öottcvtcmcien
roivb im 16. onl)vl)- v>on .s>ollaiib an^ bct'nnnt;
lat. loteria (,.nova ista aleae ratio plane
nostra est et a nobis loteria vocatur'") jitevft
1513 in einem lat. 33ricf von 6()ri. 2ongoliu§;
ÜJiQt()efiu§ 1562 Savepta 236^ crmn()m öotf)
unb Öotcvci) al§ nbl. %t,1. nod) ^iictc. 3^ic
eigtl. beutfdie 'öencnmmg @lü(f"!5()afcn nod)
bei ÜJ^ofdicrofdi 16r)U ^^.Uiilanbcv 1, 487. 5ßgl. So^j.
!^öU)e 9)1. mlib. leu lewe levve i^louwe löuwe)
Ql)b. lewo lewo (louwoi 9Ji. (ogl. mnbl. leuwe nbl.
leeuw): unsmcifcKiafte» i'ctmrcoi-t, ba c§ feine
gemcingerm.=ibg. 58e;^cidmung be§ Sörcen gicbt.
3tbcv lat. leo (rcolicr anglf. leo) genügt nid)t,
alle fontinentalbeutfdicn Jovmen 3U erflären.
58clonbcr§ auffällig ift üi]i). louwo mljb. löuwe
'Sömc', auf got. *lauja bcutcnb; bicfc cvft fpät=
al)b. auftrctcnbc Jorm mit ou bemal)rcn nl}b.
Drt§= imb 6traf;cnnamcn tüie Sauenbuvg,
Sauen gaffe. Sie Jorm Söroc rairb tjon
C'^eloig 1611 im @gf. jur {}orm Seu al§ fäd)f.
bescidmet (2utl)er bietet 2 am uttb Sem), mä()rcnb
3ob. 33}illidiiue-' 15.34 Scholia in Bucolica G
I'' Sui) aly fädif. angibt. Sa§ A^emin. m()b.
lünze (neben lewinne) 'Söroin' ift ha^^ ital.
lonza (ba()cr aud) Unjc 'Qafluai-"' "öd) bem
frj. once = ital. lonza). ®ngl. Hon flammt
au§ frj. lion. ©eltfam lit. liutas 'Söroe' —
levas 'Cörce' unb afloü. livü 'Söme'; bauon
ftel)t abb. lewo mt)b. lewe = nbl. leeuw bem
lit. levas 3unäd)ft, fatl§ laiwo- ihre gcmeinfamc
@rbf. ift.
Sucö§ m. mbb. abb. luhs 9J1. = nbl. losch,
afäcbf. anglf. lox Tl. 2^a§ s biefc§ altgcnn.
©tammeg üt ableitcnb rcie bei tvud)§, baber
fd)raeb. lö (got. =*"laühö) unb aufjerbalb be§
@enn. lit. Kiszis, gr. \utk- '2ud)Ä' (lat. lynx-
lyncem brang al§ S?cbnrcort in§ ©cvman., tgl.
abb. link\ :i8ejiebimg w ©j. liih in 2id)t
(anorb. Iji'-s '2id)t', anglf. lixan 'Icud)ten') ift
n.iabrfd)einlidi, ba bie lcud)tcnben, fd)arfcn klugen
be§ 2udife'5 ©ninb bcr Benennung fein tonnen.
Surfe J-. mbb. Kicke lucke abb. lucka luccha
au§ *lukkja y^. 'Sod), Surfe': nabe üevmanbt
mit Sod) (aber mbb. loger, oberb. luck unter
lorfer ftcben abfeit§).
Subcr yt. mbb. luoder 91 'Sorffpeife,
Sd)lemmerei, lorfereS Scben, liebcrlid)c 2Beib§=
verfon'. ^Uiinmmenbang mit nbb. laben ift
mabrfd)einlid), ba 'Sorffpcife' al§ ©runbbcbeutung
ju gelten bat.
Utbcrltcft f. liebcrlid).
Suf, Suü 5v. 'SCnnbfeitc be» Sc^iffeS' roic
2ce eine norbgerm. !öencnnung = nbl. loef,
engl, loof luff, bän. luv. fd)iueb. lof. 9J^an
uevbinbct ba-? SBort mit got. löfa 'flad)c .sMub',
inbem nutn eine 9)tittelbcbcutung "fladje^ Üiuber'
annimmt.
Suft d- (obcxh. maU.) mbb. abb. luft m^:
= got. luftus, anorb. lopt, anglf. lyft (engl,
nur bial. lift), afäd)f. luft, nbl. lucht 'Suft':
gemcingcrm. ®rbf. luftu-. Cb ba§ anorb. lopt
'oberc'^ @cfd)of5 bc-S .s>aufc§' (ugl. Sa übe) eine
2lbsroeigung beä'felben SÖortc» ift, bleibt jmeifcl^
baft; aud) bilft e§ nid)t, bie ©runbbebeutung
bcä fpejififd) genn. luftu- ju ermitteln, jumal
fid)ere i^ermaubte autlcrbalb bc§ @erm. feblen.
SUÖ Tl., SÜ0C 5- »tbb. lue (g) lüge (lügene)
al)b. lugin Jy.: ^Ibftraftum ju lügen (bial.
liegen) ml)b. liegen al]h. liogan ft. 3tm.
'lügen'; ogl. afäd)f. lugina 'Sügc' 3U liogan,
nbl. leugen logen 3U liegen, anglf. lyge (engl,
lie) 3U leogan, got. liugn 'Süge' 3U liugan ft.
otra. 'lügen'. Sügner Tl. ml)b. lügensere
abb. luginäri. — 3u biefer gemeingerm. 2B3.
lug (ibg. lugh) 'lügen' l)at got. liugan ('^rät.
liugaida) 'beiraten' feine 53e3ief)ung; biefe§
gcböil mit afrief. logia 'beiraten' uielmebr ju
altir. luige '(Sib' (@rbf. lughjo-). 9}lit unferem
1 ü g e n geboren uielmebr afloo. lüza (lügati)
'lügen' — lüza 'Süge'al§ urucnuaubt 3ufammen.
2Iuy bem @crm. flammt ital. (bial.) luchina
'falfd)e (Srsäblung'.
t Ingen otm. 'fpäben' mt)b. luogen aijb.
luogen; n:it auffälligem k für g cntfpred)cn
afäd)f. lökön, anglf. l(')cian engl, tolook 'feben'.
2}arau& entlebnt nonimu. luquer. 3^iefer meft^
germ. !i^erbalftamm lOkai- lögai- ift feiner 3^or=
gcfd)id)tc nad) bunfel; ffr. laks 'bemerfcn,
mabrtiebmen' mirb ucrglid)en.
t Sufe ?y. ein eigtl. nbb. 25?ort mit ber
SBebcutung 'Cfftmng': 3U Sod).
luücu o^rv- crft nbb., onomatopoietifd)e 9?eu=
fd)öpfung.
Summcl Tl. 'Senbe' mbb. lumbel abb. lum-
bal: Sebnirort au§ lat. lumbulus neben lumbus
'Senbe', bai- mit Senbe urtjerroanbt ift. SBgl.
©urgcl.
Sünimcl Tl. erft frübnbb. (bei (Sd)otteI
1666 als 'homo sine acumine' gebud)t): roal)r=
fd)cinlid) au^ bem oeraltctcn 'JlDj. lumm'fd)laff,
Sump
254 —
machen
lorfer' obcjclcitct, it>eld}e§ auf ntf)b. lüeme Ql)b.
luomi 'milb, matt' (m{)b. lüenien 'crfdilaffcn,
cnnattcn') bcrudt unb mit lal)m juiammcnluintit.
Sunm Tl. 'pcväditlidier D.'Rcnidi' cvft ithb. ;
eigtl. ibcntifd) mit Öumpcn Tl. 'Campen', ba^^
im Umtcn 9}J()b. als lumpe in glcidicr Jöcbcutiinii
crfdieint. G§ rairb au§ bcm ''Mb. ciuiicfüljH
jcin;t)9(. nbl. lomp 'Öumpcn, Sappen' — lomperd
'löIpeC (baju anorb. leppr '^c^cn"?). SSgl.
l'appen unb Saffe.
Sungc A- (bafüv bei Steinbad) II 191
^Mau^e alc- jdile). Tialcftiuort) mbb. hinge
abb. lungun ("^pinv. lungunnä) i^-. — anorb. lunga.
onglf. hingen engl, lungs (eifltl. 5|.Mnv. meinen
bcr bcibcn Lungenflügel), nbl. long. Tlan siebt
bicfc Sippe 3U ber germ. 2B3. ling 'leid)t fein',
bie in Icidit unb gelingen ftcrft (ibg. lengh
in ffr. laghü unb lit. lengvas 'leid)t'); ogl.
portng. leve 'Sunge' ju lat. levis 'leid)t', engl.
lights 'licrlungc' ju light 'Icid}t', ruff. legkoe
JU legkij.
hinflcrii 3ttü. 'gierig aufpaffen' erft nbb. :
3(bleitung aus bcm meftgerm. 3lbj. mbb. lunger
abb. lungar 'burtig, fd)ncn' = anglf. lungor
'fdmcir, bas mit gr. ^Xacppö; 'fdinell' ju ber
unter bcm uorigcn 2Bort (f- flud) leid)t) bc=
fprod)cncn 3Bj. ling gebort.
T i'üniiiö 2R. 'Sperling' (nbb.) afäd)f. (©ff.
©loff.) hliuning; Urfprung buntel; iöerncfcr
uergleid)t ^i^g. ^orfdign. 8, 284 afloü. kljunii
'Sdniabd' unb fcrb. kljuj 'Spcd}t'. SBcitcrc
Si)nonpma f. unter Sperling.
ijünfc A- ''^Idiöuagcl' fpätmbb. hins lunse
= afädif. lunisa, nbl. luns Icns, anglf. lynes
(baju engl, linchpinj; bafi'ir abb. hin hina mbb.
lun lune A-, aud) abb. luning mbb. liininc
liiner 'i'i'inje'. Tic neueren 9Jk. jeigen jabl^
reid)c t'autformcn, bie fdn-iftfprad)lid)e i>-orm ift
nbb.; bafür tbüring. lunn. baicr. fioner unb
Sonnagel. 9JJan hat bicfc Sippe ju bcr unter
ncrlicrcn befprodienen ibg. 2Bj. lu 'löfen' gc:
üogcn, fo bafj :i'ünfc eigtl. ''^üod 3um ^Söfcn
be§ 9iabc§' roäre; ogl. nod) anglf. älynnan
'loslöfen'. Jirf $8c33.=53eitr. 7, 95 ocrgIeid)t
ffr. äni ani 'öünfe' (,au§ alni?).
Suntc A- crft nbb.; cntfpredicnb nbl. lonte,
engl, hint, bön. lunte. öuntc bebeutet älter
nbb. luib nod) bial. 'i^ampcnbodit' 1 eigtl. 'ÜBerg'?) :
ju mbb. lünden 'brennen' 1 abb. lunda 'llnfd}litt' ) ?
2Beiterc 53c3iebungcn fiiib unfid}er. — Öunte
'Sd)iuan3 bcä- 3"ud)fcs' ift Übertragung an^ ö u n t c
'^ünblappcn'.
t lü^fcu, lupfen otiu. 'loS madicn unb
bann in bio .'ööbc beben' ein oberb. oti^v «U'-^
glcid)bcb. mbb. lüpfen lupfen. 2)a bcm 2ßoi1c
meitcre Ü^cruuinbtfdiaft fcblt (got. *luppjan?),
fo ld[;t fid) bcr Urfprung nid)t ermitteln; nicl=
lcid)t bcftcbt 3"f^^"ii»cnbang mit bcr Sippe con
fiäufcl. Qiit 91bb. verbrtingt ein jüngerc§ lüften
(3U öuft) 'beben' ba§ lautücriuanbte lüpfen.
l'uft d: mbb. lusl d}}?(. abb. lust 5. = got.
lustus, anorb. lyst, anglf. lyst lust engl, list
lust. nbl. afäd}f. lust: eine gcmeingcrm. 2(b=
ftraftbilbung, bereu Urfprung nod) .yncifelbaft ift.
iöejicbung ju lieben (gcrm. S3. lub 'bcgcbrcn')
foroie 3u 2B3. lus (f. ncrlicrcn) ift unit)abr=
fd)einlid) ; cber lienc fid) 25cr)vanbtfd)aft mit einer
ibg. 2B3. las 'bcgcbrcn' bcnfcn, ino3U gr. Xi-
Xaiouai, ffr. 2B3. las (für lais) 'bcgcbrcn'; and)
an ffr. SBj. löd lud 'fid) bciocgcn'.
luftmanbclii ;)tm. feit Sticlcr 1G91 ucr3cid)net,
eine puriftifd)c Übcrjcljung von fpasicren, bie
3cfen 1G45 in ber 2lbriatifd)en ^Hojamunbc
(1G64 S. 367) gefd)affcn 3U babenfd)eint; jüngere
9iad)bilbung ba3U nad)tiuanbeln.
lutfd)cu otiv- erft nbb., onoinatopoietifdjc
'i>?eufd)öpfnng.
t l'ülüid) f. Siebid).
h)nd)cu ;)mi. gan3 junge (Sntlcbuung au§ bcm
glcid)beb. amcrif.^engl. to lynch, ba§ auf ben
Aarmcr :^)obn Cpnd) 3urürfgcbt, ber am Sd)lnf5
be§ 17. ^abrbs. in i^irginia mit Öi)nd)jufti3 in
Sclbftbülfe gegen Ticbc ufm. uorging <i>nl- bie
©ntftcbuug bc» SBortcs 33oi)fott).
211
t ajifldjcicr Tl. 'eine gcinngc 5lrt SBollfloff
(bei Ärüniö 1B()1); fd)on 1.578 in bes iUajus'
Gramm. German. S. ')'); bei J^-rifd) 1741 aus
einer Dioftocfcr Äleiberorbnung belegt: ein norb=
beutfd)ey SOort uon bunflem Urfprung. 9iad)
^. SBcibling.
madicn otro. mbb. machen abb. mahhön
= afäd)f. inakön, nbl. maken, anglf. macian
engl, to make: gcmciinücftgcrm. ,jtiü. maköjan
für 'mad)cn', aber burd) (Sutlebuuug aud) in
bie norb. Tialcftc gcbrungcn. \\m ?(bb. crfd)eint
aud) bie ^^cbcutung 'nerbinbcn, 3ufanniicnfügen'.
■■)U got. ^makön vgl. bie ^Ibj. anorb. *makr,
blof; im .^ompar. makara 'paffenbcr, bcguemcr',
anglf. gem.ec 'naffcnb, tauglid)' = abb. gimah
'momit nerbunben, jugebörig, cntfpredicnb, be-
mad)t
— 255 —
mager
quem' ni()b. gemach nfib. ticmacf); a()b. gimach
9icutv. bcy 5(bi. '53cvbinbuiui, 53caucin(td)fcU,
5(nncl)mlid)fcit' m()b. gemach ^JJl^JJ. 'i8c()aflcn,
2(nncl)in(icl)fctt, Crt mo mau vul)t, 2Bo()Uunij,
3immci-' nl)b. ©cmcui); fcrucr anc\li. gemsecca
'@ema()I, SBcib' cncjl. make '@cuo)lc, ©begatte'
— match 'ebenbüilig, ©euoffe, i")eirat', ai)'i).
gimahho '©cnoifc' — gimahha '©attiu', ai)'t).
gimahhidi mbb. gemechede 9^. 'ßi)cgcma()l'
(9)^auu ane J\rau). 2avau'?i cviiicbt fid) ciuc
ficvm. 3B3. mak 'paffcub juiammcufiuicn, paffcnb
Sufammcngcbörcu' (bev 53cbcutuui5 nad) gicid)
2i^3. gad iu ©attc). Gine auncrgcrm. SBj. mag
mit bicfcv ^ebcutuntj [}at fid) nod) nid)t gcfaubcn.
^Maüit iy- mi)b. aijb. mäht J. 'SOtadjt, ^raft,
2)ermöcjcu' = a\üd)\. mäht, nbl. magt, auglf.
meaht miht engl, might '9)iad)t', anorb. mdttr
9JI., 130t. mahts ;'v. ''D^idjt, ilraft, ^^crmögeu'.
Say bici"rtu§ ju folgcnibc gcmciugcvm. '''mahti-
(V. ift ciu altey i>crbalabftrattum 3U got. inagan
(mic afloo. mosti au§ *mokti ju moga 'idi
fann'): f. mögen, @emäd)t.
9)Jöbtöcn9c. erft u()b., 5lbleitung dou DJIagb
mit bcm mb. Siminutiüfuffir = d)cu (bafiiv obcrb.
9}laiö(e, DJHbel ufiu. mit biminutiucm 1; ugt.
üud) Jräuicin).
Wlatt 5- "ibb. made ai}b. mado 9)1. 'SBurm,
OJiabe' = nbl. nbb. made, anglf. maöa, got.
maj)a '9)Zabe, S>unn'; mit 3lbleitung barau»
ba§> glcid)beb. anovb. ma|)kr Tl., movau^ mittel
engl, mathek engl, mawk '9}labc', got. *ma{)aks
(engl, maggot '9}iabe' I)ält mau bci'fcv fern).
23gl. nod) nbb. meddik — fd)it)ci3. mettel 'jRegen=
tuunn'. 2)ic Ömnbbebeutung bcy germ. *maj)an-
'9J^abe' fönnte '9tager' fein: mau ()at an 2Bj.
me 'mäl)cn' angefnüpft; aud) bürfte DJlotte
(m()b. nl)b. D^ebenform matte) cenüaubt fein.
WaM d}. obcrb. (5ntfprcd)nng ju mb.
''SHäbdji'n.
Wa^a^m 9L im 1G./17. ^\ai]v{). nod) in ber
ital. i'autform (ui-fprgl. milit. '3cng(}au§') =
ital. magazino au§ atah. (^lural) mahazin
ober Sing, mahzen; bei J'Urttcnbad) 1G35
Archit. Univ. 110 (1584 iHei)f5bud) 280^ 501 a =
gaßin); and) 1616 in v. 2Ba(l()aufcn§ ^rieg§=
manual.
'^lüQ'b 5. m()b. maget (^l. megde) '^snnq--
frau', aud) 'unfreie^ 5DMbd)en, 2)ienerin' al)b.
magad (^^l. magadi megidi) J- '^»"ötrau' =
got. maga])s (anorb. fel)lenb), anglf. m3eg|j,
afäd)f. magath ^y.: ba^ gcmcinaltgerm. — nur
bem -JZorb. frembc — 2Bon für '^ungh'ou',
afä(^f. m^b. oud) mit ber nl)b. ^öebeutnng
'ÜJiagb, 2;ienerin'. ^Ibgelcitet barau§ ift ol§
2:im{nutiü U- itiid)lein, (5 d) tue in) got. *ma-
gadein = aijb. magatln ml)b. magetin 9i.
'ü}Iäbd)en, puella', anglf. msegden engl, maid
maidea (anglf. ma^gp J. 'Jungfrau' ftarb im
^Beginn ber mittclcngl. 3cit au§). (^ot. maga{)s
'Jungfrau' unb feine Sd)ir)eftcrroortc in bm
übrigen 2)ial. fiub eine alte feminiuale Slbleitung
au§ einem alten magus 'Änabe, Jüngling';
ugl. got. magus '5lnabe, 5?ned)t', anorb. mogr
°3ol)n', anglf. mago 'Sobu, .Jüngling, DJknu,
ilncd)t'. Ta^u eine anbcre fcmininalc 'Jlbleitung
in got. mawi, anorb. min- (für *mag\vi mit
'.ßcrluft üon g f. kliere); üg(. nod) anglf.
meowlc '9J]cibd)en'. (3cxm. magus 'Sot)n,
Änabc, 5^ncd)t' bedt fid) mit altir. macc '5?nabc,
Jüngling, ©ol}n' (ugl. bic ir. (Sigennamen Mac
Carthy, Macaulay).
Wta(\c Tl. nad) mlib. mäc (g) ai)b. mag
Tl. ''.BcniianDtcr' = afüd)f. mag, anglf. mtüg
Tl. 'l^crmanötcr'. Tic cntf).nxd}cnbcn SÖorte in
bcn oftgcrm. 3prad)cn bc3cid)nen fpcjiellcre 5ßer=
rüanbtfd)aft§grabe ; ugl. got. megs 'Iod)termann*,
anorb. mägr '©d)magcr, ©d)roiegeriol)n, =i)ater'.
Urfprgl. mar mag rool)l °ber burd) 4">eirat oer=
manbt (^crcorbene'. Tlan untcrfd)eibct im ob.
Sd)roert= unb Spillmagcn mic ml)b. swert-
mäge °33erroanbtc dou männlid)cr ©cite' unb
spinnelmäge 'iscrmanbtc tjon mciblid)cr Seite',
äljulid) im 2(nglf. spermägas unb spinelmägas.
9)faöCtt dJl. ml)b. mnbb. mage a^b. mago
'Tl. 'OJlagen' = nbl. maag, anglf. maga mittel
engl, mawe engl, maw 'Äropf, Ü}lagen', anorb.
mage, bän. mave 'SD^agen'. @ot. *maga (@en.
*magins) fei) lt. ©in germ. 2)ial. lieferte in»
3tal. bie bialeftifd)en magone 'i^ropf ber 33ögel'
refp. magun magon 'CSroll, ^rger', baju d)urtD.
magün '9)lagen'. j3^ür bie 3}orgefd}id)te bc»
germ. SSorteS fcl)lt fid)erer2lnl)alt; au§ mögen,
SBj. mag 'ocrmögen, 5?raft l)aben' ba^ genn.
DJIagen abjuleitcn (roie benn ber Dalagen al»
'©mäljrcnbcr, i^raft ©cbcnber' aufgefaßt fei),
ift nid)t 3u entpfcl)len. ®ie 9camcn dou ßöi-per-
teilen muffen aber aud) nid)t notroenbig auf eine
33crbalrour3cl 3urü(fgcfül)x-t merben; ogl. 4")erj,
ältere, öeber.
inaßcr 3Ibi. ml)b. mager ai)b. magar =
mnbb. nbl. mager, anglf. maeger, anorb. magr
2{bi. 'mager': ein gemeingerm., nur bem (5ot.
fel)lenbe§ SBort. ^ei ber meit rcid)enben unb
früben ^Verbreitung ber ^e3eid)nung fäüt bie
nal)e ^erüljrung mit lat. macer (ital. magro,
frj. maigre) auf. 2Bäl)renb für mittetengl. megre
engl, meager roman. ©influß (ügl. frs- maigre)
fid)er ift, fönnte genn. mager mit lat. macer
'mager', gr. ixaKehvöc; 'fd)lanf — uoKpöq 'lang'
au§ einer ibg. SBj. mäk 'lang, bünn' ent=
9J?Qf)b
— 25G
Wä^xt
fprungen fein; Itt. mäzas 'flcin' fönntc mit
Ql)b. magar audi auf eine ciemeinidiaftlidie 35?\v
magh raeiien. G()er ift mctleidit bcr i^eröadn
bciirünbct, bat"? bic C{cvm. Siiu^c bcui üulciävlat.=
ital. magro cntftaimnt (bcadite fiiv3 am lat.
curlus).
9}2a^b A. mdb. hkU (@en. mädes) 9i. (and)
^.) 'boj 9}^ä()en, ba» @emä()te, i"^eu, SBieje'
af)b. mäd 9i.; baoon abi^cleitct aiii. mädäri
in()b. mädiEre mseder nl)b. DJId^ber; aiu^lj.
mitjj) 9?. "i>a?^ Tläl)cn, bac- @cinäl)tc, .s>cu' ciuil.
math in aftermath unb lattermath 'Späthcu,
©rummet'. .'ob. 9J] adb unb bicic-5 cno.[. matli.
flot. *m(:'{) (@en. *mt'{)is) ift ei^itl. 33cvbala()ltv.
ju SSJj. me 'luäljen' roic baS rcrroanbte gr.
äiarjTo«; 'Gvnte' ;iu diaduu 'md[)c'; üijl. aud)
diuriTö^ 'abgemäl)te /yrud)t, abgeerntetes tyclb'.
(S. ®rumnict, DJJatte, Omet.
mäf)Clt otui. m()b. ma^jen al)b. maen =
nb(. maaien, angll". nidwan (^U"ät. meow) engl.
to mow 'inä()en': eine geinciniueflgerm. ft. i>evbal=
rcurjel me 'nuil)en', bie and) im norigen Ül^ovt
flecft; fic cxidjeint im öried)iid)en mit 3>oiid)lag'5=
Dofat in a-^r\-Toc, 'önite' unb d-näuu 'mäben';
lat. 2iBj. rnet 'mä[)eu, ernten' bihite ein uiiin-gl.
bloü präicntifdicv t al& murjelljaft bcl)anbclt
babeu; baut altir. nieithel 'a party of reapers'.
t mahl^ 'Jl. in a)la()ljd)aö Tl. m()b.
mahelscliaz W.'iörautgabe' bef.'bcr i^crlobungs
ring' unb in DJlabll'tatt = ml)b. mahelslal iv.
'öeridit'öüättc, J)Jid)tftätte' al)b. mahalstat 5.
'@eind)tiM'iätte'. S. ©emal)l unb ücrmäblen.
Wahl- 9i. 'Gfjcn' m[)b. mal 9J. '@aitnml)l,
DTJabl^cit' ; al)b. *iniil 9J. in biefer ^ßcbcutung
unbejeugt; t>ain bad bcm 5(ngli. frcmbe erft
mittelcngl. mrl engl, mcal '9Jial)I, 9JJal)l:icit'.
Urfprgl. rool)l ibcntifd) mit ber unter mal2 be=
I)anbclten 2Borl)uipe, fo bat') 'Gl"jenö,^eit' a[i-' ;Jeit
kot" ^Eox- ju ber 53ebeutuug '©aftmal)!, 2lla()(jcit'
gctübrt I)ättc. 3lnorb. mal 9i. bebcutct u. a.
'GffcnÄ^cit'.
ntaf)(cn 3t'tJ. m()b. maln a[)b. malan; in
Icßterer Aorm bac- gcmcingcrm. SBort füv mal) =
len (nur bem Gngl. fel)[t ein einiin-cd}enbeö
3tit). fd)on feit bem 'Jlnglf.) = afäd)j. malan,
nbl. malen, anorb. mala, got. malan 'ma[)lcn'.
2)ic ®3. mal (mohml) 'ma()Ien' ift ben meilibg.
6prad}cn gcmcinfam, rva-j auf febr frü()ey '3Iuf=
fommcn be§ 9Jlal)len'S meift; ogl. lat. molo. gr.
laüXXuu (baju uüXn laüXoq fiuXiTai), afloü. melja
(mlfiti), lit. malü (mältij, altir. melim 'mal)lc'.
^iefc gcmciufame 33cnennung bei bcn rocftibg.
SiH-ad)en lueift nid)t notmcnbig auf eine Ur=
reriobe, wo bie betr. Stämme eine Ginl)eit ge-
bilbct Ijdttcn; cä ift cbcnfogut möglid) — ogl.
©erfle unb ^Roggen — , bati bic OJlüljlen von
einem Stamme ju anbem fidi tierbreitet I)abcn.
^^lud) ift ©inmirfung einer fremben Äultur —
ngl. Abanf, Grbfe, öinfe — mohl benfbar.
i^gl. malmen, 9Jlalter,5[)lauhuurr, 3[Rcl)l,
aiiilbe, aud) ^CRüble, DJ^üller.
mäbltt^ Stbü. f. allmäl)lid).
SÖtä^nc 5- älter nl)b. audi SRanc (ber aud)
im Sd)ii)üb.=S8aier. auftrctcnbc Umlaut fd)eint
auci bem 'ipiur. ju ftamineu) an-i gleid)beb. ml)b.
mane man JyOJI. al)b. mana ^•. = mnbl. mane,
anglf. manu engl, mane, anorb. mon J-.
'5[)iäl)nc' (baju bie 5lblcitung anorb. makke,
fd)iiieb.=bän. manke 'oberer leil bc§ ibalfc»
eines ^ferbe§'). ©emeingerm. manö- J. 'ÜJ^äl)ne'
(got. *mana 5. fel)lt anfällig) jeigt jüngere ^e=
beutung'-oentmicflung ; bcnu bic ältere ^öcbentung
bcö SBortcö mar icbenfallo cinfad) '.s>ali5': im
illltgcrm. finbet fid) eine 3lblottung mit bcr i8c=
beutung '.söalsfd)iuud, A>alygcfd)mcibc' ; vgl.
anorb. men, anglf. mene, afädif. m*;ni, al)b.
menni 9J. '.s>alyfd)mud'. 2)aju gcl)örcu aufjer^
l)alb bcö ©crm. lat. monile '.sSalöbanb', bor.
ixdvvoc, \idvoc, \x6vy/oc, '^'»algbanb', feit. luavidKtii;
= altir. muince 'iMlsfettc', ffr. mani T}.
'^^erleufdnmr'. ©in attinb. *mana 5- '•'öaly'
fel)lt, bafür crfd)eint manya ("y. '5)Jacfen'. ®aju
nod) altir. muin muinel '^lacfcn' — mong
'.s>aar,ÜJläl)nc', bem bas oben angefüljrte fd)Jüeb.=
bän. manke nal)c fteljt.
mahnen 3tm. ml)b. manen al)b. nianön
manen 'erinnern, crma()nen, auff orbern' = af äd)f .
manön, anglf. manian 'mal)nen' : 2lblcitung ju
bcr im 'Jütgerm. verbreiteten ibg. 2B3. mon men,
11)0,^1 ba-j got. ^räteritopräf. munan 'mcincu'
foiuic lat. memini — rerniniscor — men-s
(inen-te-m), gr. |a«!vo<; — |ii|uv»'iaKUJ, ffr. SB^.
man 'benfen' (f. meinen, $llinne). 3» (t')b.
manen (mit bcr 9icbenform monen) ftcüt fid)
nad) ^aut unb 53ebcutung junäd))"! tav gleid)=
falls aus ber ibg. SB^. men gcbilbete lat. monere
'ermabucn' mit ö = germ. a (luic in lat. molere
— got. al)b. malan).
t a)?nl)r m. 'mv' ml)b. mar Tl?^. '(\nä--
lenbeö 9Jad)tgcfpcuft, 9iad)lalp' a[)t). mara ^•.
= anglf. mara engl, mare in nightmare '5Ilp=
brüdcn', anorb. mara i^. 'Tlal)ic'. 5Iblcitung
aus got. marzjan 'ärgern' = abb. marren
merren 'biubern, ftören' ift faum möglid). ül'lan
jiebt auv bein Slau. binju bas ruff. kikimora
'©efpeuif unb polu. mura. böl)m. müra '^llp'.
5lus d)lal)x leitet man frj. cauchemar '2Ilp=
brürten' ab (caucher auä lat. calcare 'treten,
preffcn' ).
Tläiirc ("y. ml)b. merhe al)b. meriha marha
mal
2bl —
mähe
3^. '©tute, 5[Rä[)rc': ^cm. m bcni unter ÜJlar =
fd)Qll lu bcl)anbc(nbcn a[)t). marah marh
'^ferb'; Ofll. arujlf. inyre cnci(. mare 'Stute,
^^Jfevb', ub(. menie, auorb. merr: alle auf ein
c\ot. *marhi (@en. *iiiarlij6s) lucifeub. ^Im
2)cutfd)cn dielt fid) bic Jeiniuiubilbuug länger
al§ ba» 3U ©runbc licoenbe Tla^jt. {vqI. 3^rau,
DJJaflb, Sd)H)ic(]cr).
Wai d)l nil)b. ineie a()b. meio dJl. 'Tlonat
Sßlai' : an-i lat. Mäjus (ogl. ita(. maggio, fTg.
mai) 'OJiai' cdeidijeitiij entlehnt mit 'Jluguft,
9Jlärj, Jänner.
t äJJatb A. ntl)b. nieit ■= DJlagb.
9)Jotc O^t. 'cirüner ^^-eftsroeig' fpätm()b. meie
SDl. 'Tlaxbawn = ital. niajo, frg. mal '9)^aie' ;
ibcntifd) mit dJlax.
9)Jat0 an. 'S>elid)forn' erft nlib. (3. iß. .s>ulfiu§
1624 £dnffnl)rt VII, 41): ein neuere§, auf
amerif. Urfprung (mahis in .s>aiti)3urüc!gefü()r=
tC'o 35>ort bcv neueurop. Sprad}en; og(. fr3. mais,
engl, malze, fpan. mais. (Eo(umbu§ \oU SBort
unb Sad)e importiert Ijabcn.
t SÖfatfcöc f. 9}ieifd)e.
maiov m. uerein^elt im 16. 3a()r(). (3. «.
.Öcnricpetri 1.577 (Sencra(()iftorie 181; aud) in
be ^rp'ö Überfcgung oon ^afta'§ 3(mpt cine§
(Seneralfclbobcrften 1617 ©. 8), im Ieutfd)cn
DJ^idicI 1617 al§ 9Jlobeir)ox-t yerfpottet.
SOJaioron d)l. (bei iÖan§ Sadi§ unb fonft
301 af er an, bei Steinbad) DlZcpran) bafür ml)b.
meigramme 9JJ. unb bauebcu aud) meiron
meieron 'OJIajoran': au5 miat. majorana; bic
mfib. 2Borte fd)cinen an meie ')ßlai lautlid) an=
gclc()nt 3U fein. 2sgl. ital. majorana, fr3. mar-
jolaine, engl, marjoram '50]ajoran' (bic legten
beiben aud) nolfSetpmologifd) oeräubert?). älB
Ic^tc Cueüe be§ 9iamcn§ gilt gr. duäpaKov.
rüorau§ lat. amaracus unb (mit 2Inle[)nung an
major) majoracus.
Wahl Tl. fpötmlib. mäkel gji.; bieä au»
lat. macula 'Jlcd' entle()nt.
mäfclit, mat'eln o^^- 'S01aflergcfd)dfte Dcr=
inditen', erft n[)b.; au» gleid)beb. nbb. mäkeln.
nbl. makelen; bicfc 3U maken 'mad)en' (aud)
l)anbcln ücreinigt bic 53cbeutungen 'mad)en'
unb '©efc^öft betreiben'), g^rs. maquereau
(rool)er engl, mackerei) 'Äuppler' foü au§ biefer
Sippe entftanbcn fein (raegcn at)b. huormahhäri
\^uppler'), gcl)ört aber irol)l 3um flg. SBort.
9JiofrcIc 5-. 'ein ^-iW (fd)on bei (Sonr. ©cBucr
ülcacrcl, bei ®oltu§ 1582 Onomast. 324 9)1 a =
crcl; bei JnfiuS 1540 nur erft fr3. macquereau)
fpätml)b. makrele ^y.: cntlebnt au§ glcid)beb.
nbl. makreel (ogl. engl, mackerei), ba§ mit mlat.
(12. 3al)rl). in J'^nbern) macarellus = afr3.
filuge, Gtiimologifc^eä SBäörtcröuc^. 6. aiufl.
(13. 3öf)tl).) mäquerel nfr3. maquereau bunfeln
lUiprungö ift.
Wan dl mljö. mal dl 'Jlccf' a()b. *mäl
in bcr oufammenfe^ung anamäli 'Jlcd, 9?arbe' ;
ibcntifd) mit bem unter mal2 3U erroäljncnben
m()b. at)b. mal '^eitpunft, ^unft'. Unfid)er ift
5Bem)anbtfd)aft mit got. mail 9^. 'Jlccf'; bod)
()at dJlal icbenfallä bic Junftion be» got. mail
übernommen, ba5 in al)b. ml)b. meil d}. regel=
red)t foi-tgcfcgt crfd)cint: baju flimmt anglf. mal
engl, mole 'OJlnttcrmal'. @ot. mel '3cit' meift
auf bic ibg. 2B3. me 'mcffcn' (gr. uexpov, (at.
metiri).
-nial^ Suffir ber 9Jiultiplifatit)3al)lcn unb
Icmporalabücrbien (aud) ^Jiomcu); 3U ©runbc
liegt ml)b. al)b. mal '^eitpunft' (got. mel, f.
0)1 all). Sd)on im 2(()b. bilbcte man z'einemo
male 'einmal' ml)b. ze drin malen 'Dreimal'
— manigen malen 'mand)Cömar (eigtl. alfo
'an einem 3eitpunft, an brci, an üielen 3cit=
punften'), ebcnfo z'andermo male; bal)er ml)b.
eines mäles 'einftmalö' eigtl. 'an einem 3eit=
punft'. 5ür bm at)'!). ml)b. 3)at. ^lur. mälum
malen (ze drin malen 'brcimal') crfd)cint erft
im älteren 3tl)b. bic apofopicrte 5"orm mal.
mdebcieitr uermalcbcicn S^m. ml)b. ver-
maledien, fpätcr aud) maledien 'oerfIud)cn' :
ani-' lat. maledicere — fr3. maudire, ital.
maledire.
malen :^tvo. mijb. malen eigtl. 'mit einem
9)1 al, 3eid)cn Dcrfcl)en', bann 'färben, malen,
fd)rciben': al)b. mälön malen 'malen, 3cid)nen'
3U bcm unter 9)1 all crmät)ntcn al)b. mal ''^unft'
(aud) nad) mal2 'ßcitpunft' bcbeutcnbj; ba3u
got. mela 91. ''$1. 'Sd)rift, Sd)riften' — meljan
'fd)rciben, auf3eid)ncn'.
malmen, j er malmen ^tro. erft n^b., aber
megcn bcr Seltenheit bcr m-2{blcitung maijx-
fd)cintid) roeit älter. 2Bol)I nur 3ufällig laffen
fid) al)b. *malmön m()b. *malmen nid)t belegen;
m()b. galt bafür zermaln zermüln '3crmalmen'.
m-3lbleitung 3cigcn bic 91omina got. malma 9)1.
'Sanb' unb afäd)f. at)b. ml)b. melm 9)1. 'Staub' ;
ba3U @emüll ml)b. gemülle at)b. gimulli
'Staub, ©cmüir. 2B3. mal f. unter mal)Ien.
9)laltcr 9)191. ml)b. malter malder al]b.
maltar (afädif. maldar) 91. 'ein (Setreibemaß' :
mittclft bcr gcnn. Slblcitung -|)ra- -dra- (gr.
-xpo-, lat. tro-, ügl. SUter) gcbilbct au» SBj.
mal in n: a l) l e n. 2)1 a 1 1 e r alfo eigtl. '9Jlal)lung' ,
bann 'roa§ man auf einmal sunt 9)lal)len giebt'.
SJfattje A-- erft nl)b., auö lat. (ital.) malva ;
bei älterer Sntlel)nung I)ätte Iv be» öot. im 91I)b.
al» Ib 3u erfd)einen. 3" ©nglanb rourbe ber lat.
'Ißflan3enname fcl)r frül) bcimifd); bal)er anglf.
83
^Mi
258 —
Wanizt
mealw^e engl, mallow mbf. maluw). SJgl. and)
frg. mauve.
'Silah 3'i. mijh. aiih. malz dl. = nbl. mout,
afäd)j. onorb. malt 9i., anglf. mealt engl, malt
(got. *malt dl.): gcmcingcnn. '-ÖCjcidinung Ha"
2)^Ql3, rocld)c iiiÄ Slaü. unb J^inn. braug (ügl.
floü. mlato, finn. mallas), foiuic in§ 5i"J- il-'
malt. @erm. *maltas 9i. gcl)ört ju einer gcnn.
2Bj. melt in onglf. meltan 'fid) nuflofen, jcv^
fließen, fdimcljen', rooju ein 3Ibi. nnorb. maltr
'uerfault' gleid) aljt). nilib. malz 'liinfdimcljcnb,
meid), fdilaff. SJictleidit ift ba^ Subl'tantioiim
SKalj (got. *malt l1t.) nnv M'v fnbltantioicvtc
DZeutr. bie)e§ Ü(bi. mit bev 53cbeutung 'bai-^
äBeid)c'; ). iibrigcnc' jdiiucl^cn.
^i){ama a. um bic 3JJittc bcö 17. C^a()rl)^5. aB
l)öfiidicc- ÜJ^obeiuort mit bcr 3(u§fvi"ad)e mammcä
(j. 53. I(j74 in SBegcnev» 5lu-5gabc t)on 2utl}er§
ytamenbüdilcin S. 107) auftrctcnb nad) frj.
maman. 53ei .s>cupoIb lG2n gilt 9Jiam al^
iünberraort fi'iv 'liJuttcv'. 33gl. '»^Jatm.
"iOtammon 'M. non 2utl)er auy bem 3ubcn=
beutfd) iibcvnommcn unb in bie Sd)viftipvad)e
cingefül)Xl (feit .^cutiolb 1G20 gebud)t) im 3tn=
fd)lutj an ba§ ncue2cftament; cbcnfo got. mam-
möna = gr.^cmit. laäuimjjva.
man ^^ron. mbb. aijb. man = afäd)f. onglf.
man, nbl. men: eigtl. 9Jom. Sg. bei- Subft.
nl)b. 5^2 an n 'liomo', lüie aud) tat. homo in
frj. on (neben hoinme) ali> ^ron. eiid)cint. ^s^x
bcr älteren Sprad)e (mbb. al)b. anglf.) luirb
man loiebcr aufgenommen burd) ba6 ycrfönl.
^ron. bcr 3. (5g. (ml)b. al)b. er, anglf. M):
bober mon eigtl. 'irgenb ein SJJonn'; im ®ot.
cxid)eint manna nur mit bcr ^JJegotion (ni manna
'niemanö'); f. jcmonb. 3)er Singulor bürfte
bier tolleftiDifdie 53cbcutung bobcn, mie oud)
ffr. mänus (ogl. 1)32 anni unb piirüs im Sing.
'Wcnfdi, 9)lenfd)en, liJcnfdjbcit' bebeutet.
maticö 5lbi. mbb. manec (g) obb. manag
Slbi. 'üiel, mond)' ibai- g crbiclt fidi im 9ibb. in
m 0 n n i g = f 0 1 1 ) = got. manags 'üiel*, onglf. mo-
nig engl. Miany, ofnd)f. manag, nbl. menig. i^om
©erm. ou-j bctrad)tct fann bo'S IJlbi. abgeleitet fein
Don got. obb. mana- 'DJJann, WIcnfd)', bo'j nrfprgl.
im ilompofitum regclmäfüg ftonb; vgl. got. ga-
man 9i. '5)Utmcnfdi* — mana-s6^s' 9JJcnfd)bcit',
ol^b. manaheit 'virtus* — manalihho' imago'
ufiD. 1)onn roärc, bo Suffiy ga- (= gr. ko-) 'bo&
5yerfcbenfein mit etmac-' bc,^eid)nct, 'mit Öcuten
verfcbcn' bie Wrunbbebeutung bcii got. manags.
2)od) lueifcn oltir. menicr 'böufig' unb oflou.
münogü 'üiel' auf ein non jenem got. obb.
mana- 'ÜJienfd)' ujmbböngigcy Wnnibiüort.
SDJandjcttc 7s: im iJlnfong be» 18. ^o^Ji^^J^-
cntlel)nt au^ glcid)bcb. fr^. manchette oon
manche '2(rmer (bei 3)uej 1562 Nomencl. 41
luirb frj. manchettes „\">onbüberfd)lng, .'^■»anb=
üljcln" übciie^t).
^JDJanbcIi ?•. 'oobl non fünf^ebn' erft nl)b.;
bic im älteren 1)ibb. bancbcn evfdicincnbc 'öe=
Deutung '©etrcibcboufen (uon fi'tnfjcbn ®arben)'
mag bic ältere fein. 1}a<- beutfdic 2Bort läfjt
fid) eti)mologifd) nid)t beflimmen (mlat. mandala
'1.5 Stücf' begegnet fd)on im 1.3. ^abrl).). S8c=
3iebung ju nbb. biol. 50lonbe, nbl. mand, engl,
maund 'ilorb' ift unflor.
9JfnniicI2 Jv. mbb. mandel obb. mandala
i}.: bic§ nad) 0. iöoift ou§ lat. (bei 'i)3limu§)
amandula für eigtl. *amundala = gr. ÖMUYbdXri
(*d|uuYYbd\r|?j; ngl. itol. mandola = mlot. proü.
amandola, frj. amande (bal)er nbl. amandel, engl,
almond).
SDhnßC, 9«ang cl ^. '©löttroOc für 2Bäfd)e'
ml)b. mange ^•. '5Rafd)inc jnm ©löttcn
bcr fficberroorcn, Äricgemofdiinc jum (Steine^
fd)lcubern' ; ügl. nbl. mangel 'C^lnttmolsc', engl,
mangle. 58crJüanbtc romonifdjc ffiorte lebrcn,
boß g in bem SBortc OJiangcl febr olt fein
mujj: itol. mangano 'Sd)lcuber', afrj. man-
goneau '©teinfd)lcubcr', mober mittclengl. man-
gonel. (Sin germ. (5ti)mon fcblt für bic ganjc
Siüpe; Quelle gr. ndyfavov 'eine Sd)lcubcr=
mafd}inc' (oon bcr ilBal^c, bic jum ©iionncn
bcr Sd)lcubcrinafd)inc bicut). 5ütc ^-orm bcr
ilJJangcl ein burd) Steine bcid)iuerter Äoften.
inangcln otm. mbb. mangeln obb. mangolön
'entbebren, miffen, DJIongcl baben'; 9)tongel
Wil. mbb. mangel 9}J. 'DJ^ongcl, (^3cbrcd)en'.
!I)03U mbb. manc '9.1Jangcl, Webredjen', oud)
obb. mangön mengen 'ermangeln'; nbl.
mangelen 'ctttbcbrcn'. Ginc germ. 2B3. mang
mangvv fcblt fonft; fie fann nrücnnonbt fein
mit lot. mancus 'ucrftümmclt, froftlo'5, mongcl-
boft', bo§ ouf engl. 58obcn früb Spuren infolge
üon (5ntlebnung büttci'Hcf;: onglf. gemancian
'ücrftüunneln' ; bo.^u oud) nbl. mank 'binfcnb,
nmngclbaft'; oud) engl, to mangle 'ücrftünnncin'.
^JJ^nngoIb '))l. mbb. mangolt m.; bic 5(n=
Icbnimg an 0<)olb fd)cint nnurfprgl. Jyally mon,
luay mcift gcfd)icbt, on ben (5igcnnamen Mana-
golt 9}tongolb onfnüpft, liegt '33iclberrfd)er'
(manag unb waltan) borin (ogl. TToXuKpärric;),
foum 'isicbbolb'. Siebe Worfolf. 3)urd)
iueld)c '-Bezüge bic ipflonse ben ^Jörnen befom,
läf;t fid) nidit mebr ermitteln. 5(nbere beuten
Hiongolb oudi al§ '.'öobogolb' (ngl. 9JJäbnc);
ober mana- oly '.'öolö' fouunt fonft im (^erm.
nidit uor.
^JJJnnicr a- ''Jlrt, C^cbobrcn' feit 1500 (an=
nmnig
259 —
maü
fäiiiidcf} mit bcv^Jicbcnform 5Roniev) nKncmcin
iiblid}, um 1510 aU$ mohxidKi^ ,3"Vcmbaiovt bcrcitiä
ucvrönt unb im IG. \}ta[)v[). l}äufiii bcjciujt: au§
fv3. maniere (luipri'nuil. 3(bi. manier — maniere
uon main '.s>anb').
ittantQ f. mnncf).
SDJnuu 'i'l m(ib. a[)i>. (and) anbb.) man (nn)
Tl. "llicnfd), 9Jianu' ; bic a(Kicmcinc iöcbcutunn
'9)Jcnfdr ftccft nod) innlib. jcmanb, nicmanb,
fomic in beut unter man bcbanbcltcn '^livonomcn.
vvm Sluiilf. fonntc man mcm m i]lcid) nn) cbcn=
fogut üon einem roctblid)cn SBcfcn (ogl. bcf.
ancilf. wifmon = engl, woman 'SBeib'j 9ebraud}t
mevbcn luic oon einem männlidien SBefen, lücnn
nud) bie (elUcvc iöcbeutunn übertiun3; angif.
mon 'DJknjdi, '^-'cvfon, 'i'Jiann, SBeib' engl, man
'SJicnfd). 9J?ann', anorb. madr, got. manna
'DJlenfd), aiknn'. ToJ Söort bilbctc feine
Teflination axbi ben smci Stämmen mann- unb
— iDol)l im 2(nfd)Iut3 an bo§ fi)noni)me guman
— mannan- (fo im @ot. 2(nglf. ^üib. 9}ibb.);
un§ blieb üon bcm (e^tcn ber ^lur. ÜJIanncn.
(^ot. germ. mann- beruht für manw- auf
älterem manu- (mie Äinn auf kenw- genu-;
f. aud) bünni. Sie^ ibg. manu- 'SJlenfd)'
liegt im ^"snb. oor, \w bomit aber aud) Manu
'ber Stammuater ber 9}lenfdien' be3eid)net lütrb;
bamit gebort sufammeu ber germ. Mannus bei
lacituS als 'Stammnater ber SBeftgcrmanen'
(ugl. 5Dienfdi); ogl. ffr. manus — manusa
'OJ^enfd)', öicneid)t aflon. mazT '9}?ann'. @emö()n;
lid) 3ie()t man iitb. ibg. manu- 'SDIenfd)' ju SBj.
man 'benfen' (,og(. mabneni; bann märe
'benfenbey 2Befen' al§ ©runbbebeutung aufju^
faffen. 2Ils fid)er barf biefc§ Gttjmon aber nid)t
gelten. Urfprünglid) fübltcn bic 3bg. mobl
taum, bafj ta§ 3)cnfcn ein mefentlid)e»
(Sbatafteriftifum be§ DJienfdicn fei. 5ßie(me()r
Iiaben mir auf ©runb ber ältcften ibg. Sitteratur,
ber altinb. ^Bcbac^ anjunebmen, bat? ber ,^nbo=
gennane ber ^i^orjcit fid) bcm licr nalje üer=
lüanbt füblte, mic fid) benn ber uebifd)e :3'tbicr
luirf'lid) ahi pa(,u '^ki)' bcjcid)nct. 3)ic eigtl.
:öebcutung von ibg. manu- '9Jtenfd)' läßt fid)
mo[)I faum nod) ermitteln; üielleid)t fönnte
ghmonu als 3ccbcnform ju ghemo (= got.
gnma, lat. homoi gelten. 3. SDtcnfd).
utanntc^ f. mand).
t männißlit^'^Jron.'iebernxann' mbb. manne-
gelich rnenneclich 'jebcr*: eigtl. manne gelich
= abb. manno gilih 'ber iIRcnfd)cn jeber',
loorauä abb. manniclich unb mannolich 'jcber'.
Sibnlid) berubt täglid) auf obb. tagogilih 'ieber
Jag'. 5(bb. gilili 'iebcr' ift ibcntifd) mit gleid).
9)Jaui(6cttc f. 9}land)cttc.
9)Jrtntc( 5TI. mbb. mantel mandel al)b.
mantal mandal 50^. : ibcntifd) mit angif. mentel,
anorb. mottull einerfeit» unb frj. manteau (ital.
mantello) anberfcit;?. Xa^S l)b. SBort (a()b,
mantal) — im Scntal mit anglf. mentel unb
mit anorb. mottull (ani *mantal-R) über=
cinftimmenb — muf; fid) al§ ßcbnmort nad) ber
bb. 2autoerfd)icbung (etraa im 7.-8. ^)abvb-) bei
uuy eingebürgert baben. Cucüiüort ein fuanifd)=
lat. mantum 'SJ^antel' mit ber "Jlbleitung
*mantulum (= anorb. mottull) unb mantellum
(= anglf. afrief. mentel au§ ®rbf. mantil).
9)?(M))jc J. bei Sc^eibner 1695 für 'Sanb=
fai-tc' unb fo fd)on im 16. 3tt()rl). (j. ^. 1584
iRei)f5bud) 217^') = frj. mappe. 3it"ärf)ft ftg.
mappe-mondc 'SBcltfartc' mlat. mappa mundi,
3n ber ^öebcutung '53rief mappe' an§ ital. lat,
mappa 'leücrtud)' (ngl. frg. Scruictte)?
SDJnrtftcn "^l 2)imin. ju Sisare O". T^k^-
meere dl^y. '(Sr3ä()lung, ©rbid)tung, ^crid)t,
9?ad)rid)t',roor)onim 9Jibb. t>a^ ®imin. maerelin
9?. '@efd)id)td)en, 9Jiärd)cn' ; ogl. abb. märi g.
— märi d^. '@crüd)t, 3Jad)rid)t': 2tbftraftum ju
abb. anbb. märi (ml)b. ma;re) = got. mers
'befannt, berübmt', raeld)e§ in niclcn altgerm.
Gigennamen bei ben alten iMftorifern in ber
J-orm merus meris erfd)eint; baju flao. merix
in Vladimerü '2B(abimir, SBalbemar'. Urt)er=
raanbt finb (mit 3lblaut e : 6) gr. -!Liu)po<; in
^•fxeöimjupo^ 'fpeerbcrübmt', altir. mär mör
'grof5, anfebniid)'; ben Äompar. biefcS uralten
2tbjcftit)ftammc§ me-ro- f. uitter mcl)r.
9)farbcr SOI. mbb. marder a{}b. mardar OJJ. ;
baju anorb. mordr 9J1. 'DJJarber' unb anglf.
mear|) (aud) meard) '9[Rarbcr, SBiefcl' (obne
bic r-5(bleitung rcic m()b. mart 'OJlarber'); afäd)f.
*marthar ftedt in marthrin ^Ibj. 'marbern'.
Cb got. *mar{)us ober *mar{)uza oorauggefe^t
lucrbcn barf, bleibt unfid)cr. 3)od) ift bie Sippe
niabrfd)cinlid) cd)l germ. ('au§ uorgerm. martu-),
worauf aud) mlat. martus mit ber 3ugebörigen
roman. ©ippe binmcifen: ital. martora, frg.
martre [y. (morauy engl, märten). fpan.=portug.
marta '5}larber' finb germ. UrfprungS. 2)a§
germ. ©runbiuoil märtu- roirb 5U lit. marti
'Öraut' gesogen mit 9iüdfid)t auf Si)noiu)ma
nne neugr. vujaqpixa eigtl. 'S8räutd)cn' unb
ital. donnola eigtl. '2)ämd)cn'; ugl. 3d)rabcr,
«cj3.=5ßeitr. 15, 130.
t 9)Jor!i 5. '©rengc' mbb. marc abb.
marka J. '©rengc, ©renjgcbiet' = afäd)f. marka
'^Janbgcbiet', anglf. mearc J. '©renje, Sanb=
gebiet' (engl, march berubt nid)t auf ber
anglf. Jorm, ba bcffcn c nid)t l)ättc ju ch
lücrbcn fönnen, fonbern auf afrj. marche
maxi
260 —
9)?orjcf)ar(
'©renjc', roeldjcS felbft cicnn. UrfpnmgS ift).
2)em flot. marka ^-. '©rcnjc' ficht mit auffcKliflcr
33cbciitimci§änbcninii bai- anovb. mork 'Salb'
5ur Seite: 25>älbev luaren in ber nltiievm. ;')Cit
oft bic nntürlid)cn ©renken 3iuijd)en iniltev;
fd)aftcn. TnB 'örenjc' bie ©ninbbebeutitnci ber
Sippe ift, Icl)vt bic lh-penuanbtfd)aft mit lat.
margo 'JRaitb' foiuic oltir. brü [aiiv @vbf.
*mrog) 'jRatib', iv. bniig. himr. fovn. bro
'^öcjirf, 2ani>, ©cacnb', aitdi neiiperf. maiz
'örejtje, (^rcn^lanb'. ^w-y bem C^erm. ent=
flammen itni. mana. fr,^. marrho 'Wven^e'.
S. '^naiV^ unb lUarfc.
Wnrt2 ,"s-. ml)ö. marc marke (nl)b. *iiiaika
unbeunuiti A. 'i^Jarf, l)a(bc^ ^funb SilbcrS
ober (^olbec'' imonad) mlat. marca, tav in
llrhinbeu aui' ber 2. A>iilftc bc& 9. 3af)vfl^.
juerft auftritt) = anorb. mork 5- '9)Jnrf, ein
lialbcS '*l>funb Silber' lanalf. rnarc ift norb.
i'ebnmoni. Ter Ihipnnui ifl buntel; bar,
9)1 arte '^^escidinnuii, ;)Cid}en' imit i^e.uu] auf
bic ^rätiuucv perivanbt fein fann, bafür ogl.
gr. TuXavTov ale '®ciuid)t' unb 'SJtünjc'.
9)tort^ 9t. m()b. marc (®cn. marges) aljb.
marg marag 9i. = afüd)f. niarg 9?., nbl. merg
9?., anglf. mearg engl, marnnv, anorb. mergr
dJl. '9}2art'; in bicfem Jlnirt beruht r auf got. z
nad) bem Wefel^ be-j 'Kbotajivmuc- (germ. *inazga-i.
3)ic5 rocift auf porgcrm. *mazgho-. roo3u oflou.
mozgü 9JJ., apcft. mazga. ffr. majjan '91larr
— alle mit rcgclrcd)t aufgegebener 5ljpiratiou
— ftimmen. %\v 2B,v faf;t man ffr. majj 'ein=
taudien', U)o:,u lat mergere.
9)Jartc (1. mbb. marc (Wen. markes) 9i.
'3cidicn' = nbl. mark '9Jlarte, 93Ierf,5eid)en';
onglf. inearc engl, mark, anorb. mark 9i.
V'^cidKu' (got. *mark fehlt). Cb bie Sippe
mit ber pon 9}Jarti '0)rcnje, (^rcn.^lanb', eigtl.
'JHanb' .^ufammengebört, bleibt biinfcl; bie 53e
beutung 'l*^rcn^e', bic für bie bort bchanbelte
2i>ortfippc nad) '^lu-Moeiv ber Pcr)Panbtcn
Spradicn uralt iit, fann faum al-^ 'Jluvgaiuv?^
punft für ';')Cidien' genommen lucrbcn; ba-?
Umgefchrte lüärc begrifflidi eher beufbar. 9Jiit
mehr 9icd)t bat man Iit. märgas 'bunt' ner^
glidien. i^gl. merfen. 'ilii» ber gcrm. Sippe
entfpringt eine roman., ogl. fr,v marquo — rc-
mar'Hicr :c.
yjinrtctcnbcr 9.U. in pcrfdiiebcnen C'autformen
(bcip. Sdimcnbi l"»!tl .Uricg'^bivcur'ö \'A ^Jlcxta
tauber, bei (^ebhart Hil t Aürfll. lifdireben
I,3ö!S9Jlcrcobentcr, bei Tuc,^ 1(1.72 Nomencl.
200 9)larrfctcntcr) feit ber 9Jlitte beS 10. ,^mhr=
bunberty au? ital. mercatante '.'oänbler' (,^u
mercatare 'i"ianbel treiben*).
t "iOJnrfoIf 9)i. '.sMher' erft früh n()b. ; au^
ber iicrfage übergegangen in bcn arigemcincn
e-kbraud): eigtl. '9)]arf=u'olf, förcn3molf', in
ahb. ocit alc- (Jigennamc gcbraudit iMarcolf).
^^Ihnlid) lüirb im Reineke Vos Marquart al^
9iamc be§ i^ähcr§ nad) bem alten abb. (Sigen=
namen Marcwart eigtl. '©renjipart' gcbraud)t.
9)tarft 9)?. mbb. market merket abb. mar-
kät merkät mercliät 9)^ 'i^sahrmarft, 9)]arft,
9Jiarhplal3' : nnlhrcnb ber ahb. '^^eriobe entlelml
auc- glcidibcb. lat. mercätus mit beutfdier 58c=
tonnng; cbenbaher nbl. markt, engl, market.
9ihb. marftcn otm. mbb. markelen 'auf
bem 9Jtarfte fein, cinhanbcln'. 3)a§ e be§ lat.
Cuclliportco hat fid) heff.=fdiipäb.=alem. in 9}]ärf t
9JHrd)t erhalten; bic 9tebenform mit a mcift
auf i>av frü. a hin. 9{u§ bem 9?oman. pgl. ital.
inercato, frj. marclie (baraii§ fpätangif. markc't
mittclengl. ncucngl. market).
lüfarmcl 9JJ. mhb. marmel ahb. marmul
9JI. '9.1iarmor': auy lat. marmor burd) 2)iffi=
mtlicrung pon r-r ju r-1.
9Jfarftfti i\. '9^iebcrung' crft nhb., ein ubb.
SBort: nbb. marsch, mnbl. maersche '333cibc=
lanb', anglf. mersc älter merisc engl, marsh
'9)loraft, Sumpf, t)im. marsk 'Sumpflanb'.
@ot. *marisks ipirb Porau-JgefclU aly 3lb(eitung
JU got. marei '9Jleer' (f. 9-)teer); äbnlid) ift
51 u 3lbleitung pon got. ahwa 'SBaffcr'. !ögl.
mlat. mariscus 'Sumpf unb afrj. maresc neben
marois nfrj. marais (f. 9[)loraft).
Waviäi^ Tl. feit Sd)ottcl lOGG pcr^eidmet ;
gleidi^citig mit marfdiiercn (im 80jähr. .*itricg)
a\[-y fr.V marche (bnnflon Hrfpruug'5).
yjJorftftaU 9Jt. unter teilipcifcr (5iuipirfung
pon frj. marechal entftanben au-o mhb. mar-
sclialc 9}L, ba§ eigtl. unb urjprgl. '4-^fcrbefncdU'
bebcutetc, bann '5(uffehcr über t)a^ ©cfinbc auf
JHcifcn unb .s>ecr,uigen, aU ftäbtifd)cr ober .'pof^
^Beamter, 9Jiarfd)air. 5ü)b. marahscalc ift ju=
fammcngefclU am- Sd)alf 'ilnedit' unb maraii
''i^ferb' ; fd)on bie lex Salica unb bie leg. Alem.
tcnncn bcn mariscalcus, umncbcn fonft im 9J}lat.
aud) marscallus. 5lu§ bem öerm. entflammt
bic roman. Sippe oon ital. mariscalco, frj.
marerlial '.s>uffd)micb, 9)Iarfd)aU', foipic bie
9cad)ahmung mlat. comes stabuli, fr^. conne-
table. %[)'Q. marali mbb. marc 9L '9]of?, "^iferb'
= angl). mearh. norb. marr 9J1. (got. *marli
fehlt). Gy cntf prang rcgelredit nad) bem Wcfctj
ber !i!autpcrid)icbung aU'? porgcrm. marka-. in
meld)er Wcftalt c§ al§ altfeit, üon ^^aufaniay
bezeugt ipirb; pgl. baju altir. marc unb mclfd)
march '^ferb'. 3Iber GiUlchnung bcö gcrm.
marlia- au§ bem Meli, anzunehmen, Urningen
marjrf)iei-en
261
ma^
feine fin'acf)(id)cn C^vü^^c. ^iiv marh, mo^u ba^
Jemin. OJIäljvc cv()altcn blieb, trat jpätev Man,
bann ']>fcrii ein. — 2)0311 nod) ÜJiavftall.
mnrfcfttcrcn otiu. (ba^u bcv nitc ouipcratiu
marfcf)!) feit beut 3(iiül)v. ilvicii alUicmciu üblid),
alv nciicci 5}Jobciuort )d)on 1017 im Icutfdjen
9JJid)cI ocvfpottct : mi§ frj. inarcher 'cicbeu',
bcffcn lUi'pvunii bunfol ift. 3>ii(. 9Jlavjd).
9,)JttritnU Tl. mhb. marstai i@en. -stalles)
d)l. ''^>fcvbcftaü' : für mipriil. marhstal mic iiibb.
marsolialc für iiiarh-schalc; f. Stall imb luci^cn
marh- ucjl. 9JJarfd)aI(.
9)Jartcr jv. m{)b. marter martere 5- eiötl.
'bav iilutjeutini'S', bef. 'bie'^aiuon',bann 'Ciial,
^4>eiu, iNCvfoKiuitvi, Jvoltcr' a[}b. martira martara
(aud) mit 1 ü[]b. inartela mi)b. martel) jy. : nad)
gr.^Iat. martyriuin. 5lbleituni5 9)lärti)rcr auv
m[)b. merterer marterer a[)b. martiräri 'OJiäv:
ti)rcv, Slutjeiuic', raofür jelten bie Jorm martir
martyr ijicid) lat.njv. martyr 'ißlutjcuoc für bic
2Bal)r()eit beö (£()i-i[tcntiimö'. Sic ungried)., evft
d)ril"tt.=Iat. 33ebeiitunc3 'dual' jcigt bic ©ippe
Don martirium aud) im Dioman. ; ugl. ital. mar-
tirio, fv3. martyre.
SJJärj 9JL m(}b. merze al)b. merzo marzeo
9JJ. '9Jiär3' auc^ lat. (mensem) Martium. 2)ic
cutfprcd)cnbcn lucftfäl. märte, mnbb. merte, io--
tüic nb(. maart mad}en e» u)a()rfd)eiiiUd), baß
SO^ärj üor bcr al)b. Sautüerfd)icbutuj, i'päteftcn§
im 3eita(tcr bcr 9Jferoüinger, cutlel)nt inorbcu ijt
unb 3iuar oicid)3citig mit2(uguft, Jänner unb
dJlai. (i-ntüircd)cnb engl. March au» mittclcugl.
(12. ^QlHi).) marche, foime frj. mars.
SDtaräipnu 5t. bei Iud)cr um 151U, al§ ÜJtar=
jap an bei 9ii)ff 1540 Satmerge 79, bei Jrcigiu»
1579 Quaestiones Phys. 863 SRarcipan, bei
©oliu^ 1582 Onomast. 366 9)Uröepan, 6a(=
oifiii§ 1610 9)larcipan, bei @i-imiucl§f)aufcn
1669 Simplic. II, 7 9J^ar3eban: 2c()mi)0rt au§
gleid)beb. ital. marzapane.
9)iaf(^c 5. m()b. mäsche üi)b. anbb. mäsca
i^. = mnbl. maesche nbl. maas, angif. msesce
engl, mesh, anorb. moskve ÜJt.; got. *mesqa
*masqafcf)lt3ufä(lig. 9cad) bcr Sautt)erld)iebung§=
regel beru()t bie§ auf norgerm. mesgä- (rnosga-) ;
ogl. lit. mazgas 'JabenDcrfd^Iingung, 5lnoten',
n)eld)e§ ju einem 3^1^. mezgü (megsti) 'Änoten
fnüpfen, (9ie§e) ftincfen' geljört. So barf iDtaf d)e
auf eine germ. 2B3. mesq (Dorgcrm. ibg. mezg)
'flcd)ten' 3urüdgefü()it rocrben.
^JJJaf^inc 5. bei od)cibncr 1695 ücrjeidjnet:
ßebnrooxt bes 17. ^afti^Ö»- au^ \Vt- machine.
Cuetle lat. machina = gr. lanxävri 'SBerfseug'.
SDfofer 5v. ml)b. maser al)b. masar 931.
"DJiafer, fnomger ^Hu^roud)» am 2I()orn unb
anbercn 'Räumen' (mljb. aud) ''-Sedier axfi Tla\tv--
l)ol3'i; ügl. auglf. maser 'Änoten im .V^olj'; a(t^
norb. inosurr ll)J. '5(liorn' (mosur-boUe '2Il)oni=
fdjale'). 3>crmanbt mit al)b. mäsa ^•. '3Bunbe,
9iarbe'. 2)ie gcrm. Sippe l)at ^bfömmlinge im
jRomau. ; ogl. fr3. madre 'flcd'ig', miat. scyplü
maserini 'Xinufgef ünc' .
■äJJaeife Jy. (Stcinbad) 1734 gibt lUafdjfe
mit 53clegcn am ^>offnmnnCMi)albau) crft ul)b.,
au<-' fr3. masque (mlat. masca 'lüla'jfc' be=
gegnct um 700); ha^ gleid)beb. fdjiuüb.^baier.
maskere fd)lict3t fid) näl)er an ital. maschera
foroie fpan. mascara 'Spott' an; ügl. aud) nbl.
engl, masker. 2)er Urfprung ber gan3cn Sippe
liegt in arab. mashara '■]3oi'fenrcif;cr'. — Xa3u
"iyjaC'fcrntic J. im 17. 3at)rl)- ün einer 3citung
üon 1620 „mascarada auf fpan. ^Irt") mol)l
an<!' fpan. mascarata = fr3. mascarade.
^JDfaffc J\. ml)b. masse ^y. 'ungcftaltctcr Stoff,
931affe' bef. '9)lctallflumpen'; in ber fpät al)b.
3eit (Nötker) al» massa ^y. entlcljut au» lat.
massa; aud) im 16. ^if^'f)- begegnet nod) massa
(5. S. 9)latbcfiu§ 1562 Sarcpta 11 1^).
9)lafti 9)1. (bcm Sd)!üäb.=Saier. tüal)i-fd)ein=
lid) gan3 fremb) m()b. aljb. mast 9Jl. 'Stange,
(Val)ncn= unb Speerflangc' bef. 'Sdiiffömaft,
991aftbaum' = nbb. nbl. mast, anglf. maest
engl, mast, anorb. mastr °9Jlaftbaum' : germ.
masta- 9J1. "Ma]t, Stange'. Jrübmlat. (in bm
91eid)enauer (^iloffcn) mastus = fr3. mät,
portug. masto, fpan. mastil. 9tad) bcm (Sefe^
bcr Öautt)erfd)iebung bcrul)t gcrm. masta- auf
Dorgcrin. mazdo- (ugl. roegen ber ä5crfd)iebung
oon ibg. zd gu germ. st 21 ft, (5Jerfte, 91eft unb
Äul)n§ 3f<i). 25, 313) ^= lat malus für *mädus
(nad) M. J()urnepfen aud) ir. matan '5?cule' —
malte 'Stod'?i. 'iibnlid) ftnb bcm Sat. unb
&cxm. [yifd) (piscis) unb SReer (mare) burd)
Urücrn)anbtfd)aft gemcinfam.
9)faft2 5. ml)b. mnbb. obb. mast 9JI(S-91.
' J-utter, (Sid)clmaft, 99Iäftung' = anglf. ma?st engl,
mast '9}laft, (Sid)elmafl'. @ot. *masta- entftel)t
ber 2autDei'fd)iebung gemöfj au§ einer (Srbf.
mazdo-, ouf bic nad) v. 33rabfc Äul)n» 3fd)-
28, 295 aud) ffr. medas 91. 'Jett' — medäy
'mäften' meift. — 2)cnominatiü mäften ml)b.
al)b. mesten = nbl. mesten, anglf. maestan 'fett
mad)en'; ba3u nl)b. maft 21bi.='^arti3. al)b. mast
= anglf. gemsest 'fett gcmäftet'; bafür ml)b.
gemast gemestet.
Ma\t 91. fpätmbb. mä? 91. 'OJlaü jum 991effen,
Slrt unb SBcifc'; bafür gemöbniid) mbb. mä^e
5. '9Jlat5, abgcgrcnstc 5Iu»bebnung in 3eit,
91aunt, (Scmidit, Äraft; 9)iaf;halten, iHämgung'
al)b. mä^a \y. ; ogl. nbl. maat. anorb. mäte 9)1.
SIJiQfec
262
SlJiouer
'3Irt unb SBctfc'. 3u bcv ficrin. SQSg. mgt (in
nieffen) aue Dovi^crm. m§d fle()ört noch lat.
modus '2(n unb SBeiic'.
5!)?a^e i^-. mlib. mä^e, f. unter lllan t^i.
T tna^cn 5loniuntt. auv bcm Tat. '^M. inä/,en
(Don ml)b. m;t?e) 'in bcr 5(rt unb SBcifc' ; uvfpral.
nur abocrbial gcbraudn, cvfl nlib. al? Moniunftion :
t^JUia^bolbcr llj/'^diorn' nilib. ma^jalter ina/,-
olter 111. alib. ina/;:5altra iiia^^/^oltra A". '3l(iorn';
bie nl)b. l'autforni bcrul)! auf "Jtnlclinunii bei?
SBortes- an .sSolunbcr (oberbeutidie ^liebenforni
iSolbcr). Xa-:- al)i>. ma^^ultra ift mne alToltra
'3Uifclbaum' ju apfol) eine 'Jlblcituuii ju einem
primären ^lot. *rnalls. 2luffäÜii^crrocifc jeiiit baö
anglj. mapuldr engl, mapletree mit bem bc=
jcugtcn (^runbiüort mapol, engl, maple '^Jlborn'
ftatt bcy bb. Tcntaiv einen öabial, got. *mapls
t)orau'öiet3enb ; baju anorb. inopurr 41}. '"^llioru'.
äBcgcn bei> a[}t>. iiia7,^altra c/,-^ für got. ti fann
9JJafibolber nid)t mit 91}a)cr (s g(eid) got. s)
j(ujammcnbängcn. Sod) and) ju a()b. ma? '>)l.
'Spcifc' mirb abb. ma^^altra nidit geboren;
3(born ttl§ 'Spcifebaum' ift nid}t mabrfdieinlid),
mag immerbtn 5lbornfaft ak- .sSeiltranf bcnuljt
fein. Wot. *iiiatla- rcfp. mnpla finb buntler
5lbhiuft. i^gl. aud) '.}lborn, ivo eine ältere
!Öcjeid)iuing nad)geaneien mivb. — Xie nbb. Aorni
5}}Qt;cllcr berubt mic DJlanboIber auf oolfö:
etnmologifd)er Umbilbung ber abb. mbb. ("ynrm.
SBegcn ber abb. 'Jlbleitung -tra ogl. 2(pfcl,
SBad)boIber, .ySoiunber.
mä^ifl '3lbi. mbb. niax,ec abb. mä^ig 2lbi.
'mänig, cntbaltfam; uon mäniger örönc': %b-
leitung von l'lan, 9JJaf;e. 4>gl. nbl. matijr
'mätüg'.
^2aMict) 'JJ. crft nbb., nad) mnbl. inatelief
(nnbl. madoliof) 'i\. 'Wafjliebdien' ; nad) SB. oan
.•öelten ;u mnbl. male 'tlein' (= mäfsig).
5)?ntrttl?C /"v. mbb. inatra/, maloraj; W:)?.
'mit fi?olle gefülltem? JHubebett, '^Jolftcrbett' ; ngl.
nbl. matras, engl, iiiattress. Tie bb. Aorm mit
Iz nadi mlat. matratiuni rnatrarium. ba^5 mit
bcr jugcbörigcn roman. Sippe — afpan. alma-
dra(iue, frj. malelas — au§ glcid)bcb. arab.
matrah fommt.
ÜDiatronc a. im Ui. ,lQbrb. geläufig (,v 58.
giJatbcfiuö ir.(i2 3arcpta 00'' 288») = lat. ina-
trona.
^JUiatrofc IK. cvft früb nbb. (bei u. Jl'adbauicu
1017 Corpus Militare S. 2 unb Äricgömanual
1010; .'öulfiud 1020 Sdiiffabrt XXI. 110; ,V>off=
mannömalbauÄ u. a. Webiditc II. 04) au-i gicidv
beb. nbl. matroos; bän. fdimeb. malms. Sic
bcniljcn auf frj. matelot (afrj. matenot) 'ÜJlatrofc*;
btcfem liegt burd) norman. ^Vermittlung t)a^ nbl.
maatgenoot = norb. inötunautr 'lifdigenoffc'
SU ©runbe (bic Sdiiffymannfd)aft mar in Iifd)=
genoffenfdiaften geteilt).
matt 5(bi. mbb. mal (@cn. inatles) 5(bi. 'matt*
im Sd)ad)fpicl unb bilblid), feit ber 2. .sMlftc
bc'ö 12. :3«bvb'^- in§ 2;eutfd)e übernommen au§
bcm 9ioman. ; cgi. frj. mat, fpan. malle, ital.
malto. uiober and) nbl. mal, engl, male 'matt'.
5)iit bem Sdiodifpiel internationale^ iiulturmort
gemorben nad) arab.=perf. schäh mal eigtl. 'ber
ilönig ift gefangen'. 3>gl. 3f- b. b. morgcnlänb.
©efcllfdi. 2S, 000. ©. Sd)adi.
•löJattci A. (ein alcm., bem Sd)ipäb.--Saier.
frembcy SBort) mbb. male malle jV. 'SBiefc';
abb. "matta A. feblt (erbalten blieb abb. malo-
screch 'SBiefeubüpfer , .s>cufd)rerfe' ). ®ot.
*ma^wa *medwa feblt; ugl. engl, ineadow mead
an-:- anglf. mä-d (öcn. miydwei 'SBicfc', mnbb.
mäde, anbb. iiiällia mäda, africf. möth. Sic
fd}einen auf einer germ. äöj. ma|) mOd ju bcruben,
bic mit lat. meto 'mäbcn, abernten' 3ufammcu=
bangt unb in nbb. mäbcn eine fürjcrc Jonn
me jcigt. 2)od} fönntc in got. *me-dwa aud) mg
abö SCw nnb twa aly Suffij: angenommen merbcn.
SUJattc'-^ A. mbb. malle (fpätmbb. aud) malze)
abb. malla a- ''I^erfc au'c^ Strob, ^Öinfen :c. gc=
flod)tcn, 9Jlattc' =^ nbl. mal, anglf. meatte
engl. mat. Xk Übercinftimmung ber bb. nnb
nbb.:engl. 3)cntalftufe beutet auf Gnticbnung,
unb 3iüar mürbe abb. matta mäbrenb, nid}t vox
ber abb. ^eriobe entlcl)nt. 2)ic (bialcttifd)c)
^Jiebenform Walje (abb. *malza) muf; auf
älterer (5"ntlebnung uor ber 2. l'autoerfdiiebung
berubcn. ;-)U Wrunbe liegt lat. matla 'I:ed"c
au& SBinfen' (eine bei ®regor o. 2our bezeugte
'iJJcbenform nalta ftedt in fr. natte, roober mnbl.
natte, n)cld)c Jyonn and) pon ^axf\ 00, 29
penvenbet).
T 9)?nttc*^ A- 'geronnene SiJiild)' (t^üring.
malz) feit bem 14. ^'sabrb- bejcugt; ibentifd) mit
fr^. maton 'Cuarf, fatal, malo '9{abmfäfe'
(lombarb. nalla 'fd)led)tcr Häfe').
Wai} Tl. crft nbb., u)abrfd)cinlid} Äofcform
für 9Jlatbia'i? unb 9Jiatt()äu§; 3n'i)cbenform
ift 9Jlattcci.
Wnljcii 9.1}. 'iübifd)er Cfterfud)cn' fdion in
Wloffarien bcy 15. i.'^abrbö. (ab? 9J}at5, ^'suben:
mal3, Wat^nfud)) unb feitbem eingebürgert:
auc' iüb. iiiazzo, ()cbr. mazzali 'ungefäucrtc
.Hud)eu'.
mancn otm. mbb. mäwen 'miauen mic eine
.ftat^e' : eine onomatopoictifdjc 53ilbung ; pgl.
TlictiQ.
Woucr A. ntbb. mure mür a. '2)lauer' al)b.
Tlank
— 263 —
9Jkiijer
möra ^y. (muri Jy.) 'DJlaucv' : nu§ lat. mürus
mit auffäüicicin ®cnu§ii)cd))cl, öcr iual)r)d)cinlicf)
hutä) ein altiicnn. 2Bort für 'SDlaucv' — ogl. got.
waddjus ^■. — ücranlafjt ift. föbenba()cr afäd)f.
mür, anglf. mär Tl. (alth. mür): fic luurbcn in
bcrfelbcn 'il.^criobc — vor bcv ()b. 2autücvfd)ic()img
— au§ bcni l'at. cntlcl)nt mic anbcrc auf bcn
ftcincrncn i'päiilcrbau bc.u'ujiidie SBortc ; ogl.
Siegel, ^'ycnftcr, "^^fovtc, 3iicid)er, 2BaU.
Wlantc iv. '5"f;fi"anfbeit be§ $tevbc§' (niit
nbb. ©uttuval) m()b. müche ^•. 'eine ben %UT,
läl}mcnbc Ärantl)cit bc§ $ferbe§', vocU)a\b ftrcng=
I)b. baicr. ^fiaudie. 2)iniflcn Urfpruitgy ; t)iel=
Icidit 311 got. müks 'lucid), fanft"?
Waul^ ^)l. (im Obcrb. {)CiTfd;t "iSlaiü aud]
für '9Jlimb') mbb. mül müle ^Jc. — müle J. (mb.)
'Tlaul' a[)b. müla 5- 'SDJnur aud) 'Sdjnabcl'
= nbl. muil, anorb. müle 3)1. 'DJtaul, Sdmaujc*;
got. *mülü 9i. 'DJlaur feblt, imvb aber buvd) bic
Slbleitung faürmüljan 'ba§ SRaul ucvbinben' cr=
wieien. 3>ie(lcid)t ift gcriu. mü-lön l-5(b(citung
au§ einer ©3. mü, aus lucldicr mit '^^arti^ipial^
ablcitung n}j audi {)b. ÜJlunb ftaiumcn tonnte;
f. bie§.
Wani'2 in 9)1 au hier 91 (ogl. © Untier)
unb 5Raulefel Wl. mbb. mültier dl. — mülesel
dJl., bod) gcmöt}n(id) blof; mül 3)W^. — müle Tl.
'SRauItiev' ai]i). mül Tl. : au§ lat. mülus ent=
lel)nt glcidijcitig mit ©fei = lat. asinus (ogl.
aud) nod) $fcrb unb Seit er). (5benba()er bie
gleid)bcb. nbl. muil muilezel, anglf. mül (engl,
mule ift iüngereä 2ct)nir)ort au§ fr3. mule) foraic
altir. mül.
SOiouIbccrc 5. mbb. mülber dl'^y. '9DIaul=
beere', bieg burd) bic 2)ilfimi(ierung oon r gu 1
entftanbcn au§ al)b. mür-beri mör-beri 91 3!a§
©diroantcn oon ö unb ü im 5Ibb. roeift auf ßnt--
lebnung au& lat. mörum '9}laulbeere' — mörus
'99laulbcerbaum', mober aud) nbl. moerbes,
anglf. mörberie unb mürberie (baneben mit
Siffimilicrung mittclengl. aud) mulberie engl,
mulberry). Sßgl. Sorbeer.
SOtauItturf Tl. mbb. moltwerf moltwerfe
Tl. 'Tlauhvnvi' eigtl. 'bav bic (Srbc (mbb. motte
%.) aufiuerfcnbc lier'. Sic nbb. Sautform be=
rubt auf Umbilbung be§ mbb. Söorte», hai' aud)
in mbb. abb. Seit in ocrfd)icbencn Umbeutungcn
bejeugt ift (mbb. inüwerf eigtl. 'i^Qufenraerfer'
ju anglf. müga 'iMufcn'). Stnbcrc nbb. 2Bort=
formen auf nolfsetymol. ©runblagc finb bic bial.
2Roltn)urm,ü)laulrourm,9Jlauln)oIf. 'iU)h.
moltwerf moltwurf Tl. 'Tlauhvm^' gebort ju
mbb. motte '\y. — molt Tl. 'Staub, Grbe, Grb=
boben' ai}b. molta 5- — 'i^o^t Tl. ; ogl. got.
mulda 5. 'Staub, 6rbe', anglf. molde engl.
mould 'Grbe': eigtl. fubflantinicrtcS oc"""ini""
ju einem mit da- gcbilbeten ^artisip au» 2Bj.
mal 'mablen, gerreiben', alfo mul-da; ogl. talt,
alt, laut, jart. ^ud) im 99Jitte(cngl. erfd)eint
moldwerp '2)kultt)urf'; mofür mittclengl. mole,
nbl. meftfäl. fricf. mol in ocrfürster ©eftalt (lat.
mulus 'talpa' in ben 9?eid)cnaucr ®loffen).
2öabrfd)einlid) finb bicfe aber eher fclbftönbigc
53ilbungcn au^ STw mal. (vinc anbcrc alte 53e=
ncnnung bc& 99Iaulmurf§ liegt üor in abb. scero
mbb. scher fd)mäb.=alcmann. Sd)ärmau§.
9J?0U§1 5. mbb. abb. müs J. = nbl. muis,
anglf. müs engl, mouse, anorb. müs (got. *müs)
5- '9)lau§'. @§ ift in fonfonantifd)cr Stamm=
form müs- bic gemcingcrm. mic gcmeinibg. 58c=
ncnnung ber 9}lauo. 3" faft allen ibg. Sin-ad)cn
fcbrt ber 9tamc luicbcr, ein ^öcrociö, ban bcn
^nbogcrmancn in ibrer afiatifd)cn Urbcimat ba§
Iicrd)en bereite befannt mar unb jmar burd)
feine 2)icbereicn: müs- benibt auf einer attibg. 2ßj.
müs 'ftcblcn', bie man in bem frönf. chreomö-
sido '2cid)cnbcraubung' ber lex Salica miebcr
erfannt ijat, unb bebciuct '3)icbin' (mDgtid)cr=
lücifc jcbod) ift 2B3. mus 'ftcblcn' 2Iblcitung oon
müs '9)Iauö'). 3}gl. ffr. müs '9)iau§' neben
2B3. mus musäy 'roegnebmen, rauben'; bagu
gr. ,uö<;, lat. müs, afloo. mysi Jy. ; ogl. nod) ba§
flg. SBort.
S!)Jatt§2 ^: eigtl. überbauet '9}Iu§feI an 2{rm
unb (Vuty, ie^t bcf. '9Jlu§t'clba(Icn bc§ Säumend
in ber öanb' mbb. alj'ö. müs %. 'Tlui^kl bcf. bc»
Cberannce' — anglf. müs, nbl. muis in
gleid)cr 33cbcutung; eigtl. ibentifd) mit 9J!au§i.
'Und) fonft geigt fid) Übertragung bc§ 2icrnamcn§
auf Äöi-pcr1cile; ogl. gr. mOc; 'äJ^uSfel' — iuuüjv
'91Iuöfclfnotcn', lat. mus-culus '93iuöfcr eigtl.
'9J^duc^d)cn', afloo. mysica '3(rm', ffr. mus-ka
'i^obc, niciblid)e Sd)am' eigtl. '9J^äu§d)en'.
umuf focht otm. eigtl. 'mosaizare' : gu
93^aufd)c, 9:)lofd)c = bcbr. Möscheh '9}bfcÄ'.
9}iaufd)el '^su'i:>c, iübifd)cr .v^änblcr' fd)on im
17. ^abrl). (3. S8. 169G DJiißbraud) ber 9?lcbidn
181. 32.3); älter bafür 9«ofd) bei 2{prcr.
moufcn 3ti^- "^f)^- müsen 'fd)lcid)en, be=
trügen': 2{blcitung oon mbb. müs = Tlau^.
äliaufcr (V- '5cbci-tüed)fcl be» S^ogel'g, i^äw-
tung ber ©d)langc, 3eit bc§ 5eberracd)fcl§'
mbb. mü^e 5- (im Äompofitum mü^er) 'ba^
9)laufcrn, Jcbcriocdifel ber Ssögcl'; ai)b. *mü^5a
5. '9JIaufer' unbegeugt ; bagu ai)i>. mü??öa mbb.
mü^en 'racd)fcln, taufd)cn', mbb. bef. 'bic Jebern,
bic ^aut racd)fcln'. SSor ber al)'D. ^eriobe (glcid)=
geitig mit Ääfig, ?Jfau, ^Mps) cntlebnt au§
lat. mütäre, rce^balb 33crfd)icbung oon t ju ?
eintrat (mlat. müta '5ebenocd)fel ber SJögel');
iimufig
— 264
Sajel^rtQU
sz IiQt fid) in batcr. maufjcn erhalten. %n%
bcr fllcidicn Cuclle flammen angl). bimütian
'roedijeln, ocuaufdicn'' cniil. to moult 'fid)
maufcrn', foiric and) frg. inuer 'fidi maufcvn'
— mue '5Raufcr'.
ntauüfl "^(M- crfl n()b. ('fidi manfig madien')
ju ÜJiaufcr %">-cbcnDedifeI', eiciti. 'luer maufcil,
bie j"vcbcm roedifclt, fidi übcnnütig hcraiic-initjt,
um fidi derDorjutliun'.
^JJfaut A-. \]oü' ein baicr. S^ort, m()b. mute
ül)h. müta jv. 'ooir. Tic bcn'fdienbc 5(blcitung
QU§ mlat. müta bcfriebigt nid)t, roeil bicv cvft
fpöt (1. .tiölftc bc§ 9. ;,'\abrb§.) bejcugt ift unb
jroar al§ bcutfdicS SKort (nullum teloneum
neque quod lingiia thoodisca Muta vocatur;
ann. 837). 0ot. (bei Ulfila-M mota X 'Soll' ift
bic ju ölteft bezeugte Sßortform. Üodi fönncn
abb. mfila unb got. mAia (audi nnorb. afdimcb.
müta '^Ibijabe, Öobn bei '-ßeftediung', aiujlf.
möthüs '3oUl)au§*?) fid) nid)t becfen, ita flot.
möta (anfllf. möti auf a{}b. *mnn^a, abb. müta
auf flot. *müda fdiliefsen Iät3t. 2i}alii-fd)einlid)
ift bay altbaicr. 2Bort etiva im T.S. ,^sabvl)., nadi
bcr bb. i'autiicrfdiicbunii, eiulebnt auv> einem bcm
®ot. nabe ftebenben Xialeft (got. ü neigte nadi
ü); baju andi aflou. myto ';io(r. daneben bat
eine frübere (^•ntlcbnung ftattgefunben, ba für
ba& TH)^. eine auf abb. *muo^a lueifenbe J-ovm
muo^e '3oü, ?(bgabc' bcjeugt ift, iiield)e in
baicr. 5!}iuef; '9J^ülIerlobn' erbalten blieb. Tod)
fönntc and) alte Übereinftimmung mit bem 03ot.
beftehcn. il^il. ;Jo(I.
ntcrfcrn ;Jtn). erft nbb., bafür mit anberer
5tblcitung auv bcmfelben Stamme mbb. mechzen
'merfern': ju mbb. nu-cke 'Xll ';5iegcnbocf' alv
Spottname (got. *migga "Jiegenborf' te()(t) ;
ogl. bie Dorgerm. SIBj. mak in gr. |inKdo|aai
'mcrfere, blöfe*.
WcbatUc A-. au'o fr,v medaille (bicö aue
ital. mf<l;iKii;i). ;^^,)t 10. ;'sabrb. mcbrfad)
gjlebai Pille bei) i iö. 2}ktbefiuö lö62 Sarcpta
Ml^i. rucHc [Qt. *iiictallia.
^JJiccr Tl. mbb. mer abb. meri älter mari 9J.
'OHcer' = afäd)f. meri ^., nbl. meer 9c., angif.
mere engl, mere (baju merman mermaid),
anorb. marr Tl., got. maroi ,">. (unb *mar 9?.
erbalten in ber ;',ufammenfet5ung mari-saiws
'^Dlcer'): baö gemeingerm. 2Bort für 9JJeer
fanglf. mero bebeutet aud) ' Sumpf i, in
bcr öltcftcn Jl^ortgeflalt mari Ti. (ober mori,
ioc(d)c Aorm ''^Miniuc- ak- cimbrifd) bezeugt), bie
bcn rocftibg. Stämmen teilipcijc gemeinfam ift
(cbcnfo rcic lat. lacus, altir. locli glcid) anbb.
lagn 'OTccr'): lot. mare 9i., aflop. morje 9i.
'OTccr', lit. märes 'furifd)c§ .t^aff, altir. muir
{au§ mori) '9Jlecr'; baju gr. 'Anqji^apo? 'Sobn
^ofeibon§', fornie 6udpa J. '©raben, illoafe'
(ugl. afrief. mar '©raben, leid)')? 9Md) bcr
beiTfd)enbcn 3lnfid)t gebort bie Sippe ju ibg.
2B3. mar 'flerben' (pgl. 9)1 orb, lat. morior),
fo baf5 ba^ OJleer nad) bem @egenfa§ jum
Seben bcr 9?egetation bc§ 5eftlanbe§ benannt
ipärc, mie and) im ^ni*- marus 'SBüfte' ju 2B3.
mar 'fterben' gejogen ipirb; bic§ barf jebod)
cbenfo ipenig alc^ fid)er gelten mie bie 5fbleitung
pon $Rann auc^ 3B3. men 'benfen'. SSgl.
91iarfd) unb 'Dloor.
•löJccrrctttfl m, DJcccrrcttig ju 9Jleer rate
-Verbog 5U i")eer, piertc (Tj ju üier (i) :c.;
ctUfprcd)enb mbb. merretich abb. meri-rätih:
nad) .s^oopS Jöeitr. 2.'} eigtl. 'Sumpf rettig', roeil
bic '^^flaiijc in fumpfigen '^oben gebeibt; über
111 e er 'Sumpf f. unter i1J eer. (5in Si)nom)mon
f. unter Hrän.
*i!)Jcl)I 9t. mbb. mel (@en. melwes) a^b.
mL'lo((Scn. melawes) 9i. = afäd,)f. melo, mnbl.
mele nbl. meel, angIf. melu (@cn. melwes)
engl, meal, anorb. mjnl (@en. ^Mur. mjolva)
'äUcbl': altf melwa baS gemeingerm. 2B ort für
Wilchi unb jnmr eine fpcjififd) gcrm. 5lbleitung
aui- 5^3. mal 'mablen', ju luckbcr bie Öaut=
form mel burd) i>a^ Slap. unb 3^. beftäligt
roirb (f. unter mablen). SBäbrcnb ba§ 3tro.
mablen gcmeinipcflibg. ift, eignet bic 33ilbung
bcS SBortcJi 9JlcbI an-i ber SIB3. mel blof; bem
öcrm. ; babci ift and) ju boad)ten, bafj bai-^ Gngl.
ba-ö 9iomcn fcnnt, mäbrcnb ibm ba§ 3ugebörige
ilscrb nid)t ^ufommt. '.Jhui) im ilclt. b^t eine
5lblcitungbcrfclbcn!Ji^ur3clbic'-ycbeutung'9J^ebl';
pgl. t'piur. blawd, bret. bleud ianv mläl). (Cbenfo
preuf;. meltan '9)iebl', lit. miltai.
9JicI)Uau 9.1]. mit polt'^cti)mologifd)cr Umbil=
bung axi-> glcid)beb. mbb. millou abb. mili-lou
9J. = anglf. mcledeaw (iniledöaw) engl, inildew
'9J]ebltau', roobi ju got. milif) 9i. '.t^onig' (pgl.
anorb. milska a. 'füfjcv Wctränf), ipoju im
3Bcftgerm. ein 9comen mili (gr. uAi- ju |a^X.iT-,
lat. mel): 9J]cbltau '.söonigtau'. 2Bcnigcr
ipabrfd)einlid) ift Gntlebnung ober Urpcrroanbt=
fd;aft mit glcid)bcb. gr. uiXro^, fo ba\] Zan im
bcutfd)cn .Hompofitum eine SI>erbeutlid)ung (pgl.
Vinbiüurm, SlUnbbunbl ipäre. Gö liegt
aud) bie 9)Ji.iglid)tcit Por, baci abb. mili-, mele-
mile- mit 9JJcbl in oufammcnbang ju bringen
unb eö abo befonbere iöilbung auö 2Bj. mel
'mablen' ju faffen. Tann märe bie crfl nbb.
Umformung pon 9}liltau gu 9JJeblt au ctpmo-
logifd) bercd)tigt; man befiniert 9JJcbltau alä
„gräulid) roeif?cr, mebläbnlidjcr Überjug auf
^flanjcn im Sommer".
mel^r
— 265 —
90^eifcf)
mcfir 2Ibi. 2tbt). m()b. mer: Äomparatio ju
t)iel: mit neuer ©tcigeriUH^ gebilbet merer
mgrre 'gröfjer, bebcutcnbev' (nadi 9\aum, oa()l
imb 2öeif); baju inbctt. inere mer inG 'plus';
Q()b. mer unficft. -IJ. uiib abo. 5t'ompar. 'me()r,
plus, magis, amplius', 2tbi. mero 'major, grotJcr'
Ibaju mit neuer Slnfüguucj be§ Äoinparatio^Suf-'
fipe§ meroro meriro 'major'). 2ll)b. mero cnt=
ftanb au§ *maizo = got. maiza. beffcn -iza- ba?-'
altgerm. itomparattüfuffir ift (ogl. bcffer =
got. batiza; i)üt)er = got. hauhiza); ogl. onglf.
mä Üieutv. 5(bü. 'me()r' — 3Ibi. mdra engl.
more. 2;er 3ugct)Öngc Superl. ift meift. @ot.
maiza für *majiza gel^ort mit bcm Superlatiü
got. maists (f. mcift) ju bem unter 9)Zärdien
be()anbcltcn Slbj. germ. me-ra '(jeroorragenb,
fcebcutcnb'; ogl. Cft[)off iöcitr. 13, 442.
«teurer 2tbi. mlib. mercr 5lbi. Sompar., f.
me()r.
mctbcn otm. inl)b. miden 'cntbclircn, Wilan-
gcl leiben, oermeiben, uerlaffcn, unterlaffcn' al)b.
midan 'fid) roooor oerbergen, ücr()eimlid)en,
oermeiben, unterlaffen' = afäd}f. mitlian. angif.
miflan 'oerbergen, üerbe[)Ien, unterlaffcn'. Sic
©runbbcbcutung bcr Sippe fd)cint 'oerbergen,
fern raooon bleiben' ju fein; aber fid)cre 3(n=
fnüpfung fel)lt: lat. amitto unb lit. pa-metü
'binioerfeit' liegen fern; anberc lautoerroanbtc
2ßoi1c f. unter mif; unb miffen.
9Jicicr 9)i. mf}b. meier meiger al)b. meior
urfprgl. meiur 9Ji. au§ lat. maj6r(em). Q§> cnt=
fprxd)t bem fiübmlat. major domus. ba§> eigtl. bcn
'5Borftel)cr bcr Ticnerfdjaft einc§ cS>aufc§' be=
jeirfinete; bal)cr ai)b. ml)b. meier 'Cberauffe()cr
auf einem ®utc, ^Betoirtfdjaftcr ober '^äd)ter
eine§ ©utes'. 2(u§ lat. major flammt and)
frj. maire.
Wldle 5. (bem ©d)rDäb.=Saier. locnig gc=
läufig) ml)b. mile al)b. mila milla (für milja)
3^. == nbl. mijl, anglf. mil engl, mile (norb.
mila J-. 'OJIcile' ift n)ol)l anglf. (5ntlel)nung).
Oueüe lat. milia (passuum) 'taufenb Sdji'ittc',
rool)er aud) ital. miglia, frj. mille. Gigtl. ift
'ein SängcnmaB oon WM) od)iitten (Sg. mille
passuum)' bamit gemeint. 2)er bäufigere ^lur.
milia fe^te fid) ol)ne ba§ jugel)örigc passuum
oielfad) al§ femininer ©ing. — im 9^oman. unb
®crm. fcft iba^ Qtal- bilbete jum ^lur. miglia
ben ©g. miglio 'dJldk' ). Sie Gntle()nung fanb
gleid)3eitig mit bericnigen oon Stranc in bm
erften 3abi'b. n. 6l)r. @cb. ftatt (fpan. legua,
frj. lieue '9}]eile' = lat. leuga alö inoffijielleS
SBort feit. Ui-fprung§ mürbe in 2!eutfd)Ianb
nid)t l}eimifd)).
ÜJJeilcr Tl. (ba§ 2Boi-t ift nic^t überall oolf§=
filuge, Stgmologifc^eä SSörteröuc^. 6. 2tufl.
üblid), in Mfen bafür ba§ Äo^le — 5lol) =
lenl) au fen) fpätml)b. miler Tl. 'aufge=
fd)id)tcter .öolsfton beö Hoblers'; ba§ i bcr m^b.
©runbform luirb burd) nbb. nbb. Tla. enoiefen.
Sa§ SBort fann nid)t au» bem Slao. flammen,
(ccdl. milir. pol. mielerz 'SOteiier' finb felbft
beutfd)en Urfprung§).
mein -^offeff . ml)b. al)b. afäc^f. min ; in bcr
glcidjcn Jorm (got. meins, anglf. min) ba§
gemeingerm. '^offeffiopronomen ju bem Stamme
me- be^3 ^erfonalpronomens (mir, midi, fo
fd)on m()b. aijb.) getjörig; ber Stamm me- (in
got. mi-s 'mir' — pii-k 'mid)') ift gemeinibg.
nad) lat. me mihi, gr. ue, ffr. ma. Suffir
ina bei ber 53ilbung oon ^^offeffiopronominibuS
jeigt aud) ffr. makina 'mein' — tavakina 'bcin'.
Sag halbere gebort in bic ©rammatif.
SDJctnctb Tl. ml)b. mein-eit al)b. mein-eid
Tl. = a]äd)]. men-eth, nbl. meineed, anglf.
män-<4|), anorb. mein-eidr Tl. 'perjurium' :
baS: gemeingerm. SSort für OJleincib; nur got.
*mein-ai|js entgebt un». 6rfte§ ©lieb ber ßu^
fammenfegung ift ein 2(bi. (refp. fubftantiüiertc§
2(bj. mbb. al)b. mein 'falfd), betrügeiifd}', al§
Tldl 'J-alfd)beit, Unrcdit, J-reoet'. ^m Tll]b.
fonnte man aud) ein meiner eit für ein meineit
fagen; ogl. afäd)f. men, anglf. man 9?. '5alfd)=
beit, 2}crbred)en, Jreücl', anorb. mein )R.
'Sd)abe, 53cfd)äbigung, Unglücf' (ju meinn
Stbj. 'fd)äblid)'). Sie Sippe i)äno,t Ic^tlid) mit
flao. Sorten für Saufd) (ogl. Saufd) neben
täufd)en) jufammen: lit. mainas 'laufd)',
afloo. mena '2Bcd)fel, 33cränbcrung' (lett. mit
'taufd)en'). Sann loärc lat. communis, got.
gamains (f. gemein) eigtl. 'unter fid) in 2Iu§=
taufd) ftel)cnb'. ^öejictjung 3U lat. mentiri läßt
fid) nid)t ioabrfd)einIid) mad)en.
tnctncn o^- '"bb. al)b. meinen a^b. mei-
nan 'meinen, benfen, fagen, erflärcn' = afäd)f.
menjan, nbl. meenen, anglf. meenan engl, to
mean 'meinen' (anglf. mtenan = engl, to
moan 'flogen' gilt für eine 9?ebenfonn baju):
germ. mainjan. Ulm näd)ften oenoanbt ift
afloo. menja meniti 'meinen'. Tlan giebt
bie§ loic roeftgerm. meinen (mainjan au§
urfprgl. menjan beutenb) mit SRed)t ju ©3. man
'beulen' (ogl. mahnen, Tlann, DJlinnc). —
Sie iöebeutung meinen 'lieben' erfrf)cint nur
im TH)b., rourbe aber beim SBiebcrauflebcn ber
mbb. Öitteratur in bic nl)b. Sid)terforad)e ein=
gefübrt. — 9)icinung \y. mijb. meinunge aijb.
meinunga a: '©ebanfe, ©efinnung, 2Infid)t'.
SDJeif* d)}. — 9Jleifd)e 5. ml)b. meisch
Tl. 'Iraubenmeifd)c', aud) 'Tltt, mit ^-^onig
gemifd)te§ ©etränf ; bagu ba^ im 5(nglf. 5Jlittel=
34
9Keifc
266 —
mengen
engl, jufäüici unbejeugte engl, mash '9)leiid)e'.
@ö fann ic()r gut ju mijdjcn in '3(bIantöDcv=
()ältni'5 iic()cn, faü§ bie5 — roic lualjridicinlidi —
ed)tgcnn. 2Bort ift; cgi. mittelengl. maschien
'mijd)cir engl, to mash 'mijdjcn'. Samit
Dcmägt fid) bic rocitcre 5InnaI)mc, ml)b. meisch
'3)Jct' fei urocnüanbt mit aflao. mfezga 'Jöauni:
faft' (üfloD. zg = germ. sk, f. inifd)cn,
DlJaidici.
^JDictfc ^. ml)ö. meise Ql}b. meisa J. =
nö(. inees, anglf. niäse (engl, nur in titmouse,
mit Dolt!?cti)mologiid)cr Umbilbung für tit-
moase); onorb. mit 'Ülbicjtung meisingr d)l.
'ÜJicifc' : eine bcm @crm. cigcntümlidjc Scncu:
nung, bic inö Jyrj. brang (fr3. mesan^fe '"JUJcifc'
nad) uorb. meisingr":'). llriprung buufcl. llJur
lucnigc i^ogclnamen laffcii fid) über ba^^ (>Jcrin.
binouö Dcrfolgen 'ugl. 3lar, Troffel, (Vint,
Sncdit, Hranid) im C^gi. 3U 3lmjcl, Ü)eieri.
mcift "Mi. 3tbii. ml)b. meist Slbj. 'grönt,
mcilt' — %i>v. 'am meiftcn, bödjflcn», ganj bc=
fonbcrg' (Superlatiü jum Monuiar. mcl)r m()b.
mer); ogl. al)b. meist = got. maists jum ^0=
fitio al)D. mihhil — got. mikils 'grof;'. @ot.
ma-ists bat bae alte Suiicrlatiniufrir i^t u'ic
got. bat-ists = abb. h(^7,7,-is{ ; ani' bcm Stamme
nia- iü audi ber ilomiiar. got. ma-iza gcbilbct.
2*cr 'Jlbjettioftamm got. mers, al)i>. mä-ri 'bcr=
Dorragenb' fd)cint bcn Steigcrungijformcn ju
Örunbc 3u liegen; ogl. nodi afäd)j. mest, iibl.
meest, anglj. mä'st (mästi engl. most.
"ÜDJctftcr '))l. m[)b. mt-ister al)b. ineistar Tl.
'gelclutcr Xiditer, 'iöJeiÜeriänger, 53ürgermciftcr,
StaDtmciftcr' — afödij. mestar, nbl. meester,
anglf. mx-gster: cntlebtü au^ lat. magister, ba§
im ÜHlat. ben litcl für febr oicic 5imtcr abgab.
Ticurbcutfdic ("yormmarmaistnojaug ma(g)istro.
3>gl. nodi ital. maestro, frj. mailre, engl, master
mister.
!iD2ci^cI Ü)l. mbb. mei:;el al)b. mei?,!! d)l.
'^}Jieif;eI,onflrument junfJUiftonen unb i^cbauen':
3U abb. nwiy/dn mbb. mei;;cn 'hauen, fd)nciben'
= got. maitan 'bauen, abbauen' ; fo anorb.
meitell ÜJi. ''DJieinel' ju meita 'fd)ncibcn'. 3tUe
geboren ju einer germ. 2Bj. mait 'bebauen',
bie anfjcrbalb bcö Werman. nod) uid)t nad)ge=
niiefcn ift.
ID^dbc (baier. iiiolteni ,">-. 'eine 'l^rlanjc* mbb.
mnbb. melde, mit anbcrer 'iiblautv'ftufe imiklc
iiiolte '^. ai)i>. molta inulda (muollita ift uer^
fdmeben für molta) J.: öunfler 3lbftammung.
3lb(eitung au^ SB}, mal 'mabicn', tüoju ÜJJcbl,
gicbt feinen paffenben Sinn ; cbcr ift bem beut=
fd)en 2Bortc gr. ßXixov (für *|i\iTov':') '9Jiclbc'
äu ocrgleidjcn.
tnelbcn S^m. mbb. melden a()b. afäd^f. meldön
'angeben, ocrraten, anfünbigen, jcigen, nennen'
— anglf. meldian 'angeben, tierraten' : ein blofj
mcftgcrm. ^tm. mit ber ^öcbeutung 'ocn-atcn',
@öf. *mel|)ön ober *mel{)\vön au-i einer genn.
2B3. melp ober mel 'oeiTaten'; ein glcidibcb.
üorgenn. *melt ober mel ift nod) nid)t nad)=
gemicfcn.
t ntclf 3lbi. ')ßlM) gebcnb' mbb. melc
melcli al)b. melch (= anglf. melc) 2Ibi. ; ügl.
anorb. mjolkr milkr, mittelengl. milche engl,
milch 5(bi. '5t)lild) gebcnb' (anglf. *mylcefeblt):
S^crbalabj. ju mclten.
tncifcn S^iv. mbb. melken melchen abb.
mülchan ft. 3tn). 'melfcn' = nbl. melken, anglf.
inelcan (engl, fcblt, bofür engl, to milk); iyl.
mjalta neben mjalter 'bay 5[)?clfcn' — mjaltr
'Wild) gebcnb' ; got. *milkan fcblt 3ufällig. @crm.
2£\v melk entflammt am ibg. melg. bic fid} bei
bcn mcftibg. Stn-adiftämmcn in glcid)cr ^cbcutung
finbet; ogl. lat. mulgere, gr. din^XT^iv, afloö.
mlesti (^^räf. mluza), lit. milsti (^räf. m61zu),
i^^sn bcn oftibg. Spradicn erfdicint bic cntfprcd)cnbc
2Ö3. mit ber jcbcnfallv älteren ^l^cöcutung 'ab-
iuifd)en, abflrcid)en' (ogl. ffr. märj mrj, aueft.
marez). DJ^clfcn ift cincv> i)on bcn ilulturmorten,
bic auf luibcrcn oufammcnbang ber meftibg.
ii)öU'cr gegenüber bcn oftibg. beuten; ogl. Öanf,
mabicn. S. and) ÜJHld), 9Jtoltc, melf.
ÜÖJc(onc A: aibi gleid)bcb. ital. mellone fd)on
im IG. vUtbi'b- entlehnt (53eleg: S. ivrancf 1534
2Beltbud) 201^, (Srufiuö 1502 Grammat. I, 238;
(^oliuö 1582 ünomast. 430). Cuelle lat. melo
(Öen. -onis).
3)icmmc d'- 'öcigling' (53elcgc: 9iicl. Scbmibt
1557 0. b. 10 leufcln A im, ^oad). SBcfttibal
15GÖ iioffartöteufcl S. 7 ; ^-iainecciu;? 1603 Slicifter
'4.^friem iü. 1«;'32. 2310): ibcntifd) mit ftuitnibb.
mainme memme ^■. 'mciblid)c ^Huift' ab? Sd)impf=
luort; vgl. 'DJlcmmc 'malor, inulier' bei Stcin^
badi 17:;i.
^JUicnflC A: mbb. iiienege abb. menigi (ma-
nag!) 3-. 'i^iclheit, grofsc ^^bl, 9)icngc' : Ub--
ftraftum jU abb. manag 'oicl'; vgl. got. managei
Jy., anglf. menigo '33iclhcit'.
mengen ^tm. mbb. mengen 'mifd)en, mengen*
auc^ bem Tlt>. "iflbb. xu-:^ ,s>b. übernommen ; in
abb. ocit einmal mongan al§ fränt. (3fib.);
afädif. incngjan. nbl. mengen, anglf. mengan
mütelengl. mengen 'mifd)cn' (engl, abgeleitet to
mingle); got. *maggjan fehlt. Saju afädjf.
gimang. anglf. gempng '©emengc, commixtio,
Öefellfd)aft, Sdiar'; anglf. on gemong engl,
among 'unter, jiuifdjcn', ebcnfo afäd)f. an gi-
mange. 4'>tcrouö ergiebt fid) eine rocftgcnn. SBü.
SOJeitnig
— 267
OJtcjfing
mang 'tntjrfien', bic icbod) bcm ©ditnäb.^'öaicv.
frcmb tft. Wan bat fic taum mit 3\cdit 311 einer
bei bell meiftcn tbcv Sin-adien ücrtx-etcnen S,v
mik 'miid)en' (f. iuiid)en) gejocjeu; cl)er büi-ftc
Ixt. minkau minkyti 'fnetcu' — minklas 'Icifl'
(aflot). mekükü 'luetd)' — maka "31^c()r 'ücrroanbt
fein. 2)ann (\inc\c nl)b. nteniien auf eine oor-
genn. 2B5. inent] 'fnetcn' jitvücf; oicücidit mar
mangjan — mcniicn bav cinlicimifdic uicftiicrm.
SBort füv bav. luolil fvembc tnifdicn hui^ö lat.
miscere).
3)Jcnntfl d}l. m[)b. menig minig fpäta[)b.
minig ^Ic. 311 03ninbe Itccit lat. minium 'ü!Rcnnig'.
9)tcnf(Ö 'i'i^-)i. iiit)b. mensch mensche 5R3?.
al)b. mennisco ältefte Jyornt mannisco Tl. —
afäd)f. mennisco, nbl. mensch '5[Rcnfdi'. 6§
tft eine blofj mcftiicrm. iöilbung, ctt3t(. fubflan^
tioiertey 3Ibi., alfo 'humanus' für 'homo'. Sa§
ju ©runbe licgcnbe 2(bj. ift mit ©uffir iska (()b.
ifd}) abgeleitet oon mann- 'homo': got. man-
nisks. anorb. mennskr, anglf. afäd}f. abb. men-
nisc 'humanus, mcnfdilidi' (ngl. nodi anglf. men-
nesc '5[lienfd)licit'l; ugl. neben ffr. manu mänus-
'OJJenfd)' nod) manusya al^i 2(bi. 'menfdilidi'
nnb alÄ d)l. '5)tenfdi' (f. nodi unter lliann).
3)od) beftebt and) bie 9Jlöglidifcit abb. afädif.
mennisco '2)^cnfd)' al§ bcn von 9Jiannu§ Stam=
menben aufjufaffcn : 9J^aitnu§ ift bei lacituS
©ennan. ber Uroater ber Oermanen. — Xa%
9?. al§ ©enuo für Sllenfd) tritt fdion im 9Jlbb.
auf, unb jroar blieb ec^ bili inS. 17. ^ßbrb- obnc
oeräditlidien lliebenfinn; ba§ dtmtv. rourbe gern
für lueibl. 2)ienftboten gebraudit; bie§ ging feit
bcm Dorigen ^^abrb. uerloren, inbem man bem
SBorte eine nioralifdie ©enbung gab.
SOJcrßel 9J1. 'fette 2^üngercrbe' mbb. mergel
abb. mergil dTi. : au^^ mlat. margila mit bem
primären marga, bic "ipiiniuy al§ feit. SBortc
bcjcugt; ogl. bret. marg, fiimr. marl; cbcnbaber
audi bie gleidibcb. roman. SÖorte frj. marne
(au§ afr3. marlei, ital. fpan. marga.
mcrgctit otif. 'fraftloy madicn' erft nbb.;
ah-, ausmergeln 3uüJlcrgcl unb3u Sl^arfs.
mcrfcn otro. mbb. abb. merken 'ad}tbaben
auf, raabrnebnicit, oerfteben, merfen' : 2(bleitung
oon 9JI a r f e I got. *markjanj : babcr afrj. merchier
'bescidmen'.
t mcfdjußflc 'oerrücft' aus glcicbbcb. bebr.
meschuggä.
3Wc§ncr f. 9Kcßner.
9)Mfc 5- ^h^- messe (misse) abb. messa
(missa) ,">-. '5Kcffc al§ ©ottesbicnft, fird)lidier
Jvefttag, fsabrmarft'. (Sbenfo bebeutet ba^ 3U
©runbe liegcnbe mlat. missa. ba§ im 2Ibb. audi
mit Santa überfcBt mirb, nid)t blofj 'incru-
entum Christianorutn sacrificium' , fonbcru
aud) '^-eiertag uon .\Seiligen' (,.quod in eo missa
sollcmnis peragituvi. Tie^ fübrte3U mlat. missa,
mbb. messe ^^abnnarft', meit berfelbc an ben
i>auptf eiertagen oon \-^eiligen „ob populi fre-
qiientiam celebrari solet'" (ogl. fr3. foire '{saijX-
marft', eigtl. 'Feiertag' unter ^-eier). 2Iu§
lat. missa. i>a% 3uerft .3S."> bei 2(mbrofiu6 al§
'liturgifdic Coferfeier' be3eugt ift unb im 5.
^^sabrb. allgemein üblid) ift (ogl. SRottmanner,
Ibeol. Cuartalfdir. 1889, ©. -531 1, entflammt
bie entfpredicnbe roman. Sippe oon ital. messa,
frg. messe. 21uffällig ift ber 3>ofal oon anglf.
msesse (nrtbbr. jebocb messe) g-- "^Jicffc" engl.
mass (mit ber 33cbeutung '^eft' in Christmas
Lammas; be§ le^tercn megen f. 2atb). 23gl.
aud) Acier, 9Jiette, ^Jtonc, Cpfcr, 93efocr.
meffcu 3tro. mi)t). me^^en abb. me^^an ft.
3trü. 'meffcu, abmcffen, jutcilen, crmägen, prüfen'
= afädif. metan, nbl. meten 'meifen', anglf.
metan 'meffen, fdiä^en, roofür baltcn', got. mitan
'mcffen' ; baju got. mitön 'bebenfcn, überlegen'
= abb. me^^ön 'miifngcn'. 2^ er germ. Stamm
met 'meffcu, ermeffen, bebcnfen' (ogl. ^aii)
fann ber ftocfenben i^eiid)icbung megen nid)t 3u
lat. metiri geboren, fonbcru berubt auf oorgenn.
med; ogl. lat. modus, gr. ,uebouai 'erroägc,
crmeffe'— uebuuv 'Berater' — ,uebiuvo;'Sd)effer,
lat. modius, got. mita|)s 'Äornmat;'; f. SJle^c^.
5!)tcffer ^X mbb. me^^er 9^. '3[Reffcr'. 2)a3
i5>ort bat fonbcrbare Cautmanblungcn burdige=
madit; es ift 3>erfüräung eines ber Spradic un=
oerftänblidi gcmorbenen mbb. me^^eres abb.
me^^iras me^^i-rahs 9i. ; bicfeö ift megen ber
9tebcnformen ma^-sahs me^^i-sahs ein Äom=
pofitum mit ber ^ebeutung 'Spcif emeffer' . SBcgen
got. mats 9JJ., ai)h. ma^ 9?., anglf. mete engl.
meat 'Speife' ogl. Tlni-' unb 9Jlettantrft. 2Ibb.
sahs. anglf. seax 9c. 'Sdnuert, O.^'^eifcr', irober
ber 9iame Sadifcn, ftcllt man gern ju lat.
saxum, roeil bie 9}leffer urfprgl. fteinern roarcn.
2^ie Äompofttion abb. me^^i-rahs jeigt inlautenb
Übergang oon s (z) in r: auf got. *matisahs
beuten aud) afäd}f. mezas für *metsahs, nbl.
nbb. mes, anglf. mete-seax.
SDIcfftna '^i- inl)'>- messinc (®en. -ges) Tl.
'91lcffing': 2(bleitung oon 9)iaffc abb. massa
(auy lat. massa) '9}ictallf lumpen' ; cbcnbaber
mit 2lblcitung anglf. mfestling '9Jteffing' (toorauS
engl, maslin '9JIengforn'?) unb anorb. messing
5. '9Reffing'. @egen biefe bcn-fd)enbe 2(nfid)t
ift 3U bemerfen, bau bie 2{bleitung grötjere 23cr=
breitung bat al§ ha^ ^rimitioum unb bai^ eine
felbftänbigc 2fblciütng au§ lat. massa in ben
ociid)iebencn lialcften nid)t benfbar ift; baber
mejfingijc^
268
mihbn
muR btc Sippe VOM lat. massa getrennt rcevöen,
faQ^ man nidit ein abgeleitetes 25?ort ben gcvni.
gu ©nmbe legen fann.
ntcfftnfliftö 2lbi. 'l)b. unb nbD. in 2Boit nnb
©nbnng 3niamniengeniijd)t' ein feit bcni iiorigcn
^sa()rl). be^cugtev ©ml, tai^ jebod) luohl bcm
16./17. 3fllivli. emftanniu, luo A>b. unb 3ibb.
mit einanbcv fämintcn.
9)Jc^ncr lüi. ml)b. mesnaere messensere d)}.
'Äüfter, Sahiftan' (bie§ unter 5lnlel)nung an
ÜJJelfc) Qu§ iiuitabb. *mesin:iri (nidit messinari)
0)i., uie(d)cm m(at. *nirisinarius für mansionarius
'custos et conservator aedis sacrae, aedituus
ostiarius' jn ©ninbe liegt; mlat. mansionarius
mar annerbem eine SBürbc am .'öofc bcr fränfi^
fd)en Miinigc imlat. mansio '.s^auc«' gleid) frj-
maison). !J3gl. ftüfter unb Sigrift.
9JJct 9JJ. ml)b. inet mute al)b. meto mitu
Ü)i. 'yjlct' = onglj. meodo engl, mead ">))lct',
anorb. mjoör (ba& germ. modus er1d)eint fpät=
lat. q1§ medus. mober afrj. mietz): ein gemein^
germ. unö meitediin aud) gcmeinibg. SBoii (ibg.
*inedliu): ffr. mädlm ':)i. '.öonig, füf;cr Iranf,
gr. iue9u '2Bcin' (ba3u ueBuiu 'bin trunfcn' —
ineen 'Iruntenbeit' ), afloo. medü '.öonig, SBein',
lit. midüs 'ü)?ct' — medüs 'i>onig' ; ir. mid.
Taiu altinb. madhu 'füf;, lieblid)', morau& fid)
ber SBedn'el ber ^-öebeutung uon ibg. medhu 'ilJJct,
^■^onig, 2Bein' crflart; eigtl. '3iif;co', niclleidit
(nad) gr. uceOiui 'beraufdienbe ("^lüffigfeit'. inil.
f ii h.
ÜöicttC d'. "d)b. metten mettene metti mettin
fpäta()b. niettina mattina Jy. au^ mlat. mattina
für malutina hora (baber aud) altir. maten)
'Ji-übmeffe*. 3luö tat. matutinum flammen
frj. matin (malinesi. ital. mattino. i?gl. DJtcffe,
9ionc unb 9^? ein er.
"iöicttnjurft A. crfl nhb., am gleidibcb. nbb.
melwurst eigtl. 'Speifennirft' : ^u nbb. mel 'ge^
l)acftce Aleifd)* — afädif. meli. anglf. niete engl,
meat, got. mats 'opeife*. S. OTeffer.
9Rc^C* Tl. 'otcinme^* mbb. steinmetze
obb. steinmozxo Tl. 'Steinmetz'. ?,nfnibft pul^
gärlat. matio in ben 'Hcidienauer Wloficn (Wrbr-
12 Kil\), mober fr,v maron 'lllaurcr' (barauc-
micber engl, mason cntlebuti. iHniuanbt mit
anglf. mattor engl, nialtork '.öarfe":'
^icöc2 Jy. 'ein ©etreibeman' mbb. mutze
Qbb. mözzo Tl. 'tleincrec^ Irorfenman'; germ. ii
folgt auij bcr baicr. alem. 9lu«fprad)c. G'o gebort
jpic got. mitaps 'OTaltcr' ju germ. JB^. met
'meffcn'; anglf. mitla '(^etreibeman' bcrft fid)
mit abb. mözzo. Taö Tla-i-t. bcrrfd)t nodi jeljt
im Cberb.,bay ^emin. fd)eint mb. uDb. Urfprnngv
ju fein, ^u bcr oorgcrm. illJj. mod med gebort
lat. (gemeinroman.) modius 'Sd)effer, ba§ (pgl.
3mmi, '4-^fnnb, Sl^nnje) por ber obb. 3cit
ine SBcftgcrm. brang ; pgl. ofad)f. muddi = abb.
mutti mbb. mütte 'Sd)cffel'.
^J!)Jct?c3 A. mbb. metze 5., ba§ „eigtl. Äofe=
form für ben iliamen g}?editbilb ift, bann oB
•^Ippcllat. '9J]äDd)cn nicberen Stanbcv', oft mit
bem 'Jtcbenbcginff bcr !L'eid)tfeiligfcit". W> i?ofc=
form mit ®orttür3nng unb oblcitenbem tz z;
pgl. Aril5, Mun.v
^JDicÖßCr Tl. mbb. metzjan-e metzjer Tl.
'ivlcifd)cr' ; bcm £autd)araftcr nad) ein ^cinb=
iport, in mbb. Seit übernommen auv bem mlat.
matiarius 'SBurftler' iCorp. Gloss. Lat. V 83
matia intestina quae sordes emittunt, unde
matiarii dicuntur qui eadem tractant ac
vendunt). S>cnigften§ finbet fid) feine befferc ©r=
tlörung. 3©abrfd)einlid) illoftcrroort mic mlat.
macellum *S[Re^gcrei' — macellarius *qui car-
nem in macello vendit', mober mbb. metzler
abb. mezziläri '5lcifd)iparenbänblcr'.
«iciitöcl= alv> erftc§ itompofitionyglieb au^
mbb. iniuchel- 'bcimlid)'. "jilter nbb. 9)ieud)lcr
mbb. iniuchelcere miucheler fpätabb. möhhi-
läri Tl. 'Tlcud)kv, sicarius'; baju mbb. miuche-
lingen 'meud)ling§' abb. mühhilswert '9}Ieud)cl=
fdircert, (5d)ipert jum 9['^cud)clmorb' — mühliäri
mühho mühheo 'äBegelagcrer, Strafsenräubcr';
ba^n abb. mühhen miihhön 'bcimlid) laucntb
anfallen'; mbb. vormüchen 'bcindid) auf bic
Seite fd)affcn, pcrbergcn' unb mbb. mocken
'perftecft liegen'; ferner engl. bial. to mitch
(anglf. *myC'an) 'perfterft fein' mittelengl. micher
'2)ieb'. 2)ic ganjc SBortfippc meift auf eine
germ. Sffij. mük 'beimlid) lauern mit ©cmalt*.
Gine Porgerm. SBur^cl müg liegt nad) 3i'"'"cr
ilubn§ of. 24, 211 im .Hclt. por: altir. formüigthe
formüichtliai 'absconditus' — formüiclidetu
'occultalio'. 3)a bicfe 2Borte begriff lid) jur ()b.
Sippe flimmen, \)at man got. *muks, anorb.
mjükr. engl, meek 'fanft, meid)' (ba^u nbl.
meuk 'mürbe, reif) bapon fem ju boltcn, 'öa
ibre ^öebeutung uid)t mit ber bebanbcltcn Sippe
übercinftimnu. S. in u den, m unfein.
^JDJcutc A. erft früli nl)b., nad) frg. meute (J.
'.s>aufen A>cl^bunbe ,utr .sSetjjagb'.
Wcutcrci A. frübnbb. (3. 53. DJiatbefiuS 1562
Sarcpta !)"*»' au§ frj. meute ^■. '2(ufftanb'.
mt(^ f. mein.
t Tlitfttcr 3J. im mcftl. 92bb. (SOBeftfalcn,
53remcni bie 33e;,eid)nung bcr ilalbomild) ; ob gu
mnbb. middere ';^jipcrd)tcir, anglf. midgern
micgcrn Mctt' = abb. mittigarni 'Gingcipcibe"?
Snnonpma ^Utmarf 5['Hld)f leif d) , Stobc
Sd)njeber, Sd)leficn Sl dl ber mild), Diemageit
gOJieber
— 269 —
minber
©ocifl, 53onu Sodjtcn, am 9}lain 33ric§;
f. aud) 53rtc§d)cn.
SJJtcbcr 9?. (mit mb. oberb. i flatt ü, m()b.
üe) ml)b. müeder % eigtl. 'Scib, ScibcSgcftalt,
|»aut, i^lcibuna^nücf, ba§ bcn obcrn Icil bc§
^önicvS iim)d)licf;t, öcibdicn, 9)]icbcr (aud) üon
9}Jänncrtrad)t)' al)ö. nuiodar 'alvus, 53audi
einer £d)langc'; ügl. anbb. möder, afvicf.
möther '33rui"tbinbc bcr grauen'; got. angl).
anorb. *md|)r fc()lcn. SQBege» ber oeiid)iebcnen
Sebeittungcn ()at man bcfonbcrS auf iiaz^ 33cvl)ält=
ni§ oon Scib: i]cibd)en liingcroicfcn. 2Bcitcr=
I)in fnüpft man an gv. urirpa 'öcbärmuttcr',
foroic an lat. mfitrix an, luay auf ^Bcnuanbtfdiaft
mit bcr SBortfippc non DJhtttcr fiUjrt-
3}Jienc iv. crft nl}b. (feit Sd)eibner 1695 ge=
bud)t) ou§ fr.v mine, beffcn CueUe bunfel ift.
t mk^ f. mo^.
Wlittc^ ly. ml)b. miete ül)b. mieta miata
älter meta ^y. 'J8c,5al)lung, 2ol)n'; bie m-f;irüng=
lid)fle Jorm bciualirt ba-ö @ot. al5 mizdö 'Öolju',
beffen z im ©cftgcrm. aber mit Seljnung üou
1 ju e unterging: al)b. meta, afäd)f. meda,
onglf. med (einmal mit rcgelrcditem Dil)ota3iymu§
meord) engt, meed '2o()n, ^eloI)nung, i8c=
3ai)tung'. @ot. mizdö au§ üorgenn. mizdhä-
ift urcerroanbt mit gr. ^\aQöc, 'Sobn, 9)Hete',
afloü. mizda Jy. 'Sol)n', aüeft. mizda 9^. '2ol)n',
altinb. midhä (für mizdhä) 'SBcttfampf, 53cutc'
(urfprgl. mol)l 'Äamtnprciö' sufolgc be§ ffr. 3(bi.
midhväs 'reid)lid) fpenbenb'). 2)ie ©ippc ift
fomit uribg. in bcr Sautform mizdho- mizdhä-
mit ber llrbebcutung 'Sol)n, 5Prei§'.
t SDJtctc- 5. 'i*">eufd)ober, 5'i'urf)tgnibc' ein
nbb. 255ort: mnbb. mnbl. mite (nbt. houtmijt
'5>olä()aufen') entlebnt in alter ßcit au§ tat. meta
'§eufd)ober'.
9)JtC3C 5. '^tofcnamc bcr 5?a^c' crft nl)b.;
entraeber ift e§ bie nod) baicr. ^ofcfonn ju
ÜJlaria, roie C'>inÖ al§ ßofcname be§ itater§
ja £'»etnrid) geböi-t; ober c§ ift eine neue ono=
matoiipictifdie ^ilbung mie ha^ lautt)cnvanbte
ital. micio unb bie jugcljörige roman. Sippe
2tud) unfer miauen, maucn ift onomatopoic^
tifdie ^ilbung.
SDtilbc ^-. mbb. milwe al)b. mihva miliwa
%. 'SDltlbe'; got. *mihvj6 refp. *milwi J-. fcl)lcn.
2;a3U got. malu ^•. '9)lotte', anorb. molr 'ü}lotte'.
2)ie Se3eid)nungcn entflammen au§ SBj. mel mal
'mal)len': 5)iilbc, got. malö 'mablenbe§, b. l).
Staub ober 5[Rchl mad)enbey Jierdicn', roie jur
felben 2B5. and) afloo. moli '5Rotte' gebort.
9)ttItÖ J- mbb. milch at)b. miluh g. 'g)]tldi'
= got. miluks J>-., anorb. mjölkr J., anglf.
meoloc milc engl, milk, nbl. melk, afädjf.
miluk: germ. miluk- eigtl. meluk- al§ gemein^
fame Sejeidmung für 'TIM)\ Unmittelbarer
3ufammenl)ang ber germ. Sippe mit ber SBj.
melk in mclfen fann md)t smcifelbaft fein.
5(uffäüig ift, baf? eine gcmcinibg. ober iuenigftcn§
eine lucftibg. S3c3cid)nung für DJHld) fel)lt,
luäbrcnb 3B3. ibg. melg, germ. melk 'mclfen' in
allen meftibg. Spradicn auftritt. @r. -{dKa (St.
jdXaKT-), lat. lac (St. lact-) fönnen nid)t ju
2B3. melg ge()ören, unb afloo. mlSko (au§
*melko) mit feiner flao. Sippe muß au§ bem
altgenn. SSorte entlebnt fein, ba für ba§ k bei
einem urpcnpanbtcn SBotle g 3U crroartcn iräre.
'äbcv ir. inlicht blicht 'dMW (aibi mlkti-) ift
bem germ. SBort urucriüaubt.
milb 2(bj. ml)b. milte al)b. milti 'freunblid),
gütig, freigebig, gnäbig' = afödif. mildi, anglf.
milde engl, mild, got. mildeis (faum *milds)
2Ibi. 'liebrcid), milb': ein gcmeingcrm. Slbj. oon
bcftrittencr 5lbfunft. Gin lautlid) genau ent=
fprcdicnbeö 2Bort finbet fid) nid)t in ben üer=
roanbtcn Sprad)cn. ßat. mollis, fall§ für *molvis
*moldvis (nad) suävis für *suädvis pgl. fül]),
fönnte mit germ. *mildu- 'milb' 3u 2Ö3. mel
'mal)len' geboren, rao3U fid) aud) altir. mläith
(@rbf. mläti-) 'roeic^, fanft' ober altir. meldach
'angcne()m' fügen.
9JJtl3 A: mbb. milze a[)b. milzi 92.; auö ber
l)b. 2öortform ftamtnt üal. milza (bal)cr fpan.
melsa) 'Tlüi'. 3" entfpred)enber 2autfonn
3cigcn fid) anorb. milte 92., anglf. milte Tl\y.',
engl, milt unb nbl. milt bebeuten 'TlMf unb
'Jifdimild)'. Sie Sippe geljört tpobl 3U ber in
9Jlal3 ftecfenben germ. 2B3. melt 'erroeic^en,
fd)mcl3en' „in 9iücffid)t auf ba§ bcr 5[Ril3 3U=
gcfd)ricbcitc 2}crarbciten, 2luflöfcn, i^lüffigmacben
Dcrfd)iebcncr Säfte". 3)icfe 53e3eid)nung ber
DJIiij ift fpe3ififd) gernn. 3)ie 92amcn anberer
Körperteile ruie iöers, 9?ierc, Jub, 2Irm,
Stippe haben eine roeiter rücfroärtS perf olgbore
(Sefd)id)te, mä()renb 3. !ö. aud) bie Se3eid)nungen
für ^anb, Jinger, 2)aumen, Sd)t, Seber
ufiu. fpc3ififd) germ. finb.
mtnbcr itompar. (3U gering, mcnig) mbb.
minre minner ai)b. minniro: Äompar. 3U luzzil
'roenig, flein'. 4">ier3u aUi %bv. alib. mbb. min
(raie ba^ 3U be^^iro). ©cmcingerm. ilomparatio
nod) got. minniza (2(bp. mins), anglf. niin; ber
3ugebörige Superlat. ift got. minnists, ai}b.
minnist mbb. minnest n()b. minbeft mit bem
d bc§ ÄomparatioÄ, ha§: fid) im 9ct)b. 3n)if(^en
n unb r entroicfcltc. 3)er Stamm bilDet ebenfo=
ipenig einen i]3ofitip mie ebr, bcffcr, feit ufm.
2;a nn bier (roie in 9)1 ann) au§ n\v für nu
entftanben ift, fo liegt ber lat.Hjr. 33erbalftamm
Wxnt
270 —
m\^t
minu- ju ©runbe, roosu aucf) lat. minor mini-
mus; ogl. lat. minuere, gr. laivüiu; afloD. minij
'minor*, gr. uivu-vGa 'eine t leine SBeilc'. 2(1$
ältefte ©eflalt bcr 2B3. crgiebt [\d) ibg. mi (mii
mit bcn ^^räfen^ftfimmcn nilnä- imb minu-
'minbern, ocrfürjen', luoju gr. lueiuuv alter
Äomparatio ift; ogl. aud) gr. ,u€iöuj 'oerringcre'.
Wine 5. um 16(X) auf fommenb (n. SBalüiauien
1617 Corpus Milit. 22U ff.) frj. mine; Cucüc
unbefannt.
SWinnc a-. in bcr legten .sSälftc bcv- IS. ^^sadrde.
beim G-rbliihcn bcr altb. Stubicn (feit ^fhiliuv
1777 ,s>amiltonc-> 'KJän.ten 3. 507 gebud}t nlv
9J?oben)Oii) erneuert axiv mlib. niinne ("y. 'Siebe',
ba§ beim Übergang be^ ÜJJbb. gum 9?I)b. au§=
ftarb; al)b. minna Jy., aftidif. minna minnja
^. 'Siebe', eigtl. unb urfprgl. 'Giinncrung, @e=
bäd)tni§' ; ugl. anorb. minne lli. '5(nbcnfcn, Gr=
innenmg, ©ebädnniötrunt'. '.?(uv bcm (5ngl.
gel)öi1e nod) jur felbcn 2B3. mind 'Sinn, &c--
bcnfen' aus anglf. mynd; ugl. got. muns
'SJicinung'. Gie geboren ju bcr gcmeinibg.
unb aud) germ. 25>3. men man 'benfen'; ugl.
gr. li^vo^ 'Tlut, Sinn' — miavriaKuj 'eiinnere
mid)', lat. meniini rcininiscor mens monea. ffr.
2B3. man 'meinen, glauben'; ügl. mal) neu.
3!J?tnjC A. mhb. minze al)b. minza J- =
anglj. mintc engl, mini 'DJünjc': uor ber bb.
SautDerid)iebung entlebnt am gleid)beb. lat.
mentlia menta (gr. laivBa) ju gleid)er ^Jcit mit
anbercn iöegriffen, bic jur @arten= unb Siody-
funft geboren; f. '^-^fcffer. 3üiffäüig ift formell
abb. munza mbb. münze nl)b. 2)hni3c alsi
9icbenform uon 2Rin3e, bie nidn am ber lat.
^orm crflärt lucrbcn tann; ugl. ''4.'^fcffer =
mün3.
int0=, niif;: in oufammcnfeliungcn auö ml)b.
misse- abb. missa- missi-, moburd) ba-^ 23er=
fcbrtc, 33crfcbltc einer .OanbUuig bc3cid)nct roirb ;
ogl. got. missadejjs (abb. missilät mbb. nbb.
missetat) 'Sünbe' — missalaujands 'Sünber'.
@ot. missa- für *mij)l<)- (eigtl. 'oerloren') ift
altc^ lo-^artij. 3U 2I?3. mij) (f. nicibeni; ugl.
altir. mi 'mitV. Ta3U bic "Jlblcitung miffcn.
iiitf(^cn y]tm. mbb. mnbb. mischen a[)'0.
miskan (auö "miskjan; 'mifd)cn'; ogl. anglf.
miscian engl, to mix 'oermifd)eu*. Ten übrigen
germ. Tialcftcn fcblt ein entfprcd)cnbc'i. ^\Uv.
Tic Übercinftinimung mit lat. miscere 'mifd)cn'
ift augenfdicinlidi. I'cur fragt fid), ob Urocrniaubt
fdiaft ober (Sntlcbnung oorlicgf; bic mage ift
id)mer 3U cntfdicibcn, ba nad) l'aut unb i8e=
beutung 3U urteilen bcibco möglid) fd)cint. (5nt=
Icbnung tonnte loobl auf örunb ber unter
2Roft 3ufammengcftcllten Scbnioortc bcr ital.
SKcinfultur cmpfol)len loerben; aud) fd)etnt im
25>eftgerm. eigtl. mengen ba» cinbeimifdic Si)=
noni)mon 3U fein. @cgcn bic "ülnnabme oon
(Sntlcbnung fpindit, baf; bic roman. Sprad)cn
ftalt miscere ein abgclcttetcc-> misculare (frg.
meler gleid) abb. misculön. fd)ioäb. misle)
baben; bod) ogl. ital. mescere (fpan. mecer).
58ci Urücnoanbtfd)aft, rocld)c burd) 9)leifd) be=
füriuortct loirb, nmrc auf^cr bcm lat. SBortc ba§
gr. iLiia-fo) (crf gleid) germ. skV) — !.uyvu|lii, ffr.
2B3. mi(.' in mi(,Tä-s 'gcmifd)t', aflop. mesiti
'mifd)cn', lit. misti 'fid) ocvmifd)cn' (maisz-tas
'3(ufrubr') ju ocrglcidien. Tabcr ftcbt lat.
misceo — unb bei Urucrumnbtfd)aft — aud)
altgcrm. miskja für oorl)iflorifd)e'o mik-skejo
(mit präfentifd) ablcitenbem sk loie forfd)en
für porbiftor. *forhskön); ogl. tt)afd)en, n)ün =
fd)en. - i^gl. DJlcifd).
3)Jifpcl ?(. mbb. mispel (mespel nespel)
abb. nit'spila (ncspila) ,1. au§ lat. mespilum,
lüobcr (aud) mit Übergang bcc' anlautcnben m
in n) bic cntfpred)cnben roman. !öe3cid)nungcn
bcr 9}tiipcl (ital. nespola, fr3. nelle). Setjte
Cuelle gr. la^aTriXov '9)]ifpcr.
miffcn ^tiü. mbb. abb. missen 'oermiffcn,
oerfcblen' = anglf. missan engl, to miss 'pcr^
miffcn, pcrfcblen', anorb. missa in bcrfclbcn 53e=
beutung; got. *inissjan fcblt. Teutiidi bangt e§
mit meftgcrnt. mij)an 'meiben' sufannncn, 1003U
ein alte» ^.^Jartig. missa- (für *iiii{jta- mit -tü-j
lautet mit bcr ^öcbeutung 'gemiebcn, oerfcblt';
ogl. meiben unb mi«.
m'iH 9JJ- mbb. abb. mist 9«. 'Äot, Tünger,
5[Riftbaufe': cö ftcljt für *milist loie abb. forskön
'forfdicn' für *fi)r]isknn ; f. mifdicn. !i?gl. got.
mailislus yjj. '^JJlifl', anglf. incox (für *iiieoxl?)
'd)l\\\' (mit bcr '^Iblcitnng anglf. mittclcngl. engl,
mixen 'll^iflbaufen', iüeld)c im 5(bb. al^ mistim-
nea mistina ,1. unb nod) im 3^ränf. al§ misten
'OTiftbaufcn' erfd)cint). Xa stu in got. maihstus
5tbleitung ift, gcbi.irt bb. l^Hft cntmeber 3U lit.
ni('/-ti 'miftcn' — niözlai "DJJiff ober 3U bcr ibg.
2i\v iiiTrIi 'barnen', bic int !:)tbb. alv migen cr=
baltcn blieb; ogl. anglf. iiii<;an. anorb. mi^ra
'barnen'. Tiefer letztere i^crbalftamm rcicbt über
t>a-i ©erm. binauö; ogl. ffr. 2B3. mih, lat.
mindere, gr. öiaiyeTv in bcrfclbcn ^cbcutung ;
aud) lat. mojn unb lit. m(v,u 'minjio' geboren
3ur gleid)cn ibg. iffig. nngh. Ta 3U bcm gr.
6|uix6iv 'barnen' aud) ('jinixXri ömiyki), aflou.
niT<ila. lit. iniclä '^JJcbcl' gebort, l)at man anglf.
mist "Jccbel' foioie nbb. nbl. engl, inist '^JJebcl',
iol. mistr 'neblige i'uft' mit 3L)Jift 3ufammcn=
gcbradit ; aud) ffr. mOglui '2Boltc' — mih 'lil^cgcn,
'Jiebel' gcbi^ren 3u ©3. mih, bie im 5lltinb. neben
aWiftef
271 —
90?o(c^
bcr 53cbcuhing 'tarnen' aud) bic bc§ 'SHcgncnS,
Sid}criiicf5cnd' Ijat.
WlM (V- "il)b. mistel al)b. mistil 9Jt. =
atu^lf. mistel engl, mistle, anovb. mistelteinn
'ÜJlil'tcIsitJcicj' : ein altiicrm. SBort, ntd)t axi?^
glcidibcb. tat. viscus cntftaubcn, audi taum mit
engl, mist '))lcbd' Dcnüanbt (f. TliiU. Uvnn-uno
bunfcl.
mit ^h-äpof. 5(bü. m()b. Q()b. mit ^väpo).
'mit', moncbcn ba^5 3(bü. m()b. mite a^b. miti;
cntfin-edicnö got. mip mid 3lbu. ^räpof. 'mit',
anglf. mid (im ßngl. au§gcftovbcn, nur in mid-
wife '\-^cbammc' blieb mid cvl)altcn). @cvm. mid
(— midi) i'lcl)t nad) bcm iscrfdiicbung-Mnö für
üovgerm. meta ober meti, ift alfo mit gr. ^lerd,
auel't. mat 'mit' üenüanbt; and) fonnte bic unter
mit? bcbanbclte Sippe mit bcr 53ebentung 'gegen=
feitig' mcitcrtiin l)icrl)cr geboren.
^)jtitttta 'M. am mitt unb lag; üg(. ml]b.
mittetac abö. mittitag.
mitte Slbj. in iclbitänbigem (Sebraudi untcr=
gegangen, aber in 'Jtbleitnngen bemal)rt; mbb.
mitte abb. mitti 2Ibi. 'medius'; ogl. anglj. midd
(engl. auSgeftorben, bemal)rt blieben midrifT
'ßnJcrdifeÜ' au^ anglf. mid-hrif — midnight
'9)^itternad)t' — midlent midland midwinter
iifm. unb bic 5fbleitungen midst middle ufro.).
outrübft bejeugt got. midjis 'medius'. ©§
ift ein gemeingerm. unb ibg. 2tbi. norbift. medh-
yo-s = ffr. mädhyas, gr. ueaoc, für *,ueejo?,
lat. medius; ügl. afloo. mezda J. (au§ medja)
'3}Kttc'. — SDMttag, SDIittiüod), 9)littfaftcn,
9Jiitternad)t ift eigtl. 2!at. ®g., an^ m^b. ze
mitter naht al)b. zi mitteru naht entftanben,
inbem bie oft gebraudite lofatioc ocitöcftinminng
berrfdicnb imirbc roie in Crt-^^namen (3. ^. 53aben
eigtl. ®at. %Mur. ift entftanben axi^- mbb. ze Baden
'in ben ißäbcrn', Sad)fen 3)at. ^M. mbb. ze
Sahsen 'in ©ad)fen', eigtl. 'unter ben (Sad)fen').
5Dlan fagte ml)b. aber aud) mitnaht für abb.
mittinaht. — 3)Jittc ?y. mbb. mitte al)b. mitti
(V. Stbftraftbilbung jum 5(bi. 3}gl. ben flg. Slrtifcl.
mittel '^(bi. mbb. mittel al)b. mittil ^löj.
'medius. in bcr SDIittc befinblid)' = anglf. mid-
del engl, middle Slbj. 'medius': eine 2(blcitung
auv bem unter mitte bcbanbclten altgcrm. miöja-
'medius' (bie urfprünglid)fte Jorm biefer 2(b=
leitung mar got. *midala-, burd) obb. metal Slbj.
'medius' bejeugt). — 9)?ittcl 9^ ml)b. mittel
dl '9}Iittc, 93littcliHinft, 9J]ittclbing, ÜJüttel', fub=
ftantimeile^^tbi.; ogl. anglf. middel engl, middle
'SJlitte'; prapofitionale ^Iblcitungcn baüon ftnb
mittels, mittclft. 3^gl. mitte.
50tober lOI. fpätmbb. (mb.) moder Tl. 'in 5$er=
roefung übergegangener Störper, 9Jlobcr, Sumpf:
lanb, 0}loor' = nbt. modder 'Schlamm', engl,
mother '©a^, §efe', nbl. moer '4">efe, (3a^'.
3)ie ganje ©ippe ift in ben mobernen Sprad)=
periobcn erft rcd)t jur ©eltung gefommcn; ogl.
bie 3ugel)örigen mb. mot 'SOloor, Woraft, Sumpf,
mittelcngl. mudde engl, mud 'Xvcd, Sd)lamm'.
2)ic meitcrc 33orgcfd)id)te bcr SBortfippe ift buntcl.
gr. inubujv 'faulcnbc-o (^•Icifdi' ftimmt bcr mangeln=
ben 3)crfd)icbung megeu nid}t gu bcr Sippe.
mogeln 3tn). feit 2(uguftin§ ^biotifon bcr
53urfd)enfprad)e 1795 (= „fid) unerlaubter 9)littel
beim Spiel bebienen, um ju gcminncn") piel=
fad) al§ ftubcntifd) gcbndit unb feit 6nbe be§
IS. 3al)rl)^l in ftubcnt. Öittcratur (3. «. 2B. ®.
5ifd)cr 1781 itomifd)c 53urfd)iabc S. 34) belegt;
mic anbcrc ftubcnt. SBortc (f. blcd)cn, foppen,
pumpen) eigtl. ©aunerroort.
mögen S^m. mbb. mugen mügen a{)b. mugan
älter magan ^^rät.=^^U-äf. 'fönnen, pcnnögcn'
(roeld)e Jgcbeutung in bcr 31bftraftbilbung 2Rad)t
unb in bcr ouffl"""c»ict3ung per mögen Dor=
liegt) = anglf. mseg 0^1 magon, $rät. mihte),
barauy engl, may ($rät. might), got. mag
(^^^lur. magun, ^prät. mahta). 3)er germ. Stamm
mag (mug) l)at feine näd)ften 35ern)anbten an
afloü. moga mosti 'fijnnen, pcrmögen'.
SOJoftn 9Jt. fpätml)b. man, älter mähen d)l.
'OJiobn'; ein al)b. *mähan fcl)lt, bafür mit
grammatifd)em 2Bcd)fel ahb. mägo ml)b. mäge
9)1. '50lobn' (h : g tuie utUcr fragen, 3ö^re;
pgl. got. t>ahan neben al)b. dagen = lat. tacere),
rooju oberb. magsame (elfäff. mäss) 'ülioi^n'.
Gntfprcd)cnb afd)n)eb. valmughi fd)roeb. vallmo
'DJIobn'. (S§ meift auf porgerm. mekon-, tponebcn
mäkon- burd) gr. inriKUJv (bor. ^okujv), aflop.
makü, preun. moke 'SJIobn' PorauSgefc^t mirb.
3)od) jroingt biefe Übcreinftimmung nid)t, bie
Sippe für cd)t ibg. 3U balten (ogl. 5^anf). ^xn
51nglf. gilt für abb. mägo ein popig (engl, poppy),
bem lat. papaver 3U (Srunbe liegt.
Wlofiv Tl. 'Sd)n)ar3er' ml)b. ai)b. mör Tl. :
alte (5ntlel)nung axiS: lat. Maurus (= fr3. More,
ital. fpan. Moro): pictlcid)t flammt bic (Sntle^nung
au§ bcr 3eit bcr i^anbalen in 'iJlfrifa.
9)f öftre jy. (bem Sd)roäb.=33aicr. nid)t geläufig)
ml)b. mörhe neben more morhe abb. moraha
morha ^y. 'gelbe Diübe'; bie nxd)t umgelautete
5orm nl)b. in DJlobrrübe; got. *maürhö läßt
fid) porauSfe^en axid) nad) bem anglf. moru (für
*morhu) ^-. unb more engl, more 'iRübe'; eine
5tbleitung 3U biefer Sippe f. unter a)lord)el.
2(u§ bcnt altgcrm. morhö-n- 'gelbe 9tübe' fd)eint
flop. mrkva, ruff. morkovi (urflao. *mrQki) ent=
lel)nt 3u fein.
Woid) Tl. mit erft frül)nl)b. angetretenem
gjjolfe
— 272 —
^oo§
©uffiy ch (ogl. ^abicfit) m[)b. mol '^. — molle
Tl. 'Gibccftfe, Tloldf af)b. mol mit bcn ?icbcn=
formen molm unb molt. ^1}b(. mol, mitlclcnoil.
molle bcbcutcn 'OTaulmurf . (Je ift iiid}t l'id}cr,
ob i>a^ 2Bovt in bcibcn iBcbcutunoicn urfvivgl.
eine in.
Woltc 3'. "il)i>- molken molchen (aud) mit
u-ü flatt o) '>Jl. 'ÄQlcroaifcr', aud) 'SD'lild) unb
mag au§ 9}^ildi bereitet mirb'; nl)b. *molchan
fel)lt; aber ancilf. molcen i)i. bejeiuit bie 3(lter=
tümlid}feit bee ml)b. molken, bae 5lblcitunii von
mclfen (cierm. 2Bj. melk) ift; vc\\. Wild).
yjJonat Tl. (mit nlib. ö aue ml)b. ä üor ^JJafal
lüie in iyiol)n, SDionb, ^Brombeere, olinc
ufro.) ml)b. mänOt (d) al)b. mänöd Tl. 'Ü3lonat'
= got. menö{)s, anglf. mona]) engl, month,
nbl. maand. anorb. mänu|)r '9)lonat'. 3)ic
gemeingcrm. 33ejcid)nung mTMiöp- '9}]onat' (r)or=
germ. mönöt-) fd)cint ibcntifd) mit ber 58cjcid)=
nung 9JIonb, altgcrm. mrnin-. Tie ^icd)nung
nad) ÜJJonbseitabfd)nittcn, DJIonatcn, ift altibg.,
ba bic Se3eid)nungcn für 5D^onat in ben ibg.
Spradicn annäl)ernb übercinftimmen. S. 9JJ o n b.
9J{önd) ''VI. ml)b. münch münech a()b. munih
(hh) Tl.: Cuelliuort lat. monarhus, joobcr and)
frj. moine, anglf. munuc engl, monk, altir.
manach; unb jmar ftimmt frj. moine (altfrj.
monie) nal)e ju al)b. munih. infofern beibe eine
SBorftufe monicus gemeinfam baben (ogl. al)b.
estrih au§> miat. *aslriciis für astracus unter
6flrid) foroic baö ^JJcbeneinanber Don mIat.
parracus — parricus unter ^ferd) — für lat.
attarus begegnet m(at. and) atticus — unb ahb.
munistri ani monisterium für monaslerium
unter DJJünfter). 3cbenfa(No mürbe ba^i ch in
lat. monachus (= gr. MOvaxö<;) 'TOöud)' ale
rcincä k (ogl. ital. monaco) auygefprod)en : ba^i
{)b. ch mufj au§ k Deiid)oben fein. 5(fIou.
münichü ift a()b. Gntlebnung. 5(nglf. munuc
ftimmt im l^Jitteluotal ^u altir. monacli = (at.
monachus. 5(l)b. munih gel)ijrt ,^ufammen mit
klöstar unb munistri (ogl. AI oft er unb
5J^ünftcr, mohl aud) '3fojine) ,^u bcn frühftcn
d)riftlidicn SOorten, bie an^^^ bem Latein ftammcii
(eilte ältere 3d)id)t f. unter Slird)c, eine jüngere
unter 2lbt, ''^^riefter, ^^robft ufro.). vi'»
15.— 17. ^^sabrl). mirb':)J2önd) (ÜJlünd), 9Jlind)i
aud) für 'Ül^allad)' gebraud)t.
^JDionb Tl. mhb. mäne (mbb. feiten jy-) obb.
mäno Tl. '9Jlonb' — got. mena. anorb. mäno.
anglf. mona engl, moon, nbl. maan : gcmcingerm.
53cjeid)nung be^ llJonbeö alv meno Tl. (jüngere
fem. ?!OU\i. ift ml)b. ma-nin al)b. miinim, bae
mit bcn meiftcn Benennungen für ^Jionb,
OTonat in ben tjermanbten ibg. 3rrad)en auf
ibg. m§n mgnot ober mßnes (mens) berul)t.
3?gl. ftr. mäs Tl. (für mäns mens) '9Jlonb,
DJJonat' — mäsa Tl. 'SO^onat', gr. |ar|v (für
*Mnv<;) 'ÜJ^onat', lat. mensis "iDIonat', aflou.
mesecT Tl. 'DJJonb, SJIonat', lit. menü 'ülJonb'
— menesis 'ÜJ^onat', altir. mi. 2)a§ genaue
33erl)ältni§ oon germ. menoj)- menan- ju Iat.=gr,
mens- (*menes-) ift bcftritten. Sic .'^»erleitung
bcr Stämme men mens an^i ber ibg. 2Bg. mS
'mcffcn' (ffr. ma 'mcffcn, jumcffcn' — mätram,
gr. Li^rpov 'Ol^afj', f. 9.1iabl, mcffen) mag fad)=
lid) anfpred)en (ber Tlonb märe al^ ^citmeffer
gebadit) ; bod) barf vom fprnd)l)iftorifd)cn Stanb=
punt't auv bicfc (Srtlärung nid)t ak- fid)er gelten.
9Jfontaö Tl. (mit beroabrtem mön oI}nc ba§
jüngere d con 9)2 onb) ml)b. mäntac a()b. mä-
nataj? (*iiiänintag V) dJl. = ubl. maandajr. anglf.
mimandaeg engl, monday ('*m<'in gleid) moon),
anorb. mänadagr: bic gcmcingerm. ^Benennung
für lat. dies Lunae (fv,^. lundi, ital. lunedi).
ilber bie (leit, in ber bic SBortbiibung entftanben
ift, ogl. 2;icn§tag unb 2)onner§tag.
Wloov 9Ji?J. erft nl)b., au§ bem nbb. mor ;
T)gl. nbl. moer, afäd)f. mor 3J., anglf. mör Tl.
'2ad)c, Sumpf engl, moor; cntfprcd)enb abh.
mi)b. muor ))}. 'Sumpf feiten 'l^iccr'; basu
faum anorb. mi'i-r ((^cn. mö-s) y}\. "üioor, bürrc
A>cibc'. %}{. norboflfrj. more '5[iloor'. 33iclmel)r
ftebt al)b. muor foiüic anglf. mor (got. *m6ra-
fe[)lt) 3U Tltcv a[)b. meri = anglf. mere, got.
marei in 'JlblautöücrbältniS, ober fallS r burd)
SJbotaji&muy aibi s entftanben ift, gebort bie
Sippe mit abb. mbb. mos 'Sumpf .^ufammcn,
wai- aber nad) bcn iöcmcrfungcn unter SRooS
mcnig mabrfd)cin[id) ift.
mooi ')t. ml)b. abb. mos 9J. 'ünoo§, 9J]oor,
Sumpf (luobcr frj. mousse 'Tloo^') = nbl.
mos '9Jloo§', anglf. mos engl, moss 'Tlm^,
Sumpf, anorb. mose Tl. '9)]oo§, Sumpf, vo^n
anorb. myrr (engl, mire) 'Sd)Iamm'. ^m 5lb=
lautyuerbältniy ftcbcn bicr.^i anglf. meos, a{)b.
mios mbb. mies 5L)h1t. '"D^ooe', babcr uod) nbb.
llHcv. Tic iöcbcutungcn '3}JooCi unb Sumpf
fmb burd) ben SJlittd begriff '9Jloo8bobcn' in
vereinigen, me^bnlb bic "Jlnnabnie sioeier urfprgl.
i)erfd)icbener SBorte *mosa- 'ÜJlooy' (:*meusa-
'912oo&' = abb. mios, anglf. m(^^os '9}?oo§')
unb mosa- 'Sumpf (: mösa- '9Jioor' , abb.
muor. vgl. SHoor) nid)t empfcblcneimcrt ift.
C^ot. *musa-:*miusa- 'ÜJIooä' gcbiJrt in afloü.
müchfi 'SJIoos*, lit. müsai 'Sd)immcl, .Habm'
unb lat. muscus 'Jl^oov', meld) le^tercS ein
ablcitenbeS c für sc b^t; baju uod) luuTa
'^J^icömufdicf (für*mjaia)unb \x\)al(\nx*\x\}ao.l)
'5niceimufd)cl'. — 2)ie 33cbcutung 'Sumpf ift
mop^
273 —
5fJ^
orier
itocf) fd)ract3.4rf)uiäb.-batcxnjd); l^^l. (5xhu\c\cv
— 3)adiauev DJloo'S (bo3U DJUioöfuh 5trt
ii'ül)c bafclbfti; aber baö 90Joo§ ift fd)ii)cij. mies.
Wo^iö 501. crft n()b. (um 170U auftouimcnb,
jucrft bei Steinbad) flcbud)t) an^ iibb. nbl.
mops (nbl. mop) '911op^' cicjtl. üon bcm mürvi=
fdien @efid)t benannt. 3« einer iicrm. 2B,v
map 'ba§ 03cfid)t ücrsicbcn, ,>ral?en madien' v(\[.
Unitmbb. inufrinupfSlh 'iBer^icben bec^ SDhinbcö',
nb(. mopperen 'ein mürrijdie'o ©efidit madien',
engl, mop 'ücrjervtcy (^c[id)t, J^-raljcn iuad)en'.
9Jbb. 9)lop§in ber ^cbeutung 'bummcr DJJenfd)'
länt fid) ol^ne Sujicbung bcö lat. 3(ntornamen§
.Mopsus au§ ber bel)anbe(tcn Sippe begreifen,
mic btt'o engl. 3Bort ,:^eigt.
'iWJoraft 501. erft nl)b., au§ nbb. moras; ugl
mubl. moras nbl. moeras, engl, morass mittel
engl, mareis: bie, mie bie urgerm. iöctonnng
jicigt, enttebnte Sippe flammt au§ afrj. mareis
frj. marais (CueUe üulgärlat. mariscum =
anglf. merisc mersc engl, marsli). 2)ay o
ber gcrm. 2Borte bcrubt auf 5tn(e(inung an
iUloor. 2em Sdniuib.^^aier. teljlt ha'6 SBort.
9)Jordbcl (V. nit)b. morcliel morliel fpäta()b.
morhila iy. '932ord)er (nbl. morille '9JIürd)er):
bie fdicinbarc 5(blcitung gu bcm unter 9Jlü()re
aufgefteÜten altbeutfd)en morha- 'gelbe 9iübe'
mirb unter Söurgel erflärt. Sd)roierigfcit mad)t
bie fdimäb.^baier. 9cebenform inaurache möraäx
mörox-
9)Jorb m. m()b. mort (-des) 9)191 al)b.
mord 9J. = afädlf. morth, nbl. moord, anglf.
anorb. morS '$)lorb': mit ber gcmcinfamen
33ebcutung °abfid)tlid)er, l)eimlid)cr -lotfdjlag' ;
germ. mor|)a- beru()t auf oorgerm. mi-to-m dl.
unb ()at urfprünglid) einfad) 'Job' bebeutet, ba
bie burd) alle ibg. Xialefte meit üerbreitetc JBj.
mor 'fterben' bebeutet. 3>gl. ffr. 25>3. nu- 'ftcr--
ben' — mrtä-m 9t. 'Job' — amrtä-m 'Un=
ftcrblid)t'eit' — mitä-s 'tot' — märta-s 'ftcrblid)'
— amrta-s 'unflerblid)' — mrtyü-s 'Job' ; lat.
morior 'ftcrben' — mortuus 'tot' — mors
(ffr. mrti-s) 'Job', afloo. mrütvü (lat. mortuus)
'tot', lit. mirti 'fterbeu' — mirtis 'Job'. ®em
föricd). feblt mic aud) bcm SHtgerm. bie ftarfc
SBg. mr, baju er()iclten fid) bie '.Jlbleitungeu
ßpoTÖq 'ftcrblid)' (.für *upoTö(;) — üußpoTo<;
'unfterblid)'. %ud) altir. marb 'tot'. :3»t @crm.
bat bie 2B3. bie ^ebeutung 'abfid)tlid)e, bcimlid)e
Jötung' angenommen, mobei bie ältere, burd)
Job, ftcrben erfegte ^öebcutung 'fterbcn, Job'
unterging; mt)b. mort 'tot' ift beut frj. mort
entlebnt. — 33gl. nod) got. maür|)r 9Z. (e§ märe
ffr. *mrtra-m), anglf. moröor 9i. '9Jlorb' engl,
murder; baju al)b. murdiren — got. maürj)rjan
Stuge, (ltl)moIogifc^e§ aBörteibuc^. 6. SJufl.
'crmorben' ; baf)cr fr?, meurtre, miat. mordrum
'9Jlürbtl)at'.
luorbio 9Jotruf mic biebio, feurio: feit
bem IG. 3'ibi'l). allgemein. 2)ic ®ilbung§roeife,
bie auf eine l^^ntcrjcftion io beutet, beginnt im
U). '^sci\)x[). unb ift bef. im 16. 3af)i^^- lebcnbig.
^JJ^orflCU^ 991. ml)b. morgen al)b. morgan
991. = afäd)f. morgan, nbl. morgen, anglf.
rnorgctr mergen engl, morning (mit ber 3(b=
Icitungyfilbe ing mic in evening '3lbenb'),
anorb. morgunn unb myrgenn, got. maürgins
991.: gemcingcrm. 33c3cid)nung für bie crfle
Jagc§l)älftc uom Jageöanbrud) an. Sie reid)t
aber nid)t über baö @erm. l)inau§, mic bcnn
aud) bie 5öe3cid)nungcn Jag, 9(bcnb (got.
uudaurns '991ittag'j fpejififd) gcrm. finb. S3or=
germ. mrkeno- ober mrgheno- bleiben uner=
fläi-t; man i}at an got. maürgjan 'fürjen' ge=
bad)t, roa§ aber feine flare 53cbeutung für
9)1 or gen ergiebt. 9)lit mcl)r 2Bal)rfdieinlid)feit
barf afloü. mrüknali 'finfter roerbcn' — mrakü
'(3-infterniy' gur gcrm. Sippe gepgcn roerben,
fo baf) 991orgcn alö 'Jdmmerung' ju faffen
märe; ügl. bie iöcbcutungecntroidlung non
Jidmmerung. — morgen in ber ^öebeutung
cras au§ mbb. morgen at)b. morgane eigtl.
J)at. Sg. 'am 9)lorgen, fpejictl be§ folgenbcn
Jage§, am folgenbcn Jage'; äbnlid) frg. demain
lendemain au§ (at. mane. @ot. bafür du
maürgina (bod) ugt. auä) geftern); ba§ 91orb.
bat ä mergun, ba§> (Sngl. to-morrow 'cras' =
mittclcngl. tö morwe J)at. au§ morge(n); nbl.
morgen 'cras'. 2i[l)nlid) mirb ^(benb t»om
üorigen Jage gebraud)t (f. aud) Sonnabcnb).
— 9)1 or gen jur i8egeid)nung be§ 'Cften'; ogl.
ben Urfprung uon Dften.
SDforgen^ 991. 'Jclbmati' mbb. morgen al)b.
morgan 9)1. '991orgcn al§ Jelbutaü' ; nad) t)err=
fd)enber '3(nfid)t ibentifd) mit 9)lorgcni eigtl.
'morgenblid)c ^2(rbeit für ein ©efpann, raa§ ein
(^cfpann an einem 9)lorgcn pflügt'; äbnlid)
mint, dies 'tantum terrae quantum quis per
diem uno aratro arare potest'. (gbcnfo mlat.
diurnalis al§ 'Jclbmaö'. Si)noni)ma f. unter
{\ud)ert.
uiorftö 'Jlbj. ein mb. nbb. SÖort, mit ber
9lcbcnform mor»; iungc 2lblcitung au» ber
3B3. murs f. 991iJrfcr.
SDiörfer 9)1. ml)b. morsaere abb. morsäri
991.; baju fd)rcäb.-'alemann. unb beff- 9)1 ör =
f d)el '991örfcr' unb morfd). 3)ie Sautuerbinbung
rs ftatt rsch (f. unter bei'rfd)cn, öirfd),
birfd)en ufra.) crfd)eint parallel nod) in ^irfc
neben bial. i;->irfd)e. 3)er i)h. SBor-tbilbung a^b.
mors-äri liegt eine SSerbalroj. murs ju ©runbe;
35
Wövkl
274
mü^cn
ogl. m()b. zermürsen (mb. zermorschen) *jcr=
brücfcn', fdjrccij. morsen mürsen '3ermalmcn,
ticin itoiscn', nbl. morzelen 'verreiben, jcrftücfcln'.
2)agec(cn rccijen auf t)av c;(eid)bcb. lat. (iicnicin=
roman.) mortarium (frj. niortier) nbl. mortier
unb anijlj. mortere cniil. mortar.
SDiörtcl 3)1. ml)b. mortel morter OJi. ''Wiov-
tel': an^ miat mortarium = frj. mortier
'SJIörjer, D^iörtel' (n)ol)cv engl, mortar).
a)Joft m. ml)b. nl}b. most m. 'öäl)renbev
juniicv SBcin, S^cinmoü': mit anbcrcn iffiortcn
bev &>cintultur (j. Sein, äi^in^cv, iiaucr,
^vcfjc, Jorfcl, Held)) fi'ül) entlelint an-::
bcm lat. iiiustuiu 'ä)Joit', luohev aiul) aniilf.
niittelengl. engl, must, nbl. most 'DJloft' nnb
auf vornan, iöoben ital. mosto, frj. mout; ihiI.
nod) ailoü. müslü.
yjioftcrt, ilioftrid) Tl., Ic^terev uolf'Jctmiio^
loiiifdi uuuicbilbct au§ beiii erfteven: iiibb.
mostert must hart 5)1. 'mit i^Joft aniiemad)tev
Senf; eiufiircd)cnb im ^){oman. ital. nupstaida,
fr3. moutarde, njol)cr mittelcncd. engl, mustard.
nbl. mosterd: 'Jlbleituuii von lat. mustum
'3)loft', roeil Senf mit OJJoft anciemad)t nnrb;
vc\\. Senf.
'*3)lotte fV. (obevb. bafüv Sdiabe, ba§ audi
in bcn obcrb. '-Bibeln be-ö 10. ^labvb'-o. für fiutljcvv.
ü)lotten iun-l)ervfdit ; aud) 5(b. '^ctriö ^^avlcv
53ibelglofiar ir/J-J übcvfct^t Öutl)ev§ DJ^otten mit
Sd)aben) iuätmhb. motle ,>. 'SOlotte' (tt cnt=
fprang aui' got. altgerm. ])]> mie in tyittid),
fiattc, jpotten); vgl. anglf. mo})J)e engl, motii
'ÜJiottc', nbl. raot (t für tt au^ |)|)) 'DJlotte'.
3)a3U einige auffällige iJicbcnfovmcn: mbb. matte
%. (got. *mal)])a). anglf. inoli|)e mittclcngl.
mou[ilij)e '^liottc' (anovb. motte d}l. 'OJhntc'
mit berfelbcn i^erfdiiebung uon Mi ,^u tt mie im
DM. . ilsiclleid)t ift bie unter 5)iabe bel)anbelte
Sippe ucvuianbt.
^JDiöiuc A. crft nl)b., au§ nbb. mewe, nbl.
meeuw >>-. '^}}^öu)c'. ^a?> SBort roav im ^Ihb.
alö meh oorhanben; got. *mailnvs fel)lt; ygl.
anorb. m.i-r 'JJJ. '9."l?öu)c'. 'Jluf eine !Jicbcnfovm
*maiwi- lueift auncv nM. meouw nod) anglf.
maew engl, mew '9JJömc' (über bcn Jl^ed)iel
üon hw unb w f. 9?ierc). Gin norgevm.
*maiko- *maiki- bat fid) in ber ^^cbeutung ber
germ. Sippe nod) nid)t gefunben.
3Jfurfc 7s. 'l'aune' nbb. »"vorm für ba8 feltene
nibb. muoelie /"v. 'rierbricnlid)er (^iebantc'. Tod)
läfU fid) SJJucte aud) al-J regelrcd)te obcrb. Aorm
für Würfe faffen, fo tan cs^ dbnlid) luie
örillcn 3U beurteilen roärc.
^{Ücfe ?f. mbb. mücke (mucke) abb. mucka
'5)iücte, fliege' (baber nbb. bial. nod) ',"ylicge*)
= anglf. mycg engl, midge '2)lücfc', afüd)f.
muggja, nbl. mug. ®a?> onorb. my % 'Ü)Uirfc'
legt bie 5(imabme nabe, bat"; ber rocftgcrm.
0)uttural fehmbtir ift mic in '^rürfc (f. aud)
^Nugcnbi: gcmeingevm. ^lorm bcv i)iom. ift
nuuvi. moju aud) gv. Mula ftimmt.
luudeit o^m. 'in ball'lrtidcin Ion miüücr--
gnügt fid) öufsern* crft frübubb., mol)l ju fpatml)b.
mügen 'brüllen', ta?" mit |uuKdo|nai 'brüllen'
Dcrmanbt fein fann (f. unter DJHicfe). a>icllcid)t
gebort aud) 5'hidfcv bamit jufammen; cö bc=
rubt auf mbb. muckzen muchzen abb. muc-
kazzen 'leifc rcbcn, mudcn, murffcn'; UHibv=
fd)cinlid) bcffer jicbt nmn bicfc aber ju ber unter
meud)cl= behanbcltcu germ. SBj. muk 'bcimlid)
tbun'. 3)aju gebort aud) bac> crft nbb. 5>hider
'.s>eimtücter' eigtl. 'religiöfer Sd)cinbciligcr', in
u'eld)er 53cbcutung i)a<c' SC^ort im cvften iUertel
be-o l.s. oabrb. in ;\cna al-o 'iic3cid)nimg für bie
'^Inbäugcr bcv pictiftifd)cn Ibcologcn ;i3ubbeuä
aufgcfommcu ift; ugl. (i). ^vant, t^efd). b. proteft.
Ibcologic II, 148.
9Jhirfcr f. mudfcn.
uintffcn f. murfen.
mübc 51bi. mbb. müede al)b. muodi =
afäd)f. 1110(51. nbl. moede. anglf. m^öe 'mübe'
(got. *iii6-])eis 'mübe' fcblt; ngl. imd) anorb.
mi'ör 'mübc'). 2)cr Tental ift eine parti.^ipialc
"Jlblcitung ju SBj. *iiiö- (ugl. müben), moju
mübc ;i)erbalabi. ift in ber i^cbeutung 'fid)
gemübt bnbenb'.
SDiuffi 9JJ. ''^^cl^iücrf 3um ÜBärmen ber
.s>änbc' crft nbb.; an^ nbb. mufT, nbl. mot
''4^cl;,muff', engl, muff: ein neiigerm. SBoi1, ^n-
fammcngcbövig mit fr], moulle 'Aauftbaubfd)ub,
i'hiffcl', mlat. (fd)on !». :>u^brb.) muHula; ogl.
Dhiffcl 'Sd)imujc'. 2Bo ber Urfprung ber
Sippe 3U fud)en, ift nod) uncntfd)ieben ; meift
benft man an mbb. mouwe "jirmel*.
9JJuff 2 SOI. 'Sd)immer crft nbb., in nbl. muf
'ücrfd)immclt,bumpfig, muffig'; fpätmbb.mülTeln
'übel, faulig ncd)cn'. la^^n gebort eine meit
ncvbrcitctc voiiuin. Sippe, aly bereu Cucllc man
bio bcutfdicn iCnirte fafit; fr^. moufetle 'SD^ober^
bunft', ital. muffo 'fd)imimiig'.
mul)Cn ;]tlo. fpötmbb. mühen inüwen mögen
fd)m. ;]tiu. 'brüllen' ; t)iclleid)t ücnnanbt mit gr.
laviKdoiuai. iüabvfd)cinlid)cr aber eine junge ouo=
matopoietifd)c 9ieufd)opfung.
inüljcn otw. mbb. müen müejen abb.
nun ICH fd)n). ;-itni. 'bcfd)iucren, guälen, orgern'
- nbl. moeijen 'beläftigen, bemübcn*. TaS
S^crbalabj. mübe (got. *m(j[)eis) rccift mit bcm
,Stn). auf eine gcmcinibg. SBj. mö, bie unter
bcn oermanbten Sprad)en 3»flef)örigc§ bat:
m\^c
275 —
münbig
gr. |Liu)-\o<; 'ÜJJiUjc, 9(rbcit, uorjüfliicf) im Kriege'
— ludj-Xu; 'burd) 9)lü()c unb 2lrbcit entfrättct,
matt, fd)n;)ad)', lat. mö-les J. '9(iiltvenciiuuj,
SD'lüIjc, lliJot :c.' — inölior 'fid) abmüljcu'. —
9JiÜÖC iV. ml)b. müeje a[)b. muoi J. 'ÜJiiUjc'
ift ä>crbalabftraft 511 bcm otiu. mü()cn.
S!)füf)tc 3"- "ll}b. iiiiil ül)b. muH mulin J.
'9Kül)lc' = anglf. myln engl, mill, anorb.
mylna (entflammt bem Gncjl.j J. 'SOIüblc':
Gntlel)nuni"i auö bem fpätlat. gcmeinroman.
molina '3}]ül}le' (für f(aff.=lat. niola) = ital.
mulino, fr^. moulin 'SUliUjlc' (nbl. molen, altir.
mulen unb flau, mülinü). 2;o§ ed)tgcrm.
2Öort für 'Ü}]üt)Ic' bciualjrt got. qairniis, anglf.
cweorn, al)b. (luirn.
^J9{ui)inc <}. (im Dberb. ic^t faft überall
auSgcftorbcn) m^b. muome al)b. muoma 5-
''IRuttcrfdjiücfter' audi '©d^raägerin, roeiblidje
58cruiünbte überbaupt'. 'Xaii bic ältere 33cbeu=
tung 'llJuttcrfdjiücfter' (ogl. 53afe) bic ur=
fprünglidie ift, lcl)rt i^ern)anbtfd}aft mit 9)httter.
3(l)b. muoma tücift auf got. *möna, \vk nbb.
möne unb mittclengl. uK^ne 'Xante' geigt
(roegen be» Übergange» oon n in m f. ^;|3il=
grim). 3)aö SBort ift Äofeform ober Äinber=
roort für anglf. mödrie, nbb. mödder (gleid)
h)mr. modryb 'lante'), rocldie mit gr. inriTpuia
biefelbc ^ilbung l)aben (ügl. 23ettcr neben
Spater); baneben nbl. moei auö mnbl. moeie
'Jante'. 311tea Si)noni)mon mar anglf. fadu
'lantc t)äterlid)erfcü» , i^aterfdimcfter' neben
SSater. 2tnorb. möna 'DJlutter' unb bic g(cid)=
bct). nbb. mcBme, lit. rnomä, afloD. mama
fd)einen ^ofefonnen für ÜJiutter ju fein; ebenfo
nbl. moei 'ÜJiubme' (abb. muoia, gr. uaia).
9)JüI)fat ))l. mbb. (feiten) müesal :i)J. 'DJ^übfal' :
mittelft bcr beliebten ^Ibftraftablcitung -sal gu
bem 3tn). ml)b. müejen nbb. müljen.
9RuIbc 5- i"bb. mulde J. 'l)albrunbe§,
auygeböbllc» @cfäü namentlidi jum D^cinigen
beg ©etrcibe», 9JicbI=, 53acftrog' mit ben glcid)=
beb. ■3iebenformen mbb. muolte muolter multer
abb. nmoltera. 2;a§ uo oor 1 unb .^onfonant
uieift auf Gntlebnung ber Sippe bin; man legt
ibr bat- lat. mnlctra 'DJ^elffübel' ju @runbc.
SDJÜÜcr Tl. mbb. mülner mülna're dJl.
(In bemabrt ber Familienname OJlüllner, fonft
bafür 11) aljb. mulinäri 9Ji. 'DJlüller': 2(blcitung
au§ SRüble (a^b. mulina) ober birefte ßnt=
lebnung au§ mlat. molinarius (ital. inulinaro,
frj. meunier) 'ÜJIüüer'; f. äRüblc.
t 9JtuIm 931. 'lodere, trodene (Srbc, Staub'
crft nbb. nadimeiöbar, aber mobl älteren Ur=
fprung§: gu 35>3. mal 'mablcn' eigtl. 'jerreiben',
roogu and} got. mulda 'Staub, Grbe', anglf-
melde engl, mould unter ÜJ^aulmurf. 5BgI.
auö:} ®ranb.
3)Jmnmci ;^-. 'ci^c 33icrart' erft nbb., oon
mo in» dlbl. ak-> mom, engl, als mum. ÜJian
leitet bie ^eseid)nung ab üon bem Diamen be§
(roobl angcblidien) erften iörauer» bicfe» Siere§,
Gbriftian $)iumme, 1492 in i8raunfd)tDcig. ©§
flingt (nad) @. ^öaift) an ba§ ital. Äinbcrroort
mommo (für '©ctränf ) an.
3)?ummc2 5". '^ßerflcibung' erft frü^nljb.;
ugl. nbl. mom 'OTlasfe, 33ermummung', engl.
tu mumm 'fid) maSfieren', bagu afrg. momer
'SRummenfdiang treiben', nfrj. momerie
'9!Rummenfd}an3';uad) @. 33aift gu afrg. momon
'9Jta»fe', fpan. momo '©rimaffe' (raobl eigtl.
Äinbcnüort bcr 3(mmcn).
t SOfum^jitj 9)1. 'bumnic» Öerebe, Unfinn'
al§ Slangmort um 18ö<J auftretenb, eigtl. ein
Xialct'tmort (bcff. mombotz) mit bcr 53cbcutung
'Sd)rcdgeftalt, ©cfpenft' — 9JJummbu§
(= iöugenmummcl bei 9Jtofd)erofd) lG43)3u
9}lumme2; iSu^cn 'Sd)rccfgeftalt'. 35gl. öei}nc
3(n3. 22, 257.
t 9)?unoffc Tl. im 16. i^aljrf). bei oberb.
Sdjriftftellcrn (al» 931 uo na ff g. 53. ©eener
21)ierbud} 1563 a 3b 8^, @oliu§ 1582 Onomast.
3(32) 'simiaprasina'. SScrmanbt mit engl, monkey
'2(ffe'. Guetle ital. monna '2tffc'.
9)Junbi 93^. mbb. munt (d) abb. mund 93i.
'93Iunb, 93IauI, 93K'mbung' = afäd}f. müd 93Z.,
nbl. mond '93huib', auglf. müd engl, mouth
'931unb, 93laul, 93lünbung', anorb. munnrmüdr,
got munj)s 93i. '931unb, 93Jaur. 3)a§ gemetn=
gcrm. SBort mun|)a-z dJl. fann auf oorgerm.
mnto-s berul)en unb mit lat. mentum '^inn
bei 93Jcnfd)en unb Xieren' red)t gut 3ufammen=
bangen. 33om @crm. au§ licfjC fid) audi 23er=
roanbtfdiaft mit 931 au 1 befürroorten, ba bie» ein
alte» *mü-Io- ift, jcne§ *mu-npo- (mit partigi^
pialcr 3tblcitung, ogl. 3 ob») fein fann; ngl.
ffr. mü-kha '931unb'.
t 9)lttnb2 5. 'Sdiulj' ml)b. abb. munt 5.
'Sdm^, .'oanb' = anglf. mund '.sMnb, Sdiu^',
anorb. mund a- 'löanb' ; nbl. nod) in mond-baar
mit bcr 9tcbcntorm momber '33ormunb', afädjf.
mundboro, anglf. mundbora — abö. muntboro
ml)b. muntbor dJl. ''^roteftor, lutor' ; ogl. noc^
33ormunb, 93lünbel. 93iunb gebort fetne§=
fall» gu lat. munire (ü au» ibg. oi, ogl. moenia);
fonbcrn e» ift mal)rfd)cinlid) mit lat. manus
'.'öanb' rourgelücrmanbt.
9JJünbcI 9315. crft nbb., bafür fpätmbb.
mundelinc '931ünbcr unb 'i^ormunb'; 3lblcitung
oon 93hl nb 2.
münbig 2(bj. mbb. mündec gu 931unb2.
miinfeln
— 276
9J?u^e
muntcin ^uv. 'licimlic^ reben' (bci9}Jat()einiv.
1562 Savcrta 210^ 218» munrfen) cvjt ndb.:
a;i§ bev iicnn. SBj. miink muk, f. incudicl=.
^Dtünftcr dld)l. inl)b. münster nl)b. munistiri
inunistri )}t. ciiitl. 'itloftcr* (al)b.), bann (ml)b.)
'Äloftcrfirdic, Stiftefirrfic, 2)om'; cntiprcdicnb
analf. inynster cni^l. minster 'Äloftcvfivd)e,
SJlünftcv': Ciicdc ein üulc^ärlnt. monistr-riuin
für lat. gv. monaslprium 'Mioilcr', roobcr niid)
nfrv montier 'illoftcv, ^i^'an-firdic' (ihi(. audi
nittv. munter manister fonnc ajlou. inonastyrT
'Äloftcr'). dMat. monasteria lüavcn niipri^l.
cellae in quibus unifus defrit monachus, bann
übcr()au;it 'ftloftcr', 3nlc^t 'Tom' quod plerisque
in ecclesiis cathedralibus monachi, non ut
hodie canonici, olim sacra munera obirent
(bicfc ^cbcutnnii fd)on iiciicn Gnbc bcy 11.
,'\al)rl)unbcrt'5). ©Icidi.^citiii mit 'i'J^ünitcr finb
mol)l aud) iUoftcv, 9.liöndi unb llionnc ent^
Idmt; tji^l. 51 bt, ^^.h-obü.
immtcr 'Jlbi. mhb. nninter munder al)b.
muntar 'fvild), Icbbart, cifviii, mad)': iüoI)l ju
iiot. numdrei iv. ';)icl' unb mundön ^hv. 'auf
ctroa«? ic()cn', jo bat'; 'itvcbcnb' aUi^ 5^cbcutuna
bee 3(bi. noraU'JmJcjjcn in. :JBcitcrI)in ift aflon.
madru 'mcifc', lit. inundnis mandn'is 'munter'
un)crnmnbt. Übri^ien«? tonnte abt). muntar
iüol)l aud) mit al)b. menden. afäd)). mendjan
'fid) freuen' jufammenbänjien (c\cvm. 2B}. manj)).
SJJÜnjCi A. ud)b. miin^e al]i>. muni7,^a '^.
'5D^ihw'. Tay UBort ift uor bcr l)b. 2.^crfd)icbun^^
in>5 SBeftnerm. iicbruiuicn au'5 tat. moneta
'iiemün.Ucv Wclb'; V(\{. anc\l). mynet cui^l. mint
'^JJün.^c', nbl. iiiunt. \!at. monötannivbc ;,unädift
iüol)l mit i^crm. 3(ccent bei ber (iinbüvacrunß
üerfcbcn; e (\\n(\ in i über unb ö mürbe ju ü,
fpötcr ü: münila ift $8orftnfe für a()b. miinT7,:;a.
l)a)] fllcidijcitiii mit bem röm. Weibe dacituö'
Wenn. c. "»i andi lat. Slnntc im ^^ciiinu unfcrcr
, Icitrednunui bei nuv' I5"iiuianii fanbcn, iil
au^ inneren Wrünbcn umhrfdicinlid); inil. al)b.
keisuring = ancjlf. cäscrinj,' alo lliamc einer
@olbmim,^c, axid) (^ot. assarjus = lat. assarius
unb annlf. trimis nu^ finitlat. trcmissis. ancjlf.
dinor aüi lat. df^närius.
•JUi 1111,^2 ;y. fo nie! mic 5[)Jin,K-
mürbe 'Jlbi. mhb. inürwo miir ahb. inurnwi
itiurwi 'Jlbi. ',^art, mürbe'; baneben mit oleidicr
■^ebenUmfl al)b. marawi — maro mhb.
mar (tieft, marwer) = auiilf. mcarn. 5B,v m<'>r
ftectt nod) in flr. uapaivuj 'laffc uermelfen',
ffr. mlä 'roelfcn*; ba,^u altir. meirb 'lueidi*.
nnirmcln ;{tm. mhb. murmeln abb. mnr-
muloii mit bcv ^Jicbenform nuirmunm 'murmeln,
nuurcJi': entmcbcr au<:- lat. mnrmurare entlehnt
ober fady ju murren iieliörici) einl)eimifd)c
onomatoimictifdic '-^ilbuiiii.
^JDJurmcIticr 1)t. c^cbilbct mie GIcntier,
liijcrtier, Äamelticr; biffimilicrt axC^ mhb.
mürmendin ahb. murmunti(n) 31. 'i^Jurmcltier'
("i)icbcnform ahb. muremunto 9)t.). Tic letjtc
Cucllc ift lat. murem montis (mus montis,
inus montanus), rooher oud) bic entfnred)enbcn
frj. marmotte, ital. marmotta. Tic ahb. ^-orm
murmnntm (nod) iclU lirol. murm(''nln^ ift an
'Öilbuutien mit einem hb. Timinutiofuffir in
(Ulli. 3d)ii)cin, &c\i]) aiuiclchnt.
murren S^m. erft fx-ühnl)b.; baju bic cjlcid)^
beb. nbl. morren, anglf. murcnian.
9)ht'3 3t mhb. ahb. muos 9?. 'i^efodjtc
Spcifc' bef. 'brciartiiic Spcife; (?ffcn, 9)lal)l5cit'
= afäd)f. mos, angif. mos 'opcife'. tS'in
norauy,^ufcl3cnbcy got. *mösa- 'Steife' fönntc
mit mati- 'Spcife' 3ufammcnhängcn, inbcm
*mösa- für *mölta- mit bcntalcr ^(blcitung
ftänbe; bann märe gcrm. mat, norgcrm. mad
'fod)cn, ©peifc zubereiten' aUi SSur^cl norau?=
.Uifcljcn (rocgcn got. mats 'Speifc' f. 9)Jeffer,
mäftcni. Ta,^u Wemüfe mhb. gemüese (ahb.
^■^<;imuosi) 'Ji., ba-^ aU 'Jlblcitung bic aOgc-
mcincre 53cbcutung uon ahb. muos noranyfclU.
S. 93J urteil.
SDhlftfjcl (V- mhb. umscliel ahb. muscula
^. "iBhifdicl': au'S glcid)beb. lat. musculus 9)i.
eiUlchnt.
•iWuiJfcI W. erft nhb., an^i' gleid)bcb. lat.
musculus ''i).l^iU'öd)cu' entlehnt. %},l 3}lan->-.
muffen ;Um. nd)b. müc^en ahb. nmo^an
''^'rrtt.=']3väf. 'mögen, tonnen, bürfen, muffen'
(f. i'hifjc) — afäd)f. mntan, nbl. moeten
'muffen, foUcn', anglf. mötan 'bürfen, fönnen,
mögen, muffen', engl, baoon nur ba« ^riit.
must (anglf. moste 'mufite') mit ber iBcbeutung
bcö '^3räf. erhalten; got. j:amötan 'ftatt=, Siaum
haben'. Ter llrfin-ung bicfer Sippe ift jmcifcl-
haft; fic gehört mohl taum su meffen.
t yjinoteil 3)m. JU lUiny: „.i->älftc be^
2^orrat<? an (Spcifcn, bcr bei fiebjcitcn be'?
^lllanncS norhanben gciücfcn unb am 30. Tage
nadi bem lobe, an iueld)cm man jc^t ju int)cn=
ticrcu inlcgt, nod) norhanben ift; bic .s>älfte
banou gehört bcr SBitmc unb bic aubcrc bcn
(^•vbcn" (l'cffingi; bcr 'Jlntcil bcr SBitmc bcint
^.UhiC'tcil; fd)on mhb. (im 1Kb. bc? 3ad)fen=
fpiogcly) musl(>ile für *imiosteile.
^JJfnfter 31 frühnhb., au§ gleidjbcb. ital.
uK)stra; ogl. frj. montre (engl, muster, nbl.
monster) '^JJhiftcr': ju lat. monstrare.
Wufje ("y- iid)b. muo:;e ahb. muo^a ,"v.
'freie ;leit, 5^egucmlid)feit, Untf)ntigfeit', ahb.
mnt
277
9kbe(
aucf) 'SOlöcilidifctt, aiu;icmeffenc @clcgcn()ett rooju':
jubein altiicvin. '!)]rät.-''^räf. inötan (f. muffen).
— luüniii %i)]. nil)t). iniic^cc al)b. muo^^^ig
'freie oeit dabcnb, itntluitui'-
''Mnt d)l nilib. nl)t). inuot m. 'Sinn, ©cift,
@cmüt, ^JUtt' =: afächf. möd 9}I.'@eniüt, 3nncvc§,
.Öcr3, 9Jhit', nbl. moed iH. 'SOiut', nnglf. möd 9f.
'©eift, (^ciiiüt, .\;->cr3, 9Jhit, Girer' cnijl. mood
'8aunc,2tiinininuf ,iiot. mödsilt.'^ont'.'otavfc
Scclcnftiinmunii, licftiiic Grreaunii' ift öcv @runb=
bciiviff bcv lU'ntciuiicvin. Stauiinc? moda-, bcffcn
Ih-fpnino über ba^ (^erm. liiiiauv nidit mit Sid)cr=
l)eit ju oerfolgen ift. 3Bur3elucriüanbt ift c\v.
m-vxq ^. ';]om', fo ha^'^ ijot. inöda- 'oorn' auf
einer ibg. SQ}j. me mö bcru()eu mürbe; ügl. anä)
o,x. luaiouai 'begebrcn' unb mo()( nodi flau.
sOmeja (sumeti) 'maiicn'. — l)fbb. C(cmut in
mohlcicmut axi^i- mhb. wol gomuot 'mutici'
neben cinfadiem gemuot 'Sinn ()abcnb, cjefinnt'.
— @cmüt m()b. gemüete a()b. gimuoti dl.
eigtl. i^olleft. 3U DJRut '@efamtl)eit ber ®c=
banfen unb (Smpfinbuuiicn' (ml)b. oud) '©tim=
mung, iperlangen' al)b. '?}rcubc').
'DÜJuttcr 5- nibb. obb. muoter J. = afödif.
mödar, nbt. moeder. anglf. mödor engl, motlier
(mit tii bei folgenbcm er unc in father weather).
anorb. mööer: ba^ gcmeingerm. 2Bort für
9)httter, ha§> nur bic ©oten cntbebrcn, bic
bafür ai|)ei (= al)b. eida) fagen, roic fic aud)
für '3?ater' faft nur atta, nidit fadar gebraud)en
(äf)nlid) mirb in nbb. DJIa. '9)]uttcr' burdi
mceme möme eigtl. 'DJJubme' erfctjt, fo aud)
9Jium im Jill Gnlenfpiegel 1515). @crm.
möder- 'SDhttter' au§ ibg. mäter- ift rocitcrl)in
mie üielc anbcrc 53e3cid)nungen für 33ermanbt=
fd)aft§DcrI)ältniffe (cgi. 5ßater, (3d)roeftcr unb
Jod)ter al§ analoge ^ilbungen auf -ter) gcmein=
iög.; tjgl. inb. mätr, gr. ^ntrip .uarrip, tat. mäter,
ofloD. inati, altir. inäthir (lit. mute 'Glicfrau'
— mötyna 'SD^utter'), altprcuB. mote 'SiJiutter'.
5Bcrmanbt finb auner 9}t u l) m e unb feiner Sippe
nodi gr. uaia 'lUüttcrdicn'. £b bicfcn Söoiten
eine ibg. 3B3. ma in öcr '-öebcutung '3umeffen'
(^Jhtttcr 'oumcfferin, outcilcrin'?) oOcr in ber
im 'JdtinD. auftrctcnbcn ^öcbcutung 'bilbcn' (Don
ber t'cibcefnuht im l'tuttcrleibc) 3u örunbc liegt,
ift ungemiB.
■iDfuttcrfrcb?' 'fdiaüofcr Mreb§' eigtl. 'ÄrebS
3ur ocit bc8 Sd)aleniued)fcl§' f)at mit DJlutter
uiiprgl. nid)t'-ö 3u tl)un, ci enthält oielmcbr nbb.
iiuiler ^= l)ö. Ü^Jaufer dat. mutarei; ogl.
maufern.
*J!)tuttcrftöWctn 'Je. fdion bei DJlaaler l.jßl;
Stieler 1691 fennt baneben and) bie gleid)=
gcbilbetcn 9.1hl 1 1 er pf erb unb Slhttterfdiaaf,
ba3u aber aud) Saumuttcr unb Sd)mcin =
mutter: aüe^ jüngere Vertretungen für munD=
artlidic Spnonmna mie bie obcrb. 9JJor unb
So he, fd)mäb. Hofel, fränf. lltode. i^ll- and)
.'Oünbin.
9JJüfeC 5. fpätml)b. mutze mutze J-. '9)Ui^e',
ba§ üerfür3tc 9iebenform 3U glcid)beb. armuz
almuz ift. 3f)rc Cuelle ift ntlat. almutia ar-
mutia almutium eigtl. 'amictus quo canonici
Caput humerosque tegebant', fpätcr audi pon
Öaien getragen; bic iScbcutung§cntnnrflung ift
äbnlid) bericnigcn unferer Mappe. dMat. al-
mutia. beffen Urfprung burd)aug buntel, erfdieint
im 9ioman. ; ügl. fr3. aumusse aumuce '2(rt
*rlapu33c', roorau§ engl, amice, unb fpan. al-
mucio. px'OD. almussa.
imitjcn otiv- 'pcrbriefdidi fein' aui- murf^en,
mie 3i l i ö am 55 1 i f 3 , f di m a 1? e n au§
fd)made3en; aber nt)b. aufmuljen 'oor--
merfen, tabeln' au§ m()b. ufmützen 'aufpu^en,
fd)mürfen', m^b. mutzen mutzen 'pu^en,
fd)mürfen'; aufmuljen ift alfo '{)erau§ftreid)en',
aber in tabclnbcm Sinne.
n
na '^artif. erft nbb., bem 9)l()b. fremb; faum
einö mit ber Jvragepartifel na, öie D^otfer (a()b.)
am Sd)luf5 unb in ber SOUtte pemeinenbcr ^yrage^
fä^e gebraudit.
'Diabc (V. mt)b. nahe a[]i>. naba J. 'jRabnabc'
= nbl. aaf naaf nave (f. 9Jäber, 9fattcr),
anglf. nafu engl, nave, anorb. nof J-. (got.
*naba). SBort unb 53cgriff finb altibg. (©rbf.
nobhä); ügl. altinb. näbhi Jy. unb näbhya 9f.
'JRabnabc'. Siueifclsobne ift bic unter 9}abel
bct)anbelte Sippe mit ber !öebcutung '9?abel' ur=
Dcrmanbt, mie benn im 3»^- ^(^^ eben ermähnte
nabhi audi '^iabef bebeutet mie ha^ mit a[)l>.
naba lautlid) fid) öecfenbc lett. naba J. '9cabel';
axid) preufj. nabis bebeutet '9tabe' unb '^tabel'.
1}abcr fann aud) bay pcnuaubtc lat. nmbo (für
*onbo *nobho'^ 'Sdjilbburfcr 3U umbilicus
'9taber geboren; ogl. gr. öuqpaXöc '9fabel,
Sdiilbbudcl'. SBcgen bc^ 5llterc> oon i8e3cid)=
nungcn für leile bee ©ogens- f. Üldjfe, iUinfe,
iHaO.
9labct 9)1. mbb. nabel abb. nabalo 93i. =
9^Qber
278 —
imcft
nbl. navel, aiujli. nafela ciiijl. navel. auorb.
nafle Tl. '))}abc{' (cjot. *nabala): gemciniboi. in
bcn @runbformcn noblialo- : onbhalo- : vc\[. c\x:
öncpaXöq, lat. uinbilicus (für *unbilicus *nobi-
licus), jfr. näbhila, altir. imbliu 'SjJabcl'. Stcfc
2Bortc finb uralte 1- Stbleitungen ju bcin in
9Jabe ftecfenbcn altibfl. nöbh:i onbhä '))labc,
9iabcr. ©onft l'inb bic altibiv 53c3cidniunacn
für Körperteile mciü unnbiicleitete ^ilbnni:(cn
(f. ^cvi, Chr); bod) v^l. nud) ba-:-' ivcrl)ältniv
Don 21 dl je l 3u "ildije.
t 9iabcr, llJäbcr ÜJi. 'i8of)rcr' ml)b. ncgber
nageber 5ER., baz-' eine jonbcrbare llnicicitaltuna
(rool)l im 2tnid)luf; an '»Jcauel) au^ nebe-ger
nabe-ger Tl. 'i8o()rer' ift (oiil. Gffifll @nt=
fliredienb alib. nagaber miiiriil. nabu-ger '$lobrer*
eifltl. 'Wer, Spicf;, üntjcJ (5iicn um Tiabcn ju
bobrcu' = anotl). nafo-gär 'iöolirer' mittclcnc\l.
nave-gör naugtT cuiil. auger 'ißohrcr' (mciicn
bc§ id)eiubarcu 'Slbfallö cincö aulautenbcu n
nci(. eui^l. adder gleid) ul)b. Cttcr; ebenfo mit
berfelben Gridieinuuij nbl. avegaar '^o()rer',
luie nbl. aaf ave ''Jiabc' ) erleid) anbb. nabugOr,
uorb. nafarr '53o[n"cr' : eine alt^erm. ouiammcu:
jcgunvi, uiorau-ö funi. napakaira 'Sol)rer' ent=
lelint ift. in^l. 0c r unb lUabe.
itarft 'i^räiL mbb. nach al)b. näh "^Uap.
'nadi, nahe bei, neben' = i^ot. nelnv nöhvva
'i^räp. 'na()e bei': ,ui beut '^(bj. nal)c = a()b.
näh.
nac^abmcn ^tm. in ber beutiflcn 33cbeutung
jcit (5r. ^(Ibcruy l.">40 Diction. Ee^ ucrjcidmet,
feit bcm "Jlnfann be» IG. ?5al)r()§. iiblid) (bei
Rüther nad)ol)meui: eiiitl. 'uad)Dificren, nad)=
mcffen', sn Cl)m iicl)öriij.
^laöibar Tl. ml)b. nächgebür al)b. nähgibür
nähgibnro Tl. — nbl. nabuur. an^lf. nehhebür
en^^l. neiglibour '9iad)bar' : eine lucftiierm. 3»=
fammcufctutna, auf iiot. *nöh\va-gabrir Tl. I)in--
uicifcnb; fie bcbcutct 'mer nalie mit einem ,ui=
lammen mohtu'. i^^^l. 58auer eii^tl. '2Bo[):
UUUil'.
9{a(f)cn dJl. ml)b. nacbe abb. nahho Tl. =
ajödif. nako, nbl. aak (lucflen ber Tvorm o!)ne
n f. ^Jiäbcr), aufllf. naca Tl.; anorb. nokkve
■W. '^Jiadicn' meiif auf aot. *nar|a Tl. JTer
Urfpruurt iit bunfcl; uielleidu finb lat. näv-is.
(\x. vaö-q, ffr. näu-s ucrumnbt, fallv- ibiv nav-
,^u rtcrm. na(|- merbcn fonnte (Uiil. ouerfi. 'iln-i
bem ^JJbl. flammt nmllon. naque 'iöoot'. ÜUil.
aud) .Habn.
yiatöridjt ,1. allgemein crft im 18. ^sahtl).
üblid), im 17. ,^\ahrh. nur '2JJitteilunn jum
Tarnadiriditen, ^Inroeifnnn'.
nnrf)frf)Inflcn f. 0efd)led)t.
^iärfjftc 5J^. fubftantiüicrler Superl. ju nabe;
vc\l. alib. nähisto Tl. '^J?ad)bar'; cjot. bafür nehw-
undja Tl. '!)Jäd)ftc'.
9io(öt J. mbb. a()b. naht J. = got. nahts,
anorb. nött, ancjlf. neaht nilit encjl. night, nbl.
nacht, afüd)f. naht J.: gemeingcrm. naht- jj,
au§ ibcj. nokt- '3'iad)t' = lat. nox (St. nocti-),
gr. vüt (vuKT-), ffr. näkta naktan- ^JJ. —
näkti- Jv., prcuf;. naktin. Iit. naktis. aflop. noSti.
2}at"5 !)iad)t allen ibg. Sprad)en gcmeiufam ift,
luäbrenb fie in ber ^cjeidiuung für 'lag' be-
beutenb biffcriereu (f. lag, aber aud) Seng),
bcrul)t iüol)l barauf, hai] man in ber ibg. Ur=
3cit nad) ^lföd)tcu ftatt nad) lagen jöblte; üicftc
bicicr3äblung,5eigen5aftnad)t,2Bcil)nad)ten
unb engl, fortniglit 'uierscbn läge' — sennight
'adit Üage* (ugl. 3(bcub unb Sonuabenb).
l)tur luenige (Sruubbcgriffe ber ocitrcdinung raie
IHouat unb ^ai)v fiuben fid) ucrbrcitct.
^{ac^ttgaü tl". ml)b. nahtegal ü[)b. nahtigala
(3-.: eine bcn meftgerm. Sprad)eu gemcinfamc
iöe3eidinung für 'luscinia', eigtl. '5)Jad)tfäugcrin'
(JU altgerm. galan 'fingen') — afäd}). nahtigala,
nbl. nachlegaal, anglf. nihtegale engl, nigh-
tingale.
^incfttuclt J. feit ©ticlcr 1691 gebucht (früher
33clcg 1G9(J 9.1^iBbraud} ber DJIebicin S. 98);
23orbiIb ju bcm crft am Sd)luf> bcö 18. x^al)rl)§.
auftretenbeu 5}litiüelt.
ül^adcn Tl. m()b. nacke nac (@cn. -ckes)
al)b. nac hnac (cch) Tl. 'i;>iuter[)aupt, 'JJacfen'
= nbl. nek. anglf. hniicca engl, neck, anorb.
hnakke Tl. '.'öintcriiaupt' (got. *]makka*hnikka
feblt). Cun Sd)iudb.=m"änt'. gilt für "üiactcn
mcift 5(ufe ober ©enid, im iöaier. ©enärf
(merfunirbig ift baier. nacken 'iVnodien'). Xk
■Jtblauteform mit ü (anglf. hnecca, mnbl. necke)
neben a bcmabrt bai-' l^ibb. in ®cnirt; eine gu«
geböingc (^-oi-m mit Öabial im ,^^nlaut fd)eint
engl, napc (anglf. '^hnapa?) ju fein. 5(unerl)alb
be5i @erm. bürfte altir. cnocc. altbret. cnoch
'.Oügel, Grbebung' (Stamm cnocco-) per=
roanbt fein.
nacff, narfeub 5lbi. ml)b. nackel nackent
a{)b. nackut nahhut = nbl. naakt, anglf. nacod
engl, naked, anorb. nokkveör. got. naqa|)S
'nach': parti^ipialc 'Jlbleitung (f. falt) naqo-da-
na(ia-da- auo porgerm. nogotö- (altii*. nocht
'uartt' au§ Wrbf. nokt(j-j. '^\m ^nb. bafür nagnä
mit partijipialem na für ta; oljnc 5lblcitung finb
gebilbct aflop. nagü, Iit. nügas 'nactt': ibg. 2ßj.
nog (baju aud) lat. nüdus für *novdus *nog-
vidus?!. Xic SBortgruppc ift fulturgefd)id)tlid)
iiUcrcffaut, ireil fie bm ©egenfatj bcö nid)t
llJacften, b. b- bc^ iBefleibeten birgt unb fomit
dlahti
— 279 —
dlarm
eine 2h1 ^(cibuitii fi'u" bic ähcftett \hc\. 3uftänbc
jur ü^orauöfct^mn I)nt; f. aiid) bar.
'^yiat>cl <>•. inl)b. nädel nl)b. nadala '^. =
got. nepla, anorb. näl, aiicjlf. nseöl iicfedl encil.
needle, mnbl. naelde nb(. naald, afäd)f. nädla:
gcmeincicrm. 53t(bung für 'DJabel' mit ©uffir
plö- (tlä-) nu§ bcr genti. 2B,^ ne ('»JJabcl eii^tl.
'Qnltvuiucnt unn Üiä()cn') in n()b. nä()cn.
•iJJagct i1I. nidb. na;iel al]h. nagal 3)1. =
afäd)f. nagal, nbl. nagel, anglf. najgel cncil.
nail. anorb. nagl '^fiaflcl'; 0,0t. *nagls ift ju
cri'rf)ltencn an?i bcni belegten 3^^- nagljan
'nageln'. !rie roeftgemi. SKortc ()abcn nieift bic
2)oppclbcbcntnng '3tagcl am ^invicr ober an
bcr 3e(ic' itnb 'fiöl'icrncr, eiferner ^Jfagcl'. Tic
crftcre 53cbcutnng ift nad) bcrjcnigcn bcr cnt^
fpred)cnbcn ^^iHirtc in bcn übrigen ibg. Tialcficn
bie niiin-itnglid)c (im 5(norb. nntcrfdicibct man
nagl 'Jingcrnagcl' unb nagle '(löljcrncr, cifcrncr
9tagel'). @erm. nagla- entfprang an§ ibg.
noghlo-. refp. nokhlö- ; bamit tjgl altinb. nakhä
9)^9Z. '9Zagel an J-ingcni nnb 3ct}cn, Äralle bc§
58ogcl§', gr. övux- (^3com. övuE) 'ftradc, Dtagcl,
Alane, i>nf', bann anrf) '.s?a!en', lat. unguis
'Alane, itralle', altir. inga (breton. ewin) an^i
enghwenä, afloo. nogüti '9tagel, Pralle' —
noga '5ufe', lit. nägas 'J-ingemager — nagä
'^Jferbcliuf, preuö. nagutis 'J-ingernager —
nage 'J-uji'. Gine ibg. SBj. nokh nogh ift
unbcfannt; riellcidit bcftel)t irgenb meldie ^e=
3icl)nng 3U nagen. ®. Üiclfe.
nagen otm. mlib. nagen a{]h. nagan älter gna-
gan ft. 3tn). = afädjf. gnagan, anglf. gnagan engl.
to gnaw 'nagen', anorb. gnaga 'nagen'. Ta=
neben eine Jyorm mit k ftatt g im 2lnlant, nbl.
knagen, anbb. knagan. and) al)b. knagan 'nagen';
bic 5orm nagen ift an§ ber ^orm g nagen
entftanben. Sic germ. SBj. fgjnag (k)nag tüirb
mit afloü. nozi '3Jieffer' unb niza 'l)incin=
t)ol}rcn'' ücrglid}cn.
na^ 3lbi. ml)b. nach (flett. näher) al}b. näh
(fleft. näher) Slbj. 'nal)e' = afäd)f. näh, nbb.
nbl. na. anglf. neah engl, nigh 2Ibi. 'nal)e'
(rooju ber Äomparat. anglf. n6ar engl, near
'nol)c'; ©uperl. anglf. next engl, next) : anorb.
när, got. neh)s 'nal)e'. 2)ie got. ©tammform
neha- (mcitere 3lbleitnngen f. unter 3Jad)bar
unb unter nad)) möre aut3erl)alb bcö @crm. al§
neko- neqe- ju enr»arten ; aber nirgenb§ 3eigcn
fic^ fold)e formen; gr. ^-rrü; 'nal)e' bccft fid)
lautlid) ebcnforoenig mit na^e al§ ffr. nahusa
'benad}bart'. — no^c 5(bo. ml)b. nähe al)t).
näho 3tbo. 'nalje'. — Saju no^ dläiji. 5. ml)b.
naehe al)b. nähi J. '5)Mt)e': ^tbftrattum jum
mbj. a[)b. näh.
nä^en 3t™- nil)b. naejen al)b. näjan = nbl.
naaien; bcn anbcni germ. 3)ialeften fel)lenb.
3)an bcr barin entbaltcnc 5Bcrbalftannn ne ein=
mal bei bcn germ. Stämmen luciter ocrbrcitet
mar, folgt an§ bem gcmcingcrm. 9iabel (ne{)lö-);
ogl. nod) 9cal)t. 2(uf5erl)alb be§ (Senn, finbet fidj
eine 2B3. ne (sne) 'fpinnen', bic man mit bcr
3553. Don näl)cn gnfammcnftcllt ; pgl. lat. neo.
gr. veuü 'fpinne' — vf|ua 'Jabcn' — vfirpov
'^)iocfcn'; bajn eine 2B,5. snö in altir. snäthe
'("vabcn' — snäthat '^fabcl' (ugl. Sd}nur).
1)ie Sippe ift mol)l burd) porl)iftorifd)e Gnt--
Icbnung ron einem ißolfe 3um anbern gcroanbcrt
(ogl. mal)len), fo baf; näl)en fein ed)t germ.
2Box-t märe, ©in altc§ ibg. SBort für 'nät)cn'
f. unter Säulc^.
nal)r= in nabrliaft mbb. nar al)b. nara ,"v.
'Errettung, (vrl)altung, llntcrbaltung'. — 2:a3u
bic ^Iblcitung 9cal)rung J-. au§ ml)b. narunge
5. 'Unterbalt, '!)tal)rung' : 3U näl) reu.
nö^rcn Stro. ml)b. nern nerigen ai)b. neren
nerian: eigtl. ^aufatip ju genefen, alfo 'gc=
ncfcn mad)en, gcfunb mad)cn, l)eilen, erretten,
am Seben erl)altcn' = afädif. nerian, anglf.
nerigan. got. nasjan 'erretten'; Übergang be§
got. s (für z) in roeftgcnn. norb. r im Stamm=
auölaiU bei ^aufatiucn ift JRcgcl (pgl. lel)rcn);
ba3U anorb. nsera. S. nal)r^aft unb genefen.
stallt iV. ml)b. al)b. nät \y. — nbl. naad:
3U 2Ö3. ne in näljen; germ. @rbf. ne-di-. 2)a3u
abb. nätäri näteri mbb. nättere dJl. 'S'^äbcr,
Sdmeiber', mo3u aly ^-cm. ml)b. nätserin nl)b.
3iäbtcrin. S. 9tabel.
natu 5lbi. crft im 18. 3<if)i'l)- au§ fr3. naif
cntlebnt. Cucllc lat. nativus 'angeboren, natür=
tid), urfprünglid)'.
9iamc Tl. mlib. name al)b. namo 5D1. ; ent=
fprcdicnb in allen germ. unb ibg. Sprad)en:
ein 2Boi1 uom l}ödificn Slltcr unb ber rocitcftcn
9>erbreitung ; ngl. afäd)f. namo, nbl. naam, anglf.
noma nama engl. name. anorb. nafn dl. (für
*namn) '9?ame'; ältefte germ. (Vorm ift got.
namö. @leid)bebeutenb mit bcn entfpred)enbcn
ffr. näma, gr. ö-vo|Lia, lat. nömen, afloo. ime
(au§ *in-men *n-men) 9?., preuf5. emmens, altir.
ainm. 3)a§ ibg. (Srunbiüort mag noman gc=
lautet l)aben (auf ibg. nömen mcifen ml)b. be-
nuomen benüemen unb nbl. noemen 'nennen');
bod) mad)t ha^ afloo. unb i)a^ altir. SBort laut=
lidic 3d)raierigfeit. 2Bal)rfd)cinlid)c Cuelle oon
gcxnn. namön, lat. nömen, ffr. näma bie ibg.
3B3. gnö (gr. fvw, ogl. aud) engl, to know unter
fenneni, fo tati 'Grfennung' bie @runbbebeu=
tung be§ 2Borte§ märe: iüal)xid}cinlid) bulbete
bic ibg. @runbfprad)c fein anlautenbe» gn (bod)
??npf
— 280
neben
vc\l. lat. cognomentum). S. nodi nennen nnb
itnän.
9io4)f 9}?. mfib. adb. napf für ältcvcS a()b.
linapf 2J^ '^cd}cr, 3d)Qlc' = ninbb. nbl. nap
'9iapf', amjlf. hna^p (@cn. hnaeppesi 'iöcdicr'.
Tk gcrin. Sippe i)t in§ JRoman. iicbrunocn;
vqL ital. nappo. fr^. hanap '53cdicv' ; miKiavlnt.
hanappiis erid)eint frül) Corp. Gloss. Lat. \' üS-i
(nappa im SBaltliainu^, lianap 3ll)b. (S)l III, 11).
^Jiarbc Jy. (imCbcrb. fdieinbav \vcn\<\ bctamit;
bafür tirol. mOsel gu i'iaierni nilib. narwe
fpätQ()b. narwa 5- eigtl. '(5nge, 3>crcnoiung' :
fubftantit)ici1e§ ^emin. cine§ 'iJlbj. narwa- (nfäd))'.
naru, angli. rn-aru engl, nanow) 'eng'; ugl. nbl.
nerf 'iVavbcnjcitc bc§ Öebeiv'. 'iJInncrbalb be^
®crm. tigl. lit. nt'T-ti 'einfäbcin' — narva
';:5eüen ber '-öienentönigin".''
92arbc A: mbb. narde üi)t>. narda ^•. nad)
gr.^Iat. vdpboc; — nardus, burd) 33ibclüber=
jc^ungcn audi in onbevc Sprad)gebicte cingefü()rt.
'^larv Ü.1J. inbb. innbb. narre al)h. narro 9JI.
'i'emidter': ein eigtl. mir bcutfdicy 25>ort, noji
buvdiauc^ bnntler .s>evfuiift. Tic 'Jlblcitnng au-j
einem mlat. närio 'ilialenviimpfcr, Spötter' bc=
fricbigt nid)t, i>a bav lat. il^ort eine aiibcre Aorm
in 3)eutidilanb bätte ergeben müficn. £b nbb.
snurrin^i ml)i). snürrinc ''4-^oifenreit5er, iVarr'
nerroanbt finb':' 33gl. Sd)nnrre.
t iJJnrrifci: Tl. mobl eine fomifdie 2Bortform
ber 5lloiteiid)ule nnd) bem i^orbilD uon lat. vcrsi-
fex carniiex; im IfK/KJ. ^'sabrb. gclänfig; flnfvübft
bei i'^erm. v. Sadjjenheim ; aud) bei (Jvaöm.
Silbcru» (1534) gabeln 2H, 141 nnb bei .vSoUo=
niu§ l(i<ir> Somnium vitae humanae 58. 731.
92anual Tl. 'Seeeinl)orn' erft nl)b., cntlebnt
anl bän. fdnueb. narhval (gleid) aiiorb. nä-hvai),
lüober audi engl, narwal. Ter Ihjprnng biefcr
üon ll^ovbeii norgebrungencn Sippe iü bunt'el;
Tai- .^Jücite illHirtelemcnt f. unter ©alfijd).
naf(^Cll ;')tn'. mlib. naschen a[)b. nascön
'Öcctcrbiiien geiiief;en, najdien': für *linaskön ju
got. linasqus 'jocidi, jart', anglf. hnesCe 'loeid),
gort' engl, nesh ?
9?afc f"y. ml)b. nase ahb. nasa Jy. = anorb.
nos ^. (für *nasui. anglf. (mit 9lblaut a : u)
nasu nosii engl. nose. nbl. neus mnbl. ncpc
nose. 5i>ic anbcve ^^e^eidnnnigen für .Hövpeileile
ift aud) biefe gemeinibg. (f- '•^luge, isun, .löerj,
OI)r, ^Jiicre, ,ial)n uftv.): altinb. näsa nas.
ofloü. nosü, lit. nösis, lat. näsus nares. S.
nod) 9Jüftcrn.
ÜJinfcuftübcr Tl. im is. ,uibrb. allgemein üb^
lid), im 17. Tsnbrb. alc- ftubent. ü^ort auftretenb
(,V 53. Sd)uppiu!5 1G57 j^tcunb in ber ^JJot 6. 57);
»gl. St über.
nnfcwci'5 5lbi. nvfprgl. ein von Spürliunbcn
gebrandUey ^aobiuon = 'gut unttcrnb'; fo fdion
mbb. (13. 3obrb.) nasewis, t>a^i aber frül) (allgc^
mein feit etroa 1'0)) auf 3[llenfd)en übertragen ift.
iiaf? "3lbi. mbb. al)h. na? (??) = afäd)f. nbl. nat
■Ülbi. 'naf;' (got. *nala- 'nan' ju erfdilieneu aii^
natjan, f. netjcni. 3>iclleid)t meift gv. voxepö;
'naf;' (voxeuj 'bin naff) mit ber germ. Sippe
auf eine ibg. ®,v riot nod (ugl. !^a\] mit gr.
KÖToc;!. — 9iofi 'öl. aibi mbb. na? 3J. 'Alüffigfeit,
Jeuditigfcit': fubftantiiiicrteo ^licutr. uon naf;3lbi.,
iDoju aud) -Jiäffc a. auv mbb. ne??e al)b. ne??i a,
^J^attoit fV- allgemein feit ctiim löOo üblid)
= frj. nation, lat. natio.
^Jiottcr Jv. ml)b. näter nätere abb. nätara
Jy. = afäd)f. nadra. ubl. adder (für nadder;
f. unter 'li ab er, Ol adle n), anglf. nä-ddre engl,
adder (glcid)fall^5 mit ^Nerluft bey anlautcnbcn n,
f. Otter). @ot. ^nedrö fel)lt, bafür mit ^^Iblaut
got. nadrs 971. '9tatter'; ugl. anorb. naör naöra
'Üktter'. 2Ba()rfd)cinlid) ift lat. natrix '®affer=
fdilange' mit ber germ. Sippe urncrmaubt (bod)
mit'Jlnlcbnung an lat. nare natare 'fdninmmen');
aud) altir. natluur, fpmr. nadyr, torn. nader
''Jiattcr' finb mit bem germ. dat. ©ort cber ur=
ueriuanbt alv lat. Giülebnungen.
i}latür \y. mbb. (13. 3ttl)rl)-) natüre unter
baucrnbcr 5Inlebtumg an ta'a ©runbmort lat.
natura ; fd)on abb. natura.
t 9?auc J. (fd)niei3. Tialettiuort) mbb. näwe
niewe J\Tl. 't'lcinevcc-' Sd)ifr bcf. 'Aäbrfdnff;
nid)t uroeriuaubt mit lat. nävis, Jonbern niclmebr
barauy entlebnt unb jumr flammt mbb. niewe
ani> nävis, näwe (al)b. '''näwaj auö nävem ;
ügl. nod) 5lnfcr unb 3iiemc 'Siubcr* al^ lat.
C5ntlebnungen ani ber ÜJömcrjeit. SJoman.
Gntfprcd)ungen uon lat. navis finb afrj. nef,
proü. nau. (Sin bem lat. nävis, gr. vaOc,
ffr. näus 'Sd)iff' gleid)ci? germ. 6rbiuort ift
anorb. nur 'Sd)iff', nield)cö ein mbb. *nuovve
aUi angcftammte (Sntfpred)ung eruiailen lief?c.
3(uffällig ift allerbingci, bat5 t>a^ ben angefübrten
ibg. ÜBortcn einfpred)cnbc germ. Uraunt fidi nur
im \liorb. erhielt.
^JJcbcI Tl. mbb. ni'hel abb. nebul dJl. =
afäd)f. n('l')al Tl., nbl. nevel (bafür im (Sngl.
niisl; f. unter 9."IUft). (^ot. *niliala fcblt; im
?(norb. geboren ba^u bie .Hompofita mit nill-
'Tunfelbeit', löoju njöl '3'iad)t' (ogl. anglf. nifol
'bunfel'). 3lbb. nebul au<? uorgerm. nebholo-
ftimmt ^ü gr. vecp^Xn 'SBolte, Giebel* — v^qpoc; 9J.
'35?olfe, '"J^ebeP, lat. nebula 'OJebel', ffr. nabhas
":}{. 'lltebel, SBolte, Aeuditigfeit', aflou. nebo (St.
nebes-i dl. 'A>innnel', altir. n61 'iJi^olfc'.
neben "Mv. '!|.Uäp. ml)b. neben werfürjtc
nc6[t
— 281 —
nennen
9?cbcnform 31t oneben al]t). neben ineben 'neben':
nl» 3uiainnienie§inu3 uon in unb neben be=
beutet c§ eicjtl. 'in glcicbei" Sinie mit'; äbniid)
afäd)f. an eban, ancjlj. on efn (on emn) =
engl, anent 'neben'. 33^1. ba^ ficj. SBort.
ncb[t ^räv. erft fvübnbb., mit bev 'i)iebenfovm
nebcnfl: am beut '3tbl. entlcbnt, luo neffens
nevens 'naijc bei' (= neben) cjilt.
ncrfen otiu. mbb. (mb.) necken ^tm., ii)03u
m()b. (mb.) nacliaft 'boc^baft, uevfcblaßen' — nac-
heit 'ißoÄbeit, i^intevlift' (^edi, (^evm. 25, 272).
3)a§ im 2(bb. feblenbe, im a)J()b. fcitcnc ©ort,
ba§ Jrifd) 1741 nod) al» niebriii tcnn3eid}net, iit
.crft am Sd)lun bey 18. ^ßbvb^^- uon iinittcl=
beiitfd)lanb auA adiicmcin iiblid) i^euiorbcn.
9icffc dJl. (mit fonbcrbarem fTi mlib. neve
Ql)b. nevo Tl. ; nriin\i(. in allen altiiicrn!. Tialeftcn
r)or()anben (im odjmäb. ißaier. ietjt auioiicftorbcu).
2)ic iSebeutung mar in bcn älteren Sprad)en
nic^t )o fcft mic je^t: bie eiijtl. Örunbbebeutunt3
mufe (09I. and) Cljetm) 'Sdimeücrfobn' im
@cnn. ijeroefen i'ein : mbb. neve mcift 'Sdnuefter-
fobn', and) feltener 'iörnbcr§jo()n', and) 'Cljcim',
bann aüiicmcin 'i^crmanbtcr' ; nbl. neef 'Gnfel,
9Jeffe, 33ettcr', anglf. nefa 'Gnf'el, 3teffc' lengl.
nephew '92effc' beruht auf hl. neveu = tat.
nepötem), anorb. nefe Tl. '3}eriranbter'. @ot.
*nifa Tl. entgebt sufäüig. 2;ic Sippe ift uralt
unb gemcinibg.; germ. nef6(d) ^J^om. Sg. (rooäu
ein 5em. nifti, f. ^Jiid)te) au§ üorgerm. nepot
erfd)eint im ^nb. aly näpät (Stamm näptr)
'2tbfömmling, Sobn, Gnfcl', lat. nepos '©nfcC,
gr. ävei^iöi; '@ejd)it)ifterfinb' — vtirobe; '33rut',
altir. nia'Sd)iüelleriol)n'. SBcgen bc§ Sd)roanfen§
ber 33ebcutung f. dlxdjtc, aud) 33raut, Cl)eim,
25etter, Sdjroagcr. Sutbcr gebraud)t 9teffe
a(§ 'GnfeC; bie beutige ^ebeutuiuj galt jur 3cit
5rifd)ö (1741) nur in Dornel)men Streifen unb
crft am Sd)luf5 i)e?> 18. 3abvli§. ift ba^ 9Boi1
mit ber ()eutigen 33ebeutung fc^inftfprad^lid) ge=
roorben.
nehmen 3tro. mbb. nemen abb. afäd)f. neman
ft. 3tm. = got. afäd)f. anglf. niman. anorb.
nema 'nebmen'. 33egrifflid) ftimmen bicraU am
beften lat. emere, altir. em (afloö. ima?)
'nebmen', mit bcncn unfer nebmen laut^
lid) nur bann sufammen geboren fann, raenn
fein anlautenbe» n ber Dieft einer '^^artifel ift.
©^er empfiel)lt fid) 3ufai»"ienftcüung non alt=
germ. neman mit gr. vemu 'zuteilen, raeibcn
laffen' — vi[ioc, (vö|lioc) 'SBcibetrift' = lat.
nemus' 5>ain', gr. vöinoi; '©efe^', irobci man bcf.
an ba§ Tlcb. ve.ueaeai 'fid) juteilcn, befigen,
für ctro. ncl)men, bitten' anfnüpft.
Sietirung 5- erft nbb., ju mbb. (14. Sa^rf).)
filuge, ett)mologifci)e§ aSövterbuc^. 6. Slufl.
Nerge 'fuinfd)e ??el)rung', mobl nbb. 5^orm für
l^iieberung?
9kib Tl. mbb. nit (@en. nides) Tl. 'feinb=
feiige ©efinnung, Äampfgrimm, ©roll, Gifer=
fud)t, 3ieib' abb. nid Tl. '.s>aG, 3orn, 9Jeib' =
afäd)f. niö Tl. 'ßifer, SBettftreit, i^af;', nbl.
nijd Tl. '.s*")af;, 9ieib', anglf. n\\> 'Streben, 3(n=
ftrengung, 5ciubfeligfeit' (im Gngl. auÄgeftorbcn).
3m Cftgcrm. iit ha^i: cntfprcd)enbc SÖort 3icutr. :
got. nei{) )}l. '^JJeib', anorb. niö ';1t. 'Sd)anbc,
Sd)imibmort'. iÜeriuanbt mit lat. nitor 'fid)
anftrengen' '■
neigen otm. ml)b. nigen ft. 3tm. 'fid) neigen'
— neigen fd)m. 3tm- 'nigen mad)en, erniebrigen,
ctiuag neigen'; al)b. nigan älter hnigan ft. 3tm.
'fid) neigen' unb neigen fd)n). 3tm. 'neigen,
beugen' = afäd)f. hnigan — hnegjan, anglf.
linigan — hnsegan, got. hneiwan ft. 3tm. 'fid)
neigen, fint'cn'— hnaiwjanfd)iü. 3tm. 'erniebrigen,
beugen' {iüx *hneig\van*hnaigwjan): bav fd)m.
3tm. ift ba§ Äaufatit) ju bem ft. 3tm. 2)ic
germ. SBj. hnigw auS' üorgerm. knTgh (refp.
kniq?) ift in ben übrigen ibg. Sprad)en unfid)er;
üiellcid)t gebort lat. co-niveo nico nicto 'mit
ben klugen tyinfen, nidm' gu ber germ. Sippe.
nein ml)b. al)b. nein (oemcinenbe§ 2lnt=
rcortSaboerb) ; ebenfo afäd)f. nen (S^d.) 'nein':
entftanben au§ bem 3?egation§abo. got. ni, o^b.
ni = mbb. en— ne (ba» and) in bem n uon
nid)t, nie, nirgenb ftedt) unb bem 5icutr.
be§ unbeftimmten 'Jülifel^^ abb. ml)b. nbb. ein
= got. ains; nein bal)er — 'nidit eineö' (ogl.
nid)t§ gleid) 'nid)t etroas'), mic aud) (at. non
für ne oinum — ne ünum ftebt. (Sngl. no
'nein' entfpringt 3unä(^ft au§ anglf. nä (anorb.
nei) 'nein'; im @ot. galt bafür ne 'nein'. Sie
mit un= unb ol)ne etpntologifd) Dcrmaubtc ^h-
gation got. ni gel)ört jur gleid)en Sippe mit gr.
vri (3. iö. vri-Kepbri^ 'gemiunloö'), lat. ne- (in
nefas) unb ne 'nid)t, ha\i nid)t, bamit nid)t',
ffr. na, afloo. ne 'nid)t', Iit. ne 'nid)i'.
9iclfc 5- nbb. ^yorm für 9?ägeld)cn (nbb.
negelkin) 5)c. ; bafür ml)b. negellin yt. '@emürg=
nclfe'; ogl. nbl. nagelbloem '9ielfe'. ^in Cberb.
bafür 9?ä gelein (öftr. ^Jiagel). Qm i^eff. bciijt
ber ©olbiacf '^Tuitc, aber bie dMk @ra§=
blumc.
nennen 3tm. mbb. ai)b. nennen (baneben
nemmen. ba§nod)bei ©rimmelöbaufen begegnet) :
entftanben au§ einer @rbf. namnjan burd)
2Ingleid)nng oon mn: 2;enominatiD ju i)iamc
(abb. namo); ogl. got. namnjan ju namö,
anglf. namian engl, to name (anglf. aud)
nemnan = afäd)f. nemnjan) fd)ir). 3tm. 'nennen'.
S. 9iame, roo aud) über nbl. noemen 'nennen'.
36
nergetn
— 282 —
nid)t
ncrflcin, nörgeln 3tro- etft nl^b., bunflcn
Uiiin-unoi§: im ^akx. unb .'öcff. bebcutct ba^
3tro. 'imbcutlid) fpredicn' (bcf. au» bcv Hclilc ober
biirdi bie ^Jcaic), bann audi 'mit ucrbricnlidicm
nafalcn lone tabcln, trittcln'; baju ani^lf. nyr^^in
'taöeln' mittclcniil. nurnen für nurgnen 'murren',
nurhth (für amjlf. *nyrh{)) 'ilhirrcn', fd}Ott.
nyarg.
9JcrtJ Ü)l. erft nl)b., au» lat. nervus '3e[)ne'.
9Jef|cI 5. m()b. ne^^el al)t). ne^^ila 5- =
nmbb. nbl. netel, anglf. netele }^. m<\\. nettle
''Jicffef; baju ein uiiurüniilidjcrc» glcidibcb.
al)b. na??a djlcid) i§l. notr":') '":)icffcr upt.
*natus 5. unb *natil6 jy. '5)Jcffcr). d)lan vcv-
gleid)t bie söencnnung ber ^Jfeffcl im ^4^rcnf5.
(noatis), Sit. (noterö) unb 5lltir. (nenaid).
9icft '}l m()b. al)ö. nest "öl 'dlc% Sager für
■i^ögcl ober aud) Säugetiere' ; entfprcdienb mnbb.
uDl. angl). engl, nest '^Jicft'; got. *nista- fcl)lt.
2;ie 3iiH'C ift uralt; bie uor ber altgerm. Saut
Dcrfd}icbung geltcnbc Aorm mar nizdo-, morauf
aud) ffr. nida-s 'Sagerftätte für lierc', aud)
'2Bol)nung', fomic altir. nel '))ki\', lat. nidus
''Jicft' für *nizdos binmcifen (anffällig lit. lizdas,
flao. gnezdo 'i)ielt'). Tiefe» nizdos ift eigtl.
eine oufammenfc^ung an-i SBj. sed 'fit5cn, fid)
fegen' mit ber im Str. beiual}rtcn :i)erbaUiartifcl
ni (f. nieberi; nizdo- an-:- ni-scdö- bebeutet
bal)er eigt. 'i'ticbcvlaffung'; ngl. ffr. ni-sad 'fid)
nicbcrfetjen, nieberlaffen'. i^sm Sat. unb @erm.
erl)ielt nest — nidus bie fpejiellerc 53ebeutung
'i)fcft ber i^ögcl'; öljnlid) luurbc ein allgemeine»
Sort für 'Säger' (gr. koith) im lliorb. auf
bav SBilblager bc» iöären fpejialifirt (anorb.
hi{); e» gel)ürt mit gr. Koirri xeiuai ju ber inb.
SQBj. qi 'liegen'». Aür ':)tcft Ijat ba» &ot. ein
sitls eigtl. 'Sii^', t>a-:? mit ^^Jeft bemnad) mur^el^
uermanbt ift.
■iJkltcI ?('M. nd)b. Hostel al)b. neslila ^.
'J8anbfd)leife, 3d)nürriemcn, !öinbe'; iiain mnbb.
nbl. nestel '(^htrt, Sdiuürricmcn', anorb. nist
niste llj. '.sSeftnabel' unb mit moitcrcr '^Iblaut»;
form al)b. nusta ,"y. 'i^crtnüpfung', foiuie
nuska. ml)b. nüsche '9JJantelfd)ualle'. /"yafU
man st unb sk in biefen SBorten al» Jeil ber
^Ibleitung, fo barf man lat. necto 'tnüpfcn'
ba^u ftellenlunb bie ffr. 2B3. nah 'ncrfnünfen'?).
mir al)b. nestilü (got. *nastila) l)at man aud)
an lat. nödus (für *nozdos, mic nidus auö
*nizdos; f. "»JJeft) erinnert. 3cncö *nastila
brang in» iHoman. ; ogl. ital. naslro 'Sciben=
banb'.
nett 'ilbj. um \'AM) auffommenb unb feit
Sd)ottel 1663 ocr j€td)nct : au§ nbl. frj. net (lat.
nitidus).
mtio 3Ibt). ein im Slnfang be§ 17. ^val)r]ö§.
aufgclommene§ SBort be§ faufmännifd)en 35er=
tebr», glcid)5citig mit 3lgio, brutto entlel)nt
au-i ital. netto. 53elegc in Sd)urg' ^ndy-
1) alten 1G62.
9ict? dl ml)b. netze a{)b. nezzi dl = afäd)f.
net (unb netti) dl, nbl. net, anglf. engl, net
'9ie^', got. nati. anorb. nel dl '9?cö': al§
natja- eine gcmcingcrm. 58c3eid)nung, rooju im
9iorb. mit ^Ibtaut not 'grone^ 3leg'. ?lb=
ftammung bunfel; faum ,nt "ttfi, gcrm. *nata-;
el)er ^u 'Jteffcl, mit nicld)cm e'^ auf einer oor=
germ. SB,^ näd 'näben, flrid'cn' bcrubcn fönntc
5Bgl. aud) nod) lat. nassa '3ifd)rcufe, llicti*?
iict?cn o^m. ml)b. netzen al)b. nezzen (=
got. natjan) 'nafj mad)en': 2)cnom. 311 naß.
neu 3lbi. mbb. niuwe al)b. niuwi = got.
niujis, onorb. nyr. anglf. niwe neowe engl,
new, nbl. nieuvv, afäd)f. niuwi. ®a§ gcmein=
gcrm. ninja- an?- uorgcrm. neuyo- ftccft aud)
in ftr. nävyas naviyas (unb näva), lit. naiijas
(afloü. novo, lat. novus, gr. v^oq). ®ie @runb=
bebeutung biefe» uralten nöujo- newo- läfjt fic^
nid)t mit 6id)erl)eit ermitteln; n)abrfd)cinlid) ift
i^crmanbtfdiaft mit ber altibg. ^artifcl nu 'jegt*,
fo baf; ba» llicuc al^^ ha--^ 'gerabe ict3t ©nt=
ftanbcne' (ugl. nun) gcfant märe. iöe3icl)ung
3um flg. SBort ift moglid).
neun oal)liu. ml)b. aljb. niun = got. niun;
bie gleid)beb. afäd)f. nigun, nbl. negen, anglf.
nigon (engl, nine) bcrul)cn auf germ. *negun
für *newun, mäbrenb got. al)h. niun auf
*newn- bcrnl)t: in ber ^orm newan newn ein
gemcinibg. oablmort luie alle (Siner; ugl. ffr.
nävan, lat. nnvein. gv. ^vv^a, altir. nöi. yjlan
bat 5.V3ichung be» gemcinibg. SBortc?^ für neun
(newn) 3U bcm 5lbi. neu (n^wo-) vermutet,
inbcm man bie ncuji al§ 'neue l^al)V ber
brittcn Üetrabc faf5t: Jctrabenred)ninig ift für
ba§ ältefte 3bg. an3inicbmen auf (Mrunb bc§
;]abln)ortc» ad)t, ba» formell ein 3)ual ift.
ueutrnl 'Jlbi. feit bcm IG. ',)abrl). allgemein
üblid) i.nifrühft in ;')Citungcu intb bei ilricgö=
fd)riftftellern belegt) = fr3. neutre, lat. neulralis
üon neuter 'feiner von beiben'.
nieftt 'ipartif. mbb. niht ^ronominalfubft.
'nid)t§' al)b. niwiht neowiht 'nid)t'; im 2rt)b.
SJ^bb. fd)on al» ^'erftärfinig ber 9Jcgation ni en
gebraud)t; feit bcm 12. ^abrb- beginnt bie 3(u§=
laffung biefer ^Jtcgation, bie gegen ba§ Gnbc
bc» IT). ;^sabrb. gan3 luttcrgebt, inbem nid)t
feine Stellung eijuiiunnt. ^n '3U nickte
macben' unb 'mit nid)tcn' Ijabcn mir nic^t
nod) aii Subft. (f. 9iictc). ?ll)b. neowiht
beflebt au'o ni co wiht 'nie etroaö' (ugl. 2öid)t);
md}k
— 288
mtk
ebenfo afödij. neowiht, nbl. niet, annlj- näwiht
näuht cnc(l. not 'nid)t' — nou^lit 'nid)t§';
(^ot. ni waihts 'nidjtö'. S. nein, nie, nodi,
n u r.
9Ji(6tc (V. cvft ndb. ibcr obcrb. 33olfgiprad)e
fremb; bofnr 5^afci, entlehnt auö nbb. nicht,
roofiir mlib. mftel al)b. niltila ("y.: ^^iniinntin
ju a()b. nift = anfllf. nift, nnorb. nipt. Über
nbb. cht au!o iierni. ft ih^I. unter iad)te. '^(lib.
anglf. nift ift feminine 33ilbnnii 3u -JJcffc, auf
flcrni. *nifti- I)inuieiicnb : uoracnn. nepti J.
eigtl. '©nfelin' ju nepöt DJi. cicitl. '®nfcl°.
2Bte bei ^JJcffc id)n)anf't aud) mel)rf ad) bic ^e=
bcutunci üon 9Jid)tc: in()b. niftel '3iid)te,
9}iutterfd)n)eftcr, ©efdianftcrfinb', altnorb. nipt
'©d)n)cflertod)ter, i1tid}te', abb. nift 'neptis,
privigna'. Saju V(\{. lat. neptis 'Gnfelin', ffr.
napti 5. 'loditer, (^'ntelin' nnb ^Iceffc.
nichts ''^^ronominalfubft. erft nbb., bafür m()b.
niht. (Sntftanben ift nid)t§ aii§ mbb. nihtes-
niht, ha^: eine 3?erltQrhmii be§ einfadjcn niht
loar, inbem ntan bai? ucrflärfcnbc nilit auÄlicn ;
bie nlib. bial. A-oxm niclitst luirb nnniittcKuir
auf ber nilib. 3?crfliirfnni.i bcru[)cn, bic im jpäten
OJlbb. ju nilitzit uerfür^t erfdieint.
Widcl a)^}?. erft nbb., nad) bcm 3)2Bb. unter
Äobalb übcrtrai^cn auy ciiitl. nicket 'daemon';
ogl. Äobalb.
nirfcn otra. mbb. nicken abb. nicchen:
^teratit) ju n e i c^ e n i mie f d) m ü cf c n ju f d) m i e =
gen, bücfen ju biegen). 9Jacfcn ift nidit
oerroanbt.
nie 'Jtbt). ml)b. nie abb. nio neo "nie' :
au§ ni unb eo 'nid}t je' jufammengefe^t lüie
afäc^f. nio au§ ni io, anglf. nä au§ ne ä; ba§
@ot. fonbcrt beibe SBorte nod): ni aiw 'nie'.
SBegen bec-> ni negatiuunt f. nidU; roegen abb.
io, got. aiw ugl. je.
t ntcii ^räti. mbb. nide 'unter, nicber'
abb. nida ^röp. 'unter, unterbalb': ju nicber.
ntcben (in bicnicben) 3tbü. mbb. niden
nidene abb. nidana 2tbt5. 'unter'; ogl. afädif.
nilhana, anglf. neo5an (au§ anglf. beneoöan
flammt engl, beneath 'unten, unter'); gu
n i e b e r.
nicber 5lbt). mbb. nider abb. nidar 5Xbo.
'nieber, binuntcr, berunter' = afäd)f. nithar,
nbl. neder, anglf. niöer engl, netlier 'nieber',
anorb. niSr; got. *ni|)ar feblt suföllig: 3{blcitung
üon ber unter 9ieft crträbntcn ibg. 3>erbalpartifcl
ni 'nieber', bie in anbern gcrm. S5?citerbilbungen
crbalten ift (f. nicb, nieben), ugl. aflou. nizü
'unten', foroie ffr. ni 'nicber' unb ba§ bem
gcnn. 3Ibo. nabc ftcbenbc ftr. nitaram. —
nieber al§ 2tbi. ift eine junge germ. 3d)öpfung
auÄ bem '2lbo.: abb. nidari mbb. nider nidere
%i)\. 'nicber, nicbrig' ; baju afäd)f. nithiri.
nicblicf) "^Ibj. mbb. *nietlich, roo^u nur ha§>
2lbü. nietliche 'mit ©ifer, mit 5leif;' belegt ift;
fpätabb. nietsam 'desiderabilis, roünfd)en§tt)crt,
angcncbm' = afäd)f. nindsam 'angcncbm'.
2)ic Sippe gebort gu abb. niot 071. 'Icbbafte»
ä)erlangcn, cifrigc^i Streben', afädif. niod. anglf.
ncüd '(vifer, iBerlangcn'.
uicmnl? f. nie unb mal.
nicmanb ^.ßron. mit jungem d im ülu-Maut
(roie in 9Jtonb) au§ nie unb man: mbb.
nieman niemen abb. nioman 'nicmanb'; ogl.
nie unb jemanb.
9iterc jy. mbb. niere abb. nioro Tl. (abb.
aud) '.sSobe') = nbl. nier 5., mittclcngl. mnbb.
nere (baju engl, kidney mittclcngl. kidenere
auö anglf. *cydeneore *cydneora?) '^Jtierc' ;
im 9iorb. mit i-Umlaut nyra 'Diiere'. r^aü^
tetitereS auf got. *niuz6 ?f. beutet, ftcl)t bie
germ. Sippe obnc lüeitere 35erroanbte ba. ^^ft
aber got. *niurö *niurjo oorau^sufegen, fo er=
geben bic übrigen ibg. Sprad)en 3ii?icbörigc§,
mic benn .^ablreidic ^Itamcn für Äörpcitcilc bcm
@crm. mit anbern ibg. Sprad}cn (ugl. DJafe)
gemein finb: got. *niur6 für *niwr6 *negwrö
aug oorgernn. *neghr6n, tt)eld)e§ im ®r. burd)
gleidibeb. vecppö«; 'D^iere, öobe' ocrtretcn mirb
(cp für gh); baju nod) lat. nefrones. SBcgcn
got. *niu- für *ni\v- *nig\v- f. 3(u.
nicfcn ;3tiv- inf)b. niesen abb. niosan ft.
ßtro. = nbl. niezen, anorb. hnjösa (bagu
hnore 9Ji. "öa§> 9iiefen'j, mittelengl. nesen;
bancben anglf. fneosan ntittelengl. fnesen =
nbl. fniezen 'niefen'. 2)ie beiben SKj. germ.
hnus unb fnus fd)cinen mit einanber urfprgl.
cing 3U fein; ba^^u aud) mittclcngl. snesen engl,
to sneeze 'nicfcn'. Tic uorgerm. 2B3. qnus
unb ksnus bürfte fdmllnadiabmcnb fein.
9Hc»wnr5 d)l. au^ gletd)bcb. mbb. nieswurz
5. 3um uoi-igcn 3Bort: „ber dlamc ftammt
bal)cr, weil bic gepuloerte ©urjcl feit alter o^it
ein ftarfcy DJ^ittcl gum Tikim ift".
^ticftbroutö i^. 3U nießen; f. gcnicncn.
t 9iictci i\-. 'l>iagel, ber bie 2öt= ober 3>er=
fd)raeif3ftcllc binbct' mbb. niet SKJ- 'breit=
gefd)lagcncr ^Jagcl' ; abb. *hniot ift in glcid}cr
53cbeutung nicbt bc3cugt. Q^ gebort ju ai)i>.
hniotan 'befeftigen', anorb. hnjööa ;-}tra. 'fd)la=
gen, bämmern, feftf d)lagen' ; bie gcnn-. SB?,
hnud, oorgerm. knut ift roeiterbin nod) nidit
aufgcroicfcn. .'öierju nictfeft inber 3Scrbinbung
„nict= unb nagclfcft" forcie nieten (fd)on mbb.
nieten fd)n). ^tra.).
9Jtctc2 5. 'Sog ol)ne ©erainn' feit Jrifcf)
nimmer
— 284 —
S^Jonne
1741 ücrjetd)net, im SInmncj be§ 18. ^a(}rl)§.
con .'öambuvii nu§ (i^Icidi.^cinii mit bctn @cvicn=
fa§ SBat 'O^ciüinniunnmcv, Ircffcv',v 53. 1T:>2
in SBcidimanii-^ ^^-^ocnc bcr ÜiicDcvfadiicu IV.
S. 121 mit Dem Shiftommcu hcv l'ottcricjincle
in l)onänöiid)cv SBcifc (ogl. Sottcvic) aufcic=
nommcn mit 2Bcd)ic( bce ©cfdilcditö au§ bcm
glcid)beb. nbl. niet 2)J9?. 'Dcidit§, Diuü', n)e(d)c§
urfprgl. ijcnnu imicr nid)t§ — nid)t ift. ®ic
ciijtl. Jöcncnninui mar ^c 1)1 er (®eeicni. iref feri
S. «. bei ©cüeil II. 21U.
nimmer 'i)(bo. m(ib. niemer niinmer nimer
(au§ nie mer) 'nie, nicmal'^ oon bciiinncnbcr
iinb sutünftiijer IbätitiEcit' (dc(I. n()b. nimmer
in ber ^gcbeutung 'nidit mel)r, nidjt micber',
rcofür mir cjcrn nimmcrmel)r facicn): au§
inl)b. niemer nimmer 'nie mc()r'. 53eibe lyox-
men finb Gntmirflnniicn aiiv ai)h. nio unb mer
{vc\i. aniilj. ntt'fre cni^l. never an§ ne ä'fre);
nimmermelir cntl)ält bnä smeitc o»iammen=
fet3iiniiv'iilieb boppclt. — S. nidit, nie.
nt4)pcu 3tm. erft n()b., nnä nbb. nbl. nippen
'mit tleincn oiuie" trinfcn' ; bafür lienneb. baier.
nepfen nöpfen mit bcm l)b. pf (aud) „ein ^Jiüpflin
t()nn" bei (Srii)'iu-o 1."j(»s Grammat. I, 237). iBiil.
nodi ancilf. nipele cni^l. nipple 'iörnftmarse' V
^32ip))fa(f)C ,"y. erjt nbb., am 6nbc be§ 17. 3af)r=
l)nnbcii'C> nad) frj. nippe.
nirgcnb, nirt^enbä 3tbD. ml)b. niergen
niergent; f. irgcnb.
92tf(^c Jv. mit ber älteren 9?cbcnform 9?itfd)e
in bcr 2. .öälftc bee 17. i^^sabrby. entlehnt an&
frj. niche. ita(. nicchia Hat. mytilus).
itiftcn ;')tni. 'ein ilicft bancn' ml)b. al)b.
nisten: Xcnom. ,^n Dieft; V(\[. anc\[i. nistlian
cncil. to nestle 'niften', nbl. nestelen fomic mit
bcr gicidicn l-5tbleitnnij m()b. nijb. nisleln.
9JtR A. mbb. a()b. ni? (7,^) älter hni? '^. '9Iif?,
fiouäei' = nbl. neet, an^lf. hnitu eniil. nit;
Qot. *linils fel)lt. 2)cr fiantocrfdiiebinu^ iiemäf!
tann gr. Kovi; Ci^l. Kovihei;) 'Gi bcr Saufe,
S5>ttnjcn, ^löhc' :c. ücriuanbt fein, luenn k(oinid
bcibcn 2inad)en jn Wrunbe liegt. Wan ftellt
ba^u nodi bic gleid)bcb. flau, gnida unb alban.
Geni au^ *kenidä. — 9hif} ift unnermanbt.
T nit gleidi nid)t.
Wxx. ^l^J. mbb. (iel)r feiten) niokes abb.
nilduis lliOT. 'Ärofobil'; ngl. angl). nicor
'.Hrofobir (engl, nick alv 53c^eidminig bcö
Icufclö), nmbl. nicker '35>aifergci)t', anorb.
nykr (= got. *niqiza) 'SOBaiiergeilt in öcftalt
cincy /"slnfun"erbc§', and) 'Aluf'>pferb'. Xie abb.
nd)b. Jöcbeutung 'Mrotobil* crflärt fid) ani- ben
übrigen 5iebeiUimgcn bcr oipnc gut: 'märd)en=
I)attc^ Sccungcl)cucr' mag ber ©nmbbcgriff fein.
2BaI)rid)einlid) liegt eine germ. 2Bj. niq au^
öorgcnn. nig (ffr. nij, gr. vItttoj) 'fid) tuafdicn*
:;u @runbc; 9^ir märe alfo eigtl. 'ein mit
iBabcn iid) crgö§enbe§ Scetier, Scegeift'. 2Bäb=
renb hav y)la^t. !)iiy = anglf. nicor auf got.
*ni(iisa- *nikuza- beutet, meift ba§ nur im
.söb. erbaltcnc jugebörigc 5"cm. Dciyc auf ein
got. *niqisi: al)b. nicchussa ml}b. *nickese
*nixe in wa^^ernixe 5- mit bcr ^cbcutung
'lueiblidicr SBaffergeift' , jvofiir ml)b. merwip
mermeit.
noIicl3{bi.iml7.3aI)rf).cTitIcbmau§gIeid)bcb.
frj. noble (= lat. nobilis 'abiig' 1.
1 9iobi§h:ufl 'Dt. 'Untcrmclt, 4">ölle' im frübcu
3cbb. au§ bcm 9Jbb. in» A^'ib. gebrungen mie
ba§ jmeitc ®licb bcr ouit^mmcnfcöimfl 5?rug
'3d)cnfc' lebrt. 2)a§ erftc ©lieb ift mbb. abis
abyss Wil. 'abyssus, ?(bgrunb', morau§ mit
uorgcfcljtem n (ogl. ital. nabisso „an^ bcr
üblid)en 23erbinbung in abysso") bic nb. ^orm
^fobi'öfrug: eigtl. alfo '.'j^ödenfdjcnfc'.
nocfti 2(bü. mbb. noch al)'ö. noh = afäd)f.
noh, nbl. nog, got. naüh 'nod}' : au§ nu 'ic^f
unb h = lat. que, gr. re, ffr. ca 'unb, au^*
,Uifammcngcfcl?t: 'anch jctjt' nmrc bemnad) bic
(Srunbbcbcutung üon nodi; ugl. nun unb megcn
got. h- gicid) lat. «jue f. nodi2.
no^2 ytonj. 'unb nidit' mbb. nocli a()b. noh
'uitb nid)t, aud) nid)t, unb aud) nid)t' ; al)b.
noh — noh mbb. noch — noch 'lucbcr —
nod)', mbb. aud) fd)on weder — nocli. @nt-
fprcd)cnb afäd)f. noh, nbl. no; got. bafür nih
'unb nid)t, aud) nid)t', got. nih — nih 'lucber
— nod)'. C^ot. nih bed't fid) genau mit lat.
nc-(pie (mcgcn got. ni, lat. nc f. nid)t); eine
bem lat. que. gr. re, ftr. ca 'unb' entfprcd)enbc
'^Virtitcl bcbiclt ba-i Öot. al§ -h -uh in lebenbigem
03ebrüud).
t 9?orf 9?. erft nbb., luic uicle anbcrc Icrm.
ted)n. naut. cntlebnt am bcm dlbl; ugl. nbl.
nok '@iiifcl, Spiljc'.
9Jonc ?(. mbb. nöne abb. nona ^. 'hora
nuna, bic neunte Stuubc beS Iagc§' (ben Zac\
üon :5 Ubr morgcmo an gcrcd)nct), aud) 'bcr
rcfp. .s>orage)ang' : ein mabrcnb bcr abb. 3cit
eingebürgerte» Jyrembiüort nad) lat. nöna (fc.
hora; ugl. frj. none, ital. nona); ferner ügl.
afäd)f. nöna non, meftfäl. naune, anglf. nön
engl, noon '9JJittag'.
^JJonnc A. mbb. nunne abb. nunna 5- = »bl.
non. umbb. anglf. nunne engl. nun. 2ßic ba§
oorigc SBort ift 9conne burd) i>a^ d)rifllid)c
Äloftcrlebcn(ogl. Äl öfter, 9)1 önd) imb ÜJlün =
ftcr) — ctroa im 53eginn be§ 8. ^aijxl)^. —
in§ Tcutfd)c inib Gngl. übernommen au§ lat.
9lorb
285
Mfter
nonna (gr. vövva), n)eld)e§ and) tn§ 9toman.
brang: vql frj. nonne nonnain '^(oftciirait,
9bnnc'; ital. nonna '©vomnuttcr' ivic ita(.
nonno '©ronimtcr'. Tic ä?oviicfd)id)tc bcv Sippe
tft bitnfel; bac- fpätlat. nonna luar ein „%n-y-
brucf ber @()rfurdit" ibaljcx jene 53ebcutung int
Stol). — 9Jonne ^^ fouiel oUo 'ucrfdjnittcnei:'
roeibl. Sdiraein' ift, lüic bic cntfpred)enbcn SBortc
im W)b. dlhl, iDcntii'd) mit 9ionnc Tl(oftcv=
juncifvau'.
9Jorb ^'R. (an§ bcr obcrb. 33o(tvipvad)c fnit
üöÜig lun-fdinninbcn ; bic obcrb. '^C3eid}nnnc3
bafüv Oltittcrnadit) nü)b. nort ((33cn. nordest
Q()b. nord 9)].; cinfpredienbc !öc3cid)mnu-ien
finben fid) bei alkn germ. Stämmen (au§ bem
©enn. ftommt ital. norte unb frj. nord), mic
benn überl)aupt bie ^escidmungcn ber .s;"^imme(§=
gcgenben uom ©erm. jclbflänbig gcbilbct finb:
I)icr geigen bic iög. Spvadien feine gemein jamcn
25>oile. SLhjI. afäd)). *norlh (nur a\v 3(bü. 'norb=
tt)ärt§' bcjcugt), engl), norp engl, north, ©ot.
*naür^s rcfp. *naür|)r (g(cid) anorb. norSr) feb(t
jufäUig. 9}ian bat an gr. viprepoc, 'unten, meitcr
unten befinblid)' angefnüpft, ma?-> Dorauefc^cn
mürbe, bar, bic Sdiöpfung be§ 2Boi1e§ in eine
3eit ftiüt, mo bic ©cnnanen ben 3torbabbang
cine§ ©ebirges licrunter fliegen. Tod) märe aud)
3U bebenfen, bar, bac- umbrifdic nertro 'linfö'
bebeutet. — Taiii 9?ort)cn 9)1. m()b. (mb.) norden
ül)b. nordan 9c.; pgl. nod; Süben.
nörgeln f. nergeln.
9Jornc J. crft n()b., bef. burd) 5tIopltocf cin=
gebürgert au§ anorb. norn (^lur. norner)
'Sd)irfia(Ägöttin': Uripmug bunfel.
t ^lövi, 9tor3 d)}. 'f leine Aifdiotter' (aud)
$cl3 besfelbcni jeit bem IG. ;,'^sal)rl). (ällaaler 15G1)
besengt: ein flau, ©ort; pgl. flcinriiff. noryca
'5ifd)ottcr' (altpreutl naricie '3W§')-
t 9iöftcl 91. 'ein flcinc§ 9}Jaü' ju mbb.
ncB^elin (ö?) 9i. 'ein fleincy 5li'iil"iöfcit§ma!V :
2)iminutit) ^u einem pcriorcnen ©runbmort, bcffen
Urfprung bunfel.
9?ot %. ml)b. alib. not (V- '9}]ül)c, S^rangjal,
©cfabv, Sampf, o^aitg': eine gcmeingcrm.
SSortbilbung; cgi. got. nau{)s 5". '9iot, ßroanfl/
©crcalt', anorb. nauör 'ly. '9cotmcnbigfeit', anglf.
nyd nead engl, need '9Jot', nbl. nood, ajäd)i.
nöd. jvür bie gemeingenn. Stämme naudi nau|)i
an^ norgci'm. nauti- l)at man an preuf;. nautin
'9Jot' angefnüpft ; nau- l)ättc mot)l al§ 2Bur3cl=
filbc 3U gelten. — 9iotburft ^^ mlib. nöt-durft
ly. '9iotrcenbigfcit, 33cbürfniÄ, natürlidie§ Se=
bürfni», 33ebarf an notmenbigen 2)ingen, 2cben§=
untcrbalf ai)h. nötduruft (afädif. nödthurft) g^.;
baju got. naudi-{)aürfts 2(bi. 'nötig'. — 92ot=
erbe Tl. frübn()b., foüiel al§ 'notroenbiger, h^--
reditigter Grbc, bcr nidit übergangen rcerbcn
barf. — 9iotrccl)r ml)b. nOtwer ^•. '■^(brccbr
üon ©emalt*. — notmenbig 5lbi. erft im 18.
'^sal)v[). allgemein üblidi, aber id)on feit DJiaaler
1561 üer3eid)nct, im Einfang beö 16. 3al)i"b§. im
Sübroeften auffommcnb (beiSutbernod) fe()lenb);
= rccnbig ift Suffir rcie in inrcenbig, au§ =
rcenbig. — 9iot3udrt Jv. nadi mbb. (Jtbrbein.)
nötzühten 'not3Üd)tigcn', baneben gleidibcbcutcnb
ml)b. notzogen eigtl. 'genialttl)ätig bcbanbeln'
fdion aijb. nötzogön (mbb. a[)b. nötnumft '9Jot=
3ud)t').
'^)lotc iv. an§ lat. nota (fr3. note) ; in ber
53ebeutung 'mufifalifd}e 9cote, ^nielobie' erfc^eint
note fd)on im 9Jtl)b.
nn 3lbü. gleid) nun.
nü^tcrn 3(bi. mbb. nüehtem nüehter al)b.
nuoliturn nuohtarnin 5lbi. = nbl. nuchter
'nüditern', ba3U anglf. nixtnig'? 2)ie 3Innabmc,
lat. nocturnus liege 3U ©runbe, genügt 3ur Gx-
flärung bcr 53ebeutung 'nüditern' nid)t, ba jcnc§
nur 'näd)tlid)' bebeutet; aud) iftc§ faum möglid),
in abb. nuoliturn eine cd)t germ. 2(blcitung 3U
ibg. nokt '9cad)t' (anorb. nött) ju fcben, ireil
e§ rool)l bie 33ebeutung pon lat. nocturnus i)abcn
müf3te. (Sbcr möd)te man gr. vrjqpuL) 'bin nüditern'
— viiqpdXioc; vt'-jirTii; 'nüd)tern' pcrgleidien,
bcren cp-ir einen alten ©uttural nertrctcn fönntc.
2)od) bleibt bei rcal)rfd)einlid)cr SBurjclDcrrcaubt^
fd)aft nod) bie 31blcitung§filbe oon nüchtern
unflar.
9?nbcl (V. feit lyifi^art in ber beutigen 33e=
beutung beseugt, bei Sdiottel 1661 (al§ 'Stopf=
nubel für 9)laftgänfe') gebud)t; fpätfrj. noulet
nouille ift beutfdien Uiipinngö. ©in Gtt)mon
für 9i üb cl fcblt.
nnn 5lbp. ml)b. al)b. nu (9iebenform nü)
'jc^t, nun', in ml)b. 3eit feiten mit abuerbial
ableitenbem n (nun nuon). 9iod) nl)b. nu (au§
mbb. nu I ; cntfpred)enb afäd)f. nu, nbl. nu, anglf.
nu engl, now, got. nu 'je^t'. Gin gemeinibg.
lemporalabücrb: ogl. ffr. nü 'je^t' — nün-am
'jc^t', gr. vu vOv, lat. nunc (mit bem c pon
hi-c), afloD. nyne 'je^t', lit. nu. 2)gl. neu unb
nodbi.
nur 21bü. ml)b. newsere af)b. niwäri = afäd)f.
ni wäri, anglf. neere : eigtl. 'c§ rcäre nidlt,
rcenn c§ nidjt — rcäre'; ba^ 9Jlbb. unb bie nbb.
Tla. baben 3ablreid)C 9tebenformen srcifdicn ne-
Wcere unb nbb. nur, bef. njer neur niur nour.
SBcgcn be^ negatioen ne f. nid)t.
9tüftcr J. erft nbb., au§ bem nbb. nuster.
engl, nostrils '9tüftem' ift cnuei§lid) 3ufammcn=
fegung, eigtl. '9^afenlöd)er' bebeutenb (ogl. anglf.
9?uB
— 286
ober
naes-J)yrel nos-{)yrl). Jyür ba§ bculidie SH>ort
tft 3Innaf)mc oon 3»famntcnfc^uncj ntdit fo fidicr,
roeil ha^ 1 bc» cniil. ©ox-tcc^ fel)lt. 2^al}cv fcfjcn
cimgc barin eine r-5lbleituna cini' nos- rJlblautö:
tonn 3u ^1Jafc, inil. älter nl)b. nufeln bei l'oi^au
'näfeln') mit ciniicfdiobeneni t itnb tnüpfen an
lit. nasrai '50lanl, 3{adien' nnb aikm. nozdri
'Üfafcnlödicv' an. *}ciefen ift nnnevmanbt; vc\l.
9{aic.
9iuft 1 (V. m()b. a()b. nu? jy. ; mit lat. nux
Cnucem ) rocbcr nrocrroanbt nodi baranS cntlc()nt.
5PicImcl)r iü ^Jinf5 ein ed)t iierm. SBovt, nri^n\il.
mit h im 5(nlaut; v(\\. anorb. hnot ,1-., aju^lf.
hnutu cnoil. mit ''JiniV, nbl. noot. 2^ic cdit
cierm. 8ippe (Stamm linut i meift anf einen vox-
iierm. ©tamm knud-, bev in i^Ieidiev ^Bebcutung
in altir. cnü ftccft.
9htft2 5. (meift ^luv. topfnüffe) '©d)lag,
3ton' bloü nl)b. ; nur in nnfevem Sprad)iicfül)l
mit bcm uoriiien ibentifdi (iHil. Taditel); f;n"adi=
i^cfdiiditlid) abcviuobl jn iiot. Imutö ^^ 'Stadiel'.
t 9hitc ^•. mbb. nuot ^•. '^-xu^c, Mly, bojii
abb. linuo nuoa '^Jhite' lomic abb. nuoil mbb.
nuüwel nüejel 'J^-ngbo^d' — nuotisen 'llJutciien'.
2(iid) ba§ m()b. I)!"'. nüejen (abb. nuoen aiiS
*lin6jan) 'cjlöttcn, genau jufammenfügcn' ge=
büil ju einer germ. SBj. hnö.
nülJC 5(bi. mbb. nütze abb. nuzzi 5(bj.
'niitjlid)'; vc\\. got. un-nuts 'unniitj', anglf. nylt
'nüglid)': 311 genicfsen.
(D
t oh 1 ^räiL 'Jlbu. mbb. obe ob ^räp. 'oben,
ober[)alb, über*, ebenfo abb. oba; ügl. anglf.
ufe-weard 'obere'. l'Jbb. ob btdt fid) meift
in 3"iöniiitcnie^ungen luic Obad)t, Dbbad).
;^u oben.
ob '^ i^onj. mbb. obe ob op itonj. 'lucnn,
roic rocnn, mcnn and), ob*, ebenfo al)b. oba mit
ber älteren ^Jiebenfonn ibu 'rocnn, ob'; ent=
fprcdienb afädif. ef of (anglf. gif engl, ifj, got.
ibai iba 'ob benn, etnm, lüobl, bat; nid)t etnm',
rooju negierte^ nibai niba 'roenn nid)t\ Sie
finb Tat. ."snftr. gn abb. iba a: '3n)cifcl, 53e^
bingnng', anorb. ife efe 9JJ. unb if ef ^Ji.
'^roctfcl*. 3)ie Monjnnftion bebentet baber eigtl.
'in Srootfcl, mit 33ebingung*.
oben '3(bo. m()b. obene abb. obana 5(bu.
eigtl. 'uon obeti'; ebenfo afädif. oban obana 'uon
oben ber*, anglf. ufan 'uon oben* (engl, nur in
ab-ove erbalteni; ^n ober.
ober 1 .Hompar. aiiy mbb. obere abb. obaro
'ber obere': eigtl. .Homrar. ju ob; barani? iinirbe
fd}on im 'ilbb. ein neuer Superlatiu obaröst
(m{)b. oberest) gebilbet.
ober 2 '^^rär. feinem Stammuofal nad) mb.
nbb. Urfvrnngc-; benn roäbrenb im lUb. ^ibb.
obar obar. anglf. ofer ofnr engl, over, nbl. over
'ober* gilt, mar im .'ob. ftet« eine Aorm mit u
ftatt 0 benfdienb; f. über unb auf.
Oblate A: mbb. oblät oblAte A\1{. '.'öoftie,
Cblatc*: ouö lat. obläta, roober aud) anglf.
ofel(^te in gletd)cr 58cbcutung; mittelengl. oblc'-
aber nad) bem afr^. oublZ-e, roober nfr;^. oublie.
Dbft y^ 'mit jungem Tental roie in 5(rt,
9}] 0 n b , n i e m a n b , "^ai a ft , "!< a n ft ) m bb. obez,
abb. oba^ ''Ji. 'Cbft' ^ nbl. oofi, anglf. ofel
(90t. *ubat feblt, im 3lnorb. bafür alden). Cb
biefey roeftgerm. obat- 3U ober, über 35^3. up-
gebört unb 'ba-o oben iöefinblid}c' meii«, bleibt
unfidjer.
Ocbfc Tl. mbb. ohse abb. oliso 91^ 'Ddife'
=^ got. aülisa, anorb. oxc, anglf. oxa engl, ox,
nbl. OS, afädjf. ohso 'Cd)fc*. ®aö gemeingerm.
ohsan- {au^' Dorgerm. uksen-) tft urucrroanbt
mit h)mr. ych, ffr. uksän, aueft. ux^an 'Stier',
roie aud) bavSBort Siiih (unb Stier) gcmeinibg.
ift. %['6 ibg. ©3. gilt ffr. ai\v uks 'au'öfpritien'
ober uks 'crftarfen, beranu)ad)fen' ; ift IeiUere§
bay 9{id)tigc, fo gebort Ccbfc 3u road)fcn.
Tod) föniUe Cd)fe aud) llia^fnlinbilbung 3u
lat. vacca 'Äub' fein.
Dtfer 9Ji. ml)b. ocker ogger ^JldJl. 'Drfer' :
enUcbut au§ lat. ochra (u)xpa) 'Oder*, niober
and) ital. ocra, fr3. ocre.
übe 5(bi. mbb. anle 3(bi. 'unbebaut, unbc=
roobitt, leer, tbörid)t, arm, gebred)lid)' abb. ödi
'übe, leer' = got. au{)s 'übe, einfant, unfrud}t=
bar', anorb. auör. Tancbcn bcflanb in ein3clnen
Gebieten ein roabrfd)einlid) cti)molügifd) iicrfd)ic=
bene^o gleid)lautcnbe'5 Slbj. mit ber 5^ebeiüung
'leid)t*; ogl. afäd)f. ööi, abb. odi, anglf. y|)e
ea|)e, anorb. auö-(in •)Ufammcnfcl^ungen) 'leid)t'.
Jvür beibe Sippen feblen fid)crc (^tpina. — Öbe
5v. mbb. (vdv abb. «Vli A: 'JBüfte' ; ugl. bic got.
3lbleilintg aiiliida 'SBüfte*.
JCbcm gleid) 'Jltem.
ober ilonj. ml)b. oder abb. odar 'ober'; bic
geroübnlid)en a()b. ml)b. J^ormen finb of)nc r : al)b.
odo älter eddo mbb. ode od. 3)a§ auffällige r
ift nad) einer 5(uffaffung fornparatioe iIBeiter=
bilbung, nad) anberer burd) bcn (S'influn beö oft
bamit nerbnnbenen abb. wi'dar mbb. weder
'roebcr' angefügt. Jlljb. i'-ddo i-do cntfprid)t iueitcr=
Obermenntg
287 —
D^r
{)in bcm ciot. ai{)^au 'ober', ba^ onfii^nicn^
je^ung eine« gcnn. eh mit got. pau 'ober' ift.
6ngl. or niuf; fern gcl)alten tvcrbcn, ba c§ au§
anglf. ähwaeöer entftanbcu ift; got. ai|)|)au ift
anglf. o|)|)e unb öplia 'ober', tai-' friU) auyftarb.
Dbcrntcmiifl 9)1. Unuicftaltimg bc?- g(cicf)6cb.
lat. agriiiionia, bivö jd)oii im 9Jl()b. allerlei \\m-
bilbungen erfaljren tiat: ml)b. odeimenie ader-
monie.
Ofen 'OJt. ml)b. Oven al)b. ovan dJl. 'Ofen'
= mnbb. nbl. oven, anglf. ofen engl, oven,
onorb. ofn ojrn (fd)meb. ugn), got. aühns Xfen',
ein gcmeiniicrm. SBort, me§()ülb aud) bie Sadie
uralt fein miin. ^Ter 3.~l>ed)fel uon ©uttural unb
Sabtal boitel)t aud) 5unjd)cn hcn bamit uit)cr=
roanbtcn jtr. ukhä Mopf unb gr. iTTv6<; 'Cfcn'
(für uknos, morauf got. ai'ilins hinmeift). Sic
urftn-ünglid)c 53ebeutung 'lopf fd)eint nod) au'^
anglf. olnet 'fleiuey ©efätV 3U folgern.
offen '?lbi. mlib. offen alib. oft'an 5lbi. 'offen';
in gleidier '-Ikbcutung in allen 2}ialetten mit
Sluf'ualjme bey @ot., luo ein *upans fel)lt. S>gl.
anorb. openn. anglf. engl, open, nbl. open,
afäd)f. opan 'offen': formell fiel}t bay 2lbi. einem
^Partij. äl)nlid), bod) läfjt fid) fein ©runbuerb
nad)it)eifen. 5ütd) bleibt fraglid), ob auf, afädif.
upp, got. iup öermanbt ift, fo baf; offen eigtl.
'aufgesogen' märe.
Dfft.iier 501. um 155U (etma gleidijeitig mit
Seutenant) cntlcl)Ut aiiy frj. oflicier; cö bür=
gert fid) im 30iät)r. iUnege bei un^ ein.
oft 3lbo. ml)b. oft ofte af)b. ofto 2tbü. 'oft'
= got. ufta, anorb. opt, anglf. engl, oft (3Beiter=
bilbung engl. often\ afäd)f. oft ofto 'oft'. 2)iefe
5{bDerbialfonnen fd)einen erftan-te i^afuöformen
eincö auegcftorbencn Subft. ober 5(bi.='i)3artij. ju
fein; man l)at an ba-o "^liartis. ber ffr. SBj. uc
'geni tl)un' gebad)t.
CÖeim, Cl)m 9)1. ml)b. öheim ffiheim (aud)
mit n ftatt m im 3tu»lant) al)b. oheim Tl.
Xl)cim' = nbl. oom, anglf. eam 'Ci)eim' (au^
*eahäm fontrabiert) mittelengl. em 'Cfjeim':
nod) frübengl. eme (baher Eames al§ 9lom.
proin-.). 2(uf ©runb üon afrief. em 'SJiutter^
biitber' unb lat. avunciüus l)at Cbeim eigtl. bie
^cbeutung 'Cnfel müttcrlid)ei-fcity' (im @egen=
fag 3U i^ettcr = lat. patruus). 6in got. *äu-
haims für bie bloB meftgenn. Sippe feblt. 3)ad
SBort ift fd)tüicx-ig ^u beurteilen. Sie erfte Silbe
roirb allgemein al» oerroanbt mit lat. avunculus
'Cbeim' gefafjt, ha^ al§ Timinutio ju avus
'@rof5oatcr' gebort (ebenfo lit. avynas unb aflon.
uji aus *aujos 'Ct)eim' unb au§ beut ftelt.
fpmr. ewithr Tnfel' au§ awen-teros) ; mit lat.
avus (baju altir. aue '@nfel') ftimmt got. awö
Jv. 'öronmutter', onorb. äe 'Urgronoater' über=
ein. Sa^^ h uon Obcini gebort nod) jur erftcn
Silbe unb rairb alö ^Bertreter be§ lat. c in avun-
cu-lus gefaf;t; bonn märe alfo got. *auh-aims
abzutrennen, raobei aima für aina melleid)t al»
Simimitiufuffir ju gelten baue. 9tad) bcm unter
9teffe unb isettcr 53emerften märe 3u bead)tcn,
baf5 ml)b. öheim aud) bcn '9Jeffen, Sd)iüefter=
foI)n' meinen fann. 3Sgl. Cnfel.
Dbtn dlTl. mbb. äme 6me (ä nor 5Rafalen
mirb ö; ogl. 9)lobn, SOlonb, Obntet, obne)
59^9t. 'Cbm, Tla\i übcrbaupt'; entfpred)enb
nbl. aam, engl, awm, norb. äina: Cuclle mlat.
ama '©efäf;, 2Bcinman' (gr. ciuri 'SSaffereimer',
lat. ama '[yeucreimcr'j. S. nad)abntcn.
t Cbmet llc. ml)b. Amat al)b. ämad 9i. ; ba--
neben mit anberem ^^^räfir in gleid)er 53cbcntung
mbb. iiemet abb. uomäd dl. 'äJUcitcS OJtäbcn,
9tad)mäben be§ @rafe§': ai)b. mäd f. unter
^-Tlabb. Sic 3>orfiIben ai)b. a unb uo finb 9Jo=
minalpräfire: abb. uo bebeutet 'nad)' nod) in ber
oufammcnfctjung uo-quemo ''Jcad)fomme' — uo-
-kumft '9tad)folgc'; ä-, baS' geroöbniid) 9?egatiü:
priifir ift (f. Cbnmad)t), bebeutet 'übrig' nod)
in al)b. a-leiba mbb. äleibe 'Überbleibfel'.
obne $räp. mbb. äne abb. äno $räp. 'obne'
= afäd)f. äno, mnbl. ane aen, anorb. an älter
nn (au§ *änu) 'obne'; bafür im @ot. mit anberer
3(blautÄftufe inu. Samit ugl. nod) ba^i negie--
rcnbe un= fomie got. ni 'nid)t' (f. nie) unb aud)
offet. änä 'obne', gr. aveu 'oiine'. — obn= in
obngcad)tet, obnlängft ftcl)t für un= unter
bem Ginfluffe be§ nbl. on 'un='. — Cbn= in
Cbnmad)t berubt auf bem Str-eben, bie au§
abb. mbb. ä-maht entftanbene iS-oun Cmad)t
beutlid)er 3n mad)cn auf (Sruub ber 53ebeutung;
ba^ ^4-^räfir 0 au<-' altem ä mar in ber oufammen=
fctjung nnoerftänblid) gemorben. SBegcn abb. ä
'nn=' ugl. äteili 'unteilbaftig', mbb. ä-setze 'un=
befegt', anglf. cfe-men 'menfd)enleer'. — obn =
gef äbr auö mbb. an gevsere, meift an gevserde
'obne böfe 2Ibfid)t, obne betrug'.
Ohv 9i. mbb. öre aljb. ora 9i. = afäd)f. ora.
nbl. oor, anglf. eare engl, ear, anorb. eyra
(mit Umlaut roegen r gleid) got.njenn. z), got.
ausö dl. 'Cbr'. 2Bie oiele anbere iße3eid)nungen
fi'ir Körperteile — ugl. 2Iuge, ^m, ^erj,
9tagel, 9Jafe, liiere ufro. — febrt aud) biefe
in anbern ibg. Sprarf)en mieber: lat. auris für
*ausis (ba^n aus-cultare, f. bö^cn), gr. oöq
(au§ *o\}aoq) @en. ujtö? au§ *oucraTÖ<; (3U einem
n-Stamme mie bie germ. Sippe), afloo. ucho
i&m. usese) dl. Xbv' an^ ausos (mit bem Sual
usij,__lit. ausis. — 5BgI. ba§ flg. SBoil.
Öör 9^- mbb. oere cer 9i. 'obraxlige Cff=
C^rfeige
— 288 —
Crlogjcliitf
nimg, ??abelö[)r, >s>cnfc[lodi, \'^anb()abc', cbcnfo
f;iäta()b. öri '>}}.: 31blcitmu3 ju aljb. öra 'CI)v';
üijl. nod) Cfc. Übxngcn^ ()aben and) qv. oüc
unb cncjl. ear. nbl. oor bic ^cbcutmuj '£i)V,
.s>cnfcr.
DtirfcißC iy. cil"t fnilin[)b., cbenfo nbl. oorvijg;
ntcift al§ üolf5tümItd)=jcficr3l)aftc Umbilbmui non
oorveeg Xl)iicii3c' ijcfant, ivovin veeg 'Stvcid),
6icb' <reni)anbt mit nl)b. fciicn?) meint. Gc-
mag tuic ^acf pfeife, 2^ad}tcl, Äo;ifnüffc,
SKaulfdiclIe (eigtl. bcr ')lamc einc§ ©ebärfcr)
cupt)_emiftifd) gemeint fein.
CI -^f- inl)b. öle öl ^Jccbenformen ole ol unb
olei af)b. olei oli Ui. Xl' = afäd)f. ölig, nb(.
olie, angif. ele 5?. X(*. £a§ lat. oleum '£['
ift in§ ^-^b. im 7. ober S. 3af)vl)- — 3unäd)it
Dieüeidit burd] bic .Hlöftcv — gcbrungcn. Tai?
@ot. übcrnalim jein gicidibeb. alC-w mol)! fd)on
ein I)albeci Oiabilaufcnb fvü()cr aiK- einer unbe=
fannten Cuelle, nidit cirn:- bem Öatein. tingl. eil
entflammt junädift bem afrj. oil, ha«: mit feiner
roman. Siinie — nfr5. huile — aud) auf lat.
oleum berul)t.
Clcanbcr 9)^. erft frü()n()b., au§ glcid)beb.
frj. oli'-andrc reit', ital. oloandro.
CHüc A. mlib. nlive a'^. = lat. oliva.
JDniuibuö ll]. ani gleidibeb. frj. omnibus,
ba» mit ber Sadic felbft 1823 in $ari§ auftam
unb fd)neU gcmeineurop. iinirbe.
Cntcl 5DI im 17. ^Ci[)x[). cntlc{)nt qu§ frj.
oncle = lat. avunculus; f. aud) 0[)cim unb
lantc.
Cpcr A. nod) im 18. ;"sa()r(). niclfad) Cuera:
feit bcr 9JJittc bee-' 17. 3nbr()§. awi' bem gleidibeb.
ital. opera; ant £diliu'5 bc§ IG. ^ö^)!^')'^- luarcn
bic Cvern in ^^stalien aufgefommcn.
oijfcrn otm. ml)b. opfern al)b. opfarön
'opfern'; baneben mb. oppern opparön für oppron
au§ lat. operäri (burd) ucrtür^tcäi nulgärlat.
oprare l)inburd)), bav im mcftlid)cn Witte(beutfd):
lanb oud) in Cpperer Ciuicrmann '.*öanb:
langer' flcrft; bcff. Cp per mann 'Ütiifter'. 3'»
.Hird)enlatein ifd)on bei 'Jluguflini cutfprid)t ope-
räri unferm opfern ':JUmofen fpenbcn'; aber bic
Gntlebnung ins 'I;cutfd)e (etiua glcidijcitig mit
bcr Don 'Jllmofen':') müfUc uor bcr CSl)riftiani=
ficntng fiattgcfunbcn haben, mcii bic lllaffc ber
fird)enlat. Vebniuorte feine i^crfdiicbung uon p
ju pf mitgcmad)t babcn (ugl. '4-^apft, prebigcn,
!ßropft u. a.). ^s\\\ Ögj. 3u bem oberb. mb.
3tn). ift afdd)f. offrön, nbl. offem, angIf. offrian
'opfern' (morauä engl, to olTer 'anbieten' unter
bem Ginfluffc be§ frj. ofTrir) au§ lat. offerre
übernommen. SBcgen bcr im Werm. uoll^ogcncn
Umgeflaltung ber iöctonung ügl. prebigcn aui3
praedicäre. ÜbngcnS liattcn bic ©crmaiten
aud) ein eigenc^o l)cimifd)cö ©ort für 'opfern':
got. blötan, anorb. blota, anglf. blötan, Q.[)b.
bluo^an. — Cjjfcr 'JJ. ml)b. opfer al)b. opfar
ÜJ. bcru()t nid)t auf einer lat. 2©ortform, fonberu
ift bcutfd)c ^icubilbung awl bem otiu- (ugl-
,s> anbei).
Dronßc a. im ^.3(nfajtg bco 18. 3al)vl)^'- cnt=
Icljut, feit Spcranbcr 1727 gcbud)t; ncrcinjelt
fd)on bei i")err 1545 iBclbtbau (im i^orwort)
Slrancicn: au§ frj. orange (f ruber arange).
Crbcn W.. ml)b. orden Sßl. 'iHcgel, Crbnung,
3^ci(ienfolge, 3lnorbnung, 2?crorbnung, Staub,
gcijllidicr Crbcn': cntlebnt awl- glcid)bcb. lat.
ordin-em ju ordd. ha^j fd)on in al)b. ^di ein=
brang; ügl. al)b. ordina a., baju ordinhaft. 3)cr
Cbliquu» bc'J lat. 2Bortc§ mar für bic bcutfd)c
SBortgcftalt maügebenb mic bei ^reuj, 21 bt
unb fonft. — orbnen fd)on mljb. ordenen al)b.
ordimm nad) lat. ordinäre.
C>röCl ^. ml)b. Organa orgene al)b. organa
5., rDoncbcn fd)on im "Jlbb. unb im 50h)b. fcitener
eine Jorm mit 1 auftritt : al)b. orgela ml)b.
orgel 5. 'Crgcl'. %[)i). Organa flammt (X\x^
miat. Organum (ital. organo. frg. orgue. engl.
Organ) ober t)ielmcl)r bcffcn ^4^lural organa
'Crgcl'. ©igtl. aber "organa dicuntur oninia
instrumenta musicorum ; non solum illud Or-
ganum dicitur quod grande est et inflatur
follibus etc." (2luguftinuc-'i. Sd)on in ber smeiten
i">älftc be§ 8. 3öbt"b§-, bef. unter iiarl bem 0rof;cn,
nnirbcn Orgeln bcn fontincntalen ©ermanen bc=
tannt, jumal aUj itarl felbcr eine üom St. ©aller
SÖIönd) gcfd)ilbcrte ''!|?rad)torgel uom bi)3antinifd)cn
iiaifcr 9J^id)aeI ^um ©cfd)cnt erhielt. Arül)cftcy
ocugni-3i für Crgcin in Tcutfdilanb nad) ®. 33aifl
757 in bcn »Hnn. Öaurcel).
Crtflinol 92. ucrcinjclt fd)on im 16. 3qW)v
im 17. ^"^iabrl). al§ eingebürgert üon *)3uriflen
luie ,Scfcn 1G43 Sprad)übung S. 88 unb 53utfd)h)
1G59 i^anjlcp S. G3 nerpönt : auci frj. original.
Drfon 30J. im 17. ,'^al)rl). a\\^ nbl. orkaan,
CJigl. hurricane (bei Sl)afefp. hurricano); »gl.
frj. ouragan = fpan. huracan 'Orfan': ein
neueres, nad) ber ©ntbedung 5lmerifa§ berüber-
gcfommencS SBort, ba§ non bcn ilaraibcn
flammt: al-S faraibifd) unrb 1G58 Histoirc na-
turelle et moralc des ilos Antillcs S. 526
ouragan 'Sturm' im faraibifd)cn ©loffar aufgc=
fül)rt; ngl. lll)lcnbcd ikitr. 2U, 41.
Crloßftöiff 9^ erft nl)b., nad) nbl. oorlogs-
schip ^t. 'Äriegäifd)iff'; bic§ au§ oorlog 'Ärieg',
baS bem afäd)f. orlägi '5lrieg', anglf. orlege,
ml)b. urliuge al)b. urliugi 'Äricg' entfpridjt.
Ort
— 289
Ojfioft
fOrti 90^. 'Sd)uflcva()Ic',tn biefer S3cbcutuna
erft n()b., ibcnttfd) mit Dxt-.
Ort 2 m. nit)b. ort rm. 'fpit?cr $iimh,
enbc, ^Jlnfana, Gcfc, Söinfcl, ^anb, ^(al/ ; nl)b.
ort ü}l'3c. crjd)cint nod) ind)t in bcv aUiicmcinen
33cbcutinui bc§ n(ib. Cvt '"^lai}'. Sie 33cbcutuna
'opit5C, (5dc' ift bic miprüiuilidic; v(\[. afädif.
analf. mittclciiöl. ord DJi. '3pil3c, äBaffcufpil^c'
(rccgcn ä()nlid)cr 53cbcutuniVocntu)irfcluiu] feil.
6cfc). 3)a^o r be§ 2Bortc§ ift au§ s vcfp. z etit=
ftanbcn, got. *uzda- fc()lt jufälliii; c§ luirb burd)
anorb. oddr 'Spi^c' öovauSiicjctjt, bcffen dd aut
flot. zd lucift. 3" Orti fd)immert bic ältere
58cbeutiuui nod) burd).
Ort 3 dm. 'ein aUatV nd)b. ort Wn. 'üicrtc
Ücil uon 9Jkn, @ciuid)t, 9Jlün:,c'' = nbl. oord
'iyicrtclntatV. ^bcntifd) mit CrtS; „junäd)it
ift bicfc iöcbcutuni} non bcn oiercditjcn burd)
ein Ärcuj in üicr Crtc, b. (). (Scfen geteilten
9}iün3cn ausgegangen unb erft bann auf 9Jlaf^
unb ©emidjt übertragen luorbcn. ©o nannte
man and) in 2)eutfd)=Dftrcid), a(§ 1849 bie
©ulbcnnotcn in 4 leite geriffcn mürben, um ba=
burd) eine 3d)cibemün5c ju bilben, ben 4. Icil
ein (vrfcle ober örtel, rceld)er ^tuebrucf bann
über()aupt für */4 gl. gebraud)t rourbc.
DrtJiOßra^lÖtc ^v. au§ tat. orthographia ; mit
ben 2tnfängcn bcr bcutfd)cn Orammatif im IG.
C^abrt). 3unäd)ft mcift in bcr lat. Sautform über=
uonnucn. 2;af ür iH e d) t f d) r c i b u n g feit !Sd)otteI.
Dfc 5- fpätmf)b. (mb. mnbb.) cese J. Xfe,
^enfcl, ©riff': mit CI)r ibcntifd), inbcm i>a§
bem r ron C()r — £)I)r ju @runbe liegenbc s
in Öfc bcroabrt ift; f. Dbr.
Oftcn Tl. m[)b. Osten m^. ai)t). ostan
9K9i. 'Oftcn'; bic Jorm Dft fe()(t im 9}l()b.
SCI)b., fie ift roabrfd)einlid) 'Jteubilbung; cgi.
9iorb: Dlorben, Süb: ©üben, SBeft:
SBeften. S)od) erfd)eint fd}on anglf. east engl,
east 'Dftcn', raorau§ frj. est. — often 2(bt).
ml)b. Osten östene 'im, nad), üom Cften',
at)b. ostana 'oon Cften', ebenfo ang(f. eastene
'im Dftcn', eastan 'üon Often', afäd)f. östan
östana 't)on Cften I)cr'; al)b. afäc^f. östar
'nad) Cften'. 2^er gu ©runbc liegenbc Stamm
ausla- (bafür anorb. anstr, @cn. austrs dJl.)
f)ängt jn)cifcl§ol)nc mit bcr altibg. 33c5cid)nung
für 'ÜJtorgcnröte' 3ufammen; uribg. *aus6s
= ffr. u§äs, lat. aurora (für *ausös-a), gr. n^hq,
lit. auszrä 'SJiorgenrötc'. 2Bic man fonft bie
9?amen bcr Iagc§3citen al§ S8e3eid)nungcn für
5>immcl§gcgenben ncrrocnbct mie OJlittag,
^fJorgen :c., fo fonntc bic 9J]orgcnrötc rool)!
für Cften eintreten, mie benn im Cbcrb. DJiorgcn
für 'Cften' gilt (im Cberb. finb bie alten Sc=
filuge, GtQmoIogifc^eÄ Bbrtcrbuc^. 6. 2lufl.
neunungen bcr .•öimmelägegenbcn ]ait ganj
auiogcftorbcu). 58gl. nod) Cftcrn.
Cftcrluäci J-. erft frül)nl)b., au§ bcr lat.
Söcnennung aristolochia mit üolf§ctpmologifd)er
Umbilbung (9Jli«elform astrolocia), „um uicnig=
fteuy jum leil bem frembcu Sorte bcutfd)en
•Jlnftrid) unb bamit iBolf!C'Ucrftänblid)tcit ju
geben".
Cftcrn '^M. ntl)b. österen al)b. östarun ^l.
= anglf. eastron ^l. 'Cftcrn', mol)er engt.
Easter. 2Bol)l fd)on 33cscid)nung eine» alt=
l)eibnifd)cn gcfte» bcr SBcftgermancn (in nbb.
©egenben aber mirb eigtl. $afd) bcnorsugt
3. 33. rocftfäl. rl)cinlänb. pä§-ei päs-fyr; anhi).
päska = got. päska ftimmt gu frs. päques au»
fird)cnlat. päsca). Cftcrn berubt auf bem
iltamcn einer altgermamfd)en 5rü()lina§güttin
Auströ, u)eld)er mit bem inb. usrä '9Jtorgen=
rote' ibcntifd) fein m\m (3mifd)cn s-r mirb int
@crmamfd)cn t cingcfd)obcn, f. Sdiracfter).
2)ie altibg. Aurora Ijat bei bcn ©ermanen —
mcnigftcn§ tcilrocifc — bcn 6l)araftcr einer
2ageSlid)tgöttin mit bem einer Öid)tgÖttin be§
5rül}ial)rö t)ertaufd)t. 2a§ seigt bic 3cit be§
Cftcrfcftcä: bav d)riftlid)c Jeft muß mit bem
l)eibnifd)cn gufammengcfallcn fein, mcnn c§
bcffcn 3iamcn fid) aneignete, ^öeba begeugt bie
©piftens bcr altgenn. ©öttin mit ber Eingabe
bcr engl. 2)ialeftfonn Eostrae (für raeftfäd)f.
*Eastre\ 2)cr altibg. Diamc Ausös bcr Aurora
()intcrlicf; im @erm. al§ Slbfömmlingc bie Sc=
3cid)nung für Cften, foroie anglf. earendel
'9JZorgenftcrn, 9)lorgcnbämntcrung', roober ber
al)b. (äigenname örentil in iicn fpätcren Crenbcl=
fagcn, unb anglf. earinian 'ftral)lcn'.
Dttcri (}. ml)h. Otter al)b. ottar Wl. '5ifd) =
Otter' = nbl. otter, anglf. otor engl, otter,
anorb. otr 'Cttcr': germ. otra- für utra- (tr
bleibt burd) bic l}b. Öautocrfd)iebung unberübrt
tüie in bitter, lauter, treu, sittern). Gine
über mel)rcrc ibg. ©prad)cn ücrbreitete 53e=
nennung udrä- für 'SBaff crtier' : oorgerm. *udro-
gel)ört mit gr. übuup '2Baffer' (ävubpo; 'juaffer^
lo§'), ffr. udan 'SBaffer' — änudra-s 'maffer=
los' 3ur gleid)cn SBurgcl, roc§l)alb Cttcr unb
ÜBaffcr ctpmologifd) 3ufammcngcl)örcn. 5>gl.
gr. übpa übpot; 'SBaffcrfd) lange', lit. üdra
'Cttcr', afloD. vydra 'Cttcr', ffr. udra S!Jl.
'Cttcr'.
Dttcr2 5. (fo bei 2utl)cr) für '!)iattcr' ift
oftmb.; ügl. nbl. nbb. adder, engl, adder (auc^
fd)ir)äb. ädr) '^tatter'.
Othoft 'Ti. als nbb. im 18. ^a^rl). begcugt
unb burd) nbb. Sd)riftftcller mie a?otl fd)rift=
fprad)lid) gctuorben; ibcntifd) mit nbb. nbl. oks-
37
^nar
— 290
Sßapa
hoofd 9^ = fdwcb. oxhufvud, bän. oxelioved.
2Ba()rfd)cin(idic CucIIe ber Sippe "Da?- feit 1390 6e=
jciifltc tilcid)bcb. enfll. hogshead c\a,t\. 'Gditt)cin§=
fopf (anlaiitenbeS h ift im engl. Süboften ftumiit);
nbb. ift hoft ©ntfpvcdnmci oon .C"> au pt = engl,
head. filtere nbb. i^autformcn huxhövet unb
hukesliovet. 2üt§ ber engl, ^-orni liog-head
ftanimt audi fvj. hoqiiet.
^aav Ti. nil)b. a()b. par '5^aar, gipci uon
glctd)er 58cfdiaffcnl)eit': au§ lat. par '^aar',
roolicv nudi nfr.v paire (@rbf. paria) unb barauv
ipcitcr engl, pair ''].'aav'.
^adit A- nil)b. inib.i palil neben gcaiö[)n=
lieber ftvcng l}b. ueiidjobener Jonn nil)b. pfalit
pfahte 59«. '^ing, ^^adit, 9{ed)t, 03eie^';
ebcnfo nbl. pacht. 3)ie n()b. ^onn bcruljt, lüie
ber 51nlaut gegen ni()b. pfahte geigt, auf nbb.
Ginflufi. 3u (§vunbc liegt nilat. pactum pactus
'^Beitrag, eine im 51>cvtrag befd)lDfjene 5(bgabe'.
2ü)b. *pfalita ift it)ol)l nur sufälHg nidjt bezeugt,
bafür feiten ahb. (and) ml)b.i pfat.
^*nrf Tm. '«iinbel, ^aff, bagu fpätntbb.
backen packen 'ncrpad'en, auflabcn': c-3 gcl}ürt
gu einer neugeiMu. = romnn. SBortfippe, beren
Quelle nod) nid)t gefunbcn; pgl. nbl. pak, norb.
pakke, mittelcngl. packe engl, pack; ital.
pacco, frj. paquet :c.; ba.^n nod) iv. gael. pac,
bret. pak, bie einige alv 5(uvgang&pnnft ber
Sippe anfeben. 5(nbere erblirfcn mit nid)t
gröfserer 2Babrfd)cinlid}feit im anorb. bagjie
'Saft' bie CueUc. - %aä 31 '"i^öbcV ift nbb.
mit ^acf '53ünbcr biftorifd) ibentifd).
))aff T^sutcrj. evft. nbb. in Übcrcinftimmung
mit nbb. nb(. paf 'pfaff: u)obI tauin gn fpät=
ml)b. bafTen 'bellen', fonbcrn eber onomnto=
poietifdi.
pal)] ,^\nteri., erft nbb. mie paff ju beuten.
<J5aft 9Ji. im 5(nfang be§ IG. ^sal)xl)S.. al^
Äan^leiiuovt entlebnt awv glcidibcb. miat. pactum
pactus; f. nnd) "i^adit.
%alaH 9«. mbb. palast (ugl. ?(rt, Cbft,
^Japft), gcniöbnlidiev palas — mit u)cd)fclnbcm
9(ccent — 9M>J. 'gvönerco Webäubc mit einem
.'Oauptranme, ber gum (impfang ber Wäftc, ^u
Aeftlidifeitcn unb bef. aUr^ Spcifefaal bientc';
bann erft '^^alaft'. Qi mürbe im 12. viabrb.
ou§ frg. palais, mint, palatium übernommen.
S. 93fal,v
^nliffabc A. um 1«K)() entlebnt an?^ frg.
palissadc; biec^ au\5 itni. palizzata. Quellniort
lat. pjilus '!]3fnbr.
^aüafd^ 9JJ. erft nbb., an?- ruff. paläsch
poln. pafasz.
^alnic A: mbb. palme bahne obb. pahna
A. '"^^almbaum, '^-'ahnjmcig'. SBäbvcnb be§
5lbb. nuS Int. pahna entlebnt unter lnblifd)=
tird)lid)em Ginfluf;; eine grof]e 9Jienge anbcrcr
'^flanjen: unb ißaumarten nmr weit früljer au§
Sübeuropa gu un§ gefommen.
•JJam^jfjIct 9J. erft nbb., au§ frg. pamphlet
ba§ felbfl bcm engl, pamphlet 'Srofdiürc' ent=
flammt; bac' engl. STun-t ift fein bcimifd)=germ.,
aber fein Uvfprung ift nod) nid)t fcftgeftellt.
•i^nnicr 9i. mbb. panier gciPübnlid) banier
a9i. '53anncr, Aal)ne' = frg. banniere. @leid)cu
Urfprungy mit 33 anner.
))anf(i6cn 3^'^. fd)on bei Steinbad) 1734 pcr^
,^cid)nct (mit ber 5lblcitung Salgpanfdjer
\idulterator saUs'); ,s>enifd) IGIG bat ^ier =
pantfd)er. ou ber ;)imiiicrfd)cn (Sbronif um
löG(J begegnet eine „®reta 53antfd)erin".
^atttOcr Ci^^antel) 9)1. ml)b. panier panlel
92. '^^^alUl)er' fpiitabb. pantera g- "ad) lat.
panther panlhera.
^Inntoffcl m. um 1500 bereit? al§ mobifd)c§
Arcmbii'ort in einem aii^1< ißaiern flammeuben
(^3cbid)t i'crfpottct, am Sd)luf5 be§ l.""). ^sabrbS.
entlebnt au-? ital. pantofola (frj. pantoulle).
'^ai nbb. Sinirt bebeutet nunibartlid) nod) piel=
fad) 'ilorf, uiie ber .Hortbaum aud) '*4iantoffcl-'
bäum bcifU. Cnelle ngr. uavToqpeWoq '®an3=
fort'. 9iad) Dr. ^^^liil- Scnj.
^anjcr 5)1. mbb. panzer panzier 9i.:
eiUlel)nt au§ ital. panziera, mlat. panccrea
'■^^anjer', ba§ gu obcintal. panza ital. pancia
''-i^aud), öeib' (frj. panse, mober and) ml)b.
nbb. bial. ^45anfe '53aud)') gebort unb eigtl.
„ben Jeil ber Diüftung meint, ber ben Unter--
leib berft".
•i^rt^)a 9.n. im 17. 3abrl). al§ ^apa au§
Arant'reid) (fr,^. papa) eingcbrungen unb gmar
al'o uornebme? 25?ort, ba<- nach SBegener 1G74
i'utber'o 9iamcnbüd)lein S. lOG juerft nur an
f ürftlid)en .sSöfcn üblid) unb aud) gur 3cit Ö'i^f'^^
^npagei
— 291 —
^^artei
1741 nodi nid)t ijut [nh\jcrlid) inar (inil. 5DJama,
aud) Dntcl uiiö laiitci. Spät im IN. 3i^')i'l).
ift e§ bei n\\-$ bcfanntcv i^ciuorbcn.
^al^agct 9Jt. ml)b. papagey mcift papegün
SDI. = nbl. papegaai, mc\\. popinjay (mittele
cmjl. pöpegai): nu§ bei" ci(cid)bcb. roman. ©ippc
cntlc()nt, jpc^icd auo afvj. papegai (ita(. pappa-
gallo). duelle bicfer SÖortc arab. babaghä;
vqI Journal asiat. 1SG2 S. 93.
^nDtcr ^1i. (ld)il)äb. obcvpfäls. l)cff. papeiar;
im IG. oa')i'l)- im lucftl. 2)cutfdilanb uielfad)
^Papcir 3. 33. 1551 SdjcibtS örobianu» 3>. 99;
Qud) 58 ap ei er bei (Sr. 2((beru§ 1541) fpätmbb.
papir 3?. = (at.njr. papyrum, vool)CV aud) bie
roman. ©ippc uoti frj. papicr (ciuil. paper)
flammt. Seit bciii Gnbe beö 14. oa^)i'^)^- luuvbc
ber ©cbvaud) bct- ■43apicr'^' aügcmein.
^(Üfpc J. '^vci, illeiftcr' an6 bem d)lb.
iyZbb. ; 01(1. nbl. engl, pap '^Brci'; mijb. (mb.)
pap peppe 'Äinberbrei'. 9Jtan leitet c§ ab au6
ital. mlat. pappa 'Äinberbrei' ju lat. pappare
'eifen'.
'i'^rUHJcU ?!•. '9)^aIoc' ml)b. papel papele
al)b. (mlat.) papula Jy. 'OJ^alue'; bunflcn Ur=
fprunci^; ii)ol)t an6 lat. pappus 'Samcntronc'
gcbilbet.
^(HH)Cl2 5. mt)b. papel popel J-. '^Pappel'
(a()b. oielmebr bellizboum) cntlel)nt au§ lat.
pöpulus (frj. peuplier) = mlat. papulus; auf
bic frg. Sautfonn (afrj. poplier) roeifen bie
gletd)beb. nbl. populier unb engl, poplar (me.
popler). 2luf roman. ^obcn erfahrt tia^ lat.
populus in bcn mciftcn 2ialcften eine auffällige
53el)anblung ; ugl. ital. pioppo (auy *ploppus
für populus). 2)a fid) bic l]b. Cautform an bie
lat. J^onn anfd)liet5t, rairb man bic Übernaljmc
Don Goppel auf geleljrtc SSermittlung 3urücf=
fül)ren muffen; fic l)ättc mäljrenb ber mljb.
oeit ftattgefunbcn.
))(M)))c(n otiv- 'fd)mai3en' erft ul)b., onomato=
poictifd) iugl. frj. balnllerj, aber uicllcid}t im
2Infd)Iuf; an bic gleid)bcb. nbb. babbeln, nbl.
babbelen (mittclengl. babelen. engl, babble),
roorauS bic nl)b. Sautform eine Übertragung
in§ .\Sb. — mit 23crfd}icbung — fein fönnte.
%a\>}t, X^abit d)l. ml)b. bäbes — unb mit
fef'unbär angetretenem t (f. Cbft, ^alaftj —
jünger bäbest; al)b. bäbes crft um lOOO (bei
Nölker): ettticbnt auc-' glcidibcb. lat. päpa. Xic
beibeu b gegenüber lat. p finb für bay 2{l)b. d)U)b.
begreiflidi, roic bcnn bech balme bapel ufro. neben
pech palme papel im 9Jil}b. ftel)cn. 2(uffäÜig
unb id)iüicrig ift ha^ s ber aljb. Jorm bäbes
(älter *bäbas?); ogl. ba^ barau» entlel)ntc afloo.
papezi. 2tn ngr. ird-n-naq, barf für bics fpät ins
Xeutfdic gebrungene meftrom. SBort nid)t gcbad)t
lüerben (ugl. '^^faffo; aber bic cntfprcdjcnbcn
roman. 2Bortc jeigen meift fein s (ital. papa,
fr3. pape). 2}od) ()at ba^i ^Ifrj. ftatt pape gu=
mcilcn pape-s mit unorganifd}em ^Jtominatio-s
(ugl. $f au), rcic bcnn im ^Ifrj. 3al)lreid)c 9}k§f.
auf a im dlom. ein s anncl)mcu tonnten (poetes
au§ poeta, prophetes auö propheta, hermites
au§ eremita, bomicides auy homicida :c.).
om ilontiucntalbeutfd}cn ift bicfe s-^-orm bann
Stammform geiuorben; ogl. auf;er ai]t>. bäbes
nodi nbl. paus (au§ bem fd}on im 9. ^al)rl). bc=
sengten anbb. pävos = mnbl. paeves). 2)ie
nbb. 5oi-"iit fc^etnt nad) Sübbcutfd)lanb oon
^torbmeftcn au§ im 10. v5<il)rl). üorgcbrungcn
5u fein. 3(norb. päfe ftel)t lualirfdicinlid) unter
(i'influB uon anglf. päpa (lat. päpa) engl. pope.
Übrigens mar mlat. päpa eine cbrcnöc 3(nrcbc
für 53ifd)öfc unb feit 2co bem ©roßcn litel b^^
römifd)en '^apftcv, feit i^ierofle» aud) litel bc»
'^atriardien pon 5lleranbria. ©regor VII. bcfd)loB
ltJ75 bic au5fd)lieBlid)c 2lnroenbung pon papa
für bcn röm. pontifex. 2}an bai> 3Inglf. bie
lat. Sautform reiner bcmabrt bat, roirb burd) bie
früljerc (Sntlcl)nung begreiflid).
^arabc 5- 3"crft bei ben Erieg&fd)nftftcncrn
lüic p. SSalIl)aufen 1615. 1616 al^S milit. SBort
bezeugt, feit bem 17. '^ai)xi}. üblid): am gleic^=
beb. fr3. parade ^ fpan. parada.
^arabic§ dl. m^b. paradise paradis pardis
(il)rc Betonung fd)iyantt) dl. al)b. paradisi para-
dis dt. (ml)b. i ertlärt bai ä(teml)b. ^$ara =
beiö). (Sntfpred)enb afäd)f. paradis, nbl. para-
dijs, mittclengl. paradise: bic Sippe entflammt
bem bibl.:fird)lid)cn paradisus -rrapäbeiöot; (eigtl.
'licrgartcn, ^^arf), ba§ f eiber bem ^erf. cnt=
ftammt ; ogl. aocft. pairidaeza Ulmioallung,
(>3c()egc'.
^arbclr 5|3 arber dJl. unter (SinfluB Pon
"Kautel — ^^anter au6 ml)b. parde al)b.
pardo ''^arber': au§ lat. pardus cntlcl)nt; ml)b.
'Jtebenform part (pardes) 9K. ; ba» I rcfp. r ber
nl)b. SBortform berul)t ouf gr. lat. pardalis.
^jariercn 3tro. al§ 5cd)tau§brurf fd)on bei
Sticlcr 1691 gcbud)t unb in ©rppliiuy' iöorri=
bilicr. 1664 belegt: au^i fr3. parer (= ital.
pararej.
^axf dJl. friil)nl)b. 3. ^. aifi bem Jlnfang
be§ 17. 3al)rl)S. (Srnftingcr, Diaifc S. 2U5 ent=
lel)nt anSi fr3. parc ; um bic DJlittc beS 18. 3at)rl)».
unter bem engl. Äulturcinflufj (ogl. engl, park)
burd)gebrungen. S. ';]3fcrd).
Partei 5. ml)b. partie J. '^^axlei, STbtet-
lung': cntlcbnt au§ frj. partie (lat. ital. partita,
engl, parlyi, moljcr aud) nl}b. -Partie.
^afrf)
292 —
^ebant
%a\di Tl. ein öcI)niuort bc§ 30 iä()r. ÄineacS,
in bcv 2. 5>ä(Tte bc§ 17. ^alKl)?- beleiht imb feit
Stcinbad) 1734 iictnidit: ani- fr3. passedix 'Sinei
mit 3 SEntrfeln' (iuo()cr nudi nbl. passediesje).
•i" t)afd)Cit 3ttii. 'fdiimigiiehr ein ®nuncnuox-t,
feit Dem Sdilut; bc§ IS. 3af)v()§. beseiu^t: uia()r--
fdjeinlid) eiitlcl)nt aii§ frj. passer, ital. passare
'übcrfdjrcitcn' fc. bic SanbcSgrenjc. Sunomima
unter fdimiuu3cln.
•Jjafijcl ^)l. erft nl)b., nu§ fr3. passe-poil
'Ci^c, Streifen'.
i*n§quiU Ti. in ber 2. m^i bc§ 16. ^a()r()g.
am CbetTdeiu auffommcnb (1582 in Gioliu§'
Onomast. S. IGÖ = 'satyra'): an?-' i")lcid)beb.
ital. pasquillo; 1ÖG4 in ber oimmer. Gtu'onif
III, 339 pasquilus.
))aff cn 1 3titt- erft n()b., nad) fr3. passer 'nid)t
finden, raffen': jablreidic 2Borle bc§ Sinely
tommen au'j bem Jv^., v<\{. 'l^afdi, 2!au§. —
2lber bic ^ebeutinui 'lauern, aditl)ttbcn' flammt
au3 bem nbl. passen.
Jjaffen^ ;Uiü. 'angemcffen fein' erft n()b., ent=
f prcdienb bem nbl. passen, bai- fdion im 13. :3al)r().
erfd)cint; ani- frj. passer. — 2lblcitung pöfelid).
ijaincrcii S^m. 'gefdiclien' au?- frj. se passer :
'burdnielien' ani- fr3. passier.
^oftCtC d'- "dlb. pastöte pastedo 5- o»^^
miat. pastäta, luojn frj. pätee iKlte "i}}aftetc' (311
frj. päte, ital. pasta 'Icig'); ba3ii aud) mnbl.
pastei(^d)e nbl. pastei, engl, pasty (ogl. paste
'Icig').
^aft Tl. erft id)b. (fd)on bei DJkaler löGl
als 'iransilus'), au» nbl. pas 'Sd)ritt, T'urd);
gang, ^an*. 2'a3n bei Waalcr IHfil 'i]3an =
vort '(^ieleit-jbricf.
^5.atc ^}JJ. mhb. pate ihatei W. '"'^sate' nuÄ
lat. pator mit Übertritt unter bie fd)iu. 'iülaät'. ;
lat. pater spiritiialis 'laufscuge', mcift mlat.
patrinus, iüol)cr ital. patrino, frg. parrain (nbl.
peet petekind) = ml)b. pfetter 'Taufpate'
unb 'lauffinb* an?- patrinus. uiober nlib. bial.
^Mctter, "l^etter; c-j mag friilierer C^'utlciinuug
ben '.Jlnlaut pf t>erbanten (äl)nlidi ift nbl. mrler
"i^nte' ci\b> Int. inatrinn entlehnt 1. ^sm Sdnnäb.
gilt für '^^.^atc' meift dr-tc Tl. — döte j}. (dr-tle
'^^Jatentinb' ), im iöaier. lott 9JI5. ; über bie
obcrb. Wottc, Öötti f. unter Wote.
pntciit 'Jlbj. feit bem Einfang be» 10. ,"\alnl)§.
al§ ftubentifd) üblid), feit ber 5)Jitte be^felben
Csabrl)». in bie Citteratur eiubringenb. ; infammcn;
liang mit bem Subft. ^.^Jatent — fr3. patente
(eigtl. lat. littera jjatcns 'offener 53rief*) iit
bunfcl.
i^nticut aiJ. in ber 2. .t>älftc bc§ 16. 3öbrl)§.
(3. i^. bei mfd)art) auftretenb : am lat. patiens.
^otriot Tl. in ber l)cutigen 33cbeutung in ber
2. ."öülfte be§ 16. ^al)vb§. bescugt unb feit ©im.
9iotl)§ Diction. 1571 gcbud)t: au?- fr3. patriote
= lat. patriota. gr. TraTpidiTrn; '2anb§mann'.
tjoteiß 5{bi. („fid) pa^ig madien" fd)on bei
^•ifdiart; vgl. 03erm. 28, 394); ältere 9?ebcnform
baliig eigtl. 'flumpig'.
^aufc 5". »d)b. puke (büke) (V. '^^aufc':
ein fd)mer 3U beurteilenbc§ ÜBort. 3)ic fdiroöb.
9iebcnform baoke fdjeint 'iJlblaut 3u mlib. piike
3U seigen. 33iclleid)t ift ba>J ©runbmort büggn
bauggn eine alte l'autiuidialimung.
^ouSbarf Tl. mit mb. nbb. ^tnlaut 3U mbb.
pfüsen (pfnüscni 'fdmaubcn'; bei oberb. Sd)rift=
ftetlern beS 10. C'salirbv. aud) ^^fau§barf.
tiaufd^cn, baufen S^m. erft Jil)b., nad) fi-j.
poncer 'burd)paufcn' unb ebaucher 'entmerfcn'
(balier nod) bial. burd)ponfcn).
'i^o^fc 'iy. ml)b. püse ^y. '^^anfc, 9kft':
tuillirenb ber mbb. oeit ent(el)nt au§ fr3. pause
(lat. ital. pausa), luobcr aud) nbl. poos unb
engl, pause: ba-:- lat.a'oman. 2Bort bvang burd)
beutfd}e 3>ermittlung nad) ^Jiorben; pgl. bau.
pause, fd)n)cb. paus.
«JJaötan Tl. feit bem 15.;16. 3abrl). (3. 53.
iöauian 1551 in Sd)eibt§ @robianu§ 3). 374):
nad) nbl. baviaan (l)b. p für nbl. b mie in vav-
peln); bicS \vk engl, baboon au?' Ui- babouin
''J^anian' (itnl. babbuino). iseriuaubt mit proiien3.
babau '2!ummtopf' — baboiie 'Sd}mttc' (nad)
@. 33aift). Spot im 13. ^nbvl)- bringt bic 53c=
jcid)nung ju ben 9{omancn, bann nad) Gug-
lanb. 'Csn 2)eutfd)lanb fd)eint ta?) licr jum
erftennml auf bem 9{cid)Stag 311 ^lug^burg 1562
ge3cigt ivorboi 3U fein.
i^crfji 9i. ml)b. piTli beeil (ugl. ^:)iapft) abb.
pi'h beb (lib) Ti. ''4-^ed)' (urfprgl. 'Öebcutung im
•Ülhb. '.'ööllc') = afäd)f. pik 9J., nbl. pik pek,
anglf. pic engl, pilcb; anorb. bik. 2)er germ.
Sippe liegt bic gleid)bcb. lat.=roman. 311 Örunbc:
lat. pireni 3U pix (ngl. mcgcn onnvnnb'clegung
bcö Cbliguu'? and) .Slreu3). ©egeuübcr .Strcu3
auv lat. orüceni ift bie 53cnial)rung ber C)uttu-
raliy a\v k unb ber Sta))uii)iUieiu)uantität für
bie (''^efd)id)te bco Slnnle» nnd)tig : lat. pTcem
bürgerte fid) uiel früher in 3)eulfd)lanb ein oly
crücem, n)ol)l im 7. !,Vbrb- S^fll- "od) ital. pece,
fr3. poix '^^cd)' au?' lat. picem (":)iom. pix).
•iUccfts sjj. ninglüd' feit bem Gnbc be§ 18.
!^\al)rl)§. in ber Stubenteufprad)c allgemein üb:
lid), uorber ungelaniü. Übertragener Webraud)
lunt '4-'ed) 1.
^^Jcbnitt lU. erft nt)b., au? fr3. pedant, itol.
pedante, bcffcn urfprünglid)ftc 53ebeidung '&x-
3icbcr' lüar (letjte Quelle gr. itaibeüeiv). 2)er
«Peberi
293
«ßfab
pedante ruar eine )tel)cnbe ?ftgui* bev ital.
tomöbtc bc§ 16./17. oal)vl)§-
qScbcU 9Di icit bein 15./1G. 3Q()rf). an^, miat.
bidellus peilellus; bcdclli universitatum rtierbcn
feit 1850 bcjcutit; nl«^ @cvid)t§bicncv cvfdjcincn
bedelli fd}on im 13. 'Oiiif)v(). bedcllus mit feiner
roman. Sippe (ital. bidello, fv3. bedeau '@eiHd)tS:
böte') entflammt fcinerfcity bem a()b. bitil pitil
(m()b. bitel) : 3(blcitunii ju a()b. bitten 'cinlabcn,
citiercn'. ©. iöüttel.
^tcflcl ü)i. crft n()b., ait§ bem gleid)lantenben
nbb. 2öorte; v(\l nbl. pegel peil '3Udnnarfe,
äRan movan bev Safferftanb erfannt lüirb'. Sie
entflammen mit anc^lf. pa'gel en^il. paii 'Gimev'
nnb mlat. paiiella 'mensura' einer gerat. 2B-;.
pag, bie and) in alem. pfexten pfexen 'aid)en'
ftccft. Unfid)er ift ni)lenbe(f§ 5(nna[}mc von
ltvt)ernianbtfd)aft ber Sippe mit lat. baculus
'Storf' (53eitr. 18, 242).
^!|5ctn 0". mt)b. pine af)b. pina {y. '$ein,
Strafe, CuaC; mäljrenb ber a()b. S^xt gleidigeitig
mit bem 6()riflentum au§ lat. poena in ber
mlat. Sluc-fpradie pena (ogl. ital. pena) über=
nommen; mlat. e erfd)eint im ,s>b. and) fonft
al§ i (f. 51 reibe, lyzitx). S)gl. afäd)f. pina,
nbl. pijn, anglf. pin engl, pine (jüngere 9ieben=
fonn pain) ; and) altir. pian (@en. pene).
^eitftftc jy. frül)nl)b., au^ bölim. bic (poln.
bicz); bav eigtl. benlfdic SBort ift @ ei fei (aud)
roeftfäl. swTpe swipe, nbl. zweep). Tüv mcfentlid)
im Cflen üblidie, in Sdjtcaben nnb bem bentfdicn
SBeften nidit nolfÄiiblidie ^4-^citfd)e, fd)on bei
2utl)er bezeugt, ift im 15. 3al)rl). eingebrnngen.
^cfcfdöc \y. erft nljb., au§ poln. bekiesza.
^Peltfau Tl. ml}b. pellicän Tl. nad) lat.
pelicanus.
t ^cüc 5. (nbb.) 'Sdjale' = nbl. pel, engl,
peel.
i^clj m. ml)b. belli? beiz pelz Tl. ''^di'.
2;ie§ ronrbc in: 10. ^aijxi). (al)b. pell!?) auy
gleid)beb. mlat.^roman. pellicia '^^elj' entlehnt;
ngl. ital. pelliccia, fr3. pelisse. (Sntfpred)enb
anglf. pylce engl. pelt.
'ijjcnnol lit. 'Jeberbüdjfe' erftnt)b., nad) mlat.
pennale; ibentifd) bamit ift ^ennal in ber 58e=
beutung °lateinifd)e Sd)ulc, @t)mnafium, Sdiüler':
bcn Stubenten ber Uninerfität mod)tc- bie Sd)ule
al§ ^oüettiü üon Jeberbüdjfen erfdjeinen, nnb
„fpottenb nannte man aud) ttn angebenben
Stubenten eine '5cberbiid}fe', n)ol)l roeil er nodi
gerciffenbafter bie 23orlefungen befud^te unb alfo
bic (Vcberbüdife mit fid) führte".
^crlc A- nibb. perle berle af)b. berla perala
5-: (5^rembniort, tuie ber fd)n)anfenbc 5(nlaut
3eigt; entfpred;enb ber roman. Sippe oon ital.
perla, frj. perle, mol)er aud) engl, pearl: vodijl
an§ einem lat. *pirula 'tleine ^öirne'. 2)o§
@ot. fagtc für ''4>erle' mit einem au§ lat. mar-
garita t)olf§ett)mologifd) umgcftaltcten SBortc
marikreitus, moju mit meiterer Umbeutnng bic
glcid)beb. anglf. meregreot == abb. merigrio?
mbb. moregrie?. — ^crlmuttcr 5- fpätmbb.,
nadi frj. mere-perle (ital. madre-perla). roonad)
and) engl, motber of pearl: "^Perlmutter 'Gr=
jengcrin ber $erle innerbalb ber OJlufdjer.
^cft ly. erft nl)b., au§ lat. pestis. — 5]3efti =
Icnj i):, fd)on ml)b. pestilenzie pestilenz '\y.
an§ lat. pestilentia.
^Ctcrfitic (V- "ibö. petersil pelersilje Tl.
ahb. petarsile : mit ital. petrosello. frg. peroil
au^ mlat. petrosilium (gr. TrexpoaeXivov) '^^eter-
filie'. 3n ben oberb. Tla. bcrrfdit ein oerfürjteS
^Uterli.
^Ctf(^aft dl ml)b. petschat petschaft dl:
burd) bie bobm.^öftreid). i^anjlei entlebnt au^
glcid)beb. büt)m. pecet (afloo. pecatT) ; ba^^ f be§
ml)b. n[)b. 2Borte§ ift burd) ^nlcbnung an Sd)aft
l)incin gcfommen.
^c^ Tl. '53är' unter 53a^en.
t ^ctjc 5". 'i^ünbin' erft frü^nbb.; ^Sejiebung
3U gleid)beb. engl, bitcb (au§ anglf. bicce) unb
frj. biche ift unfid)er.
^fab d)l mbb. pfat (@cn. pfades) al)b.
pfad d)l '5)3fab'; afäd)f. *path feblt; nbl. päd,
anglf. pse|) engl, path '2Deg': bem Cftgcrm.
ift ta^ SBort fremb, moburdi bie an fid) fd)iuie=
ingc iöeurtcilung fciueö Urfprungä nod) erfdjiucrt
mirb. Sind) in ber neueren i^olfc-fprad)c ift e§
meift 3. 5ß. im ißaier. binter J-ufjpfab 3urücf=
getreten, ba^ aber felbft im 2lbb. Tll)b. feblt.
(S§ mirb ba§ germ. paj)a- luobl eigtl. 'jyufitritt,
i}uf;fpur' bebeutet baben (ngl. Steg), roie bai-'
jugebörige mbb.pfaden pfetenunb angif. pa'fjjjan
'treten' 3eigen. 2)ie berrfd)enbe 3(nfid)t, meldjc
auf ber im allgemeinen rnd}tigen Slnnabmc berubt,
ba% bie mit bb. pf, nbb. p beginnenben Söortc
entlebnt finb, begnügt ftdi bei bem lantlid)en 3(n=
{'lang an gr. ndroc, "^iab, 2Bcg', um Gntlebnung
barau§ ju ftatuieren. 2)abci fommt bav and) uom
i>b. riorauSgefet5tc |) be§ engl. 2Borteo in 53ctrad)t,
ba§ bic Gnften3 be§ 2Borte§ in Seutfd)lanb oor
beut beginn unferer 3eitrcd)nung ermcift. 9tun
fennt ba^i @erm. aber feine fo fnibc ^cbnioortc
au§ bem ©riedi. (f. .s^anf). Üb man an frembe
^Vermittlung beuten barf, läfjt fid) bei bem 2)?angel
an 58eiüei§material nidit entfd)eibcn: mittelbare
ßntlebnung au§ bem ©ried). ift benfbar, ebenfo
gut aber unmittelbare au§ bem Sfptb.; ogl. aocft.
pa{) (neben pa|)an pan{)an) '2Beg'. ^m iyalle
ber Grborgung au§ bem Sfi)tb. roäre ba§ Söort
Pfaffe
— 294
rarre
crft nad) bcr urcicnn. 23ci-fd)icbung ju im» gc^^
tommcn; in S>anf l)abcn luir ein üor bicjcr 3cit
cntlcf)ntc£> SBort. Umcritianötjcljaft mit gr. irdToc;
'SBcg' (ftr. panthan patli, aucft. papan) innf; mit
(5ntid)icbcnl)cit geleugnet lucvben, mcil bem p
bcr auGcrgcrm. ("yorm im @evm. 1 cHtfpvcd)cn
müntc.
^>faffc Tl. mhb. pfafle al)b. plaflo m.
'@cii"llid)ev' = nbb. nbl. pape '@ciftlid)ev' :
gcmcinidiattlid)c ©rbf. päpo. 2!afiiv gebvaudn
tai 9JJ(at. clericus. 2;ic bciTfd)enbe 'Jlnnaliinc
ber '^(bleitung an» lat. pä|)a. ba» inneibalb ber
racftröm. Mird)c ebreiiüollc 3lnvcbe ber i^idiöfc
unb litel be-ö ''4>iiPÜev' mar, nermag bie
übcreinflimmcnbe tontincntalbeutid)e i^cbeutung
'@eii'tlid)er' nnjercr Sippe nidit ju erflären unb
i)t bal)er mit Gntjdnebenbcit ju ucrmcrfcn. C^n
ber gr. ilird)e uutcrid)ieb man ndnac, '-^ab^i'
unb Tca-näq 'clericus minor', unb an bic Icgtcre
Scbeutung tnüpft bic bculid)c Sipuc an. 5(ud)
luärc auffällig, mcnn ein burd) bie röm. '-öc-
fcbrung nad) Teutjdilaub gctommcne» SBort im
i"»b. 3.scrid)icbuug bcv lat. p erfaljreu biittc (ugl.
^ r i e ü c r, p r c b i g e n, ^4-^ r o p ft i. X a» gr. SBort
mag fd)on im G. ^obvb- burd) 2;cutfd)lanb uer^
breitet gcmcfen fein; c§> tarn i)ic((cid)t ctma»
fpäter aly itird)c ju un<-, nuiö man au» bem
J^b'cii bcö 5i>ortey päpa 'Wciitlidier' im 3(nglf.
Gngl. fdilienen mödite. 5(ud) bier baben mir
eine Spur ber gr. Mirdic unter beu Wcrnutnen.
2)od) liiiu fid) ber Stamm uid)t beftimmcn, ber
ha& gr. TraTrü«; al» papa in feinen Ä^ortuorrat
aufnabm unb mcitcrtrug (bic ^ebcutung uon
got. papa im Malcub. ift untlan. (^-J brang
biv in» "Jüiorb., mo i)ape aber auffälligermcifc
von bcn bei ber '^(nficblung ber llcorbläuber auf
i^^ylfliib uorgcf uuDeueu irifdicu ;>lnad)oreten ge-
braudit mürbe. ÜLn-gcii lat. päpa f. -^-Upft.
i4fal)l m. ml)b. a{)i>. {.fäl d)l '5|}fal)r =-
nbl. paal, auglf. pul engl, pole pale ''IHabr.
Gntlebnung bcr Sippe auy lot. pälus, u'ol)er
aud) frj. pal, ift ;<meiTcllov-; fie bat ftattgc^
funben in berfclbcn '^^criobe n)ic bie tjon
^foflcn unb mohl and) gleidi^eitig mit ted)n.
Sorten bcy Stcinbauc» (^icgcl, Sd)inbel,
2ßall, SJlancr, "^-^fortci: alle biefe ilnnte
i)obcn bic bb. 5ycrfd)iebung burd)gcmad)t; f. aud)
ba» flg. 5»>ort.
*Ufn 1)1 grobe» Tl. bei (ix. ^'llberuö ir>4<)
^olgrabc (uad) ber l)ci\. Tla.r. ju %^fabl;
wgl. bic öloffc vallos (pios diciinus pliäli ;Uhb.
Wloff. II 72Ü. Xaö lat. vallnm ift in biejcm
Sinne ('limes'j im .'öod)beutid)cn nidit üblid)
gcmorbcn, ngl. Sali.
•lUfalj ?)-. mbb. plalz pfalenzc abb. pfalanza
pfalinza J. 'Sobnung eine» dürften' = afädjf.
palinza palencea J. (im 4")elianb uom ^4>cilaft
bcö ^^ilatu§), fpätanglf. palant palent 'fürftlid)c
Sobuung'. „S§ cntfprid)t ak- Gntlebnung bem
lat. pcälatium. bac^ in fpätcflcr Maifcr^cit unb
bcf. oftgotifd) unb bi)3antiuifdi für aula regia
gebräucblid) mirb unb im fräutifd)en (Pallien im
i^crlauf be§ 7. ^abi'bs. auffommt (einigemal
aud) in bcr ^cniitiiiiform palalia belegt, eigtl.
neutraler "l-^lural für bie gefamten bauten).
::1icd)t»rbcinifd) i]abcn auf ba-i luobl erft unter
Marl bem (i)rüBen eigentlid) eingebürgerte, aber
fd)on uorber gcfannte Sort bie Crtyuamen auf
-anlia, -entia ciugemirtt (Hriganlium = 58rc =
gen^, (".onstanlia == (Sonftans, Valentia. Con-
sentia, Placentia, Vincenlia: aud) .Mogunlia =
abb. Magenza ufm.; aud) l'allanza am Sago
?Jiaggiorc bürftc bicrbcr geboren)." @. ^aift.
••^Jfoub l^c. mbb. pfanl (®cn. -des) abb.
plant (@en. -tes) dl. ''4>fanb, Uuterpfaub, 53ürg=
fd)aft' ; in gleid)er 53ebeutung entipred)en mnbb.
nbl. pand unb afrief. pand. dTian ftebt barin ein
Sebnmort ani-' afr3. pan 'lud), ,3"el3cn' (= lat.
pannus). 2lber bem mcftgerm. Sort ftcbcn üiel
näbcr afrj. paner, prou. panar, fpan. apandar
'einen au»plünbern' — apanar 'megncbmcn';
^^ f a n b alfo 'Segnabmc' ober 'ScggcnommcneS*
(afr^. pan 'meggeuonnuene Sad)e', morau» engl,
pawn)?
''4>fonnc ()■. ml)b. planne abb. |)fainia '^.
'^4-^fannc' = nbl. pan, anglf. ponne \y. engl,
pan. 2^ic i^erfd)iebuug uon nbb. p ju b^»- pf
fc^t frübce ÜHirbaubenfeiu be» Sorteö in bcr
Jyorm panna im 2)cutfd)en uoraufci, etuia für
ba» G. ^v^sabrb. ober megen ber Übcreinftinnnung
bcö (?ngl. mit bem 5{ouliuculalbeutfd)en meit
früber; lat. patina 'Sd)üffel, '|>fauue' genügt
lautlidi taum, um abj unmittelbare CucUc bcr
germ. Sorte ju bienen; ugl. nod) '^Jf cnnig.
'Jluy bem C^)crm. flammt bac> gleid)beb. flau, pany;
norbfrj. panne ift nbl. llrjprung».
•ilSfarrc iy. mbb. pfarre abb. pfarra 'Äirc^*
fpiel'; cnffpred)enb nbb. i)arre. Tic geläufige
^Unnabme, '^-^farrc entflamme bem mlat.uoman.
jjarochia (ital. parrocliia) paroecia (TTupoiKia,
frj. paroisse unb baö bem Jyt'.^ cntftanunenbe
engl, parish 'iUrd)fpier) befricbigt nad) ber
lautlid)en Seite nid)t uollfommen, ba bic ba=
burd) uoraiiygcfclite ^^serftümmclung ,^u grofj
märe; bead)tc altir. pairchc ai\v i)arochia. 3)aä
im fpäteren ".lUlat. bezeugte mtat. parra ift bcut=
lidi erft ein ^Ibbilb be» beutjdicn Sorte» unb
barf biefem babcr nidit ju Orunbc gelegt mcrben.
ilMcllcid)! birt nmu bcn diriftlidieu 53egriff auf ein
antlingcnbe» altgerm. ■ pana '^cjirt' übertragen,
^fnit
— 295
^:pferrf)
ba§ buvrfi bic 3(bkntuiui ^fcrd) oorau^ncictit
roirb: für bcn mit "l^favvc in [)iitorifd)cr ocit
üerfnüpftcn 33cgi-iff hat man natiuiid) von paro-
chia irapoiKia au§,uiiic()cn. — ^^-^favrcr ni()b.
pfarrsere a^i). pfarrari bciltid)c ^(blcituiui au^
pfarra; man bcad)tc, baf? nicht ba§ mlat. paro-
chus (tta(. parroco) '^^^farrer' al§ törnnbla^^c
btcntc. 3tcben ^Tcin'cr bcftcbt eine inngc
^iebcnform 'IMnvr mlib. pfarre dJl.; bajn bann
bic ^Iblcituna (fdnuab.^baicr.) 'Pfarrei.
^fou '^)l m()b. pfäwe a()b. pfawo 9Jl.
'^fan'; bic abb. Santform tucift mit ibrcm t)cr=
fd)obcncn 3[n(ant nnb mit bcr 53cuiabvnna bc§ v
al§ w [). Ääfiii, '4-^fcvb) anf eine icln- fnU)c
Gntlcbnnnii au^ iat. pävo (mol)er and) frj. paon,
ital. pavone). jvormcK loärc sn bcaditcn, bav,,
tüic jonft bei- Cbiiqnn§ bcy Sil. (pävön-em)
bei Gntlebnnmj im 2)entfdicn eintritt (f. ilrcuj),
in biejcm A-alk ta6 bcntid)c S^ort bcr and) im Iat.
pilvo berrfdicnbcn n-Tct'lination snncTaOcn ift.
6tiva im 0. 3nbrb. oöer luotU trüber man ber iüb=
lid)c 3>oc\cl (al§ etwa iilcid),^citiac Gntlebnnngen
D13I. ^4>Ui§, Jlaum, manjern nnb .ttüfig) in
2}eutfd)lanb fd)on befannt acrccfcn fein roic ctiua
bcr i^oiiicl S trän [5. Sßgl. nod) bic glcid),5eitii5
bcrfclbcn CucUc cntftammcnbcn nb(. paainv, angif.
päwa nnb pea, moranf^ engl, peacock; baju roci=
tcrbin andi afloü. pavü.
t ^fc6c ?y. 'SJIcloncnart' mbb. pfeben abb.
*pfeban *pfebano dJt. "^Nfcbe' nad) gr. Iat. pepön-
(•adTTiiuv) 'DJicloncnart, ^fcbc'; anffäÜig m()b.
pfedem Q()i). pfedamo '^^^fcbc' ; bancbcn obne
S3ciidncbung a^b. pepano bebano m^b. beben.
SJgl. bibmcn.
Pfeffer 9)1. mbb. pfeffer abb. pfeffar 9Jl.
'^^feffcr'; roic bic burd)gängigc S3crfd)icbnng
jcigt, üor ber ai]h. 3cit entlcbnt any Iat. piper
(roober frj. poivre, ital. pepe), roojn and) bie
33crbrcitung nad) bcm nbl. peper, anglf. pipor
engl, pepper, t§l. piparr ftimmt (autlerbalb be§
@erm. bcad)tc aflou. piprü). Sic frübe ilbcr=
nal)mc bc§ Iat. SBortey in§ ®crm. roirb bnrd)
bic @cfd)id)tc beftätigt: 410 bat ^Uarid) oor JRom
einen 25?affcnftiÜnanb gemäbrt, roogcgcnOiom u. a.
3000 '^^fnnb X^icücv ftellcn mußte. — $fcffer =
müns 9c. gebort gu 9}linjc, refp. beffcn 9icbcn=
fonn abb. munza; f. SRinge.
t ^fciblcr 931. '5^lcibcrbänbler' ein öftrcid).
SBort ju mbb. abb. pfeit '^cmb' — got. paida,
anglf. päd ''^od' gebörig (ügl. gr. ßoirri 'i^trtcn=
fletb').
pfeife iV. mbb. pfife abb. pfifa pfiffa J-
'pfeife': t)or bcr abb. 3cit entlcbnt an§ Iat.
*pipa (jn Iat. pipare 'pipen'); babcr and) nbl.
pijp, anglf. pipe engl, pipe 'pfeife', anorb.
pipa. 5ht§ Iat. *pipa ftammt bic glcid)bcb.
roman. Sippe oon ital. piva, fr^. pipe. —
pfeifen mt)b. pfilen an§ Iat. pipare. roonad)
man ein fd)m. 3tn). obb. *pfifön erroartcn follte.
t ^fcif Wolter Tl. f. tV alter.
^fcit 9JL nd)b. abb. pfil 9J^ '^cil' =
mnbb. pil, nbl. pi.jl, anglf. pil engl, püe, norb.
pila ''4-^fcir. /vrüb mit ®cnnÄ= nnb 53cbcntung§=
mcd)icl entlcbnt an-5 Iat. pilum 9t. '2öurfgefd)oü',
raofür ba^ altgerm. SÖort für $feil, got.
arhwazna, anorb. or, anglf. earh (ctpmologifd)
= Iat. ai-cus 'iöogcn') rerlorcn ging.
^fetter 99J. mbb. pfitere abb. pfiläri 9Jl.
'":lstctlcr' : in uorabb. Seit enttebnt au& mlat.
pilare pilarias (Iat. pilai ''^^^fcilcr', roober aud)
nbl. pijler; ogl. ital. piliere. fr3. pilier, engl.
pillar(ba3u engl. fr^. püe nad) tat. pila "'^pfeilcr').
SBcgcn bcr üorbod)ö. '4^^eriobc ber (Snticbnnng
f. ^^Jfoftcn.
t ^fcuttft '.sMrfc' nd)b. pfenlch a^b. pfenih
(hh): an§ Iat. panlcum.
^fcnttig 991. mbb. ]i!ennic pfenninc (@cn.
-,£es) abb. Pfenning dJl. 'denarius, eine Silber^
mün.^c, ein sroölftcl Sdiitling': nadi Saut nnb
■Jlbftammnng fd)rocr 3U beurteilen. G. Sicücry
benft an 2lbleitung an§ ^^fannc, fo ha^i bic
J-orm bcr Pfennige Urfad)c ber 53encnnnng rcar
i etroa '■;)3fannenförmigcS', t)icllcid)t 'in bcr ^^fannc
(Scmad}tcÄ' ). Ginc auf 5(nnäbcruug an ^43fanb
bernbenbc 9tebcnform mit nd ^cigt abb. pfenting
nnb anglf. pending (neben gcroöbnlidien: penning
pennig engl, penny). S'Oegcn ber ^Verbreitung
t^§' 2Bortc§ ügl. nod) afäd)f. pending. nbl. pen-
ning, anorb. penningr; bcm @ot. fcblt ein
üorau§3nfe^cnbc§ *panniggs *pandiggs. -ing
al§ ^(bleitung non 99Uin3namcn ift bcn älteren
Sprad)pcrioben geläufig: cgi. Sdiilling, 3x1--
berling, ahh. cheisuring 'Äaifergolbmünsc',
engl, farthing an§ anglf. feor|nng 'quadrans'.
''JluS ber beutfd)en Sippe ftammt afloü. penegü
penedzl '99iün3C, ©clb'.
^fcrA Tl. mbb. pferrich ai)h. pferrih pfar-
rih (hh) Tl. 'Umbcgung, Umzäunung bcf. jitr
Slufnabntc ber .»öcrbc' = anglf. pearroc Tl.
'3>cvidilun, @cbcgc',nbl. perk 'eingcbegtcr9taum':
rocftgernt. ©ninbformcn parrak unb parrik (ogl.
rocgcn be^ 9)iittelüofal§ ßftrid) nnb 9)Zönd)l
Sic Sippe roirb auf @runb bcr llbercinftimmung
bc§ Äonttnentalbeutfdicn mit bcm ßngl. febr alt,
ctroa feit bem 4. Qnbvb. fd)on bei un§ beimifd)
gerocfcn fein. Sie „tritt bereits int frübcftcn
Tllat auf : parricus Leg. Rip., Leg. Angl., parc
Leg. Bajuv. (bier al§ 5?ornfpeid)er)" unb crfdicint
aud) fiötb im 9\oman.; t)gl. frj. parc 'Um=
ääunung, Tiergarten' (f. ^arf), ital. parco.
f^txh
296 —
^ftrfirf)
Gngl. park ''$arf, @el)cge; (finfcftluü, ^o^ bc-
ru()t tciliücifc auf bcm roman., teiltücifc auf beut
anglj. SBortc. ^Tcu 'iMu§ganc3§punft bcv ganjcn
Sippe ficlit 53atft in jiian. parra 'Spalier' —
vroucnj. parran 'eingefinebigteg ©avtenlanb'
(Revue Hispanique II "200).
<JJfcrb 'it. m()b. pfert (-des) 1>J. '^^vferb' bcf.
''Tieitvfcrb auf)Crf)alb bc§ Streite?, ÜHcitpferb
bcr J^raucn' (im ©cijenfa^ ju Üiof; 'Streitpfcrb')
mit bcn älteren 9Jebcnformcn pferit für *pferirit,
al)b. (feit bem 1<>. 3al)rl).) pferHt pfarifrid =
anbb. perid. mnb(. pert paeit nbl. paard. Ta§
2Boi1 fdieint fränf.^fädif. ju fein lin ben oberb.
IVa. berrfd)t bafür nod) beute ba§> alte 'Kof;; nbb.
®aul). 6y lüirb (fpätcften» im 6.7. ^flbi'b-'^)
au^ fpätlat. paraveredus eigtl. Trapa-veredus
entlebnt fein (f für v roic in 5t äf ig; bod) ift ber
SBanbel f für v in biefcm Jvalle aud) gcmein=
roman.); bodi fdieinen anbb. porid unb a{]t>. mbb.
pferit burd) eine mlat. ;')Uiifdienftufc paredrus
(neben poledrus ',"vol)len') permittelt ju u'crbcn.
Stiegen gr. irupd fei an bay Scrb. erinnert, ba^
baoon in ;',ufammcnfet3ungcn ä[)nlid)cn C^3cbraud)
mad)t (cgi. aud) gr. TrdpnnTo^ = fpätlat. par-
hippus). öall.^lat. paraveredus 'Mv jum Sienft
auf iltebenlinien beftimmtc 'iloftpfcrb' berubt auf
bcm in berMaifcrjeit üblidicn Uit. veredus 'iturier:
pfcrb' (ju telt. rr-da 'iBagcn'). ^\m ilclt. blieb
ti)mr. izorwydd ''){ofj' (auy veredus). Tie roman.
Spradjen bcmabrcn lat. paraveredus (in ber
jüngeren, burd) Siffimilierung entftanbcncn llicben ■■
form palafredus) mit ber ^cbcutung '^jclter' ;
Ufll- ^^■ palefroi (engl, palfrey) = ital. pala-
freno. ®leid) alte lat.=roman. (5ntlel)nung fd)eint
gelter ju fein; ugl. (5fcl unb Saumtier.
^fcttc tl. 'Xadibalfen' im ^^lljb. 9)ibb. un=
bejeugt; perein.^eltc 53elcge im KJ. 3<^l)i"l)-; bei
SDiaalcr ir^Gl nod) nidit gebud)t, bei Sd)ottel
1G63 alö ^4-^ f oben ol)nc Umlaut, könnte cy
qI§ 'öang, Jritt' ju ^fab geboren, njorauf bic
fiautform unb 33}ortbilbung beutet?
ti^fcttcr ')}l f. ^;Utc.
pfcöcn ;')tm- oberb. Aorm ,^u mb. nbb. petzen
'fneifcn' mbb. pfcHzeu 'supfen, fluiden'. i}>er=
nmubt mit afrj. apiter 'bcrübren', fpan. apitar
'anbclKn":" l^Jad) 2Bciganb.
Pfifferling 'DDJ. mbb. pfifferling pfefferlinn
"^Pfcffcrfdtmamm' : ber "^Ul.^ bat feine Q3c,^eid)nung
nadi bcm bit^gen "■^^cffcrgefdimact. ;^\n ber ^^e-
beutung 'Sl^ertlofcy' ift 'i^fif fcrling fd)on im
Ki. ,Vibrb. üblid).
t Jjfiffcrn ;')tm. 'picpfen* bei ^Brentano; ugl.
58cd) .S>aupty ;;fd). 4<i, U^.
^fifficu(< Tl. burfd)itofe Subftantipirung oon
pfiffig, mobl im 17. ^"sabrb. anffommcnb.
("vrübeftc» 3cugm§ für ba^' SBort in .s^^ajarb§
ficben§gefd). 1706 S. 150 (157), mo ein ücr«
fti)mtl3ter 5lbüofat Crumfificus beit3t. Cft bejcugt
im burfd)tfofen Stil Öaufbftvb§ (3. 53. Sd[)ilba
1,432); i8ilbungnncÖufticu§ obcrSd)ufticu§.
ilJgl. Stubenteufprad)e S. 36. — ijfiffiß 2tbi.
eigtl. mer fid) auf 2)ieb§pfiffc (ogl. itniff) üer=
ftcbt.
^filtöftcn ^4>I»v. mbb. pfmgsten, ba§ formell
eigtl. 2)at. '^l ift (ugl. 9Jlitternad)t) unb früb
allgemeine ilafuSform unube; ai]b. zi *prinkustin
'^H'iiigltcn' feblt jufüüig (bafür fagt llJotfcr, gc=
Icbrt fpielcnb, in einer üoltytümlid)cn 4">albübcr-
fel^ung zi linfchusüni ; got. paintekuste nad)
lat. gr. TrevTeKoaxi'-) (ital. pentecoste, frj. pen-
tecote) eigtl. 'fünfsigftcr lag nad) Cftern' ; afäd)f.
te pincoston 'gu ^^^fingften', nbl. pinksteren,
foiuic aflou. petikostij ''4-M"ingiten'. — SBäbrenb
bic 33c3eid)nung bc^i d)riltiid)en ^^Uiffabfeftc? al§
Oflern urfprgl. bcibnifdi mar unb (S-nglänbcrn
unb 2;cutfd)cn gemein blieb, brang bicr ber fird)--
lid)=d)riftlid)c •üiame auf bem kontinent burd),
unb 3iüar mobl üor ber abb. 3cit, mie ber 'ün-
laut mbb. pf jcigt, üiclleid)t burd) got. 23crmitt=
lung gleid)jeitig mit itird)c unb ':]ßfaffc. v^»»
(5ngl. beftanb feit Sllterä wliitsunday (anglf.
Invitansunnandii'g, U'Orauy uorb. liviladagar),
meil '^-Hingflen cm ,'paupttag für laufe mar unb
bic ^Jicugctauften in ber 2Bodie ber laufe lucifje
Hlcibcr, zutragen pflegten; bciun-J Ijat ber 'uicif5C
Sonntag'(I)()minica in Albis)baber feinen ^Jiamen.
iluö ber im 2Rlat. i3fter§ auftretenben Übcrfcluing
üon pentecoste al§ quinquagesima flammen
mnbl. sinxen, altir. oincgigais ''^vfmgflcn'.
t ^ftnjtag Tl. 'iJonncrytag' mbb. pllnztac:
ein bem 53aier.=Cftreid). eigentümlid)ey ;ii>ort,
bem got. *pinta = gr. ir^uTTTri (ugr. n^qpTri)
'Tonncrötag' ju örunbc liegt. !2)a» il>ort fd)eint
etma glcid)3eitig mit '^finglten unb Samstag
(f. aud) Äird)c unb ''^Pfaffe) burd) bcn 5lrria=
nioniuy nad) ^eutfd)lanb gcfommen 3Ü fein ;
ugl. aflop. potükü '^^citag'. 9iad) Sd)meUcr§
Öaier. ilBb. '
t i^fi^jö = ^ip§.
'iifirfid) 9JIJV. (s nad) r roie in SJlörfcr,
•Öirfe; bod) fd)mäb. pfesix) ml)b. pfersich
Tl. "iPfirfid)* (ugl. ital. pesca, fr3. peche, n)o=
ber engl, peacli). Cbroobl crft feit bem 12. ^al)r().
bezeugt, mar lat. persicum — uulgärlat. per-
sica fd)on oor ber abb. ocit in 2)eutfd)Ianb
beimifd) (unb in t^nglanb; pgl. anglf. persoc),
mic bic !i>erfd)iebung p ju pf im ^Inlaut scigt
(»gl. 2ärd)c, ''^Pflaume), mäbrcnb 33irne im
Vaufc ber abb. ^cit einbringt. üIBcgen beä @cnu§
f. 'i^iflaumc. Wü ber füblid)cn Öarten= unb
^#[tcr
— 297
Wm
Dbflhiltur braiu^cii eine ')\ei()c lat. Dbl"lbe3eidi=
nunacn ju un§ (f. Hivfcl)c, "^-U' l n » »i c).
t Stifter d)l. ''Mdcx' ml^b. püster ahb.
pfistur ÜL: ein baicv.=alenmnn. SBoit, friU) cnt=
lc()nt au§ lat. pistörem (pistor), ba-i au^^ bcr
Stömcrjcit flammt. '3)aiu bic 5(bIcituno a()b.
pfistrina an^ lat. pistrina 'iöärfcvei'.
^flansc J. mbb. pflanze al)b. pllanza J-
ouö olcid)beb. lat.-voman. planta (frj. plante,
ital. pianta), ii)ol)cr aiid) aiuil). cucil. nbl. plant
(aud) iv. cland, fumv. plant) ''4-^flanjc' ; uiil. frj-
plante. 2)ic @ntlcl)mtmj fanb i^lcid)3cittoi mit ben
unter ^^J^fivfidi ermäbutcu Söorten flatt (ba3U
ogl. nod) ä'ßidc, ilümmel).
*l>flaftcr Ol. mlib. pllaster al)b. pÜaslar l1i.
"^flafter, ilntubpflai'tcr; ticmcnt, ÜJ^Örtel ; ccmcn=
ttertcv ober mit Steinen belegter Tvnijboben':
etrüa i'ileid}5eitiij mit 33üd)fc im S. v^aljrl). auy
9r.4at. ^u-nkaarpov (ugl. ital. empiastro, fr3.
emplätre) 'Sßunbpflafter' enttel)nt, ba» im 9Jllat.
aud) bic iBebcntung '@ipö' (ügl. nfr3. plätre)
unb bie apot'opierte Jorm plastrum annabm;
ogl. ital. piastrello "i}.^fläi'terd)en'. 23om Stranen^^
pflafter luirb mlib. pllaster crft im ^luvgang ber
ml)b. oeit cjcbraud}t. S^cjl. engl, plaster unb
to eniplaster.
Pflaume 5. ml)b. pflüme 5.; mic bie§ au§
p neridiobenc pf be» 2(nlaut§ geigt, cor bem
S3eginn ber alib. ;)eit (f. -pfirfid)) entlebnt
aul lat. prünum '^^^flaumc', refp. beffen ^^lur.
pruna. 3)od) uoÜ3og [id) ber ©cnuStuanbcl bei
Obftnamen id)on auf roman. 58oben, luie audi
bie roman. JKeflcye ber lat. cerasum pomum
morumpirum3eigen;f. iötrnc, 5ttrfc6c. ©pät=
a^b. baf)cr nod) in ftrengerem 3lnfd)lu§ an bie
lat. ^oi^i"- pfrüma J. 'pflaume' neben pflümo
'^tlaumenbaum'. 2)a§ r be§ lat. S>ortc§ ift
ju 1 gcmorben rcie in lat. morus = 9}laul =
beerb aum (ogl. aud) nod) '^Ulgrim aug lat.
peregrinus, baögugleid) aud) m für lat. n 3cigt);
3a^Ireid)e n:l)b. unb nl)b. Sialcftformen, foiöie
ba^ cntfpred)enbe ubl. pruim geigen nod) r; ba-
gegen ogl. fd)on anglf. plüme (neben plün) engl.
plum. 5i"3- prune, ital. prugna, fpan. pruna
(auc^ im OJllat. begegnen Jormen mit 1 unb m
ftatt r unb n; in erfd)cint auncrbcm in füboftfrg.
2)ialehen) finb bic roman. Steflcyc uon lat. prü-
num. SBcgcn ber -Peiiobc ber Gntleljnung ogl.
5)3firfid).
pflegen 3tiw- '»b^- pflegen al)b. pflegan ft.
3tro. 'mofür forgen, fid) mit freunblid)er ©orgc
annebmen; beforgen, bebütcn; betreiben; bieSitte
ober @eitiot)nl)eit baben 3u', abb. unb frül)mbb.
auc^ 'uerfpred)en, uerbürgen für' = afäd)f. ple-
gan 't)erfpred)en, rerbürgen, roofür cinflel)en',
filugc, gtt)inüloisiicf)e5 SSörtcrbucf). 6. Stuft.
nbl. plegen 'üerpflegen, auvrid)tcn, tbun, gcmol)nt
fein'; ba3u anglf. plögian 'fid) fd)nell fortbemegen,
fpielcn', engl, to play. Tie urou. afrg. plevir
'üerfid)ern, üerbürgcn', benen ein fid)ere§ lat.=
roman. Gti)mon fcljlt, flammen cber au§ bcm
Montinentalbcutfd)en (afäd}f. abb.) al§ umgetcl)rt.
(viigl. pledge '"^^faub' entiprang am aivi- pleige,
mlat. plegiuin. Cbiuobl bie locftgcrm. 3ippc
früb, fd)on etma im 4. ,^abrb. bcflanben baben
mun, läfu fid) über ibrcu Urfiirung unb bie rcid)c
53ebcutungventrüid'lung nid)ti? 3id)crev' aufftellen:
burd) bie Derfd)iebenen 53ebeutungen fd)immert
ein 'Ucbeüotl für ober mit jem. bfi"bcln' aB
©runbbebcutung burd); bamit ift picllcid)t gr.
ßXeqjapov '3(uge', fomie ßX^irreiv 'fcbeu' (ibg.
®3. glegh?) uruermanbt. iyally bie Sipue ent=
lebnt ift, bleibt ibre Cuelle nod) 3U beftiinmcn;
bm ^oman. fann nid)t in ^ctrad)t fommen,
rocil Cü fein paffenbeä Gtpmon für bic Sippe
l)at. S. ':pfltd)t.
'i|5fltci)ti 5- "ifjä^- o^)'5- pHiJit J. 'freunbltd)e
Sorge, "Einlege; S>ertebr, leilnabmc: Tienft, £b-
licgenbeit' = nbl. plicht '';|.sflid)t' : i^crbalab=
ftraftum 3u pflegen; bagu anglf. plilit '©efabr'
engl, pliglit 'onfta^b, 53cfd)affcnl)ctt; '^^fanb,
3?crpflid)tung', fomie anglf. pleon 'notieren'
unb pleoh '©efabr'.
t^fiicftt^ 5- '25orbcrbecE be§ Sd)iffe§' (bei
Steinbad) 1734 al§ ^:piid)t) mbb. pllihte ai)b.
pflihta: ein am di[)dn unb SRaiu, aud) fonft
üblid)cv SBort oon l)ol)em Filter = anglf. pliht,
mnbl. nnbl. plecht. £b aus lat. plectrurn
"Steuerruber' ?
^flotf 9^. fpätmbb. pfloc (®en. -ckes)
dJl. unb pflocke dJl. ''^flod' =nbl. plug 'Stopfen,
■pfropf eines JaffeS', engl, plug '^$flod'. 2^em
Cberb. fd)eint 5|3floc! fremb gu fein.
))ffürfcn o^m. ml)b. pflücken (mb. pflocken)
obb. *pflucchen *pflockön = nbl. plukken,
anglf. pluccian t^anglf. ^plyccan folgt an^ mittel
engl, plicchen) engl, to pluck 'pflüden', anorb.
plokka '(SSögel) rupfen'. 2)em 'äi)b. unb nod)
je^t bem Cberb. fcl)lt pflücfen. 2)ie uom ''Jloxb--
mcften be§ Äontincut» ausgegangene Sippe be§
@erm. flammt auä üulgär.4at. *piiriccäre =
üal. piluccare 'Iraubcn abbeeren', proo. pelucar
'ausrupfen' — frs. eplucher. Xk Gntlebnung
in§ @erm. gefd)ab im 3(nfd)lut5 an ben röm.
aBein= unb Obftbau (f. pfropfen, SBein,
'4^ f l a u m e) unb bie röm. @eflügcläud)t (f. 5 1 a u m,
^43ip§). iBulgdrlat. *piluccare, lüober aud) mittel
engl, pilken '3upfcn' eigtl. 'entbaaren' ift 2Beitcr=
bilbung oon lat. pilare, ba§ aud) im engl, peel
pill (anglf. *peolian *pTlian) ftedt.
^fluß aJt. mbb. pfluoc ((Sen. -ges) at)b.
38
^fnüjet
— 298 —
^fü^[
pfluog pfluoh 93?. '^iflug' = nbl. ploeg, anc(lf.
plöh citiil. ploutrli, anorb. plögr. 2)ic)c midi
ber Übcveinüimimtiui bcr 2^ialeftc (nlc^ plöhu-
plögu-i fvül) im O)orin. iHn-bvcitctc Sii'pc itinnnt
auffälliti — aber ohne ban im (*')crm. bio iicKylidic
2>crfd)icbunii fid) jciiitc — 511 bev flau. Siin^ von
jcvb.rui'f. plii^rü ( lit.pliugas). ©nlirfdicitilid) flammt
ha» floü. 2Bort von bcn (^icrmancn, iucld)c ibixr^
jcily ba§ 5Bcvt "i^fliui luohl von ihren DUninbc^
ruiuu'ii mitiicbradn babcn; vc\\. 'i^fab. 'iJdid) im
^tätovomaii. iinb im Cbciital. ,^ciiit )'idi iicvm.
plögu: lomb. piö, tirol. plof. i^aiit erinnert an
ba§ ocnaniü bec- "^Mininv, niouad) bcr 'Kabpflni;;
in 'Jiäticn erfnnbcn fei, nnb uermntet plüuni
a(§ bic alträt. ^cncnniuui becM'clbcn (©ölffünÄ
^Irdiiü .% 285). Übriiien-o bc)a\] ba§ 5ntiierm.
mcbrcrc fiiäter ocrloren iie^aniienc ^c.^eidinnn^en
für "^sfluii: an^lf. sulh imit lat. sulcus uruer=
luanbti, iiot. höha. anorb. arl, afiktf. erida. —
'|>flniiid)ar fpätmbb. i)lluocscliar = mittcl=
cnc^I. plougliscliaro: mit mbb. schar abb. scaro
'^Pflniifdiar' jn fdicrcn.
t 'iJJfnüfcI 50?. '.Hatarrb' ein bnrd) 2>ifd)cr?^
„3Iudi ©iner" befanntcr iicniorbene§ oberb. ÜBort
(bafiir 'i]L^nü)el bei 3diottcI nadi bem 3(bb.); jn
tarnt, pfnauson. alem. iifnfiscn 'niefen'.
"i^fortc A. mbb. pforte abb. (fränf.) pforta
5-: iDiibrcnb ber al)t>. ^c'ü cntlebnt — im H.
3a()rl). — au§ lat. porta; bal)cr fel)lt bic 35cr=
fc^icbunji bc§ t 311 z, lucldic fid) fd)on im
7. '^scii)vh. no(l30flcn l)attc (fic jcigt fid) in abb.
pforzTh mbb. pforzich an§ lat. porticus, ba§
im 5. ober G. l.'^abrb. mit bem füblidien Stcin=
bau nach Tcntfdilanb fam; vc\\. anc\ll portir
cniil. porfii). lUb. nnb nbrbein., mo bic 33er--
fdiiebnnci oon t ju z erft finiter ftattfanb, finben
ivir in mbb. Seit bic uerfd)obenc (Vorm porze.
^Ji()b. '^^ortc ?f. mbb. porte a()b. (obcrb.) porta
bcrnbt anf jüniicrcr obcrbciitfdi. (?ntlcl)nnn(i.
'i^foftclt 3)1 mbb. abb. pfnst 'M. '^^Toften,
iöalfen' nbl. posl 'Ibiirpfoften', anii(f. eiuil.
po.st '"^foftcn": ans lat. postis (beffer an<-<
postem), bai? roman. Soradien in afran.v iata\.
post beioabren. Tic Cintlebnnn^ faiib iileid)=
jcitifl mit ber oon '^fabl nnb ^^ feiler fücjl.
andi 9.11 ancr, 3icflcl) ftott in norbb. ocit.
*Ufotc A. m()b. *pföte fehlt (be^cni^t ift im
'llJbrb. bc'o 14. '^\aM). pöto ,">. ''■^^fote'); ent=
fpredienb nbl. pnnl '"!Pfote, Jynf?, iöein'. 'ülnf
(^rbf. pauta meifen nodi afr,v pon nnb proncjiv
paiito '*:Pfote' (üfll. nod) frj. patte ''|>fote,
latjc'?). Cb baö roman. !©ort bic Cncllc bcy
bcutfdien ift, bleibt nncieiuif;; ba3u nod) engl,
paw '^fotc'? 2Bic fidi ba§> im Cberb. für
^fote bcrrfdienbe dap dope (mbb. tftpe) 3n
ber vianscn Sipiic ücrhält, ift nodi nidit cr=
mittelt.
t ^>fraflitcr Tl. 'Srömer' (ein oftreid). 3)ialcft=
moiD mbb. pfragner aht. pfraganäri : 3n ahb.
pfragana 'Sdiranfc' mbb. pfragen '.'panbel'.
•i^fricmi ^)\. '©ifenfpil^c 3um 53ohren' ml)b.
pfrieine 9.11. ''^-^friem' = nbl. priem '^^^friem,
2^old)'; ba3n anjilf. preon 'Pfriem, ^label' engl,
precn 'itarbcnaii'öftcdier', anorb. prjönn 'klaget,
'i'flod'. iBciicn bc'o 2Bcd)fc(y uon n nnb m
t^gl. 5^obcn, ,leim, ^.^flanme, '^mgrim.
^^frtcm- 9I1. "'i'ricmcnfrant, Winftcr' angc=
lehnt an 'i^fricm: anc^ mhb. pfrimme abb.
pfriinnia j'^-. 'Öinfter' mit ber auf Gntlcbnung
bentenben Ülcbcnform brimma, entfpred)cnb bem
nbl. brcm 'GHnfter'. Urfprnng nnbefannt.
iNfrojjfcni Tl. 'Stopfer (erft feit bem
uorit^en ,^uibrh- bc3cngtl; c^ bcnibt lant(id) auf
bem gicidibcb. nbb. propp. nbl. prop '^^^f^•opf,
iVorf, Stöpfel'; ba3n engl, prop '©tül^c'. 3(u§
lat. proponore läfu fid) bic Sippe nid)t ableiten.
Gber barf lüobl an 'Jlbleitnng anv ber folgcnbcn
2Doi1grnppc gcbad)t merben.
tjfroDfcu2 ^tw. ml)b. pfropfen 3n ahb.
pfroffo *pfropfo Tl. '5lbfenf"cr, Schling' — ml)b.
pfropfan-e "i}.^fropfreic->'. 5(()b. pfroffo pfropfe
Tl. cntftammt bem lat. prnpägo (uicgen fd)ein=
barer i^cibchaltnng ber Dtominatinform ftatt be§
Cblioniiä f. ^^fau) Tl. '3tbleger, Scljling',
mohcr and) ital. propaggine, fr3. provin.
SGBcgen bcr *^^eriobc ber Entlehnung f. ''^firfid^,
"J^flanmc nnb 'ij.'flanse.
'ijjfrünbc (S-. mhb. pfriiende pfruonde at)b.
pfruunta ^■. '9iahrnng, Unterhalt ; bef. bic ücr--
trag-Jmäfng ncrabrcidftcn l'ebenÄmittel; gciftlid)c§
■Jlmt unb (5-infünftc barans^'; cntfprcd)enb in
glcid)cr 33ebcntung afäd)f. prOvcnda Jy., nbl.
prove. 3ln§ mlat. provenda (bic (5ntlcl)nung
in? .Ob. fanb im S. :^\ahrh. ftatt), 9iebcnfornt
3n bem älteren nnb geläufigeren praebenda (f.
'^.^ropft), ba« 'cibi ac polus portiones diurnae,
qnac monachis, canonicis etc. praebentur'
bc3eid)nete: baber ital. provenda fr3. provende
'i^orrat an Scbcn-omitteln', ital. prebenda, frs.
probende ""^^frünbc'.
i^fiiljl Tl. mhb. ahb. pfuol 9J1. = nbl. poel,
angif. pöl engl, pool : unmittelbare ©ntlel)nung
auy lat. pälus (Oblignuy itäirid-enn) ift an^
lautlidicn unb formellen Wrünben unmoglid);
bod) mag mittelbare ^V3ichung 3niifd)cn bem
lat. Ül^ort unb ber german. Sippe beftehen. 2)od)
ift bic i^orgefd)id)te bc? meftgerm. pölu- bunfcl.
*JJfü()l 9)19J. mhb. pfülwe ahb. pfulivvi(n)
91. 'Aeberfiffen'; al)b. aud) pfulwo ml)b. pfulwe
Tl. Tic nbb. Aorm ift bic 2utbcr§, bic eigtl.
^ifnnb
299
^ictift
obcrb. '^■onncn finb '^.Uulbc — ^fulmc. 2öic
hü^ ikiv ju pr ucvid)obcnc \> unö ba-^ aB w
bcroal)rtc lat. v ^cii^cn (f. ^4^fau), ift ba-o SBort
im 2/3. 3a()i'^)- Qit» lat. pulvinus (pulvinar)
'^;i3fiU)I, Äitjcii, '4>oIltcr' entlehnt etwa glcidjjcitiii
mit 5lö""t/ itiffcn, ^.|3ip§. S^ßt. an(ilf. pyle
pylwe cju^l. pillow, nbl. peuluw 'Äiffcu'. S'aÖ
Slltcr bicicr lucftncrm. (Sntlcl)nmui puhvin inivb
burd) bcu llniftanb cnuicicn, baB bic vornan,
©pradicu lat. pulvinus nid)t iucl)v bciual)i"cn.
^funb ^JJ. ml}b. pfunt (@cn. -des) al)b.
pfunt (@cu. -tes) 3^^. '$futtb' = aiiorb. pund,
anglj. pund engl, pound, nbl. pond, afäd)f.
pund; 3ufriil)it bc.^cugt got. pund '^i|]funb'. 5lnf
©runb bcr Übcvcinftimuinnii bc§ @ot. mit bcn
übrigen 2)ialettcn bat bay 3Bovt ai<- eine bcr
ältcften röm. C^ntlcbnungcn ju gelten; mabr-
id)einlid) ift esji gleidijeitig mit SOtünje — etwa
fd)on im 1/2. :3al}i^f)- ~ 3" i^cn ©ermanen
gcfommcn an§ lat. pondo (^nbcfl.) '^4^funb'
(nid)t au§ pondus '@eroid)t'), ba§ bcm 9toman.
aber feblt.
J)fufd)cn otR). erft feit Sticler 1G91 gebadet
unb bc3eugt, bnntlcr .'öerfunft.
^fü^c ('^■. mbb. pfiitze J. '2ad)c, ^}>fü6e,
iBrnnnen' al)b. (mb.) pfuzzi pfuzza (obcrb.
buzza) %. = anbb. putti 'SBvunncn', nbl.
putt 'Brunnen, ^fü^c', anglf. pytt Tl. 'SSrunnen,
@rubc', engl, pit '@rubc'. 2)a§ bnrd} bic
SBcrfd)iebnng erzeugte zz für nbb. t unb bic
5Bcrbrcitung ber ©ippc über bav SBcftgcrm.
beroeift bic (Snftcnj ber ©ippe in 3^cutfd)lanb
für ba§ 6. biä 7. 0»fll)i"b-; bod) fdjeint obcrb.
buzza eine junge ^Jicuciulcl)nung 3u fein, ou
©runbc liegt lat. puteus ''S3runncn, ©raben',
n)ol)er auc^ ital. pozzo '3iel)brunncn' — pozza
"ißfü^e, Sad}c', frj. puits '53runnen' (ferner
altir. cuithe, himr. peten '33runnen'). 2)od)
lodre für bic 53ebeutung '!]3fügc' nod) baran
gu erinnern, bau meftfäl. püt ''il^füge' nidit am
lat. puteus flammen fann; e» fielit a\ii-> mic ein
©runbmort pauta- neben abgeleitetem putjön.
SScrbrcitct ift feit bem 16. 3al)i"b- nod) ein üer=
roanbtcy '^Pfubel (f. unter 'i^ubcl).
^^iüftcr 9JI. eigtl. ein 2Bort ber 3c"ifd)cn
Stubentenfprad)c 'Bürger ber llniuerfitätsftabt',
äufrül}ft banbfd)nftlid) in Stubcntcnfrcifcn 3enaö
1697 bejcngt unb bort iüal}rfd)cinlid) 1689
aufgefommen. (^-rübftcr Sitteraturbeleg 17(i6
^a^arbS Scbcnsbcfd^reibung ©. 236 „53urfe, bie
einen $l)ilifter (fo nennen fie uny Bürger) roie
einen Jlol) aditen". Sann 1716 im Musaeum
Goezianum S. 227 al§ :3cnifc^eg> öofalroort cr=
flört: „ante annos non adeo multos studiosum
verberibus et vario supplicio excruciatum
cives necaverunt, in istos jure meritoque in-
vcctus est e cathedra S. NN. usus(|ue inter
alia bis: fie mären über bem armen 9)lcnfd)cn
bergcrücfcn mie bic '"43l)iliftcr überSimfon". Siefer
S. NN. mar nad) fpätcren ocugniffcn be§
18. 3al}rl)§. 03. ÖÖI5C, ber 1684-1699 in 3cna
(Scncralfuperintcnbcnt mar. -43t)ilifter ift bann
oft bezeugt in bcm ^Vnifd)cn Stubentcnroman
Satinbc 1718 unb in ofldiariäc-« ^f^cnommift 1744.
Seit ctu'a 177m mirb ci? bann moralifd) unb
intcllcftuell gemanbt (juerft @octl)c 1774 Sati)vo§
33. 20 unb 1774 im 2Bex11)er). 33gl. «eilagc
jur Snigcm. Rettung 1895 ^tr. 5.
t ^^Dficmicuö 9JJ. fomifd)e Umgeftaltung
üon lat. pliysicus im 16=17. 3ßf}i'f)-r "od) in
bcn Tla. fortlcbcnb.
%iä, '13icf 3[R. 't)etmHd)er 03roir erft nl)b.:
nad) nbb. nbl. pik '©roll, o^rn, .S>aB' unb
bie» au§ frg. pique '©piefj; Born, ©roll' (ogl.
ital. picea "©picf;, l)eimlid)cr ©roll'). 2)a§ I)b.
2Bort fann iebod) aud) ol)ne nbb. Vermittlung
bcm 5"J-'5- entlcbnt fein. ©. ^^ßife.
t ^trfclljäriuö Tl. 'Snftigmadicr auf ber
Sd)aubül)ne' im Slnfang be§ 17. ^^al)rt). h^m
engl, pickleherring ''^^öfell)äring' entlcljut, ba§
bie engl. Homöbiantcn mit nad) 2)cutfd)lanb
brad)ten; oercinjclt 'ÖicfeU)ering 'halec con-
ditaneum' ©oliu§ 1582 Onomast. ©. 322.
^irfctfjaubc d'- mbb. (13. 3af)i"t)-) becken-
hübe (aud) beckelhübe) ^•. ''$icfcll)aube' ju
SÖccfcn; mlat. bacinetum bacilletum '.'öclm',
rool)cr aud) anglf. becola unb ital. bacinetto,
frj. bassinet 'fladicr .s^clm', ift nad) bcr eigtl.
33ecfenform be§ .s>clmcö benannt, „llrfprgl. mar
bie ^4-^id'cU)aube bie unter bem Iopfl)elm be§
13. 3fll)i'')''^- getragene Sled)l)aube, bie fid) gu einer
felbftäubigcn .'öclmform cntmidcltc". @. 53aift.
^jtrfcn 3tro. eigtl. nbb., glcid) engl, to pick
anglf. pician 'ftcdicn' (anglf. pic 'Sin^c').
^^irfnirf 93h im 18. 3al)rl). (3. ^. Sd)öimid),
ber ^aron ober ba« ^^irfnirf 1753) nad) frg.
piquenique, raol)cr and) engl, picknick; boc^
ftel)t bie ©cfd)ic^tc be§ 2Bortc§ nod) nid)t feft.
iJtcffciu 3(bj. 3u bem 1768 im 58rem. 2Bb.
gcbud)tcn nbb. piek 'ha^ ^Bcfte in feiner 3ht,
uovtrcfflid), auc-erlefen', mo3u nur erft pieffett
'fel)r fett' angefübrt mirb. Dtbb. ,s>erhmft.
t)ic^cu ottu- (bei Sltaaler 1561 alö pppen)
ani nbb. piepen, boy mie lat. pipare eine ono=
matopoictifd)e od)öptung ift; ogl. engl, to peep,
gr. TTiTTTTiZeiv, fr3. pepier, ital. pipilare, lit.
pypti, C3ed). pipati in gleidier 33ebeutung.
^icrift Tl. um 1690 in Seip3ig aufgefommen
3unäd)ft aly Spottname für bic ftubentifdien 2ln=
l)ängcr Spencr» (Spcner 1692 Gbenbilb ber
^ifger
— 300 —
^(mt
^ictiftcrci S. 14); fett Spcranbcr 1727 (alö
Siiottnainci iicbud)t.
^iMIgcr d^l. uTib eblcr=ard)aiftiid) ■»;}}{ Kirim
inl)b. pilgrin bilegrim (^;|3tlgcr au§ mdb. pilgri)
nhb. piligrim 9Jt. 'SBallfalirer, "^^ilcier' nad)
fiuitlat. pelegrinus für peregrinus (fo fdion auf
cittcr lat. ^nf^^nft 360 n. 6^r. bei de Rossi
©. 82, 9ir. 144). 3tii§ bcni 3a)b. ftamir.cn nbl.
pelgrim unb cticil. pilgrim. Ter SBonbcI Don
lat. r unb n in l}b. 1 unb m jcigt fid) tuic in
■iPflaumc; 1 ift in bicfem SBorte audi roman. ;
Dcjl. frj. pelerin. ital. pellegrino '^^^Ulticr': in
3lalicn, fticjicd in J)iom laa bcr ^cbcntnniv>=
roanbcl 'Sluelänber' — '^^Ulocr' nalje. 2^ic
Gntle[)nunii in§ lob. gcfdjal) im 9. 3af)rf)., in§
(^■n<\[. im 12. 5a()rl).
'iUtUc ,"v. m()b. pillele ("v. nad) fr3. pilule,
lat. pilula (ital. pillola) '^illc'.
''^Uot y)l. im IG. Z^al]x[). äiicrft auf nbb.
Öebict auftretcnb: mit rcfii. mittclft nbl. piloot
aui fr3. pilote = altital. pedota. Ouclle iir.
*TTribiJuTr)c SU gr. irriböv 'Stcucrvuber'.
^ilj Tl. ml)b. hü\e^ (bülz) al)ii. huMz, (öa§
nl)b. i für ü ift obcrb. mb. lüic in Äitt): eine
lueftiierm. ©ntlcbnuna (Otil. nbb. l)ülte. auiilf.
bulot) am lat. IxMr-tus ißiuXirric;) ''^ilj', bac-'
rochen bcr i^cridiicbuuii von t ^u 7, uor bcm
0. ool)rll. in Xcutfdilanb hcimifd) i-(cmcfcn fein
luirb dat. e ^u alib. i T vc\\. ilctte, ßffio,
OJlünjC'. 5lud) bic iicriuiie crbuiörtlid)c 93er:
breitunn bec' ©orte?- im 9ioman. (ucnev buleo,
bünb. bulitni. üocicf. buloi fiiridH für fcl)r frül)c
(^ntlchnnna in§ .s>b. (luil. "I^fübl). 5{ud) in
flao. 3inadicn iü ba-ö lat. Ül^ort iicbruuiicn.
'i^tmpcnicUc a. (audi '-öibcruelle jy.) =
fr,5.pimpcrnelle.Ummanbhnuibc^>m(at.^|^flanjcn:
namenÄ pipinella piiniiincUa. „^\m 2lltfran,uif.
ftcl)t bcr ^^Vlanjennamc pimpernelle uormiciicnb
mit r, ber lliamc einer tleinen 3lalart pinpcnellc
pipeiTelle poruiiciienb ohne r, bod) fo ban bic
altbclcaten iBortc biirdiau-j tcn &nt\xnd bcr
I^bentität madien. VclUcr Uriiu'unii uiiflar ; civicnt^
lid)c .öcimat bcr i^cncnnunii be-? alv älUir^c unb
and) alv .'öcilmittcl ncra'cnbcten Mräntd)cn<? ivohl
Jvranfrcidi." W. ikift.
t ^inn yjl. ''^.''floct' an» nbb. nbl. pin {vc[[.
mittclcnvil. pinne eniil. pin 'ilJaiiel, l^iabel'):
aui' mlat.-Iat. pinna.
"(Uinfcli 'Tl. ml)b. pi-nscl bensei (mb.)
pinsel Tl. ''iUnfcl': au& lat. penicillus '"liinfer
ober au'5 afrv pincel = nbl. pcnsool; ual-
pinreau.
^infd2 Tl. (bef. in ber ■]ufammcnfciuina
Ginfaltapinfel) sucrft 1749 alö ftnbcntifd)
ocrjcidinct unb fo audi in p)adiariä5i JHcnommift
1744 gcbraud)t (fdion Stoppe 1728 @ebid)tc I
1.56. II 12G. 197, (Sinfalt§piufel in Scffing§
3nng. (^clelirtcn III 15). Ta§ bei Sticier 1691
nod) fel)lcnbe 3.Bort berulit nadi A>ciincy 2)2ßb.
auf bcm fdion bei Sdiottd 1663 aB nbb. cjc--
bnditcn l)3infule 'liomo tenacissimus' unb
bcjn bamit ibcntifdicn nbb. ^inn = SuI)I
'odinfteralile'; fdion iRidici)» ^i'iot. .^lamburg.
17.55 gibt 'i)3innfu()I 'Sdiufteralilc' unb ^inn--
fulil 'Hnaufer' al§ ibentifdi unb bemertt, baf;
'i^infcl audi in bcr (obcrfddif.) ©diriftfpradie
'ilnaufcr' bebcutc. 2Bar ixi?- 2Bort eigtl. ein
Spottname bcr Sdniftcr ? Über Suhl f. Säule;
über nbb. '4-M"n 'liöljcrner Sdiulinagel' f. unter
''^inne.
t ^iu^ Tl. nbb. mb. ^yorm für älter nl)b.
^43fipf§, mbb. at)b. pfiffiz pfifft^ pfipf!^ 9«.
'l)artc§ oiingcnfpit^liäutlcin beim Weflügcr: oor
bcr alib. ocit (etum glcidi^citig mit /"vlaum,
pflücfcn, m au fern '^) entlclint au» uulgärlat.
-pipita = ital.. pipita, fpau. pepita. fr^. pepie;
ba^ii nbl. engl, pip '!:)iip§*. ßntftanben burd)
itrcu^ung mit pipare au^ lat. piluita 'Sdileim,
'^ipÄ'. 3'n C"^cnncbcrg. cntfprang au^' bem=
fclbcn ©runbmort burdi bic DJ^ittclftufc *lippita
t>a<- glcidibcb. l\ivi (i'in glcidibcb. frübnl)b.
Äluct .Silücf Tl. bei ©eiler uon ileifereberg
gcliört 3U tlucfcn.
iJtffcn ;')tm. erft frülinl)b., an^ bcm gleid)=
lautenbcn nbb. nbl. o^m.; baju engl, to piss,
fr,v pisser (ital. pisciare) in gleidicr iöcbeutung.
5(uvgang§punf't bcr beute mcit ücrbrcitetcn 58c=
^cidmung unb ihr llrfprung laffeu fidi nidit
Icidit bcittmmcn.
))lnrfcni ;Um. 'plagen' nl)b. Csntcnfiubilbung
,ui 11 lagen.
i^Inrfcn2 Tl. %'^-lcden' mljb. placke Tl.
'?(k<i, ©egenb' = ubi. plak %'^lcdf, Älccf§',
engl. bial. platch '^li(fcn'(9?cbeuform ju patch).
5lu§ ben ibrcm llrfprunge uadi buntlen bcutfd)cn
'JT^orten, bic faum auv lat. plaga gcfloffcn' finb,
entflammt frj. plaque piacard :c. ^^icllcidit gc=
bort ,ui biefer Sirpc nodi obcrb. blcl3cn 'flidcn',
baö nor Iz einen öuttural ucrlorcn baben mirb.
•iMnßC A: mlib. plage al)b. pläga '^. 'bimm=
lifdie Strafe': an§ lat. pläga 'Sdilag, SBunbc'
mit bcm (Sbriftcntum übcrtommen luic ?)}ein
nuibrcnb bcr alib. p)eit. '.}luci berfclbeu Cuelle
cniftammt bic Sippe uon ital. piaga, fr^. plaie
'®nnbc' (engl, plague unb nbl. i)laag).
^^Jitttti Tl. mlib. plan TIa: 'freier ^la^,
(5;bcnc': auv mlat. planum Cfr^. plan).
iMnn 2 9JJ. '®rnnbrii?, 5(bfidit' oon frj. plan
(für plant '^^^flanjung' bann '©runbrifj' nac^
(^. 53aift).
^tanfe
— 301
^ode
^lanfc (V. in()b. plankc blanke ^-. 'btcfc§
53rett, ^lanfe, iöefeftiijung' ; ciitüivcdjcnb nbl.
plank, engl, plank '33rett, ^lanfe'; in ml)b.
3cit au§ glctcf)bcb. i-icmctnroinan.=Iat. planca;
ügl. frj. plancho, ital. (picm.) pianca.
•iilttniuaflcn 93i. 'SBagcn mit einer 53(a()e':
^V(an oftmb. iUintraftion^öfonn für 5i3lal)e(n).
))lapj)crit otiu. crft nl)b., onomatopoictiicbe
33i(bnng 3n einem uerloren gegangenen Stamme
blab, auf ben and) mbb. blepzen a()b. blabbi^ön
'plappern' binmeift; ba3n bial. n()b. nbl. blaffen
'bellen, f Kiffen', alcm. plapen, engl, to blab.
))lnrrcn ;Um. ml)b. blen-en bleren 'fd)rcien,
blöf'cn' : mie nb(. blaren 'blöfen' unb engl, blare
'brüllen' eine onomatopoictifdic Sdiallbcscidinung.
\)latt 3lbi. 'flad)' ; im 9}^l}b. finb nnr bic mb.
blatefuo^ unb blatehuof '^lattfufe' bcjengt. o"
©mnbc liegt ^unädift nbl. (nbb.) plnt 'f(ad)',
t>a^ mit engl. bial. plat-fooled (= flat-footed)
auf bcr roman. Sippe uon frj. plat, ital. piatto
bcrubt. 2^cren Urfin-nng fud)t man in gr.
TxXuTvc. — TiV^n plätten (nbl. pletten) 'glatt
mad)en', fornie 'i^nttc Jv. '("s-Iüdie, Sd)üffcr
(ml)b. blate plate bcbcntet nnr '^Bruftbebccfung,
©la^e') nad} nbl. plat 'ivläd)c', fr^. plal, engl.
plate 'Icüer'.
^lattctfc A: 'ein [vifd)' nad) gleid)bcb. nbl.
pladijs. bav anf fpätlat. platessa bcrul)t, moljer
and) engl, plaice.
^^laM^ 9)1. ml)b. platz 9J1. 'freier 9iaum,
5|J(a^' : mit nb(. plaats nad) ber roman. Sippe
oon ital. piazza, fr3. engl, place, n)eld)c auf
lat. platea (gr. iiXaTeia) 'Strafee' beru()t. 3^ie
6ntlel)nung in§ Tcutfd)c fd)cint ßnbc bc» 13.
5al)rl). ftattgcfunben ju baben.
^lo62 91]. 'bünncr itud)en'; ml)b. nur in
platzbecke '^-labenbärfcr' ; ob ju platt? ober
au§ poln. plack 'flad)er tud)en'? 2a§ 2Bort
ift aud) bcm Cberb. geläufig.
^int^cn 3tm. m()b. platzen blatzen 'gc=
räufd)t)oll auffallen, fd)lagen' ; bic§ unb blesten
'platfdien' finb au» einetn onomatopoietifdicn
Stamme blad abgeleitet, ^ntcnfiüa gu planen
finb iilatfdien unb plätfd)ern, nbl. plassen.
plaubcrn S^m. fpätmbb. plüdern, 9tcben=
form 3u bläderen blödern 'raufd)cn' : ein junge§
Sd)aün)ort mie tat. blaterare 'plappern'.
^laufc^cn o^m. 'plaubem' ein baier.^öftrcid).
3:ialeftmoi-t, ba§^ um bie 9)litte bc§ 19. '^sai)rif^.
in bic S^bi]c gefomnien ift; 3al)n I 444 (2)enf=
niffc 32) glaubt e§ nod) erläutern 3U muffen:
„ber ^;)3oftmciftcr mürbe gemin nod) eine 35?cilc
fo fortgeplaufd)t buben, itie bie Dftreid)er uer^
traulid)c§ ^laubern nennen". 2}gl. ©ombert,
^Inseigcr 15, 13.
\ikitc bef. in ber Berbinbung „pleite geben,
— mad)en" auy bem Sui^enbeutfd) : 3u jüb.
pletö ',ylud)t'.
tiMi Tl. 'gefellfd)aftlid)er Sd)liff' (bei§erme§,
Sopl)ien§ Steife 4, 309 alö Dteutr. nad) 2In3ciger
15, 14): mobi ax\^ frs. pli 'Jalte'.
t ^ttnjc A'- 'bünncr fladier 5lud)en' feit
bem ISi. !^al)rb. be3cugt unb feit Sd)ottel 16G3
unb Steinbad) 1734 gebud)t: ein oftmb. 2Bort
ber urfprgl. flau, ©ebiete, ba§ bem Slaü. ent=
flammt; t)gl. ruff. blin blince 'Jtaben'.
^iüljlicö 5lbü. fpätmbb. plozlich (älter nbb.
üud) blof5 plotz): 3u einem *plotz 'fd)nell auf=
fallcnbcr Sd)tag'. o«i Cberb. feblt ha^i 3lbt).
gatt3. A-nv Öutber» b I o t5 1 i n g (p l ö ^ l i d) ) fe^en
bic älteren obcrb. 53ibcln bc§ IG. ^abi^bS-
„fd)ncll, in einem 9iu", mie aud) 9lb. ^^ctrHä
33ibelgloffar 1522 e§ mit „gcbling, fd)nelliglic^"
übcrfeljt. $löl3lid) ift burd) Sutber fd)rtft=
fprad)lid) gemorbcn.
^jlunm %b\. im 16. ^ai)xi). entlebnt au§>
nbb. nbl. plomp 'bicf, grob, ftumpf (int Sd)roci3.
babcr mit ber bb. Sautüerfd)iebung pflumpfig);
nom 3tbl. au§ fd)eint ha^ 25>or1 nad) (Snglanb
unb Sfanbinanien al§ plump geraanbert 3u
fein. 3u ©ntnbc liegt mo^I ba§ Sd)allroort
plump.
''^Jlunbcr Tl. fpätmbb. plunder blander Tl.
'^'tauggerät, ftlcibcr, 2öäfd)e', bag mobl nbb.
fiebnroort ift (mnbb. plunde 'iileibung'). 2!a3u
plünbcrn eigtl. 'bic .s>au§geräte mcgnebmen'
(aud) nbl. plünderen 'plünbcrn').
i>Iüftö Tl. (im 17. ^abrb. aud) 5)3 luü)
ei-ft nbb., nad) gleid)beb. fr3. peluche (ital.
peluzzo).
^öbcl Tl. erft nbb. (fo fdion bei Sutber;
fonft im 1G=17. S^brb. audi ^4>öfcl; im 15.
,^sabrb. bei 2Bplc ':|3üfel,i: nadi afr3. pueble fr3.
peuple ; im dJU]i). begegnen feit bem 13. ^abd).
53clcge fürpovel poevel bovel (ngl. engl, people
'3>olt' in urfprgl. S3ebcutung).
^jocftcn otif- mij'O. puchen bochen; cgi.
mnb. boken, nbl. pochen 'prablcn', engl, to
poke 'ftof;cn, fted)en'. 2)a§ nbb. 3tro. ift nid)t
au§ bem 9ibb. geborgt; ngl. alcm. bochen. ©§
ift eine onomatop. 2Ö3. genn. puk buhh t)or=
au§3ufe^en.
^orfc jv. 'iölattcr' ein eigtl. nbb. SBort, ba^
bcm TH)b. 2lbb. in biefcr ^orm fremb ift; ngl.
ba§ glcid)bcb. nbl. pok, ha§> im &D. ein ^fod)c
errcarten licfjc (2)ialeftc bcmabren bie§). 2)a3U
anglf. pocc engl. pock. 2:er Sippe fdieint eine
gcrm. 2B3. puh 'fd)racücn' 3U ©runbe 3U liegen,
roeld)e auc^ in anglf. pohha poca engl, poke
unb pocket 'Iafd)c' ftedt.
^obej
— 302
^ra(f)t
<eobcE an. im 17. Safirf). (Ülnj. 15, 18)
inef)rfad) bcjeugt, tr>of)I au^ bcr 6prad)c bcr
^'ateinfdnilcn flammcnb: nuy tat. podex.
^ocfic A. fd)on in Opi§' ^octcrci) 1624 iib--
lidi, im 10. Csöl)v(). alö -^Jocfic unb '^-^ocjci):
au§ lat. poesis = cjr. ttoüiöic.
t ^o^Irorf Tl. 'laiU3Cy itinbcvtlcib' im IS.
3q{)vI). mcl)rfad) bcscuflt; bei ©raem. 2llbeni§
1540 qI§ $oücvod 'vestis ad pedes usque
promissa'. Giijtl. für 5Pol)(cnrocf (aud) ^o-
lacf ruuvbc für ein eii^tI. pülnifd)e§ <iiIeibnnoi§=
ftücf gefacit). 23(il. Öombevt, ^tnicigcr 15, 22.
i^otal Tl. (bciSBcrfbcrlin Timw), al§ « ocal
bei 9}]aalcr 1501 (jebudit nnb bei i'öan^ ^Bach^i
al§ 'i^ocal gcbraud)t, im 10. 3at)v(). entlclint
au§ ital. boccale (fr3. bocal) ')öcd}ci', bü§ man
mit anf fpätlat. baucalis = gr. ßauKdXiov '©ctöfe'
3unidfii()rt; vc\l. 53ed)er.
t ^ötcl Tl. 'Sal^brübe' crft nl)b., ein eigtl.
nbb. SBort; ugl. bic glcid)bcb. nb(. pekel, engl,
pickle (ügl. '^-^idclbcving'. Urfprung bnnfcl;
r)ic[leid)t gehört bic 3ippe jn engl, pick 'ftcd)cn'.
t ^olbcr Tl. 'i'carfd)lanb' any nbl. polder.
— Gin anbcrey ^^^olber '5tamin' in bcr 5[Rittel=
marf f. XUn^cigcr 15, 22.
^olci Tl. M(oI)traut' ml)b. a{)h. polei pulei
l'i.: ©runbiuort lat. pulejum '(}lo[)fraut' (moju
ital. poleggio, frj. pouliol).
*UoUtcr ''iL (and) Sl^ajc.) mbb. polster bolster
al)b. liolstar Tl. = nbl. bolster, anglf. engl.
bolster, anorb. bolstr 'iliffcn' : jn altgerm. 2B3.
belg ')d)mellen',3u bcr iöalg ge()ört; bebeutet alfo
eigtl. 'Sdnuellung' (gcrm. bolstra- au§> *bolh-
stra-). ;]u bcr entiin-cdjcnbcn ffr. SBj. bili
'grofs fein* gcl)ört ffr. upabarhana '4-^olftcr';
ügl. aud) preuf?. pobalso balsinis 'Äiffen', fcrb.
blazina (aui? *b()lzina) 'Kiffen'.
tjoltcru ;ltu). fiuitm()b. buldern (llcebcnform
ju bollern'.-'); baju baö glcid)bcb. icd. baldrast:
H)ol)l ein onomatopoietifd)e!5 Sd)ann)ort , bem
ruff. boltalT 'fd)iittcln', lit. bildeli 'poltern* uer^
loanbt.
t )iomabta 'ilbi. 'langfam' im 17. 3al)vl).
an-}- gleid)bcb. poln. iiomalu entlehnt.
'lUomcrnnjc ,>. im 15. ^'^^abrh. au-? g(cid)bcb.
ndat. pomarancia übernommen, i>civ au-ö ital.
pomo '3Ipfcl* unb arancia '^;Pomeran3e' 3U=
fammengcfc^t ift; le^tereö unb fr3. orange leitet
man au-j bem arab. näran{>, perf. näreng unb
n)eitcrl)in an-:> ffr. näranga 'Crange' ab.
''^om\}Tl. (im 10=17. ,'sal)rl). and) 'i^ompc
3-em. 3. S. bei ifi?icelj erft frül)nl)b., nad) fr^.
pompe (lat.:gr. pompa) ,">.
^o^anj Tl. crft nbb., aiiv böl)m. bobak
'Sdjrccfgcftalt*.
^o\)0 Tl. urfprgl. iüoI)l ein ju bem ^obey
bcr Sd)ülcrfprad)c gcbilbctco 3lmmcnniort ber
ilinbcrftube. 3c^t burd) ganj Scutfdilanb üblid).
^Tül)eflcr ißclcg 33a[)rbt 1791 Scbens.gefd)id)te II,
328 nad) ©ombcrt, Sünjcigcr 15, 26.
%OVt Tl. '.Öafen' ml)b. porte J- — poi't
dJlTi.: fpätc (5ntle[)nung aiii lat.--gemcinroman.
portus (ital. porto. fr3. port) '4">afcn'.
^orjcUan ^JJ. feit bem 10. :vjabvl).; „biefe
anfangt nur au» Gbina unb '^a\>an bc3ogcnc
Jöpfcrmarc fanb über ;^"stalien Gingang in
Guropa; im !3ti^l. bc3cid)netc porcellana 3unäd)ft
eine Secmufd)cl, concha veneris; ba biefe mit
bcr ':^^or3cüanmaifc gronc 3ü)nlid)fcit bat, fo lag c§
na()c, i()rcn !:)tamcn auf letztere 3U übertragen."
isgl. Tlaim, Gtumol. Untcrf. S. 11.
^ofaunc J. niic Gnbung unb Betonung 3eigt,
Seljiuuort; e§ begegnet fd)oii iuä()rcnb bcr mbb.
3eit aly busüne basüne bosiine. d^lan leitet
e§ megen bcr auffälligen •Jicbcnform l)usinc anS
afr3. buisine ab, bavi mit ital. biucina "'^Uifauuc'
auf lat. bficTna bcrul)t. i^gl. nod) nbl. bazuin
'■;)3ofaune'.
^offc 5- erft frübnbb. (fd)on 3Bicel 1542
Obdornnitio 124 * „^offen rcifsen") = nbl. poets
pots. 2(bb. gibösi 'hoffen, nugae* (ügl. böfe)
fann bamit nid)t iiermanbt fein, '^m älteren
Td]h. bcbcutct '4>offe aud) bic oici'vat, ba§ ^ci=
luert an .Uunftfad)cn (iljaalcr 15(Jl bc3cid)uct
bic 3d)cr3figuren an öffcntlid)cn 53runncn aly
^^Uiffeni, meöbalb man an ^c.üebung 3U fr3.
ouvrage ä bosse 'erl)abene 'Jlrbeit' gcbad)t bat
(ogl. ital. bozzo 'roI)cr Stein, SBerfftücfc' —
bozzotto 'f leiner Gntmurf.
%o\t A: erft frübnbb. (fd)on DJtaaler 1501
bud)t ':|3oftbot, '•^Ißoftmeifter, 'i^oflrepf; unb
''.^.^oftrof;) nad) ital. posta (fr3. postc), bay auf
lat. pos(i)tus 'feftgefetjter Crt' berubt. 2U)nlid)
ift nbb. ''^oftcn auy ital. posto unb bicfcy axi^
lat. positus ab3uleiten.
^otcntat 9)i. fd)on im 10. 3öbvl).' geläufig
(®crm. 28, 390): au^^ lat. potentatus 'DJJadjt*.
%ott Tl. 'lopf* ein nbb. 2Bort; ogl. nbl.
pot, engl, pot, norb. pollr 'lopf. 'Hln^S ber
gcnn. Sippe ftammt fr3. pot, baher fpan. pole.
Xay gcrm. ilBort foll feit. Urfpruugy fein ; ugl.
f pmr. pot, gacl. poit. 2 0 p f ift nid)t uerjuaubt. —
^4}ottafd)e gleid) engl, potasli; barnad) fr3.
potasse, ital. polassa.
t ^^rn*cr Wi. 'iöctticr' feit Stieler 1091
gebud)t, im 17. ^abrb- aii'i- bem '')li)i>. uor^
bringcnb, mo ci? f ruber auftritt.
''4Jrad)t A: mbb. abb. prahl braht dJlJ^.
'iiärm, @efd)rei'. 2)ic ^BebeutuugC'Ciitniidlung
erinnert an bie uon bell; aud) mbb. brüben
prägen
303
pricfetn
'Iciid)tcn, fi(än,^cn' fönntc oon Ginflitf; iicwcicit
fein, fomic nlib. pvanflcn, ba§ nly 5lbftvaftuni
nur ein ^h-nd}t ()aben tonnte. '?ll)b. ni'nd)). bralit
'2ärm' fül)ven mit iilcididcb. anc\\i. breahtm
auf eine iicrni. Si'.v brah 'lärmen'.
prnocu otiU- iiil)b. prtecben braecben an?-
nt)b. brählicn ci^itl. *brahhjan: 5(bleitung 3U
b red}en ; entfprcdienb auc^lf. äbräcian 'caelare' :
eigtl. rao[)I 'gebrod)enc 2trbeit madjcn'.
))ra()(cn 3*^- wtjb. pralen 'lämicnb cjrofs
t()un, fdn-eicn'; ngl. ha^ c(Icid)beb. nbl. brallen
unb pralen. fonne engl, brawl 'liinnen, janfen'.
oufammcnlianii mit fr3. brailler 'fdircien' unb
mit tiimr. Ijragal "in-ablen, lännen' ift un^
fidler.
t ^>rnftm d)l. ein erjt n()b. 2el)nniort nu§
bem Üibb.; 09I. nb(. praam '3;ran!ci.iortfdnff',
bän. pram, anorb. prämr, engl, prame '5ä()re'.
2)ie gan3c Sippe entftammt bem ©tat).; vqI.
flau, pramü, bas ^u ber in bb. fabvcn (al)b.
farm) be:ual)rten iDg. ffij. par 'übcrfe^en' geböii.
^raUcu ?)Uv. mbb. prellen ('^ßrät. pralte)
'anprallen, 3urürffal)ren'. SBcitere Se3icbungcn
fcblen.
pranflcn Stw- mbb. prangen brangen 'fid)
3iercn, prablen' (vc\l. $rad)t). Urfprung bunfel ;
53e3iebung 3um tlg. SBort ift unfidier.
oranger 9J^ mbb. pranger branger 2)1.
'Stt'QngSbcbälter, in ben ber 5>erbredier 3ufd)au=
ftellcnbcr Strafe eingefdiloffen wirb, Sd)anbptn()l'-
6§ ift nid)t möglid), bierin eine eupbemiftifdie
53e3eid)nung, bie an prangen anfnüpft, 3U
feben, roegen nbl. prang '2;rud, S3cbrängnil«'
— prangen 'preffen, brücfen' — pranger °i^al§=
eifen, groattg^'wfcnjange ber ^^ferbe, fti'tfcr=
bafen', engl. bial. prong 'lifdjgabcl'. 2)iefe
SBortc lebren 3»ffl»n»cnbang be-S nbb. oranger
(bb. 2;ialcfte baben -^ f r a n g e r ) mit got. praggan,
mbb. pfrengen 'brängen, bebrängen*.
^rantc, 53ranfe 5v. 'la^c be§ 58ären' ein
3ägem)0X-t = fpätlat. branca.
i^röftbcnt 9)1. bei Sim. $Hot^ 1571 gebud)t
unb feit Scb. (Vrand 15.34 SÖcItc^ronif 67* (@enn.
29, .39(1) allgemein iiblidi: au§ lat. praesidens.
praffcin 'Uro. mbb. prasteln brasteln abb.
*brastal6n = anglf. brastlian 'praffeln': 3U
mbb. brasten abb. brastön 'f'radien' rcfp. ai]'!).
brestan ml)b. bresten 'brecben' (f. berften).
^jraffcn 3tro- feit 30laaler 1561 (aud) al§
„im Xmi]] liegen") gebud)t, au§ nbl. brassen
'fd)raclgen' (ba3U bras 'SdjmauS'). 5(norb. brass
'Ä'od)' — brasa 'gliibenbe Äoble' (pgl. afrj. brese,
proo. brasa) fönnten bamit 3ufammcnbängcn.
prcbtgClt 3ttf- mbb. predigen bredigen a\}b.
predigen bredigön (brediön) = afäc^f. predikön,
nbl. prediken: Gntlcbnung aiiv bem fird)lid)lat.=
gemeinrom. prajdicare = fr3. precher (ipobcr
engl, preach), ital. predicare; ebcnbal)er aud)
altir. pridchim 'idi prebige'. Tie Gntlebnung
fanb innerbalb ber abb. 3eitftatt; ügl. ^riefte r.
— A-üv nbb. ^rebigt (oberb. ^rebig) fagte
man nd)b. l)redige bredigat abb. brediga (bre-
dia) unb bredigunga.
^rct§ 9}i. mbb. pris (bris) m. '2ob, i3crr=
lidifcit, bciTlid}e Zi)ai' : am (Snbc be§ 12. 3abtb§.
entlcbnt au§ afr3. pris (nfr3. prix), roober auc^
engl, price prize, nbl. prijs. Setter Urfprung
liegt in lat. pretium (roopon aud) ital. prezzo).
— 2)ie SBenbung prei'ogeben bot bamit nic^t§
3U tbun, bevubt t)iclmcbr auf bem gleid)beb. ital.
dar presa; ital. presa (gleid) fr3. prise) 'Qx-
greifung, ^eute, (Vang' gebt auf lat. prsehendere
3urürf. — 3.H1I. nod) p reifen.
^irctfclbccrc «I-. erft nl)b.: bie bial. 9Men-
formen ^reufel = , ^rau§ = , 33rau§beere
fdieinen auf ein mbb. *briu^elber 1) in3un) eifen ;
2)ie glcid)beb. bobm. brusina brnslina, lit. brükne,
Ictt. brüklene fdieinen uenranbt.
greifen 3tm. mbb. prisen fd)ro. 3tit>- 'bcn
'l^rcig erteilen, loben, t)erberrlid)en' (im 15. '^aijx'ii.
gebt e§ 3U ben primär abtautenben 3tm. über):
nad) fr3. priser 'fd)ä^en, tarieren' (pgl. ital.
prezzare, mlat. pretiare), tpober nbl. prijzen,
engl, praise. 35gl. ^rei§.
Bretten 3tro- 'betrügen' eigtl. ibentifd) mit
nbb. prallen. 2;ie beutige ^öebeutung roirbfür§
18. '^salnt). aly ftubentifd) (bei ßinbleben 1781,
Sluguftin 1795) beseugt: ^eleg 3ad)ariä 1744
g^enommift I 5ß. 198. Gigtl. ift „tyüd)fe preüen"
eine 3n(l'>bcluftigung, inbem man einen (VUC^S
auf einem au&gcfpannten 9ie^ fo lange prellt,
b. b. in bie .'ööbc fd)ncllt, biy er tot ift.
t prcntcn 3tm. (Sd)ottel 1663) = nbl. pren-
ten f. unter brurfen.
treffe A: nad) frs. presse, ba§ mit ml)b.
presse abb. pressa (pfressa) 'SBetnfeltcr' unb
ben gleidibeb. anglf. presse (perse), nbl. presse
frübc 53ilbung ju lat. pressare ift. Tli)b. presse
'llRcnfdienmenge, ©ebränge' Enüpft an ba§ glcid)=
beb. fr3. presse an.
^rtamel 5. fpätml)b. preambel priamel
'5trt fleineren Sprudigebid)te§' : bie? au§ mlat.
praeambulum 'Sprid)rüort'.
pricfcln 3tm. erft nbb., ein eigtl. nbb. 2Bort,
bcffen ftrengbb. 9^cbenform pfrecken im fpäten
3J^bb. einmal be3eugt ift. S5gl. nbl. prikkelen
(prikken) 'ftec^en, ftidieln', anglf. prician engl,
prick 'fted)cn' — prickle 'Stod)el, ®om' (nbl.
prikkel 'Stadiel'): fie berubcn auf einer raobl
cinl)ctmifd)en altgerm. 2B3. prik.
^riefter
— 304 —
puffen
^rtcftcr 9)i mbb. priester al)b. priestar
(prestar) Tl. = ajädif. prestar, nbl. priester
(angif. preost cml priest, anorb. prest-r). Tic
Sippe bcviidt auf fivd)lid)cr Gntictiminoi am
Iat.n;icmctnroman. presbyter {(\v. Trpeaßurepoi;),
roorauS and) frj. pretre (afv3. prestrei foiüic
ital. prete, fpan. preste (oitd) altir. cruimther).
Xk ©nmbbcbeutmui 'lUtcrcr' rauvbc jur e()rcii-
uoUcn JöcjcidnuiiUT (ciiitl. iuo()I tmr in bcr ?(n=
rebe) für bic ßciftlid)cn 03cincinbcüovftcl)cr ; v(\[.
2Ibt, '^avit Ta§ ^^(lib. übcrnabm ba^5 Kit.
2Bort im 8./9. iTsafjrli. unb jiuav auv einer C^)vbf-
prestrie) = afrj. prestre.
^rins 9?^. m()b. prinze 9)^ %3iu-ft': im
13. 3a')rl)- cntlel)nt au§ glcid)bcb. frj. prince
(n)of)cr nud) nbl. prins, engl, prince), ba^ auf
lat. princeps bcru()t.
<|ßrifc ?f. 'gcfaportC'3 Sd)iff' feit Sieinbad)
17;ü gcbud)t: au-o fv.v prise unter prci'5.
^i^ritfdic A: fi'iitmljb. *brilze ^•., baö aber
nur buvd) folgcnbe jmei ;)Uiammcnfel3unncn
iioraui:Hiefcl5t loirb: ml)b. hritzelmeister, nbb.
''4Jritfd)meifter 'bic ':Pritfd)e fübrcnbc luftige
$crfon, iuc(d)c bic Crbnung beim Spiele ()anb=
babt* unb britzolslalien '£d)Iag mit bcr '•^ritfd)e'.
2luf 3iM'nni"icnl)ang pon ^^ritfd)c mitiörett
rocift bic ^cbcntung 'brctternc Öagcrftcdc' ; alji).
*britissa ipärc ak- 3lblcitunq ^u bret pcrftänb =
lid).
%Tobc (}. au» gleid)beb. fpätml)b. prObc
5.; bic§ nad) ital. prova '!i|irobc' (ogl. fr^.
6prcuve).
^robft unb '4-^rofon f. "^-^ropft.
proD()C3Ctcn i\\m. crft nl)b. '^(b(cituna ,^u
mbb. prupliczio (proplietie) ^. ''j.Uoplic.^ciunif ;
baju mbb. pr(i]iliezieren 'propbc.^cien'.
1J>roi)ft y)J. mbb. probest brobost ai}'!). pro-
best 'iyorgcfc^tcv, ^luffcbcr, ^43'i^opft' = nbl.
proost: i'c()niPort au§ propositus (fi^nfopicrt
propostus) = lat.^gemcinroman. prscpositus,
n)orau§ ital. prevosto '"^U-opit, '^^vofof)', frj. pre-
vöt 'iuirftchcr, 5(uffcbcr, "^H-opff. Tic Gnt=
Icbnung ine- 'Jlbb. fanb im !». ."sobvb. ftatt. (Siner
jüngeren Giulcbnung pcrbantcn mir ba?-' feit
yjlaalcr 1501 ucrjcidnictc 2ßort "^JJvofof;, ba&
mit nbl. provoost '^'^)Ud)tmeiltcr', engl, provost
'i^orgcfc^tcr' eine anbcrc iöcbcutnng'Scntmicflung
angenommen b^t im 5(nid)(uf; an afr,^. provost.
5(ngli. profast ftimnn mit bcn bcutid)cn ÜBortcn
in bcr Öabialificrung pon prop für ])raep
(@. ^öaift) übcrcin; pgl. "^^frünbe.
^^rofit 1)J. (= lat. prosit 'c-i möge nüf^cn')
pcrciu.^clt id)on im 1<!. ;^abrb.; Spcranbcr 1727
bud)t cö alö „(*«Müc!mün)d)ung'5formcl bei 3pcifc
unb Irant"; .Slinblcbcn 17<sl gibt ^i^roft alö
ftubcntifd) („feit einigen :Oat)rcn auf einer gcmiffeu
Unipcrfität 5)lobc gciuorbcn").
t)rol?ifl 5(bi. ctma feit äBielanb fd)riftfprad)--
lid), feit bem Gnbe be» 17. Csfll)vb'-^- auftretenb;
älter bcjcugt pom '.Jtnfang bec-> IG. :^labvbv>. prot)
5(bi. 'aufgebläht'. ^"IJad) bem 3)iB3b.
^^rotiinnt ill feit 9Jkalcr 15G1 (al» ^-cm.)
gcbudit, frül) im 16. MM). (53elcg: Sdicibt 1551
®robianu§ 33. 61. 518, ahi (^-emin. bei ,'öcbio,
'3ofcpb. Antiq. 178^; aud) aly %U*ofaubt): aü§'
ital. porvianda.
Jjrüfcn ;)tiP- ml)ö. prücven brüeven C^Jrät.
pruofte) fdim. otiP. 'bcmcifen, erunigen, säl)lcn,
erproben, 3urcd)t nuid)cn' : bac^ feit bem 12. Oi^bfl)-
allgemein üblidjc 3*^- berubt auf afrj. pruef
= lat. probe (nfrj. prouver) , ba^ auf lat.
pröbäre berubt. 2)ie auffällige iJSofalform üe
bc§ mbb. ,5tm. entflammt bcn ftammbctonteu
Jormcn be» afr3. otiPi^. 3?gl. fr3. prouver epreuve,
engl, proof 'iöciüci»' (fd)on anglf. prölian 'bc=
mcifcn').
^^^rüflcl SR. fpätmbb. brügel 9)1. 'ilnüttcl' ;
ba3u mbb. brügc 'iörcttcrgcrüft', bai 3U bcr
Sippe oon 58rücfc gcl)ört, mic fdimcis. Tialcft^
mortc bcipcifen: aargauifd) brügel '.s*'»ol3fd)eit'
neben fdjmcis. briigi '.s>ol3gerüft*.
%Ymii 'M. crit nbb., ein eigtl. nbb. Söort,
beffcn '3(ufuabme Sticlcr lüOl tabclt (bei Sd)ottcl
1663 ^ront 'gravitas superbicns' — pron^
fen 'mic eine 33raut im 53rautfd)mu(f einl)cr=
ftolsicrcn'); ugl. ba^ glcid)bcb. nbl. pronk, ba§
piclleid)t mit prangen pcriuanbt ift.
'i>ublifum 9u „pfleget man ba§ gemeine
51'cfeu einer Stabt ober iüanbeS 3U nennen"
opcranbcr 1727. Sd)crcrci Öitt.=@cfd). PcriPcift
auf (^)ottjd)eb 1760 ^Jeueftcy an<- bcr anmutigen
l^)clcbvfamt'cit X 751 „bcn Icil bcr beutfd)en
SBclt (in 58crlin l)eif5t baS 2)ing ilU '•^Uiblicuml,
bcr ibn bi^öbcr bcmunbcrt l)at". 53ci Seffing unb
03octbc geläufig.
^Mtrfcl, i^uctcl d)}. (in bcr iBolf'öfprad)c füt
9{ürfcn bcrrfd)enb) mbb. buckel: 3u biegen,
alfo eigtl. '.Hrümmung, Biegung' bebcutenb.
^JiubcP m um 17<H) (aud) ab5 ^ üb cl im
18. ,^abvb. bc3eugt), eigtl. ^:puben)unb (3. 33.
17(J6 ^■>a3arb§ 2cbcn§bcfd)rcibung S. 151) 3U
pubcln 'im Saffcr plätfd)eru': "il^ubcl ^fubcl
ift ein pcrbrcitctcS TtalettiPort für '^fütje', fd}on
im 16. C^rtbvb- in ryrofd)pfubcl bei !Iabcr=
namontau be3eugt.
<Uubcl2 gji. ';vel)ler, 33crfel)en' 3ucrft im
.s>amburg. :,"sbiot. 1755 alv nbb. gcbudjt, bann and)
bei 5lbclung. ®a» 58erl)ältniy 3U 'iß u b c 1 1 ift
bunfel. 3?gl. «orf.
puffen ;Jtip. 'fdjlagcn' crft nbb., ein eigtl.
^^ur§
305 —
Duar
nbb. SBovt; v(\l. nbl. pnf "(gtotl, ©cfilaii, '^oxcC
(luodcr nlib. '^^uff in ber 53cbcutuiu^ ''Sorg'),
1110311 uiol)l and) intttclcnnl. bobbien buffen
'fd)(aiicn' — puff "SBiubftof;, Oüiiibfaltc, Jvalt'cr
(bQ[)cr bic 58cbcutunij üon ^^uff ''^{ufbläliutui
am bleibe') — to pufr'blafen, fd)naubcn' (anglf.
pyffan). „2)ic S3eviU)rung ber 53cbcutunocn
'blofcn (bläficti)' unb 'fd)laiicn' ift ntrf}t un-
gcixiölinlid), fr.v soufller unb soufflet liefern ein
naljelicijcnbey !©ciiincl; bic rontanifdicn Spradien
bcfiljen bcnfclbon ©ortftanun", olinc bat"; ß-nt=
lel)nunc;t nnf einer Seite an^nncfinten uuire: ber
©tamni buf fann al'o onoinatoiioietifd)e Sdiöpfung
anr bciben C^)cbieten unabhängig cntftanben fein.
SJgl. ital. buffo 'äBinbftotV — buffetare 'jd}nau=
bcn', ümn. bofetada ""iöacfcnftreid)'.
^«ul'3 m. ieit ailaalcr 1561 (al§ ^cni.) ge--
bnd)t, im 15. ^Viljvl). auftrctcnb {Tlait. 1474 bei
6tcin()örocl ©. 335, mitgeteilt oon Dr. Treid)er):
lat. pulsus (ju pulsare 'flopfcn') °od)Iag' (ber
2tbcr) tt)irb burd} nbl. pols, engl, pulse, frj.
pouls, ital. polso iifro. al^? uniüerfale» SBort
ber mittclaltcriidien ^l^cbijin criüicfen.
^iilt 9Ji0c. fpätmlib. pult dl mit hm älteren
Sfiebenformen pulpl pulpet pulpit: junge Gnt=
lebnung anS lat. pulpitum '33rettergcrüft% moljer
and) ital. pulpito 'Äanjel', frs. pupitre '^^ßult'
(cncjl. pulpit 'Kanjel').
<^ult)cr dl ml)b. pulver mTi. '©taub,
2lfd)e' (im 15. Csöf)rf)- aurf) 'Sd)te§puloer'): nad)
lat. pulver (fr3. poudre, ital. polvere).
^unH)c (oftmb. ^Jtebenform plumpe ^lum=
pfe) iV. eilt nl)b. , ein eigtl. nbb. SBort
(^lompe '3iel)brunnen' bei Sd)ottel 1663):
ügl. bie glcid)6cb. nbl. i)omp. engl. pump. 5(l§
naut. ä\>ort 'Sdiiff-HHimpc' cntlel)nt axi^S gleidibeb.
fpan. portug. bomba.
|)umi)cn 3tiü. 'lei()en' (bei .steine SBerfe II
67 mit ber gufmotc „burid)ifoicr 3üi§brucf
für borgen") in ber 2. iMlfte bc§ LS. ,"sal)r()§.
alä 2Boi-t ber @auner= unb ber 8tubenten=
fpradic belegt : juerft in ber ^otmelfdi. Oh-ammatif
1755, bann in bcn ftubent. 2Bbb. non .Hinblcbcn
1781 unb 3(uguftin 1795 gebud)t unb in ber
2. .»oälfte be§ 18. ^satirl)?. bei burfdiifoicn Sdnnft=
ftcllern (jufrübfl Sdiraabc 1745 JintcnfäfU ©.
101 unb 1764 ber Jugcnb= unb Saftcrl)afte
(Stubente iß 5 „auf ^^ump" 'auf 53org') üieU
fad) bejeugt. ^c\{. 331 cd), foppen, Äniff.
^«4)))C 5. fdjon fpätml)b. puppe (boppe)
nad) glcid)beb. lat. püpa, molier aud) fr.-, poupee
poupon ''^'uppe' (barnad) nbl. pop, engl, puppet).
))ur5cln otm. ; alcm. bürzle )d)eint ;;ufammeu=
l)ang mit Sürsel ju empfcblen.
t <)uftcn 3tro- crfl nl]b., ein eigtl. nbb. SBort
= nbl. poesten ; bie ftreng l)b. SBortgcftalten geigen
m^b. pfüsen 'niefcn, fd)nauben' nnb pfuisel
'.^atarrl)'. S^agu engl, pose anglf. geposu
'(Sd)nupfen' ? J^aju and) al)b. pfoso 'Center?
•iJJutftö 501. eigtl. 'StotV (fo fdion bei aitaaler
1561 mit bem S^m. pütfd)cn '3ufammen=
fto^eu'): ein fd)roei3. 2©ort, ba§ in 3ürid) aud)
für '9iegenfd)auer' üblid) ift. 2)ie aud) in Sund)
gcltenbe Sebeutung 'fleine 95olf§erl)cbung' ( ©ottfr.
Äeüer, ©rüner .s^einxic^ IV 457) ift neuerbing§
fd)riftfpradilid) geroorben. ^Jladj bem 2)2Bb.
^u^cn otro. fpätmljb. butzen 'fd)mücfen' —
i nbl. poetsen.
Q
Outtcffolber 9JI.. feit ^-iidjavt bejeugt: ein
nbb. 2Bort, entlehnt au§ gleid)beb. nbl. kwak-
zalver, baS' mit zalf 'Salbe' jufammengefe^t
ift (ogl. a()b. salbäri 'Salbenl)änblcr, 9lr3t').
2)er erftc leil ber 3»fn»ii"cnfet5ung ift ba^ nbl.
3tro. quaken in ber 53ebeutung 'fd)mal5en,
problen': alfo Cnad-f alber ''^ral)lar3t'?
Duaber dJl. ml}b. quäder TlTi. au§ lat.
quädrum '2?ierecf"' refp. quädrus (erg. lapis)
'oierecfiger Stein'; ogl. ital. quadro '5?icte(f',
proo. caire 'oierecfiger Stein'.
fluofcn ?)t\v. erft nbb., ein urfprgl. nbb. 2Bort;
ogl. nbl. kwaken 'toie ein Jrofd) guafen', roogu
ff luge, et^moIogifc^eS SBörterfiuc^. 6. Stuft.
kwakken '©eräufd) mad)en', engl, to quack:
junge» onomatopoictifd)e§ Sd)alln)ort.'
Qual O'- ntbb. quäl quäle (käle) ai)b.
afäd)f. quäla J. '33e{lcmmung, SüJlarter'; ogl.
nbl. kwaal 'Sd)mer3', anglf. cwalu 'gemalte
famer lob', '^a^u ein ft. SBurgeloerbum abb.
quelan (mbb. queln) 'bcftigc Sd)mer3cn babcn'
(= anglf. cwelan 'ftcrbcn'). — quälen m()b.
queln al)b. quellen (au§ *qualljan) 'martern,
ju Jobc peinigen' ift ba§ Jaftitioum baju. 2!ic
germ. SBj. qel (qal) ftebt in uraltem oufflimnen^
bang mit lit. gelti 'ftcd)cn' — gelä 'Sd)mer3',
afloo. zali '2eib' (ibg. SJg. gel).
39
Quadn
306
Ouitte
Clualm 5R. 'Sanft' crft ntjb., nad) c\k\d)hcb.
nti>. nb(. kwalm. Seifen 35oriicfci)id)to ift un=
fid)cv; nm(n*fclicinUdi ift nilib. twalm '^öctäntnuui,
C[)nmadn' bauon nid)t oerfd)tcben.
durqj^jc A-. crft nbb., au§ bcm 9?bb., rao
fdion anbb. quappa (ocjl. nbl. kwab) c^nlt; bic§
gilt alv nrnerronnbt mit apvenfj. gabawo '5lvüte',
af(ot). zaha (an-j @rbf. *gr'ba) ','yrofd)'.
Cluarf IIJ. fpätmllb. twarc (g) quarc (zwarc)
'CnavHäfc'. 53c3ic(uinii ju einer cilcidikb. flau.
Sippe (ogl. iliff. tvarogü, poln. tvarog) ift
fld)cr: rocilCunrf crft im fpäten W()b. auftritt
unb ben übrigen genn. Sialeftcn fremb ift, länt
fid) Gntlelmnng an§ bem Slau. annel)men.
Safiir fpindit nodi bic 3>er[n-citnng be§ 2Boi1c§
über ba^ öftlidie iliittclDeutfdilanb (im Cftrcid).
baf ür 3 dl 0 1 1 e n ober I or f e n , im ^riinf . 93J a 1 1 e ,
im Sdimei^. ^iflcr ufm.). 3>gl. Sdimant.
Quart ^i. nil)b. quart jydl 'oiertcr Seil
»on etm.': mit nbl. kwart, engl, quart nad)
bcr roman. Sipre oon ital. quarto. frj. quart.
Cuarticr llt. alv 'Stabtteil' feit gj^aaler 15G1
gcbudit, fdion ml)b. quartier an^- gicidibeb. frj.
quart kr.
Quarj Tl. ml)b. quarz; bic nbl. kwarls,
engl, quarlz, ital. f|uarzo, fr^. quartz flammen
aiiv bem beutfd)en ilBort.
Cunft 9JJ. ml)b. tiuast (queste koste) 9)^5.
'fiaubbüfd)el, 33abebüfd)cr (al)b. qucsta '2aiib--
fd)ürjc'>; ogl. nbl. kwast 'Sprcngmcbel, 33ürftc'
(ban. kost '^{eivbefen', baju aud) anorb. kvistr
';5meig').
qiicrf 'Jlbi. mlib. qui-c (ck) a()b. quüc (cch
unb lihi 'Icbenbig, finfd), munter' ; mciterc 33or=
gefd)id)te f. unter bcr ^JJcbcnform fccf.
Ciicrfc d- 'ein llntraut' crft nl)b., nad)
bcm l'ibb.; ügl. nbl. kweok, anglf. cwice engl,
quitch-grass ',\Snnb'ogra§'. ;]u gcrm. qiqa-
= qucrt 'Icbenbig' (altanglf. cwirwc quiquac
'Cnede'), alc- ilk'^cidiiunig für bao unoertilgbare
llntraut. „Hein Wemad)^ l)at mel)r 'licbcuc-'traft
al'3 biefe (Sra^art, bic fid) burd) il)rc !iBui;^el
ticrbrcttct unb bahcr fel)r fdimcr au'Sjurottcn ift".
Cucttfilbcr ':)c. mbb. quöcsilber ttl)b. fjuec-
silbar r= nbl. kwikzilver, engl. (luicksilvcr
(anglf. cwicseolfor): eine !JJad)bilbung be§ lat.
argcntum vivum — ital. argento vivo, frj.
vif-argcnt.
QucUe ?(. crft frül)nl)b. (burd) 2utl)er cin^
gebürgert): eine junge Jöilbung ju bem ft. ;')tiu.
ouellcn ml)b. qui-llen al)b. (luüllan. 2Iu^ bcr
yjcbcnform kal (:q<'l) ftamnu anorb. kelda
'Cuctle', raorau§ cntlc()nt finn. kaltio, foroic
got. *kaldiggs. ba^ burd) aflou. kladezi 'Cucllc'
uoraucnicfctjt luirb; ba3U nod) anglf. coUen 'gc=
fd)moIlen'. 2)ic r)orl)iftorifd)c 2B3. gel (gol) bat
^Bcjicliung in ffr. jala 'SBaffcr' — gal 'träufeln'.
— quellen 'abfod)cn' ift [vaftitiuum ju al)b.
quöllan 'fd)niellcn'.
Oucnbcl d)}. mf)b. quöndel meift quenel
(konel") al)b. quenala (chonala) (V.= nbl.kwendel,
anglf. cunele: friUic Cnitlchuung au^ lat. oonila
(gr. KoviXi-]) 'IbDinian' ift incnig u)al)rfd)cinlid),
jucil bic romnn. Sprad)cn ba^, SKort nid)t 6e=
ma[)vm.
qitcnadn 3tiü. crft nbb., ^ntenfiubilbung ju
m()b. twongcn 'brürfcn' (mit oftmb. qu für t\v);
f. 3m äugen.
Oncntrfjcn Su mbb. «luentin ((|uinlin) 'oicr=
ter (urfprgl. inol)I fünfter?) Icil cine§ öoteS':
nad) mlat. *quintmus, ba§ bcm JHoman. fcl)lt.
quer 2(bt). au§ glcid)beb. ml)b. (mb.) Iwer
(ba3u Iwör 5. 'Quere') ; wegen meitcrer 58c3icl)ung
f. 3iucrd)=.
ClMetfAc 3^. f. 3metfd)c.
quctfrijcn ohv. ml)b. quetzen (uod) jetjt
bial. n Uelzen) quetschen; basu mnbb. quattern
quettern (nbl. kwetsen ([\b'- bcm .'ob. cntlcl)Ut?i.
flutc!cuotn).crftnl)b., junge onomatopoietifd)c
2Bortfdiöpfung.
Quirl 5}J. ml)b. twirel twirl a()b. dwiril
'9\ül)rftab': 3uml)b. Iwörn a()b. dweran ft. 3tni.
'brcl)cn, rubren'; ba3u anorb. I)vara 'Cuirl'. i\n
bcr äl\3. gcrm. })\vl'r (ibg. twer) gel)ört and) gr.
Topüvii, lat. Irua 'iRübrlbffcl'.
quitt 51bj. mbb. (luTt 'loy, lebig, frei' ; um
1200 entlebnt an^^ glcidibcb. frj. quitte, niol)er
and) nbl. kwijt, engl, quit 'frei, lo§' (aud) engl,
(juite 'gänjlid)'). Saju quittieren, feit DJJaaler
inßl gebud)t, an'^ frj. (luitlor (auf lat. (juielare
jurüdgcbcnb).
Quitte (1. mbb. quiten Jv. (ein abb. *(iuitina
fcblt), beffen auffällige 9ccbenform külen auf ^
abb. chutina (fdiiucij. xütene) 'Cluittc' fül)rt.
^lur biefcä chutina enni3glid)t bie Slnnabmc
einer (Sntlebnung an?-' glcid)beb. gemcinroman.
cotönca, frj. coing (mober engl, quincc, nbl.
kwce) repräfenticrt mirb. 3)cr oufammeubang
biefcy lat. cotönca (^licbcnform coltanuin) mit
gr. Kubibvea ift uuflar. 5lud) bcbarf nod) ba'6
i^crbältnici uon abb. *quitina gu chutina bcr
5Uiftlärung. Cs"i <Vq11c bcr ßntlebnung l)at
man an bicfclbc 3cit roic bei Pflaume ju
benfcn.
mahatt
— 307
9fiäber
H
9{obatt 5DI. mit bcr ital. 58ud)fü()vung (uflt.
2(i3io, ':)Jctto) im 3(nfaiui bc§ 17. ^a()r()§. cnt=
Icf}nt au-i (\kxd]bcb. ital. rabbatto.
t ÖJabattc A-. 'ld)malc§ 9kiib6cct' feit
5rifd) 1741 ucr5cid)nct, ein nb(. 2cl)nii)ovt (nbl.
rabat), ha^ mit bem (Sinfluti ber nbl. @avten=
fünft im 17. 'C\ab\i). Dorbrang. 3" ©ninbe liegt
fT3. rabat 'nmfd)lag, Äragen'.
t 9{abttu 9J]. eine JHrt D^encttc au§ nbl.
rabauw, am 'Jcicbevr()cin nnb im ^libb. üblid),
feit Sdiottcl 1GG3 {aU$ jKacpauen) uer5cid)nct:
ibentijd) mit bcm in bcr 'Jfljcinprooins üblidicn
(5d)impfn)ort 3\abau eigtl. ctma '^aftarb' (=
miat. ribaldus, nbl.rabaut,fx-3. ribaiul '6d}nrfc',).
«yür 'JRcnctte' fd)on bei o. b. ©roen 1669 bcr
nbl. ©örtner S. 15.
'Stabe 9Ji. ml)b. rabe (rappe) al)b. rabo
(*rappo) Tl., luoncbcn m()b. raben a()b. raban
hraban. aud) ml}b. ram (mm) al)b. ram hram
(mit mm für mn) Tl. '9iabc'. 2(llc ("yormcn
beuten auf got. *hrabns (runifd) Hrabnaz al»
(Sigenname) I)in; »gl. anorb. hrafn, angif.
hrsefn Tl. engl, raven, nbl. raaf rave (ogl.
9tappe). 2)ic Gigennamen Wolf-ram, a()b.
Hraban unb 9ia;ip (neben 9iabe) bciualjrcn
bie alten 'Oiebenformen. dJlan jiclit gern lat.
corvus, gr. KÖpat 'JKabc', lat. cornix, gr.
Kopujvri 'Sräl)e' jur gleid}en SBur^el.
'Staate 5- "i^)^- räche ai-jb. rähha J.: ju
rödicn.
üiac^cn 30^. mt)b. räche al)i). rahho Tl. für
cilterc§ *hraliho ; ügl. anglf. hraca Tl. 'Äel)lc',
inelleid)t aud] anglf. lu-acca '.öinterliaupt, 3tad'en'
engl, rack 'Sd)ö;ifcnl)al§' ; aud) nbl. raak
'.söintergaumen, innere DJIunbtcilc'. ScitcrcS
3ur 53cftinunung bcö llrfprungc^ feljlt; '-öcsicljung
gu Ä'ragen ift unmöglid).
rächen 'Stm. ml)b. rechen al)b. rehhan älter
*wrehhan ft. 3tro. 'räd)en, iem. @enugt()uung
nerfdiaffen' = got. wrikan 'oerfolgen' —
gawrikan 'räd)en', anglf. wrecan 'au»trei6en,
räd)en, beftrafen' engl, to wreak 'räd)en' (wreak
'3iad)e'), nbl. wreken 'räd)en' (wraak wrake
%. 'jHad)e'), afäd)f. wrekan ft. otm. 'beftrafen'.
2)ic germ. 2Bj. wrek (ogl. nod) 3\ad)c, 9iccfc,
Sörafj mit bcr ©runbbcbcutung 'ücrfolgcu,
rcfp. oertreiben, befonber» um Strafe gu üben'
entflammt einem oorgerm. wreg werg. Tlan
t)erglcid)t gern lat. urgeo 'bebränge', flr. 3B3.
vrj 'abmenben', gr. eip-fw 'fdiliefsc ein', afloö.
vragü '5ei"^'r '^t. värgas 'i)iot' (värgti '9iot
leiben'), bie eine ibg. 2B3. werg wreg uorau§=
fegen.
Üiacfcr Tl. 'Sd)inber, A^cnler'ofncd)t' erft
nl)b.; ngl. nbl. rakker 'Sdjcrgc, .genfer'; iiieffing
bad)tc an 33crn)anbtfd)aft mit reden 'auf bie
3^oltcr f Pannen', ^cgt beult man an nbb. rakken
'äufammenfegen' unb mnbb. racker '3d)inber,
3lbtrittÄfcgcr'.
iKab dl. ml)b. rat (@en. rades) abb. rad
Ti. = nbl. rad. africf. retli '9kb'. 2a5 SBort
ift fontinentalbcutfd); c» fcf)lt bem (Sngl., 'JJorb.
unb @ot.; bie» ift aber fein @runb Entlehnung
bcäfelben auc- lat. rota an3unel)men. Xa al)b.
rad auf rorgerm. rotho-m rothos )}l. (got.
*ra])a-) "Siab' bcrul)t, ift e§ mit bem glcidjbcb.
altir. roth d)l. (neben rethim 'laufe', altgall.
petor-ritum 'iUerrab', SDagen') unb lat. rota
'3vab' urncnuanbt, ebcnfo mit lit. rätas '^at)\
2)ay cntfprcdjcnbc ffr. ratlia-s Tl. (rathas dl.
in räthas-pätij bebeutet 'SSagcn', bef. 'Streit =
magen' (25>ä. reth f. unter rafd)), mäbrenb ba§
bem oftfrief. wel 'Spinnrab' = anglf. hweol
engl, wheel entfprcd)cnbe ffr. cakra (glcid) gr.
kükXoc) and) im ^nb. ''Jlab' bebeutet. — ratic=
brctöcn otw. ml)b. radebrechen 'auf bcm JHabe
bred)cn, räbern', ba3U nbl. radebraken 'ücr=
ftümmcin, 3crftüd'eln; eine oprad}e cntftcllen'.
©. 2ld)fe, äünfc.
ÜRäbcR'füljrcr Tl. fd)ou bei Olllaalcr 1561
ücr3cidmct al^^ 3iäble=, Stäblifürcr: 3U baier.
Siäbel (Simin. 3U 9iab) 'flcincr Ärei» ^u-
fammcuftcbcnbcr, 9icil)cn, lanslicb': mcgcn ber
53cbeutungc-'cntuncflung ogl. engl, .ringleader
'3iäbcl»fül}rcr' 3U ring 'Slreiö'.
9Jabcn Tl. mlib. räde gcraöl)nlid) rate
ratte raten ratten Tl. 'ein Unfraut im Äorn',
al)b. räto ratio Tl. = anbb. räda J. 'Unfraut'.
3m^-ränf.=5)enneberg. finbet fid) rädme; fd)n)ei3.=
fdjmäb. ift ratte. i^iclleidit meifen bie 3al)U
rcidien ("yormen be§ blot5 fontincntatcn 2Öox1e§
auf ein urbeutfdjCö räpwa- (@rbf. retwo-i, hai,
burd) bie nt)b. ':)cebcnform Di atmen bei Sdiottcl
1663 unb Sticler 1691 beftätigt roirb. Ta3u nod)
nbl. raai 'iRaben'. 2lußcrbcutfd)c Sc3iel)ungen
finb nodi nid)t gcfunben.
t Otäbcr Tl., aud) Stä'bci 'Sieb' 3U ml)b.
reden aljb. redan ft. 3^^- 'fieben, fid)ten'. 2;er
rabieren
— 308
üianftorn
gcvni. Stamm wäre hrep-. maö auf ^C3tcl)uiui
3U lit. kretalas '<Bkb' — kreczii 'fcl)üttcln'
fd)Iief5cn läfet ; ba3u irifd) crothim 'fdjüttlc'
unb oicllcidit lat. cernere 'fiebcn' (cretus *gc=
ficbf).
raötcrcu ;')tiu. mit bcr D^cbcnfovm vobicrcn
im 15. ^iilH'l). au'J lat. rädere 'fragen'.
roffcn otiü. ml)b. raffen al)b. (sufiidici uit=
bcjeugt) *raff(")n 'ruiifcn, raufen, raffen' = nbb.
nbl. rapen 'äujammcnraffen'. (imcil. to raff
'rocgraffen' entflammt bcm frg. raffer, tav mit
ital. arraffare bcm .s>b. cntlcl)ut ift; bagcgcn ift
engl, to rap 'raffen, reinen' bem l)b. raffen
urocriuanbt. ;)U ber gci'm. iß>j. hrap gcl)ören
aud) alib. raspön (für ^rai'spön) ml)b. raspen
'eilig jiifammenraffcn' unb ital. arrappare
'entfüljrcu'.
raöcn S^w. mhb. ragen (al)b. hragenV) fd)iü.
3tn). 'ragen, ftanen, bcruon-agen'; baju ml)b. rac
3tbi. 'ftraff, fteif; rege'; mit raehe (au§ *rähi)
'fteif, mciterliin mobl aud) mit angif. ofer-
hragian 'überragen' ueriuaubt; f. regen.
9ia^c A; aud) diaa (unter nbb. ubl. Ghv-
fluB) au§ mt)b. rahe J- '5tange'; entfpred)cnb
nbl. ra 'Cuerfegelftange', anorb. rä %. 'Segel=
ftangc' (got. *rälia Jv. 'Stange'). 9ia()c ift
im Cbcrb. l)cimifd) luic im ^Jibb. : baier. raxe
'Stange*.
ÜKablU 5.11. mbb. roum (audi milchroum)
Tl. — nbl. rnoin. auglf. ream, auorb. rji')me
'OJiildirabm'. Tac- ä ber nbb. ^orm gegen abb.
*roum (jeljt tbüring. roum) ift bialcftifd) (ugl.
ml)b. sträin neben stroum unter Strom). ^Tcr
Urfprung bicfer Sippe ift buntel. Sunom)ma
f. unter Sabne unb Sd)mant; piclfad) aud)
nod) 9.1lildirabm (hai- bei Gmmcnbingen ju
millere — iiiinn perfür,U lüirb).
9iablllClt ilJ. mbb. ram rame Tl'iy. 'StÜljC,
(Scflell, 'Habmcu ^um Stirfcn, 'Jl^cben' abb. rama
'Säule, Stutze' -^ nbl. raam ':Habmen'. Xa^u
n)abrfd)einlid) got. hramjan 'freudigen', eigtl.
'an eine Säule, Stütze bcften'? bod) fann bie'j
gut mit gr. Kp€udvvu|ni uroeruianbt fein.
JRabmen eigtl. 'Cinfaffimg' rnirb mcift suaflon.
kroma ^-. 'Sianb' geftcUt.
t !IHatnra'? 'Ji. erft nbb., nadi engl, raygrass
rvegrass 'pcrennierenbcr l'oldi'.
^Hatu Tl. mbb. abb. rein Tl. 'begren^enbe
Söobencrböbung' mltf ^Icfergren^ei = nbb. reen
'3lcfcrgrenjc', auorb. rein a. 'Streifen fianb':
urpermanbt nad) 5H. Iburnci)fen mit ir. roen
'2Beg, Turd)brud)'. ivrj. rain 'äBalbranb' ift
gcnjum. Urfprnngii.
iKofctc A. im 16. :^al)xl). (jucrft als 5Roget
SRoggct) nad) glctd)beb. ital. rocchetta.
^{fldc ?f. '2Bad}tclfönig' erft nbb., an?> frj.
räle, ipol)er aud) engl. rail.
OJammc 5"- inl)b. (mb.) ramme 5"- '5(1^=
flog jum Ginflof5cu dou ^fäblen': eigtl. ibentifd)
mit mbb. ram (@cn. rammes) al)b. ram rammo
Tl. 'SBibber' (pgl. Sorf, ft'rabu); cntfpred)cub
ubl. ram'äBibbcr, Sturmbocf , auglf. ramm engl,
ram 'Sdiafborf, ^Kammc' (ocruiaubt mit anorb.
ramr rammr 'ftarf, fd)arf, träftig'). S. t>av
flg. SBort.
rammeln B^ro. mbb. rammeln al)b. ram-
malön 'fid) begatten'; baiu 9iammlcr 'männ=
lid)e§ Äanind)cn' au§ mbb. rammeler 'SBibbcr
unibrcnb bcr 53ruuft3cit' : 5(blcitung am bcr
unter 'Kamme befprod)encn Sippe.
^Kniupc A. erft nbb., nad) frj. rampe.
Otnnb Tl. mbb. rant (0)cn= randes) abb.
rant (@en. rantes) d)l. 'Sd)ilbbud'er bann
'Sd)ilbranb' bann ''Kanb' im aügemcincu:
cbenfo nbl. rand '^antc, iRaub', auglf. rond
ffür randö-) 'Sd)ilb, Sd)ilbranb'. Üiot. *randa
'^Kanb' ipirb aud) burd) fpan. randa 'Spitjcn
auMlcibcrn' porauygcfel^. *?(l6 uorgerm. *ram-t;i
beutet c-:- auf eine ©■;. rem (auglf. nma reoma
'9ianb'), bcffcn m por d ^u n ipcrbcn mufste
(f. l)unbcrt, Saub, Sunb, Sd)anbc). %ü^
bcr gleid)cn ©runbform cutfprang bic nod) bial.
berrfd)cnbc 53e3cid)nung 9?anft für IJHanb;
pgl. abb. ramft (mit jungem f nnc in ilunft?
bod) pgl. bic glcid)beb. aflop. rahü unb lit.
riimbas Tl. 'dianti, ^linbc, Saum') mbb. ranft
d)l. 'Ginfaffung, 9{anb, ^iinbc'. 3lud) I'Kinbc
ift pcrumnbt.
t ''Mtt\sal m. 'Särm' feit etiua 1830 al§
ftubcntifd) bcjeugt: burfd)ifofe 9Jad)bilbung ju
Sfaubal; urfprgl. ^i'anb'tumultus' (Silesiaca
et (piidem plebc.ja vo.x Steinbad) 1~'M) =
baicr.^öftr. 9ianb ''^^offeu' in illcin>5 "^U-opiujiaU
ipb. 1702.
JKaitfl 301. feit Stielcr§ p)Citung§luft 1695
gcbud)t, al§ militär. SBort im 30 jäbr. ilricg
cntlebnt au§ frj. rang (n)ol)cr aud) ubl. rang,
engl, rank), ba§ fclbcr bem beutfd)en 9Hng
cutftamnU.
^HniiflC Tl. 'böfer :i^ubc' erft frül)nl)b.: ju
ringen.
<Hnnt '^iixn: ))iänic Tl. mbb. ranc (k) Tl.
'idinctlc ^Beübung, ^^cipcgung' = anglf. wrenf,
'ilrümmuug, i'ift, 9iäufc' engl, wrench. S.
renfen. — dianfc 5y. erft ul)b., pon mbb.
ranken 'ficb l)in= unb bcrbcipcgcn, bebueu,
ftrcden'; f. reufcn. — ^KauHorn 9J. mbb.
rankoin rankkorn 9}. 'i^räuuc ber Sd)ipeine';
haiitU nbl. vvrung, bay pou einer .Hraufbcit bcr
Äübe gcbraucl)t ipirb. Cb cy auf ©runb bcä
dian^m
— 309 —
^Rajpef
2Boi1c» ju bei" Dorgcrm. 2B3. wrank (f. rcnfen)
gcl)ört, ift bunfel.
Otanjcu Tl. 'Saud), Iragcfocf jum Um=
I)äiU3cn' m[)b. rans 9J?. '58aud), ®anü'; ogl.
nbl. ranzel 'Iragcfact'.
rouscn otiu. 'icm. anvan3ctr cvft nl)D., lüohl
für *rauf5cn 311 inl)b. ranken 'luic ein (Sfcl
fd}rcicn'; fauin 311 engl, to rant 'lärmen,
fdnxicn'.
raujifl "^tDi. crft nl)D. mit oDcr mittolft nbl.
rans 'ucrborbcn, ran3ia' au§ 1fr3. rance 'ran3ii3'
(Int. rancidus).
dJimicr 9t. im IG. Mi)vi). (fdion bei Sc6.
5-rancf l'ßi äBeltbud) H> unb bei 9Jiatt)cfiuv>
1562 Sarcpta 125^) cntlcl)nt aui' c((etd)beb. frs.
rapiere, roo()er glcid)äeitig aud) engl, rapier
'Stapier'. j^rj. rapiere 'fpamfd)e§ Sdiroert'
bernbt nad) @. Saift auf räpe 'Sicibeifen' (rccgcn
bev öurdibrod)cncn .v>anbfd)ul3ec->).
9i(MJ)j Tl. 'iraubcnfamm' anc-' gleidibeb.
mt)b. rappe rape 9)1.: cntlcl)nt au& fr3. räpe
(ogl. ital. raspo) 'Iraubcnfamm', moticr aud)
engl, rape 'Jraubenfamm'.
9ifH)pci Tl. 'fd)roaväe§ ^ferb' erft nl)b. in
bicfer Söebcutung, iueld)c übertragen ift auv inf)b.
rappe 'iRabe', ber obcrbeiufd). 9iebcnfonn 3U
mb. rabe (alem. rap 'jRabc'): ül)'i). "^rappo
rcürbc fid) 3U rabo oer()aIten raie *knappo
'knappe' ju knabo 'Hnabc'. S. 9iappen.
9ia^^c^ 5- '''J(uöfd)lag am Äniebeä '4-^ferbe§'
inl)b. rappe rapfe g- 'ÄräÖC/ 9iäube'; ba3U
oud) nbl. rappig 'räubig'. Qm 2U)b. 3cigt fid)
bie SEurjel in rapfen 'ücr()arfd)cn (oon SBunbcn),
©dioi-fbilbung 3eigcn' unb in räffi 'rauf)'; nad)
bem i>b. audi fr3. räpes^^I. in gleid)cr ißcbcutung.
■'■^iajjjjcs Jy. 'jKcibeifen' erft nl)b., auä Dem
glcidibeb. fr3. räpe, bai^ felber bem at)b. raspOn
'3ufammcnraffen' ml)b. raspen entfpric^t; f.
raffen, iHapp, iHapier, JHafpe.
r(M)))c(n 3tm. erft n[)b., nad) bem 9ibö.; tnl)b.
bafür richtig raffeln 'Idrmeit, flappcm', basu
engt, to rap (mittefengl. rappien) 'flopfen'. —
3n ber ^öeöcutung 'itid)t red)t bei 33erftanbc
fein' fönnte rappeln au§ ber Sebeutung
'lärmen' ftammen; man benft aber meift an
3(bteitung au§ ml)b. (mb.) reben 'träumen,
rermitTt fein', öa§ bem frj. rever, trot)er ciud)
engl, to rave. entflammt.
OtrUiVcn Tl. mbö. rappe Tl. '9camc einer
juerft in ^freiburg i. Srei§g. geprägten Dllünje
mit einem 9\abenfopf (uadi bem jvreiburger
©appeiO'; f. berappen fotüie Üiappci.
t Oi(M)))ufc iv. ''i)]reiÄgeben 3ur 2Begna()me'
au§ fpätm^b. rabusch Tl. 'Äerbljolj' ; bie§ au§
böl)m. rabuse 'Äcrbbolj'.
9{(M)§ dJl. erft nl)b., nadi lat. rapicium. S.
9iübe.
ro^fcn 3nü- 3ntenfio 3u raffen, dlbb.
rapen.
9icU)ttn$cI Tl. fd)on bei Tlaakx 1561 (al§
9tapünt3le) gebud)t: nid)t fomolil nadi lat.
rapunculus. alö oielmel)r äöeiterbilbung au§
mlat. rapuncium (fr§ raiponce, ogl. nbl.
rapunsje), it)ol)er audi ital. ramponzolo; ogl.
nod) engl, rampion. SSenuanöt mit lat. rapa
(f. iKiibci.
rar 5lt)i. crft nl)ö., nad) fr3. rare ((at. rarus),
iuül)er aud) nöl. raar. engl. rare.
Otaftö Tl. 'ein 3Boücn3eug' erft ntiö., nad)
glcid)beb. nbl. ras (engl, arras); fpätmbb. bafür
arra^ arras 'leid)te§ SBoüengeroebe, 9iafd)', baö
nad) ber Stabt 2Irra§ (9iorbfi-anfrcid) 1 öen
9kmcn l)at.
rnfd) '2(öi. mliD. rasch ai)^. rase 3{öi. 'fd)neü,
hurtig, gciuanbt, fräftig' ; öa3u bie gIeid)beÖ.
9icbenformcn ml)D. al)D. rosch unö ml)ö. resch
risch. Gntfprcd)cnb engl, rash, nbl. rasch;
anorö. in ber 33cbeutung 'tapfer' roskr (got.
*rasqs). 3>or bem ableitenben sqa : ska ift öcr
2)ental be§ 2Bur3eIauSlaut§ gcfd)n)unben (*rasqa-
für *rat-sqa); ügl. al)ö. rado. angif. brande
'fd)ncir. 93gl. anorb. horskr. anglf. horsc
'fd)nell, fing' 3u anglf. hra?dllc 'fd)neU'. 2:ie
in af)b. rado 'fd)neir ftcd'cnöc gcrm. 2^3. vap.
ibg. roth (reth) mag 'eilen' bcDeutet baben, fie
ftcrft aud) in nlib. 'Jiaö unö irifd) rethim
'laufe'.
raf(^e(n 3ttu- crft nliö., mobl 2(bleitung con
rafd), roie al)b. rascezzen 'fd)lud)3en, Aunfen
fprüben' (nad) ben fur3en, lebhaft aufeinanöcr
folgenben 33en)egungcn); ügl. anglf. raescetung
'coruscatio'.
9{afen Tl. fiiätmbb. rase dJl. = mnöD.
wrase, nbb. fräsen 'Jfafen' Den übrigen 2üialcftcn
fremö (got *wrasa märe t)oraue3ufeBen); bafür
im Cberb. oolf&übliAcr SBafen, Mi- mit jener
@rDf. wrasa urt)crroani5t ift.
rafcn Stm. mt)ö. ( feiten 1 rasen 'toben, rafen'
= nbb. rasen, nöl. razen. Tlan nimmt ©nt=
Iel)nung oon rafen aiK- bem 9Jbö. an, loeil e»
im i>ö. bi& äum Gnbe be? 13. ^sai)xi). fcl)lt.
3)a3U anglf. räsettan 'rafen' — reesan 'an=
ftürnten' — rees 'Singriff, ©türm' (engl, race
'iauf'), anorö. ras 'Sauf, 9\cmicn' — rasa
'cin()erftür3cn'.
t 'sRofpc ^5". '9ieibeifen' erft nbö., nad) fi^.
raspe (je^t nfr3. räpe): eicitl. gleid) Oianpe^ ,3^.
9iaf<)cl ?•• '2öd)ei-feile' evit nl)b. , 3lbleitung
au§ bem tjorigen SBort; tjgl. engl, rasp 'JHafpel',
aber rasper 'jHeibcifen'. Über ben 3itiammen=
Oiajje
810
Manh
t)am mit al)b. raspön '5ufammciifcf)nwcir vc\l.
3{appc3.
9{offc \y- '@cid)ledn' crit im 18. :3al)r().
(üfli. üaftc) einleimt unt> jiuar oite bcm irfion
im 16. '^a[)x[). bcleiitcn fvä- race (barauö eiiiil.
race im 16. ^a{)xi). entlef)iit), bai fclbcr mit
feiner romaii. Sippe (ital. razza bciiecjuet fdion
im 1-4. 3af)il).) üoii fpan. portug. raza auÄije=
iiaitiicii ift. Cuedc amb. ras 'itopf, Ihiin-uiui'
iiad) ^ioman. Aorfd^öu. 4, 415.
rnffclu otlU. ml)b. ra^^^eln iju ia;j:^eiii
'toben, mfen', aber in bcv ^ebemunii aniicleljiu
an nbb. ratein 'flappcvn, fdnuatjcir — ratel
'iRaffel, illapper', angif. hrailele engl, ratlle
'Älappcr, flappern'. 3)ic barin ftedenbe germ.
2Bg. hrat fügt fid) gu gr. Kpabaivuu 'fd)iüingc'.
9{aft A. ml)b. rast raste alib. rasta ^'s-.
'3iu()c, ^Kafi, ikn-blcibcn' ; bancbcn im ^3ll)b.
9}ll)b. gleidi 'Ä^egilvedc', mcldic iV^bcntnng got.
rasta, anorb. rost anc-fdilicfüid) hat. injl. anglf.
r«st engl, rest '^nl)citättc, iiiager, ^Ku()e*, afäd}f.
rasta resta 'j)hil)clager, lotcnlagcr', nbl. rust
if. 9?üftc) 'iRaft, 3{nl)c'. ;";n ®vunbc liegt bcm
gemcingenn. ilnirt eine 21^3. ras 'bleiben, luolmen',
bie fid) nod) aiiy got. razn. anorb. rann '.Oanö'
ergicbt. Tie i^cbeutung uon ^Kafte alö 2Bege=
maf; flammt an-> ber ^cit ber ii>anbernng ber
nieftlid)cn ^'snbogermanen nad) linropa: nnr ein
älHinberuolf tonnte ba^o i)hd)cn, l'agern alij 5IJJa&=
ftab für (Entfernungen nehmen. Übrigen^ be=
mabrt bie ältere 3prad)c nod) einige ilBorte,
meld}c auf jene älnanbcrieit beuten; ugl. nd)b.
tageweide ,1. 'lagereife, bie an einem läge
3urürfgelegte Strerfc' i eigtl. non ben illntubcr^ügen
mit ilUeb, 'fomeit iUel) an einem läge mcibcn
fann'); j. ,N>anf. Cb bie angenommene Ül^j. ras
'mol)nen, bleiben' mitÄ^j. röiu 3{ul)e3ufammen=
bangt, ift .^meifelbaft.
iHat 'M. nd)b. al)b. rät ((^en. ratesi m.
'3{at, uorhanbene lUJittel, inirrat an l^iabrungy^
mittein' : biefe *ik'beutung benuibren tcilioeife nod)
nbb. ('■iercit, ^Norrat, .\>auc>rat, Unrat. —
roten otTü. mbb. raten ahb. nltan ft. ;;tiu.
= got. redan, anorb. räöa, anglf. rildan 'raten,
lelen' engl, to read 'Icfen, raten* (über 'öa%->
JHuncnratcn ol§ altgerm. ,"yorm be§ Ceien^o f.
baö ^)tw. Icfeu); afiid)f. rädan. nbl. raden
'raten'. 5Ran bat an iNermanbtfd)ait be^ gemein-
germ. rrdan 'raten' mit lat. rcor 'meinen' ge^
bad)t; bann mdre ber Teutal be>5 germ. ;;tiüi?.
eigtl. nnr prdfencibilbeub, fpdter aber snr Sl^ur^el
gebogen. 'Jlnbere beuten mit bem gleidien ^Ked)t
an ffr. Sß^. rädh 'etiuaö burd)fübren, 3nred)t
mad)en, erlangen; jem. befriebigen' uub an aflou.
raddi 'forgen, fid} fümmevn um'. — ratfd)la-
gen ^m. erft fpötml)b. rätslagen in gleid)er
53ebcutung, bcren Ih-fprung nntlarift. o. Siätfel.
^Jiatf(öc ^•. ':)\affcl, illapper' erft nljb., gu
ml)b. ratzen 'flappern'; f. raffeln.
Oiötfd 1 'it. fpätmbb. rätsal ra^sel 3J. 'JHätfel'
= anbb. rädisli mnbb. redeise, nbl. raadsel,
anglf. rctdels (für *rBedislj dJl. '^iätfel', n3orau§
engl, riddle: 2lbleitung ju raten. 9iätfcl
fd)eiiU im 5ibb. bcimifd) gciiiefcn unb im IG.
^saini). iu'o .'ob. lun-gcbrungcn ,ui fein (Öutber
bat ^l{cl?cl, aber bie an ihn fid) anfd)licncnben
obcrb. 53ibclbearbcitcr fetjcn bafür 3ultcrfd) ein;
aud) DJlaaler 1561 perjeidinet nur erft Üidtcr«
fd)en). Gine bb. lliebenform 9i eil? lein bei
Ü.1iatbefiu!o 1562 Sarepta Sö^. Ser ^öcgriff 'Siätfel'
mar übrigens bcn Wcrmanen feit altera geläufig:
ber Wote fagtc bafüv trisalits. im '^Ibb. finben
aiir lunkal ^}t. unb rätussa rätissa rälisca J.
t Otätfcl- ')l. 'SUienfd) mit 3ufammengeniad)fe=
neu Zoranen' (3. 53. (Goethe SBerfc 27, 232.
361 = a)id)tg. u. JBabrl). II 8. 9). dlad) Jöruinicr
3fd)f. f. b. b. UiUerr. X, 219 2:iminidip 3U
'liat? ':3'ti'-''/ niie im 3cbb. märte 'SOJarbcr'
aud) einen '9Jicnfd)cn mit 3ufammcngcmad)fenen
3{ugenbraucn' be3eid)nen fann. 8. unter iliattc.
'Matte J. ml)b. ralte J- — ^'^^ 3.^^- üf)^'-
ratto 9TJ. — ratta J'- '^iattc' = anbb. ratta
5., nbl. rat rot 2)1., anglf. ra,'tt engl, rat, bän.
rotte, daneben flcbcn gleid)beb. roman. SBorte:
fr3. rat, ital. ratto (bagn nod) breton. raz an§
rattus; mittelir. rata neuir. gäl. radän tonnten
non engl, rat flammen). Tie Urheimat ber
ganjen Sippe ift nid)t flar; ba-J lier felbft,
bem 'Jlllerlum nod) unbefanut, tritt erft nad) ber
ocit ber iHölfcrmanbernng in (5uropa auf unb
3mar moljl pon Cften l)cr fommcnb; fo hcif?t bie
'Katte tt)mr. llygoden Ffrcngig 'fran3Öfifd)C
^IJanci', neuir. francacli unb gallnch 'gallifdje
DJku'o' (ogl. Ühurneujen , Meltoromanifd)ey
3. 75). ^Taher mirb für rat Ins, loie aud) bay
i^erbältniy [)h. 11 ^ nbb. II = roman. tt lefjrt,
ti'ntlehnnng uon einem inilf 3um anbern angu»
nehmen fein (unfid)er ift bie mit 3{ürffid)t auf
ital. ratio 'fd)nell, fünf = lat. rapidus auf=
geftellte '2(nnal)me, ital, ratto '9?atte' fei oon
Cstalien unb bem ,)tat. aw^' uorgobrungcn). Sd)n)ic=
rigfcit macht, bar, neben hb. 'Katte iierhültni!^=
mänig fpät ein lnutuerfd)obcnev' oberb. diai}
')){anc' auftritt unb ha\] h*-M'f.=thüring. 'Jia^
"9Jiarber' bebeiUet ( baier. = fd)iväb. ralz and)
'^{aupe' I.
^Knub W. mhb. roup (@en. roubes) o^b.
roub W. '^Manb' = afäd)f. röf in nödröf 'gc=
maltfamc CSntreifmng', nbl. roof Tl. '^Haub',
anglf. reaf 9J. '9{aub, 33cute'. o" a"gh'- reofan
Mand)
— 311
0?aufc^
'brcdicii, scrrciwu', anovb. rjüfa ft. 3tiu. 'brcdicn,
jevrciBcn' (bcf. uom ilontvaftbvuch ncbraudit);
unb bicfc (icliövcn iiicitcrhin mit lat. rumpo (ibcv
2Bj. i-up) jiifainmcu; iH-(l. jtv. 2Ö3. Uip Vi^f"-"eff'C"'-
dtanh fd)ctnt bavnad) eigtl. 'Bcrtvag&bnid)' su
meinen? — rauben otra. in()b. rouben a[}t}.
roubun; vo.{. njäd)i. röbön , angif. reafian,
roorau'-^ engl, to reave (uuilirenb ba§ ©iibftanttD
angIf. real' im Cngl. oerloren ging), got. Inrauljön
'berauben'. — 2^ie germ. SiiH'c brang in smci
tjerfdiiebcnen 5i3ebcutungen in-? 3\oman. : ugl.
cincrieit-o ital. ruba '^Jiaub' — rubare 'rauben',
frj. derober 'ftcblcn' ; anberieit§ ital. roba ';)iorf,
ÄIctb', frj. robe. fie^tere fd)lienen fid) an )}\ a u b
an, meil nadi ahb. roub, anglf. n'-af '3iaub, 33cute,
3Rül"tung, iUeib' bem altgcrm. 2Bort mal)rfd}einlid)
fd)on bie :i3cbeutunii 'erbcutetc-o iilcib, .Hleib im
adgcmeinen' siifi^i»»it- S. nod) raufen.
9iaud) Tl. mbb. rouch ül]h. rouh (hh) 9Jl
'Diaud), 2)amiif' = aiäd)f. rok 2)1., nbl. rook,
onglf. r6c (au^ got. *rauki-) engl, reek 'S^unft,
2)ampf , anorb. reykr dR. 'diaudf: germ. *rauki-.
2)urd) 3lblaut geliört ba§ gemcingerm. Subft.
gu ber germ. ©3. rük 'raudien'; f. ried)en.
t raud) 3(bi. = raub; ^J?aud)roerf (mt)b.
ruchwerc) enthält nbb. raub in ber 53ebeutung
'bciarig, mit ,s>aarcn beu)ad}fcn' ; 9\ a u di b a n b c 1
(erft nbb.) \sÖanbeI mit 3iaud)irerf, ^;]3el3maaren'.
9iäubc 7y. eine 'iSautfranfbeit' mbb. riude
rüde abb. riida 5. '9iäube, Scabies' für älterc§
♦hrüda. meil 3U anorb. hrü9r ÜJI. '©linb auf
einer SBunbc' ; tigl. nbl. ruit '@rinb, Ärä^e'. —
röubig mbb. riudec abb. rindig älter rüdig
'scabiosus'. — 3>ielleid)t gebort a[)t>. rü-da (ani^
SBj. germ. hrü) ju lat. cruor 'ißlut' — crüdus
'blutig, rob'; ogl. rob-
rmifctt otro. mbb. ü[)h. roufen (mb. röufen)
\d)vo. 3trc. 'raufen, rupfen' = got. raupjan,
anglf. rypan 'au§rcinen, abrupfen'. (Sine germ.
SBj. raup (f. rupfcni ift fonft nod) nid)t ge=
funben; bod) ift 3uiö"iineid)ang berfclbcn mit
ber ibg. 2i>3. rup 'bredien' (f. 9aaub) iuabr=
fd)einlid). — Otoufc d- 'ö""ttcrleiter' fpätmbb.
roufe 5.: oon raufen abgeleitet rate fd)on im
SlJinbb. roepe au§ roepen; aber roas ift baS^
glet(ibcb. nbl. ruif rulffel?
^augraf Tl. mbb. rü-gräve 9DI. litel roie
mbb. wilt-grave: eigtl. roobl '®raf in raubcm,
b. b- unbebautem Öanbe'; au§ raub.
rmi^ '^Ibj. mbb. rüch (fielt, ruber) aljb. ruh
(fleft. ruber) 2tbi. 'raub, taud), ftruppig = mnbl.
ruch nnbl. ruig ruw 'raub', anglf. ruh engl,
rough'raub'. ®ot. *rühs rühws feblen. 33ietleidit
mit lit. raükas ';}?unjer — rükti 'runzelig lüerben'
urpcrraanbt. — 2ie 3iOiinimcnfe§ung 9iaud) =
luerf bemabrt gefe^lid)bie unrleftierte Jvorm be§
mbb. rüch; f. raud) "^iDj.
t iKoiifc 7v. erft nbb., au& lat. erüca 'eine 2(rt
ilobr, moraui- and) ital. ruca ruchelta, frj.
roquette (engt, rocket).
Oiaum Tl. mbb. obb. rüm (mbb. rün) Tl.
'iRaum' = afäd)f. rüm 9Jt., nbl. ruim, anglf.
rüm engl, room, got. rüm 2J., anorb. rüm 1)^
'3{aum, trcicr'-^lat?, 53ett, Sitjplatj': fubftantioiert
au§ bem "Jlbj. rCuna- 'geräumig' ; ogl. got. rums,
mbb. rüm unbgerümnbb. geraum, nbl. ruim,
anglf. rüm 'geräumig'. Tlan bat rü aU:- SKur^ch
filbe gefaüt unb bie Sippe an lat. rü-s (@cn.
rü-ris) 'liiaub' unb aueft. ravanli 'Das S^Beite'
angefnüpft.
dtounc Tl. f. unter äBalladi.
rnuncil S^^^- "d)ö. rünen abb. rünen fd)m.
3tiP. 'flüftcrn, beimlid) unb Icife reben', ba.^u
nd)b. rüne Jy. '©eflüflcr, gcl)cime 53efpred)ung'.
(Sntfpred)enb aubb. rünön rünian, anglf. rünian
engl, to roun (round; 'flüftern' neben anglf.
rün %. 'gebetme ^Beratung, ©ebeimnie', got.
rüna %. (f. 211 raune) '©ebeimnie, gebeimer
^cfd)luB'; anorb. rün J- '@ebeimni&, Üxune'.
^Beiterbin pergleid)t man gr. epeuvduj 'uad)=
forfdien, nad)fpürcn' foraie altir. rün '@ebeim=
nie-'' ab:- un^crmanbt. 2ibb. Diune J. (anglf.
rünstafas '©ebeimni^ftäbe, Dümen') fübrtc bie
teutonificrenbe Sitteraturbercegung be& 18. 3abr^)5.
un& auf ©runb ber norb. 2)ialefte gu.
diaimc 5"- "tfli^. rüpe rüppe abb. rüpa
rüppa 5"- '^nfcltcnmabe, :3\aupe'. ^\m Safer,
(teihücifc aud) im 2d)mei3.) feblt ha^^ 3Bort,
man gcbraudit bafür ©raymurm = abö.
grasawurm, and) ilrautrourm unb tm33aier.=
Sd)iPäb. nod) SBurm unb Ma^ (bod) audi
fd)ipäb. ruep 'Öiaupe' unb ruepen 'bie 53äume
oonjRaupen reinigen' mit auffälligem uefürü);
fd)n)eij. gilt audi roup, ha^ tpobl ber (2d)rift=
fprad)e entflammt; auffällig ift fränf.d)enneberg.
roppe, tbüxing. ruppe. 2)ie nbb. Aorm ntit au
au§ ü ift lüobl uom i)tbb. aus burdigcbrungen
(nbb. rüpe, braunfd)ipeig. roupe). 3" ^Kaupe
gebort nod) nbl. rups (aud) rijp?) an^ mnbl.
rupse rupsene 'iRaupe'. (Sntlebnung au§ lat.
erüca 'Diaupe' läf;t fidi ntd)t rcabrfd)einltd)
madicn.
t Oiaufcö^ 50t. mbb. rüsch rusch J. '58infe'
au§ lat. ruscus, roober aud) nbl. rusch DJt.
'53infc', anglf. rysce engl, rush '33infe'.
iHoufdb 2 501. erft nbb. (mbb. entfpi-id)t rüsch Tl.
'2Inlauf, 2Ingi-tff', f. raufd)en); in roeld)cm
23erbältm§ baau nbb. roes 'JKaufd)', engl, rouse
'3ed)gelagc', anorb. rüss 'Irunfenbeit' fteben, ift
nod) bunfel. 2a£- nbb.SBortift iebcnfallä entlct)nt.
raujrfien
— 312 —
9?ecfc
rauf(Öcn o^'V- "itl'5- raschen (riusclien)
'raujd)cn, brauicn, faiijcn, ftürmen, cili^ ctn()cr=
eilen' ; cnti;ircdicnb nbl. mischen 'raufcfien',cnc;i(.
to rush 'ftür^cn' (mittclcngl. ruschen).
IWaufrfjflcIb dl 'roter 'ilrfemf, erft fnii)n()b.
(9ftcüjdi9äl 9ioK(iäI bei SRaaler löGl); ent^
fpredienb nbl. rusgeel; frül)cr nl)b. audi 3iuü = ,
Sioüflclb: 31t lat. russus (iial. rosso) 'rot'.
räufpem S^w. mlib. riuspem (riustern)
'räufpern'. !ra§ njeitcrl)in unbejeuiite ^tw. gcdöil
gu bcr im @erm. nicl)rfadi bcjciuiten 2Bs. ruk
(ibg. rüg) 'rülpfen', inbem k vor bcr '?lblcitunc<
sp st au§tiel; V(\\. nncili. roccettan 'rülpfen', a()b.
itarucchen ml)b. itnicken. an^lj. edroccian
(eodercan)'it)icberfauen' ; vc\l. lat. 0-rügere'aU'o=
fpcien', rüminare (für*rügininare) 'lüiebcrfaucn'
unb ructare 'rüdifen', (\v. ^peüfciv 'fiuöfpeicn',
Ipvff] 'is. 'Grbrcd)en', ajlop. rygati se 'rülpjcn',
lit. atrügas ;v. ^Iur. 'ba§ 2{ut)tof5en'.
9JttUtci ?f. ''i^fian^enname' nibb. rüte al}b.
rüta ^. ':;Hautc': nnc ba<> (ilcid)beb. nbl. ruit
^cbniport au-:- lat. rüta (pgl. ital. rutai; faiiut
jpridit ani^lf. rüde '^Tiaute' füv Urpcrumubt^
fd)aft mit lat. rüta. (^uc\l. nie ouö fr3. rue.
9Jautc2 ,"v. 'iUered' m()b. rfite ^■. 'Diautc
in ber .'öeralbif, ("yenfterrautc' (barnad) nbl.
ruit 'S^ierccf').
9icbc A. m()b. rebe al)b. reba J-, mbb. rübe
Qf)b. rebo Tl. '^Rcbc, JHanfc, Sd)linciid)önlinii'
(ogl. @nnbelrebei; ben übriticn Tiaicttcn
tel)lcn entfprcd)cnbe SBortc. '^luffällic^ ift a[)t>.
hirniröba '.öiniid)ale', eigtl. iPo()l '.'öirniim=
fdilingung'; baber gebort bier()er aud) ta^ ge=
mcingerm. Dtippe jotuie ba§ bort jugejogeue
afloD. rebro 'JKippe': bcr 58cgriüc->fern aller
bicfer SBorte unb bcr barau& gcmonnenen ibg.
2B3. rebh i)t 'ilMnbung, Umfd)lingung'. —
JRcbhubn ^i. mlib. replmon abb. ri-bahiion
rebhiK)n 11J. '^Kcbbidm'; cy ift nid)t iuabr=
fd)cinlidi, '!)a\] '^Hcbcnbubn, in blieben gern fidi
aufbaltcnbci? .\Suhn' bie 53cbcutiing fei. SBcgcn
nbb. raplion, fdimeb. rappht'ma '^icbbnbn'ianorb.
rjüpa 'Sdinccbuhn') Gntitebung bc? hb. ilHirtcc-.
Qu§ nbb. rapp 'jdmcir ansitncbmcn, ii't iiicgcn
bc§ hohen 'Jlltery bcr hb. ^c3eid)nung iinftatt^
baft. %n umhridieinlidiücji ift ^lufammenhang
mit bem g!eid)beb. ruff. rjabka (ju afloü. rebü,
ruff. rjalxtj 'bunt'i.
^cbcUioit ^. — rebellieren ;',tni. um
I6OO auftretenb.
9Icbiid ''M')l fpätnhb., ipie engl, (feit etwa
1620) rebus, fr3. rebus nrfprgl. im 17. Csahd).
r/'bus de Picardie: ^lu^^igang-Hninft unb (^c
fd)id)te ber jungen (Gruppe lüirb burdi ben frv
^JJamen angebeutet (fo flammt bie (Sharabe aiK-
bcr ^^ropcncc). 3" ©vunbc liegt lat. rebus
'burdi 3}ingc', ba ber Sinn be§ 9?ebu§ burc^
bilblidic Sarftellung ücranfd)aulid)t iptrb. Qn
Teutfdilanb luirb Rebus de Picardie juerft pon
Spcranbcr 1727 gcbudit.
9Jc(ftcit 9JL mhb. reelle af)b. rühho 9)1. =
nbl. rcek J- '■'öart'c' unb anorb. reka ^5^.
'••öarfe': ju mhb. rechen ahb. ri-lihan '^ufammen^
fd)arren', got. rikan 'anhäufen, fammeln'; baju
mit 2Iblaut anbb. raka : reka, mnbb. mnbl.
rake, niibl. raak, angif. racu eitgl. rake
'•Öarfc, 9ted)cn*. 3)ie gcrm. SQBj. rek rak au^
ibg. reg rog ipirb mit gr. 6-piye\v 'au§ftrcc!cn',
lat. rogus 'Sdicitcrhaufcn' sufammcngcftcllt. S.
redincn, reden unb .s>arf'c.
rC(f)UCn ;;itip. mhb. rechenen ahb. rehhanön
'jählen, rcd)ncn, äiedienfdiaft ablegen' (e roirb
burd) neuere Tla. cripicfcn). 3)a^ porau^ju«
fc^cnbc got. *rikanön, iporauf nod) auglf. re-
conian engl, to reckon 'rcd)nen' foraie ba§
gleid)bcb. nbb. nbl. rekenen l)inipcifcn, tpirb
auffälligcripcifc burd) ein bcfrcmblid)ey got.
ralinjan pcrtrcten. Sic iPcftgcrm. Sippe ''rekanön
gehört — ctipa im Sinne pou 'jufammcnsählcn,
fammeln' (pgl. bie ^cbcutungcn pou Icfcn) —
3u ber unter 9lcd)en bcfprod)enen 3!Bj. rak
'fammeln', ju ber aud) anglf. reccan (au§
rakjan) 'auf3äl)lcn, 3ufammcn3ä()len, orbnen',
foipie anglf. racu. afad)f. raka, ol)b. rahha 5.
'Siebe, :Kcd)enfd)aft, Sad)c' gehören.
rct()t '.Jlbi. mhb. ahb. relit 3(bi. 'grabe, red)t,
gercdit, ridilig'; gemeingerm. rehta-, in allen
Xialcftcn glcid)bcbeutcnb: got. rai'hts, anorb.
r^ttr. anglf. rilil engl, right, nbl. regt, afäd)f.
reht. SBeiterhin finb urpcripanbt lat. reclus,
apcft. rääta 'gerabc, rcdit, riditig'. Tlan 3icht
bavi 5(bi., ba'^ bie partisipiale (5nbung lo- l)at,
üU nrfprgl. "i^axlis. ju 2^3. reg 'lenl'en' in lat.
regere; ba3u aud) ftr. rjü 'gerabc, richtig, gc=
red)t' mit beut Superl. räjislha. luoburd) reg
al§ ibg. 2B3. gefid)crt ift; ba3U aud) afädjf.
rekon girekön 'riditcn, orbnen'. — '^n bcr
33cbeutung 'red)ty' (im Wegenfal? 3U linf§)
'dexter' erfd)eint baä ^Ibj. im i)U)b. nod) feiten,
ba in bcr älteren Sprad)c ein bem lat. dexter
urpcripanbtcy 3lbi. bafür porhaubcn mar (pgl.
got. taihswa-, al)b. zeso mhb. zese 'rcd)t§').
— rcd)tfcrtigcn 3ttt). mhb. reht-vertigen
'in nd)tigen Stattb fe^en, au§bcffern, rcd)t=
fertigen*: 311 mhb. relitvertic 'gcred)t, rcd)t=
fdiaffen'.
^Kcrf )}l erft nhb., ein eigtl. nbb. SBort; pgl.
nbb. nbl. rek 'Stange, öeficil 311111 5(ufhängen':
311 reden.
iHcrfc äl]. feit bem 3(ufleben bcr mhb. Sitte«
rerfeii
— 318 —
9ie^
ratur erneuert üuerft biircf) Sicianb (im IG.
Qa()r(). ift Co meOrfad) aU 'dikic' bc.Hntiit) au^
ni()b. recke 9}J. 'iiriciicr, .'pclb', iiri^u\il. nbcr
'I)crum3ieOciibcr Alricaer, 3ibcntcitrcr, 3"vcinblinci';
vqL Q[)b. recko älter wreckeo 9)1. = afäd)f.
wrekkjo 9)]. 'ucrtr-tcbcner, (anbe§tlüd)ttflcr 5öcr=
bannter, überhaupt ArcmbliiiiV (aufllf. wrec-ca
'3^lüd)tlinci, i^crbanutcr, Urttilücflidicr', iiuibcr
engl, wretcli 'olenbcr, iiiuilüdlidicr DJIcnfd),
fiump, Äerl'). Tiefe imcrcffantc uicftiicrm.
©tppc, auf ein got. *wrakja meifcnb, flc()ört
gufamnicn mit n()b. rdd)en = g,ot. wrikan
'üerfolgcn'. flhnlidic (Sntancflung bat tcihueifc
n()b. clenb.
rcrfctt 3tm. mbb. abb. recken fd)ro. otro.
'auSftrecfen, auc-bcbncn' = nbl. rekken "au^^
rcrfen', raobcr cntlcbnt engl, to rack 'recfen,
ftrccfen', ijot. uf-rakjan 'aucM'trecfcn', tuoju nod)
00t. rahtön 'barrcidicn'. 2)cr angenommene
unmittelbare oiMrt»ti»'^"^)ö'H^ •'es gcmeingcrm.
3ttt). mit (jot. rikan 'fammeln' eigtl. 'jufammen;
fragen' ift ber 53cbcutung roeocn aufjugebcn ju
©unftcn ber oitfammenftcllung mit lit. räizau
räizyti 'reden', lat. por-rigo "ftrede', cjr. öpvfew
'rccfen'.
9{cbc ?y. mbb. rede al)b. redia reda J'-
'9ted)eufd)aft, i)iebe unb 2lntn)ort, Siebe, Gr=
jä^Iung, 9iad)rid)t' = afödjf. redia J. ''Jied)en=
fc^aft', got. ra|)jö J. '3tcd)enfd)aft, 9ied)nung,
3abl' : unter C£-influB eine§ germ. 3citroorte§
got. ga-ra{)jan 'gäbten' (ogl. gerab unb
^unbert) emlebnt auy lat. ratio 'jKedienfd)aft,
9'lcd)nung, o^bl ufit).' Uroeruianbtfdiaft uon lat.
ratio unb got. ra|)jo ift unbenfbar, infofern
ba^' lat. 2Bort eine 2(bleitung ju ra-tus (reor
3tro.) ift unb eine gerut. S^erbalroj. re oöüig
fef)lt. — rebcn S^m. mbb. reden abb. rediön
redön 'reben' (bancben abb. redinön mie neben
abb. redia aiid) redina in gleid}er Sebeutungi
= afäd}f. rediön 'reben' ; oon aljb. redinön
flammt abb. redinäri mbb. redensere = nbb.
SRcbncr.
rcbltc^ 5(bi. mbb. redelich 'berebt, oer--
ftdnbig, rerfitfdiaffen, roacfer' aijb. redilih 'oer=
ftönbig': ju abb. redia mbb. rede °3?erftanb,
9fled}enfd}aft'; f. Stebc.
^JJcffi 9t. 'Stabgefteü gum Iragen auf bem
SRücfen' mbb. röf abb. ref 9Z. für ältere§ got.
*hrip; ügl. anorb. hrip 9?. 'böl,^ernc§ ©eftell
um Äoblen ober lorf ju tragen', mittelcngl. =
engl, rip 'Jifdiforb'. Ülnnabme oon Wvxxtx-
toanbtfdiaft mit lat. corbis 'Äorb' bat fciten§
ber Öaute nirf)t§ gegen ftd) (f. Äorb unb
Ärebe); bodi fdieinen alem. 9Jebcnformen and)
eine germ. @rbf. *]irefo- oorauSjufegen.
filitije, gtr)moIo3tfcI)e§ SSörterbuc^. 6. 3lufl.
9Jcff2 91, and) 9k ef 91, erft nbb., al§
Sd}iff!5auybrud entlebnt au§ bem 9Jbb.; ogl.
nbl. reei; engl, reef; bagu nbl. reven 'bic
Segel einbinben'. 53ead)tenymert ift, bafj im
5lnorb.bafürimfelbcn Sinne rif'9{ippc' gebraudit
lüirb. Söabrfdieinlid) ift anorb. rifa ',^ufammcn=
binben' ber nädifte iNcrroanbte ber Sippe.
reffen ;)tai. 'A-lad)'5, .s:-^anf bed)eln' mbb.
reffen (9Jebenfornt gu raffen) 'supfcn, rupfen'.
Xie nbb. 53cbeutung lebnt fid) niof)l an ba§
9tbb. an; vgl. nbl. repel ',3lad)5bred)en' —
repelen %5-lad)§ bred)en', engl, ripple '5lad)§=
riffel'. ©cbört mit Üieffi gufammen.
^Jteßattc J. im 2Infang beö 18. Ml)xiß. (fo
bciSperanber 1727) nur t)on3Sencbig gebraud)t:
luie Öonbcl ein uenetian. 2Bort iregatta).
rege 3lbi. erft fvübnbb., f. regen.
Siegel ()■. mbb. regel regele üi)b. regula '^\
'9?egel, fpejiell Crbengregel' unb in bicfcr
fpe^iellen ^Bebeutung n)äl)renb ber abb. ocit ntit
bem Älofterraefen ( f . St l o ft e r , 9}^ ü n ft er, 21 b t,
9)1 önd)) entlebnt au§ lat. regula in ber mlat.
2(u§fprad)e regula (lat. e roäre,5U abb. i gcmorben,
f. Jyeier, il reibe, ':pein). 2luf bicfe 3lu§=
fprad)e lueift aud) anglf. regul 9J1. unb afrg.
riule 'JKegel' (engl, rule nad) mittclengl. reule
entflammt au§ frj. reule, lat. regula).
9Jegen 9Jt. ml)b. regen oI)b. anbb. regan Tl.
'9iegcn' = got. rign 9?., anorb. regn 9?., anglf.
regn , engl. rain. nbl. regen: au§ urgerm.
regna- mctleid)! an^ oorgerm. *reghno- unb bie§
oicllcidit für *mreglino-, falB man an gr.
ßpexeiv (für upex-.ußpex-) 'bene^en' anfnüpfen
mill; lat. rigare 'beiüäffern, bene^en' fann gur
gleid)en Sog. ibg. mregh gehören. — Xk 3"=
fammcnfe^ung 9iegenbogen gebt burdi alle
germ. Sprad)en (aber baier. --öftreid). bafür iMm =
melring): ml)b. regenboge abb. reganbogo
(nbl. aber waterboog) = engl, rainbow anglf.
regnboga, anorb. regnboge.
regen S^m. mbb. regen fd)iü. ßtm. 'etroa§
ragen mad)cn, aufrid)ten, erregen, beroegen,
roerfen': Jaftitiüum gu mbb. regen °fid) erbeben,
emporragen', roobl mit ragen uroermaubt; baju
nod) ml)b. rcshe (abb. *rähi) 'ftarr, fteif. Sie gerut.
2B3. rag reh biefer Sippe bat man in ben vcv=
raanbten Sprad)en nod) nid)t gefunben. S. rege.
9{el) 9?. mbb. rech ai)b. reh (@en. rehes)
9?. '9ieb': in ber Stammform raiha- gemein^
germanifd)e ^öcjetdinung ; ügl. nbl. ree, anglf.
rähdeor engl, roe, anorb. rä (got. *r<äih 9?.
feblt). Sagu nod) aijb. anbb. reho Tl. (=
anglf. rä Tl. au§ räha) '9ieb' unb abb. reia
(= anglf. reege) jy. 'caprea'; aly raeitere§ ryc=
minin baju f. 9iicfe. @erm. raiha- au» raiko-
40
reiben
— 314 —
Steint
baiT* fauin 511 ffr. r(.ya '^od einer 5rnti(inKn=
ort' ocoi-ien merben. S. nod) .'öa()nrei.
reiben S^m. mhb. riben al)b. riban ft. 3tw.
'reiben' für ä(tere§ *\vriban. luoron? frj. riper
'nbfrat3cn' ent(c()nt ift; vc\{. nbb. wrivon. nbl.
wrijven 'reiben'. 2^ie iierni. 3l\v wnb ifl in
ben itbrii^en ibiv 3pradicn nocb nicbt iic=
fnnben.
^Kcid) 'Ji. ni[)b. riebe abb. rililü i1c. 'be-
benidite? Vanb, 9icidi, 9Jeid}^^oberbcnuit, Cbriij=
feit, ,s>errfd)nft' = i^ot. reiki ^3i. 'dic'xd), .v>err=
fdiaft, ©eumlt, Cbriiifeit', aniilf. rire Ti. '^Ucid),
."öerrfdiaft, ^){eaiennui', afädif. riki 9t. ':'lieid),
ixn-rfdiaft, Cbrii^tcit': '^(blcitnnii ucnnittclft ja-
anö iicrni. *rik- 'iiöniif , biiv nur im (^5ot. al-o
reiks '.s>en-fd)er,€bcrfter' erbaltcn blieb (bod) aud)
in ivriebrid}, i^einrid)). Ta-o feltene al)i).
rihlian ft. otro. 'bebenidicn, in Söcfil? nebnien,
niQd)tia fein' ift ':}(bleituna jn *rik- '.s>crrfdicr',
bay felbft nadi Cftboff i1briibo(. llnterf. IV.
eine uriierni. (intlebnun^i aib:" iilcidibcb. feit,
rig = altir. ri 2lcc. ri^r '.stoniii' ift; aiui)
im 5ntir. ftc()t n'ge 'Mönirtrcidi' (an§ ""rr'gjom)
neben n'g- 'Äöniii*. Tie^ entfi.nid)t nl§ nrüer=
roanbt bem lat. reg-em, ffr. rajan 'itöniii', bie
ju ber ibfl. 2ö,v rgg 'lenfcn' in red)t iiebörcn.
Gntlebnnnii uont .Vtelt. an§ in§ (^crin. ift allein
imftanbe, ba-? iicrni. i (tpt. reiks) iieiien lat.
6 (regem j jn erflären; bcnn beut lat. <' foüte
genn. 6 ä entfin-edien. 53eadite 'Jdnt al-o aleidi=
alte feit. (?iulebnuniv S. ba» iU}. SBort.
rcid) '2tbi. ni[)ö. riche al)b. rihhi %i)\. 'mäd)=
ti^i, reid), berrlic^' = afäd)f. riki 'mäd)tig, 9c=
roaltiii', auiilf. n'co 'nuiditiii, nornebm'. 5Uty
bem altbeutfdicn 'Jlbi. entflammt bie iilcidie roman.
(Sipue; V(\[. ital. rirco. fr',, riclie 'reidi'. Xci->
flemeiniicrm. :}lbi. ift ^(bleitnnii an§ bem nntev
bem uoriiien ÜBort befprodienen i^crm. *r!k
'ilöniii*, meC'balb nnd) 'mäd)tiiV bie ältere !öe=
bculnnji ber Sippe ift; 'fönit^lid)' (lat. regius)
ift bie nrfpriil. Wrnnbbcbcntuna. 5BflI. i^kid).
rcirljcu ;^,tui. mbb. abb. reichen 'crrcid)en,
erlangen, barreidien, lan^ien, fid) erftrerfen' —
anfllf. r.i'fan niToan (an^S *raik,jan) engl, to
read) 'reidien, reden'. 5.^ernianbtfd)aft mit c\ot.
rakjan 'reden' — rahtön 'barreidien' ift anv
lantlidien Writnben nid)t mabvfdicinlidi; nnb ber
58ebentunn me^ien barf fanm an ^ejiel)unfl jn
ber nnter ilieid) ermäbnten Sippe germ. *rik
'.'öcrrid)er' ncbadit merben.
^Mctfi gjj. 'rinafÖrmitie§ 33anb' mbb. abb.
reif yjl. 'Seil, Strid, iiefd)lnni^eneö Seil, JKeif,
53anb, 'iyciiQi, .Hrei«' ; entfpred)enb nbl. roep
'SRcif, ©eil', anglf. räp 9Jl. '^iiemen, Strid,
Seil* engl, rope 'lan. Seil', nnorb. reip 9J.
'Seil', got. skauda-raip 'Sd)nl)ricmen'. ^n ber
Lex Salica (nm 490) reipiis repus.
9{cif2 93J. 'gefrorener Zaii' mbb. rife at)b.
rifo älter hriffo 9.1^ 'j)?eif' = anbb. hrJpo, nbl.
rijp 'lIKcif, gefrorener lau' (got. *hreipa). !Dic
übrigen Tialcftc babcn eine anfliitgenbe, aber
lautlid) bod) nid)t nab gelegene (lorm: anorb.
anglf. lirim 9c., engl, rime, nbl. rijm i« gleid)cr
53ebeutung; pgl. mbb. rlmeln '3ieif anfetjen'.
Sollte lirim für germ. *hripma- fteben nnb in
biefcr SBcife mit 9teif jnfammengebören ? 3"=
jammcnftellung von anglf. anorb. Iirim mit gr.
Kpüuöc; 'iA-roft' ift uubaltbar.
reif 9(bi. (in ber obcrb. 23olf§fprad)c burd)
.^eitig eingcfdiränft) mbb. rife a[)b. riü riffi =
afäd)f. ripi, iibl. rijp. anglf. ripe engl, ripe
'reif: i^erbalabieftiu 5U anglf. rtpan ft. 3tn).
'ernten' (mosu engl, to reap 'ernten') mit ber
©runbbebeidung 'iüa§ geerntet merben fann'.
2^ie germ. 2B3. rTp 'fd)neiben, ernten' (ogl. anglf.
rifter 'Sid)er) ift ben übrigen ibg. Sprad}en
frcmb.
iKctflcu f. ^)i ei beul.
i)ictt)C (V. mbb. rihe ^•. '9iei()e, fiinie': gu
mbb. rihen abb. rilian ft. '^\Uv. 'reiben, auf
einen <>-aben jicbcn', mo,ui nod) ml)b. rige 5-
'^Keibe, Sinie' abb. riga 'Sinie, ÄreiSlinie', nbl.
rij '^Keil)e', anorb. riga rega 'Saite'. 2!BaI)r=
fd)cinlid) gebort bierber and) anglf. räw reew
''lieibc, fiinie' (got. *rai\va für *raigwa jn
*reiliwan), niorans^i engl. row. S^ie germ. iffij.
rihw: raihw ftcllt fid) 3U ffr. rekliä 'Strid),
ßinie' (ibg. 3Bs. rikh).
iKci()Cii', 9{eigen 9)i. mbb. reie reige 9K.
'9(rt Jan;,, mobei man in langer ^{eibe binter=
cinanbcr über Aclb sog' ; Urfprung bunfel. iögl.
aud) bav etumologifd) unaufgcflärte engl, ray
'9lrt lanC-
^Kciljcu- 9)h '^1\ift am Ji'fic' mbb. rihe abb.
riho 9)1. '2Babe, itiiiefeblc'. 9ilterey *wriho
borf Poran§gefe$t merben, fall? nbb. 9Uft oer=
manbt ift.
reiften Titm. f. :'1\eibe.
^Kcilicr 9JL mbb. reiger 9Jl. 'Kleiber' (al)b.
'reiar *reijar febleti jufällig) ^ afäd)f. Iirciera,
nbl. rciger, anglf. lirägra 9J}. '^Keiber' ; auffällige
9icbcnformen finb abb. lieigir mbb. heiger'^ieiber'.
^Ketm 9JJ. mbb. rim 9J1. 'ä>er§, Süeröjeüc'
(altgerm. nannte man ben '33er§' 2Bort =
anglf. word, anorb. ord). Tem gleid}lautenben
abb. rim 9JJ. ift biefe ^^cbeutnng fremb, c<- be=
beutet '^)icibe, ^lieibcufolge, ;')abr, unb in biefen
'•iU'beutungen finbcn mir ein entfpved)cnbey Söort
in ben übingen altgerm. Xialeften; pgl. afäd)f.
unrim 'Unjabl', anglf. rim 'oobl'. ü^on biefen
retn
— 315 —
Ütciter
altöerm. Sorten luivb m[)b. rim '3>cvy' ijcvu
geftxnnt unb buvd) frj. i)crmittluiui auf lat.
rhyllimus (versus rhythmicusj juvücf\^cfül)rt.
2)ic iöcbcittmui bc§ frj. rime '3icim' cri;ält ba»
nl)b. Sort evft jcit Cpil}, unb biv iuö 18. 3"^)i'')-
()incin bcßconct 3{cini für 'i>cvä>' (uiil- 9tunb=
reim, Älcl)rvctni für 'Sicfraiii'). ^m ^l^f)"^-
jagte uuin für 'reimen' rime binden, unb bie
äReifterfinijer ijcbraud)en ftatt 'ilkim' (S c b ii n b c.
2(ud) cncil. rhyme (mittclcngl. rime '3ieim=
gcbid)t') ift ba§ afrj. rime. Sßgl. 58raunc, @ött.
@cl. SInj. 1882, 1483.
rein 2(bi. m()b. reine al)'!). reini älter hreini
= got. lirains, anorb. hreinn, afädlf. hreni,
norbfrief. rian, nb(. rein 'rein' (im (ingl. fc[)len
6ntfpred)ungcn; bafür anglf. clä'ne engl, clean
'rein' unter Hein). Xk n[]b. iöcbcutung (bafür
im Sd)mäb. ißaicr. ©d}n)ei3. nur faubcr) fe()lt
bialeftifd); 3. J8. rl)einfränf. fd)mci3. bebeutet e§
lofal (uad) '^Ij. ^cn^, 4>anbfdnui)^(). SOIa.) nur
'fein gemablcn, gcficbt' i'uon 9}icl)l, 3anb ufm.).
2ial)cr gebiert rein 3u bcr äl^j. germ. hrT =
oorgerm. kr! krei 'fid)tcn, ficben', moju and)
al)b. ri-tara (unter Ütcitcr), lat. cri-brum, gr.
Kpi-veiv (-ni- al§ 2lbi.=3lbleitung j. grün,
flein, fd)öni. Somit ift 'gefiditet' aly @runb=
bcbeutung für rein Dorauyjufcgcn; cgi. anbb.
hrenkurni 'SBei^en'.
9ict§i gji. „i(,b. ris mdl 'JHciö': emlebnt
au§ ital. riso '9iei§' = frj. riz (mober aud)
engl, rice, nbl. rijst); gr. öpüZov 'JHeiv' (neben
öpuz:a), ba» auf ffr. vrihi burd) iran. i^ermitte=
hing jurücf gebt, oennittelte ba§ SBoit in (Suropa.
9tctsi2 mbb. abb. ris älter hris 9i. '3meig'
= nbl. rijs, anglf. anorb. hris 92. 'Dici§, ^^eig'
(got. *hreis 9t. feblt). Sic gemcingerm. Sippe
fügtfid) gut — 3meig 'fidi SdiüttelnbcÄ, 5>3cben=
be§' — 3U got. hrisjan 'fd)ütteln', afädif. hriss-
jan. anglf. hrissan 'beben, gittern'. — '"Heifig,
i:Keifid) 9i. mbb. risech abb. risahi 92. : ÄoI=
leftiobilbung gu 9tei§ (altgenn. hrisa-).
Üictfc (y. mbb. reise 3^. '2(ufbrud}, ^üq,
Sleifc, bef. ^riegSjug' abb. reisa g^. '3(ufbrud)' :
3U abb. risan mbb. risen ft. 3tm. 'ftetgen, faden'
= afädif. risan 'fid) erbeben', anglf. rfsan engl.
to rise 'fid) erbeben', got. iir-reisan 'fidi erbeben'.
Ter 2B3. rTs t'ommt alfo allgemein bie bcbeutung
ber fentred)ten 33emegung, fpegicll bie bey 3{uf=
ftcben§ 3u; Oieife baber eigtl. '3(ufbrud)'. Übii=
gen§ ift mbb. nl)t). reisen -Ubleitung au§ bem
Subftant.; ügl. 3U 2B3. ris nod) engl, to raise
'erbeben' — (mit ÜH()ota3i»mu§) to rear 'er=
beben'.
9ieiftßC Tl. ''l^eiter' mbb. reisec 2(bi. 'be=
ritten'. — 3k if igen '^i. '^ieiter' gcroöbnlid) 3U
mbb. reise '5irieg§3ug' gesogen; bod) ift auc^
5(bleitung au§ riten 'reuen' benfbar, mie bcnn
and) int 2Ibb. riso 'iHciter' erfdieint (rifjtan-
ergicbt rissan- risan-).
reinen otm. mbb. ri^en abb. ri^^an (älter
*\vri^^an) ft. 3tm. '3erreif5cn, cinril3en, fd)reiben'
= afäd)f. writan '3erreif;en, rermuuben, fd)rei=
ben', anglf. writan engl, to write 'fdirciben',
anorb. rita 'fd)rciben' ; got. *wreitan ft. 3tiü. 'ein=
reifjen, fd)reiben' feblt, mirb aber aud) burd) got.
wrils 'Strid), %^nntt' uorau&gcfetit. 2er Sebeu=
tung§iped)fel innerhalb ber Sippe crflärt fid) au§
ber 5(rt, mie 'Kunen auf '-öud)enftäbd)en (ugl.
'^nd), aud) lefcn lutb raten) gefd)rtcben, eigtl.
cingcriljt ipurbcn. Tie germ. 2B3. wrlt, uield)c
nod) in i)\\i], 3iit5, ritjcn, reisen erbalten
blieb, bat man auüerbalb beä C^crm. nod) nid)t
gefunbcn.
reiten 3tm. mbb. riten al)b. rllan ft. 3tn).
'fid) fortbewegen, fid) aufmad)en, fabrcn, reiten'
= nbl. rijden 'reiten, fabren, Sd}littfd)ub laufen',
anglf. ridan engl, to ride 'reiten, fabrcn', anorb.
riöa 'reiten, reifen; fd)anngcn, fd)n)ebcn'. 3u
©runbc liegt gemcingerm. ridan mit bcr all=
gemeinen 53ebcutung ber J-ortbcmegung. 2)te§
foiuic ber Umftanb, ba^ e§ fein au5fd)lictilid) für
reiten gcbraud}tc§ 3tiü. innerbalb be§ @crm.
gicbt, mad)en e§ iüabxid)einlid), ba^ bie iiunft
bC'3 Sicitenvi erft pcrbältniömänig jung ift. 3»=
bem criftiert aud) innerbalb bcr nenpanbten
Sprad)cn tcin ciidieitlid)ec-> 2I>ort bafür. 2tud)
mein man, hav, bie iiunft bcc-' :}\citen;. ben
@ried)cn bei isomer unb ben Sni^ern beö JHig=
oeba eigtl. nod) fremb ift. 2^ie ©ermanen feben
inir aUerbing» fd)on bei ibrent 2Iuftreten in ber
@cfd)id)tc 3U 9ioö, aber bie ©iurai(^lung be§
3Bortc» reiten (ngl. equo vehi) beipcift ben
lungen Urfprung bcr iiunft. — Scr germ. 33er=
balftamm rTd für uorgerm. rldh reidh ftimmt
3U altir. riad '^^-abren, Üicitcn' (riadaim 'id)
fabre'), altgaü. reda 'äBagcn', roo3u oiclleidjt
nod) gaü. paraveredus ''^oftpferb' unter !)3ferb
(ügl. gr. e-piGo^ '33ote, Wiener'?). Sic allge=
meine 53cbeutung 3eigt fid) nod) in anglf. räd
5. '(Vabrt, 3iiö' c"i3l- ^''^^^^ 'Stranc', fomie in
ber unter bereit bebanbeltcn Sippe.
t 9iciter jv. 'grobem Sieb' mbb. riter aht.
ritara J. 'Sieb' für ältcrcy '-liritara — anglf.
hridder J. 'Sieb', mo3U engl, riddle 'Sieb';
lui alö germ. 2i>3. in ber 33ebeutung 'fieben,
fid)ten' f. unter rein. Sic SIbleitung abb. tara
auö Dorgerm. tlirä thryä (got. *hrei-dra ober
*lirei-dri J-) ftimmt 3U -brum für -thrum in
lat. cribrum (br au§ thr mic in ruber ipvQp6(;)
= altir. criathar 'Sieb' ; ibg. kreithro- läßt fi(f)
ret5en
316 —
Üteuter
oorausfe^en. 9}()b. 9t ab er I)ängt mrf)t bamit
äufammen.
retjcn 3tn). mf)b. reitzen reiben tt()b. reizzen
reiben fdiiu. ^Uv. 'rci3cn, locfcii, ticrlocfcu'; bic
lyorm mit tz nuy tt ttj bcrul)! auf iiot. l,j. äBic
e§ fd)cint, ,"vaftittü ju reinen, alfo ci^itl. 'reinen
madjen; madjen, haii einer auc^ fid) ()erau!5 Uitf;
Dfll. anorb. reita 'aufregen, reijcn'. 33gl. bcisen,
Iicigen.
9icItgion 3^. in bcr 1. .sSälftc be§ 16. On^i-'t)'^-
mcnig gcbraudit , Dafür mcift 'gcmcnncr d)inft=
lidier (Glaube, ^-^cfcuntniv': im 5(nfang bcc- IG.
^al)rl)ij. in .\Snmaniitcnfrciicn auffommcnö, jucrfl
1517 in ber ©tranbnrgcr '^Uilit. ISorrcfponöenä,
bann aud) bei 2ut[)er nnb in S3icel§ 5latedii§=
mu§ 15i>7 belegt = lat. relij^io.
Otcncflnt ')}l. am (5nbe bec> 17. Sa()rl)§. an?-
lat. renr^r;itus.
rcufcu ;')tiu. mliD. abb. renken fdni'. o^w.
'brelienb Inn- nnb lier,nel)en' für ältcvcv> *\viank-
jan iani' bem Stamme rank 'üerrcntcn' ftainmt
bie roman. Sippe oon ital. ranco 'la()m', ran-
care 'l)intcn*); ogl. anglf. wrenf- 'Ärümmnng,
SRönfc* — wrencan 'brcljen' engl, wrencii 'i5cv=
renfnng, lliänfc' — to vvrench 'bre()cn'. 2)a'5
Sngcliörigc Aaftitiü ift ringen germ. wringan:
büy k non renfcn (molil fi'ir kki neben bem 'a
üon ringen ucrglcidit fid) bem nou bilden
3U biegen, Icden ju got. bilaigön :c. 9JJit ber
oorgerm. SBj. wrenk (wreng) ogl. gr. ()^,ußuj
'brebe' — ()ÖMßo<; 'Ärcifer. 33gl. ?){anf.
rennen Mtm. mhb. al)b. rennen eigtl. 'rinnen
mad)en, jagen, treiben' ibej. "öa^ '43ferb fpringcn
mad)en, jprengen', bal)cr bie refleriue iöeöeutung
bey ^Jibb.) — a)äd)f. rennjan, got. rannjaii : \yai-
titiu jn rinnen.
iHcnntier Ji. imegen ber SBortbilbiing ugl.
Glcnticr, DJhirmeltier, aber and) anorb.
lireindyre. bän. rensdyr). erft friil)nlib. bcjciigt
unb ,^iuar bei 9.1Jaaler l'jfil nnb (5onr. C)cnner
l'>i'}ii alv '){ c i n ( e r i, bei ''l'enccr (^bcr 1 ä^fi Diction.
I ) VI 1 1» alc> ^H c e n — ^)i e e n e r : juf rül)fl bei "Jllf reb
bem Örofsen (t 0<i.'i) aly anglf. hran nnb im
2lnorb. ali- hreinn auftretenb. !ra§ SBort ift
üom ffaiibinao. 9Jorben ouö iiberl)anpt in bic
mobcrnen Sprad)en norgebrnngen : nbl. rendier,
engl, raindeer; fi^. rangier, ital. ranuifero. 5lber
ba«i norb. ©ort ift mic ba'? licr felbft lappifd),
menn c^ and) ici3t ben finn. kum. S midien frcmb
ift <lapii. jeBt patsoi; ?llfreb ber Ciivone nnb
(Sonr. Wefmer (ber läpp, reen angibt) beftiitigen
jcbod) ben i<erbad)t Iappifd)er .s>ertunft.
^enontntane ^•. eine bnrfd)ifofe 33}oilbilbnng
bcr Stiibcnte)ifprad)c mie 531 am age: ,^u renom^
micren; :;Kenom)nift fd)on 17« >f» .'öajarb?
£cben§gefd)id)te ©. 58 für ben pral)lexifd)en 5Rauf*
bolb. 3>gl. Stnbentenfprad)? ©. 118.
OJentc ?>■. mbb. rente Jv. 'ßinfünfte, ©rtrag,
innleil, Gim-id)tung' : entlebnt aibi frj. rente,
ital. rendita. iDober fd)0)i abb. rentön 'auf=
jäblcn' (roman. rendere = lat. reddere).
SJcfibcns J-. fd)on bei fintier unb burd) "öa^
ganje IG. ^.uibrb. üblid) (@erm. 28, 398; 29, 392).
ateft m. im IG. ^abrb. auftretenb (beiOJkaler
1561 ^i'cftang unb 9ieft aly ,"s-cm.) nad) frj.
reste 9Ji.
retten 3^1^- iitl)b. abb. retten 'entreißen,
erretten' — nM. redden, afrief. hredda, anglf.
hreddan 'eutreifjen, befreien' engl, to rid 'frei
mad)en': germ. got. *hradjan. 2)ie germ. SBj.
hrad aihi norgerm. krath ftimmt ju ber ffr. 2Bj.
Qrath 'loc-löfen bef. uom Strid ober non tvcffcln'
('l^-äf. (.ratliäyämi). i^gl. 5i3eiträge 1(J, 443.
iWcttid), 9iettig 'M. ml)b. retich raetich
abb. rolili rat!h d)l. 'i)\ettid)' = anglf. rüediC:
entlebnt anv lat. rädic-em ( : i-ädi.\), ba§ nor
ber al)b. 3cit mit genn. ißetonungyiueifc (al§
radik) norbanben mar; vgl. bie Gntlcbnung oon
.Slol)l, Äürbi'o unb ^^^flnnje. (S"ngl. radish ift
jüngere (?)itlebnintg am- iv^. radis.
iKcnc A'- inbb. riuwe J- '^etrübni'-:^^ ©d)merj,
Trauer, 9{euc' abb. riuwa älter hriiuva Jv- =
nM. rouw, anglf. lireow ^•. 'iiummcr, Iraner,
>){cue' : 311 einem ncrlorenen 3tir'- al)b. hriuwan
'Sd)iner3 empfinben, leib fein' = anglf. hr^owan
'uerbrieften, ärgern' engl, lo rue 'flagcn' (n)o=
3U imd) ejigl. ruth 'l^ütlcib'), anorb. hryggva
'traurig mad)e)i'. 2)ie germ. 2.1\5. hrö 'traurig
fein, i)iad)C)r ftebt iut meiteren .Hreife ber ibg.
3prad)e)i nercin^elt ba.
^Kcufc A: mbb. riuse abb. rusa russa ^.
'9{cufe, gefIod)tener ^el)älter für ^•ifd)e' (au§
got. *rfisjö): abgeläutete SBeiterbilbinig 311 got.
raus (f. 9iobr). 9{ciifc babcr eigtl. 'bie an^
9iobr inn-fertigte'.
t ^Keuf?9JJ. 'SBallad)' — rennen 'faftricrcn'
bei .S>. Sad)§ f. initer SBallad).
reuten ^\Uv. mbb. rluten 'ai^^reuteu, ur=
bar mad)en'; baiu al)b. rluti mbb. riute 9?.
'burd) 9ieuten urbar gemad)te§ Sanb' ; ngl. engl,
to rode, anorb. ryöja 'urbar mad)en'. Ob al)b.
riostar riostra mbb. riester '^^^flugflerj' bial.
9{iefter bicrbcr gebort, bleibt bunfel. S. roben.
T iKcuter l'i. '9ieiter' erft frübnbb., nad)
nbl. ruiler '9ieiter'. 3» ©runbe liegt mlat.
ruptarii (für ruptuarii), rutarii (ex Gallica
pronuntiatione); fo tuurben "dicti quidam
praedones .sub XI. saeculuni ex rusticis col-
lecti ac conflati qui provincias populabantur
et interdum militiae principum scse addice-
9?eDiei-
— 317 —
m
bant'- : „2)iejc ficutc luavcn oft 311 ^fcrbc". ©0
fonnte nbl. ruiter bic ^jcbcutung 'JRcitcr' an-
net)mcn; ügl. nbl. ruiten 'pli'mbern'; f. 9iottc.
ÜRclJicr 9t. lll()b. rivier liviere Ti^: 'Ufer,
^adi, ©ci^cub, !öejirt': liöfifdic^^ Öcliniuort ai\-:i
fr5. rivir-re MlutV d\\ü. 'Ufer'.
ÜK^obarbcr 3)1. crft fviil)iU)b. (feit 9Jiaa(cr
1561 cjelnidU), itadi ital. rabarbaro, fr,v i'hu-
barbe; baneben älter nl)b. Sil^avontif nad)
nad) ftj. rapontique. 3» ©riinbc Uciit bic mtat.
53c3eid)niuu3 ra- reuponticum -barbarum. audi
radix pontica -barbara 'eine an bcn Ufern Der
^o\o,a madifcnbc ^Vlanjc'.
9JI)ciic A-. im 17. 3n()rÖ- burd)brinijenb, bei
Sdiottel IGGii nl-o 9tecbe, in ©ticIcrS 3citunijC'=
luft IGUö üli iHl)ebc gebnd)t : entlehnt au§' bem
dliih.; rcil. nbl. ree reede, niittelcngl. rode engl,
road 'jRl)ebe'; an^ ber engl, ©ippe (anglf.*räd)
flammen ital. rada, frj. rade '9il)ebc'. (Sigtl.
'•ipiül?, wo bie ©diiffc ancnicrüftet werben' : jn
ber germ. 2D3. raid 'bereiten' : vc\l. anorö. reiöe
'^UiÄrüftnnci eine§ Sdiiffe^'. S. bereit.
richten S^m. ml)ö. at)ö. rihten 'redit madien' :
Tenom. 3n rcd)t.
ÜKicf c 5- 'Sicbgeitj' 3nf äÜig erft nl)b. bejeugt ;
m()b. *ricke a()b. *riccha fehlen (ogl. fd)mei3.
rikya), finb aber al§ a(tertümlid}e 53ilbung üoraib3=
3nfe5en (injl. 'l.'aul "öeitr. 7, 133). ©ot.n'ärc *rikki
'JKebgein' eine abgeleitete Jemininalbilbung 3n
Diel) iraiha-). i^^n gleidjer 53ebeutnng nbl. rekke.
rict^cn otiu- »tbb. riechen al)b. riohhan ft.
3tn). 'rand)en, bampfen, buftcn, r-ied)en, einen
@erud}empfinben'= nbl. ruiken rieken'riedjen',
angtf. reocan 'raudien, bnften', anorb. rjüka
'raudicn, bünften'. 2:ic germ. 2B3. rük nrfprgl.
'raudien' f. nod} unter 9iaudi, ©erud); auf5er=
l)alb bey @erm. ift ftc nidit 3u finben.
t iKicfc A. 'fleine jHinne in .s>ol3, Stein :c.'
crft nl)b., nad) bem iltbb.; ogl. anglf. geriflian
'mit iHiefcn rcrfeben', 1U03U engl, rifle '^üd)fe,
ha% mit iRiefcn Dcricbcnc ®erocl)r' nnb rivel
'9iun3el, «yaltc'; anorb. rifa 5- 'Spalte, Diig':
3u anorb. rifa 'serreifjen, 3erfd)ligen'.
dttege ?V. '9\eil)c' mbb. rige al)b. riga jv.
'!Oinie, Dicibe' (got. *nga "iy.): ju 3{eil)e, al)b.
rihan 'anreil)cn'. 2;eutfd)en Ihipnuigc- finb ital.
riga ';')eile, Streif nnb rigoletto '3ieil)cntan3'.
diicgcl dJl. mbb. rigel al)b. rigil dJl. 'Cuer=
I)oIä 3um 33end)lict5en' = mittelcngl. engl, rail
(anglf. *reogol). nbb. fd}it)eb. regel 'DJiegel'.
SD^eift luirb Gntlebnung ai\^ lat. regula 'Satte,
Sd)ienc' angenommen (abb. ml)b. i fe^t lat. e
üorau&; f. -liege l); Cftboff ,^bg. 5oiid)gn. VIII
56 Dcrglcidit ale ui-ücxnuanbt lit. rakinli 'fd)liei5cn'
— raktas 'Sd)lüffcl'.
lIKicmcni Tl. mbb. rieme abb. riomo 2R.
'iöanb, ©ürtcl, ^iiemen' = afädjf. riomo Tl.,
nbl. riem, anglf. reoma'Dtiemen': genn.*reuman.
®r. f)ö^a '3ugfeil, Seil* ift urtjcrmanbt, unb
baruad) b^itte ein ibg. ru (gr. ^püuu) 'sieben'
alv 2B3. 3U gelten.
t Oiicmcn- Tl. '3iuber' am ^)Ü)ein unb in
nbb. ©egenben (oftfrief. mecflenburg. uorponxmer.
räem, and) nbl. riemi üblid): mbb. rieme al)b.
riemo ein lat. fiebnraort, hav mit 3(nfer unb
dlauc ixiobl au§ ber 3iömcr3cit flammt; lat.
remus fann mit abb. *remo *riamo burd)au§
nidit nrücra'anbt fein. 3lud) in-ö Äelt. brang ha^
lat. SBort burd) (Sutlebnung : fnmr. rwyf, fom.
ruif, bret. roeff. 3)ic !i>eriDanbtfd)aft§ücrbäItmffc
uon lat. remus f. unter ^'uber.
JRicS 9i. (im 16. 2sal)v{). aud) JRci§ gc=
fd)ricbcn) fpätm()b. rts (ri^ rist) ÜJlg-^i. 'DiicS
'l>apicr'. Tai- junge SSort fam — ctraa glcid)=
zeitig mit beut SBorte ^l>apier — au§ bem
9ioman. unb 3U)ar aib^ bem gleid)beb. mlat.4tal.
risma. J-rcilid) bleibt bie bb. t'aiuform nod) ge=
nauer 3U erflärcn; Diclleid)t grapbifd)c 2lbtür3uug
üü^ ital. risma in ber (^efdiäft§fd)rift ? (5ngl.
ream ift afr3. raime = fr3. rame auSfpan. resma.
Segte Cueüe ber gansen Sippe ift arab. rizma
'«allen, 53ünber.
OJtcfc Tl. m()b. rise abb. risi riso dJl.
''JJiefe' = afäd)f. wrisi-lik 'nefenbaft' unb ba3u
wrisil '3iiefe', nbl. reus '^iefe'. Qv fd)eint Ur=
ncnuanbtfd)aft pon genn. wrisi- au§ wresi- 3U
bcfteben mit ffr. vrsan 'fräftig, männlid), ftarf .
riefeln 3ti^- fpätmbb. riselen 'tröpfeln,
regnen' : mit mbb. risel 'Zau, biegen, .s>aget' 3U
2B3. ris 'fallen, ftcigen' unter reifen.
9{iefter Tl. '^led" Scber 3um Sd)ubfliden' crft
nbb.: roabrfd)einlidi ein uralte^ 3Bort, aber oon
bunfler .s>crfunft. lat' bem 53aier. frembe SBort
bat nad) '^tuc-meic> bec^ fd)n)ei3. riester riestere
dJlJy. ed)ten S^ipbtbong glcidi got. iu; babcr ift
pielleid)t mbb. altriu^e riu^e 'Sd)ubtUcfer' uer=
manbt, ha^ n[)b. 2)ialeftealö 3(ltrcifc 'Iröblcr'
bemabrcn.
OticHltug Tl. 'Iraubenart' erft nbb.; 3(b=
leitung ju ^iief; 'Oiätien', fo hiv] ^iiefjling
eigtl. '3iätifd)er' (SBeini nnire, ift unmbglid), meil
im Sd)ix)üb. rislenk neben Riess ftebt.
9{ict (in nbb. Sautform iRicb) dl mbb.
riet al)b. riet älter hriot dl. 'Sdiilfrobr' : in
gleid)er 33ebeutung gcmeinnieftgerm.; ogl. aföd}f.
hriod, nbl. riet, anglf. hröod engl, reed: germ.
*hreuda- (üorgcrm. *kreudho-fonftuncnpei§lid)).
9iiff Tl. erft nbb., au§ nbb. rifY reff; ogl.
bie glcid)beb. nbl. rif T. '^■elfenriff', engl, reef,
anorb. rif. S^ac- norb. rif lautet gleid) mit rif
9?iffe(
318
9?tft
'Sflippc', roaS n)o()l nur juTäUtci iit. DJ^an bat
Sßenraubtidiaft mit aiiovb. rifa 'fdiligcn, fpaltcn'
— rifa ''Jiit^c, 3ualtc' ^cöadit (j. iKicfci: ')iiff
ttljo ciatl. luobl 'Die a(\ieriiicnc, 3crflüftctc O'cl'--'^
maijc', bann \HliiHicnvcil)c'.
iRiffcI, ^Küftci Tl. '2>criuciö' rio()1 311 m()b.
riffeln rifeln 'burdifänimcn, burd)l)cd}cln' —
riflel 'Äarft' al}b. riffila 'Säiic'; mir haben äf)n=
Iid}c Silber für 'tabcin, tabcinb über jcni. bcr=
jiebcn' ( äbnlid) 'ctiuav biirdibcd}cln' 1. ivjl. r c f T c n.
^Jiinb ^Jc. mbb. rint ((^cn. rindes) abb. rind
uriiUiil. Iirind l1i. 'jKinb' = anfllf. liryöer diriöer
hriö-) mittcicncjl. rother, nbl. rund '::)iinö' lucifcn
auf eine ju iK i n b , i^t. *hrinl)is ablautcnbc 'Jtcbcn^
form got. *hrunpis. -Jlbb. hrind roivb mit .sSivfd)
gern gu bem in gr. Kepa? liegcnbcn Stamme
ker 'i)ov\x, gehörnt' (f. .s>orn) nnb and) ju gr.
Kpiöc, '©ibbcr' gcjogen. Tod) l)ält man 'Jiinb
beffcr fern.
^Kinbc A". mbb. rinde abb. rinta ^'v. '^aum =
rinbe, Mrnftc' and) ijclten) '^örotrinbe' = anglf.
rind engl, rind 'JKinbc'. 3?aju mit 2(blaut bcff.
runde 'iRinbe einer 2Bnnbe', ba^iler. (ITTGi
runde 'Äägrinbc'. ißeriüanbtfd)aft mit dianb
unb 9ianft iil fid)er. ^l)xc gcmcinfdiaftlid)c
SBurgcI fd)eint ein rem ram 'aufboren, (5nbc'
3U fein; ngl. bcf. anglf. reoiua rima engl, rim
'rHanb'. 3JJan bat an got. rimis 'jKuIje' gcbad)t;
rgl. ftr. ram 'aufboren, miben'.
iRinfl Tl. mbb. rinc lÖcn. ringes) abb. ring
alter bring Tl. '9Ung, 3{eif, Ärci£iförmige§' =
afäd)f. hring. nb(. ring, anglf. liring engl. ring.
anorb. liringr Tl. Ta-5 gcmcingerm. iöort (örbf.
hringai bc^eidmctc ben itreiii unb allcc- .Hreiö-
förmige. iNorgerm. krengho- fiimmt 3U aflou.
kragü Tl. 'itrei'5' — kraglu 'runb'; anberc
bcntcn an gr. KpiKo; ':;Hing' ober ffr. (jrfikhala
'Äettc'. ^lu'^ bem germ. ©orte, t)av aud) bic
freiÄförmige 'iscrfannnlung' be3eid)nct, flammt
bic roman. 3iiH'c uon fr3. liarangue 'öffcntltdic
JHebc', aud) frg. rang.
JKinflcl Tl. Timinut. 3nm uorigcn; mbb.
ringele '^üngclblumc' abb. ringila ,y. 'JKingeU
blumc, .'öcliotrop'.
ringen o^'"- "d)b. ringen abb. ringan au§
älterem *\vringan ft. ;;tit). 'fidi bin= unb hevbe=
rocgen, fid) anftrcngcn, unnben* = nbl. wringen
'brcben, brücfcn', anglf. wringan engl, to wrin^'
'brcbcn, treffen'; got. *\vriggan bot Stütze an
wruggö '3dilinge'. ©3. wring, ibcntifd) mit
S5J3. wrank if. rcn fem, bebeutet urfiugl. 'brcben
in Söinbungen, mU 5(nffrcngung bciücgcn*. Xa^n
nod) auf;cr nbb. l'Hantc engl, wrong 'unred)t',
aui onorb. rangr 'frumm, unred)t',nnbl. wran^'
'bcrbc, bitter*, fomic engl, to wrangle 'ftreitcn'.
i^ieUeidU ift luürgen (2B3. wrg) ücvmanbt;
engl, to ring 'läiuen' ift aber unucraianbt, ba c§
anglf. hringan ift.
t !iRtntcn Tl. ein obcrb. SDovt, am mbb.
rinke Tl'iy. '^dmaüc, Spange', UH13U mbb.
rinkel 'fleinc Sdjnallc': alte Slblcitung au§
Siing (al)b. rinka au§ @rbf. *liringjun).
iHinnc ^■. mbb. rinne abb. rinna ^. '2Baffer=
Icitung, (mbb. audi) 2^adirinnc'. 2?gl. got. rinnö
^v. '^ad)' unb anglf. rynelc engl, rindle 'iHinne'.
oum flg. !K^ort.
rinnen 3^'^. nd)b. rinnen abb. rinnan
'fliegen, fd)nnmmcn, laufen, rennen' = got.
rinnan. anglf. yrnan engl, to run, jibl. runnen,
afädif. rinnan: bic gemeinfamc ©runbbcbcutung
ift 'fid) fdniell fortbcmcgcn'. Tlan fant ba§
3iiicitc n üon got. rinnan alö in-iifcnöbilbenbcy
(Jlcmcnt für no (ogl. gr. buK-viu. lat. sper-no)
unb fcljt eine 25>3. ren run uorau^o, bic in anglf.
ryne {am *runi-) crbaltcn blieb.
ÜJi^HJC (öutber 3iicbci 3'. »tl)b- i'ippe
Cribe) 92,1-. al)^. rippa ^. — rippi (ribi) 9?.
'9iippc' = nbl. rib ribbe, anglf. ribb engl,
rib, anorb. rif. @crm. ribja- au^ üorgcrm.
rebhyo- bat einen iBermaubten in nbb. JKebe,
einen anbern in aflou. rebro 9i. ':Kiiipc' au;^
rebhro-. S. Siebe, lüo fid) 'Umfd)lingung' aUi
®runbbebeutung für lIKippc ergicbt.
JKtfifo Tl. im 17. ^abvl). (mit ber ÜJebcnform
i){ift'o) unter öinfluf? bcr ital. @cfd)äft'jfprad)c
(f. 2(gio, iöanf) cntlcbnt auy gleid)bcb. ital.
risico risco. 2)a3U rifticrcn auv fr3. risquer
(= ital. rischiare).
t ^Kifpe a: nd)b. rispe A-- 'Öe3n)cig, @c=
fträud)', "Da:-^!: abb. lirispahi T. '(^eftrdud)';
bunflcn Urfpvung«. 2)ie ütbicitung am einem
abb. liri'-span mbb. respcn 'rupfen, raffen' be=
friebigt nid)t rcd)t.
^Wtft 9JJ. mbb. rist riste aiJ,VJc\ '.s>anb= ober
Aungclcnt' ; abb. *rist foiuic uorauv3ufctUMibcö
ditercö *wrist fcblen 3ufällig; ugl. nbb. wrist
(bial. Arift), anglf. wyrst wrist engl, wrist
'.s>anbgelcnf', afrief. riust wirst '^-^anb^ ober
3uf)gclcnf, anorb. rist Jv. 'Jufjgclcnf ; got.
*wribts fcblt jufällig. Tlan nimmt üielfad)
'Stelle bcr ürcbung' al-ö llrbcbeutung ber Sippe
au, inbem man 'lUft 3U einer germ. ©3. wrip
'brcben' 3icbt, bic in engl, to writbe 'öreben'
erbalten ift, fomie in nbb. Sl eitel 'Xrcbftangc'
(mbb. reilel für öltereö *wreitilj. 3(nbere benfen
an gr. ^(Ia (au^ *Fp\aba'^) 'ffiur3cl'. Xod) ftel)t
abb. rilio (für ältcre§ *wriIio) nbb. Sieiben
mobrfd}einlid) ber Sippe lIHft 3unäd)fi, fo bafj
got. *wristi- für *vvrihsti- ftcbcu mürbe, ma§
auf eine ibg. 2B3. wrik meift.
m^
310 —
Dtoggen
9{tft 91|. m()t). li? 9J?. 'j)^in'; bn& cntfin-c-
dicnbc at)t>. ri^ )3l. bciüal)rt occjcnübcr öcm an
bai- 3tro. reiften in feiner i8cbcutunt^ nnc?c=
(llidicne m()b. n[)b. SBort btc ältere ißcbcutnncj
''-13udiftabc' (got. writs 'Stind), !$Junft'), raeld)e
nn iicrm. wiitan 'fdn-eibcn, jcidincn' (f. reif;cn)
nnfniUnt. ivil. iUn-iticn§ ^Kif; in bcr älteren
58ebeiitnni-( 'oeidmnnci blon in 'L'inicn'.
iKitt 9Ji. erit frül)nl)b.: ^tblaiit-^bilbitni] 311
reiten.
t bitten jÖJ. '(VicOer' m[)b. rite ritte ai)b.
rito ritto '?ßl. für ältere§ *hri|)jo 'Jieber' =
anoilf. hriöa 9)1 '(Vicber': gn ai)b. ridnn ml)b.
Tiden 'jittcrn', aniilf. hriSian Hm J^icber gittern',
alib. rido 'ba§ o^ttent', a\\c\\i. hri|) '3tnrm'.
2^ic 2B3. ]in|). roroicnn. krtt 'lüilb fidi bemcoien'
fted't niolil and) in altir. crith 'Mi' oittern'.
Oiittcr m. mt)b. ritter riter 9)L 'jHciter,
Dritter' (baneben ritaere); bic Jyonn mit tt be=
rubt anf OJiifdmnf; mit al)b. ritto 'iRciter' {au§
*ridjoi. i^iclleidU liecit raic bei Jölpel unb
SBmipen böfifdier Ginflnf; com TOebctTbeintjor;
ogl. nbl. ridder (engl, nm 110(l riddere =
anorb. riddare). '^ql. Sdn'öber, Sfnjeiger 23, 15S.
iKifec Jy. mbb. riz (@en. ritzes) Tl. 'Diitje,
SBnnbe'; ri^en m()b. ritzen 'li^en, oerrounben'
abb. rizzen rizzön: ju reif5cn.
Otobbc Jv. roic bic meiften nbb. 2Borte mit
innerem bb (6bbe, i^rabbe :c.) bem 9tbb.
entlcbnt; v(\[. nbl. rob Tl. 'Seebunb, Siobbc';
bac- anflingcnbc gleidibeb. norb. kobbi irooju
köpr 'junger Gcebunb') ift unoerroanbt. Sa§
gcrm. SBort got. *silha- (ügl. anglf. seolh engl,
seal, al)b. selah, anorb. sein ift un§ frül) Der=
loren gegangen. Urfrtinmg unb @efdiid)tc bcr nbb.
^Bejeidmnng robbe ift bnnfcl.
t 9iobott Tl. 'Jrobnbicnft' feit bem 15.,'16.
3al)rb. üon £ftcn ber norbringenb: aui' böim.--
poln. robota '5lrbcit' (f. ^Irbcit).
Oiodjci Tl. 'bcr Jvifd) raja' an§ nbb. ruche;
ügl. bic glcid)bcb. nbl. roch rog, anglf. reohha
*rohha, roorauS mittclcngl. reighe roughe; baju
nod) engl, roach roch? (engl, ray ftammt au§
lat. raja, roobcr audi ital. raja, frj. raiei.
+ ^Jtod)c2 Tl. tnbb. roch 9c. 'lurm im
©diadifinel' ; bem gleidibeb. afr3. roc mit ber iiunft
ht^ SdiadifiiielÄ entnommen, raober audi engl.
rock. :3brc Cueüe ift perf. rukh rokh 'mit
S3ogenfdntr,en befcBter Glepbant' (im3diad)f;ncl),
nadi anbent arab. roh 'SBagen' (bcngal. rot'h).
— ■Ta^u bic 5(bleititng rodiiercn, rocficrcn.
rötfecln ;itm. mbb. rücheln rühein 'roicbcrn,
brüllen, rödieln': ju abb. rohön mbb. rohen
'gmnjcn, brüllen'; cgi. nbl. rochelen 'au^--
fpeien'. Tlan jiebt 311 ber in biefen SBorten
erbaltencn germ. 2B3. ruh ruhh bic flao. S}3.
ryk (ait^ riik); pgl. afloü. rykati ryknati 'brüllen'
(Ictt. lükt), n)03u Dicllcid)t nodi bie gr.=lat. 2Bj.
rüg in rugire 'brüllen' — 6puTMÖ(; '©ebrüU'
3U ftcllen ift.
^Korf Tl. mbb. abb. roc (@cn. rockes) Tl.
'Cberflcib, ^Jocf = nbl. rok, afrief. rok, anglf.
rocr. anorb. rokkr: germ. @rbf. rokka- rukka.
'3(uv bcr germ. Sippe ftammt bie roman. oon
fr3. (engl.) röchet '(Eborbcmb' (mlat. roccus
':Eocf'), ba§ fciitcrfeit§ roicbcr in§ Gngl. brang;
ngl. engl, röchet '6borl)cmb'. 2;a§ germ. rokka-
bcrubt Diellcid)t mit bem flg. SBort anf einer
iBj. ruk 'fpinnen'. Gin unt)cnt)anbte§ altbcutfd).
liroc m-)h. @l. 11 746) ftccft in mlat. ((5d)lcttft.
@l. 39, 147) froccus (f. 5vrarfi.
^)Jorfcn dJl. lin Sübmc'tbcntfd)lanb unb
Sd)iüabcn bafiir ilunfel» mbb. rocke af)b.
rocko Tl. = nbl. rok rocken, anglf. *rocca
engl, rock, anorb. rokkr. @erm. rokka brang
ing 9ioman. (ital. rocca 'Spinnrocfcn'). £)h
ÜRocfcn mit 9iocf au§ einer alten 2B3. ruk
'fpinnen' bcr3u(eiten, bie fonft nirgenbg nad)=
3unieifen ift, länt fidi nid)t beroeifen. 3cbcnfaüy
aber läfjt fidi für JKorfen nid)t 3ufammcnbang
mit bem gleidibeb. nbb. wocken glaublid) madicn,
lucil bie Sippe oon JHocfen nad) 5(n§raciö bt^
9ibb. =GngI. fein w im 2{nlaut eingebüßt {)at.
S. SBocfcn.
T robcn otro. 'reuten' mbb. roden: mb. nbb.
9tebcnfonn von mbb. riuten = reuten.
Otoiiomontabc iv. feit Stielcr& 3citung§luft
1697 gebudit unb raäbrenb bc§ 30iäbr. Äiiegc§
entlcbnt au§ glcidjbcb. frj. rodomontade, ital.
rodomontata jy.: Rodomonte in 2Irtoft§ 9iafcn=
bem Siolanb ift bcr Diamc eine? ftoljen Tloljxm-
belbcn; bcr 9camc crfd)cint juerft in SojarboS
33crliebtem Siolanb, bebeutet eigtl. '2Bäl3eberg,
bcr fid) pcrmifit, 53erge Iücg3inröl3cn'.
diogcn Tl. mbb. rogen aljh. rogan Tl. für
älter c§ *hrogan 9JJ. 'l^ogcn, 5tfcf)eier', baneben
ml)b. roge abb. rogo Tl.; in glcid)cr 33ebeutung
entfpredien anorb. hrogn 9^. 5ßl.; anglf. *hrogn
*hroga engl, roan roe. @ot. *hrugan- feblt
3ufällig. Gin fidicreS Gtnmon fcblt; man l)at
einciieit§ an anglf. hrog '^lafcnfdileim' gebac^t,
anbcrerfcit§ an gr. KpöKri 'mnber Äiefelftetn am
DJIccrceufcr', ffr. carkara 'Äic?'.
Üioggcn Tl. für cd)t bb. 9iocfc Diocfen
(itn Cbcrfd)rcäb. = S3aicr. = öcff. fagt man faft
burdiipcg torn bafür). SaS gg bcr nf)b. Sd^rift--
form ift entmebcr nbb. (f. nodi Ggge) ober aber
fdimeis. (fd)on Tlaakx 1561 bud)t ba§ 25?ort al§
jRoggen); bafür mbb. rocke abb. rocko Tl.
'JRoggen, secale' = afäd)f. roggo, nbl. rogge.
xo'i)
320
9?oft
®a§ Obcrb. foiuie bQ§ 9^bb. unb (Vrief. roetfcn
auf ®rbf. rüggn- I)in. 2)ancbcn fegt ba» ©nc\I.=
^iorb. ein got. *rügi- Dorau§; v<\l atifllf. ryge
engl. rye. anorb. rügr 'JKoggcn' (aibo novbgcrm.
rugiz flammt ba§ glcidibcb. finn. ruhisi. ä?or=
germ. rughi- tuivb burdi lit. rugys 'üT^oggcnforn'
(rugei -plur. ';}ioggen'), afloi?. rüzi '^Koggen'
eriricfcn (gr. öpula '9ict§' au§ ffr. vrihi ift
fern ju (laltcni. 53ciben öfllidicn ^nbogcrmancn
fehlt biefc ^cjcidniung.
roi) 2lbi. mlib. rü (flctt. rawen allb. rö
(tieft, ruwör) 'roh, ungcfodit, ungebilbct' (für
ältere? hräwa-) = afädif. hrä. nbl. raauw,
anglf. hrea(wi engl. raw. anorb. lirär ifür
*hravaR)'roh, ungefod)t'. 2;a§ im öot. fchlcnbc
2tbi. (*hra\va- *hrewa-) rectft auf eine gcnn.
SQB3. hru au§ oorgerm. krö, njoju nodi lat.
cruor cruentus crüdus (für *crovidus?), gr.
Kpda? '»"^Icifd)*, ffr. kravis 'rohe§ JIcifd)' —
krüras 'blutig', aflot). kruvT, lit. kraiijas
'33lut'.
JRoör ^JJ. mhb. ahb. rör (&cn. röres) 9?.
'3iohr' ; ältere» *rauza- ift t)orau§gufcgen ; ügl.
got. raus {@enet. *rausis) 9f., anorb. reyr ÜJi.,
nbl. roer '9iohr' (im 5tfäd}f. 3lnglf. (Sngl. feh=
lenb). Xa^ germ. ©ort brang in bcr älteren,
bem @ot. nahe ftchcnbcn Aorm mit s (uulgärlat.
rös in ben ^Hcidicnaucr t^loffcni im .lioman.;
ugl. frj. roseau '^Hohr', ;n"Oü. raus '9iohr'. 5Bgl.
nodi ^Keufc unb 'Köhre.
^Kofirboinmcl a: (neben gleidibeb. 2Baffer =
od)fc bei Steinbad); bei SJIaaler 1.561 bafür nur
„Urrinb ober Woüfu") mhb. rörtumel 9Ji. ; ba-s
SBort hat bic maiuiigfaltigftcn Umbilbungcn in
3Ihb. SJJhb. erfahren, bereu Icl^tcc- '^irobuft bic
nhb. Jorm ift. 'Jlhb. galten horo-lübil horo-
tumil eigtl. '.Hot=, Sdilammiummler'. SJinbl.
roesdomel; auffällig ift anglf. räradumbia in
gleidjer Jöebeutung. ^ei biefcr lueiten 5ßerbrei^
tung einer lautlid) uermaubtcn 2Bortfi;ipc läfU
Tid) edit germ. llrfiirung nidu bc.uvcifeln. Tie
geroöhnlid)c 'Einnahme, ban alle angeführten SBort;
gebilbe Umbeutuugcu a\b> lat. crecttpolus creto-
bohis onorrotaliis feien, hält nid)t Stid).
iKöljrc 7s. mhb. rcrre ahb. röra rörra älter
rörea ,"y. 'Sd}ilfftengcl, hohler Gtengel, Diöhre*:
3lblettung auö JHohr ahb. rör (got. *ranzj("» Jy.
fehlt); baherSiöhrc eigtl. 'bie JHohrförmige*.
t röftrcn :,Mm. 'laut fdireien* mhb. rören
ahb. r<^ren 'blöfcn, brüllen* = nngif. rarian
engl, to roar 'brüllen'.
^ollc A-. mhb. rollo rullo A- 'rolulus'
neben rodcl rollol üJliy. "•^apierroUe, Siiiftc, Ur:
funbe': nad) miat. rolulus rotula, rcfp. ber in-
gehörigen roman. Gippc. 3?gl. ital. rololo rullo,
frg. role, moher aud) engl, to roll, mhb. nhb.
rollen unb frj. rouler, ital. rullare.
9{ömcr 9Ji. 'grüne§ baud}ige§ SBeinglae.' erfl
nhb.; cntfpredKub nbl. roemer, engl, rummer
'römifdiec- @la&' '■
t röfc&c 3(bj. ein obcrb. SBort (baicr. fdimei?;.
rcJes 'lebhaft, abfd)üffig, harfd)', fd)iüäb. res
'mürbe') mhb. rösch rcesche ahb. rösc rösci
'beheube, hnftig, frifd)'; für bic uorauSjufeöcnbc
@rbf. (got. *raus(ius V) fehlt icbc fidicrc 53c5ichuug.
iKofc A: mhb. rose ahb. rosa ,'5"- 'iHofc' (in
glcidicr 53cbcutung nbl. roos. anglf. rose engl,
rosej : mohl crft nuihrcnb bcr ahb. ocit iu§
Seutfdic übernommen au-:- lat. rosa, iöci früherer
Gntlcbnung luäre bic lat. Quantität im 2^cutfdicn
luohl bcluahrt geblieben (lat. ö hätte im 31hb. ju
*ruosa führen muffen; ogl. ahb. scuola 'Sd)ule'
au§ lat. scöla). 5luf gelehrte?, fird)lidi:flöjtcr=
Hd)e§ *r6sa mit romanifd}cr Cuautität mcift
ital. rosa, frj. rose.
llKoftnc A: fpätmhb. rosine (rasin) ^. '9lo=
finc': Umbilbuug uon frji. raisin (sec 'iKofine'),
bai- mit ital. racimolo 'SBcintraubc' auf lat.
racemus '33eerc' beruht; ügl. nbl. rozijn razijn,
engl, raisin 'Hiofine'.
OJoC'iiirtrtn 9Ji. (bei 9}taaler l.')61 gcbud}t)
im IG. ^uihrh. entlehnt au? gleidibeb. lat. ros-
inarinus, U'ohcr audl nbl. rozeinarijn unb engl,
rosemary (lct3tcrc'5 mit llmbcutung nad) Mary
hin); im 2)eutfd). unb (S'ugl. uom Sprad)gcfühl
ju 'Kofc gebogen.
Oiöffclfijruiifl Tl. bei '3lbclung nod) fchlenb,
guerft bei (£ampc al? 'Sprung be? Springer»'
(beim Sd)ad)fpiel) gcbud)t: eine obcrb. 2J>ort=
bilbung, luic fidi auö'liöf jcl ergiebt. Gigtl. mar
mit bcm ®ort bic 'Jlufgabc im 3d)ad)fpicl bc=
3cid)nct, ban bcr Springer fämtlid)e gelber ju
burd)laufcn h^ttc, ohne ba?felbc Jelb micbcrholt
SU betreten.
9iofti ÜJi. mhb. ahb. röst 2«. 'SRoft, Sd)citcr=
häufen, @lut, lycucr' (ahb. rösla Jy. 'craticula,
sartago'). Tic hcrrid)cnbc ?lbleitung an?- iHohr,
mobci man 't^'ifcngcflcdit' al? Wrunbbcbcutung
von :Hoit an,uifct3cu hätte, befriebigt bcr ^cbcu=
tung uicgcn (ahb. röstpfanna mhb. röstpfanne)
nid)t. ^tblcitung r ö ft c n mhb. rceslen ahb. rösten
'auf ben iHoft legen, braten, röften'; au§ germ.
rausljan ftammt bic roman. Sippe oon ital.
arrostir 'röften', fr,v rötir unb baher mieber engl,
to roast 'röften'.
5Roft2 Tl. mhb. ahb. rost Tl. '9ioft, aerugo,
riibigo' = afäd)f. rost. nbl. roest, anglf. rüst
engl, rust (fd)Ott. roosl). J'ür got. *rusta- 'jRoft'
tvirb nidwa jy. gebraudjt. JRoft gehört gu ber
germ. SBj. rud (uorgerm. rudli) 'rot fein' in
röften
— 821 —
9üi6e
rot. 5hi§ bcricldcn 2Buv,^cl tücrbcn mit iilcicf)ev
i8cbcutu:u-\ ncf'ilöct atit». rosamo, ta^ friU) im
Tli)b. btc ikbcutuiui 'Sommcviproffc' anna()m,
fomic anorb. rvö 9i., nil)b. rol W)l.; ferner
afloD. rüzda (für rudja) J., lit. rüdis rudeti
'roftcn', lat. robigo 'jRoft'; bajit nurfi lett. rusa
'iRoft' — rusta 'braune ("varbc'.
röften 1 f. unter 3\*ofti.
röften 2 ^]tw. (alemann, retse) '.'öanf, 5la(t§
faulen madicn, mürbe mad)cn' m[)b. rci*^en
ritzen 'faul merben, faulen madicn' (ba3U m()b.
rö^ 3ibi. 'mürbe' — rö7,^en 'faul mcrben' al)b.
rö^^en 'faul mcrben'): cjerm. SBj. raut 'faulen'
in nbl. rot 'faul, uerborbcn', afäd)f. rötön
'faulen', auiilf. lotian engl, to rot (rotten)
'faulen' engl, to ret (au§ anglf. *reatianV)
'einmeidien, röften', anorb. rotenn 'ncrfault' ;
f. rotten 2.
ItKoiji ))i. ml)b. ai)b. ros (@en. rosscs) ältcfte
j^-orm hros 11J. '^^-H'erb, bef. Streitron' = afädif.
liross, nbl. ros, anglf. hors (baju ber aui^lf.
©iflenname Horsa) engl, horse, anorb. hross ^Jc.
'■^^ferb'. @ot. *hrussa- fel)lt, bofür rairb bic
altibg. iBejcidinung aihwa- (afäd)i. ehu, anglf.
eoh, anorb. jön = lat. eqnus, gr. ittttoc;, ffr.
;i(;va-s (lit. aszvä 'Stute') gebraudit. ^m 3}llib.
bringt 5p f erb burd) (ügl. @ au li; I'Kof? bcmabrt
iebod) nod) im Cberb. bie allgemeine 33cbeutung
'^4Jfcvb' faft üöUig. 2(u§ ber germ. Sippe ftammt
frj. rosse '9!Rät)rc'. 3)er Urfprung be5 germ.
hrussa- (mit ber abgeläuteten ^Jtebenform anbb.
hers) ift unfid)er: ron Seiten ber 53ebeutung
empfieblt fid} hk beliebte ^ufammcnftellung mit
lat. currere für *curs-ere. SBj. krs 'laufen'
ober mit ber ffr. SBj. kürd 'fpringen', moju audi
anorb. liress 'fdjneü' ju sieben märe. Unflar
ift ba?> 3Serf)ältni§ ber 53cbeutung oon a{]h.
hrussehiru^ 'cervus emissus' ju 9iof5.
t dio^^ 92. 'i^onigroabc' ml)b. rä? rä^e J. ;
ab'ö. *rä^a ift sufdtlig unbe,^eugt ; niol)l ein mb.
SBort (oberb. bafür 2Babe); entfpredienb anbb.
rata 'favus'. nbl. raat J. ',s>onigfeim': 5n.ieifel'o=
obne eine edit germ. ^ejeidinung (afrj. raie de
miel berubt auf bem germ. SBort). ^dö @runb=
bebeutung ergiebt fid) 'öefledit, ©eroebe' au6
ml)b. rä^ (afrj. re iHoman. 5ovfd)gn. I. 445)
'©d)citer()aufen'. Ta§ oulgärlat. fräta 'i>onig=
roabe' in bm Oieidienauer (Stoffen beutet auf
urb. *hnita für abb. rä^a mbb. rä^e.
^JioRfamm i^J. im 16. ^^abrb. (3- 53. bei ^-iidy-
art) bereit? üblid), urfprgl. mobl Sdiimpf= unb
Spottname mie 5?nieriem unb '^ cd) brat (ügl.
^Unfcl2) für 'Sc()ufter': Siofjfamm eigtl.
'Äamm jum Stincgcln ber ^^ferbe^ — 9iotJ =
täufdicr d)l. mbb. rostfischer rostiuscher ^.
ff luge, etqmologifc^c? iESbrtcrbuc^. 6. 3luf(.
'':}3fcrbctaufd)er, 'i)3ferbebäjtblcr' (f. taufd)cn)
.^eigt nod) bivi alte ^■liof? in feiner urfprgl. 58c=
beutung ebenfo mie SRonfamm.
rot 5lbj. mbb. abb. röt = got. rau|)s. anorb.
rauör, anglf. read engl, red, nbl. rood, afäd)f.
röd (mit '^Iblaut and) anglf. reod, anorb. rjöörj:
gemcingerm. rauda- (reuda-) au§ üorgenn.
roudho- 2lblaut§bilbung ju ber roeituer^meigten
ibg. 2B3. rudh 'rot fein', bic aud) in iRoft^ fterft
fomie in abb. rutihliön 'rötlid) fein' mbb. ruten
'rot mcrben' unb mbb. röt 'rot'; baut nod) got.
gariudjü 'Sdiambaftigfcit' unb inelleidit got.
*bi-rüsn-jan 'uerebven'; anglf. rudu ':)uitc' unb
rüd 'rot' engl, rud 'rot' (anglf. rudduc engl,
ruddock '3iotfeblc{)en'). Slußerbalb be§ öerman.
finb neben ben unter 9i 0 ft 2 üerseidmeten baupt=
fäd)lid) folgenbe SBörter oenuanbt: ffr. rudhirä-s
'rot' — rohita 'rot' (für *rödhita); gr. epuepö?
'rot' — ep6u0o(; 'bic 3?öte, bav (Srröten' —
ipvoi-aeXac, 'rote (Snt3Ünbung, 9iofc' — ^peüBuj
'rot mad)en' (= anorb. rjööa, anglf. reodan 'röten,
töten'); lat. rubro- (für *rudhro-, gr. epuepöi;
mie barba für *bardhä f. Sart) — rufus 'rot'
— rubidus 'bunfelrot' — rubeo 'fd)amrot fein';
ir. ruad 'rot'; afloo. rüdrü 'rot' — rüdeti se
'erröten'; lit. rüdas rüsvas 'rotbraun' — raüdas
raudünas 'rot' — randä 'rote J-arbe'. Übrigen?
länt fid) bie genn. Sippe aud) au§ einer ibg.
2ßs. rut begreifen, bie in lat. rütilus 'rötlid)'
porliegt. — 3tblenung Siötcl dJl. ml)b. roetel
roetelstein dJl.; ügl. engl, ruddle unb lat. rubrica
(3U ruber).
"SiottC A: mbb. rotte rote J. 'Sd)ar, 5fb=
tcilung': in mbb. 3eit au§ afr3. rote 'SIbteihmg
cinec- .'öeere?, Iruppe' entlcbnt, roobcr and) engl,
rout (mittelengl. route 1, nbl. rot ; afrv rote an?
mlat. rutta rupta; ogl. Dient er.
rotten 1 3tm. 'ausrotten' nad) bem älteren mb.
roten, Sccbcnform 3U m()b. riuten 'reuten'; ugl.
baier. rieden, fd)mei3. ussrude 'reuten'.
rotten 2 3tm. 'perrotten, faulen' erft nbb., am
bem gleid)bcb. nbb. nbl. rotten, f. röften 2.
rotweifd) 5(bi. fdion in mbb. 3cit al§ 33enen=
nung ber @aunerfprad)e auftretcnb (mbb. rot-
walsch) : eigtl. '58ettlcrfprad)c'; im 3iotraclfd) ift
3?ot 'Bettler'. S. faubcrmelfd).
<)Jot? Tl. mbb. a[)b. rotz älter hroz mdl
'JRo^, 9lafcnfd)leim': au§ einer germ. 2B3. hrut
(iög. kriid) in al)b. rii^an = anglf. hrütan
'fd)uard)en, fd)nauben', anorb. hrjöta. 5?aum
barf man gr. KÖpuIa 'Sd)nupfcn, Satarrt)' rer--
glcid)cn.
Üiübe (oberb. Diubc) $}. mbb. rüebe ruobe
abb. ruoba ruoppa J. 'iRübe'. ©ntlebnung be§
abb. 35?oite§ au§ lat. räpa 'SRübe' ift unmög=
41
gflubri!
322
rügen
Hd), obroodl grabe ©cmüfcnamcn (ücjI. 5t o 1)1,
Äa;ipe§, iHcttid)) au§ bcm fi^at. in» 2n)b.
brangen; benn bei aljb. ©ntlcbiuing [)ättcn bic
Saute bc-o lat. rapa betbel)alten ivevbcn, vcfp. p
gu fi" nicrben müfien. @egcn G'ntlelnning bcv
in 3iübc ftecfcnbcn gcnn. @vbf. röbi fprid)t ba§
intt^lblaut gcbilbcte al)b. rCxba iiil)b. räbe ^liübc'
(fd)iuei3. rabi). 3)al)cr ift uorgcrm. iöc^icliung •lu
lat. räpum rapa an3unel)incn, 100311 nod) gr.
f)diTU<; i)d(f)V<; '9?übe' — ^dcpavo; f)aqpdvri
'SHettig*, ajloü. rfpa, lit. röpe 'jRübc'. 2)iefc
Sippe fcblt bem rftibg. ; bal)cr ift ber :i>erbad)t
ber (?ntlclimtng für bic ganje Sippe mie bei
iöani iiidit ab^iiiueiicii. — I'lüibe^al)! ift ^011=
traftion für inl)b. lUiebezagel '3Uibcnfd}ipan3'
(mbb. zagel = engl, tail anglf. t;fgel
'odiipan','").
iKubrit ?•. fpätml)ö. rubrikc ^^ 'rote linte'
= fr3. rubrique. roo()er aud) engl, rubric : lat.
rubrica f. unter l'liötel.
rud)loö '}(bj. nil)b. niocbe-lös 'unbcf'üniincrt,
forgloö' ju m()b. ruoche Jy. 'Sorge, Sorgfalt';
pgl. engl, reckless 'forgloS'.
rutbtbar, rud)bar 2lbi. erft nbb., au§ bcm
'^'öt>. luic ba^i nbb. nbl. cbt für I)b. ft geigt; gu
mbb. ruoft 'i'liuf, Ccumunb' f. anrüd)ig, ht-
rüd)tigt, 0erüd)t.
iHurf aiJ. nilib. al)b. ruc (@en. ruckes) im.
'fdincllc rrtvücränbcrung, I'lüicf'. — rücf en ;;tui.
m()ö. riickon al)^. nicken rucclian 'fd)iebcnb
fortbeiucgen' ; ugl. anorb. rykkja 'rüden' unb
rykkr iUL ';)iud', anglf. roccian engl, to rock
'lüicgcn'.
rurfcit otiu- üoni Ion ber laubc ju ni()b.
riickozen 'girren' unb rucku ^ntcrj. poin Ion
ber Taube: onomatopoiet. 5MIbungen.
iHürfcn 'OR. (in ber i>olfefprad)c burdi 'ihidel
Dcrbrängtl nil)ö. rücke a()b. nicki älter Iirukki
9)1. 'rHürfen* (got. *brugja- ift bafür Dornu'o3u=
fc^cn) = afäd)f. liruggi, nbl. rüg. anglf. brycg
engl, ridge, anorb. bryggr in bcrfclbcn 58e=
bcutuitg. ®r. ^dxiq '3iürfen* ift unücripanbt,
rocil krukji')- bic altibg. Öautforni für ^liüden
ift. Gdcr barf man an i^c^iebung ^u altgall.
crucion (in Pcnnocruciuin) 'i^crg', altir. cnxcn
'Jvell, JHürfcn' unb ffr. 2Ö3. kninc 'ficb frümmen'
benfcn, luo.^u audi altir. rruadi '.Hornbaufcn' unb
anglf. bröac engl, rick 'Aornbaufen' unb anorb.
hrüga '.'öaufen' gebort. S. gurücf; iHürfgrat
f. ©rat.
^übc Tl. mbb. rüde 9)1. 'groftcr ^agbbunb'
abb. nido urfprgl. *lirii<li(>; abb. *rtino (pgl.
nbb. bial. lliüttc) fehlt jufällig, ift aber porau'j^
3ufe^cn auf ©runb bcy glcid)bcb. anglf. ry^ia
eigtl. hryf)pa9JJ. ^[)X Urfpruug ift nidjt fidjcr;
aflop. In-utu '2Binbbunb' ift luobl gcrm. 8cbn=
mort.
JWubcl 9J. im ?rnfang bes. 18. :^al)r\ß. al§
3ägeriPort auftretcnb unb al§ foldie» juerft con
(Vrifd) 1741 gebudit: unfid)cre ^tblcitung, picl=
lcid)t Dimin. gu :;"){otte 'Sd)ar' (pgl. mbb. rode
neben rotte). iXaum barf anorb. riöull ',"yäbn=
lein Solbatcn, ficine 'Jlbteilung Solbaten' für
ed)t bcutfd)cn Urfpruug pou 3hibel fpred)cn, ta
e§ raobi ju n'öa 'reiten' gebort; aud) ift 33cr=
manbtfdiaft mit got. •vvrij)us ',<öcrbc' unfid)cr.
9{ubcr (im IG.a?. ^^sabrb. aud) ^Kubcl) Tu
mbb. ruoder abb. ruodar 9i. = nbl. roer.
anglf. rööor engl, rudder 'j){uber' im 5tnorb.
bafür mit anbcrcr 5lblcitung rdule 9J. 'Si'uber',
nuibrcnb röör 9}^ 'ba§ 'Kuberu' bebeutet. (Senn.
rö-j)ra- al§ 'SBcrfgcug jum Oiubem' gel}ört ju
anglf. röwan engl, to row, anorb. röa. nbl.
roeien, ml)b. rüejen ruon 'rubern*. Sic
gcrm. 3B3. ro 'rubern' erfdieint in anbcrn ibg.
Sprad)cn in ber glcid)cn 53cbcutuug aK- rö re
er ar; pgl. altir. ränie au§ *römio, lat. re-nius
'J)hiber' (ralis '("ylof;'), gr. i-pl-rr]c, 'Jlhibercr'
— xpi-ripri? '®rciruberer' — ^peT|aö(; 'liliuber',
ffr. aritra-s 'JHubcr' (bagu ibg. 2B3. re 'ftofjcn' in
afloD. rinati rßjati 'ftof5cn', ffr. ar 'treiben'?).
Übrigens ift engl, oar 'i)htbcr' au^ anglf. är
(anorb. är = got. *aira '^Ihiber') ^Keft einer
anbcrn gcrm. !öe3cid)nung (barau§ finn. airo
'^Kuber'). — S. ^Kiemen 2.
9htf Tl. mbb. abb. ruof Tl für öltereS
*bruof (ff) '^){uf' = got. brops Tl. '3{uf, ®e=
fd)rci'. — rufen 3tro. ml)b. ruofen abb. ruofan
ft. 3tro. = af(id)f. bröpan, nbl. roepen, anglf.
bröpan (engl, feblt) 'rufen' ; bafür got. hröpjan
= abb. ruofen mbb. riiefen fd)lP. ^Uv. in
glcicber 53cbeutung. ^yür bie germ. Sog. hröp
fcblt au'-jniärl-o äscripanbtfd}aft.
t iWufc ?f. '.Hrufle einer äj^unbc' ein pcr=
breitetet I^ialcftiuort: mbb. abb. ruf urfprgl.
bruf ^. 'Sd)orf' (=anorb. hrufa 5- 'Sd)orf')
3U abb. rieb = anglf. hreof, anorb. InjüIV
'auofälug'.
rüflcn 3ti»- Jc^t roenig poltSüblid) in 58aient
Sdinmbcn Sd)uici3 (iinrb aud) pon 93kaler 1561
nid)t per3eid)nct) unb übcrbaupt ipobl in Ober-
bcutfd)lanb; iintber-i rügen mirb fd)on 1523
in 5(b. "i^Jetriy 53a'oler 33ibelgloffar mit „fd)änbcn,
Sd)anb cntbcd'en" überfetjt. GS berubt auf nd)b.
riiegen abb. ruogen 'auflagen, befd)ulbigen,
tabeln' für ältcreS ^wrögjan = got. wröbjan,
afäd)f. wrngjan, anglf. wregan 'auflagen, be=
fd)ulbigen'. 'ÄDa3u ^Küge mbb. rüege unb got.
wrölis '5(nflage, afädjf. wröbt 'Streit', anglf.
wröbt 'Jlnflagc', Streit, 5Berbred)cn'. 2)ie got.
9f?u^c
323 —
rünfttg
{5^ormcn mit h raeifen gegenüber bem fonftigcn
g auf ibg. k, ba§ bem gvainmatifd)cn SBcdifcl
oon h : g unterlag. Ginc ibg. 3B3. wrök wrdk
bleibt nocb ju finbcn.
9{ul)C 3"- iilljb. ruowe al)b. ruowa [y. '9iu()e'
(bancben nil)b. rAwe a()b. räwa in glcid)er 58e=
beutung) = anorb. rö, anglf. röw 5. '3üi()e'.
@ot. *ro\va (mit ber ^Iblautöform *re\va) berft
fid) genau mit gr. ^puun "3(blaffcn, 5htt[)ören,
9{al't' a\\§> ibg. röwä; bic barin cnt()altcnc SBj.
ro ift u)a()rfd)cinlid) mit ra- in nl)b. 3xai"t iicr=
lüanbt; bod) mad)t bic von iiutl)er gcbraud)tc
oftmb. ^Jicbcnf orm JH u g c 3d)iincrigfcit. — r u I) c n
3tui. mlib. raowen (rawen) a()b. ruowen (räwün)
fd)ro. otm. 'ru()en': 2)enom. ju $Ru()e.
9iu6m 9)^ ml)b. a()b. ruom (ruon) alter
hruom Tl. °9iubm, (5bve, Sob' ; ügl. afäd}f. hrom
9Ji. '9iubm', nbl. roem. 5(uS 2B5. In-o ftammcn
in gleid)er ^Bcbcutung mit anbcrcr 'JUilcitung
anorb. hröör 9)1., anglf. hre|3 9JI. '^Ku()m', aijb.
hruod- ruod- in 3iiit^"ii»<^nfc^uugcn mic 9iu =
bolf, stöbert ufm.; baju got. hrö|)eigs 'fieg=
reid)'. 2)ic germ. 3Bs. hrn beru()t auf ibg. kar
krä, ivoju ffr. kir 'preifen' — klrti 'iKu()m'.
'Sinfiv 5- nifli^- i""or ruore 5'- 'Saud)fIuB,
9^uf)r', eigtl. Micftige, eilige 33emegung': ju
rubren; t)g(. m[)b. ruortranc ''Kbfübrmittef.
3^ie allgemeine 53cbcutung 'bcftige 53emcgung'
bemabrt nodi bie 3iiiamincnfegung 2(ufru()r.
rüljrcn ;]tm. mbb. rüeren a[}i). ruoren fd)ro.
3tn). 'in 33ctuegung jel3en, antreiben, aufrübren^
fid) rubren, anrübren, beriU)ren' = afäd)f. lirörjan
'bcmegen, rubren', nbl. roeren, anglf. hreran
(bagu anglf. lueremüs %5"Ie'5e'-'i»aii^^' engl rear-
mouse), anorb. hrdera. 2Babrfd)cinlid) ift got.
*larozjan uorauggufegen, momit nicÜeidit hrisjan
'fd)ütteln', anorb. hress 'fd)neir uerroanbt finb.
<S. 9iubr. Tie germ. 2B3. hrös (ibg. kras) fe^lt
auöroäi-t§.
rüljjfen i^tm. erft nbb., baneben im altern
M)b. rülgen: bunflcn Urfprung§. 35od) fd)eint,
fpötmbb. rülz nbb. '}{ ü l p 5^ 'rober 9)tcnfd}, ^auer'
oerroaubt ju fein.
iUum 9Ji im 18. ^aijti). au§ engl, rum, mo=
ber audi nfr3. rhum rum. Wlan ficbt aly Cueüe
irgenb eine ameiif. Sprad)e an; friiber galt mit
Unredit ffr. röma 'SBaffer' al§ Cueüe.
Siummcl 9Ji. erft nbb., nad) nbb. rummel
'iMufe', nbl. rommelen 'burd)einanbcr mcrfen',
rommel-zo 'DJJiidimafdi', f. rumpeln, "ilndi in
ber ^cbeutung 'x!ärm' fd)licüt fid) nbb. Diummel
an nbl. rommelen 'raffeln, toben, faufcn' an, moju
nod) anorb. rymja 'lärmen' 3u sieben ift.
runtpcln otm. mbb. rumpeln fd)m. otiu. '(dr--
men, poltern, geräufd)Poll fallen'; mob! toegen be§
P al§ ^ntenf. ^öilbung gu faffen; ügl. mittelcngl.
romblen engl, lo rumble in glcid)er 53cbeutung ;
baju mit 2(ngleid)ung uon mb su mm nbl.
rommelen 'lärmen'; babcr ift Shimmel '@c=
rümpcl'.
9tuiiH)f 0}?. mbb. (mb.) rumpf m. 'üiumpf,
Seib'; bafür galt im oberb. 9Jibb. botech abb.
botah (anglf. bodig engl. body). SSgl. nbb.
rump, nbl. romp 'Siumpf, mittelengl. rumpe
engl, rump 'Sxumpf, (Steif5',norb. rumpr 'Steiß'.
£b ucrmanbt mit rümpfen?
rümpfen 3tm. mbb. rümphen 'rümpfen,
ruuäelig mad)en',abb. *rumpfenfeblt; bafür abb.
rimpfan (mbb. rimphen) 3tiu. '^ufammensiebcn,
runjcln' ; ugl. nbl. rimpelen 'runzeln' unb rom-
pelig 'bolperid)t'. 2)ie ©ippc bat faum h im 2(n=
laut oerlorcn trog bernid)t anjusmcifclnbcu anglf.
hrympelc '^iungcl' uub gelirnmpcn 'runselig',
ba and) gerumpen 'gefrümmt' im 5(nglf. obne
h im 2(nlaut bejeugt ift. 9Jlit ber germ. SBg.
rimp (ügl. nod) engt, rimple rumple 'tyalte,
Shui^el', nbl. rimpel 'Siun^el') ogl. gr. ^d|acpo(;
'frummer (Sd)nabel ber Diaubtiere' — |)e,ußo|aai
'umbcrirrcn' — paiucp/-) 'frummer Sold)'.
runb 2(bi. (bafür im ^i]b. sinewel) feit bem
15. '^ai)xi}. allgemein üblid) au§' feltenem mbb.
riint ißm. rundes) 9(bj. 'ruub': entlebnt au§
fr3. rond (= lat. rotundus), mober and) engl,
round, nbl. rond.
9{unbc ("y. au§ gleid)beb. fr3. ronde fur3 cor
bem SOjäbr. Ärieg entlebnt (aud) 3unäd)ft noc^
al§ ronde ronda bei v. SBallbaufen 1617 Corp.
Milit. 108. 118; bei ©rimmelöbaufen 1G69 3im=
plic. IV, 9 im '^ßlur. 3aunbcn).
9{unc ?y. f. raunen. — 9{mtc f. SB aliud).
llHuitöc A: mbb. mnbb. runge J. '2öagen=
runge': ein mb. nbb. SBort, feit Sd)ottel 1663
QQbndjt, aber bei 9Jiaaler 1561 nod) feblenb
(öftrci4 bafür i?upf, fonft oberb. 5lipfe);r)gl.
got. hrugga 3^. '©tab', anglf. hrung engl, rung
'33alfen', fpc3. 'bie bcn Sd)iff!oboben bilbenben
Cuerbalfcn'. 3(1§ ©runbbcbeutung mufe'Sparren'
oorauÄgcfcgt rocrben, luc^^balb 2}erTt)anbtfd)aft
mit nbb. ai^iug sroeifelbaft ift.
9tunf clrübc J- erft im 18- ^<^^n'h- auf fommenb ;
bunflen UrfprungS. 3m älteren 9ibb. bafür
iHange (nod) in ber SBetterau) = oberb. 9tanbc
(in ber ©d)n)ei3, in ©d)it)abcn unb 53aiern).
t dinnU 9.U. 'ungefd)liffeuer 9Jicnfd)', bei
m'ifd) 17-41 al» 9hincuy gebud)t unb in biefer
latinifircnbcn ,3"orm fd)ou im 1617. ^abrb. be=
3eugt: eine unflare ^ilbung, incüeid)t au§ ber
3d)ülcrfprad)c ftammeub 13U ital. roncare
'fd)nard)cn'?).
rünfttg 2(bi. in blutrünftig au§ mbb.
dim?^ti
— 324
<Saa(
bluol-ruiisec -runs Slbj. 'blutig, itiiinb',3U inlib.
abb. bluot-runs 'iölutfluf;, bliititicSBuiibc'. runs
tft 'Jlbftraftbilbimg ju rinnen; vgl. ijot. runs
^@cn. runsis) 'Sauf — runs blö]iis '^lutflutV.
9Jun,sd ^•. nibb. runzel al)b. runzala %.
'Oiunjcl' : 2^innn. ju Ql)b. run/.a ml)b. runze J-.
'iRunjcr. "ihii ©runb uon üuorb. Inukka. ml)b.
runkeunbcngl. \vrinkle'i")üin3cr (anglf.wrincle)
ftclit alib. runza für *\vrunkza *\vrunkta mit
Tiniinutinfuffir; 23erlul"t be» ©utturaliJ ift forrcft
lüic in iölitj ani: *blikz, Scnj aii^ *lenkz.
2lu|";cr()Qlb bcö @crm. ogl. lat. rüga. lit. riikti
'ninsclig lucrbcn' — raükas 'JHunjcl' (f. nod)
raul)). 2(u§ bcni ©crnmn. (ogl. anorb. hrukka
ou§ *l)runkö) ftannnt fvj. froncer (mlQt. frun-
cetura '^liuniCl' in bcn 'licidicnaucv C'Moffcn).
i)Jü|jcI )ffl. in bcr l)cuttgcn iöcbcntung feit
(5d)ottel 16G3 niclfnd) in bcn S^bb. ücr3cid)nct :
eigtl. bnicr. iturjform jn i)huircd}t (bo[)cr3iü--
pcl JHüppel qIö Jsaniilicnnamcn); luegcn äbn=
lidicr 25?ortgc)d)id)tc pgl. 2)Jcl?c- JBaljridicinlid)
gab jur 5(uvbilbnng bcr 5?cbcutung üon '1{üpcl
bcr büucrlidjo it n c d) t i)x u ;i r c d) t 3Inlaf;.
nmfcil Stw. ml)b. rupfen ropi'en C^'ltcnf.
JU raufen) = niittclcngl. rippon (nnglf.
*ryppan;t engl, rip 'reinen'; bü3ii ruiipifl
'lumpig' nad) nbb. ruppen für obcrb. rupfen.
^Küffcl 91^ mhb. rüe^.-l Tl. ':Küfiel'; nl)b.
mit .Huv',ung bc? eigtl. Stammuofalv luie in
laffcn ouc^ mhb. iä^^on. 'Jll)b. *ruo;5il älter
♦wrö^il finb nnbc3cugt; ba3u bie obnc bie
l-5fbleilung gcbilbeten g!eid)bcb. angif. wrüt, oft=
frief. wröte 'rKüficl' ; ferner al)b. ruozzen 'bie
©rbc aufn)ül)lcn, aufreificn', nbl. wroeten 'miily-
len*, norbfricf. wrelten 'luüiilen', angl). wrötan
wrölian engl, to root 'luühlen luie Sd)iueine'.
Tic germ. 2»J3. wn«! 'aufiDiUilen' ('liüjfel eigtl.
'bie nufiuül)lenbe 2dmau3e bev 2d)iveinev'l an-:-
oorgcnn. wnVl (bod) f. ÜBurjcl) ift üiclleid)t
mit lat. rödpio 'nagen' nruera'anbt.
t liKüftc ^. fpätmbb. rust ^■. 'Mn{]c, JHaft',
einer bem 9ibb. cntftammenbcn 9^ebenfonn üon
^Kaft; ogl. nbl. rust '3iaft'.
ruften S^m. mlib. rüsten al)b. rüsten älter
*brusljan 'ruften, bereiten, fd)mürfen' = nbl.
rüsten, anglf. hyrstan (für *hryslan) 'au&ftatten,
fd)mürfen': iTenom. 3U al)b. rust '^Haftung',
anglf. hyrst ';^ierrat, odimurf, 9iüftung', bie
fclbcr 33crba(abftrafta 3u einer germ. 2B3. hruf)
'fdjmürfen' finb; ögl. anglf. lireodan 'fdimücfcn',
anorb. hrjööa 'fäubcrn, ein Sd)iff entlaben'. Ob
man 3U biefer 2B3. brup and) germ. *hrossa-
'3ioty al§ ■:)3ai1i3. auf ta- im Sinne von '&c-
fdimürftc?' 3ic()en borf, infofern cv Sd)mudgegcn=
ftanb ift? 2)ie germ. ÜB3. lirujj (an-:-' ibg. krutb
krut?) l)at man — mobl mit Unred)t — in gr.
KeKopueuevoc; 'aiiögerüftct' — Kopüaöuu 'ruften'
— Köpuö- '.s>clm' luicbcrerfennen mollen; bod)
ift bereu 3iv)eiftUngc 2B3. KopuB- mit bem einfiU
bigen germ. liru|) nid}t 3U uercinigcn. — S. and)
@e rufte.
rüftifl 3(bi. ml)b. rüstec 'rüftig, gcrüftet',
al)b. rustijT 'bereitet, gcfd)müd't'; uicgcn ber i^e^
bentungöentmidlung vgl. f e r t i g, aud) e n t r ü ft e t.
■Jlnorb. liraustr 'tapfer, tüd)tig' liegt ferner.
9tuft 9Jl. ml)b. al)b. ruo^ 5)Z. == nbl. roet
'JHuf?'. ^ibb. sot, engl, soot anglf. söt 'SRufe'
finb füum neruHinbt.
^Kutc A. nü)b. ruole al]t>. ruola J. '@crtc,
^Kutc, Stange, iDlenftangc' = afödjf. röda ,1.
'.Uren3', nbl. roedc ':)\nte, DJJefjftangc', anglf.
röd Jy. 'itreu3' engl, rod rood 'Dhite, Ärcuj'.
@ot. *rüda 5. 'Stange, ^43fal)l' fel)lt. Gin
üorgerm. rädbä- läfst fid) fonft nid)t anffinben;
ober ift lat. rädius 'Stab' urnermanbt':?
riitfrfjen ot>f- fpätml)b. rutschen 'gleiten';
^Jiebenform ba3u mbb. riitzen. $yiclleid)t gel)ört
e'ö 3ur gleidieu il\3. mie rütteln, rütten (jer=
rüttcn» = mlib. rülteln rüHen 'fdjütteln'.
Snal 9JJ. mbb. ahb. sal OT9?. 's^am, Saal,
•l'^alle, meiften-i nur einen Saal cntbaltcnbcy
(^cbäube, bc). 3um gefellfdiaftlidien 3>creinigungy:
orte bieneub' — afäd)f. scli 1>J. 'Wcbdube nur
au^ einem grof?en Saal beffebeub'. Cs^n "ä[)t>.
3(fäd)f. finbct fid) bafür aud) bie 53e3eid)nuJig
selihüs 'Saall)auC'' ; anglf. sele salor sa-l '.S^alle,
ipalaft', anorb. salr 9?i. (altgerm. salaz saliz iij.
barf iiorauvgefet3t u'erbeu). Xav Wot. bemalivt
mir bie ftammucrmanbten saljan '.s>erbcrgc finbcu,
bleiben' unb salijnvns a- X'^- 'A>crbcrge, Speife^
3immer' =abb. selida ^. 'aBol)nung' nd)b. selde.
llrücriüanbt finb afloü. selitva J- '2Bol)Uung'
unb selo i)i. '.S>of, 2)orf', lat. solum 'iöobcil,
Wrunb'. — 2!er germ. Sippe entfprong btc ro-
man. non ital. sala. fr3. sallc 'Saal'.
(Saat
— 325
jagen
©aot 5-. m()b. al)b. sät 'J. 'bag Säen, btc
Stugjaat, ©aat' == aiäd)). sAd 9f., nbl. zaad,
anglf. sted cnc\l. seed 'oanicn, Saat', anovb.
siede unb säd ^Jc. 'Saat'; got. nur in mana-
seps 5-. 'S[Renidi()cit, SBclt'. ^Iltgcrm. se-di-
(unb se-da-) finb 'Jtblcitunc3cn anv bcr in jäcn
unb Same ent()altcnen ibg. S>3. se 'jäen'.
Säbel 9)^ um lö<K) auffonnnenb unb 151U
alö neumobifd)e§ J-reinbaiort in 33aievn („'3(in
ncro§ (.^cbid)t") lunipottct, 3unäd)ü aly Säbel,
©ebel (bei DJ^aalcr l.Jül), Scibel (bei .*öan§
Sad)§): mit öcn olcid)bcb. fvo- engl, sabre unb
ital. sciabla auv beut Cflcn ftammenb. 2)ie flau.
SBortc mic vuif. sablja, poln. szabia, fcvb. sablja,
foroie uncjar. szäblya fd)einen fclber Seljnroorte
3U fein.
Säbcnbnum ). Scbenbaum.
Satftc 5". mbb. Sache aijb. sahlia 'J. Streit,
Streitfad)c, 9icd)t§l)anbel, 2{ngelcgen()eit, Sad)e,
Urjad)c, @runb' = anorb. snk 5-, ajädif. saka
5-: üflt. nbl. zaak '2)int3', anglf. sacu 'Streit,
^el}bc' engl, sake 'llrfadjc, ©runb', got. sakju
^y. 'Streit, oänferei'. 2)ic Sippe gcljört 3U got.
sakan 'ftreitcn, janlen' (sakjö ^y. 'Streit'), anglf.
sacan, afäd)f. sakan, al)b. sahhan 'tabeln, f dielten;
oor @end)t ftreitcn'. Sß^j. sak 'ftreitcn bef. üor
©ci-icbt' ift bcm ©errn. eigcntümlid). 53ead)tung
üerbicnt bie iöebeutungÄcntimrflung. 2^ie al^
gemeine ^ebeutung'Sad}e' ift lungere (Sntwidlung
aug ':}?ed)t&fad)e. Streit', bie nod) in n()b. Sad)=
ro a 1 1 e r ''Jteditgnerteibigcr' (f. nod) 2S i b c r f a di e r )
crbalten blieb. Tic alte 9icd)tc-'fprad)e ergab anö
ber Ic^teren 33ebeutung bie erflere.
iaöjt 2lbi. crft n[)b. (bcm Cberb. fvemb), am
nbb. sacht; ogl. nbl. zacht (megcn nbl. nbb. cht
au§ bb. ft f. Sd)ad)t!; c& ift = i)b. fanft, bcffcn
9kfal fd)on in afäd)f. säfto 3lbü. 'fanft' ucrlorcn
ging. Seit iöelmig 1611 unb Sd)otte( 1663 luirb
fad)t gebud)t, bnngt litterarifd) aber erft im 18.
^abrl). burd) (bei Öutljcr unbc3eugt; üerein3clt
3natl)efiu§ 1562 Sarcpta 219^ fad)te).
3arf dJl. ml)b. al)b. sac (@cn. sackes) Tl.
= got. sakkus 3)^., anorb. sekkr SOh, anglf.
saecc engl, sack, ubi. zak in gleidjer 53cbentung :
gcmeingcrm. 2el)nn)ort (@rbf. sakkus) au§ lat.
Saccus (— ital. sacco, fr3. altir. sac). ba§ mit
gr. acJLKKoc, bem l)ebr.:pl)öni3. sak cntfprungen
ift. Ta§ lat. SSort ift burd) ben iMnbel römifd)cr
ilauflentc fel)r früb (fd)on ju 6acfar§ 3^^^:') 3U
unö gefommen, ctrca glcid)3citig mit 3lrd)c,
Äiftc, Sarg, Sdjrein.
farfcriot ^ntcrj. crft fpät nbb., nad) fr3. sacre
nom de Dieu umgemobelt; bafür mit Gntftellung
jappcriot. Sacfcrment (fapperment) au§
sacramentum. ha^i '6l)rifti 2eid)nam' be3eid)net.
facti 3tm. mbb. ssejen ssen al)b. säen
'fäen' (üuii urfprgl. säjan entfprungeni = got.
saian, anorb. sä, anglf. säwan engl, to sow,
nbl. zaaien, afäd)f. sujan in glcid)cr ^ebeutung.
®ie gcrm. 3B3. so 'faen', bie nod) in Saat unb
Same 'Ableitungen 3eigt, ift ben rueftlid)en 3nbo=
gennanen gemeinfam; pgl. lat. 2B3. sc in se-vi
sa-tum se-men (lat. sero ift rcbupl. ^räf. für
*si-so) unb afloö. seja (seti) 'fäen', lit. seju
(seil) 'fäen'.
(Sflfran Tl. mbb. safrän 2R. nad) fv3. safran
(ogl. engl, saf'fran), fpan. azafran = ital. zaf-
ferano aui^ gleid)beb. arab. zäfarän.
Sftft Tl. m()b. saft getpöbnlid) mbb. al)b.
saf (®en. saffes) 5?. 'Saft' = anglf. scep eitgl.
sap 'Saft', nbl. nbb. sap. Urüerrpanbtfd)aft mit
lat. sapio (al)b. seven seppen ml)b. sehen 'raal)r=
ncl)men') unb sapor ift megen anorb. safe 'Saft'
bcnlbar, infofern eine ibg. 3B3. sap sab (ügl.
ffr. sabar '^ccf'tar') möglid) crfd)cint (bagegen
gr. ÖTTÖc 'Saft', aflop. sokü finb fent 3u balten).
5lber bie bevTfdienbe 3lnfid)t, anglf. ssep unb abb.
saf feien Gntlel)nungcn au§ lat. säpa '9}ioftfatt',
ift tual)rid)einlid)cr mit 9iüd"fid)t auf anbere lat.
Sel)nrooi1c iam bem 53creid) beä 2i>einbauce->) luic
Tloii unb Sauer.
Sage 5. ml)b. sage ai)h. saga J. 'üicbe,
"Jlnefage, Gr3äblung, @erüd)t' : 2lbftraftum 3U
fagen mic anglf. sagu engl, saw '3lu§fprud),
Sage'.
Säge j)-. ml)b. sege sage al)b. sega saga 5-
= nbl. zaag, anglf. sage sagu engl, saw
'Säge', anorb. sog J-. (got. *saga 5- fel)ltl:
mit anglf. secg 'Sd)n)eit' au^ sagja- unb
anglf. sigde side (engl, scythe) 'Senfe' au^: *si-
gi|3ö (anorö. sigdr), fomic mit bcr Sippe pon
Senfe abgeleitet auö einer ibg. 2Ö3. sekrsok,
it)03uaud)lat.secäre'fd)nciben' — securis'^Beir.
Sag ä pon Säge berubt, luie bie neueren alem.=
fd)iuäb. Sialchc lebrcn, auf e; eg beftel)t alfo
bcrfclbe 5lblaut 3ipifd)cn al)b. sega: saga mie
3roifd)cn ai]h. rehho; anglf. racu (f. 9tcd)cn)
ober 3unfd)cn Fladen: engl. neck. 3" bcr ibg.
2B3. sek sok geboren aug bem ©erm. nod) abb.
sahs 'Sd)iüei"t' (f. 9}leffer) unb Dielleid)t a^b.
seh mt)b. secli '^$flugfd)aar' (bod) f. Sid)el).
fogen 3tiö- nibb. sagen al)b. sagen fc^ro.
3tiP. = afäd)f. seggjan, nbb. seggen, nbl. zeggen,
anglf. secgan (aug ''sagjan) engl, to say, alt=
norb. segja 'fagcn'. ®ot. *sagan fel)lt nnc jcber
anbere 21>ur3elangeböingc im @ot. überbaupt.
©erm. sagai-, nad) ber Diegel beg grammatifd)en
2Bed)felg aug ibg. sokey- entftanbcn, l]at nabc
33ermanbtc an lit. sakyti 'fagen' (sekme '©r-
3äblung' — pcä-saka '9}lärd)en') unb aflop. sociti
(Sntitbnnb
326
©ats
'angctgen' ; bagu fügt man altlat. insece 'cx"jä()Ic'
(in-sectiones 'Grsnbhnuicn' ) joiuic bic gv. 2C\v
aeu oekF in eweire für ^v-aene, e-aTr-ete 'fagc,
jogt', (Sine alte ibg. ©orttnlbung au$ bicfcr
S^j. seq (sep) f. unter ^cifpic l. daneben
lücift altir. sagim saigim 'xd) fpredic, fagc' auf
eine lautneriuaubtc SiiHic ()in. — ^"^ni 9\'oman.
finbct lid) nur ein 2el)nu)oi1 biefer SiiH^c; vc\\.
fpan. sayon 'öertditÄbicner' (eiiitl. 'Sprcdicr').
SaMbanb 9i. feit beni IG. ,ui()vl). be:,cuiit
neben unb für eiijtl. (fo nod) am iliittclr()ein)
selb-end; bie gleid)beb. nbl. zelfkanl unb engl,
seivage ftimmen ju nbb. seifkante unb Ggge
(f. GggcV). 2^ie nt)b. 2{u6fprad)e fdicint an§'
bem 53ül)m. ju flammen. ^Ui C6erfad}fen gilt
Sal)lleifle, in Cftrcidi Iud) = enb, in bcr
Sdjmcij tS n b i ( am l^Jedar '43 v a i f e l , im .'öcnncb.
©peibeli.
Sa^ltc 3^. fpätnil)b. (inb. nbb.) sane J.
'Sa()ne' = nbl. zaan. Urfprünglid) gcl)örtc
ba^ SBort mol)l auc^ bem £bcrh. an, mie bie 3(0=
leitung Senne jeigt ^für Sal)ne gilt jc^t oberb.
mb. ')\ a [) m, fdimcij. and) nülel, nbb. Alott unb
Sd)manti. "Dcit ^)iüd'iid)t auf öftreid). „ba&
CberS" 'für 'Kal)m (ogl. engl, head of milk)
barf oielleidit an ffr. sänu '.s>ö()c' gebad)t
njcrbcn.
Saite ly. ml)b. seile aht). seita Jy. 'Saite,
Stricf, 3^ffcl' ; ugl- ol)b. seid ^Jc. 'Sti-idV3d)linge';
a()b. seiU) ^ anglf. säda 9JL 'Strid, 3d)linge' :
'Jlbleitungen mittclft eincö ibg. t-Siuffiycy an-:-<
bcr genn. ibg. ifi.\v ^'i' : sT 'binben', bie aud)
in Seil uorliegt; ogl. nod) anorb. seimr 9JJ.
'Saite' (got. *sai-ina-i, anorb. siina 9f. 'Saite',
anglf. sima. afäd)f. slmo 9)1. 'Strirf' ; baju gr.
l-iadq 'iHicmen', ffr. 2öj. si (sa) 'binben, feffcin'.
iisn 2lblcitung flelien bem gcrm. SBorte junddifl
afloü. se-lT ,1. 'Strid' unb lit. sailas 9JJ. 'Strid'.
Sßegen ber norgcrm. äl\^. sT sai f. nod) Seil.
:fol in ''lUühfal f. feiig, and) ^Kätfel.
(Snlnmnubcr Tl. mhb. salamander lli. J>-.
'salaiiKuulra'. - Über ben oichimflrittenen Ur=
fpnmg bey flnbent. Salamanbcv, ber erft in
bie '.Vkx ,'sa()rc bc^ U». oa()rl)d. fällt, ugl.
Stubentcnfiir. 'd.
Salat 'JJi. fpäinibb. saläl aij.; l'clinuiorl
QU§ glcid)beb. ital. salata insalala
Snlbnbcr 1'JJ. crfl frül)id)b. (ber ältefle 5^eleg
flammt au^ i^cn Kpisl. Ohscur. Vir.), mirb mit
Unred)t auy einer ,Vncnfcr L'otaltrabition evfiärt,
bereu .öelb ein bortiger söabcr uom Einfang bey
17. :^al)rl)'3. mar, ber feine (^dftc mit fd)alen (?r
;iäl)Iungcn untcrbicit. "^Iber bay SBort fd)eint
auy IHittclbeutfdiIanb ,^u flammen. ,"vebor 'Vtcd)
crflärt ey ahi Solbaber unb crinticrt an baci
OJiagbcb. Urfunbenb. (ed. .söertel) I 6G5 jum
^'sabve 1390 : vortmer so sollen dy borgere to
deine Salz (non Saija) dal solgut darsilves
baden, siden ande wallen.
3albe 5"- 1»^)'^. salbe al)b. salba j}. = afäd)f.
salba, nbl. zalf, anglf. sealf engl, salve (got.
*salba 3"- ift Ju erfd)lief5en au§ salbön 'falben').
2}ay germ. salbO- 'Salbe' auy oorgenu. solpä-
gc()ört JU gr. IXnoc, 'öl' — äXcpoq '53utter' —
öXm-i 'iriflafd)c', ffr. sarpis 9J. 'Sd)mal3' —
srprä 'fett'.
<3albct Tl. ml)b. salbeie salveie al)b. sal-
beia salveia J"- = tat.=roni. salvia (fr^. sauge,
morau§ engl. sage).
1 3nlbud) )}l. ml)b. sal-buocii 9?. 'Urfunben=
bud) für bie sii einer ®cmcinfd)aft geblirigen
C*^runbftüdc, CSintünftc intb Sd)cntungcn' ju ml)b.
sal Jy. 'rcd)tlid)e lUicrgabc cinco 0)utc§', bay mit
ml)b. sal d)l. 'ivcrinäd)tniy' ju al)b. seilen ^=
anglf. sellan 'übergeben' gcl)ört. 2)ay biefen ent=
fprcdjenbe engl, to seil l]at bie 33cbcuti:)ig 'üer=
faufen' angenommen.
Salm, Salmcn 90J. ml)b. mnbb. salme
al)b. anbb. salinn Tl.: lat.^gall. salino (= fvj(.
sauinon) braug am ^Klicin uuilircnb bcr 9iöincr=
seit ein. Sad)y ifl mc()r nbb.=jäd)f., Sahnen
I)errfd)t im ÜBeften (ubl. zalm). 2)od) inirb feit
bem 16. ^sa()r(). am Cberrl)ein Salm unb 2ad)^
jur fünfUid)cn nmcrfd)eibung i)erfd)iebener Sta=
bien bcci mfd)ey gebrand)t; aber Salm ift
üolfyüblid)er, une bie jabllofen öaftl)i.ifc „3»iit
Salinen" im Sübnicftcn bcnicifcn. ,^\m Stell, ift
saliiio nod) nid)t gcfnnbcn (ir. eö am- lat. osox
'Vad)y' ).
Soluc ,>. aly mililar. 3Bort am (Snibe be§
IG. 3fll)i^t)§. auffommenb unb feit Stielerä S^u
tung'olufl 1G07 gebud)t: auy bcr lat. (^rntüormel
salve.
3ahucibc ("s-. ,iU ml)b. salhe al)b. salaha
(got. *sallir)i ,1. 'äBcibc'; bac^ jiueitc Hujammen:
fclumgyglicb bcy nl)b. 2l>ortoy bicnt jur ^kMcbung
ber alten '-ücjcidjnnng, bie jn)cifelyol)nc cd)t gcrm.
ift; tjgl. anorb. selja (got. *salhjö) "jy. unb anglf.
scalh engl, sallow '2Beibc'. ^a^xi gr. 4\(Kr|
(arfab.), lat. sälix (2(cc. -cem) 'SBcibc' al§ Ur=
ncrmanbtc; frj. saulc berut)t nid)t auf bem lat.
Sinnl, cl)cr auf einer germ. /f-ornt.
Sal.s 9(. ml)b. al)b. salz 9i. = got. salt,
anglf. soalt engl, sali, nbl. zout, afäd)f. salt,
(baneben ein 5(bi. anorb. saltr, anglf. sealt
'faltig'): eine fpe.^ififd) germ. 58ilbnng salta- 9?.
(barauy enticbnt läpp, sallte), bie natürlid) mit
lat. säl, gr. d\<; in ^ejiel)ung ftel)t; ogl. nod)
afloD. soll 'Sal,f — slanü 'faljig', lett. säls,
altir. salann 'Salj'. Tic ermeiterte uorgerm.
fam=
— 327 —
5anb
SBurjcIfonn sald ftcrft mit 3(ffiinilicnmci t)on Id
ju 11 and) in lat. sallere 'falscn' (mit bcm ^avti3.
salsus für *sald-tos), ba^ gu flot. saltan = a[)i>.
salzan ft. 3tro. 'faljcn' ftimmt. 2)a§ Ut. 2lbi.
saldüs (ofloD. sladükü) dat bic ^cbcutiuu^ 'fütV
(Ut. druskä 'Salj' iicl)ül1 JU Ictt. druska
'Ärümd)cn' ). Ten öftlidicn onboacvmancn fct)lt
eine ucrmanbtc '-öc,^eid)nniui , mic bcnn bcr
9\iiji)cba bav Sa(3 auffäüi^icvniciie nidit evnnltint.
S3ieUcid)t lernten bie lucftlidjcn 3»t)oacrmanen
auf il)rcn SBanbcrungcu ta^ DJtincval tennen uon
einem iinlturoolfc, ba§ aud) fonft {vc\\. .'panf
iinb ©über) bic cnrop. 6prad)en beeinflnfjt liat.
2)aB an& einem iyrcmbiuort eine 'Jlblaut'öbilbunn
©ül^e nnb ein ft. 3tui. flot. saltan = lat. sallere
'falsen' iicfd)affen mcrbcn fonnte, läfit fid} nid)t
bcjrocifeln. 33ic(leid)t bcrnbt bie '^tbmeidnina uon
gcrm. salta- unb gr.dat. sal auf einer gemein;
famen @rbf. säld (Senet. saldnös (salnös).
=fam f. langfam.
3amc Tl. mbb. säme ai)'o. afäd)f. sämo dJl.
'Samenforn, Same, 3cad)tommenfd)aft, (Vclb,
58obcn': 3(b(eitung anc-. bcr in Saat nnb fäcn
ent()altenen Sog. se 'fäcn', genau cntfpred)enb
bem lat. semen, aftoo. seme, lit. semü °Same';
tbg. se-mn- mit Suffiy men ift oorauSjufe^en (ba§
glctd)e ©uffiy ftecft in ^eim unb in Slume).
6ine anbere 5(6(eitung geigen altir. sil unb lit.
seklä 'Same' (@rbf. setla).
t Sämtfcfelcbcr 91. erft n()b., entfpre^enb
engl, shamois (unb shammy) in glcidier 58cbeu=
tung, fr^. peaux chamoisees : bunflcn Urf prung§ ;
üieücid)t au» ruff. zamsa 'Sämifd)Ieber'.
fammcln o^m. m()b. samelen eigtl. mit n-'äb-
leitung samenen ai)b. samanön 'fammeln' =
afäd;f. samnön, nbl. zamelen, anglf. samnian,
anorb. samna 'fammeln': Stblcitung an^ bcm
at)b. 5lbt). saman (urucnnanbt utit ffr. samanä
'äufammen') eigtl. 'nad) bemfelben Crt l)in' gu
bcm ^^ronominalftamm sama- (in got. saras,
engl, same); t)gl. gr. ä^a. ©. gufammcn unb
gefamt.
® ammeUurium 9?. eine latinificrcnbc 53i(bung
auf -ium, au&gel)enb üon nbb. sammelsflr, bae
urfprgl. luolil ein 'faueres (Scrid)t an§ allerlei
aufgcfammcltcn {5"leifd)rcftcn' meinte (im 18.
Sal)rl}. l)amburg. sammelsür 'allcrl)anb 3U=
fammengeraffteS 3eu3% brem. sammelsurium
'ein efell)afte§ (Semüfc üon allerlei Sadjen, bef.
Don Speifen'): mol)l im 16. ^a^ivl). in f)umam=
ftifdjen ilrcifen aufgefommen (frübcfter ^eleg
in bcr l)cutigen Scbeutung auf nbb. O^cbict:
Sauremberg 1652 Sd)cr5gebid)te lü $y. 268; aud)
JRcinmalb 1720 2(cabemicnfpiciiel S. 102). 35gl.
lyibibuö, öappalie, ^''allore unb 9iunf§
(aud) ^Brimborium geigt uerraaubte 53iU
bung).
SomStnn 9.U. ein oberbcutfd)eö unb rl)ein.
2öort(bafür mb. nbb. Sonnabcnb), auS glcid)=
beb. m()b. sam^tac sampstac a^b. samba:5tac.
3)afür nbl. zaterdag, nbb. säterdach, anglf.
saeternesdasg sa'terndag engl. Saturday, beucn
mit ben iilcid)bcb. altir. dia sathairnn unb alban.
seli'ine hai-' bcm 9\oman. fremb gebliebene lat.
Saturni dies gu ©runbe liegt, foiuic anorb.
laugardagr — pvättdagr (eigtl. '^abetag'). 2(u^
fird)enlat. sabbati dies, roorauS frg. samedi,
ital. sabbato, prot). dissapte, ir. sapait flammt,
t'ann al)b. samba^tac = ©am§tag nid)t ab=
geleitet fein, mcil baburd) bic l)b. 9iafalicning
md)t crt'ldrt mirb unb meil ein fird)cnlat. SBoit
tcine i>crfdnebung uon t gn t, haben bürftc. 3)a
aflou. sabota, magi). szombat, rumän. sämbätä
bcm al)b. samba^tag gunäd)ft ftel)en, bürftc oft^
lid)er Uiiprung an3unel)men fein; bafür fpric^t
aud) bie (äntlebnung oou baier. pfmz-tac
'Tonnergtag' an'^ gr. -ni^mr] (f. ^^ fing tag).
Cbniol)l ein gr. *ad^ßaTov neben odßßaxov
bi5l)cr l^id)t gefunben, mirb feine (5nftcng bod)
ungmeifelbaft burd) pcrf. samba; aud) bic ent^
fpred)cnbcn arab. ätl)iop. abcffin. Söoi-tc geigen
inneres mb. offenbar ift ein etroa im 5. 3it)i"f)-
beftel)enbc§ orientalifd)e§ sambato burd) ha^
@xkd). (mit bcm 5lrrianiymu&, f . Ä i r d) c , $ f a f f e)
tn§ Cbcrb. unb Slaü. gcfommcn; bod) fällt auf,
baf^ lllfilaS sabbato dags ol)nc 9tafalierung fagt
(ügl. got. aikklesjü gegen meftgerm. kirika au§
KupioKÖv). 'Jür bie 9iafalierung fei uod) er=
innert an laiaßnen = Idßßn unb lainßareiov
ber Sabbatfluß. Übrigcn§ ift at)b. samba^-tac
gegenüber gr. adß ßaxov = afloo. sabota eine
pcrbcutlid)enbc onfi-iiiiiitenfe^ung (rcie ötrfd) =
fäfcr ober S'Öinbbuub) nad) bcm ißorbilb bcr
übrigen 2£sod)cntage.
<Bamt 9)1. ml)b. samlt samät 9J]. 'Sammet':
in ml)b. 3eit cntlel)nt auä bcm Üioman. ; cgi. mlat.
examiturn, ital. sciamito, afrg. samit. Ciuelle
mgr. Üd^nov, ir)ol)er aud) afloo. aksamitü
'Samt', unb ha^ mgried). SDort roirb auf arab.
sämi 'fprnfd)er Stoff' gurücfgcfül)rt, it)ol)cr aud)
afpan. xame.
famt $räpof.=3lbt). mlib. samt älter sament
al)b. samant 5lbo. 'gufamntcn', aud) '^räp. mit
Tat. 'gufammen mit'. S. gufammen unb
f a m mein.
Sani» 911. (oberb. frül)er unb je^t mcift 9ieutr.)
ml)b. sant (@m. sandes) al)b. sant (@cn. santes)
dJl. = afäd)f. sand 99i9i., nbl. zand, anglf.
sond engl, sand, anorb. sandr OJi.: genn. *sanda
9il9i. für oorgerm. samdho- samadho- (im
:anbel
328
©au
©cnii. lüirb m r»or d ju n; f. Stanb, f)ini--
bcrt, Sd)anbc) = gr. ä^a0o? 'Sanb'. Wü
bem (IV. 2Bort bccft fid) ba§ glcidibcö. baicr.
tirol. samp (m[)b. sampt) qu§ alib. *samat:
013I. nodi ciiiil. biol. samel '2anb[iobcn' mit lat.
sabuliiin an-i *samulum ?
e anbei 9n. crit til)b. (fett Tlaakv 1561 (^e=
budit), nu§ ital. sandalo (frj. sandal) 'ein tnb.
Jvarbbolj': auSi cjv. öüvxaXov = arab. zandal,
\h: candana. 2er 33auin i)t in Cl'linbien bcimifd),
roofiev ba§ .s>ol5 nl'o .öanbctöavtifcl nadi bcni
SBcüen gcbrad)! rcurbc.
fonft ^(bü. 'J(bi. nd)b. senfte 5Ibi. — sanfte
3IbD. adb. semiti •Jlöj. — samfto 3(bo. 'fanft'
= aföd)). säfli 2lbi. — säfto 5[bii. (iHiI. fad)t,),
onfllf. seffe 3(bi. neben softe 2(bü. 'janft' (cni^l.
soft 'fanft, meid), id)tüad), einfoltin'). 2^em
Cftgcnn. fet)It bic Gntüncdmnci. £b bic Sippe
ju cjot. samjan 'gefallen' geböit? (ogl. 9ianft
ju 2B,v ram). — Tajn Sänfte.
Bam 9[>^ ni()b. al)b. sanc i@en. -ges) 9}l.
'©efang': 1. fingen.
t Snnßc, San gel ^•. ''jtbrenbüfdicl' ein
burd) 3)cntfd)lanb lueituerbvcitetcö 2!ialeftaiovt
(aud) ^roiebclfange raivb gebvaud)t 3. iö. auf
bem SBeftenualb ; üeveinjelt Sänge tivol. '.*öanb=
nod S!}^o[)nföinV); entfpred)enb engt. bial. sangle
''JU)venbitfd)el'.
fnjj^jcrlot ^ fadeviot.
Snrbcüc ,1. erft frül) nl)b. (feit aHaalev irj(jl
gcbud)t; auv ital. sardella (miat. sarda, eigtl.
'bie farbinifdie' ) : 5Jcbcnfonn ju sardina.
S arber lU. fpätndib. sarde (m()b. gen)ö()n:
lid) sardin ■!)?.). 'ein (vbclflcin': an?-' lat. sarda
(gr. adpbuji.
Snrß Tl. m()b. sarc (föen. sarkes) — sarch
(@en. sarclicKi 9JJ. 'Sarg, 0)ruft, @rab*, übcr=
hanpt 'Sdirein, 5öe()älter' at)b. saruh sarch
Tl. 'lotcnlabc, Sarg' = anbb. sark 'Sarg'.
eine lautoeriüanbte Sippe bat ba§ Dioman. in
nfrg. cercuoil, afr,v sarcou 'Sarg' nnb feinen
älteren 'JlngebÖrigcn. '^k ()crrfdienbe 5(nnabmc
trüber &ntlebnnng au§ lat. sarropliagus 'Sarg'
(*sarciis märe a\v Wrbf. Don abb. sarcli üoran§=
jufcöcn) laut fid) mit ber Ü^erfiir^ung üon lat.
propago SU abb. pfroffo (f. '^ifi'opfeu) red)t=
fertigen ; and) ifl lat. sarcophagus in bcn früben
genn. 5öoIfegefcöen gemöbnlidi. So ift and) lat.
cista 'Sarg' in§ ©crm. übernommen (anglf. cest
eist 'Sarg' — cistian 'einfargen'; ba.;n nbrbcin.
kis-fat 'Sarg'), and) lat. arca 'Sarg' a\» mbb.
arke 'Sarg' (f. 3lrd)C unb .Stifte); bead)te lat.
scriniuin in abb. sarhscrini 'Sarg'. 3Bie arca
unb cista, fo ift lat. sarcophagus and) in all=
gemeiner Scbeutung (j. 58. '2BafferbebäItni§,
Irog') überno)nmen. 3ni Sübnieftbeutfd)en bat
bic^ beute lobten bäum alv einbeimifd)e§ ÜBolf§=
roort für 'Sarg* gegolten.
ftttt 3(bi. )nl)b. a()b. sat (@en. sates) 3lbi.
'gcfättigt, fatt' = afäd)f. sad, anglf. saed 'fatt'
(engl, sad 'bcfd)mert, ernft, betrübt'), anorb.
sadr (saddr), got. sajjs 'fatt': ein germ. ^^^artiv
auf -da- (f. laut, talt) ju einer ibg. 2Bj. sä
'fättigen', anv bereu langoofaligcr {yorm im
@ot. sö-pjan 'fättigen' — s6-J)s 'Sättigung'
gcbilbet finb. 33gl. lat. sat satis satur; lit. sotas
d)l. 'Sättigung' — solüs 'fättigenb, leid)t ju
fättigen' ; gr. äuevat {ä) 'fättigen' — a-aro^
'uncrfättlid)' — äh)-\v 'fattfam'; altir. satliach
'fatt' — säsaiiii' id) fättigc' — - säith 'Sättigung
(afloo. sytü 'fatt' ift fcineö inifaly luegen uniicr=
lüanbt). 3iüercffant ift bie ^ebcutung§cntn)irf"=
lung bec' engl. sad.
t 8atte, Settc 5- crft nl)b., au§ nbb. satte
sette, bai 3lblcitung au§ nbb. fittcn 'fi^cn'
ift; in Scttcn ivirb bic lUild) bciuabrt, bamit fid)
bie bidc D.l^ild) fctjt. "Jlbb. salta '.Horb, Spcifcforb',
ba§ übrigenji fd)on im '-Beginn ber mbb. oeit auö=
ftarb, fd)cint nid)t üermanbt ju fein.
(Battd m. ml)b. satel al)b. satal salul Tl.
= nbl. zadel, anglf. sadol engl, saddle, anorb.
soönll Tl. (got. *saduls e:itgebt un§ anfällig).
2(nnal)mc non (i-ntlel)nung auv lat. seilile bat
tt)ebcr an ben Cautcn nod) an ber 53cbcutung eine
Stülpe. Tai:- gemcinaltgcrm. ^sadula- fann aber
nid)t mit fit?en (germ. 2B3. set) unjeriuaubt
fein. i?iellcid)t ift 'öa§> S?ort ein alte» iiebnmort
au§ einer anbern ibg. Sprad)e, bie au§ ber 9Bj.
sod 'fiijen' iiiobl ei)i sadula- bilben fonntc (ogl.
9Uid) unb \">anf); ogl. flau, sodio (sedTlo)
'Sattel'.
Snturei a: ml)b. satereic; ugl. ital. satureja,
frj. sarriette, lat. saturöja.
Salf Tl. mbb. saz (C^3en. sal/.os) 9JJ.: %b'-
lautSbilbung ^Hi fitzen, ml)b. in ben iBebcutungen
'Crl, luo etiuag fi^t, gefetU ift, Stellung, Sage,
l^erorbming, Wefetj, i^orfatj' ufm.
(Ban ("y. nU)b. abb. sfi Jy. 'Sau' = anglf.
sü engl, sow, anorb. syr 'Sau' ; nbl. zog zeug
'Sau' geboren mit got. *su}.'us = anglf. sögu
unb fd)iiiäb. mnbb. mittelengl. suge erft meiter--
bin JU altgerm. sü, itjooon and) Sd)iuein (=
got. swein 3?.) einc5(blcitung ift. Xie Öejcid)nung
sü- 'Sd)iiicin' ift ben uieftlid)en !,^siibogermancu
gemeinfani: lat. sü-s, gr. u-q aO-; (baju aneft.
Im '(5ber'); lueitere iöejiebungcu unter Sd))i) ein.
%{<- JB,5. gilt ffr. su 'gebären' (ugl. Sotjn),
fobaf; bic Sau nad) il)rcr ,lrud)tbarteit benannt
märe; anberc feben in sü eine 'i)tad)bilbung bc§
0run,^en§ be§ Sd)itjeine§, meil im Sfr. sükara
fauBer
— 329 —
(Sau§
'sü-9Jlad)cr' ba§> 8d)ii)cin Eicsctcf)nct. — Sau
bial. '%S im ÄartcnfpicC „(©d)cllcniau) oon
bcr Jicrftgur, bic fid) tut 16./17. ;3a()r(). in bcut--
fd)cn Äartcu auf Sd)cllcuincr finbct, oon ba auf
Sd}cUcubauy übcrtvavicit luiib, fcltcit audi auf
(5td)clbauy ftatt bcd I'öiücuö". @. 53aift.
tauber 3(bi. mf)b. süber süver a()b. sübar
sübiri 'faubcr, vcin, fd)ön' = afiidif. sübri. ub(.
itbl. zuiver, außlf. syt'rc 'faubcr, iicrciniot, f(cdcu=
lo§* (got. *sübri- fe[)(t): bic llbcrciitftiinuiuug
ber ircftgcrnt. 3)ia(cftc läfU (5nt(c()ttuuti au?-: lat.
söbrius (in (at. Öcliuiuovtcii unvb lat. 6 buvdi
gcvm. ü crfclU; ngl. Öaucv uub ÜJIaul beere)
um fo mcuiincr aiv uumoglid) crfd)eittcn, aUi eiu
Dulcjärlat. suber frü() bejeugt ift (t)gl. auglf.
syferness 'sobrietas'). ^m rucftl. Cbcrbcutfd)-
lanb bat faubcr (fdiroäb. seubr — alem. siifr)
ba» ciubctmifd)e rein gurürfgcbrängt. 9?gl.
fcufd), and) ftolj rocgen ber ^cbctitungeu.
(gaucc ("y. l'e()nn:)ort bc§ 16. 3af)vl}§-, tno es
al§ ©o§ (@o(ius 1582 Onomast. 363), Sa§
(ßruftuy 1068 ©ramm. 1. 234) unb oaulfcu
©autJen(9Jkaler 1561) auftritt: au§ fr3. sauce.
6d)on im 13. 14. ^at)xi). beftanb in(]b. salse.
^b. für '©aufc' lunfc ober ^örübe.
foucr SIbj. mbb. abb. sur 2Ibj. 'fauer' =
nbl. zuur, mubb. auglf. sür engl. sour. anorb.
surr (got. *süra- 'faucr' fc()(t sufädig >. 3>orgerm.
*su-rö-s luirb itod) burd) afloo. syrü 'rob' unb
lit. suras 'faltig' bezeugt. 33icUcid)t gebort baju
nod) gr. tvpoc, 'faucr' (bei iÖefnd).) unb 2B3. tu
'fi^aben, fragen': bann luäre faucr 'fra^enb'.
3lu§ bcm @erm. ftammt frj. sur 'fauer' unb
surelle 'Sauerampfer' (nbl. zuuring).
faufcu otiy- in()b. sufen al)b. süfan ft. 3tn).
'fd)lürfcn, trinfen' = mubb. süpen, auglf.
süpan, anorb. süpa; ugl. nod) nbl. zuipen
'faufen', engl, to sup 'fd)lürfen (engl, to sip
fd}cint gu einem )d)m. S^m. got. *süpjan ju
geboren). 2;ic au§n)äii§ feblenbe germ. 2Bj. sup
f. in Suff, Suppe uitb feufgen.
faU0Cn 3tn). mt)b. sügen al)b. sügan ft. 3^™-
'faugcn' = nbl. zuigen, mubb. sögen, auglf.
sügan (unb sücan, engl, to suck), anorb. süga
'faugen': germ. SBj. süg (suk) aus oorgerm.
sük (sog); pgl. lat. sügere, lett. süzu (sükt)
'faugett', altir. sügim (and) afloo. süsa 'fange' ?).
fäugcn ^tif- ^nl)\). söugen abb. sougen
'fangen' eigtl. 'faugen mad)cn': ^a^titio gu sügan
= faugen; got. *saugjan feblt.
©äulc^ (baier. fd)n)äb. rbeinfränf. Saul,
Dberlaufi^ Säule) J. ml)b. sül ($1. siule)
abb. sül C^l. süli) 5. 'Säule' = itbl. zuil,
anglf. syl. anorb. süla 'Säule'. S^icllcic^t ift
©(^rocllc uroerraanbt.
filiuje, et^mologtf(^c§ SBövtcvbuc^. 6. Stuft.
"i" Säule 2 J-- 'Crt be§ Sd)ubmadier»' mbb.
siule abb. siula ^. '2ll)lc, '4-^friemc' (got. *siwila
5.): 311 ber ibg. 2Bj. stw, bem „uralten 2Bort
für Seberarbeit" (f. %[)lc, ba^^ luobl luefcntlic^
obcrbcutidi ift, luäbrenb Säule im meftlic^en
9cbb. lUib int 9Jlb. lebt). i>gl. got. siujan, abb.
siuwan, auglf. seowian engl, to sew 'näben';
bagu lat. suo 'ndbc' — sutor 'Sd)ufter'; gr.
Kua-aüuj 'rüde, fd)uftere', ffr. SBg. siw 'näben',
afloo. §i-ti 'näben'. vs" i^cr bcm ml)b. siule
cntfpred)cnben Sgebeutung begegncit bic au§ ber
glcid)en SSj. gcbilbeten lat. sul)ula, afloo. silo.
i^gl. ba^^ flg. ilßort ttnb iUnfcl2.
(Saum^ dJl. 'Ginfaffungeraub' mbb. ai]i).
soum 9T?. 'genäbtcr 'Kaitb cince Öcioanbce, Saum'
= nbl. zoom, auglf. seam engl, seam, afrief.
säm, anorb. saurnr 9Jl. 'Saum, 9^al)t' (got.
*sauma- fel)lt jufällig) : 2(blaut»bilbung au§> ibg.
2Bj. sü siw 'näl)en'; ogl. ffr. sütra '^abcn'
unb Säule2.
t 8num2 M. 't'aft' mbb. ai)t). soum Tl.
'Saft cinc§ Saumticrcs> (audi ale 9Jtaf5bcftim=
mung), Saumtier' = anglf. seam ''^.^fcrbelaft'
engl. seam. $Bor ber al)b. 3cit, mobl fd)on oor
bcr 2(u§roanberung ber 5tngclfad)fen ttad) (Sng=
lanb, entlel)nt an§' oulgärlat. sauma (gr. adf^ia)
'■^adfattcf, loober aud) ital. salma, frj. somme.
— Säumer dJt. mbb. souma^re abb. soumäri
dJl. 'Saumtier' = anglf. seamere : nad) inlat.
saumarius. Über bie 3eit ber (Sittlcbnung ogl.
$Raulticr iittb Gfcl, oclter ttnb ^^fcrb.
fäumen (in bcn obcrb. Tla. obnc Umlaut
faumen refp. süme) 3tn). mbb. sümen 'aitf=
baltcn, ocrjögent, fäittnen'; abb. nur virsumen
(ntbb. versümen) 'oerfäumen' unb ar-sümen
'unterlaffen'. Tic @efd)id)tc beö S}oi1e§ ift fcbr
bunfcl, lücil e§ fpejiftfd) beutfd) ift unb meil e§
im '3n)b. nur 3ufammcngefegt erfdicint. 2Iuf bobe§
Filter ber onfammenfcgung bettlet mbb. frä-süme
9J1. 'Säumniy' bin, ba§ auf got. *frä-süma 9Ji.
loeift (man cnoartete bafür mbb. versüme). 2Babr=
fd)einlid) ift bie eigtl. nur ber 3uJammenfeBung
äufontmenbc 53ebcutung auf bae Simpler übcr=
gegangen unb matt töniüc an germ. swefn = gr.
uTTvoc 'Sd)laf' anfnüpfen unb got. *fra-sübn
oermuten : audi mbb. ift versläfen 'oerfäuiitcn'.
— Saumfal titbb. sümesal sümesele 'Saum=
feligfeit' mit 3Ibleititng = f al; barait§ nbb. faunt=
fclig mbb. (mb.) sümeselic.
(Baüvadi '>ffl. mbb. sürach dJH. 'Sauerborn,
58erberi#aubc' : Slbleitung au§ fauer.
Saus dJl. mbb. süs dJl. 'Saufen, 35rattfen,
Sau§ unb S3ratt§'; fd)on mbb. in dem süse
leben 'in Sau§ unb ^rau» leben': eigtl. 'ge=
räufd)ootlce Ireiben' ; ogl. anorb. süs '9iaufd)en
42
©birrc
— 330
(Bdjabt
\>i^ 2BelIcnid)lage§'. — jaufcit iiiliö. süsen
(siusen) al)b. susün 'faufcn, fummcti, 3iid)cn,
fnarrcn, fnhi'dicn' : au« einer ah\t>c\. 2Bj. süs
(afloD. sysati 'pfeifen, fanfcn', ffr. SBj. (.us
'fd)naufen'i aluicleitct. — fdnfeln otm., Timin.
ju ml)b. siusen 'faufen'.
t Sbirrc "Di. '.öäfdjer' bei opcvanbcr 1727
al§ sbirro cicbud)t unb juerft bei ©üntlier bc=
legt : au6 i]leid)beb. ital. sbirro.
Seat f. 2 tat.
Zcc\)tcV)}l')l. feit Wanlcv I'jGI gebudu '^c-
leg liJJatl)ciiu'> l.'iVi 3aveina 183 1): auö lot.
sceplruiii.
Sd)abci A. 'ein onfeh' nil)b. schabe ^.
'9)lotte, 3dinbc'; al)b. *scaba /J. fef)lt jufäUig
in biefev ^öcbeutung; vqI nnglj. ma-lsceafa
'iHaupe'; mit bcm flg. Sort },u fdiabcn.
®d)abc2 ,7-. '3diabcifcn' mbb. schabe al)b.
scaba ,■>. 'odjabeifen, .\)obc[' — nbl. schaaf
'.Öobcl', nnglf. sceafa engl, shave '3dini^=
mcijcr', anorb. skafa ^. '3d)abeifcn'.
ff^abcn ;)tm. m()b. schaben al)b. scaban
ft. S^m. 'fragen, rabicrcn, fd)arren' = got. ska-
ban 'fdicercn', anovb. skafa 'fragen, fd}aben',
anglj. sceafan engl, to shave 'id)cercn, fd}abcn',
nb(. schaven 'jd)aben, glätten' : gcrm. SB^. skab
auö oorgcrm. ÜBv skap; ugl. gr. OKdn-ruj
'graben' — aKUTTuvri 'Wrabfdicit' , lit. sköpti
'auöl)öl)lcn' — skäptas 'Sd)nit3meffcr' ; ba^u
roal)rjd)cinlid} nod) lat. scabo 'fra^e, fd)abe',
ajloD. skoblT '3d)abei)en', lit. skabiis 'fdjarf
(ibg. ®v skäb). i8gl. 3d)aft, Sdjuppc.
Sdjnbcmarf 'DDJ. mhb. schabernacschavemac
ÜJJ. 'ncrfcnbcr 3trcid), Spott, .s>ol)n'; mcift gilt
ml)b. bie ^-Bcbentnng 'rauliljaarige (eigtl. ben
':)tarfen rcibcnbe?! 'iH'l^miit^c', bancben 'eine 5(rt
ftarfcn ÜHnnev'. ;')n al)b. ir-scabarün 'l)erauä=
trafen, 3ufammenid)arren'. Cb bai jiucitc 0)lieb
ber y)uiammen)cl3nng mit ^Jiadcn ober mit bem
:^tw. ncrfcn ^ujammcnbängt, bleibt unfidjer.
ÜJlan inöd)tc in bcm luäbrcnb bcv '9JU)b. fo uiel=
beutigen iBorte eine alte 5^c,^eid)nung für nedifdic
ilobolbe jcl)cn; ugl. „Den 3d)elm im ^Jcarfen
babcn" ■:"
f(()äbin "Jlbj. 'frdtug' ju alter nl)b. 3d)abc
'Äräjje' ; ugl. mbb. schebic 'räubig' ; ta^n anglj.
söeabb engl, shab 'räubig' (shabby 'lumpig,
armfelig* mar üiellcid)t uon Öinfluf? auf bie nl)b.
^cbeutung uon fduibigi: 311 fdiabcn.
Srf}nbIoitCA.auögleid)beb.nbl.(ir>./10.oal)rl).)
scaiiipfliocn eigtl. 'scalprum. cai'lum* ju nbl.
scainpen 'rädere, scalpere'.
Seftabrarfc 5- feit Stieler W.)l unb Jnid)
1741 (altf Sd)abrarf 5-) gcbudjt : ou$ türf.
caprak.
3(bßcb 9J. ml)b. schäch 9JZ9i. 'Äöntg im
Sd)ad))picl, 3d)adibrett, fdiadibietcnbcr Si'fl' ;
buv 3d)adibrctt bief] mbb. meift scliach-zabel,
luorin zabel (abb. zabal 'Spielbrett') au§
lat. tabula mit iscrfd)iebung entlcbnt ift. dM)^.
schäch ift burd) roman. SSermittlung, bie un§
ba§ Spiet 3ufül)rte, au§ perf. schab '5lönig'
entnommen; babei ift nur fonberbar, bafi ha^
l)b. 2ßort auf ch fdjliefjt gegen roman. cc; ugl.
ital. scacco, fr3. 6chec.
t S(bfirf)Cr Tl. mbb. schücluvre ai)^. scäh-
häri 5JJ. 'l'liäubcr' ju ml)b. scliäch al)h. scäh
SOi '^Kaub, 3?äubcrci'; ugl. nbl. schaak 'Tläh--
d)cnraub, öntfübrung', afrief. skäk '58eutc,
9iaub', anglf. sceacere 'iRöuber'; got. *skeka-
'^Kaub' feblt. 2)ie germ. Sippe fonb ©ingang
ins ^Koman.; ugl. afrj. 6chec '9iaub'.
t fd)ad)crit otm. ein feit bem 17. Sal)vl).
mcl)rfad) bc^^Migtcc^ iüb. äBort (fd)on bei ^.
9\tnrfl)art IGlo ber (Si^lcb. ^xittcr il 1139 unb
®rimmcl!öl)aufcn 1GG9 Simpliciuy IV, 9): ju
l)cbr. sachar 'Griuerb* — sächar 'banbelnb
uml)erjiel)cn'. Sdjottel 1663 unb Stielcr 1G91
ucr3eid)ncn neben fd) ad) cm jüb. fad)crcn.
Stbntbt 91J. mbb. schabt 50i. '3d)ad)t im
53crgbau': eigtl. bie nbb. /yorm uon Sd)aft;
ugl.' fad)t neben fanft, ':)iid)te für ^JJiftcl.
— Sd)ad)t i^J. 'Cuabratrutc' crft nbb., au§
gleid)bcb. nbb. schacht, ba-? aud) mit bb.
Sd)aft ibcntijd) ift.
S(bn(bte( A: fpätmbb. schahtel 3^. 'Sdjadjtel',
baä mit feiner ^Jtcbenform schale! au§ mlat.
castulus rcfp. ital. scatola entlcbnt ift. Tod)
bleibt bie (Sntftebung bcv cht im m[)b. llfbb.
aui? einfad)cm t nod) aufjntlären; bod) ugl. mbb.
schahtelän unb schatelän für kastclän. —
Sd)ad)tc( ^. 'altc§ ifficib' fd)on fpätml)b., luo
schahlel aud) 'feriiinal' bebeutet; bic§ ficbt au§
luie ein nbb. l'cbnmort für bb. schaftel ju
3 d) a f t.
3ri)nri)tclbnlm lU. nbb. '-i^e^cidinung ; bafür
oberb. (bei Tafnpobiuö l.ölO) Sd)aftbcu, mbb.
schaflL'l.
t ftbötbtcii ;3tm. feit Jvifd) 1741 gcbudjt,
im 18. 3al)r(). (3. 33. bei SBeitenauer 1768
;itücifc( u. b. bcutfd)cn Sprod)c 3. 67) aud)
fd)ad)ten: ein jüb. 5B3ort an^ l)cbr. sachat
'fd)lad)ten'.
Stbabc Ü}J. mbb. schade al)b. scado 9JJ.
'Sd)abc, iücrberben, 9iad)teir = nbl. schade,
anorb. skafle ']}}. in glcid)cr 58ebeutung. 3)a=
neben anorb. skaöe, abb. scado, afäd)f. skaöo,
anglf. sr-eaöa 9)1. '3d)äbi9cr, Jcinb* 3U got.
ska])jan 'fd)aben, Unrcd)t tbun', anglf. sce]if)an
'fd)abcn', al)b. scadOn ml)b. nbb. schaden. 6ine
©(f)äbel
— 331 —
(Srf)al!
ber c\cxm. 2B3. ska|) ciitHircf(}cnbc ibfl. SBj.
skäth ftcrft in gr. äaKr]Qr\c, 'fd)abIoö'.
©cöäbd 5R. mf)b. scliedel Tl. 'ScfKibel'
(bancbcn mut 'ein ÜrorfcnmatV ) ; ba,^n nbl. sclie-
del 9}c.; bcn ii(n-ii.icn altgcrni. 2)ialcttcn frcmb
(bafür a()b. gebal 'Sd)äbcl' = ßV. K6cpa\ri; f.
©icbcl). 2i"i Sduüäb. bafür mcift .sSirn.
Tiod) i\n)d) 1741 bnd)t ©dicbcl al^-> v\üc\äv nnb
fpöttifd), aber Stcinbad) 1734 oljnc iKcfcruc.
Snfanuncnbani] mit Sd) eitel ift benfbar; im
15.— 17. :;,'5a(n'l). begegnen für '©diabel' .s>irn =
frfjabel unb ,s>irnfd)eitcl, aud) .s>anpt =
fdieitel (@gf. .sSaarfdjcitel).
Sdjaf 91 m()b. scluif a()b. scäf 9?. = afäd)f.
scäp 9J., nbl. schaap 9t., anglf. sceäp sc^p
engl, sheep; bafür got. lamb (f. 2amm) nnb
onorb. fser %. 'Sdiaf, luoljer Fär-eyjar 'Jaröcr'
(eigtl. '©diafinfcln' ). ®erm. skepo-(für *skeqo-?)
cntfpridit t)iclleid)t bem ffr. cliäga "Sßod'. Sod)
rcar ibg. owis anf ©runb non lat. ovis. gr.
6Viq. ffr. ävis. lit. avis (aflou. ovTca) bie älteflc
33enennnng, meldjc altgcnn. unb einige ncugerm.
2;ialcfte nod) beroadren; rgl. got. awistr 'Sd)af=
ftall* — aweij)i '©d)afberbe', al)b. oii, anbb.
ewi, anglf. eowu engl, ewe '9LlZutterfd)af' (baju
to yean 'lammen' au§ geeanian?). — ©d)äf =
d)cn in ber ?Hcben§art „fein Sdiäfdicn • in§
Jrocfenc bringen" beutet ntan gern ali? uerfelnle
Übeiic^ung oon nbb. schepken '©dnffd}cn'.
33iclleid)t ift a- aber eine ironifdie Unnuenbung
cine§ bem Goaugcltum 00m guten .s>irten cnt--
nommencn, aber etntjeitcilen 33ilbe§.
t Stfeaff 9t. '©efäfe' oberb., f. Sdieffel.
ftÖßffcn otir. mt]b. schaffen al)b. scaffan
'fd)affen, bewirfen, in Orbnnng bringen, tl)un,
mad)en'; bancben in ber glcidien Jgebcutnng
abb. scepfen sceffen = got. gaskapjan, anglf.
scyppan, afäd)f. skeppjan unb got. *skapön,
abb. scaffön ml)b. schaffen: fie fc^en eine bem
®crm. eigentümlidje 2ß3. skap oorau§, beren
3ufammcnfe§ung mit fd)aben nidit ganj fidicr
ift; ta'^u f. fd)öi.ifen. Xa^ 3(ltgerm. liatte eine
JReiljc 9tominatableitungcn au^ ber SBurjel lüic
nl)b. ©diöpfung, ©efdiöpf , engl, shape '@e=
ftalt, geftalten, fd}affen'; f. Sdjaffncr nnb
Sd)öffe.
(Schaffner 931. ml)b. schaffenaere 93^ 'Jln-
orbner, 3(uffebcr, S^erroalter' neben gleid)bcb.
schallsere: ju fd) äffen; f. aud) Sd)öffe.
(gcftafott 9t. um 1650 (junädift aud} (Sdia--
faub 3. 53. bei Sdieibner 1G05, bei Öauremberg
1652 (Sd)er3gcbid)te I, 393 Sfaoot) mit (ober
oermittelft?) nbl. schavot au§ frj. öchafaut.
älter chafaut (ital. catafalco).
erfiofti 9JJ. ml)b. Schaft a\}b. scaft Tl.
°Sd)aft, Speer, Sauge' ^ afäd)f. skaft Tl.
'©peer', nbl. schacht Tl. '(Vcbcrfiel, Sangen^
fdjaft', anglf. sceaft engl, shaft, anorb. skapt
9(. 'Stange, ©tnef;' ; got. *skafta- feblt zufällig.
2)iefe nominale Sippe länt fid) faumgu fd) äffen
jieben, el)er ju fd)aben (eigtl. '3lbgefd)abte§,
(Seglätteteg"."" onnäd)ft fleben gr. oKfi-rrTpov
'Stab', mo.^u bor. C^Mub.) ökütttov ok^iikuv
'Stab' ; ferner lat. scäpus 'Sdjaft' ; baraus folgt
ein altibg. skap- 'Sd)aft', S. aud) Sd)ad)t.
(2töoft2 Tl. '©eftell' (mit fefunbärem t rcic
in Dbft) erft nbb., aii^ mbb. schaf 9t. '(Scfäf5
für ,'vlüffigfeiteu' unter Sd)effcl.
Stfeafal Tl. erft nl)b., mit ober mittelft frg.
chacal au?' perf. unb türf. schakal.
frfjätcrit otiri. feit 1760 Sitteraturroort, feit
Jyrifd) 1741 gebud)t (bei Steinbad) 1734
fd)ädern): au§ iüb.4)ebr. scheker 'öügc'.
t ftftnl 3(bj. (in .Steffen, am dJlaxn unb im
9tbb. üblid)) mbb. (feiten) schal 3Ibj. 'trübe',
mo3U mbb. verschaln unb schaln 'trübe roer=
ben' ; ugl. nbl. verschalen 'flou rocrbcn', engl,
shallow 'feid)t, matt' V 2)en oberb. S^ialcften feljlt
bie 33e3eid)nung, beren Urfprung bunfcl.
Scf)a(ci ;y. ini)b. schal a^b. scala '^.
'■&ülfe einer m-ud)t, cineS @ie§ 2c. (barnad) frj.
ecale 'Sier=, 9Juf5fd)ale') = anglf. sceälu engl,
shale 'öülfc'. I^a^u got. skalja 5- 'S^eßel'
(eigtl. raol)l 'Sd)inbel, Sd)uppcnailige§'), anorb.
skel 5-., anglf. scyll engl, shell 'Sd)ale, Tln=
fd)er (f. Sd)cllfifd)), nbl. schel %. 'Sd}ale,
£)ülfc'. 2)ie got.=germ. öautform skalja brang
tn§ 9\oman.; ogl. ital. scaglia, frj. ^caille
'Sd)uppc, 9{inbe, 5^ülfc'. 9JIan jieljt mit anorb.
skilja 'teilen' bie germ. Sippe gu einer ibg.
2B3. skel 'fpalten' (f. Sd)ilb unb Sd)ollei):
afloD. skolika '9}iuf d)er, ruff. skala 'jRiube'.
— fd)älcnml)b. schein ahi). scellen 'abftreifen,
abfd)älcn': ju Sd)ale.
£d|de2 ^•. 'Irinffd)ale' oon Sd}alei ur=
fprgl. lautlid) irobl feft gefdjiebcn, luenn aud)
2>ermifd)ungcn beibcr Söoi-tc möglid) finb:
Sd)ale2 bat germ. ä = e, aber Sd)alci germ.
ä. 5>gl. mbb. schäle abti. anbb. skäla ^= anorb.
skäl 5. 'Irinffd)alc, 2Bagfd)ale'. 9iod) beute
mirb unterfd)ieben ä- ^- weftf. aier-säle aber
säle 'Iinnffd)ale', norbfrief. skal 'Sd)ale be§
Sd)altiere§' aber skeel '92apf'. Über ben laut=
Hd)en Unterfd)ieb oon Sd)alei unb Sd)ale2
ügl. .S^ottbaufen 33eitr. 11, 566.
Srf)al{ Tl. mbb. schale Tl. '5?ned)t, Scib=
eigner; 9Jtenfd) non fned)tifd)er 3(rt, bcf. l)inter=
liftiger' abb. scalc Tl. '.Hucd)t' = got. skalks,
anorb. skälkr, anglf. scealc Tl. 'Sienftmann,
9J^ann' (roic t>a6 gugcbörige Jern. scylcen
@rf)all
— 332
fcfiarf
'junge ^rau'). OJ^an roirb an bic 58cbeiming§=
entiDtcf lunii üon anglf. cyfes unb wealh ciniincrt
(f. itcbjc iinb luclfdi). Sdinlf brnttii fnili=
gcitig iny ^^ta(., roo scalco 'Müdicninciücr' bc=
beutet, iöcaditcuviücrt ift bcv oiitimiftifdic oiHl
in bcr ©ntiuidlunii von mhb. ju nhb. «dialf;
letjtcrcn bcfinicrt Öoclbc ol» „eine '^^cvfou, bic
mit .öcitevtcit unb ^veube jctnanb einen '^3olfcn
Unclt". inil. 2)}arid)al(.
Zitaii 9IJ. mlib. sclial (®en. schalles) al)t>.
scaUll) 9)J. 'Sdinlf; baoon aKicIeitet inl)b. nlib.
fd)allen ju alib. sci-Uan mlib. sclu-Uen 'fchallcn.
tönen' = nnorb. skjalla 'raffeln', ^tu^o bicfcin
gerin. ^trc. entflammt bie roman. Siin^c üon
ital. squillare 'flingeu, fd)a(Icn'. S. ©dicUe.
3(i)a(iitct /"v. m()b. schalemie ^. 'JHo(n'=
pfeife, 3d)alinci' : axH' nleidibeb. afi^j. buviv mall.
chalemie = gv. KaXauaia; ba3U fvv clialumeau,
ntlat. calamella calainaula l^u (at. calamus
-j- ai)\6; Mlötc').
3(i)alcittc A. nad) glcidibeb. fv^. echalotle
aui? lat. ascalonium 'omiebcl auö ^^(yf'alon (in
^a(äfttna)', raotier aud) n()b. 5(fd)Iaud).
fc^altcn ,')tro. ml)b. schalten 'ftof?en, fdiicbcn
(bef. ein Sd)iff), in Jöeiuegunn fc|5CH, treiben'.
SBie (at. gwl^eniarc ju 'Icntcn, reiiiercu' luuvbe,
fo fdialten im !:1U)b. 3u 'lentcn'. '^(l)b. scaltan
'ftonen', afädif. skaUlan 'ein 3diiff fovtfd)icben' ;
ben übrigen germ. Tialcfien fel)(t eine (Snt=
jprednmg. Urfprung bunt'cl. 3(blcitnngen f.
ld)elten. ^ii nl)b. Sd)Qlter 'Sdiicbcfcnfter'
ml)b. Schalter sclielter 'l'liiegel* fd)immert bie
©runbbebeutung Don fd) alten burdi, cbcnfo in
©dialtialir, mbb. alib. schall-jär ^JJ. '3d)a[t=
ial)r', benantn lucgcn bey eingcfd)obenen lagco.
Sdjnlnuuc 7s: feit Sticler» Heitnng'-Mnft 1(>97
geblüht, in bei '2. ,'öälfte bey 17. ,V^l)vl)&. ent=
Icl)nt an$ gleid)beb. frj. chaloupe, ba?-' au^ nbl.
sloep 'Sdmliirpe' abgeleitet lüirb (nHil)er andi
engl, sloop neben beut an'5 bcm J\vh- ftammcnbcn
shallop). i^erein^elt in einer ^leitung ir),S8
cialiipe nad) ital. sciahippa.
3(f)nm A. nUlb. sdiam ahb. scama ^•.
'Sdiamgefiil)l; ikfd)ainnng, 3d)mad), 3d)anbe;
(ml)b.) pudibunda' = afäd)). skania J. 'Se-
fd)ämung' ,nbl. schaam- (in ;^ufammenfel?ungen),
anglf. scei)mu ("v. 'Sd)am, 3d)mad), 3d)anbe'
engl, shame; got. *skama jy. länt fid) an<-
skaman 'fd)ämen* (aljb. scaincn) erfd)licr,cn.
Tie ibg. 2B3. skam. bie nod) in 3d)anbe
ftedt, fiel)t mit ber in ."öemb (f. bieö unb ^eidi^
nam foroic got. hamön) beiuabtten ibg. !!ft.\v
kam 'fid) beberfen' in ^nfamtncnbang, fo baf?
got. sik skaman 'fic^ fd)ömen' eigtl. 'fid) be^
berfcn' bebeutete.
<Bdian\fc (V. ml)b. schände ahi). scanta '^.
= got. skanda, anglf. scecmd. nbl. schände
T\.: 3lbftraftbilbung ju bcr gcrm. ©3. skam (f.
3d)ami mit bcm unter 'Wanb criuäl)ntcn
Übergang non m 3U n uor d. injl. nod) ba§
anv berfelben SBj. gebilbete da- ^^-^artijip al)b.
scant (f. laut, fatt, 3art); baoon abgeleitet
fd)änben mljb. sehenden al)b. scenten 'in
3d)anbe bringen'.
tScftnnf aiJ. fiHitmbb. schanc 9Jt. '©d)ranr
ein mittelbcutfd)cc> Tialcftuun-t; üiellcid)t 9^eben=
form 5u 3 d) ran f. 'ra3u fd)cnfcn.
Sri)nntcr 9JJ. erft nhb., nad) fr3. chancre.
Sdjaitsc^ (1- 'C^liid'ymurf (etiua? in bie
3d)an3e fd) lagen 'aufö Spiel fe^en', fo fd)on
in C5r. 5llbcnbo' Diction. ir)40) ml)b. schanze
5- 'i^all bcr ÄUirfcl, ©lüd'eiintrf, Spiel': entlel)nt
au§ glcid)bcb. fr3. engl, chance (mlat. cadentia
'('yallcn bcr ilUirfcl', ital. cadenza '^-aü').
S(f)on,?c2 ^'v. '3d)ul3bcfcftigung' (bei ü)laaler
löOl ah 3d)anl5 ("y.l fpätmljb. schanze 'Jy.
''Jxeifcrbünbd, Sd)an3c'; ba3u nbl. schans.
2^untlcu Urfprung^:?; eine lieff. 9Jk. bat Sd)an3c
'iiorb', bafür allgemein am i1iicberrl)cin Sd)an}
'^Hcifigbünbcl'.
Srf)nri f. ^flugfd)ar.
3d)ar2 ,>•. '3[)Jcngc' mbb. schar 5. '5lbtei=
lung bcy .'öcercy, georbnct aufgcflellter .'öeere§=
teil, .V">aufc üon uier ober mcl)r Diann, 9.1Jenge,
,\Saufeu' al)b. skara 5- 'Sd)ar'. 3)ie 53ebeutung
fügt fid) nid)t gu fd)eren. 5Iuffällig ift onglf.
scealu sceolu (engl, shoal) 'Sd)ar'. 1?lu§ bcm
C^3crm. flammt bic roman. Sippe uon afr3.
escliiert' 'Sdiar'. S. Sd)erge.
£d)nrbc ,1. mbb. scharbc al)b. scarha scarva
Jv. 'Sd)U'immtaud)cr, Sd)arbe'; ugl. anorb. skarfr
'pcUicanus graculus'; anglf. scra^fV
Srfinrborf 9}?. 'eine ilranfl)eit' erft frübnbb.,
llmbcntung axh mlat. scorhiltus. 5(u§ berfelben
Cucllc flammen bic glcid)bcb. nbl. scheurbuik,
engl, scm-vy. ital. scorhulo, fr,?, scorhut. 3(l§
Cucllmort bcr Sippe gilt hai-- nbl. sclieurhuik
ober inclmchv bcffcn ältere formen mit 2)enlal
in ber '.Jlblcitung mic in scorhiUns (nbl. scheur
'^){in, Spalte', l)ut 'ilnod)en'); nnbl. sclieurhuik
münte aud) Uinbcutung fein nad) buik 'iöaucl) 'l)in.
frf)nrf '.Jlbi. nd)b. scharf scharpf al)t>. scarf
scarpf 'fd)arf' — afäd)f. skarp, nbl. scherp,
anglf. scearp engl, sliarj), anorb. skarpr; baju
alv ft. ;)tm. anglf. scc^orpan 'fd)rappen'. 5(nf5er=
bcm finb abb. scrf-vön 'einfdinciben', abb. scar-
bön mbb. nbb. Scharben 'in Stüde fd)ncibcn',
fomie anglf. sceorfan 'abreifjen' (f. fd)ürfen),
mbb. schrapfe (got. *skrappoj 'SBertseng jum
,Urat3cn', engl, to scrape 'id)arrcn' uermanbt;
@rf)ar(ac^
— 333 —
jd^aubern
bod) mad)en bte Sabialc im 5Burjclau§laiit
©d)iuicnvifcit. ^UtTfälliii finb a()b. ml)b. sarpf
aU iilcichbcb. ^Iccbcnfovm von fd)arf, cbciifo
anorb. skarpr 'fdiarf. '^lu'o beut öcrin. itanimen
frg. escarper 'flcil, iä()c niadicn' — cscarpe
*$8öfd)uiui', tta(. scarpa '33öid)uiui'. ''JhtncrhalC)
be» (S^cnnanifdien gilt gr. dpnr] 'Sid)cl', ajloy.
srüpü '©idicl' üR- vcvmanbt mit al)b. sarf. ivobci
freilid) bie (Vorm fd)arf, ijot. *skarpa- uncvf(cn-t
bleibt, bic üiedcidit 311 bcr unter fdjvöpfcn
oufgcitctltcn gevm. SBj. skrap (skrab skrb) 'riljcii,
einfdmcibcn' c(cbövt.
3d)ar(a(6 Tl. mhb. scharlach scharlaclien
9i. '3d)avlad)', unb bicy ift, mic nbl schar-
laken jeigt, llmbcntung nad) Safen (mbb.
lachen 'Jud)') l)in füv mbb. scharlät (ügl. engl.
scarlet mittclengl. scarlat) nad) afrj. escarlate
(nti"3. ecarlate) 'Sdinviad) al§ Stoff'; rgl. mlat.
scarlatum, ital. scarlatto. Steffen (c^tc CucKc
ficbt man im Cricntalifdicn, ugl. iievf. sakirlät
(türf. iskerlet).
Stöarici Tl. mbb. srharleie jv. 'borrago,
©diavlei'; „oon ungcmiffcr A>crhinft, roeldjc aud)
bic glcidibeb. ital. schiarea, mlat. sclareia scar-
leia nidit auf3ubeüen ocrmögen".
Sd)anmit?cl dl. mbb. Scharmützel Schar-
mützel d)l. '®cfcdit 3ii)ifd}cn flcincrcn Sd)aren';
bie§ rcic nbl schermutseling flammt awo ital.
scaramuccia (fr3. escarmouche) '3d)annüt5cl',
bav feinerfeit§au§ ital. schermire 'fed)ten' flammt.
®cffen Cuellroort ift al)'!). mbb. schirmen 'fcd}tcn'.
SSgl. nod) engl, skirmish 'Sd)atTnüöer.
®(6nrj)C d- im 1~- 3af)i"f)- (3nnäd)ft mobl
ftet§ alig odiariic 3. 55. S;ue3 1G52 Nomencla-
tura S. 2141 entlcbnt au?-' gleidibeb. tv3. echarpe.
beffcn afr3. jvorm escharpe esquerpe ''^ilger=
tafdie' am fpätabb. scharpe °Iafd)e' abgeleitet
roirb (oielleidit ift od) erbe üerrcanbt: bie
S3etteltafd)e üertritt ben S3etteltopf?). 33ead)te
baier. Sd}ärpfen. '^ad) ®. ^aift.
f(ftnrren 3tm. mbb. scharren 'fdiarren,
trafen' : 3lblantobilbung 3U bem 3lru- i"bb.
scherren abb. scerran 'fral^en, fdiarrcn', moraus
nfr3. dechirer afr3. eschirer '3crfragcn'.
(Sparte 5. mbb. scharte 5v. 'burd) Sdineiben,
Öonen ober !örud) berüorgcbrad)te Cffnung ober
JPertiefung, Sdiarte, SBunbe' = nbl. schaard
'Sd)arte, 3d)erbe'. o" i"bö- schart aijb. scart
5(bi. '3erbauen, fd)artig, nermunbet' = anglf.
sceard engl, shard sherd, anorb. skarör. bic
urfprgl. da (to)=$arti3ipio 311 fd)eren finb.
SiJlbb. scharte abb. scartisan 'lieget, Pfanne'
tnüffen mie ibr nbb. bialeftifdicr ^ul^^^bör non
ber bcfprodienen ©ippe ber ^öebcutimg roegen
getrennt roerben, 3umal fie auv skardhä (nidit
au§ skartä) entftanbcn finb nad) ?lu§n)ci§ be§
afloü. skvrada skrada 'Jiegel, Pfanne, öerb'.
Sdjartcfc ?y. im 16. ^abrb. (3uniid)ft al§
Sc arte de 3. 53. bei Sntber, aud) bei >"">ccrbranb
l.öSS 3\cttung Öutber^ S. 12) auffommenb; eigtl.
'5lu5fd)uf5bud)' ; ob nad) ital. scartata "Hu^-
f d)ict)Cn' ?
S(öarwcit3cl dJl. '5(llcrmclt§bicner' eigtl.
'53ube l2Ben3eli in einem befiimmten Äartcn^
fpicl'.
^ä^attctt Tl. (im dli)h. jcl^t mcift burd)
3 dienten uertreten, fo fd)on bei .vteloig IGll)
mbb. schale abb. scato (@en. -awes) Tl. =
got. skadus, anglf. sceadu engl, shade shadow,
nbl. schaduw, afäd)f. skado '3diattcn'. 93icl=
leid)t ift gr. gköto^ 'J-inftcrniö' üerroanbt; aber
nöber ftel)t altir. scäth scäil 'Sdiattcn'. Gin
anbcrc? germ. ÜBort für 'Sdiattcn' f. unter
fdiaucn. — fd)attieren allgemein im 17.
3abrb. gcbraudit unb gcbudit.
S(6atuüc ?•. feit Stieler 1691 gebud)t: an§
gleidibeb. ital. scatola 'Sd)ad)tel, sgüdifc'.
BäfüM Tl. ml)b. schaz (@cn. -tzes) abö.
scaz Tl.; e§ bebeutet bi§ in» 13. ^aW)- int
roefentl. '@elb, 35ermögen, iReid)tum', erft fpäter
'Sdia^ 3um Slufbcmabrcn'; aht). scaz dJl. ift nur
'@elb, ein beftimmtcc^ ©clbftüd'. 2sgl. got. skatts
'©clbftürf, @clb', anorb. skattr "Steuer, Iribut',
anglf. sceatt 'eine beftimmtc fletne 9JIün3e, @elb,
3}crmögcn', afrief. sket '@elb, Isieb', afödjf. scat
'©elbftücf, (Selb, 3}ermögen'. 3)ie llrgcfdiid)te
ber Sippe ift leiber 3U bunfel; ob ba^ germ.
SBort skatta- au§ bem afloo. skotü "^idf ober
bic§ au?-' bem @cnn. flammt, barüber finb bie
"Jlnfiditcn geteilt. 2cr 53ebcutung§n:)anbel '3?ieb'
— '@elb' l)at 2(naloga; ogl. lat. pecunia 3U
pecus. engl, fee °§onorar, IrinfgelD' 3U anglf.
feoh '23iel)' (f. 5Bieb): in frül)en S^erböltniffen
ift 23iel) 53efi^ unb SBci-tmatl 2}od) läfjt fid) für
ha^ altgerm.*skatta- °@elb, ©elbflüd' bie @runb=
bebeutung '33ieb' burdi nidit§ cr-racifcn. 58ielleidit
finb roeftfäl. sxäden 'Grtrag geben' unb mnöö.
schade 'ßii^^^ 2Bud)er' (afddif. *skä8an *skä9o)
mur3elüerit)anbt.
t Stfeaub Tl. mbb. schoup (@en. -best Tl.
'iöünbel, Strobbunb, Strobmifd)' abb. scoub Tl.
°®arbe, Strobbunb* = anbb. sköf. nbl. schoof,
anglf. sceaf engl, sheaf '@arbe', anorb. skauf
'©arbe': 3U fd)ieben, alfo S di aub eigtl. '3«=
fammcngefd)obene§' ? ®a3u nod) Sdiober unb
mobt audi Sdiopf.
Stbflubc f. v^oppe.
ftbnubcrn 3tif- ei-ft nbb., am bem nbb.
schuddern; ogl. nbl. schudden 'beben, 3ittern';
mittclengl. schudderen engl, to shudder 'fd)au=
)cf)auen
334
@cf)effet
bern'. Stammocrroanbt ift fc^üttcn, mit beut
bie Sippe aut einer flevm. SBj. skud 'firfi idiüttcln'
beruht. 3)aju alib. scutisön 'fdiaiibern' — scutisrnl
'bos $5cbcn, ; )ittern'. Tie 3(nna[ime, 3 di a u b e r
flcliörc mit 3 di au er ,ni mlib. schür, ifl unbe=
reditiflt, meil ba'o ml)b. 2Bort bic S3cbcutunci
'3diaubcr' nid)t l)at. 3. 3d)utt.
fd)(tucn ^tit). m()b. schouwen af)b. scouwön
= afäd)j. skauwön, nbl. schouwen, anc^I).
sc^awian 'fdiQucn' (barau§ engl, to show
'jeigen'): c\o\. *skaKg\vnn fcdlt, baju usskawjan
'jur 53ennnunfl bringen'. 3(ue ber SB.?, skau
sku 'jeben* (j. fdiön) flammen nod) tiot. sku;Kg\va
9Jl. '3piei\cl', abb. scfi-cliar '3picc(cl', ferner
a()b. scfiwo, anc\If. sciia, onorb. skugge 501
'Sd)attcn' (f. Spicßcl); aud) anorb. skygna
(got. *skugg\vinr)n I 'fpäben* — skyn 9ijV. '2Babr=
nebmuuii' — skoSa 'fpäben'. 'Jlufierbalb bc§
(^crm. itcboren ju 2B,v skü : skau refp. kfi : kau nod)
ffr. kavis 'iffieiier, Tid)tcr', lat. cavere 'fidi
l)ütcn', (\v. Koeuu 'merfe', aflop. cuja cuti 'cm-
pfinbcn, füblen, luabrnebmen'.
t Sdjancri gj^. 'SBctterbad)' = 3 d) euer.
(srfjniicr- W. m()b. schür abb. scür 9)].
'Unrcettcr, s>ao,cV — afäd)f. skür Tl. 'SBetter,
3d)auer', nb(. schoer ''ißlatsrecien', ani^lf. sein-
engl, sliower ':1ieiicnid)aner', anorb. skür 'Sieiicn-
fd)aner'; got. nur skür;i windis 'Sturmminb'.
(sdimifcl A. mbb. schüvel abb. scuvala ^.
'Sdianfcl', auf got. *sküfla (skübla) roeifcnb;
bie J^ormen ber übingen 2)ialeftc beuten auf got.
*sküfla *skühla : nbl. schoffel, angif. sceofl
engl, shovel '3d)aufe(*. ^u SCnir^el skub (sküf ?)
in fdiiebeu; alfo 3d)aufcl eigtl. '2Berf,^eug,
morauf mau etiua^ fd)iebt, um c<- fortunuerfen'.
Siegen bes 2Bcd)fclö von ü : ü pgl. 3 o b n unb
laut.
(Sdjnufcl A. erft nbb., aber unter nbb. Giu=
fluj? au» mbb. sehne (@en. -ckes) 9JJ. unb
schocke Jy. '3diaufcl' beruorgegangen; ugl. nbb.
schuckfl ("y. '3d)autel'; mbb. sclioc abb. scnc
'fdiautchibe ikmegung' ( barau'^ fr,v chnc '3tof?' ).
!rie Sd)aufel bcir.t im öftl. unb uörM. Ibüringcu
unb in ber C bcvlaufiu unb ber '^lltmarf 3 d) u n toi,
in .Oeffeu 3 d) a u t e unb 'Hei bei, in 'Hbcinfranfcn
AI unter, in 'JJkiuf raufen unb in 3d)iüaben
®autfd)e, in ber Sdimci,^ GJircitjc, ®igc =
reitje, in iöaiern 'Kutfdiupfen. Stieler
109] unb Steinbad) ITiU beoor.uigen 3d)ucfcl
Sd)orfel por 3d)aufel.
3(t)flHiit Tl. mbb. schüm abb. scüm Tl.
'Sd)aum' = nbl. sclmim, anorb. sküin '3d)aum'
(baraui- engl, srumj. !I;ic übrigen Tialeflc baben
bafür ein aubcrc§ 93Bort; rgl. auglf. fäm engl,
foam unter Ivcim. Cb lat. spuma '3d)aum*
(mit p für k ogl. lupus : XÜKoq ?) mit ber gcrm.
Sippe permanbt ift, bleibt fraglidi. T^cin jiel)t
3 d) a u m anfpred)cnb gu ber in 3 d) euer
fterfcnben äBj. skü 'bebcrfen': alfo 3d)aum
eigtl. 'Ü'erfung, S^ecfenbe^J'. "ihii- bcm (Serm.
ftammt ital. schiuma, frj. (''cume '3d)aum'.
t SAoutc Tl. '®ecf' fd)on im 16. 5fabr().
auffommcnb (15G5 in Äird)bof§ Senbuinnutb
II, 409): au§ jüb. schoteli 'ilJaiT', baber aud)
3 d) 0 1 e.
fd)C(ftg 5(bi. mbb. (feiten) schi-cke 'geftreift,
fd)erfig', luoju nod) mbb. sclii-cken 'bunt
mad)en' — schöckeht 'fd)crfig'. !ramit finb
ucripanbt mbb. schecke 'eng anliegeubcr ge=
ftrciftcr Dioct', anglf. sciccels 'dlod'. 2lnbcrfeit§
nimmt mau ßntlebnung au§ frj. 6chec 'Sd)ad}*
(ital. ascacclii) an; ogl. engl, checky 'farriert'.
t £d)ccf)c f. 3d)iefer.
ftftccl 5lbi. mbb. schi'l sclielch (@cn.
Kflielhes sclu^wes) abb. scelah (@cn. scelhes
scelawes) 5Ibi. 'fd)cel, fd)ieleub, guer, fd)icf,
frumm'. Tie nbb. Öautform fd)cel, bie burd)
Sutbcr pom .'öeff.--Ibiiring. an^ bcrrfd)enb gc:
morbeu, luirb uon .ySelpig 1011 al^ nbb. (bafür
bb. fd)elb) angegeben. 3»t Cberbeff. bebeutet
fd)ecl 'einäugig'; im SBaier.^Cftr. mirb fd)cld)
für 'fd)ief' gebraud)t (aber fd)ild)en = l)b.
fd)iclcn). isgl. nbl. scliool, anglf. sceolh,
anorb. skjalgr 'fd)icf, fd)iclenb' (got. *skilh\va-
refp. *skihva- *skilga- entgebcu jufddig). Dafür
muf? porgcrm. skelko- skölqo- porauggefcfet
mcrbcn, ipe§balb gr. oko\\6c, 'fd)räg, fd)icf'
lautlid) nid)t ganj auvreid)t, bie gcrm. fiaut=
formen ju erflärcn ; piclloid)t ift eine 2B,v skel
bcm Wcrm. mit bcm Wricd). gu Wruubc ju
legen.
edjcffcl an. mbb. sclioffc'l abb. sc^ffil Tl.
'Sd)effel, ein ©ctrcibemafi' = afäd)f. skepil,
nbl. schepel in gleid)cr 33cbeutuug (f. aud^
fflifpcl). Sd)cffcl fcblt bem 58aier. unb
.'öeff., mobl übcrbaupt bcm Cbcrb. (für ;öutbcr§
Sd)cffcl bietet 1.722 '^Ib. ^^ctm '-öafler $öibeU
glofiar piclmcbr „Sefter, Smitmcrin" unb (?ct§
^^ibcl 1757 ^Kalter), ©v gebort — picneid)t
eigtl. aly Siminutip — gu afäd)f. skap !:)J. '®c-
fäf5, 'i^aii' = al)b. scaf mbb. schaf (f. Sd)off)
'Öefän für 55^lüffigfciten' ; im 58aicr. ift scaffl
Tl. Timinutip gu g(cid)beb. saff. 2(nnabme pon
(5ntlcbiutng ani- lat. scapliinm (gr. öKÜfpiov)
'Irinfgefd)irr' ift gang unfid)cr; mlat. scapha
(ital. sraffalo sniffo scaffa 'Stcllbrctt') finb erft
^(bbilber ber bcutfd)cn ©orte. aiM-iI)rfd)cinlid) ift
bic Sippe urbcutfd); pgl. aud) anorb. skoppa
'Sd)effcl'; bagu bic 2Bg. skap 'in fid) faffcn* unter
fd)öpfcn.
©(^eibe
— 335 —
(S(^eme(
©d^cibc i^. iu{)t). schibe a()b. sciba 5- —
anbb. skiba 'sphaera', nb(. schijf '©d)cibc',
tnittelciujl. schive 'i^rct§, Sd)ei6c' (cnfll. shive
sheave), i§I. skifa Jy. 'Sd)nittc, odicibc'. ®crm.
skibö- au§ Dovi^cnii. skipa- bat bic nüd))tc ^e=
gie()uiu3 iu gr. okoittoc; 'löpfcvidjcibc', luoäu
man nod) gr. öKiTruuv '3tab' 5icl)t. '9Uib. Sd)icfcr
ift faiiiit uerrcaiibt.
ScÖcibC d'- inl)b. scheide al)b. sceida J.
'©d)rocitid)cibc' = ajäcbf. skeöja 5v «i»'-
scheede Jv O'iglf. scie|) engl, sheatli, anorb.
(als ^^Uuv.) skeiaer '©d)cibc'. ®ot. *skail)i jy.
'6d)cibc' id)\t (batür todr 9J. 'Sd)cibc', f.
lyuttcral). 3" id)ciben, ba()cr etgtl. '3d)ci=
bung, jd)cibcnbc .sMUlc'V ^Jil)b. od)cibc in
anbcrn 58cbcutungcn ift baöfelbcSöort; ugl. mljb.
scheide J. '©dicibnng, Irennnng, 2(bfd)ieb,
Unterid)eibung, (iJrcnse'; al)b. sceida.
ftftcibcn S^m. ntt)b. scheiden abb. sceidan
ft. otiö- 'fonbcrn, trennen; cntjd)eiben, id)ltditcn,
beftimmen'. Jür haii ju enuavtenbc got.
♦skaipan (= afäd)). skeöan 'fd)cibcn', atrief.
sketha) ft. otiü. crfd)etnt mit 5hi6gleid)nng bcs
gvanimatifd}en 2Bed)fel§ got. skaidan;üg(. anglf.
sceädan 'fd)eiben', rooju engl, shed 'Ircnmmg,
Unterfd)ieb, Sd)eibc, unterfdjciben'. 2)ic gcrm.
SBj. skai|), beren Xentalftnfc aud) auö nbb.
©djeibc 5- JU geroinnen ift, bernl)t auf bcr
ibg. SBg. skhait skhit mit bcr •JJebcnform skhaid
skhid ; ügl. gr. axiluu 'f palte' — oxHa (f. S d) eit) ;
ftr. chid 'fpalten', tat. scindo (aud) caedo?),
Ut. skedzu ')d)eibe'. ©. nod) gefdjett, f d)ei6en.
©(^cin 9Jl. mbb. schin abb. sein Wl.
'©lans, 3d)ein, öeüigfeit, Tcutlid}fett' (fpätml)b.
aud) '3{u§roci§, Seugni^, 3d)cin') = afäd)f.
skin 9Ji. '©lanj', nbl. schijn, anglf. sein '@e=
fpenft': 2tbftrattum ju fd) einen 3tro. ml)b.
schinen abb. scinan ft. 3ttü. 'glänjcn, crfd)ci=
ncn; fid) geigen' = afäd)f. skinan, nbl. schijnen,
anglf. scinan engl, to shine, anorb. skina, got.
skeinan. @erm. 'S&i- ski, roorauS skinan ft.
3tK). mit prüfcntijd)cm na- gebilbct ift, crfd)eint
mit m-2tbleitung in fd)immern. Sagu it)al)r=
fd)einlid) gr. OK\d '3d)atten' (fiet)e 3d)emen),
aud) gr. OKipov '3onncnfd)irm"^ 3. fd)ier.
feftcißcn 3trc. ml)b. schinen at)b. scinan ft.
3tiü. = nbl. schijten, anglf. scitanengl. to shit,
anorb. skita. 2)tc gemeingerm. SBj. skit
'fcbei§cn' gebort roobl mit ber unter fd)eibcn
bebanbelten SBj. ibg. skhTd jufammen; eigtl.
n)ot)l 'au^^fdieibcn' ? 2Iu§ ber gcrm. Sippe ftam=
men norbital. scito 'DJIift' unb afrj. eschiter.
Stbcit ^Ji. ml)b. schit abb. seit ^JZ. '3d)cit
|)ol3' = afrief. skid, anglf. scide engl, shide,
anorb. skiö. 2tl5 SB3. bat i>av unter fd)ctben
bcbanbcltc ibg. skliait skliit ju gelten, bereu
©runbbebeutung 'fpalten' in nl)b. 3d)eit nod)
burd)fd)iinmci-t; ogl. gr. axi^lo. (au§ *axibja)
',s>oljfd)cit', lit. skedrä, lett. skaida '3pabn'
auy ber SBurgelform skhit (f. fd)etben); altir.
sciatli '3d)ilb', lat. scutuin '3d)ilb'? —
3d)eiterl)aufcn erft nt)b., nad) ml)b. schiter,
^lur. SU schit. — fd) eitern 'ju 3tücfen
(3d)eiteu) merbcn' erft nbö., nad) mbb. schit
^^lur. schiter.
3(6citcl Tl. ml)b. Scheitel abb. sceitila 5-
'Äopfiuirbcl', 3d)citel, i>aarfd)eibc Dom SBirbel
biö jur 3tirne' = nbl. (haar)scheel, anbb.
skethlo mnbb. scliedel. ;)U fd)eiben, eigtl.
„Äopffteüc, an ir)cld)er bic .'öaare fid) fd)eibcn,
b. l). nad) Derfd)iebencn 3eiten fid) legen".
Sagu anglf. sceäda, mnbl. schede '3d)citcl'.
«(^eUacf Tl. erft n()b., nad) gletd)beb. nbD.
nbl. Schellack; ogl. engl, shellac: eigtl. '3d)a=
lenlacf, 2acf, bünn inic 3d)alen' (lucil in bünnen
2äfeld)en geformt).
«tbcüc 5- ^^^^^^- schelle abb. scella jy.
'3d)eüc, @löcfd)en': ju ml)b. schellen abb.
scellan 'fd)aUcn, tönen', roogu aud) ital. squilla
'@löcfd)en'. — 9ibb. ml)b. fd) eilen, eigtl. 'er=
tönen mad)ctT, fd)allcn laffen', ift ba» Jaftitiü.
33gl. u er fd) ollen alö Sieft bey ml)b. ft. 3*™.
ScbcUfiftb Tl. erft nl)b., nad) nbb. nbl. schel-
vifech: 3unbl. schel '3d)ale',engl. sheir3Jlufd)er,
„tueil ber 3d)eÜfifd) üorncbmltd) uon 3d)altieren
lebt"'^ ober cl)er nad) @. 33aift megen be§ fid)
blätternben 5leifd)e§. 3. 3d)alei.
3rf)cUbcugft d)l. ocrbcutlid)cnbc 3"fammen=
fcgung für ha^ gleid)bcb. mbb. schel al)b. scelo
Tl. '53efd)älcr, 3»*tt)engft' ; baiu befd)älen.
Sttieüfraut llJ. ml)b. schelkrüt -würz al)b.
scellawurz: Urfprung bunfel.
Sdjelm Tl. mbb. schelme Tl. ''43eft, 3cud)c;
bie im Äampf ©efallenen', bann al» 3d)impf=
mort ml)b. aud) '3d)uft, SJerfübrer' atj^). scalmo
scelmo '3eud)e'. ©ine alte ^ebeutung '3Ia§,
cadaver' geigt schelm im 'Dlnbl. 9)htbb. fomie
nod) ie^t im ^öaier. SBcgen bcr 53cbcutung5ent=:
roidlung '3d)elm' auö '3d)uft' ogl. 3d)alf,
in beffen @cfd)id)te audi ein milbcrnöe» DJIomcnt
fid) geigt. — 3(u§ bem nbb. SBortc entflammen
nbl. schelm. iöl. skelmir °3d)elm'.
ftöcitcn 3tit). ml)b. schelten abb. sceltan
ft. 3tro. 'fd)elten, fd)mäl)en, befd)impfen' =
mnbb. nbl. scheiden, afxief. skelda 'fd)elten'.
Xaiu bie unter fd)altcn bebanbclte 3ippe;
'ftoüen' ift ©runbbcbcutung oon fd)elten.
S^cmcl Tl. ml)b. schemel schamel (schä-
met ?j abb. scamal (scämal?) Tl. 'Sd)emel,
lyuBbanf, ba§ mit afäd)f. fOtscamel '5.ufe=
©rfiemen
— 336
@(f)CU
fdicmel' unb anglj. sfeomul (bef. föt-sceomul)
ÜJi. au§ lat. scamellum ftammt. 2at. scabellum
liegt bcm tibi, schabel '3cl}cmcl' joroic bcn
glcidibcb. fvj. escabelle escabeau. ital. sgabello
ju ©rimbe; bübcv am 9)]ittcl= unb Cbcn-l)cin
6d)aauMl, 2diabcll.
(sdjciucu i1J. '5d)attcnbilb' iul)b. scheme 9JJ.
'Sd)attcu' — unb.) schime; ücjI. angl). stima.
afäd)f. scimo: ju ber unter fdi einen bcl)anbelten
SQBg. ski 'glänjcn', ju iüeld)cr aud) gr. OKid
'Sdiattcn' mit bcvfclbcn '-öcbcutuniv^cntiindlunii
gebort; ]. Sdiimmcr unb Sdiönbavtfpicl.
Stijcnt 5}t. ml)b. sclienku 'cinidicntcubcr
2)icncr, iiJtunbjdicnt; ©ein, Sicr auefdicntcnbcr
ffiirt' al)b. scenko (afäd)). skenkjo) DJi. 'cin=
jd)cnfeubcr Wiener'. 'Jluö germ. skankjo ftammt
frj. ^clianson (üfrv escharnjon, mlat. scancio
id)on in bcn 9{cid)enauer öloficn). — idjcnfcn
^tro. mbb. schenken 'cinid)cnten, m trint'cn
geben, träiifcn; fd)cntcn, geben' abb. scenken
'cinfdicntcn, ju trinten geben'. 2^ie i^cbcutung
'geben' erjdicint crft in bcr nadiflaif- vS^it bcv
Ü)ll)b. '(5inid)enfcn, 5U trinten geben' il"t bic
©runbbebcntung; unb es ift d)araftcriftiid) inv
ba§ Teutüte, 'i>a\\ ftdi barauö bic 53cbeutnng
'geben' cntunrfcin fonnte (öbnlid) fiirid)t nbb.
gefallen für bic *-i3cbcutung bcö SiMirfclfinclc>
im germ. i'cbcn; ugl. aud) 3cd)en). Tic glcidic
C^runbbcbeutung jcigcn anglf. sc-enran, africf.
skenka (anorb. skenkja); nad) bcm 03crm.
n)icberum afrj. escancier 'cinfd)cntcn'. (^ot.
*skagkjan feblt. dlad) Jyrancf ^Injeigcr 21, ;-3U7
liegt bcm ^tm. ein gcnu. skank 'öeftell, Sd)rajif
für Irintgcräte, 33üffct' ju Oh-unbc, ba§ mit
£d)anf ibcntifdi ift iba^u ital. scancia 'öcftcll
für Wldfcr').
Sdjcutcl an. ml)b. schenke! m. 'Sd)cntel*
= nbl. schenke!: bcm 'il[)ii. mic bcn übrigen
aUgerm. Tialctten fremb. Ximinutioe 2lblcitung
ÜU anglf. sfeonca engl, sliank '(Sd)enfcr, ba§
mit nbb. 3 d) inten meiterbin .uifammcnbiingt;
ngl. nodi nbl. schonk '.Hnod)en in Alcifd)ftüdcn',
fd)nieb. skank. bau. skank.
f dienten f. 2d)cnf.
Scherbe Tv. lobcrb. Wa^t.) i!d)b. sclii-rbe
schirbe abb. scirbi ,yji. '3d)erbc, irbencr lopf
= nbl. scherf J. '3d)crbc' : ^Iblcitung aus-
Dorgenn. skerpo-; ogl. afloo. Crepü 'Sd)erbc',
Ictt. sclikirpla '3d)arte' — schk^rpele 'i'>ol,^=
frlittcr'. Ta,^u 2d)crflcin?
Scöcrc" (V. mbb. sclufre 5y. '3d)cre*; bic5
mabrfdicinlirf) eigtl. ''^ilur. abb. sräri '■]}>[nv. .^i
skär (unb skära) '3diere'; mcgcn bc? ^4-^lur. ugl.
itol. cesoje unb forbici *^lur., frj. ciseaux'3d)ere',
engl, scissors. :^\m Str. muf? ein gleid)bcb.
SBort natürlid) Sual fein; t)gl. bliurijä (giigs
ücba) bual. '3d)erc'. 5Bgl. nbl. scliaar, mittel
engl, scliere engl, (-^lur.) sliears '3d)crc', anorb.
skä're '')i. ^lur. '3d)ere'. 3. fdicren.
S(6cre2 J- '3ccfliiipc' crft nbb., nad) bcm
glcidibcb. fd)n)eb. skär ibän. skjar) 9i; ogl.
anorb. sker 'iilip;ie'.
fdjercn 3tm. mbb. scliem abb. sceran ft,
3tm. 'fd)eren, abfd)cibcn' = nbl. scheren, anglf.
sceran 'fd)cren, ^crfdineibcn, jcrbaucn' engl, to
sliear 'fd)eren', anorb. skera 'fdincibcn, fd)crcn,
fdiladitcn'. C^runbbebeutung bcr in biefcn ^tro.
cntbaltencn 3i\^. skür ift 'jerfd}ncibcn, ^erbauen'
(ugl. lit. skirti 'fd)cibcn' — skarä 'Jcljen'), mie
baci unter 3diartc bebanbelte altgerm. skarda-
'gcrbaucn, scrfdmittcn' (auv skr-tö- entftanbcn)
lebrt. 2?od) ift aud) bic ^öcbeutung 'fd)ercn' fcbr
alt; ugl. bic 5lblcitung Sd)erc. SBj. sker (bierju
ffr. ksuräs 'Sd)crmeffer'?) crfd)eint im @r. al§
ker in Keipiu 'fd}crc'.
2cf)Crf(ein Tt. mbb. scher!' abb. scerf !}2.
'3d)erflcin, fleinftc SÜJün^c'; ugl. mnbb. scharf
scherf 'bttlbcr ^4>fcunig'; ob 3u anglf. sceorfan
'abrcif>cn'? 23gl. rocgen äbnlid)cr !öcbeutung§=
cntuiirflung nbb. 2)eut foiuic gr. K^pina eigtl.
''.)lbfd)nitt', bann 'tleinc DJ^ünjc'. 3dierflcin,
unä ab? i-^ibclmort geläufig, gebort eigtl. bcm a)Jb.
I1tbb. an (in 5lb. '^.^ctri^. ^afler i^ibclgloffar 1522
unrb cc. mit „Crtlin, b^lbcr .'öcllcr" überfc^t).
®d)crfle 931. mbb. sclierge scherje (mcgcn
rg : rj, nbb. rg f. j^^erge) dJl. '(§crid)tybicncr,
53üttcl, Sd)ergc' abb. scerjo scario scaro 'i'>aupt=
mann, 3d)armciftcr' : 'Jlblcitung ju 3d)ar.
tS^ermaui? a: 'aitauluntrf mbb. schermfis:
ucrbcutlidicubc ;')Ufammcnfcl3ung (mic A>irfd) =
fäfer, Iföinbbunb ufm.i für eigtl. 3d)er mbb.
sciier abb. sci-ro '93Jüulu)urf'. (5igtl. 'ilraljer,
3d)arrcr' ju i]l\v skr-r in fd)ercn. ®a§ 2Bort
ift oberbeutfd).
(5d)erä 9Jl. mbb. scherz 9Jl. '33ergnügen,
Sinei*; baju nbb. fd)er3cn ;^)tm. mbb. scherzen
fd)iu. [luv. 'fröblid) fpringen, büpfen, fid) Der=
gnügcn'; ngl. nod) mbb. scharz 'Sprung'. 2)ic
nou bcn mbb. .Hlaffifcrn gcmiebcne Sippe fcblt
bcm 2{bb. fomie übcrbaupt bcm 'JUtgcrm., bc=
gegnet aber in bcm barauv enticbnten ital. sclier-
zarc — sclierzo.
Scheit A. mbb. schiuhe Jy. 'Sd)eu, 3tbfd)eu',
aud) 'Sd)rcrfbilb', mober nbb. Sd)eud)c. Da^u
fd)eucn, fd)cudicn vltm. an-? mbb. schiuhen
'fd)eucn, mcibcn, Derfd)cud)cn, verjagen', abb.
sciiihen; foiuobl bay 9iomen ab? ha<- ;5tiV). finb
'.Jlbleitungcn aiK-: mbb. schicdi abb. *scioli 'fd)cu,
fd)üd)tern'. 9Jbb. fd)cu 3Ibi. ift neu an ba§
;:')tm. angclcbnt; ogl. anglf. sceoh 'furd)tfam',
(Scheuer
837
©(f)iefer
(jDOju engl, shy), nbl. schuw 'furditiain, fd)cu'.
2Iu§ ber bcutfd)cn ©ippc ftanimt bic rontan.
Sippe ronital. sclüvaie'mctbcn'. 3. SchciiiQl.
Srfjcucr 5. (bafür baicr. onid)ir)äb. Stabcl)
tllbb. schiure allb. sciura ältcv scüra 'iy. '3dicitcr';
ältcftc 3"0i"ill '"Iflt. scüra (unb scüria), uiolicv
Qltproücns. escura 'Stall': ^Iblcituiui 311 al)b.
sciir mlib. schür 'SBcttcvbad), 3d)U^'. inil. africf.
skül 'SBevftccf', anorb. skjol 92. '3itflud)t^-ort,
Dbbac^' — skaunn Tl. 'Sdiilb'. 2^ic in bicfen
SBortcn cntlialtcnc ibci. $ff\v skü 'bcbcrfcn, bc=
jd}iiöcn' (Ulli, odiauin) ift tucit ocvbvcitct; vc\[.
lat. scülum 'Sdiilb', c'\r. aKü-\ov '^iüituno', tut.
obscü-nis 'bimt'cl (bcbcrft)', ffr. Üi^Vv !<ku 'bc=
bcden'. S. ©d)eunc, Sd)otc.
ftftcucrn S^w. crft frübnl)b. (bciii Cbcrb.
frcinb; bauir f ccicni, nad) bcm fl(cid)bcb. mb. nbb.
schüren; iu-;(. iiM. schüren imittclcui";!. scouren
engl, to scom- 'fdicucrir cntlcimt aihö bcm l^ibl. ?),
bän. skure, fdmicb. skura. Xa^i' bcn nltgcrm.
2)ialcttcn fcl)lcnbc S'i>ort ift uio()l Gntlc()iiuiui aiiv
mlat scurare (lat. excurare) = ita(. scurare,
frj. teurer 'fegen'. Spejieü liegt bcm n()b. nbl.
SBort afrj. escurer ju ©runbe. 2)a§ nbb.
f dienern wirb im 18. 3af)i'f)- befanntcr.
Sdjcunc (V- (bem Cbcrb. frembi mlib. schiune
^^. '©d)eucr, 6d)eunc'; bicy mit ä^crluft üon g
(glcid) jV) an» a[)h. scugin scugina '3d)cunc'.
%alB bcffcn g glcid) j ift, ftcl)t 3d)cucr (ml]b.
schiure) fct)r nal)c. 53ci cd)tcm g fcl)lte jcbcr
fid)crc 3(nfd)lni
Sd^eufal 9?. 5(blcitung an§ fdien luic fpät
ml)b. scln'isel '3dicufal, 3d)cnd)e'. Xa^n nl)b.
jdicntjlid), umgcbilbct auy mlib. schiuzlich
'fdieu, Dcrjagt', ba§ ju schiuzen '3lbfdicu em=
pfinbcn' für *schiuhezen (gn fdicucn, mlib.
schiuhen) gcliört.
'Bdfiöit 5. mlib. schiht 5. '3lnorbnnng, Gin=
teitung, 9icilie on= nnb übcreinanbcr gelegter
3)inge, Sdiidit (bergmänn.), iöanf oerfdiiebcncr
aufeinonber licgcnber 3tein= ober Srbarten, be=
ftimmtc bcrgmännifdic ^trbeitsjcit' : jnnädift ju
fdiirfcn 'orbncn' unb anorb. skipa 'orbncn'.
Stftirf 9J1. ein feit beut 14. ^a[)xi^. junädift
al§ nbb. bcjcugteö SBort (j. 33. Sanremberg 1652
Sdicrjgcb. III, S. 63), üon jvrifd) IT-ll al§ ncraltet
beseidinct, aber Don Öeffing in bcn 2itt.=58ricfen
im 5lnfdiluf5 an SSiclanb für bic öitteratnrfpradie
empfolileu. 3» fdiirfen, ba§ im OJJnbb. 'etm.
in Crbnnng, in Sdiicf brnngcn' bebeutet. 2)a;?u
fdiicflidi.
ft^ictcn o^m. mlib. schicken fdim. 3tm.
'bereiten, orbncn, in§ SSerf fc^cn', bann audi 'ab=
orbncn, fenbcn'. S)icfc§ bcm Slltgcrm., and) bcm
2ll)b. unb 2lnbb. felilenbe, cor bem 12. Salirb.
nid)t nadiroeiöbarc fdiro. Bt«?- bürfte eigtl. bcm
?cbb. angeboren (ugl. Sdiicf unb Sdiicffal)
unb mit anorb. skipa 'orbncn' jufammenju^
llängcn, moju bann audi fi'ä. ^quiper gcliörcn
mürbe; ügl. audi engl, to shift angif. sciftan
unb Sdiidit. oufammcnliang mit gefdicticn
ift formell nidit flar.
(2d)trffal 9J. bei Sdiottel 1663 unb Stielet
1691 nodi nidit gcbudit; nad) ocillcr 1644Gpifteln
260 ift Sdiicf fei bic nbb. Gntfprediung gu lib.
©efdiicf. Seit bem 5lnfang be§ LS. :3abvli§.
allgemein üblidi unb gcbudit. 3)a§ afädif. innb
altgerm.) ilnnt für 'Sdiicffal' mar ward.
StÖtcffcI 9i. früli im IS. ^alnii. nach licbr.=
iüb. schickzah 'Sliriftenmäbdien', licbr. schikküz
eigtl. '©rcucl'.
fd^tcbcn 3ttf. mlib. schieben allb. scioban
ft. 3tm. 'fdiieben, ftoßcn' = got. af-skiuban
'ücrftof^cn', anorb. sküfa skyfa 'ftofjen', anglf.
scüfan 'fcliicbcn, ftofien' engl, to shove 'fdiieben'.
2;ie nodi in Sdiaufel, Sdiobcr foroic
Sdiüppe ftecfcnbc altgerm. 2Ö3. skflb 'ftotien'
ianS' üorgcrm. skübh) ftimmt 511 ffr. ksubh ''Sind,
StotV (ksObhay 'jum Sdimanfcn bringen' —
ksubh 'fdircanfen'), roomitmabvfdieinlidiaudi lit.
skubrüs skubüs 'fdinell' — skübti 'fidi beeilen'
(ibg. 2B3. sknb) unb afloü. skubati 'jupfen' vcx--
manbt ftnb.
Stöicb§ricötcr dJl. erft nlib., mofür mlib.
schideman : jn mlib. schit (@en. schides)
'riditerlidic Gntfdieibung' unb alib. scidön 'fdiet=
bcn, unterfdieibcn, entf dieibcn' . 2)ie genn. SBj.
ski^ gcliört mit fcliciben sufammen.
fdbtcf 2lbi. ein mb. nbb. 2Bort, fdion mlib. (mb.)
schief 'fdiief, ocrfcbvt': ncnuaubt mit anglf. scäf
scäb, anorb. skeifr 'fdiicf, norbfricf. skiaf, nbl.
scheef 'fdiicf (molier cntlclint engl, skew),
fdimalfalb. seip. 3)aneben fegen bb. 9?ia. ein
mlib. schep (pp) 'fdiicf oorauö : licff. fränf. sep,
fdimäb. seps. Steinbadi 1734 budit „fdief fdieef,
quibusdani etiam fdiöf fdiicf". -^ceben biefc
Sippe urgerm. skibb skaib (barauC^ entlcbnt lett.
schkibs 'fdiicf) ftellt boö Cbcrb. ein schieg. ba^
burdi mlib. schiec 'fdiicf, baicr.^alcm. Siegen
sieggen 'fdiicf gellen' oexlrctcn ift (megen ie
f. Stiegc,2Biegc). ällle gcliörcn mit gr.aKiuTTTuu
'frumm madien' gu einer ibg. äBj. skiq skaiq.
St^tcfcr Tl. mbb. schiver schivere Tl.
'Splitter üon Stein unb bef. üon ."ödIj' alib.
scivaro 'Stcinfplitter' ; bic icgigc 33cbeutung ift
crft nlib. (im Cbcrb. bat fidi bial. nodi bic ju
(Sruuöe liegenbe 33cbcutung 'Stcinfplitter' be=
malirt). @ot. *skifra Tl. fcblt. I^ain nlib.
Sdicbe 5. 'Splitter oon .Oanf^ ober lylad)^^
ftengel', ba^ bcm Tibb. entflammt; ogl. engl.
äluge, etV)moIogtfc^e§ SSörter6uc§. 6. 3lufl.
43
fc^iefen
338 —
icf)t(bern
shive '5Iacf'»«6fa(r (aiiGl).*scifa) itnb inirtelcnfll.
schivere (aitiilf.* scifera"! cnfll. shiver 'Siilitler':
5[blcitinuicii aiiö einer o.erm. ÜTw sktf 'teilen,
ücrteilen' ; v(\\. anc\\i. sriftan 'teilen' engl, to
shift, anovb. skipta 'teilen' (anovb. skifa 'in
3cl)nitten jd)neibcn' 3u Sdicibc? ober [ner()er'?),
nbl. scliilten 'fd)ciben, trennen': odiicrer unb
Sdicbe ciiitl. '53rud))"ti'Kt Icil'.
fdjiclcn (l)e)i'. fränf. baier. id)ild)en) 3tiu.
mbb. scliilen schillien: jn fdieel.
Stfticnbcill Üi. ntbb. schinebein 9i. ',n mbb.
schine al]t). scina (V. 'Sdiienbein' = aniilf.
scinu 5. cncil. shin '5d)icnbein' (aud) aniilf.
scinebdn mittelengl. schineböne), nbl. scheen
nnb scheenbeen 'Sdiienbein'. Sein bot in
bicfer oufammenietjunii feine ältere 53ebeutunii
'Änodien' bcu'alirt; f. iöein. Staum ift mit
Sdiiene mub 3d)infen uermanbt; benn bie
S'iebenbcbeutuiui uon nlib. Sdiiene (mbb. schine 1
'fd}malc .'pol.v- ober llJetalli'latte, Streifen' foiuie
nbb. scina '^IJabel' lucifen auf ein i^ot. *skinö J.
'fdimalev Stürf ilnodien ober SDJetaü'. Xod) läfjt
fid) über bie Uniefdiidite ber Sippe nur faiicn,
baf? auf örunb oon aui]!). scia; sceo 'Sd)icnc'
skT al-ö SBur^elfilbe igelten muf;. 'Jhiy bem ®crm.
flammen ital. schinif-ra ''öeinrüitung Der ^43fcrbe'
unb aud) ital. schiena, frj. echine 'iRücfgrat'
mit ibrer roman. Sippe.
3d)icnc J- f- Sdiienbein.
■'■ fd)tcri 5(bi. mbb. (mb.) schir 'lauter,
glcinjenb' = afädif. skir skiri, onglf. söir 'rein,
glänjenb' engl, shire shoer 'bell', anorb. skirr,
got. skeirs 'flar, beutlid)': ?(bleitung an-i 2l\v
ski = fdieinen. ,^m '«.Icbb. bat i>a^ be=
fprodicnc 5(bi. mit bem unter bem flg. \ü be=
fpredieuDen '^Jlbn. fidi lautlid) gemifdit; bod) fann
bie nbb. l'autrorm aud) nbb. UrfprungS fein.
i6)icx- 5lbD. 'beinabe' mbb. schiere 3(bü.
'fd}nen, balb' al)b. sclaro älter skr-ro ^(bü.
Mcbncir : ju abb. sciari sceri 5lbi. 'fdiarffinnig,
eifrig im 'Sluffpürcn' ; ugl. nbl. schier 'beinabe'
(anorb. skyrr sku'jrr 'lietl, flar').
T Srf)tcr 11(. 'feine Ücinmanb' erft nbb., an^i
bem ^Jibb. cntlcbnt: eigtl. ^JJeutr. ,^u jd)ieri.
3rf)icrltnfl Tl. mbb. schirlinc scherlinc
(®cn. -ges) abb. sceriling Tl. 'Sd)ierling' =
nbl. scheerling. ÜJJit bcn ':)Jebenformen mbb.
scherninc abb. anbb. scorniriK 'Sd)ierling' auv
glcid)bcb. abb. scarno Tl. ; ba-i 1 ber abb. mbb.
nbb. /"yorm berubt axi^ ^(nlebnung an ba-ö ge=
läufige beuffd)e Suffif -lijtg. Ten übrigen alt=
germ. I)ialeften feblt bie 53c,5eid)nung (bafür 3. 58.
anglf. hymiic hemieac engl, hemlock).
)(fttC^cn :^)tw. mbb. schieben abb. scio^^an
ft. ^trc. = ajäd)f. skeotan (nbl. schielen), anglf.
sc6otan (engl, shoot), anorb. skjöta (got. *3kiu-
tanl 2^ie im @erm. reid) entfaltete 2B3. skut
'fd)ief;en' aihi norgcrm. skud trifft 5ufammcn mit
ber ffr. 3Bj. ksud 'erfdiüttcrn, erregen' ober beffer
mit ffr. skund 'beruorfpx-ingen'. '^Ibleitungen f.
unter Sdiofj, Sd)uf5, Sd)U^, Sd)üt}c.
S^iff 11J. mbb. schif a()b. seif scef (®en. -ffes)
9t. = got. anorb. skip 9?., anglf. scip 9t. engl,
sliip, nbl. schip. afäd)f. skip. 2)a§ al)^. 2Borl
bebeutet qud) '®efäß' mit ber 5(bleitung al)b.
sciphi (scifrii 'phiala' (unter fd)iffen). @r.
öKaqpiq '9tapf, 9tad)en' — aKd(po<; 'Äabn,
Sd)iff' fönjien mit germ. skipa uid)t üermanbt
fein, ba bie§ ein ibg. i in ber Staminfilbe cr=
märten länt. %m germ. skipa feblt nod) fid)erc
etiimologifdie Teutung; übrigen» ift beri^erbadjl
uralter (^ntlebnung (au§ lal. sryphus 'i8ed)er'
in einer ^Jautform skipo?! nidit unbebingt ab=
3UU)eifen, luie cc- benn nur mcnige 2Borte au§
bem ©ebiet ber Sdiiffahrt giebt, bie mebreren
ibg. Sprad)en gemeinfam finb (ugl. Tla\l unb
Segel). 3(u§ bem 3lbb. brang baS 2Bort in§
9toman. ; ogl. ital. schifo, frj. esquif '33oot',
1U03U mit nbb. Sautftufe afrj. esquiper 'ein
Sd)iff auc-rüften' nfr3. equiper, morau§equi =
picrcu.
fdjtffcn ;')tm. feit ^inblcben 1781 al§ flubcn=
tifd) be3eugt: ba3u bei 'Jluguftin 1795 Sd)iff
'9tad)tCHiefd)in-' al§ ftubenlifd); unb biefe§ Sd)iff
ifl ivabrfd)eiulid) abb. seif 'vas' (baju sciffi
'i8ed)er'), ha?-' mit Sd)iff 'navis' ibcntifd) ift
(nbb. Sd)iff in mb. nbb. Tl(\. uielfad) '@e=
fd)irr, C^ef äfj' ).
t ftfttffrctdb '^(bi. 'id)iffbar' umgebilbel au§
mbb. schilrech urfprgl. schifr;i'he 'fd)iffbar'.
Ta§ 2. ©ortclcmeut ifl unflar.
Seftilbi Tl. mbb. scliill abb. seilt Tl. =
got. skildus Tl., anorb. skjoldr, anglf. s(5yld
i'sreld) engl, sliield, nbl. schild, afäd)f. skild. ®rft
frübnbb. bebeutet ba-J ÜBort aud) 'au§gebängle§
®emerbe3eid)en'. Tie fpe3ififd) germ. Sippe
skeldu-s (anö skeldhus skeltus':") ift eti)moIogifd)
nod) nid)l meiter 3urürf nerfolgt; faum läfjt e8
fid) 3u fd) alten (Sd)ilb eigtl. 'flofienbcr,
fd)iebenber' t) jicbcn. ©ber ifl lit. skilü 'fpaltc'
uernianbl, fo baf; Sd)ilb eigtl. '33rctl* lüärc
(ügl. 53 reit unb Öinbe; über 2B3. skel
'fpalten'); f. and) Sd)alei.
S(()ilb2 9?. erft nbb. 9Jebenform 3um vorigen ;
ba3u Sd)ilber= (abo 9(culralflamm) in 3»'-
fammenfe^ungen luie Sd)ilberbauv '53rettcr=
bauö'.
fcftilbcrn 3tro- erft nbb., 3U mbb. schilt '2Bap=
pcn'; ogl. mbb. sehilta?re Tl. '9Jtaler' : bie Sd)tlbc
maren bemalt, in ber mbb. 9iitler3eit mit SBappen,
erf)i(bpatt
339
©cl)inncn
mit Jnrbcu nad) lacttuS @crm. 0 (scuta
lectissimis coloribus distinguunt) fd)on in
bcr altgcnn. .'pclbcnscit. ä>ijl. nbl. schilderen
'malen, anftvcidicn, id)ilbcrn, bcjd)rcibcn'.
®*ilb))att (Sd)ilbfvot) 9?. erft n()b., am
nbb. nbl. scliildpad '<5d)ilbfvötc' lUlb '6d)ilb-
fvötcnidialc'. ^^ibl. padde 'Ävöte', engl, paddock,
onorb. padda 'Mvolc' finb bunfcin UrfpvuniV---
(Srflilf 9i. ml)b. scliiir al)b. sciluf (9}h)i\?i
'©(^ilf; bcn übrigen ticrni. Sialcftcn fvcnib,
and) in 3)cutld)lanb wn bcfdivänfter 5i>crbrcttnnti :
e§ ift löcfcntlid) mb., roic bcnn öntljcvy 6d)ilf
in Ibom. SöolffS «a&lcr ^Bibclgloifar 1523 mit
„2Baffervohi-"übci1ct5tit)irb; DJ^aalcv 1561 bndit
©c^ilf bcnn and) nidit. 3" «tebrcrcn nbb.
©cgcnbcn gilt selp ^3i. 'Sdiilf, niol)cv ba« nlib.
S>ovt fein (^eid)lcd)t l)at (im ?Jtb. mie im älteren
?il)b. mein 9Jla§t.). ii[]t>. sciluf (anbb. *skilp) an§
*skilpus ift trül)e§ Sebnroort an§ lat. scirpus
'SSinjc' (Uvocrn)anbtfd)aft bamit ift unbenlbar).
5lnbcrc jiebcn £d)ilf al§ cd}t germ. ju a[)b.
sceliva ml)b. schelfe 'i3d}ale von Dbil- unb
.v>ülfcfrüd)ten'.
t fffttlflcmal (inelfd)ilgcmali %bv). 'fel)v
oft' ein prcun. 2)ialeftit)ort ju Sd}illg =
©d)illing; ©dnlling laud) fd)lef. Sd)ilgi
l}at 3al)lbcbentnng com 9}iittclalter bi§ in bie
neuexxn dJla. uiclfad) angenommen: '12 ©tücf'
(audi '3t I Stüct'i.
f(fttücrn St"'- crft nl)b., 3(bleitung gu mlib.
schillen, iTJebenf orm gu schiin 'fdiiclen, blinzeln'.
2lud) fd)iclen fonntc fvül)cv alc- 'fdiillcvn' gc=
braud)t merbcn.
Scöiüiitö 9J^- mt)b. schillinc al)b. scillmg
9Ji. = got. skilliggs, anorb. skillingr, anglf.
scilling engl, shüling, nbl. schelling, afädif.
skiUing. gjlittelft bcr bei altbeutfd)en dJlmxy-
namen beliebten 5(bleitimg -inga- (f- >l>f enn in g ,
al)b. keisur-ing, engl, farth-ing) gebilbct ane
altgerm. skellan 'tönen'; alfo ©diilling eigtl.
'tlingcnbe DJ^ünjc'V 2luö bem .£^b. ftammen
ital. scellino,au!5bcm^1ibb.frä. escalin'(5d)illing',
foroie ba§ glcidibeb. afloo. sklezi. — 33g l. nod)
fc^ilgemal.
Sdbtmmcl 5DL ml)b. schimel 901. 'Sdiimmcl'
für ältcre§ *schimbel al)b. scimbal, nioncbcn
aud) bie 2(blcitungcn al)b. *scimbalen 'fdiim=
melig merben* - scimbalag 'fd)immelig'. S^ic
mi)h. 5ovm schimel berul)t auf 9Jiifd)ung mit
schime Tl. 'od)immer'; ogl. nbl. schimmelen.
2tf)b. *scimbal fd^eint mit Sd)immer glcidier
2Bj. SU fein igcrm. skim-la-?). — (5d)immel
Tl. 'meiücc- 'i^fcrb' crft fpätmlib., ibentifdi mit
©diimmel 'mucus'.
8cf)tmmcr 2)1. erft friil)nl)b., nad) bem nbb.
nbl. schemeren 'fd)immern'. Ticc- gcljort mit
ml)b. schime al)b. sciino 'Sdjimmer, ölan^' =
got. skeima 'Scud)tc' ju 2Bj. ski = f dl e i n c n ; ugl.
engl, shimmer 'Sd)ein' — shim 'meiner Jj-lcd' ,
fdjroeb. skimra. SJeitere» unter Sd)emcn.
Si^tm^f 501. mlib. sclihnpf (^iJebenfonn
schampfi 9)1. 'Sdicrj, Äursmcil, 3;nel, titter=
lid)e5 Äaminfpiel'. (Srft früt)nl)b. jeigt fid) bie
ie^ige ^ebeutung t>on ©diimpf; bod) l)ält fid)
bie ältere iöebcutung '3d)er3',biebcnial)b. scimpf
ml)b. scliimpf eignet, nod) bi^^ in§ 17. 5al}rl).
(öogau); ügl. nbl. schioip '.s^oljn, ©potf; ml}b.
schumpfe iy. '53ul)lcrin' (eigtl. 'Sdicrjenbc'). 2)en
übrigen germ. Tialeften fcl)lt bie in al)b. scimpf
ftcrfcnbe germ. SBj. skimp 'fd)er3en'. 9)lan bat
bafür an 23cru'anbtfd}aft mit gr. oköitttlu 'fd)cr=
jen, t)erl)ölincn' gcbadit, baö mit feiner 2)oppeI=
bebeutung gu Sd)impf ftitnmt.
Sd^tnbcl (V- tt^bi^- schindel al}b. scintula
%. '(Sd)inbcr: früf)e§ Öebntuort an» gleid)beb.
lat. scindula, ber banbfdiriftlid) bejeugten 91eben=
form bee flaff. scandula. Xk Gntlcbnung an§
bem Satcin bat etma gleid)5eitig mit 9)lauer,
Pfeiler, '$foiteu, 3 i c g e l iifm. ftattgef unben.
2tuffällig ift mittclengl. seincle schingel engl,
shingle '©d)inbcr. 5)ie roman. Sprad)cn mabrcn
ba§ im ©erman. unbejeugte innere a be§ lat.
scandula (ogl. ital. scandola, frg. echandole),
mober ami) ha5 glcid)beb. afloo. skadelü.
ftftinbcn otm- mbb. schinden abb. scintanfd)n).
3tm. 'entbäuten, fd)älcn, bart minbanbcln' : Tcno=
minatto 311 einem uerlorencn abb. *scind 91.
','vell,.s>ant', baenad) anorb. skinn(f. £d)inne)
9J. '.'öaiu, A-cii, 5|3cl3, Scber' für ba^ 2lbb. vox--
auggefe^t ircrben barf. (Sngl. skin 'joaut' au»
fpätanglf. scinniftnorb. 2eI)nroortbe§ll. 3abrb».
(anglf. sei sei müfjtc im ©ngl. shi merben).
@crm. skin|)a- auö rorgerm. skento- loirb cer=
glid)en mit brct. scant 'jvifd)fd)uppe' oon l'otb,
Rev. Celt. XIV 194.
3(Öinfctt d)l. mljb. schinke 901. '3d)enfel,
(Sd)infcn' abb. scinko 9)1. — scinka J. '^ein=
röbre, 3d)enfer: fieftcben im Slblautsoerbältnig
5U ber unter Sd)enfel sugejogenen Sippe, tvoju
mit anbcrm 'Jlblam nod) fd)mäb.=alem. (aud)
baicr.=i3ftr.) Sdiunfe, hai^ aud) in jablrcidien
bcff. fränf. nbb. 9)la. oorfommt unb im 16.,'17.
{^sabrb. aud) in bcr i^itteratur biiufiö ift- 9)lög=
Iid)ermcifc ift bie beutige fd)riftfprad)lid)c AOtm
oon roeftfäl. sinken ausgegangen. iBejiebung ju
Sd)iene ift bcr ^öebcutung mcgcn mabrfd)cin=
lid). Ü(u§ ber germ. Sii'pc finb ital. (bial.) stinco
(schinco) '3d)ieubein' cntlcbnt.
T St^inncn ^Mur. erft nbb., aui^ bem 911b.
9ibb.: SU ber unter fdiinben bebanbcltcn Sippe
@(f)ippe
340
©erlange
gefjönii; cicitl. 'ivav fid) oon bcv Äopf flaut ab=
\dnivvi' : alfojuanovb. skinn(au5*skinp) 'i>aut'?
3c^i^De = Sd)uiuicn.
Scftirling f. Sd)icrling.
1tf)inncn c,Uv. mf)b. schirmen schermen
al)ö. scii-men fdiiy. 3tiu. 'al'5 3d)u^ivcl)v bicncn,
fd)ü^cn' 3u 3diirin al]b. scirm scörin ml)ö.
schirm schörm 9.1t. '3d)ilö, 3d)ul5Dad), £bbad},
2>evtctbÜ3ung'. 2{u§ bcm (Scvm. cntitammt bic
ronmn. SUipe oon ital. schermo 'Sd)uö' —
scherinire 'fcdjtcn' (unter 3d)annü^cl). @r.
aKipov ift t)tcllctd}t uvücviuanbt.
ftfiirrcn f. @cfd)trr.
"'" idjinbbcrn o^m. cvft nl)b., nad) ubb.
nbl. shibben 'fd)Iaiipen' — slabberen ')id} bc=
fd^üttcn'.
t 2tf)Iabul? Ü)l. '3d)lQttrunP ein uon 9)taalcr
1561 ijcbud)tcd SBort bc» 10. :vsat)v()§.; id)on
1505 De fide concubinarum bcjcugt.
3cöla(6t A- mhb. slalite slaht al)t>. slahta Js:
'lijtuun, 3diladnuug, 3d)lQd)t'; v(\\. ajiidif.
man-shilita ;^•. 'lotfdilaii, lötum]': 5(b)"traftum
mit 0"C"'i"inÜtfni' -lä- (luie tu 3d)aubc) 3u
gcrm. SBj. slali 'fdilagcn'. Sd)Iad)t in bei
iöcbeutung "iht' l @cfd)Icd)t. 3d)Iad)t
'Sanim' evit fvül)ul)b., eigtl. '^öefcftiguug, '^au,
audi 3lbleituug üou fd) lagen 'fdilageub befci'ti-
gcn', lueldie 5^ebeutuug nibb. shihen aud) bei
bcn flafi. !Xid)tevn liaben tann. — '^{blcitungcu
ju 3diIadU (al)b. shihla) )iub — mit iikMi)al)=
ruug einer allgemeineren 53cbeutung — fd)(ad) =
ten mbb. shihk-n al)b. «lahlün 'töten, id)Iad)tcn' ;
3d)Iäd)tcr 9)i. ml)b. slahtaere a()b. slahtäri
'3dUäd)tcr* (engl, slaughter 'i>a^j 3d)lüd)ten').
«(ftlocfc ?. im 16. ^\al)ii). cntlebnl (j. 'B.
bei 'i<encer=(5ber 1556) uub feit 'DJJaaler 1561
gebud)t: aiiv mnbb. shi-jue 'beim 3di(agen
abiiuiugenbe "'IKetaliiiilittcr' (engl. sla^M: ju
jd) lagen, ^m 16. oal)i1). gilt für '3d)locfc'
in Cberbeutfdilanb .öammcrfd)lag.
3d)lnfi DJJ. -Sdiläfc Ts. ml)b. at)b. släf
Dl.: 3d)läfc ift formell eigtl. '"^.Mur. 3u3d)laf
mit :}liicffidit auf bic beiben 3diläfen (vgl. lat.
tempora); nod) bao 9ibl. bat slaap '3d)läfe'.
!Jafür erfd)eint im "?lnglf. punweii;;«'. t^a^n abb.
tinna mbb. tiniio nwb al)b. tinriabaliho 3QJ.
'3d)läfe', audi mbb. tünewenge '3d)läfc' (ogl.
bünn) abb. dunwengi —- anorb. ])iinnvang(>
'3d)läfc': binter biefcn lautlidi aneinanbcr an=
flingenben 53e3eid)nungen ftcrtt bie ältere germ.
53e3cid)nung fiir '3d)läfe', bie nod) in inclcn nbb.
9}la. (abö diinnitre dümiin^ anC' anbb. lliinnön;,M)
Icbenbig geblieben ift.
S*Iaf2 9JJ. mbb. al)b. släf W. 'S^laf:
33erbalabftraftum ,ui fd)Iafcn mbb. sLäfen abb.
släfan släfTan ft. 3tiü. 'fd)lafcn'. 2)ic§ ift eine
bcm @erm. in bicfer iöebcutnng cigentümlid)c
53ilbung, bie nur bem 'Jlnorb. feblt, lueldie» bafür
bai- bcm lat. somnus, gr. üirvoq ucrmanbtc sofa
(iöj. gcrm. swef ibg. swep) bemabrt bat: got.
sleps '3d)laf' — slepan 'fd)lafcu', anglf. slujp —
slüepan engl, sleep — to sleep, nbl. slaap —
— slapen, afädif. släp — släpan. 2)aju bic r-
Ülblcitungcn abb. släfarag mbb. slafrec slaefric
'fd)läfrig', abb. släfarön (uub släfön) mbb. slä-
fern '©d)laf baben, fd)läfrig merben*. o« i'cr
germ. äBj slßp 'fdjlafeu' gebijrt aud) fd)Iaff,
lüoburdi für fd)lafen eine ©rnnbbebeutung
'fd)laff fein' mabrfdicinlid) mirb.
fdjlaff 5lbi. mbb. abb. slal" (@cn. slaffes)
'fdilaff, träge, fraftlo§' = nbb. nbl. slap 'fd)laff,
fraftloc-'', mober in nbb. Sautftufe abo fd)Iavp
entlcbnt (bic baicr. Tla. bcüorjngcn fdilapp cor
fdilaff). @ot. *slapa- märe 3lblautybilbnng gu
SB';, slep 'fd)lafcn' mic lata- 'träge, faul' ju
3B3. let 'nadilaffcn' (f. laf;). 9)lan ucrgleid)t mit
gcrm. slapa- 'fdilaff mit 9{cd)t aflou. slabö
'fdilaff, fdimadi' unb lat. läbi 'gleiten' — Urbare
'fdiiuanfcn'. 3. fdilafen.
3d)Iaftttic& dJl. feit öem lö. Jiabvb- in bcr
^Ucbeii'^iart „einen beim 3dilafittid) friegen" im
9cbb. unb d)lb. (nidit im Cberb.) werbreitet: eigtl.
3d)lagfittidi '3d)ii)ungfcbern bco (Vlügcbo',
bay in mD. Tia. bic 'i^cbcutung 'rKorffdion' jeigt.
t Sd)Iafhiuj il'i. feit bcm 16. oabrb. aU
bcr l)iamc beö 3dinH"tmniC'c' an bcn ■sSerfenrofen.
Sdjinßi an. '^^Irt, Wefdiled)t uon 9Jlenfd)cn'
f. C^cfd)lcdit.
Sd)lnfl2 11L ,i,i,b. nbb. slao (®cn. slages) 9)1.
'3d)lag': iNcrbalabftratt ^n 3Bj. slah 'fd)lagen'
in fd) lagen otiu. mbb. slahen abb. slahan ft.
;')tm. 'fd)lagcn' ibai" 'j: bc? nbb. X^crb'o bernbt
auf 5(u§glcid)ung bc^ grammat. 2Bcd)fcl§ oon
h : g) = got. slahan, anorb. slä (aud) 'ab=
mäbeu'), anglf. slean (au§ *slealian) engl, lo
slay. nbl. slaan, afädif. slahan 'fd)lagen'. @crm.
2B3. slah (: slag) au§ norgerm. släk: baju gr.
XaKiZuj, lat. lacerarc ',Krreif;en, 3erfet3en' für
slak-V (Sine lautucrumubtc ÜC\v fted't in altir.
slcclitaim sli^nin 'fdllagc' (2l>3. sieg).
3d)iantm 9Jl. mbb. siam (Wen. slammes)
9.1t. '3dilamm, Mot' ; bem Cbcrb. frcntb unb bei
9.1taalcr 1561 nidit gebndit.
t f(^lnm))am))cn otiu. 'fdilemmen' im 16./17.
,'\abrb. ,ni glcidi^citigem 3 d) l am v '3d)lammcrci*;
m fd)lcmmcn":'
3(()lnnnc A: mbb. sla ngc gjt/'v. abb. slango
93t. -- anorD. slange 9Jt. '3d)lange', nbl. slang :
?(blauttfbilbung ju fdilingcn mbb. slingen abb.
slingan ft. ^tm. 'fdilcidicn, serpere'.
fcf)(ängeln
341 —
f(f)(etd)en
fdjiänflcin S^^v. crft nl)b. (17. r^a()r^.), id)ein
biminutiuc ^Ibleituncj an<t- Sdjlancjc.
f^Iant 2lbi. beut Cberb. fvcnib (Steinbad)
1734 bcrovjugt ti e f d) I a n f unb bcjcidinct f d) la n f
al§ bialehifd)) : ml)b. (mb.) slanc 'id)lauf, macjcr'
= nbl. slank 'Dünn, bcl)cnbc'; v<\l. anorb. slakke
(für *slanke) '53cri^abbancf . 03ot. *slanka-
roiirbe ju 2B,v sling in fd) linken i]cl)örcn, lüie
tranf 3U SDj. krinf; in ancilf. cringan : f.
fd)linijcn.
ftftlatJ^ 2(bi. nbb. l\iutfovm für [)b. id)laff;
bei Sticler 1691 unb bei ©teinbad) 1734 ali-
nbb. ciebud)t (älterer ^öelcc; : ®riinnicl§()aufen
1G69 'Simplic. II, 9).
<Bäiia\)t>c^ jv. ''4-^antoffcr nu§ nbb. slappe.
'Da?-' üon nbb. slapp 'fdilaff ftammt.
^äilcOftft- 5- 'i^crluft' juerft bei 9)]aa(cr
1561 alö Sd) läppen Jv. Xbrfeic3e' unb bei
©tieler 1691 al§ Xbncifle, Sdilacj, ^laditeiC
gebud)t, im 16.;'17. 5al)r(). bei nbb. mb. Sd)vift=
fteücm (j. 33. ;3oadnm SBeflpbal 1565 ,s>ffart§=
tcufel A 61^): au^ glcidjbeb. nbb. slappe = mittel--
entjl. slappe entjl. slap 'Sdilaij, Älap§'; ba()er
Sd) läppe älterntbb. aud) '^öartenftreid)'. 3fu§
einem lib. *slapfe ftammt ital. schiaffo '9[)]aul=
fd)eüc'.
ff^IdtiDcn 3tm. nad) nbb. nbl. slabben. f.
fd) labbern.
«djlaroffc Wt. feit bem 17. 3nl)vt). für älter
nl)b. (16. 3fll)i"t)-) 3 dl lauraffe, bay nodi im
18. 3al)rl). (,v «. SOkaler ber Sitten II 193)
begegnet: an^ bem feit bem 14. 3öl)rl)unbert
bejeugten unb faum älteren ml)b. slür-affe
(: sluder-affei dJl. 'üppig lebenber, gebanfcnlofer
SDKifjiggänger, Sd)laraffe' (bei 5DJaaler 1561
Sd)luraff „faft fd)läfferig SJJenfdi") 3u mbb.
slür 'Jaulenjerci, faule ^^^.^erfon' fornie ju f d)leu =
"DQxn unb fd)lummcrn. Urfprgl. tpar slür-
afVe Sdiimpfiport roic frül)nl)b. ©äbnaffe,
ü)laulaffe unb 9t o^ äffe. 2;tc erfte au$fü()r=
lidie 2d)ilberung be§ feit bem 15. 3ttf)i-'f)- er=
lüäbntcn 2d)laraffenlanbe§ l)at .S>an§ Sad)§ 1530
in einem Sd)raanf gegeben (über bav frj. Co-
quaigne f. unter Ä u d) e n ). SBegcn ber 33etonung
bead)te lebcnbig unb {Vorellc.
feftlou 2(bi. crft frül)nl)b. (bei DJ^aaler 1561
nodi fet)lenb, aber bei bem nbb. Sd)ottel 1663
gebud)t), nad) nbb. slü = nbl. sluw, anorb. sldegr
*jd)lau', löorauy entle()nt engl, sly (mittclcnglifd)
sieh sleigh): ipie perfd)Iagen 'fdilau' jeigt,
rool)! ju 2B3. slah 'fd)lagcn' gebörenb (eigtl.
'tücr 5u fd)Iagen üciltcl)!' ?i. Tunfcl ift, inmierccit
bei jenen ilBorten weitere Gntlcbnungen üorliegcn
unb ob oicllcidit anorb. sldbgr bic le^te Duelle
aud) für nbö. slü unb sluw ift.
Stfelaud) 5)J.ml)b. sliuh3[R.'.'r-)aut,Sd)langen=
l)aut, Sd)laud), 5Köl)re' = anbb. (5ll)b. ©loff. IV
288a) slük 'Sd)laud)'. 2;aDon pei-fd)icben ift
ml)b. slüch 'Sd)lunb, 5lel)te; Sd)lunb, SIbgrunb';
fpätat)b. slfich 9)1. 'gäbnenbcr 2lbgrunb' (ju
fd) luden). S'Jbb. Sdilunb fomie lat. vorago
'3(bgrunb' ju vorare 'perfd)lingen' jeigcn äbn=
lid)e 33ebeutungeentfaltungcn ; pgl. lat. faux
'2d)lunb, itel)le, 'Jlbgrunb'.
t ®(ftlaud)innu( 9t. erft nl)b., ju ber Sippe
Don fd) luden gcl)örig.
f(^(ct^t 3(bi. ml)b. al)b. sieht 'grab, eben,
fd)lid)t, einfad), fanft, freunblidi' = got. slaihts
'eben, grab', anorb. slettr 'grabe, eben, glatt,
fanft', africf. sliucht 'fd)lid)t, einfad)'; nbl. siecht
'fdilid)t, fd)lcd)t', mittelengl. engl, slight 'gering'
2)ic l}b. 53ebcutungöcntipidlung gef)t pon 'grabe,
eben, einfad)' auö (f. fd)lid)t — fdilid)ten) unb
bat im 9il)b. ju einer eigenartigen 2Iu6bilbung
in malam partem gcfül)rt. 2)er Urfprung be§
gemeingerm. 2lbj. (ober to-$artisip§ ?) *slehta-
eigtl. rcol)l slihta- ift unfid)er; formell läfjt e§
fid) gut mit fd)leid)en perbinben al§ alte§
^artigip, unb rocgen ber 33ebeutung pergleidit
man engl, sleck 'glatt'.
fcöictfen otro- 'mäl)leiifd) effen' fpätml)b.
slecken 'nafd)en'; ba3u ml)b. slec 9)1. 'Sd)lederei,
Scdermaul' — havenslecke 'Jopfnafd)er'; al)b.
*sleckön 'nafd)cn' fef)lt luie icbc anbere (Snt=
fpred)ung in ben altgcrm. Xialcften. 9^id)t ju
f dl luden, fonbern aly ^lüenftp ju anorb. sleikja
'leden' (germ. SSj. slTk slaiqi.
«cöfcgd 9)Z. ml)b. slegel al)b. slegil 9Ji.
'2Berf,5eug 3um Sd)Iagen,Seulc, Jlegel, Kammer*:
5U 2B3. slah = f dl lagen. 35gl. baju engl,
sledge anglf. slecge jy. 'iSammer' auv berfelbcn
SSurgcl.
StÖlcÖC (}• »d)b. siehe al)b. sleha J.
'Sd)lel)e' = nbl. slee, anglf. slä älter slähae
engl, sloe, fd)rpeb. shm. bän. slaaen 'Sdilcbe'
(got.*sIaihö, refp. *slaihwö fel)len äufällig). 9}ian
jiel)t bie Sippe meift ju nbb. slee 'ftumpf =
al)b. afäd)f. sleo (nbl. sleeuw 'fauer, berb'), anglf.
släw (engl, slow 'langfam'), anorb. sljör sleer
'ftumpf : bann ipäre S di I e l) e eigtl. 'bie 3äl)ne
ftumpf madienbc Jrudit'. 3)od) ba bic§ auf got.
*slaiwa- (= lat. laevus 'linti'), jene auf got.
*slaihö (*slaihw6) ipeifen, fo ift biefe 3)eutung
jroeifelbaft. SaSfelbe gilt oon ber 3ufQintnen=
ftellung mit aflop. sliva (lit. slywas) 'pflaume',
n:)eld)e§ auf ein got. *släiwö (nid^t *sldihw6)
beutet.
ftftlcitfjcn 3tn). ml)b. suchen al)b. shhhan ft.
3tiü. 'leife gleitenb geben, fd)leid)en' ; ba^u mbb.
slich9JJ.'Sd)lamm,Äot',nbl.slikslijk'Sd)lamm,
@tf)(eie
— 342 —
@ci)(euber
Äof, inittciengl. sliken 'fd)lcid)cn', roo^u ciuil.
sleek slick 'glatt' ; fon[t Ijat bic gcnn. SBj. slik
(Dorgcnn. sltg) rocntg ^Verbreitung gefmtbcn. —
®a3u Sdilcid^e in 331inbjd)leid)c 5'. "i^)ti.
blintsliche Ql)b. blintsliliho d)l. — S. Sd)lid).
Sd)Icic J-. ml)b. slie al)b. slio 9J^ = anglj.
sliw Tl. '£d)lcie'. i8icllcid)t l)Qt bcr ("sifd) (gcrni.
®rbf. slhva-j oon feinen fdileiniigcn Sdntppcn
ben 9iamcn, fo bat; Sd)lcim uruenuanbl luäre.
Soleier d)}. m()b. sleier ältere Siebenformen
sloier slogier SiJl. '5topftud), 6d)leier' (niert=
roürbig inl)b. lloier) = nbl. sluijer, niittelcngl.
sleir. 2^er i^crbadit, bau bavi feit bcm 13. oal)vl).
bezeugte, jebcnfallC' entlcl)nte nit)b. sloier mit ben
^ren35ügen au& bem mul)amebanifd)en Crient
fam, fiil)rt ju feiner 2)ciitung. iJJbl. sluier
'Sdilcicr' roirb non Jranrf, 9Jbl. SBoorbenb. 9U(»
Qug mnbl. slöie 'Sdilcicr' — slöieu 'fd)lciipcn'
gcbciuct.
® (ftictfc ^•. für ältcrnl)b. (nod) bial.) G di ( ä u f e
5. ju ml)b. sloufcn slüufen 'fd)icben, fdilüpfcn,
fid) anjiclicn' ; baju got. slaupjan 'abflreifen' ;
anglf. slüpan 'gleiten, fdilüpfcn' (engl, slop
'OJJatrofenilcibung' ), got. sliupan 'fd)lüpfen' ==
al)b. sliofan ml)b. sliefen ft. QUv. 'fd)leifcn,
fdilüpfen'. Tic barin cntljaltenc gcrm. 2öj. slup
auö üorgerm. slüb bat man an lat. lübricus (für
slQbricusi 'fd)lüinrig' unb lit. slübnas 'fd)a)ad)'
u'obl mit ^licdit angctnüpft.
fdileifcn otm. mbb. slifen 'gleiten, finfcn,
eine Ji>affe :c. fdileifcn (eigtl. gleiten laffcnb,
fd)ärfen)* a^ji). slifan slilTan ft. otiu. 'gleiten,
fmfcn, glätten* = nbl. slijpen 'fdjärfcn', anglf.
töslipan '^ergeben', luoju engl, to slip 'gleiten,
fdiUuncn' — siipiKTs '"^Umtoffeln' (ital. scliippiro
'eiUmifdien' ). älMe bic gcrm. 2i\^. sltp 'gleiten'
mit bcr unter bem vorigen JBort befprod)enen
gleid)beb. 2B,^ slüp unb u)citerbin aud) mit
fd)lcidien (2Bj. slTk) ;(uiammcnbängt, ift nod)
nidit ermittelt. — ®aö üugeböiHge i]-attitiü f d) le i =
f cn ;-)tiu. mbb. abb. sicifen fdim. :,]Uv. eigtl. 'burdi
.£>injicbcn am ^obcn fid) glcitcnb fortbciucgen
mad)en', babcr 'fd)leppen, fd)lcifcn', fdion fpät^
mbb. eine biirc sieifen 'fie bcm (vrbbobcn glcid)
madien'; iigl. nbb. nbl. slc|)f"ii 'am ^öobcn fort;
jicbcn, fd)lcifen', mobcr nl)b. jdilcppcu cntlcbnt.
3d)lcim ''J3J. mbb. sl'm Dt.'Sdilcim, Sd)lamm,
fiebrige rylüffigtcit' (abb. *slirn fcblt) = ubi.
slijm 'Sd)lcim', anglf. slim engl, slime 'Gd)lcim',
anorb. slim 9?. (got. *sleinia- fcblt). 3^ic barin
cntbaltenc Iffij. slt 'glatt, fd)lüpfrig fein', bic
nod) bef. auv abb. slimcn 'glatt mad)en, blanf
fd)lcifcn' crbcllt, ftebt in naber iöcüicbung ,ui
lat. limare 'feilen, polieren, glätten' — lima
'Jeilc', rooju lüobl aud) lat. levis, gr. Xeio;
'glatt' geboren: im Sat. &x. mufe s üor l im 3In=
laut fd)minbcn. $Biclleid)t ift lat. limus 'Sd)lamm'
(unter Öcbm) bicrber ju sieben ; vgl. ©d)lete.
ftftlci^CH 3tJU. mbb. Silben abb. sli?:5an ft.
3tui. = afäd)f. slitan 'jerreifjen', nbl. slijten
'abnut5en', anglf. slitan ft. ^tm. '3crrcit3cn', mo^u
engl, to slit 'fpaltcn, fd)leif5en', anorb. slita 'jer--
rcincn'. 2)ic gcrm. 3©}. slil 'jcrreiticn' (got.
*sleitan) au» Porgerm. slid ift auücrbalb be§
©erm. nod) nid)t gefunben. S. fd)liöcn al§
l^ntcnfio. ©d)lcif;cn \d)m. S^rv. al§ ^'Q^tio
jum ft. Qtw. ift mbb. ai]t>. slei^en sleitzen 'ger=
reinen, fpalten'.
fd)Icmmcu S^m. fpätmbb. slemmen 'r)er=
praffen': in fpätm.bb. slamp 'öelagc, ©dilamp';
ngl. nbl. slemp 'ledere D^tabljclt' — sleinpen
'praffen' , luoju S d) l c m p e 5"- 'flü^figcr 9{ücfftanb
ber 9JIaifd)e beim Zoranen ober sörenncn'.
f(^(cubcrn S^m. crft id)b. (bei Steinbad) 1734
gebud)t), nad) gleid)bcb. nbb. slendern = nbl.
slenderen. 2)aij d bcv' 2Bortc>3 ftebt nad) n für
ältcrc^^ t. bao in nbb. fd)lcnjcn 'fdileubern'
rid)tig uerfdiobcn ift; ugl. mittclcngl. slcnten
'fd)lcnbcrn'.
(S^lcnbrtan 9JJ. in bcr beutigen 53cbeutung
feit (V-rifd) 1741 gcbud)t, aber al'^ Schlenttrianus
in Seb. 58ranbt$ 9'Jan-enfd)iff 1494 bezeugt: eine
bumaniftifd)e Jöilbung (ugl. Sammclfurium
unb Sdimulität) n)ie Stolprianusi 'ba§
Stolpern' bei .s>anv' Sad)v. l^iad) bem 9}iuftcr
üon örobian ift Sd)lcnbriau (mic Stol =
prian) üielfad) in bic pcrfönlid)e 53cbeutung
'Sd)lenbcrcr, ^öummlcr' übergegangen unb Stieler
1G91 Derjeid)net Sd)lcnbrian 'homo iners.
indoclus — nolarius imperitus, inscius' (nad)
Stielcr mar Sd)lcnbrian bcf. gern iuriftifd)
gcmanbt). ;)U fd)lcnbern.
fd)Iciitcrn ; \Uv. f pdtmbb. slenkern 'fd)leubern'
311 mbb. slenge slonger slonkcT 'Sd)leuber'
abb. slengira i^. 'Sd)lcubcr' : ^.Jlblcitungcn au§
ili.\v ^ling (f. fd)lingeni). 2^arau§ abb. slinga
nd)b. slinge 5- in bcrfelbcn ^.öcbeutnng 'Sd)lcuber',
uiorauy bic fr,?, ölinguc cntlcbnt unirbc; ugl.
engl, sling 'Sd)lcuber' unb f. Sd)linge.
t fc^Icnscii otiu. 'fd)lenborn' eigtl. fdiar =
lenken.
8d)Icv^c A. im 17. ^abrb. auft'ommcnb unb
feit Sd)ottellGG3gebud)t(bafürim 16./17. ^flbi'b-
Sd)iucif ober Sd)iuanj an iUcibcrni:
i^cbniüort auy nbb. slc[)o, nbl. sleep 'Sd)lcppe'.
— fd)leppcn ein fd)on mbb. ;)tn). be^ 9Jtb.
l1ibb. ; ugl. mb. slc{)pen, nbb. nbl. slcpen =
f d) leiten.
Srf)Icubcr ^y. imlG;17. ^^^abrb. aud) Sd)lau =
ber am fpätmbb. slüder ^-. 'Sd)leubcr': mabr=
f(^(eubern
343
©rf)(itten
fcf)ctnlicf) öc()niuoi-t für btc unter fd)(cnf'crn
Qiügctülirtcu ccf)t bcutfdjcn SDorte, aber iüo()er?
fedlcubcru ^^Jtw- '«»» 3Jad)läf)ivifcit md)t c(c=
()öxnij ncrfadrcii' dat ,ni bcm uorigen SBortc ci^itl.
feine 53e3icl)unti, obiuobl cy unfer nl)b. ©in'ad)=
gefiU)! bnuiit ucrlnnbct, ctma in Sd)lcuber =
prei§. 3d)Icubcrn ^u üiätmtib. shalerer
'roer übereilt unb nad)läjfiii arbeitet'; bie§ mit
iüni]ercr (vntiuirfluiui cine§ 2)ental§ (luic in
(jaubcrn) ju m()b. slfu- Tl. '<Sd)lcnbcrn, ^yau-
lenken, ("vaulcn.^cr' ; vqi. (5d)Iaraffe.
fc^Ieitnig 3(bi. mbb. sliunec a()b. slflnig
'fdincU, fd)lcuniti', abb. %icbciblid)':2Beiterbi(bunc3
cine^^ a,ot. *siri-na-, ivofür man aber snü-na-
crioarten muf? ; ba^o 1 jdicint burd) Siffimilieruntj
gccjen ba^^ fuffigicxlc n au^i n Ijcroorcjcijangcn.
3u altgcrm. SBj. snü 'eilen, fid) fd)nell bemegcn,
breben' ; vq\. abb. sniumo, angif. sneome -Jlbü.
'rafdi, )d)ne[r, got. sniumundö 'cilenb^y, anglf.
snüde 3Jbu. 'fdmcU'; ald ^Uv. got. sninmjan —
sniwan 'eilen', anglf. sneowian 'eilen', anorb.
snüa 'breben'.
Scfticufc 5. crft nbb. (bei (2d)otteI 1G6.3),
nad) nbb. slüse = nbl. sluis '2Öafferlcitung' :
auv afrj. escluse nfrj. ecluse '(3d)leufe' (=
frübmlat. sclusa exclusa), roo^er oudi engl,
sluice '3d)lcufc'. daneben alem.=elfät5. klüs,
baier. klaus 'öd}leufe' abb. klüsa 'canalis'
an^ lat. clflsa unter it laufe.
<BdiUdi 9JJ. mbb. slich Tl. 'leifc gleitenber
®ang': ju fd)leid)en.
fd^li^t 2lbi. erft nbb., in bcr 53cbeutung be§
unter fd)lcd)t befprodienen ml)b. sieht al§ (Bv-
)a^ gebilbet au^ bcm S^m. ml}b. abb. slihten
'fd)lid)tcn', fomie ber 5lbftraftbilbung mbb. slihte
5. '©rabbeit'; ügl. abb. slihten 'fd)lid)ten' —
slihti '@rabl)cit' 3U sieht 'grab, eben'.
fcI)Uc^cn ;\tw. mbb. slie^en a{}b. slio^an ft.
3tm. 'fd)lieBen'; afüd)f. *slütan (= ntnbl. mnbb.
nbb. sluten) ivirb burd) slutil '©d^lüffel' beftätigt;
nbl. sluiten 'Dcrfd)lief5en', africf. slüta; rcciterbin
norbcngl. sloat slot '^Riegel gum 3}crfd) ließen'.
2;em ^3lnorb. @ot. fcblen bie entfpred)enben 3}erba
mit 2Iblcitungen. 3^ie germ. 2Ö3. slflt ift geroiü
an^ Dorgenn. sklüd entftanben — bie 33erbinbung
skl rcirb im @erm. nid)t gebulbet — unb fomit
barf lat. claudo für *sclaudo (ibg. SBj. klaud
klud neben sklaud sklud) q|§ urocrroanbt juge^
sogen roerben. — ©. ©d)loi3, Sd)lüffel.
gt&liff Tl. mbb. slif (@en. sliffes) Tl. '2rb=
gefd}liffcnbcit, 2Iu§gleiten' : ju fd)leifen.
f(6Hmm 5lbi. mbb. sllmp 2tbi. 'fd)ief, fd)räge',
rvo^u aboerbiell slimbes 'fd)räge'; abb. *sliiiib
'fdirög' barf megen ber barauS abgeleiteten
2lbftrahbilbung slimbi 'Sdirägbeit' oermutet
merben. 3)ie Söebeutung be§ W]. ift erft im
l)Jbb. moralifd) gemanbt mie nbl. slim 'fdilimm'
(luoneben nod) slimbeen 'fd)icfbeinige 5|3crfon').
Gngl. slim '^ünn, gering, fd)ledit', anorb. slüemr
'fd)led)t' finb Scbnmorte üom Montinent. 3)a§
altgerm. slimba- 'fdjräg, fd)icf', ba^ al§ Cucll=
mort für ha% früb entlebnte ital. sjithembo 'fd)ief,
gcfrümmt' gilt, ift feiner lüeitcrcn IIrgcfd)id)te
nad) gänslid) buntel.
S^Hngc 5. erft nl)b.; formell entfprcd)enb
bcm mbb. slinge '©c^leuber' [v. (f. fd)lenferni,
lüie bcnn nbb. 5d)linge nod) bi^ in§ 17. ysai)x[).
bie mbb. 53ebcutung jeigt (ebenfo rät. slinga,
frj. elingue). 2(ber feiner 33ebcutung wegen
nid)t au§ bicfcm mbb. SÖort, fonbern aiiS> bem
nbb. 3tro. abjulciten. — fd)lingen o^m. mbb.
slingen al)b. slingan ft. ^tm. 'roinben, fled)ten,
bin= unb bcrgicbenb fd)rcingcn' (ml)b. aud)
'fd)leid)cn' abb. 'fid) beroegen' ); ügl. nbl. slingeren
'fd)leubcrn, fd)roingcn', anglf. slingan engl, to
sling'fd)lcubcrn,iucrfcn', anorb. slyngva'merfen';
got. *slingwan (refp. *sleih\van) fel)lt. 2)er S3e=
griffe fem ber Söj. slingw, moju autjcr f d) l e n f e r n
nod) Sd) lange, mar 'brcbenbc, fd)mingenbe
Semcgung'. 3)te germ. SBj. slengw (*slenhw)
cntfprang au§ üorgenn. slenk, mie lit. slinkti
'fd)leid)en' (afloü. slakü 'frumm' ?) jcigt. — ■
Sd)lingel Tl., f rüber nbb. 5d)lüngel —
im Tll)b. unb fonft fcblen bcibe — eigtl. roobl
'©d)leid)er' ?
ftf)Hnßcni 3tro. 'brel)en' f. ba?- norige 2öort.
ft^ltitöcn^ 3tn). 'l)erunterfd)lucfen' mbb. slin-
den abb. slintan ft. ßtro. 'ocrfd)lingcn' = got.
fraslindan, nbl. slinden 'üerfd)lingcn'. 2)ic
germ. SBj. slind 't)erfd)lingcn' fdieint mit ber
2B3. slid 'gleiten' (f. Sd) litten) uroerroanbt
ju fein. ®er 2Banbel oon fd)linben (baneben
S d) l u n b) ju f d) l i n g e n ift bef. im Tlb. bcimifd),
roo aud) Sin bc gu linge unb binben Tübingen
rairb ('3. ^. tbüring.); Sutber l)at bie mb. 5onn
in bie ©d)riftfprad)c gebrad)t (im 16. yjiaijtij.
übertuog in oberb. 2)rucfen nod) Dcrfd)linbcn).
StftHttCtt 501. mbb. slitte geroöbnlid) slite
ai)b. slita 5- (slito Tl.) '3d)litten'; ügl. nbl.
siede, mittclcngl. siede engl, sied sledge, anorb.
sle9e Tl. 'Sd)litten'. 2)ic germ. Benennung
berubt auf einer germ. 2Bj. slid 'gleiten', bie
engl, to slide 'gleiten' (ba3u engl, slide '@i§=
babn') bercabrt; ogt. bie gleid)bcb. ml)b. (mb.)
sliten. roober nod) nbb. (bial.) fd) littern 'auf
bem Gife gleiten', anglf. slidan. 2?orgenn. slidh
'gleiten' wirb nod) burd) lit. sklydus 'glatt*
(00m Gifc) — slysti (2B3. slyd) 'gleiten', lett.
slidas '3d)littfd)ube' unb ffr. sridh 'ftrauc^eln'
beftätigt: bie SBursel fdieint feit urgerm. ^txt
©^ü^
344
©c^moc^
unb üicüctcftt nod) fvü()er gern oom 'gleiten auf
bcm ©ije' gebraudit ju fein, ©dilittfdiul),
crfl n()b. in bcv letjigcn iöcbcutung, für ältcvcö
Sdirittfd)ul) (fo bei Stieler 1691; Arifd) 1741
bat 8 dl litt fd) üb unb 3d)rittjd)nbi; ugl-
m()b. schriteschuoch 9JI. 'Sd)ul) ju roeitem
©diritt, /"vliegefdiub'.
(S(f)ltt| Tl. ntbb. sliz ((Seu. slitzes) abb. sliz
sli? Tl. 'Spaltung, ^rud)' (tjgl. engl, slit):
ju fd)lcif5cn. — fd)liöcn S^m. au§ mbb.
slitzen 'fdili^en' : ."sntcniiinuu jn fdilcinen.
t fdjIoljniciR ^^Ibi. f. Sd)lof5c.
gdbloft l'i. ml)b. slü^ dl. 'Sd)lof;, Siicgcr
= ninbb. noibcngl. stot 'iKicgcl jum 3}cx-
|d)lief5en, Cnevl)olj'.
Sc^lo^c d: ein uib. ©ort (in '^Jlltbaicvn md)t
Dolföüblid)), mbb. slö?o J. — slö? (dMVl)
'.»öagelforn, Sd)loi";c'; abb. *slö^a fcblt jutällig;
vgl. nbl. sloot (afäd)f. *sl6ta). afincf. släl. anglf.
*slyt *sl^te engl, sleet 'fliegen unb Sdincc'
(got. *slauti-). Ter Uvfprnng bcr SitHic ift
bunfcl; faum ju 35>j. slüt 'fd}licf;en', luic lücnn
bcr .'öagcl al» „0efd)loffcne§ gegenüber bcm
n)eid)en flodigen Sdmee unb bem roäfferigen
biegen" aufgefant nuirc. — fd)lof5n)eif5 ober
mit auffälliger Unigcftaltung fdilobmeifj, eigtl.
'mein mic .Viagel' (mbb. wi^er dan ein slö? ift
ciunml be',engt).
edjlot 9J1. mbb. abb. slät Tl. 'Sdilot,
Äamin, £fenlod)' ein ftiesififd) mb., aud) oft =
fränf. unb oberpfälj. JBort, bcn übrigen gcrm.
2)ialcttcn fremb lin 5lltbaiern bafür iHaudi;
fang unb ilemid) = ilamin). Cb ju ml)b.
slätf 'Sdnlfrobr":'
fc^lottcrii :\uv. mbb. slottern: ^"tcnfioum
ju mbb. sloten 'jittern'; ugl. nbl. slodderen
'fdilottcrn'. Tunflcn llrfprungv.
Sd)lud)t A. 'fd)male liefe jmifd)en 53ergen'
(bei jn'iid) 1741 al-5 Sdilud)te Ts-) erft nbb.,
nod) bem iJibb. für älternbb. Sd)luft (nbb. chl
für bb. et f. fad)t, befdimidUigen, !:1iid)tei.
Wbb- (feiten) sluli 'Sd)lud)t' gebort ,^u bcr unter
Sdilcif e beJiirodienengcrm.iB3. sirip 'fdilüpfcn'.
fd)lU(b,)Cit o'i^^- jpdtmbb. sluckzen: civ^tl.
3tcratiüum ju fd) luden, ha^ im Tll]b. aud)
'fd)lud)sen' bebeutet; f. feufjcn (al)b. *sluli-
hazzen *sluccliazzen feblen).
fd)(u(fcn ?)Uv. mbb. slucken 'fdilingen,
fdilndcn, )d)lud),^en*; abb. *slurclum länt fid)
au& bcm bc.^eugfcn shukn kIüIiIio dili mic in
fd)lud)3en?) Tl. 'mcffcr, Sd)lemmer' cr-
fd)licf?en. 2)a}u mbb. slnrhon 'idilingcn, fd)lu=
den* mit slüch 'Sd)lunb, .Stcble' (ugl. nbb.
6 d) 1 a u d) m a u 1 ), mcftföl. Sinken (afädif. *slükan
fl. 3tit».) 'fd)Iurfcn' — sink 'Speiferöbrc'. 2)ie
genn. 2B3. sluk bat man im @r. al§ Xu-f (für öXuy)
erfannt; »gl. Xu-rrävouai XüZiu 'bcn Sd)Iucfcn
babcn, fd)ludijen' — Xü-fbnv 'fdiludijenb' — Xü^S
(Xu-fTöq) 'Sdilurtcn, Sdihidfcn, Sdiludijcn'.
i^sm 3{ltir. erfdicint bic ÜBj. mit anlautcnbcm s
al§ slug 'ucrfdilingcn'. S^aju nod) Sdil aud).
ftölummcm otm. (bei 9}ka[er 1561 nod) nid)t
gebudH; ber oberb. !ßolfyfprad)c fremb, bafür
baicr. naf fegen, öftr. napfetjen) fpätmbb.
(mb.) slummern slumen 'fdilumnicrn' ; ngl. nbl.
sluiineren. engl, to slumber 'fdilumnicrn' 3U
anglf. slüma norbcngl. sloom 'Sdilummcr'.
J'ic barin cntbaltenc Ä}^. slfi (alem. ahme slüre
'fdilummcrn' ) erfdicint in got. slawan (slawaida)
'fdimcigcn' in intcrcffanter abu'cid)cnbcr 58e=
beutung, 1U03U nod) mbb. slür Tl. '5aulcn3cn,
(yaulcn3er' (ogl. Sd)laraffc). Segen fd)laff
neben fd)lafen iiürbaud) fläm.sluimen 'gleiten'
ücrglid)cn.
Sdilunb Tl. mbb. abb. Hlunt Tl. 'Sd)lunb,
Äeblc, >oa[^, 'Jlbgrunb': 3U mbb. slinden =
nbb. fdilingcn2, aber mit ^cibebaltung be§
alten 2)cntal§ (in mb. ©cgcnbcn 3. iö. in .V"^cffen
unb im Grjgcbirge aber Sd)Iung; f. @e =
fdilinge). Offenbar ift Sd)lunb im @gf. ju
bcm mb. fd) lin gen uon obcrb. iDJa. auö fd)i-ift=
fpradilid) geworben.
®d)Iu^f Tl. mbb. slupf 'Sd)linge, ©trirf' §u
mbb. sliipfen mbb. abb. slupfen = fd) lüpfen,
ba§ 3"tcnfipum ift 3U mbb. sliefen 'fd)leifen,
fdilüpfen', ba§ bcm got. sliupan 'fd)(üpfcn' cnt=
fprid)t; lat. lubricus fd)eint bamit urperipanbt
3U fein. — fd)lüpfrig 3lbi. fpätmbb. slnpforic,
iponcbcn slupfcr 'fd)lüpfrig'.
fdjlürfcii otm. crfl nbb., nia()rfd)cinlidi im
älteren .V)b. nur 3ufällig unbc3cugt nnbb. *sliirfen
abb. *slurl'c'n); bcr bb- i^crfd)icbung gcmäf? ift
nbl. slurpen 'fd)lürfcu' pcrmanbt.
Sdilüffcl Tl. mbb. slü?^el al)b. slu^^il Tl.
'Sd)lüffcr — afäd)f. slutil, nbl. sleutel. ^m
Gngl. 5(norb. (^ot. feblt biefe 5(bleitung 3U
fd)licncn (gcrm. *slutila-).
gd)luf? Tl. fpätmbb. siu^ Tl. 'Gnbe': 3n
fd)liencn.
S(6nta(^ ^. mbb. (feiten) smäch smähe
geipöbnlid) sma'he 5.'i8efd)impfung,Sd)mäbung,
Sd)nmd)' (ba3u ital. smacco 'Sd)impf'?): %b--
ftraftum 3u mbb. sma^he 3(bi. 't'lcin, gering, pcr=
äditlid)' abb. smAiü 3lbi. 'ficin, gering, nicbrig'
— siiirihi A: 'Äleinbeit, ^Jiicbrigfeit'; ba3u anorb.
sinär 'flcin' unb mit 53cbentung§eiUiuidluug
nad) anberer Seite bi» anglf. sm(''alif 'fein, forg=
fältig'. '?ibnlid)e ?(\ük oon pcrfd)icbenartigen
53ebcutungen jeigt bic (^efd)id)te üon nbb. flcin,
tür ta^i man a\\6) (lüic für abb. smähi) 'flcin,
©c^matfe
345
©c^meer
3icrltdi' aUi ©vunbbcbcutunci nnne()mcn nmtJ:
falls ijv. .uiKpoi; öuiKpö(; für *0|atKp6(; ftclit, bavf
Q()b. sniahi (rtlcid)fam *a!.inKio(;) f)injiuicjoiic»
inerbcn. 2)tc ältcvc i^cbcitlinui fc{)iminci1 nod) in
nlib. fd)mad)tcn iinb iicvjdimaditcn biirdi;
Olli. ml)b. versmähten 'iicvid)niad)tcn' al)b. gi-
smähteOn 'fd)n,nnbcn'. Tnju fdimäd}tig auö
ml)b. (mb.) smahtec ju mt)b. (mb.) smaht 'ba§
3>crjd)maditcn' imb fd)mä(icn.
t Stöiunrfc A: 'eine £d)iff§nrt' cr[t n()b. (feit
Stie(er!?^ ocitunivöluft 1G97 iicbud)t), nadi bcm
nbb. nbl. smak. cni^I. smack. bän. smakke (ucjl.
nfv3. seina(iue) 'Sdiuiacfid)iff'.
fc^mäf)cn oi^v. inl)b. smct-lien 'ueräditltd)
bclianbcin' ahb. smahen ^tro. 'flciu nmdien, ücr=
viiuicnr. £. Sd}mad). Sagu id)mäl)Ud)
inlib. smaehelich al)b. smählih 3(bj.: ibentifd)
mit bem unter ©d)mad) sucjejogenen 3tbj. al)b.
smähi m()b. smsehe.
t(^ma( '?(bi. in[)b. alib. smal 3(bi. 'flcin, cic-
ring, fdilanf, fnapp, fd)niar = got. smals 'ficin,
geling', anglf. smeel 'ficin, gering' engl, small,
nbl. smal, ajäd)f. sinal 'flcin, gering'. 2)ie nl)b.
ißcbeutung ift al§ Spcsialifterung bcr älteren
mciteren ißebcutung ju faijen. 9}ian iiergleid)t
bainit afloü. malü 'flein' joiuic gr. \.if\Xa 'Älcin=
üicl)' (für ö|Li-?), oltir. nül 'lier', jumal ba
anorb. smale 'j^IcinDicI)' biefelbc 33ebcutung
jcigt; ügl. al)b. smalano^ — smala^ viliu 'Älcin=
oiel)' (Sdimaltier \\^inbin'). 2)ie ältere lueitcrc
iSebcutung bcS 2lbi. fd)immei-t nod) burd) nt)b.
fd)tnälcn l)inburd); ögl. inl)b. smeln "fdjmälern,
ncnnngcrn'.
<Bäimah 3t. ntl)b. alib. smalz 9^. 'auSgelaffeney
Jvctt jum Äod)cn, ©dnnal3, 33utter' (ugl. ital.
bial. smalzo '53utter'): gu f dm: eigen, luonebcn
Don ©d)niatj abgeleitet fd)tn eigen 'mit Jett
jubereitcn' ift.
(»tfttnant ÜJl. diulänb. nbb. l)eff.) fpätmbb.
smant 9Ji. '2Rild)ral)ni' : etroa gleid)äeitig mit
Cu arf im 15. 3af)i'f)- "oon Often au§ oor=
bringenb unb bem ©lau. entlel)nt; ogl. böl)m.
smant. 3In böl)m. smetana (ruff. smetana
'3ial)m') fd}licf;t fid) ba§ bialcft. (3d}lef. $8öl)m.
Cftr.) Sdjmctten (Sdimetc bei bem ©dileficr
©d)crffer 1562 @ebid)te 3. 143) an, röomit
©d)metterling rool)! 3ufammenl)ängt. — Sclt=
fam ift tbüring. Sdimant 'od)mu^, Sred'; ogl.
6dimu^, bac- im Cberb. 'Jett' bebeutet, unb
mbb. räm '3d)mui3' unb '3\al)m'.
f(ftmorot}cn S^m. (megcn ber ^öetonung auf
bcr fd}mcrcn ^Dlittelftlbc ogl. leben big unb
3d)laraffe) mit öcr 3ccbenform fd)marugcn,
im 15./16. ^al)rl). smorotzen smorutzen 'betteln,
fd)maroöen'. 2)ie @cfd)id)tc be§ 2Borte» ift bunfel
filuge, ett)moIogiict)e5 aSörtcrbuc^. 6. 3tufl.
megen feincS fpätcn 5(uftreten§, jumal man ba§
3?crbreitung§gebiet be§ 0"tenfiDfuffij:eä otzen (=
baier. -atzen -itzen) nid)t fennt; ugl. frül)n()b,
glorfo^en 'rülpfen', fd)iuäb. ragotzen 'balgen',
fdilef. hollotzen 'ftarf fdireien' — rairutzen
'girren'. Ü^iellcidit beftel)t onffiiinncnbang mit
bergam. picmont. marosser '3d)mufer'. — ')D}aa-
1er löGl üergeidjnet fd)moro^en 'parasitari'.
Scftmarrc J- erft nl)b. (bei 3teinbad) 1743
Qtbudjt) = nbb. smarre : btn altgerm. 3prad)=
ftabicn fremb; bagu m[)b. smurre '<okb, 3trcid)',
Tie fräntifdi4)enneberg. ü)ia. bat 3d)marbe
iauÄ ml)b. *smarwe) 'Sd)marre'.
fd)matjcn ^tro. mbb. smatzen 'mit JBobU
gefallen laut cffen, fd^magen; mit fdima^enbem
Saute füffen' : au§' ber älteren gleid)beb. 9tcben=
form mbb. smackezen, 3Iblcitung (i\i§i mf)b.
smacken 'fd)meden'. Xa^u oberb. 3d)maö
'ÄutV unb mit 5(blaut clfäff. 3dimu^ 'Äuß'
unb roeftfäl. smuck 'Äufj'.
t ©(ftmaucft 9JI. 'bicfer 9taud)' nüjb. smouch
'9vaud), ^Tunft' (anglf. smec) : gu einer germ. Sßj.
smuk (oorgerm. smug) 'raud)en'; ogl. anglf.
smeocan smöcian (engl, to smoke; 'raud)en', nbl.
smoken 'raud)en' — smook '9taud)'; bagu
nbb. smöken. 33ielleid)t ift gr. o^uxuj (31or.
e-auu-f-nvi 'burd) ein 3d)mod)feuer oergcbren'
oermaubt.
3t^mauS '"M. erft nbb. (feit bcm 17. ^ab^I)-) :
Urfprung bunfel ; roobt oerroanbt mit nbl.
smiülen 'fd}lemmen, praffen' — smuisteren
'fdjmaufcn', nbl. nbb. smudderen smodderen
'fd)maufcn'.
ftftmcrfcnotro- mbb. smecken smacken 'f often,
oerfudien; @erud) cmpfinbcn, ricd)en, buften;
mabrncbmcn' ; bie ^öebeutung 'ricdien' loabren
ba^^ 2llem. unb ^aier., aud) bai sxii teihoeife,
bcoorgugen aber oerfudien oor fd)mccfcn
'foften' (fo aud) 21b. $etri§ 33a§ler ^ibelgloffar
1522). ^l)b.smecken nur 'fd)mcd'en,@cfd)ma(fem=
pfinbcn' — smacken '@efd)mad oon fid) geben',
abb. m()b. smac Tl., nbl. smaak, anglf. smeec
(cc) '©efdimacf' — smeccan 'fd)meden' engl,
smack '@efd)macf, fd)mccten, fd)magen'. 3"
bcr germ. SBg. smak (oorgerm. smäg) ftellt man
lit. sniagüs 'angenel)m' eigtl. 'gefdimcibig' mit
Unred)t.
<ScÖmccr 2R. ml)b. smer abb. smero (@en.
abb. mbb. smerwes) 9i. 'Jett, 3d)mcer'; bagu
ogl. fd)micren. 21u§ ber baxin entbaltcnen
SBj. smer entfprangen auycr got. smair-{)r dl.
'Jett, Jettigfcit' ba'^ nbl. smeer 'Jett, 3d)mal3,
Unfd)litt', anglf. smeoro engl, smear 'Jett', anorb.
smjor '$8utter'; bagu mit anbcr» geroanbter 53e=
beutung got. smarna 'Sd)mu§, 2Rift' (ogl. ba§
U
jdimeic^efn
— 346
©d^metterUng
95cr()äItnU oon Sdimccv, fd)mtcrcn> unö in
übcrtracicttcm Sinne al)h. anglf. bismer 'iöc--
fd)im;)funif . ?(iif5cv(}alb bc§ @cnn. ocrglcidit man
gr. inupov 'Solbc' unb altir. smir 'SDJart'.
f(^met^c(ll otiö- nilib. smeicheln smeichen
'fdinicidicln, lobcnb ober pvcifcnb fid) äuncvn';
a()b. *smeilihon fcl)lt; V(\\. ninbb. smeken, nbl.
smeeken 'flclicn' (uniiictcl)rt bcbcutct nbl. vleijen
'fd)nicid)c(n'). 2Bnhvid)cinIid) (.icliövt bic nid)t
rocitcr ücvbvcitcte Hiin'c mit bcn unter 3d)minf c
juciesoflenen ©orten ju einer cierni.=ibii. ilBj. smi-w
'3utl)unlid}, freunblidi fein', lüoju uil)b. smieren
smielen 'Iäd)eln' ivc\\. Spei diel su 2ßj. spiw
'fpeicn'i. Dann luäre eni^l. to smile, ffr. smr>-
ra-s 'läd)clnb' — smi 'lad)en', lett. smet 'ladien',
ajloü. singja (sniijati i<o) 'ladjen' ucrumnbt. Jaf?t
man 'cs\att jein' nod) bem 3.^crl)ältni§ oon l)b.
glatt ju engl, glad al§ ©runbbcbcutunn bicfcr
9B3. siTiT-vv, fo barf man üiellcid)t nod) bic unter
Sd)mieb bebanbclte 2Bj. sinT 'funfiüoll (eigtl.
glättcnb) arbeiten' al^ urucnuaubt anfeben.
S(!bmct^c i- S di m ei f; fliege.
f(Ömct^cn ;Um. mbb. sinken ah"!). smi:^an
l"t. ,]tui. 'ftrcidicn, fdilagen'; le^tere ^-öcbeutungen
finb bic älteren, mie got. sineitan (nur in ga-sm.
bi-sm.) 'beitreid)en, bcfdmiicren* jcigt; vgl. anglf.
smitan engl, to smite 'fdjlageu'. Die 53ebeu=
tung bcy nbb. fdimcifjcn beru()t berjcnigen be§
al)b. ml)b. gegenüber auf nbb. nbl. Ginfluf;; ugl.
nbl. smijton 'fdnneificn, merfen'. Tod) ift ju
bead)tcn, baf; bic a[)h. mbb. i\Uv. meift mit bi rcfp.
be jufammengefetjt finb (mie im öot. 5(nglf.),
lüaS bic '^ebcutung 'bemerfcn' für bic altgerm.
SBj. smit niabrfd)einlid) mad)t. S. fd)miöcn.
Seftiiict^flicoc X bafür oberfäd)f. tbüring.
einfad) Smr'sa = (bei Öogau 1054 Sinngcbid)tc II,
2H:5 unb Woetbe^ ^yauft 11 3.V 10140) Sd)ineif5e
an<c' mbb. =*smei^o: mit beld) meinen unb
®eid)mcin ju mbb. smci;;en Varare': bic
©icr auf bem ^leifd) roerben al§ (Jrcrementc
gebad)t.
fc^mcUcn ?)tm. mbb. smölzen abb. smölzan
ft. 3tni. '^errlienen, fd)mel3en'; baju al§ Tsaftitiunm
fd)mclKn '»bb. abb. sinolzon fdnv. ^tiu. ',5er=
fliegen mad)cn, in aIuü bringen'; ogl. engl, to
smoU. Die bicrin mie im ^ugcbörigcn Sd)mal3
cntbaltenc ©3. corgerm. smchl ift mit 2B,v mold
(f. ^alj) unb gr. u^Xhuj '|d)melje' uroermaubt.
?(u§ ber gcnn. Sippe leitet man bic roman.
Don ital. smalto, prou. esmaut 'Sdimeljglaä,
Sd)maltc' ab.
Stftiitcrflcl — ©d)mirflcl9)l. crft frid)nl)b.,
auv gleid)beb. ital. smcriglio.
3(ömerl Tl. Sdimerlin mbb. smirl 9JJ.
smirlin abb. smirl 'ülR. '^rocrgfalte' — anorb.
smyrell; a\i^^ bem @crm. ftammcn ital. smerlo,
fri. enierillon '3mcrgfalfc'; engl, merlin ftammt
au§ bem j>-rj. Den germ. 9kmen be§ SSogel^
leitet man ax\^ bem (yifd)namen Sd)mcrlc ab,
bcn man al§ urpcnuanbt mit gr. oixäp\(; (ein
("^■ifd)) anficht.
«dömcrlc J-. eine f'sifd)art mbb. smerl
sniörle 5- 'Sd)mcrling, ®rünbling', mbb. cixid)
smörlinc 9)1. imb smerlin 9i.: rool^t niit bem
^Bogelnamcn Sd)mcrl ibentifcb.
Srftmcrä 9JI mbb. smerze a()b. smerzo 501.
'Sd)mcr3'; hain abb. smörzan mbb. smerzen
'fd)mcrjcn' = anglf. smeortan 'fd)mer5cn' engl,
to smart 'fd)mcr5en, leiben' (Subft. 'Sd)mcrj*).
3[)tittelengl. smerte engl, smart ^}(bi. 'fd)arf,
beif5cnb, jdjncibig' mad)en 33esicbung ber Sippe
JU lat. mordere 'bcifjen', gr. a,u€pbv6(; aiuepba-
\^o^ 'griifslid)' mabiid)einlid) : 2Bj. ibg. smerd,
germ. smert bebeutet ctiua 'ftcdien, bciüen*. 5Bgl.
bitter.
(Scfemcttcrlinö 9.^1. erft iU)b., uon Steinbod)
1734 nod) aU- Dialcft)Port gebud)t, ipäbrenb
Sticler 1G91 cv überhaupt nod) nid)t fennt.
^'sn bcn altern '»Pcriobcn gilt bic unter (kalter
bcbanbclte 53e3cid)nung. 5Iud) in ben mciftcn
oberb. nbb. unb lueftmb. Solfdmunbarten fcblt
bic fd)nftfprad)lid)e ^-Benennung ; bafür baier.
miillermalor (fo and) im Cbcrbeff.) ober som-
mervogel, fd)iPäb. haufallor ober weifalter, rbcin=
fränf. fledermaus (f. bicv) — tirol. ilattrmaus.
'^(nbcriPärty begegnen 9)1 i l d) b i c b ober 9)1 0 1 f e n =
bicb (meftfäl. and) molkentiivener smanllecker),
nbb. 53utterüogel ober 53utterflicgc (anglf.
bulorfleoge engl, butterfly), mcld)c pielleid)t jur
?(ufflärung pon Sd)mcttcrling bienen. Dieä
ift luimlid) )Pobl im Sinne Pon nbb. smant-
Icoker 'Sd)iiu'ttcrling' abgeleitet an^ nbb.
Sd)mctten "DDiiUhrabm', ba§ im üftUd)en
9JJittclbcutfd)Iaub neben 5 d) m e 1 1 e r l i n g beimifd)
ift, fo bafi bicv eigtl. flap. Urfprungy luärc
(pgl. Sd)mant); fo finbet fid) an ber ."öapcl
unb Spree ein urfprgl. ipobl menb. illa bitte.
(5inc anbere Deutung luirb nabegclegt burd) nbb.
(Sticler WM) Sd)mettcrling 'homo macer et
inlirmis' unb ipcftfäl. smiedcr 'büuucr, magerer
Öegenftanb'. äBabrfd)ciulid) ift Sd)mettcr =
ling pom öftl. 9)iittclbcutfd)lanb — etipa pou
Cbcrfad)fcn aii'i — nad) ilMten porgcbrungen
unb littcraturfäbig gemad)t; ber frübcftc Jöclcg
im Ccipjiger Vocabularius oplimus Gemma
diftus 1501 unter papilio. Seit 1750 ipirb cy
pon Obcrfad)fcn an?-' in ber üitteraturfpradic
bäufiger, aber erft feit etipa 1800 allgemein
üblid) auf .H'oflcn ber 3ablrcid)cn Spnonpma.
om njeftltd)cn 9?iittclbeutfd)lanb finbet fid) im
jrf)mettern
— 347 -
jcf)mu9ge(n
18./19. ^al)xl). cntIcl)ntc^o ^aptllon (baö ältere
9JbI. I)atpepel axii lat. papilioj; ®oct()c ijcbraiid}!
iut Scipsicicv ßicbcvbucf} 1770 im @ebtd)t „2)er
©djuicttcrliiuV' ^Uipidon unb (5d)mcttcr =
Hiiil neben einanber.
fcömcttcrn S^w. niljb. smetern 'tlaiipcrn' ein
Sdialhuort.
(Sd)mtct> 9}i. ml)b. smil (dj al)b. smid 0)].
'ÜJlclaUavbeitcv'. 0)ot. aiza-smipa 'Sd)inicb'
eigtl. 'örjarbeitcr' (ga-sniij)ün 'bcinirfcn') jeigt,
i>a\!, bic I)b. 33ebcutnnc3 eine ©pcsialificrunci bcr
Scbcutung 'faber, Äunftavbciter' ift; anorb.
smiör SR. 'Slvbeiter in dJlctaii ober SMi' ; vc\l.
mtglf. smip engl, smith 'Sdnnieb', ubl. smid.
2)a3n nl)b. ©d)miebe ^^ unter 3inlcf)nung nn
©djmiebcntftanben au» iul)b. sniitte al)b. smitta
%. 'SBerfjtatt bcö Sd)nneb§' au§ got. *smi|)j6
({)j lüurbe lueftgerni. {)I)j, beffen ])]) im iöb. ju
tt Derfd)obcn raurbe; ogl. Jittidi); ogl. anorb.
smiöja, anglf. smif)J)e engl, smithy, nbl. smisse
'©d)miebe'. 3» ^cr in got. *smi-|)a 9J1. er=
I)altencn 2B3. srnt 'in liartcn Stoffen — ,s>oIj,
©1-3 — füuftlerifd) arbeiten' gcliort auf5cr ben
unter @efd)meibc bel)anbelten iS^orten nod)
nfib. smcidar '.^ünftler, artifex, daedalus'.
2)a3U »gl. nod) gr. autXri 'i^djuigmeffer' — aui-
vOri 'i>acfc'.
f^miCßCnStii'- inl)b. smiegen (al)b. *smiogan
jufällig unbejeugt'ift. 3tro.'fidi eng an ctiv. brürfen,
fid) 3ufammen3iel)en, bilden' = anglf. smügan
'fried)cn', anorb. smjüga 'burd) etiü. fried)en' :
ber ißegriffyfern ber im @crm. nid)t lueitcr
üerbreiteten Sippe ift 'fid) eng an etn». brüden,
coent. aud) babei fid) beraegen'. @erm. smflg
au§ oorgerm. smuk; ogl. afloo. smykati se
'fried)cn', lit. smükti 'gleiten'. — ©iel)e
fd)müden, fd)muggelu.
Schmiele 5. (eine ©rasart) ml)b. smilehe
snielehe ^■.•, al}'!). *smelaha smilaha refp.
smelawa sniilawa unb got. *smilhwi (}. fcl)len:
JU ml)b. smelhe 3(bi. 'fd)mar.
t Stftmtcralicn -f^lur. lüie Sappalien eine
jpöttifd)c üBilbung mit ber Gnbung oon Äan3lei=
rDortcn mic ^erfonalien fpersonalia), aud)
(beiStieler 1691) Sftcgalien 'reservata princi-
pis', ßurialien, 9icpreffalicn, 3Sictua =
licn; ügl. Sammclfurium unb £d)roulität.
Jim 17. 3al)di. für '@efd)enfe alö 58efted)ung'
auffommenb (3unäd)ft alä schmiralia 3. J8.
91lofd)erofd) 1642 ^:pi)ilanber P 187): ju fd)mie =
ren ml)b. smirn smirwen 'fd)micren, beflecken'
3^enominatiii 3U ©d)meer.
(2d)miutc 3"- »tl)b. sminke sinicke ^y.
'Sd)minte' 3U abb. smeckar smehhar 3Ibj.
'fein, 3ierlid)', anglf. smicere 'fein, jierlid)'.
Ob bieje 3U fd)meid)eln (SBj. smaikw) gel)ören?
5ügl. bau. smigre, fd)a'eb. smickra 'fd)meid)cln',
engl, to smicker 'liebäugeln'.
St^mt^ W. erft nl)b. 3U ml)b. smi^ 'Rieden'
(3U smii^en 'fd)lagcn').
f(^mil;cn o^i^- »ttjä^- smiizcn 'mit 9iuten
bauen, geißeln, befd)micren'. 2^a3u nl)b. ocr =
fdimitit eigtl. 't)erfd)lagen'.
©djmöfcr 5[R. erft nl)b., eigtl. '$Raud)cr', bann
"^iid) uoll 3;abaf§qualm' : 3U nbb. smöken; f.
S d) m a u d).
f(^moUcn o^m. ml)b. smoUen 'au& Unmillcn
fd)n)eigen, fd)mollen', aud) (fo nod) im Sdnuäb.)
'läd)eln' : lungc 33ilbung 511 ml)b. sinielen
'läd)eln', engl, to smile.
Sd)moüt§ DJI. fd)on burd) bie 2. i^älfte be§
18. 3al)t"f)»- in ber 6tubentenfprad)e üblid); feine
@efd)id)te ift gan3 bunfel; c» fd)eint urfprgl. —
um 175U berum — ein beftimmtcs ©etränt i i8rante=
mein?) jubebcutcn. SSgl. Stubcntenfpr. S. 122.
T fc^morcn ottü. erft nl)b., nad) bem nbb.
nbl. smoren 'röfteu, fd)moren', aud) 'crftirfen,
bämpfen'; ügl. anglf. smorian 'erftidcn'. 2Bcr
'röften, auf bem J-euer bämpfen' al& @runb=
bebeutung ber 8ippe anfiel)t, barf anglf. smorian
auf got. *smuz6n 3urürffübren, unb nl)b.
©d)mau§> auö einer ©runbbebeutung etma
'33raterci' erflären. 2)od) rocift anglf. mittelengl.
smor5er '2)ampf' engl, smother ii)alirfd)einlid)
auf eine Sj. mit r im 2(uölaut.
T fc^moröcn S^m. 'barben' ein meftmb.3?ialch=
lüort üon (Vranffurt, Ju^i^ti, bem .'öcnnebcrg.
unb bem meftlid)cn Iliüringcn.
Scömurf Tl. erft nbb., bafür ml)b. gesmuc
'Sd)murf, oicrbc' 3U fd) müden ml)b. smücken
'fd)miegen, an fid) brüden, fleiben, fd)mürfen':
bie germ. SBj. smug (corgcrm. smuk) in f d)mie =
gen, moju fdimürfen {sutenfiüum ift, luurbe
urfprgl. gern r»om 'an3ieben, anfleibcn' gebraud)t,
mie aud) eine 31« Ibu'crfleib ober .C'^emb barnadi
al)b. smocko. anglf. smocc (ogl. engl, sinock
'2fi>ciberl)emb'j benannt ift. ©d) müden 'jieren'
ift bem Cberb. eigtl. fremb (bafür in 2lb. '4-^ctriy
^Öibelgloffar 1.522 „3ieren, aufmu^en"j, in ber
53ebeutung 'fd)miegcu' aber ift e§ audi oberb.
— 2:aö 3(bi. fd)mud (erft nbb.i entflammt
bem iJtbb. (ogl. norbfricf. smok). loober (ober
au& bän. smuki audi ba§ engl, smug 'sierlid)'.
3iod) Jrifd) 1741 oerseidmet fd)mud nur erft
alß nbb. 3)ialeftn)ort ; e» mirb in ber 2. .'öälfte
bes 18. 3a[)rl)ö. burd) nbb. Sd)riftfteller mie
SSoB unb 5[Rpliu§ (1777 ^-tamiltone l)Jiärd)en (5.
574) fd)riftbcutfd). ''Rhb. fd)mud fdion bei .sjoüo^
niu§ 16U5 Speculum vitae humanae 5>. .548.
ftftmuggcin 8tif- erft nbb., nad) bem gleid)^
fc^munsefn
348 —
fcfinattern
heb. nbb. nbl. smuggeln; ogl. bie (gteid)faUl bal)cr
entlcljntcn?) nbl. smokkeln, engl, to smuggle
'idjmuggcln'. 2)a§ ©runbrcort gebort 311 2B3.
smug 'fdimicgen', ber bcr 5ieben)"inn bcr '.V>cim=
Ud)feit' inneiüobncn tann; ugl. nbl. smuigen
'l'idi in§gel)etni gütlid) t()un'. Gi)noni)ma für
'fdnnuggcln' pafd)cn imb fdtiuärjen.
ft^munjcln oti». bei Jrijd) 1741 alv nicberc§
SDort Dcr5cid)nct mit bcr oberb. 9icbcnform
fdimu^eln; and) bei Steinbad) 1734 tier3eid)=
net: i^tcratiti ui m()b. smutzen smotzen 'bm
OJiunb 3nin i'adien uer3ieben, jd)mun3eln' , n)03u
ttJo()l aud) ntl)D. smutz nl)b. (bial.) 3d)nuit5
'Äug'. i?ern)anbtid)aft mit 3d)mut3, fdima =
§cn (auy mbb. smackezen) ift möglid).
®rfimuc^ Ü)i. '(Serebe, bcj. beim .shanbel' erfl
nbb.: a\K- bebr. schemiiöth 'll^euigfcitcn, 6r=
3äblungcn'; bQ3n nbl. smousen 'fdindiern'?
3(^inut) 9J1. mbb. smuz (-tzes) )ffl. 'Sdimu^'
gumbb. smotzen 'fd)mut3ig fein'; ba3u nbl. smet
'lykd, Sd}mul}' — smetten 'jylcd'en bcfonnncn'
— smodderen 'beiubcln', engl, smut 'Sd)mu^,
be)d)mu^en' (mittclengl. bismitten, bismoteren
bismudden 'beficrtcn, beiubcln'). 3'" Sd)rcäb.=
Sllcm. iinb 9]bctnfränf. gilt Trccf für '6d}muö',
aber 3dimu5 für Mctt'.
3(f)nabcl 9}l. mt)b. snabel nl)b. snabul 'iffl.
= nbl. snavol 'Sdinabcl, Siüffcr Isneb 'Sdma=
bei'), afrief. snavel 'ü)hinb'. Ta3u n)a()rfd)cin=
lid) nad) bcm 23cr()ältni§ Ü}Jal3: fd)m eisen
(SQB3. ibg. meld : smeld) aud) nbl. neb 5-
'Sd)naber, engl, nib 'Sd)nabcl, Spilje' anglf.
nebb '3d)nabel, öcfid)t', anorb. nef •:)?. '^Jiafc'
(neben snaför 'fcinncd)cnb'). @crm. snabja-
snabula- (au'? einer ibg. 2B3. snap nap) ftimmt
gu Ut. snäpas 'Sd)nabcl'. 2.hiI. id)napiien,
© d) n e n f c , 3 d) u c p r c.
t 3(f)na(f 5}?. 'Wcrebe' crft nbb. (bei Stcin=
bad) 17:U aly nbb. üialcftiuort gebud)t), nad)
mb. nbb. nbl. snakken 'jd)iual5cn, plappcnt';
ba3u 3d)nate '©ityvort, Sdinmnt' an?" bcm
'iilhb., and) 'luftige '^-^crfon' ; ngl. nbl. snaak
'*|}oficnrcif,cr'.
Sdjnotc 7s: mbb. snäke Tl'iy. '3d)nafc';
bic ijnutncrbältniffc lueifen auf abb. *sn;lko
(an^ Örbf. *sn;"ig^'o; ngl. .^-»atcn au§ ®rbf.
♦haggo). ToDon i)cr)d)icben ift ba§ eigtl.
nbb. sclmake J. 'jHingclnattcr', baS 3u engl,
snake anglf. snäcu 'Sd)langc', anorb. snäkr
snt'ikr '©d)lange' (fd)n)eb. snok 'JXingelnattcr')
ftimmt.
3(6nallc A. mbb. snallc a- '3d)natlc,
Sd)ubid)nallc' : 311 mbb. snal 9Jl. 'fd)nene ^c-
TOcgung' (bie eigtl. ^Benennung bcr Sd)nallc f.
unter ^iinfen». 3d)nallc ift alio roobl nad)
bem 2Iuf= unb 3uid)nellen bc§ 9)led)ani§mu§
benannt; f. ba§ flg. Söort unb fd)nell.
ftönaljen o^'U- i»bö. snalzen ^ntenfioum
3U mbb. snallen 'mit bem bcr fd)nc(lcn 53cnicgung
(ber 3't"9ei', bcr oii"öc) cigcntümlid)cu ©erdufd)
fid) bcmcgcn' : ba3u 3 d) n a 1 1 c.
f(6na4)))cn S^m. mbb. (mb.) snappen 'fd)nap=
pcn, fd)njat5cn' ; bic§ mit nbl. snappen (engl,
to snap) 'fd)nappcn', ^ntcnf. 3u mbb. snaben
'fd)nappcn, fd)naubcn': 3U bcr in 3d)nabel
entba(tencn2B3. snab. — (Sti)moIogifd)Dcrfd)icben
bicroon ift nbb. fd)nappcn (bial.) 'binfen'
mbb. snappen 'ftraud)cln'.
3(6nrM)})öa()n 5DJ. 'berittener SBcgclagcrcr'
fpötmbb. snaphan; bod) fd)eint ba§ SBort
urfprgl. eine ^-lintcnart bcbcutct 3U babcn, obiuobl
biefc iöebeutung crft im 5(u§gang bc§ 17. iCsabrb^o.
bc3cugt ift, alfo jpätcr alci bic fd)on im 15. ^flbfb-
nad)iüciÄbarc iöebcutung 'berittener iffiegelogcrer':
bann n)äre bie 53c3cid)ming 3d)nappbflbn
alci 'Jvlintc' übcHragcn auf bm mit einer fold)cn
53croaffnetcn. 5Bgl. nbl. snapbaan 'Sd)ict5gen)cbr,
!8anbit' unb fr3. chenapan.
3c6nrU)§ DJi. nbb. snaps, ba^ eigtl. 'Sd)lurt,
9)hinbDon' bcbcutct unb fo bei 5rtfd) 1741 ge=
bud)t ift; bic beutige iBcbcutung rairb 3ucrft 1770
für brem. snaps („ein 3d)lucf ^öranntiucin")
imb in Sllein§ ^rot). 2Bb. 1792 für ben WxttcU
unb ^JJicberrbein unb 9Jieberbcutfd)lanb (alv
Sd)nap§ — ©d)nip§) angegeben, ^a^n
fd)napfen []i\v. feit Äinblcben 1781 gebud)t.
— '^\m ''Rbb. ift fd)napp§ al<? ;'^ntcrjcftion gc^
läufig.
fdbttart^CU ;')tm. mbb. snarchen snarcheln
'fd)nard)cn' : ju mbb. snarren 'fd)narrcn, fd)mct =
tcrn' u)ie bor = d)en 3U boren. iJ3gl. nbl.
snorken 'fd)nard)en, fd)H)aöcn, prablctt'; ba3U
mit anberem ^"tcnfiufuffir mittclengl. snur-tcn
'fd)nard)en' engl, to snort 'fd)nauben, fd)naufcn'
(ngl. mbb. snar-z '3iuitfd)crn bcr 3d)malbc',
aud) 3d)cltiuort) unb obne 'Jlblcitinig mittclengl.
snorin (anglf. *snon'an) engl, to snore 'fd)nar=
d)cn'. 5luy 2B3. snar floffcn 3ablrcid)e 3d)all=
bc3cid)nungen (f. nod) fd)narren, fd)nurrcn»;
ogl. nbl. snorren 'fdjnurren, fd)n)irren*, engl, to
snaii 'fnuxTcn, brummen' — snurls '9iüftern*
unb auf;erbalb bc§ &cvm. cUva nod) lit. snar-
glys 'i)iot3'.
ff^itarrcn ?)tai. mbb. snarren 'fd)narren,
fd)mcttcrn, fd)U)al3cn', f. bn^ vorige SBort. —
Xa3u Sd) narre aly Benennung für 33ögel
crft nbb., bafür mbb. snarz '2Bad)telti)nig'.
fc^nattcrn ;]tii). mbb. snateren 'fd)nattern,
(Dom Arofd)) quafen, (oom Stord)) flappern,
fd)iua^en'; ngl. nbl. snater 'Sd)naber —
fc^nauBen
— 349
fc^neugen
snateren 'fdiroa^cn, pra{)(cii': foul"! fcl)U bcr
©tamm.
fdjnaubcn 3tn). m()b. (mb.) snüben 'fd)nav=
d)cn'; Ulli. nbl. snuiven 'fd)naubcn' ; au§ bciii
eiitHn-cd)cnbcn nbb. sniiven leitet man nl)b.
fdinaufcn ab, tiai^ aber aud) iniciitlc()ntcv
ml}ö. sniifen ')d)iiaitfen' jcin fann. 2;tc gcvm.
SBj. tft snupp snuf:snub; oi-^l. 3d)nitpfcti.
@f^naue {y. 'eine %xt 3n)cima)'tcr' au§ 9lcid)=
be'i). nbb. snau, nbl. snaauvv, roof)cr aud) cniil.
snow, h'j. senau: „urjpriil. ba§ \ici'd)näbc(te
©dnff* nad) nbb. snau '©dinabcl'". Xod) ugl.
and) a()b. snacga 'navis rostrata', anorb.
snekkja.
®(ftnau3C A. cri't nbb., tuobl laut(td) fa(ld)c,
burd) nibb. sniutzen nbb. fd)ncu3cn in ^öcjutj
auf ben 2)cntal becinfluntc 92ad)bilbunoi Don
nbb. snüte, nbl. snuit 'Sd)nauäc'; vqI. engl,
snout mittelengl. snoute 'Sd)nan3c'. 2;ic 5oi^"i
mit rid)tit3 ücrfdiobcnem mbb. ? glcid) nbb. sz
bemabrt basnbb. (bial.l fdmauncn 'id)naujcn,
na)d)en, faucjen'. SBeitcreö unter 1d)neu3en.
<Bäinedc O". (oberb. 30laöf.) mbb. snecke
aijh. snecko (aud) slecko) W. °©d)nerfe' =
nbb. snigge (got. *snigga 9Ji.). @ot. ^snagils
rcirb burd) mbb. snegel nl)b. (^eff.) ©d)ncgel
'©d)nede', nbb. snagel, anglf. snaegel engl,
snail 'od)nerfc' üorauSgefe^t ; ögl. anorb. snigell
'©dmede'. 'i^eriüanbt ift Idjiveij. (3JIaalcr 1561)
jd)naarfen 'repere, serpere' mit anorb. snäkr
'Sd)lange' (unter ©d)nofc).
(ScJ^nee Tl. mbb. sne abb. sneo (@enet.
snewes) Tl. 'Sd)nce': bic gemeingcnn. 53c=
3eid)nung, bic meiterbin fogar gemcinibg. 5(lter
beanjiirudit, rcae uni jo auffälliger ift, a\v fid)
feine gemeinibg. SBoilc für .Öagel ober jHcgcn
nad)iüeifen laffen. SRit got. snaiws, anorb.
snser, anglf. snäw engl, snow, nbl. sneeuw =
gemcingerm. snaiwa-z 9)1. '3d)nee' am älterem
snaigwö-s (uor ber 5ßerfd)icbung snoighwös)
bccft fid) afloö. snegü, tit. snegas '3d)nee'.
2)aju bic in fd)ncien mbb. snien al)b. sniwan
crbaltcnc SBg. germ. sniw au§ üorgerm. snTgh
in lat. ninguere 'fd)ncien'— nix (nivis) '(5d)nee',
gr. viqpei 'c§ fd)neit' (cp gleid) ghw) — 2Icc.
viqpa 'Sd)nee' (alle mit 33erluft Don s vox n
im 21nlaut); lit. snigti 'fcbneicn', altir. snechta
'(Sd)nee', aoeft. sniz 'fd)neien'. 2{uffällig rceid)t
bie ^ebcutung ber ffr. SBg. snih 'feud)t mcrben,
3crfd)meljen' ab; habd bleibt aud) bie 2Ib=
rceid)ung ber S3e3cid)nung Sd)ncc in ben
meiften ibg. 2;ial. ju bead)ten (aueft. vafra
'©d)nec'). Sonad) bleibt eine mcfttbg. unb perf.
(aber nid)t inb. unb arm.) S^crbalmurjel snTgh
'fd)neicn'; bie Sejeidmung Sdinee märe bann
jüngeren UrfprungS al§ ba§ ^tm. fd)neien.
S. SBinter.
®(6nctb Tl. mäns, ^roüinj.^SBb. 1792
„einen (5d)naib babcn fagt man oon SBein,
53icr u. brgl., menn fie fd)arf fd)merfen unb in
bic 3cafc ftcigcn ( Cftr. ) ; er bat f c i n e n S d) u a i D
= er bat feinen Tlut (^falj)". „(id)neib ju
ctiu. baben" 9iiebergall 1837 bcy 53urfd)en öeim=
fcbr IV, 7. ©eit 18G0 allgemein üblid) al§
folbatifd).
Stftncibc Jy. mt)b. snide 5- '©d)raert= ober
50Icfferfd)neibc' : ju fd)neiben mbb. sniden
abb. snidan ft. 3tm. 'fd)ncibcn, fd)nit5en' = got.
snei|)an 'fdincibcn, ernten', anorb. sniöa, anglf.
sniöan (beim ^öeginn bcr mittclengl. 3eit au§=
gcftorbeu), nbl. snjjden, afäd)f. snithan: ein
gemcingerm. 3tro- au» 2B3. sni{) (sntd) 'fd)neiben',
bie auc-märte inncrbalb be§ 9^9- feine 6nt«
fprcd)ung jcigt. ©. fd)ni^en. — ©d)nciber
Tl. ani- glcid)beb. mbb. snideere Tl. fd)lieBt fid)
an bie 53cbcutung oon mbb. sniden an.
ftfincibtg 3lbi. ju 3d)ncib.
fcöncicn f. Sd)nec.
Stöncifc J- '2)urd)bau im 2Balbc' in biefer
53cbeutung ein mb. nbb. 2Bort, mofür mbb.
sneite (beff. nod) je^t ©d)nebc): 3ufd)neibcn.
f tftnciteln, f d) n e i b e l n 3tro. fpätmbb. sneiteln
(aud) sneiten) 'cntäftcn'. 3" fd)ncibcn.
ftöncü 5lbi. mbb. abb. snel (11) 2tbi. 'fd)nell,
bebcnbe, tapfer' = afäd)f. anglf. snel (11) 'frifd),
tbatfräftig, mutig', fd)ott. snell 'bitter* (ogl.
engl, keen 'bitter' = fü^n), nbl. snel, anorb.
snjallr 'berebt, tüchtig, tapfer': bie ältere 53e=
beutung mar gegenüber ber nl)b. oiel allge=
meiner, etroa 'tüd)tig'; pgl. balb. 2)a§ nur
bcm @ot. frcmbc gemcingerm. Slbj. brang in§
9iomanifd)e; cgi. bie Sippe oon ital. snello
'fd)nell, munter'. 2)er lUiprung be§ germ.
2(bi. ift buufcl. a^gl. (5d)nalle — fd)nellcn
mbb. snellen (^^rät. snalte) 'f ortfd)ncllcn ; fid)
rafd) foi-tbcrocgcn'.
Stftncjlfc 5"- "il)b- snepfe ai)i>. snepfo Tl.
(abb. snepfa J-.) 'Schnepfe' = nbl. snep,
mittclengl. snipe engl, snipe 'Sd)nepfe' an^
SBj. snTpp. 2;anebcn anglf. snite engl, snite
'(Sd)nepfc' ? 3)a§ bb. 2Bort brang al§ sgneppa
in ital. Sialefte. Xcx Urfpntng bcr Sippe ift
bunfcl.
t 3rfinc4)|}c 3^. '(Sd)nau3c einer ßanne',
erft nbb., lautlid)c Übertragung au§ bcm älter
nbb. snebbe: t)gl. nbl. sneb '©d)naber: 3U
Sd}nabcl.
fÄncujcn ?)üv. mbb. sniuzen abb. snüzen
'fd)ncu3cn' = nbl. snuiten 'fd)neu3en', anorb.
snyta. 2^a3u Sd)nau3e. 2)ic germ. 263.
jrf)niegeln
350 —
©(f)nurrbart
snüt erfdjcint al§ snutt tu ml)b. snuz 'i)iQfcn=
ocrjdilcimuiui', nbl. snot ')Ho^' (snotlolf 'd\o^-
naje'j, otifllf. snot (tl) cniil. snot 'i}Jafcnid)lciin'.
2)0311 eine SBuvselfonii cicvm. snüp in ni()b.
snudel snuder '^cQJcuoerftovfunö', m[)b. alib.
snüden 'jdjnanben, fdinardien'.
ft^nicöcln 3^1"- jucrft im 17. :^sain'i)- al^
idiniuicln (bei Steinbad) 1734 gcbnd)t =
'fämmen') ju einem bial. 3 d) nie gel 'oievbc,
^^u^': ben älteren Tialcttcn Trcmb.
(3(i)nt4)))(^cn l^i. eilt nbb., jn fd)ni;itien
mbb. snipfcn imb.) snippcn fd)n'. [■)t\v. 'in furjev
5?cn)egnng fd)nellcn'. 3)a3n fd) nippe In nad)
bem llJbb. ; ugl. nbl. snippelen "jerfd)neiben,
jevftiicfeln', engl, snip 'Sd)nitt, id)ncibcn'. —
fd)niiuiig "Jlbi. evft iil)b., nad) nbl. snobbig
'inaulgeaianbt', ba'3 ^n sneb '3d)naber gel)övt;
ba.ui aud) mittclengl. snibbin 'tabeln' ':"
Stftnitt i't. ml)b. abb. snit 'Sd)nitt, 3Bnnbe,
:öcjd)neibung, ßntte': gu fd)neiben. Taju
aud) Sd)nitte J- Quö mbb. snite a[)t). snita
A. 'S3rotjd)mtte, 58ificn'. 6d)nittlaud) 2R.
mbb. sniteloucb abb. snililüuh eigtl. 'öaud)
jum 6d)ueibeu'. — fd)ni^cu mbb. snitzen:
^'suteul'ioum ju id)Jieibeu 'in Stürfe fd)neibcn,
auö öoU fd)nit^cn'. — Sdiuiycv 9}l. 'flcincv
gebier' ju jid) id)neiben 'fid) täuid)en".'' ober
ju ©d)nit3el 'Äleinigteit' V
j(f)Uobcu 3tro- cr[t nbb., auy fd)naubcn
gebilbet; cbcufo fd)noberu.
fd)iiöbc 5lbi. mbb. sna'de 3Ibi. 'ocräd)tlid),
ärmlid), crbiirmlid), gering, fd)Ied)t, übermütig,
rüctfiduelov'' ; im lUbb. übcrnncgt bic tHiflunid)c
iBcbcutuug, bie aud) nod) bei Vutber berrfdit;
feit bem 17. Csnbrb- bringt bie neuere aftiinjd)e
'lücr anbern ueräd)tlid) begegnet' burd). 'Jlbb.
*snödi unbc3cugt; ugl. nbl. snood 'nieber=
lräd)tig , bo^baft' ; anorb. snauör 'ärmlid),
bürftig' - sncyöa 'berauben', ang). besny]){)an
'berauben'. Ta;,u anorb. snoöomi 'bünnbarig',
tt)cld)e ^kbcntung aud) mbb. snaule bat, unb
bamü formell ibcntiid) mbb. bcsnotcn nbb.
(fd)n)äb.=alem.i be)d)notten 'fnapp, itnirlid)';
im 53aier. ijt id)nöb nod) ieljt gern 'ärmlid),
tärglid), gering*. 2)ic in bicjer Sippe ftertcnbe
worgerm. 2B3. snaut snüt bat luabrjdjeinlid) bic
® runbbebeutung 'bürftig" .
T f(()iiö!crtt ;)tm. bei miidi 1711 alv 2;ia=
lefimort gcbudit: ein altmärf. nbb. Xialeümort
= jdimäb. fd)naitcn.
£(ftnörtd l'i. erll nbb. (bei Steinbad) 1734
unb ^-rifd) 1741 Sd)ncrfcl 'volula') rool)! gu
abb. snarlia snaraha ^. 'Sdjiingc* ''
Sdjnurfc ^. (bcf. i->eib)d)nude» au§ gleid)=
beb. nbb. snuckc: im norbivcftlid)cn 'JJieber-
beutfd)Ianb (öüneburg, ^Bremen, Dftfric§lanb)
üblid) unb feit Sd)ottel 10ü3 gebud)t; im 18.
v\abrb. mit ben 9iebcnformen Sd)nacfe unb
S d) n i rf e.
ftftnüffcin otiv- crft nbb., nad) nbb. nbl.
snufTelen 'bcricd}cn' ju nbl. snuf '5öcricd)ung';
tigl. engl, to snuff — to sniff 'fd)naubcn,
fd)nütfeln' — to snivel 'fd)nüffcln' (snivel
''Jiafcnfdilcim', anglf. snoll): f. ha-i flg. 2Bort.
(ctftnupfcn d)}. mbb. snupfe 0}l3"-'Sd)nupfen';
bic barin cntbaltcnc gcrin. äBj. snüpp, mogu
auncr Sdinuppe nod) anorb. snoppa 5-
'3d)uau3c' gebort, ift ibcutifd) mit ber oon
fd) na üben — ld)nüffeln, gcrm. SBj. snuf
(snöb); mciterbin fann man Urüeriiianbtjd)aft
ber ibg. ilBj. snup unb snut (in fd)neu3en)
anncbmcn.
StönuptJC A. erft nbb., nad) nbb. snuppe
eigtl. 'hai' Sd)neu3cn', mie mir benn aud)
fd)n engen nom 3(bfdnicibcn be§ Sid)tbod)te§
gebraud)en; ugl. nbl. snuitcn 'bic ?Jafe, ba§
£id)t fd)neu3en', engl, to snuff 'ba§ öic^t
fd)neu3cn'.
Sdbniiri 5- mbb. abb. snuor j}. 'Sdjnur,
i^aub. Seil' ; »gl. got. snnrjö g^. 'Äorb, ^lec^ts
lucrt', anorb. sncLre 'gcfIod)tcner Stricf, nbl.
snocr 'Sd)nur': gn 2B3. ibg. sno sne 'flcd)tcn'
(ogl. näbem, 11103U anglf. snö-d '33inbc', fomic
altir. snälh 'Jyabcn'.
£d)mir2 5v i» ■'pcffcn Ibüringen Dbcr=
fad)fen, and) in Cftreid) unb lirol nod) uoIf§=
üblid), aber aucigeftorben im Sd)mäb.^!öoier. ;
alö i^ibclmort geläufig geblieben, mirb cJ im
Ki. onbvb- bereite in ^i(b. %ktxh^ iöafler i8ibcl=
gloffar 1522 mit „Sobuvfrau" übcrfeljt. ®§
bcrubt auf mbb. snur (snuor) abb. snur (snura)
i\-. 'Sd)iüicgei1od)ter' ; ba3U bie gleid}beb. 2lb=
leitung mbb. snürcbc (abb. *snurihha). 6nt=
fpred)enb mubb. snoro, anglf. snoru mitlelengl.
snoro (im t5ngl. aus^geftorbcn), afrief. snorc,
anorb. snor snor '3d)uncgcrtod)tcr' (got. '^siuizö
,|. feblt 3ufällig): eine gomcinibg. 'i)cgcid)nung
für bie Sd)micgcrtod)tor (ügl. aud) anbcrc
gcmcinibg. 53e3cid)iunigen für S3eraianbtfd)aft§=
grabe mic Sol)n, Iod)tcr 2c.) in ber J^orm
ibg. snusä (ffr. snu§a, afloü. snucba) unb ibg.
snusfis in lat. nurus (für *snusus), gr. vuö?
(für *avvovc,''!). l^^sbg. snusä snusüs '©obnc§=
trau' mirb alö 5(bleiUiug be§ ibg. sünö- =
Sobu gef afu megen fd)n)äb. Söbnin
S ö b n e r i n 'Sd)uncgcrtod)ter'.
"'■ Sd)nurrbnrt M. '.s>ä)d)er' mittclbeulfd)c§
Stubcntenmorl bcv> is. .^sabrbs*. (fd)on im ,)eni=
fd)cn Stubeutenroman Salinbe 1718): Ubcr=
tragung uon Sd)nurrbart.
©d^nurre
351
j(^i3pfen
t Sttiiturrc 9J}. itubcntiid)c Sc3eid)nung für
'©d)anuärf)tcv' (.s^cinc^? 'Bcxk HI 16. 48G), feit
Äinblcbcn 1781 t)cr3ctd)nct.
fttimtrrcn otro. in[)b. snun-en 'raufdicn,
faufcn'. l^iv^n iil)b. Sdjniirvc ("v. iinb bic
9(blcitunij jd)nuvric(; üij(. a()b. snurring in()b.
snürrinc iaild) snurrsere) '^^offcnrett5cr, 9iarr';
t)ieüeid)t gcf)ört yiaxx aijb. narro al§ un)ci*=
roanbt baju. — Srfinurrc, Sd)norrc f}.
'SRaul, Sdiitau^^c', cdit obcvb., lucnn and) im
9Jll)b. '?(l)b. unbcscuflt.
(Sd)nurrpfeifcrcicu ^lur. feit i?inblebcn 1781
gebud)t.
T Sdönutc 5. nbb. snöte = ©djnaujc.
Sdjübcr 9)1. mdb. schober a()b. scobar
ÜJZ. 'Sd)obcr, iiefdnd)tcter ©etreibebaufcn' : 311=
näd)\t 311 Sdiaitb unb 311 Sd)oi.if.
^ätod Tl. mhb. schoc 9J1. '.S^aiifc; %niah\
Don 60 Stürf (üou 9}lünjen unb anbcrn Wcgcn^
ftänben)'; vc\l. afäd)f. skok '60 6tiid"', nb(.
schok '60 Stüc!'. (ligtl. üietleidit tnir uoit
60 ©türf ©arbcn gcbraud)t; ogl. iu()b. schocken
'Äorn in 3>aufcn fc^cn' — schoche (fo aud) nod)
je^t fd)it)äb.) 'aufc5cfd),td)tctcr iöaufc (iictrcibc',
schoc 'öaufe'. ©0 ift im 53aiev. Sd)obcv
eine 3aJ)l oon 60 58üfd)eln. ^g,\. nodi Stiege.
fdjofcl 5(bi. burd) ba§ 18. 3a()r(). fidi cin=
bürgcrnb, nad) bcbr. schäfel "nicbrig'.
(St^öffc d)l. mbb. scheffe schepfe scheffenOJl.
'beifi^cnbcr Uvtcilöjpred^er, od)öffc' a{)h. sceffin
scaffin unb sceffino in gleidier ^cbeutung ; ügl.
onbb. scepino'Sdjöffe', nbl. schepen '©d)öffc':
bie53c3eid)nungfinbet fid} nid)t üor ber 3eit Äar(§
be§ @rof5cn, bcr ba§ Sdiöffenamt crft fd)uf ; bod)
roeift Uvfiniing unb JBilbung bcr iöejeidjnung auf
eine frü()erc ocit, obroo(}l got. ''"skapia ober
*skapeins foiocnig nac^roci^bar ftnb a(» ent=
fprec^enbe anorb. unb anglf. 2Borte. @enn.
skapjan (f. fd) äffen) bebeutete aud) 'orbnen,
oerorbnen, beflimmen': Sd)öffe eigtl. '33cr=
orbncter' ? 'Um bem Oerm. bringt 5Imt unb 53e=
jeid)nung miat. scabinus in» 9\oman.; ugl.
ital. scabino. frj. echevin.
©tÖottcl 5- ^^h'^- schölle at)b. scoUa J.
(al^b. scollo 5R.) 'Sd)oüe'; vqI. nbl. schol '6rb=
jc^oÜe, ei§fd)o((e': eigtl. ^artij. ju 2Bg. skel
'@efpaltene§* unb oerroanbt mit Sd)ilb unb
(5d)alc, mit got. skilja 'Jlcifdier', anorb. skilja
'fd)eibcn, trcnnei:' ; aud) mit a)äd}f. skola. anglf.
sceölu (engl, shoal) '5dior, 2(btcilung'?
®(ÖoUc2 5- 'finc 5ifd}art' erft n()b. (bei
(Steinbad) 1734 gcbudit, frü()er bcjcugt bei 5yron?^=
perg 1.578 unb ÜJlegifer 1613 9brtroelt 0. 27),
nad) bem 9ibb. ; ugl. nbl. schol in gleicher S8e=
beutung.
Sdlöüfraut f. odicdtraut.
\ä)On 'Jlbu. m()b. schön schöne 5(bo. JU
sclui'iie 5lbi. 'fd)ön' ; bic n()b. 'Öcbeutung ift im
9)i()b. äuncrft feiten, ber t)öfifd)en 2)id)tung gänj=
lid) frcmb. dTdjb. schöne al)b. scöno 'auf fd)önc
SBeifc' ift obnc ben Umlaut oon fd)ön gcbilbet;
ügl. faft in feft.
ftftöu 2(bi. m()b. schoene ai)b. scöni '^ell,
glänjenb, l)en"lid), fd)ön' = afäd)f. sköni
'glänjenb, lid)t, fd)ön', anglf. scene scyne 'fd)ön'
engl, sheen 'bell, glänjenb', got. skauns 'fd)ön':
urfprgl. 'befd)aubar, fe()en§ii)ert, anfcl)nlid)' (ügl.
laut eigtl. 'iüa§ gcl)ört roirb', rein eigtl. 'iüa§
geftcbt mcrbcn fann'): S^erbalabj. ju 25?j. gcnn.
skau °fd)auen' in abb. scouwön (roegcn ber 53il=
bung auf -ni- ügl. grün unb rein). SaS @ot.
beiüabi't nod) bic ;-]ufammcnf e^ungen gu|)askaunei
'@ottc§gcftalt' unb ibnaskauns 'gleid)geftaltet',
bie auf ein got. *skauns '©cftalt' binmcifen?
,>bcnfally aber lebrcn fic, baf5 bic neuere 33e=
beutung 'pulcher' eigtl. unb urfprgl. nid)t in bem
2Bort ftecft. 3ut gleid)en 2B3. gcl)örcn außer
ben unter fc^auen gugejogenen 2Boi1cn nod)
anorb. skjöne '2(pfclfd)immer — skjöme 'Strabl'.
3. fd)on, fdioncn unb bcf. fd)auen.
Sd)önbortfptcl ')l mit Umbcutung an ba^
5(bi. fd)öu entftanben an^ fpätm()b. schemebart
9)i (aud) scheme-houbet) '9Jla§fe' eigtl. 'bärtige
9)ta§fe' 3u ml)b. scheine Tl. 'Sd)atten, Sarüc,
9JlaSfc'.
f(^oncn 3tm. frül)m^b. schönen 'auf fd)öne
Söcife bcbanbcln, fd)onen' = nbl. schoonen:
5(bleitung au?^ bem -^Ibi. fd)ön.
Scftoncr Tl. (eine Sdiiffabrt) erft nl)b., nad)
bem glcid)bcb. engl, schooner.
S(öoo^ f- 3<i)o§.
S^o^jfi dJl. ml)b. schöpf 'Tl. 'A^aar oben
auf bem 5?opfc' al)b. *scopf unb got. *skuppa-
fel)lcn; bafür at)b. got. skuft. anorb. skopt 'öaupt=
baar' (aud) anorb. skupla '^-»ut für alte ^vaucn').
ßntlcbnt ital. ciuffo '©d)opf'. (Sl)ri§mann 58citr.
20, 55 bcnft an 5Bcnüanbtfd)aft mit ©d)aub
unb 3 d) ob er. 2Iut3crbalb be§ @erm. fehlen
53e3ie!)ungen.
^äfotip Tl. obcrb. '3d)uppen, Stall* f.
Sd)uppen.
fcftötJfcn otro. ml)b. schepfen al)b. scepfan
'fd)öpfen' = afädjf. skeppjan. nbl. scheppen
'fd)öpfen'; mcitcr ift bie urfprgl. SSerbaliuurjcl
skap in biefcr 33ebcutung nid)t oerbreitct; biefclbcn
3)ialcttc baben nod) ha^n nominale 2(bleitungen.
Unter Sd)cffel ift eine SBj. skap 'in fid) faffen'
aufgcftcllt; bamitiftnod) bie Sippe üon fd)affcn
uiTJcriuaubt. S. Sd)oiipen.
©rf)Dpfer
352 —
frfirappen
2d)öi}fcr 9}]. in()b. schepfsere Q()b. scepfäri
'Sdiötifcv' ju al)b. scepfen iscafTani 'idiaffcn'.
8d)ö|Hic 9JJ. nbb. J-orm ju Schöpfe.
Sdjo^pcn 1 9JJ. crft nl)b., nadi bcm aicidibcb.
nbb. schopen ; fracilidi ob bamit ml)b. scliuofe
5- 'Sdiöpfacltc' jujainmcn()äni.it.
Srftowcn^ ^. Sdnun^cn.
(2(ftö))C' 9}^. ein oftmb. batcr. 2Dort (bcm
-Ocff. iyränf. unb bcn v()cin. 9JJa. frcnib; im 91jQin=
fränf. Cbevptäl,v bcltc()t Sdiöi? fiiv Sdiöps):
ml)b. s(li()pe^ schöpetz 9Ji. ',v>ammcl, SdHir§',
it)ä()rcnb bcr m()b. 3eit entlehnt nu3 bcm Slau. ;
Dfll. cjcd). skopec 'iSammcC, aflot). skopie! '33er=
jd)mttcncr* ju skopiti 'foftincrcn'.
erfiorf 9}?. m()b. schorf al)b. 8Corf 9)?.
'Sd)orf, @rinb' = mnbl. scorf nnbl. schurft,
onglf. sreorf srurf cncil. scurf. ic-(. skurfiir
'©d)oif, Wrtnb'. il^iil. jd}ürfcn.
StÖornftcin 'M. ml)b. Schornstein schorstein
Tl. 'Sd)ornflcin'; v<\{. nbl. schoorsteen, anorb.
skorsteinn: n)o[)l ju angif. sceorian '{)crDor=
fpringcn* engl, to sliore 'i'tü^cn', nbl. schoor
'Stii{5c, Strcbcbaltcn' ?
<BdiO\i^ llj. 'Sdionliiui' ml)b. sclio^ (^ij) 9J.
'junger Iricb, Sdjöüling', in gleidicr 53cbcutung
jdion Qlib. sco;^ 9t. — sro^^ja ^■. : ju 2C\v skfa
'fd)iet?cn'. 'Jluö bcm Q[)b. S^Bort in nbb. TcntaU
jtufc itammt fr;,, ecut 'iBaumltrunf. Xa^n nl)b.
Sd)öf?li"g anS ml)b. schi^zjelinc.
(2rf>oft2 gj^. 'Steuer' ml)b. (mb.) scho? 9JJ.
'Steuer, ;]in»'; ogl. nbl. schot. anglf. sceot
scot (engl, scot au^i anorb. skotr?) 'Steuer,
;)Cd)c', aixi. escot fr^ öcot ';}cd)c'. 2ic germ.
2Box1c i'inb ^^ilbungcn au& ÜBj. skfit 'fdnefjcn',
bic in nnglj. sröolan 'jd)ict">cn' aud) bie 9ccbcn=
bebciUung '@clb juidiieüen, bciitcucrn' jcigt.
e*oif3, 6d)oof5 99^. ml)b. scliö^ TIaTi.
Q()b. scö^ scö;5o scö^a Tlri. 'Älcibfd)of;, 9iod=
fd)of>, ©d)ot>* (bnju lombarb. scoss 'Sd)ofj')
= flot. skauts Tl. ';')iin'cl, 3aum bc§ ÄlcibcS',
onorb. skaut 9i. 'Gcfc, (5nbc, ^ipfel', anglf.
s^:6at '6cfc, Üeil, ;^jipTcl, ^ufcn* (loooon abgc^
(eitel onglf. s<V3le sCyte 'lud)' engl, sheet), nbl.
schoot: ju 2Bi. skut 'fdneften*. Ob eigtl. ein
niebcrfd)icf5enber ober niebcrl)angenbcr Icil oom
Ällcibc ober ein bernorfdnenenbcy (5cf oom ^anb?
ober (mofür Wcljren fin-edicn fonnte) lucgen bcr
|[{)nlid)feit mit einem Wcfdiof;? S. SdiotC'*.
t Sdjotc' f. Sdjautc.
<B^oic~ A. ml)b. schote a- 'Sd)ote, Samcn^
gcl)äufc bcr ^tlanjen'; baju anorb. skauöer ^l.
'Sd)cibc'. 'jU 2Bj. skü 'bebecfen*, bic unter
Sdjeune bclianbclt ift.
£(l)Otc-' A: 'Scgcllcinc' erft nl)b., nad) bcm
9Jbb. ; ngl. nbl. schooten, anglf. sfeata 'pes
veli' (sceat-line 'propes') engl, slieats 'Sd)Oten,
Segclleincn' : bicfc finb ibcnlifdi mit Sd)of;3.
3tm fridicftcn ift ba^i- anglf. SBort bcjcugt; ogl.
iöoot, Gbbc. 3(uä bcm '')lbt). flammt frg.
ecoute älter escote, n)ol)cr ital. scotta
'Zan.
fcftrafftcrcn 3tro- crft nf)b., nadi nbl. schraf-
feren (ital. sgrafiiare) 'fdirafficren'.
fcfträß 3(bi. fpätml)b. (feiten) schra^ge; ®tcin=
bad) 1734 uer^cidinet fdirceg al§ 3)ialcftn)ort.
2^a3u obcvb. Sdiragcn an§ mlib. sclirage Tl.
'treusrocifc ftcl)cnbc A>ol3tüüc ali? llntcrgcftcll cined
2ifd}c§'; ogl. nbl. scliraag 'fd)räg, Sdiragen':
malirfdieinlidi au§ einer ibg. ilBj. skrak 'fdiräg
fein', bic ali: skrang in fd)ränfcn vorliegt.
3d)raminc 7s. ml)b. schräm J. 'i5diroert=
uninbc'; x\}l. nbl. scliram 'Sdirammc', anorb.
skränia 'SBunbc'; ba3U ml)b. schrämen 'auf«
reinen, öffnen' — scliram 'Sod)'.
Sd)rant 931 ml)b. scin-anc (k) 99?. 'roa§
abfpeiTt, öittcr, Ginfiicbigung, ©dn'anfc, 5ßer=
fdiräntung, abgcfpcrrtcr 9iaum, Sdn'onf. 2lu§
bcr 53cbcutung '(Sinfricbigung , abgcfpcnler
9iaum', bic unfcr Acm. Sd) raufe nod) ju cr=
fcnucn gicbt, cntu)irfcltc fid) bic tücfcntlid) crft
frül)nl)b. ^ebeutung 'Sdn'ant'. Xa<-> entfprcd)cnbe
al)b. scranc dJl. '^Mntcrgcliung, iJ3ctrug' racift
auf ba^ otro. fd) raufen, 21^3. skrank 'fd)räg'.
2)em Subft. fcl)lt lueitcrc ^Verbreitung ; im ^-ränf.
4">cff. 9?bb. gilt bafür 6d}anf (im Sdiroeij.
chaste ober §äfräti, im (Jlfäff. §pintl (3.
£ dl auf unb bic flg. 2Bortc.
Sdjronfc Jy. ml)b. scliranke J-. mit bcn=
fclbcn 33cbcutungcu mic mlib. schranc Tl.; f.
ba<? uorige 2Bort.
ftftröntcu ;)tiü. m()b. schränken 'fd)räg ftcllcn,
ncrfdu'änfcn, flcd]lcn' abb. skrenkan 'fd)räg
ftcllcn, bintergebcn' = mittclcngl. schrenchen
'bctriigcn'. "Jfl!^ 2B3. I)icr3u ift unter (Sdjrant
ein germ. skrank, ibg. skrang uorau§gcfcöl,
bav- mit bcm in fd)räg ftccfcnben ibg. skrak
ibentifd) ift.
e*ran,? 991. ml)b. schranz dJl. '53rud), 9tif3,
Spalte, Üod), 2Bunbc, gcfdilil^lcS ^ilcib, junger
gcputjtcr Tlann (mit gcfdililUen .SUeibcrn), @cct*:
eine rcid)c iycbcutungycntmid'lung, an bcren
(vnbpunft nlib. ,s>offd)ran3c anfniipft- 3(nber=
feit'? beutet bic (^runbbcbcutung '9{if;' auf 3»=
fammenbang mit Sdjrunbc, fo baft germ.
Xoppclrourjeln skrant : skrand rorauSjufc^cn
mären.
f(6ra))))cn ^tvo. crft nl)b., au§ nbb. sclirap-
pon : ;^sntcnfii)um 3U nbl. schrapen schrabben
'trafen', mittclcngl. scrapien (schrapien) engl,
to scrape 'fragen, fc^aben', anorb. skrapa. 5lu&
Schraube
353 —
(Scf)rot
bei" nbb. Sivpe ftammt afrg. escraper 'abfvalicn'.
33?citcrcä unter fclivö;ifcn uub frfH'ubbcn.
Stftraubc a. fpatm[)b. schrübe ("y.; ba^u nbl.
schroef (ciuil. screw, i'öl. Kkri'iCa: bic 3ippC/
inncrl)alb lucldicr Gntlcl)iiuiuicn ftattticfunbcit
fjaben, rocc^tialb bic t'autucvliäitnifi'c fidi nidit
genau entün-cdicn, tft mcicntlid) cvft ncucjcvui.
Tlan bcaditc fdimäb. schrauf, baier. schraufen
unb fd)U)ci,v strübe foiuic au^ bcni Spontan, afr^.
escroue — frj. ecrou 'Sdiraubc', rätoroni.
scrov. '3ni .N^nblicf auf '-öcbcutuiuicnUicrtraiiuniicn
roie bei '-Borf, itraliu unb ^Kamntc bcnft &.
^aift an Urjprung bcr iian,^cn 2ippc au^i^ iat.
scvopha 'Sau' unb ücrc(leid)t bcj. jpan. puerca
'Sdn'aubcninuttcr' au§ Iat. porca '©au'.
(Sc^rctf 'J)l. m()b. schrecke Tl. ju fdirccfcn
3tlU. auS mdb. schrecken a[)'i>. screckon 'auf=
fahren, auffprinc(cn, fprinnen, f)üpfen'; bie ältere
^cbeutuuii uicil. bie (i'utunrfhtnn uon fid) ent =
fe^en) bemalirt bic oufammenfeguno .\>cu =
fd)recfc. Taju m()b. schrecken al» Äaufat.
'aufipriui^en iuad)cn, in "^üxcbt jc^en'. 3« ber
i^ntenfiobilbunc} al)b. screckön ucjL nod) ai]i).
mijb. schrie (ck) 2)1. "öa^ plöglidje 3(uffa()ren,
(5cf)rccfen' ; nb(. schrikken 'erfdnxcfen', norb.
skrika \jleiten'. Tie SBj. ift luefentlid) ()b.
Schrei Tl. mt)b. schri schrei a()b. screi
Tl. 'Sdirei, iRuf, ©efdirei': 3U id)rcien m[)b.
schrien a[)b. scrian ft. otiu. 'fd)reicn'; bcn übrioicn
altgenn. Tialeftcn fe()lt bie siücifcl-Jobnc cdit
germ. ä^erbnhü^. skr!.
ft^tcibcn otiU- mbb. schriben a()b. scriban
ft. ;]tni. = nbl. schrijven. afädif. skriban, afrief.
skriva. 9J^it ber Übernalinic ber rönt. Sd)rift=
jeid)cn unb Sd)reibfunft (gegenüber ber älteren
be§ ^tuuenri^emS; f. Sud), lefen, raten,
9lune) entleljut aibi Iat. scribere glcidiscitig
etitja mit Srtef, Xinte. ^öef. im Cbcrb. fcStc
fid), roie natürlid), 5unäd)ft scriban 'fd)reiben'
feft; in ßnglanb erliielt fid) ba» urfprgl. uom
©inri^en ber 9iunen gebraud)te writari «engl,
to write); ugl. reitjen unb )H\v,. daneben mit
abiucidienber ScbeiUung anglf. scrifan 'eine
Strafe juerfcnncn, geiftlid)e Sut3cn auferlegen,
bic 33eid)te abncl)men' — engl, to shrive
'bciditen, bcid)ten laffcn', anglf. scrift engl,
shrift 'Seidite', and) afrief. scriva 'eine Strafe
auferlegen', anorb. skript ''5eid)te, Strafe' —
skripta 'beiditen, beid)ten laffen, ftrafen'. i^gl.
3immer, .öanpt'ä 3f<J)rft. 36, 145.
fcftrcien f. S dir ei.
Schrein Tl. ml)b. schrin a()b. scrini 9JI^1J.
'taften für itlciber, für @elb, für Äoftbarfeiten,
Sarg' = nbl. schrijn, anglf. scrin engl, shrine,
norb. skrin: urgcrm. öebnroort au» roman.--lat.
Ätusie, Stgmotoatfc^eä 5Sörterbuc^. 6. 3tufl.
scrinium 'Sd)rein', uuil)er and) ital. scrigno
'Sd)ubfäftd)en', fr^. ecrin 'Sdimucffäftdien'.
Tic ^Verbreitung be» Iat. 2BoileJi über bic alt-
lueftgerm. Sprad)en u'irb au^ früber (fntlcbnung
— etiua gleid)seitig mit 'J(rd}e, Mifte, Sarf,
Sarg — uiabrfdieinlidi. ,^ui nlib. ocit trat
Sd}rein l)inter anbere Snnonpmaim Sdnpäb.^
33aicr. jurürflfeblt and) fd}on bei 9J^aaler l.ö61),
luäbrenb Sd) reiner and) im Cberb. lebenbig
geblieben ift.
f(f)rcttcn otm. ml)b. schriten al)b. scritan
ft. otiv.'fdnxiten' iml)b. 'fid)fd)anngenaufe^l^fcrb)'
= afädif. skriöan skridan 'fd)reüen, geben'
(ti-skridan 'jcrgebcn'), nbl. schrijden 'fdn'eitcn',
anglf. scn'öan 'fd}reiten, geben, manbcrn', anorb.
skriöa 'fricdicu, gleiten': bie Sebeutung ber
altgerm. 33erbahüurjel skrTf) (skrid). iög. skrtt
mar mobl urfprgl. allgemeiner (etiua 'langfam
fid) bemegen') gegenüber bem 'JtliD.
Stftnft 3"- mbb. schrift alib. scrift i}. :
33crbalabftrattum jn f dir ei bcn, an Iat. scrip-
tum anfnüpfenb.
SrfirtftftcUcr Tl. erft feit 3lbelung in ber
beutigen 33cbeutung gebudit unb belegt; Jrifd)
lTdl bietet eö al§ „autor, ber eine Sduift für
anbere auffegt", mol)l abo iurift. SSort. öS ift
9tadibilbung von älterem ißriefftetler 'Srief=
fdirciber'. Cs» "^^r lieutigen '-Bebcutung galt im
16. ^ai)xi). Sudibiditer — 53udifdirciber,
im 18. 3abvl}. Scribent — im 17. .jabrb.
aud) Sdiriftlcr. iBgl. ©ombeit, 53emerfgn.
1S77 S. 15.
fcftriU "3lbi. erft nbb., nadi gleidibcb. nbb.
schrell; ogl. mitteleugl. schrillen engl, to shrill
'gellen, fdirill tönen' — anglf. scralletan 'laut
fd)allcn',norb. skn'jlta 'laut fdiaücn' : germ. ibg.
2B3. skrel : skral.
gtöritt Tl. ml)b. schrit aljb. scrit dJl.
'Sdiritt': Jöcrbalabftraft gu fdirciten; bafür
al)b. audi scriti-mäl -me^ °Sdiritt'.
ftftroff 3lbi. erft nbb., ju mbb. schrof iv)
schroffe schrove d)l. 'iveliiflippe, Stexnmanb':
5U frübnd)b. schruffen 'fpalten' abb. screvon
'einfdineibcu' iscrevunga 'Ginfdinitt' ) mbb.
schraf 'Jclöflippc', anglf. scraef \ööble'. Taju
fdiiücij. Sdiroffc 'Jclyflippe'.
ftftrö^jfeu otw- »d)b. schrepfen schreffen
'fdiröpfen'; ugl. anglf. screpan 'fragen'; baju
abo ^ntcnfiuum ba§ eigd. nbb. schrappen:
©runbbebeidung ber germ. Ü5>3. skrep ift 'rigen,
einfdineibcu' (ob ba3U audi fdiarf?).
Scfirot 'JJ. ndib. schröt dJl. '.s>ieb, Sdinitt.
SBunbe, abgcfdinitteneS, abgcfägte§ Stüct' a[)b.
sc rot 'Sdinitt': ju fdi roten, mbb. schroten
al]'i). scrötan 'bauen, fdinciben, abfdmciben, 3er=
jcfirubben
— 354 —
Sd^iippe
bauen', mliö. audi 'Ätlciöcv jufdjneiben' iiuolicv
schrötBcre 'odincibcr', Giiicnnainc Sdivötevi,
'roÜcn, luäljcn'. '^c\{. novo, skrjuör '^evfcgtc^
*^ud)', a\U}[). screadian 'jd)ncibcn' ciu^l. to shred
'jcxTeiBcn', 1U05U nud) (xnc\\i. srrüd 'Mlcib' ciiijl.
shruud 'lud)'.
T fc^rubben otiü. crft nl)b., nadi öeiu ^Jöb. ;
Dcjl. uDl. schrubben 'jd)cucrn', engl. (cntlel)nt)
to scrub 'idieucvn': luolil ,ui id)raiipcn.
StbruUc A. evit fvül)nl)b., c\c\t[. ein nbb.
2Boi1, öaä> evit jur ocit -.)lbclunci'5 unb (iampeC'
in bic l'ittevatuv bvanij: ju nbl. .sclirullen
'id)cltcn, unjufriebcn jcin'.
fd}rumpfcn c,m. nil)b. schilmpfen 'lunjelu' ;
t^a'jU lualnidicinlid) cniil. sliriinp 'Mnirp^, 3wci\3',
nbl. schruinpelen. )d)njcb. skrutnba. bnn.»
skruinpe leni^I. scrimp 'fnami'i. ^Jicbcn bcr in
bicicr 5iiuic enthaltenen iievni. SBj. skrimp be=
ltcl)cn in iilcid)cr iöebcutuuii i^erm. 3Bj. rimp
U'. rümpfen), krimp (ogl. nbl. krimpen, anglf.
crimpan 'id)rumpfcn' ), joiuic skrink in antilf.
sörincan engl, to shrink.
3d)nntbc A. nilib. sclirunde al)b. scrunta
5. ';)iir„ 3diavte, Aclöiiölile'; ugl. alib. scrun-
tunna scruntussa in gleidier ^öebeutung: ju
aifb. scrintan mbb. schrinden 'bevftcn, aut=
fptnngcn, :)iiffe befoinmen'; gevm. SBj. scrend
nad) iöruginann ^bfl- AOiid)ijn. I 176 au§
üoraerm. skerdh in lit. sk^rdziu 'bcritc, fprintjc,
bctonime Oiiffc'.
3d)iib i'.U. ml)b. schilp Tl. ju jdiiebcn.
)d)üd)tcru :Jlbi. mit bev älteren l'icbcnfovm
id)üditev 1^ i^. lUatlieiiuv V)i)2 Savepta 7;}a).
XaC' feit Steinbadi 1734 nn^ Avijd) 1741 ije=
bud)tc idiiid)tcvn erinnert an albevn; ob
iü id)cu 2Bj. skuh (skeuli)V 5(udi an ha^
auffdllivic al)b. skilitig 'fdiiiditevn' tann man
antnüpfcn, mun aber Ciinmivtuiui beö ml)b.
schiulirn annehmen; f. jdieu.
3d)uft '})l. bei .öeluig Kill aU? nbb. gcbudn,
nbb. sciiult. nbl. scholt. bie man auo nbb.
schuf üt 'üoi? aiiv erflärt; Vs\l. nbl. scliavuil
'5diurt', eigtl. *jd}abauö': 3d)uft ''iluönjurf"^
3(6u6 IR. mhb. schuüch (hl al)b. scuoh
^JJI. '2d)ub': ein gemcingcrm. Üßort; ugl. bie
gleid)beb. aiiid)i. sköh, nbl. schoon, angl). sceöh
engl, shoc, anorb. skör, got. skühs 'Di., u)eld)e
iirgerm. sköha- sk«)hwa- auc^ uorgerm. "skokos
criöcijcn: eine uorgcrm. iüerbaliuuv.^el sk'-fj
(sköq) jcigt fidi in got. skr-w-jan. anorb. skiüwa
'geben', 5diub babcr urjprgl. 'Wang, i^cl)--
luert^eug' ? 3. nod) 3 di 11 ft c r.
3(6u()U 9JI. crft nbb., unter 5(nlcbnung an
Uhu auv ix]. chouetle (ital. ciovcltai '.Hau^":"
3(Öutb 5. mbb. schult (dj — schulde ahb.
sculd — sculda Jy. 'Söerpflid)tung , ©elbfdiulb,
i^eridntlbimg, 3ünbe' = aiäd)f. sculd jy.
'(iiclbid)ulb, i?erid)ulbung, 3ünbc', anglf. scyld
'3d)ulb, Sünbc' : alteö i>erbalabftraft ju )S>j.
skal (= f ollen), lueU'he in lit. skola '3d)ulb'
— skilti 'in 3d)ulben geraten' — skeleti 'id)ulbig
fein' foiuie in prent?, skallisnan '^flidU' ftecft;
lat. scelus fdieijtt nid)t baju ju geboren.
3rf)Ulc 3^. mhb. schudle al)b. scuüla jV.
'3diule' = nbl. schüol, anglf. scöl (fpät scölu)
engl, school (anorb. sküle 'Sdntle' ift engl.
Uriprung'?): tlöfterlidieä Öel)niuort a\\^ lat. scöla
mittelft citter roman. 5lu§fprad)c scöla; ogl.
^ r i e f , 2; 0 m. Xk ©ntlebnung f anb glcid)jeitig
mit firdienlat. SBorten luie DJlond) unb illofter
ftatt. — 3d)iiler (oberb. 3d)iiler) mhb. schuo-
liL're al)b. scuüläri.
3c6ultcr J. ml)b. schulter abb. scultirra
J>-. '2d)ulter' = nbl. schouder. anglf. sculdor
engl. Shoulder, bän. skulder, fd)n)cb. skuldra.
Auü^; abb. scultarra = anglf. sculdor mit
2iffimilierung(ogl. Splitter) für ®rbf.*skurdur
(got. *skaürduzi?) ftebt, läfit fid) 33erii)anbtfd)aft
mit beut glcid)beb. ahb. skerti (and) herti harti)
beuten, ^"su uhb. ; jcit ift 3 d) u 1 1 e r uielfad) l)inter
3(d)fel 3urüdgetretcn, foiin 3d)ii)äb.,)\l)cinfränf.;
unb Il)om. ffl>olf§ iöayler 53ihelgloffar 1522
überfctjt Öutber'o Sd)ulter mit 31 d) fei.
3tl)ultbcift d)}. (ein fränf.=nbb. lIBort, in 2nt=
baiern nid)t popidär) ml)b. schulthei^je (-heilze lÜJI.
'Der iscrpflid)tungen befiel)lt, 'Kidjter' abb. scult-
iiuitzo-liei^jo'ilJI.'trihunus.pracfectus, centurio*.
3luffällig ift bie „Übertragung einer — eti)mo=
logifd) genommen — rein ind)tcrlid)en '-öenen=
nung auf .s>auptlcute beä .s>eerey" im 3ll)b. unb
„bafi biefc rid)terlid)c 33cneunung in ben älteften
Wefcl^n, auf;cr ben langobarbifd)en, nid)t luciter
uorfommt, obmohl fie feit bem SOJittelalter bi§
auf heute burd) ben gröfitcn leil 2)eutfd)lanb§
ucrbreitct ift"; ogl. nbb. schulte ani-' sclmldhete,
nbl. schout {an^ scholdhetc) 'Torffdiuljc,
'I;orfrid)ter', fricf. skeldata skclta; anglf. sculd-
hseta scyldhseta, JJie nbb. Jvorm Sd)ul3c
(aud) al§ (Sigennamc: ugl. nbb. Schulte) bcrubt
auf ml)b. schuldheize (neben -hei^e) abb. scukl-
heizo (neben -liei^o), benn got. *-haitja liegt
in örunb ('ij gicbt tz, ti aber ^i, f. 2Beijcn).
3d)ul,^ f. ba-o uorige äBort.
3ri)nnb l'J. erft uhb., junge ^.Mlbung ju
fdjinben; eigtl. mobl 'Unflat ber itotgrubcn'.
t 3iftupf 9JJ. mbb. schupf 9Ji. '3d)roung,
idiaufeinbe '-öeiuegung' ju mbb. schupfen 'in
fduuanfeubcr iöeiuegung fein' — al)b. scupfa
'3d)autelbrett' : ^'^ntenfiobilbungen su f d)icbcn.
3d)Upyc ,"^. ml)b. schuoppe (schuope
(Scf)üppe
355 —
frfiroac^
schuppe) Q()b. scuoppa ^. 'Sdmvvc' ; iHil. iibl.
schob ' JiichfdnuHic' : 5(b(cUuiui von bcr c\cvm.
SBg. skab (sköb) 'fcfiaticn' ; auch nii i^crlllanbt=
fchaft mit Sdiicfcv barf iKbadit lucvbcn.
t Stftüppc (3-. erft nl)b., nad) fvänt". oftmb.
nbb. schuppe; oi^l. nbl. schup schop '2d)i'UH^c,
©paten': gu fd)upfen. — Sdiüppcit im
ÄQrtenipiel ibentijd) mit 3d)üppc nad) frj.
pique; ooil. tibi, sclioppen '^^icf.
t (5töu4)pcn, 3d)oppen dJl. cvft ndb., nacfi
bem 5[Rb. ^32bb.; ciitjinxdKnb aitiilj. sf ypen cmijl.
btal. sliippen 'Stall'; bafür a[)t>. m()b. schöpf
schof (baiev. alcin. Sdiopf) 'öcbäubc olmc
SQBänbe, SBetterbad) , 5yor()a(Ic*; üc;(. anglj.
sceoppa \öa(Ic, .s>üttc' engl, shop 'öaben' laue
bem 9?bl. ftammt mobl audi afrg. escoppe
frj. echoppe 'ficiue Subc').
©(ftur fV. m(ib. schuor 50^ J"- 'Sdnir' : 3lb=
laut§bilbuni5 gu 2Bs. sker skör = fdicrcn.
fd^ürcn otm. iut)b. schüm 'antreiben, reigen,
(ba§ Jcucr) fdnircn'; bagu mbb. schorn 'ju^
fammcnfcbren', mbb. schor abb. scora = got.
skaürö 'Sdiaufef.
ftÖürfcn :^Uv. m()b. schürfen schürpfen
'auffdmeibcn', röoju schürfaere '3dnnbcr, '^ax-
tcrfncdit', al)b. scurfen 'aufjdntcibcn': ygl. anglf.
screpan sceorpan; roabrfdicinlid) ju SBj. skrep
skerp 'fdiarf fein' ; f. f d) a r t , f di r a p p c n ,
jc^röpf en.
t ftöurtgeln otro. ale nicberc§ fomijdicö
SBolf§roort bei Sttelcr 1691 unb Jinld} 1741
gebudit; a(o 3iebcnform ju fd}urgeln (auf bem
fficfteraialb fdiorgclnl im 17. S'^bi'f}- rtiif=
fommcnb in Sdiiuabcn unb ^ranfcn: miprgl.
Sntcnfioum ju fdieren, ba^ bialeft. = fdni =
rtgeln ift. ^m 3^bb. geigen fid) im 16. '17.
3abrb. nod) einige 53ilbungen auf =igeln mie
einigeln () o r n i g e 1 n.
(2d)urfc 50^. erft nbb., ju a[}b. fir-scnrgo
'©dnirfe', bo§ gu fir-scurigen 'uerftoüen' gebörl.
St^urj 9)].— 3d)ürgc Jv. au^' mbb. schürz
W. 'gefürgtce Älcibungsftücf, Sdnirg': gu abb.
scurz 'furg' ^ anglf. sceort engt, short 'htrj',
rooDon nodi mbb. schürzen 'abfürgen, i)a^
Äleib im ©ürtcl mcbr aufiüärt? ncbmen unb
baburdi unten fürgen, fdiürgen'. Ütuf ein abge=
Icitetec- germ. skurtjön roeifen audi anglf. *scyrte
engl. Shirt '^emb', anorb. skyrta 'i>mb'
(anorb. skorta 'ermangeln'). Sic gange germ.
©ippe benibt auf mdgärlat. *excurtus, ba^
glctdigeitig mit furg au'o lat. curtus entlebnt
rourbe; aue bemfelben e.\curtus (= abb. scurz
'furg'j flammt and) alban. skurte; bie roman.
3prad)en beirabren excurtiare in ital. scorciare
'fürgen'. ©eitere 3?erroanbte f. unter furg.
Stftüffcl A. mbb. schü^^el af)b. scu^^ila
jv. '3diüffer = nbl. schotel 'Sdniffel' unb
a[<- jüngere Gntlcbnungcn engl, scuttle 'fladicr
ilorb' anglf. scutel. anorb. skutell 91]. '3diüffel,
flcincr lifdi'. 35?egen ber iBebcutung f. lifdi,
mit bem 3diüffel roabxidieinlidi gleidigeitig
(fpätefteu'^ im 6. vsabrl).i — mit ber Übernabme
ber röm. Äod)funft — entlebnt rourbe au§ lat.
scutella 'fleine 3d)üffcr — frg. ecuelle. ital.
scodela '9capf'.
Stf)Uftcr >Sl. mbb. schuoli-sütajre ajj.
'3dnifter' ; eigtl. abb. mbb. aud) bloß sutäri —
süta?re 2R. '3diuftcr' (oberb. baber ber Eigen-
name 3utteri = anglf. sütere norbengl. fdiott.
souter '3d)ufter': entlebnt au^ lat. sütor mit
bcutfdier 5lbleitung ber nomina agentis; ogl.
bie alte ßntlebnung oon 3ocfe unb 3oble
unb bie jüngere üon 3 tiefet. 2;a§ edit
bcutfdic 3Bort für bae oberb. Sdiufter ift mbb.
schuüch-würhte (gu roirfcni, hai^ ale (Sigen=
name in 3d}udiart ober 3diubert erbalten
blieb.
S(6uR dJl. mbb. schu? (??) abb. scu^ (?^)
OJi. '©d)uß': gu 2Bg. sküt = fdiießen.
SAütc 5. 'eine ^xi 3diiff' (^in 3tieler§
3citung§luft 1697 Sdiute ober 3cfiui)te, bei
3teinbadi 1734 3diütei mit nbl. schult, engl,
shute aiiv anorb. sküta Jy. 'fleinee fdutelleä
^oot': gu S5>g. skut 'fdneßen' (f. fcbieeen».
SBegen nbb. ü ogl. ißüfe unb 3üben.
SAutt 0)1. erft nbb., bafür mbb. schüt 5. 'Ü(n=
fdntiemntung, angcfdimcmmtco (Srbreidi, 3diutt':
gu fcftüttcn mbb. schulen schütten abt). sciitten
scuten 'fd)ütteln, fdnüingen, fdiüttcn' ütal.
scotolare '^ladie fdiroingen' 1 — aiädii. skudd-
jan 'fd)ütteln, erf diüttern' : germ. ®g. skful
'erfcf)üttern , fdiütteln', luogu nod) mbb. nbb.
schütteln al)b. scntilön, foroic nbb. f diüttern
alö ^teratipa; f. fdiaubern.
Sc^uö )Dl. mbb.schuz (tz) 93L 'Umbämmung,
3diug': gu nbb. fdiügen.
3töüt?c dyt. mbb. schütze 3Di '2(rmbruft=
fdiüt^c' aud) fpiitmbb. 'iJInfönger, junger Sd)üler'
(roogu nbb. "il^^CSf d)üt5e); abb. scuzzo Tl.
'sagittarius' (= anglf. scytta, got. *skutja):
gu S5>g. skut f. fditefeen.
ftftü^cn otTO- nibb. schützen 'umbämmen,
einbämmen, befd)üSen',ba§ nad) mbb. beschüten
'befd)ügen' auf ein ahb. *skutisön roeift. 2:ic
©ninbbcbcutung erbellt an^-> mbb. schüte schüt
5. '(Srbnmtr, bae mit 3d)utt ibetttifd) in.
}6itoaii 3tbi. mbb. swach 'niebrig, armfelig,
t)crarf)tet, fd)road), gebred)lid)' : bem 2Ibb. foroie
ben übrigen altgcrm. Xial fremb, bagu nur
nod) nbb. swak. nbl. zwak: roobt mit fied)
3cf)iöad}mattcu§
— 356
©(^lüon
wcriüanbt, fo i>ah SBj. suk: swak alc- iicnn.
novauvuiicncn n^^. (vqI. 'öai^ r[c\. 3Bovti.
Sd)W)nd)mnttcuö 9)i. 'Sdniuidiliiui' feit
(Eamiicc- isorbcut1d)iiiuiv'iub. Isl3 tietnuht: to=
inijd)c l1iad)bilöinuj dou mcbijinifdicn ilnnlcn
ivic aslhmaticus rheumaticus.
(Bditoatcn, Sdiroabcnt d)l. mbb. swadem
swaden ^)\. 'Tunft'; bnju norbfricj. swesh.
nnglj. swai^ul 9JJ. ''"Haudibainuf, ahb. swedan
ft. 3tiw- 'laiu^iam banuifoiib ncrbvcuncn' : bic
bavin enthaltene 2Bj. swöj) fdieint bev in fieben
enthaltenen ii^j. su|) ,^n entjin-edien {vc\\. suk :
swak nntev bcm uoriiien SBort; f. toll .
3t^niai)rou i^-. evft nl)b., nad) iilcid)bcb. ital.
squadrone eiiitl. 'vironcc^ iyievecf' (fvj. esca-
dron . — idmiabvonicren j. fd)n)ii^cn.
3d)iunöcri M. inbb. ninbb. swajjer {al)b.
anbb. unbeHntiiti 5)^. '3d)aiai^ev, Sdnuiciiev^
t)ntcr, 3d)ii)ici"ieriohn' (meoien bec- 3d)U)anten§
bor üöebcutunii j. Steffel: ein fiiejifijdi bentfdiev
Son, bac' uvün-gl. iuol)l nur bcn Araber bev
{Vrau bejeidmct bat. Xa hai- ÜBovt mit S d) lu ä () c r
unb 3 d) m i c i] e v ncvii'anbt ill nnb ba.^i in altev=
tiimlidiev :}lhlantC'fovni fteht, bavf ein nribiv
s\vekri'i-s für 3d)U)aiuv uovanyiiejetu luerben
(bcad)te anorb. sv;i'ranuÄ*.s\v;ihrjön 'Sdianeosci":
nuittc v' ) . 3 . 3 d) 11) ti l) c r. - - 3 d) iü ä fl e r t n
tV., barür in 3d)iuaben ©efdiiuei, bei Gv.
9(lbcruv 15-41» 3eftcr (= Sdiaieftcr).
3djmnacr2 "llj. '^^^oftillon' 3ncrft bei 3toi.nic
ITri^ iiioiio Aabeln 3. H'2 nnb ITöß Urteile
über bav iHnlialicn ber 91Jenid)cn 174 bc'^eniit:
burid)itofe 'Jlnaienbnnii von Sdjaiaiicv' inner
balb ntittelbeutidiev 3tabentcnfrci)c nnb jnevjt
in ben ftubcntifofen ißbb. uon ilinblcben ITS]
unb 3luiiu)tin 1705 iicbud)t. 3» ticv 1. i->älfte be§
18. ^iilirb^. foHinit 3di)ua(icri a(§ ftnbentijdie
3lnvcbc nn ^1iid)tünbenten auf (im (^c\l .^n
53ruber alv' i^ciienfeitiiic 5(nrcbe ber 3tnbentcn
unter cinaiiben, unb barau-J ift bie '-i^ebeatnuii
'"ßoftillon' 'urfiuMl. „ber Sdiaiaiier '!)3oftillon"
in !öiu\icrv Wcbidit ber JHaubiirof n. ^^salne
1773i ak' Srcnalificruiui [icruoriievianiicu. inil.
„(5d)a)äiierfdiaft triufcn" in Woctl)e§ 3)id)tnnfl
unb ÜBahrheit (j. ^udi.
t 3d)iuäf)cr l^L (uolfc-übtidi nod) in .Steffen,
ber Cbemfal^ nnb im Avänf.-.v>cnnebcra.) mlib.
swelier abb. sweliur 93J. '3d)aneiievüatcr,
Sd)iuaiier' = an^^lf. s\v(''or (au'ö swooliori
'3d)a)ieiierüatcr* (mit ber aniilf. ;')eit anCHic;
florbcni, ciot. swaihra '3d)iuicflcrt)atcr' : ein
altibij. SBort mit ber @rbf. swökros sw^kuros
= ^x. ^Kupö;, lat. socer (für *.svecuros). ffr.
Cva(;uras (für *sva<;uras). oflou. svekrO. lit.
sz6szuras 'Sdnuicflcrtiater*. ^Tie Wrunbbebeu=
tiin^i beö gemeinibc<. 2Bortc& läMt fid) nidit cr=
mittcln; bodi ift e§ mit 3 di mager (ibg. swekros)
nnb 3dia)efter (ibg. swesOn unieraianbt. 3u
bem iel3t faft anf-gefforbenen 3 di mal) er bcftaub
feit nribg. ociten ein Jei»- swekrü 'Sdimicgcr^
muttcr', mie am ffr. Qva^ru (für *svaQru), lat.
socrus (für *svecrus), gr. 4Kupd lieruorgcbt (e§
müf;te im (^ot. al^ *svvigi-us ^y. crfd)cinen, amfür
swaihrö gilt). 'Xa^:^ 3l>ort blieb im 5(nglf. aU
swöger, bas andi frnli nib?ftarb. ilhtr im
Tcatfd)en bat ba§ 2Bort 3abe§ ßcbcn: al)b.
swigur ml)b. swiger ^^ '3d)anegermutter'. 2)a=
rau§ mad)tc ba§ 9Jbb. bann 3dimiegcrmuttcr
al'j Snbftitnt für „3d)aiicgcr nnb 9}hitter"
(„nnfere 3d)aiieger nnb ^.Knttcr"), nnb iiaS' baju
gebilbetc iWaft. 3d)aiiegerr>ater ncrbrängtc
ba-o alte Sdiauiber, für bac^ im 17. I^'^abrb-
im Cberb. uielfad) Sdimäberuater (aud)
„3d)mäl)er unb 5Bater") auftritt. 2Beiterl)in bil=
bete man nod) bic 3»ffl»ii»ctifcl3itngen ©d)it)ic =
gcreltern, --fol)n, =tod)ter :c.
<Bä}U)alhc ^■. mbb. swahve a[)h. swalawa
(S-. '3d)aialbe': ein gemeingerm. SBort; in glei=
dicr 53ebentnng nbl. zwaluw. anglf. swealwe
engl, swallow, anorb. svala, afädif. swala nbb.
äwäle '3d)malbe'. ^yür bie ©runbform swalwön
(V. feblt eine fid)crc 2)eutung; inedcidit ftcl)t fie
für swalgwön an§ oorgerm. swalkuon, morauf
be Sauffure ]\lc'"m. de Ling. 0, 7;") aud) gr.
(i\Kuüjv '(5-ivnogcr ^nrücffübrt.
3töWöltI) i^i. Tffiumg bec- Sd)mel3Dfcn'ö'
au§ml)b. swalchSD?. '©d)lnnb': ju fd)mclgcu.
3d)>üntt 3)1. an§ mbb. swal (11) 5)J. 'auge=
fdia'otlciie lllaffc': ju fd)a)elleu.
Sd)luamm i^J. mbb. swam (mml — swamp
(b) ü[}t). swam (mm) — swamb 9)1. '3d)mamm,
^il^^' = got. swamms '3d)mamm', anorb.
svop])!- '3d)aiamm'. ^nncrbalb bicfer begriffe
lid) ^nfammengebörigen Wrnppen muffen lantlid)
brci nrfprgl. u'obl uerfdjicbene SBorte crfanut
u'crben, bereit got. Stammformen swamma-
*swaiiii)a- *swaiiipn- uuiren. ,wt 3d)a)amm
fiiib bie beibeii erften iyormcn 3nfainmengef allen;
3n ber smeitcn J-orm muf? gr. ooiacpöc; (für aFo-V)
'idnuammig, lorfcr, porö&' aK- nrücriuanbt bc=
traditet luerben; bic erfte ift ja fdimimmcu
gebilbot.
3(())uan 9JI. mbb. swanc swan 3)1. abb.
swan 9)1. (swana ^.); cntfpredieiib nbl. zwaan,
anglf. swon engl. swan. anorb. svanr 9)1.
'3diroan' : mobl ucrmanbt mit ber ffr. SS^. svan
'rauf dien, ertönen' nnb lat. sonare (für *svonare);
bann alfo eigtl. nur uom fingcubcu Sdiman?
(ngl. .^;^abn 311 lat. canere). — fdimaacu ^-)tro.
@c6iüang
357 —
jrf)iüetgen
cvit \ü)t>., ciinl. 'iüorcjefiU)(c I)aben' luic bcr ftcv^
bcn^c Sd)iiHin, öcv fhtiit.
3d)iunuö l"»!. miv in „im Srf)roanfle fein"
QUy nüib. swanc (<i ober k) 9Jt. 'fd)tuiniicnbc
Jöctuciiuiui , 3d)iiiituicn , Sd)laci, .s^icb' ju
fdiuniuicn.
fd)»)nnöcr 5(bi. inlib. swanger a()b. swangar
'fd)uiaiuicv,tväditici' — nb(. zwanger 'fd^ruaiicicv';
aber aiuilj. swongor 'fdiRicvfädiii, träßc': bicfc
Ic^tc ^cbeutuna inad)t'>3lblcituiu;^ aui- f d)iuinncn
univabvidicinlidi. 'Jtuffiidisj baneben ancilf. swon-
cor, f. idmnint 'Jtbi.
Scftiunut 'i'li. fiuitmbb. swanc (g ober k)
9)L 'luftitun- ncrfiid)cr (Sinfaü, Stveid), Gv3ä()lunoi
eines ioldien'iibcntifd) mit ml)b. swanc '©djrouuii,
Sd)lati, .v>icb' untcv Sd)ruanii.
fcftlunnt ':}lbi. ml)b. swanc (k) 3(bj. 'bicgfam,
bünn, fdilant' ; niid) in cilcidicr 58cbeutnnti ml)b.
swankel. anijlf. swoncor, alinovb. svang-r: jn
SBSj. swink Swing in jd) minien: fdjraanf
aljo eigtl. '(cidit jn jdwingcn, biegfam'.
Sdjiunns d)l. ml)b. swanz Tl. '©d}Ieppe,
©d)H)an3' (für nbb. *swanz wirb zagal mbb.
zagel = engl, tail gebraudU). 33enmttclft bcr
3iitenfiiibilbnngcn swangezen swankzen gc()ört
m()b. swanz ui fdnüingen; nil)b. swansen
'fid) fdjraingcnb bcmegcn', nbl. swanselen 'ftart
fd)roanfen'.
T fdjjDänjcn Stiu- '(eine 33orlcfung, bte od)nlci
üerjäumcn' feit 1749 al§ ftubentii'd) bejengt.
SdjWÖrc ^^ mbb. swer ai)b. swero Ü3I.
'leiblidicv Sdimcr,?, iivanflicit, ©efdiraulft, @e=
fd)n)ür': 511 mlib. swern a[-)i). swüran ft. 3tiv. 'luebc
tl)un, fdnner^cn, eitern, jdiiuäven': 2®-;. swer eigtl.
roobl 'brürfen, analen' ; ügl. ffr. 2B3. svr 'qnälen,
ücrle^cn'. (3. fdiiüer, ©efdjtüür.
StÖWrtrm dJl. mbb. swarm ai)b. swaram
ÜDh 'iöiencnfdmiarm': ju ffr. SBj. svar 'raufdien,
tönen' ; ngl. anglf. swearm '33ienenfd)n)arm' engl.
swarm, onorb. svarmr. S. fdiro irren.
3ti)tt)artc a. ml)b. swarle swart ^•. 'bc--
baarte Horfbaut, bcbaarte ober befteberte .öaut
überbauin' (abb. *swarta %. snftiÜig unbejeugt)
= nbl. zwoord 'Specffd)tt)arte', africf. swarde
'Äopfbaiit', anglf. sweard mittelengl sward
'i-^aut', anorb. svorSr '^opfbaut, öaut, 2BaI=
fifd)baut' ; got. *swardus Jy. '.V^opfbaut' fcblt 311=
fällig. Ui-fin-ung bunfel. 3ü beaditen ift bic
53ebeutung^entn)irflung engl, sward 'D^afenbcde'
(meift sward of the earth). norb. jar5an-svor5r
gras-svorSr. öän. jord- grön-swaerd.
ftfittiars '^Ibj. mbb. abb. swarz 'bunf elf arbig,
fdiroarj' : eine gcmeingcrnt. ^Benennung, rcic bcnn
bte meiften /^arbenbescidmungen, fomeit fie nidit
junge Cebniuortc, uralte? gemeingerm. Sprad)=
gut finb (ngl. gelb, rot, braun :c.); ngl. got.
swarts, anorb. svartr. anglf. sweart engl, swart,
nbl. zwart. afäd)f. swart. ?(nberc iLJautftufen
3cigcn anorb. sorla 'fdiumr^c (Varbe' — sorle
'fd)niar3e SBolfe' unb Surtr. 9)Jeift lüirb tia^
gemeingerm. swarta- gu lat. sordes (für '-'svordesV)
'Sd)mut5' unb suäsum (fi'tr "'suarsum) "fdimarjc
^•arbe, Sdnnu^fled' gebogen; aud) lat. surdus
'taub' ^icbt man — bics> aber mü lucnigcr
SBobrfdicinlidjfcit — gu 2Ö3. sword surd 'buntcl'.
ftftluältcn otro. mbb. swelzcn 'fdiiini^en'
3U mbb. swaz (tz) '©efdimätj, ^^laubcrci': 0"=
tcnftubilbung 3U einer germ. 2B3. swa{j; ugl. mbb.
swadern swatern 'fd)mäl3cn, raufd}en, flappern',
roonon unfer blofe nbb. fd)mabronteren eine
romauifiercnbe 3(blcttung. 53c3icbung 3u lat.
suadere miu"; abgclcbut luerbcu. llrfprung bunfel.
fdjlPCbcn S^m. mbb. sweben ai]'i). sweben
'fdimcbcn, fid) in ober auf bem SBaffer ober
in ber Suft ij'm- unb bcrbeinegen' : 3U anorb.
svifa 'fid) bemegen, geben', abb. sweibön mbb.
s weihen 'fd)roeben, fc^roeifen'. 3)ie ju ©runbe
licgenbe ibg. SB3. swip 'fid) bemegen' batte bie
in fdimeifen benmbrte ^Jicbcnform swilj.
ScÖtUCfcl 9J1. mbb. swevel swebel abb.
sweval swebal d)}. '©diioefcl'; bie nbb. Jornt
mit f mu« nid)t uotroenbig burd) nbb. (Sinfluf;
crfldrt merben, loic bie abb. mbb. 2)oppclformcn
5eigcn. ߧ ift ein gemeingcrmanifd)ee 2Boi1; ugl.
nbl. zwafel, anglf. swefl, fd)iueb. swafvel. got.
swibls 'Sd)roefer. Sat. sulphur ift unoerioanbt.
SBenu bai- altgenn. sweblaz 'Gd)mefer nid)t ur-
alte Gntlebnung au§ irgenb tueldier unbcfanntcn
Cucllc ift, barf man üielleid)t an 3ugeböngfeit
3U bcr altibg. 2B3. swep 'fd)lafen' (ffr. sväpnas,
lat. somnus, gr. öttvoc;, anglf. swefn) benfen;
ugl. anglf. swebban 'töten', anorb. swsefa 'töten,
cinfdiläfern' ; Sd)rocfel alfo eigtl. 'erftidenber,
tötenbcr Stoff' uom giftigen 2)ampf bei ber
Gifcnbercitung ?
SAüJcif 901 mbb. abb. sweif 9)1. 'Umfdimung,
umfdilingcnbcS 53anb, ißefa^ eince itleibung&=
ftürfcö, 2d)manä' = anorb. sveipr 'umfd)lingcn=
bc§ !öanb': 3U aljb. sweifan 'in brebcnbe i8c=
lucgung fe^cn, rainben'. 9)lit bcr germ. 2B3. swaip
fann gr. öößn '5)3ferbefd):ucif' nidit uenuanbt
fein; f. ba^ flg. SBort.
fcftttJCtfcn o^iü- i^f'"^- s^weifen abb. sweifan
'in runbumfd)licf;enbe brebcnbe ^iieiucgung fe^en,
fdnüingen, fid) fd)längeln' = anglf. swäpan
'f d)iüingen, fegen, reit5cn' engl, to swoop 'ftürjcn'
— to sweep 'fegen', n)03U anglf. engl, swift
'fd)nefl', nbl. zweep, nbb. swipe '5)3eitfd)e'.
fi^nietgcn otif- ntbb. swigen abb. swigen
= afädif. swigön. nbl. swijgen. afrief. swigia,
?rf)it)ein
358 —
©rfimefter
onglf. swigian 'fdirocigen'. Sßenranbtjrfiaft mit
gr. örfctuu 'fdiu'cigcn' — arrn '6d)n:icti3cn' fann
tro§ bcv unftati()aftcn Gntiprcdiung gr. t =
germ. g (für k) nid)t bejttictfclt lüerbcn ; man
muß eine ibg. 2)oppe(roj. swtg : swTk swtq (letzteres
für b e f d) rc i d) t i g e n) oorauSfcljen. — f di ro e i g e n
3tn). m()b. Q()b. sweigen 'jum Sdirocigcn bringen'
ift JvflWtioum gn bem üoxngcn fdimeigen.
StftttJcin llJ. mlib. nl)b. swin !Ji. = afäd)i.
swin. nbl. zwijn, nnglf. swin engl, swine. n(t=
norb. svin. got. swein: quS urgerm. *swina Ti.
'Sd)rocin', urfprgl. 2>iminutiD jn <Ba\\. 'iverfel,
junge§ Sdimein' {'Dai' attgerm. Snffir ina biente
gcnt bn.ui i>Q^ ^snnge t»on lieren ,^n bejeidmcn,
f. Ä ü dl 1 e i n , Jv ü 1 1 e n ) : su-ina baber urjm-gl.
'^unge'3 bcr San' (nrgcrm. sii = <Bau). 3/ic
SBeraügcmcincrnng bcr i^cnennnng bc§ ^snno,-
liereö bcrubt anf bcr groncn Arnditbarfcit bcr
6d)n:)einc — alfo bcr Unmenge bcr jungen
6d)n)cinc — ober cber barauf, baf; ba?^ junge
lier rotiugSmeiie Sdiladittier ift.
Sdjiucif? 5)^ mbb. abb. swei? OJl. '©diiücin'
(mbb. and) '53(ut', mie 3d)mcin nod) jetU in
ber ^Higeripradic, luo aud) fd) meinen 'bluten')
= afödif. swH '3d)iucif5',anglf. swät '3d)mein,
S3lut' engl, sweat, nbl. zweet: bie germ. äB'i.
swit swait Qu§ ibg. swoid swTd f. unter f d) ro i ^ e n ;
ogl. ffr. sveda-s ^., lat. südor (au§ *svoid()s)
*©d)rocit5'. — ^aju fd)iucii5cn 3tm. mbb.
sweigen sweitzen 'in ©lübbilje aneinanbcr bäm^
mern' abb. sweigen 'braten, röftcn'.
T fdjtücicn ; )tni. 'langiam bamin'cnb brennen'
crft nbb., a\by bem 'Jibb. üie germ. Sr^. swiM
in abb. swilizön 'langfam nerbrcnncn' unb angif.
swelan 'glübcu' f. unter fd)mül.
fdjlüclgcit 3tif- i"b^- sweigen swelhen
'fd)lurfcn, ticrfd}lucfen, faufen' abb. swelgan
swelahan ft. ;)tm.'id)ludcn,t)crH'i)(nden' = afddif.
farswelgan 't)eiid)(uden', nbl. zweigen 'fdilucfen'
(zweig 'Irintfd)lurt' ), anglf. swelgan engl, to
swallow 'ucrfdilingen', anorb. swelgja 'uer
fd)lingen'. Gine germ. iffij. swelh (swelg mit
grammat. 5Bcdifcli,n)o,uiüiellcid)t nod) fdilurfcn
{au^ porgcrm. swelk sliik?i. ift fonft unbefannt.
— S. £d)n)ald).
ScfttucUc ?(. mbb. swelle ^- ^Ji. abb. swclli
'')l. '3diii)clle' : an<- germ. swalja-. urnermatibt
mit lat. solum (für *svoIum) '3^oben'. 5(bcr
anglf. syll engl, sill 'Sdimellc*, anorb. syll svill
^. '3d)iüclle' (ba,ui got. ga-snljan 'grnnben'j
finb cntlebnt au§ bem umcrmanbten lat. solea
(für *svolea) unter Soble.
frf)tDcUcn ;-)tm. mbb. swi-llen abb. swi'llan
ft. ^tiu. " afädif. sw(-llan, nbl. zwellen, anglf.
swellan engl, to swell. anorb. svella 'fd)it)ellen':
germ. SBj. swell swel f. Sdimiele. — 2)a3u
ba?- 3tm. fdimellen mbb. abb. swellen 'mad)cn,
baf5 etui. fdimillt': J-ahitio ju fdjm eilen.
ftftiwcmmcn 3^"^- ^^^'b- swemmen 'etm.
fdimimmcn madicn, in§ 2öaffer taudien, bainn
mafd)en': ^'^ftitiu ju fdimimmen.
(SlfttUCttöcI m. mbb. swengel swenkel 9)^
'aia§ fidi fdimingt, Sd)uienger. 3. bai-^ flg. 2Bort
unb fdimingen.
fc^lücnfcn otif . mbb.abb. swenken 'fdnmngen,
fdileubcrn, fdirocifen, fdimcbcn' abb. swenchan
'fdyiagen' = nbl. zwenken 'fdimingen', anglf.
swencean 'fd)lagen, plagen' : ju SBj. swink
Swing in fdimingen.
fc^tocr 3lbj. 5lbü. mbb. swaere abb. swäri
swar 5lbj. 'fd)nier' iuu\ui ba^?- 5(bu. abb. swaro
mbb. swäre) = ajäd)f. swär, nbl. zwaar. anglf.
swä'r (swär), anorb. svärr 'fdimcr' ; ba.^u audi
got. swers „gecbrt, gcad)tet, glcidifam für .s>erj
unb 3inn gcmiditig"? Sßgl. niid)tig, @cii»id)t.
23gl. lit. sveriü (sverti) 'beben, mägen' —
svarüs 'fd)röcr' — svüras svärus '®cmid)t'.
©(fttocrcnötlbcr Tl. i^uerft al-? Sdieltmort in
ber 2. .s>älfte bc§ LS. :,^sabrbv. (.öermco 177G
3opbicn^5 Steife 6, 212 ; 179S 5ri§ 9teinn)alb 11 52)
auftretenb.
®(f|Wcrt dl. mbb. abb. swört dl. = afüd)f.
swi'Td, nbl. zwaard. anglf. sweord engl, sword,
anorb. sverö. @ot. *swairda- dl. feblt, bafür
mivb hairus gcbraud)t. 2)icfe letztere '5^eseid)nung
ift bie ältcftc im ©crm. nadmicivbarc, fic ift im
'Kltmcftgcrm. faft nur in alten ;]ufammenfct3ungcn
beumbrt unb fnüpft an ftr. (.ani d)}. '®efd)on,
Speer' an. Urfpvung pou germ. swerda- buntel,
t St^lUCrtcI ^Jc. mbb. swerlele ai)h. swertala
5. 'SdiR'crtelfraut': 'Jlbleitung au§ Sdimert
in 9?ad)abmung be§ lat. gladiolus.
(£d)iucftcr A: (Pcrbrcitctfle nbb. Öautform
süster) mbb. abb. swesler (tcilnieife swoster gc=
fprod)en) ^•. = got. swistar, anorb. syster i,barau§
cntlebnt engl, sisteri, anglf. sweostor swustor,
nbl. zuster, afäd)f. swestar '3d)ipefter' (f. ®c-
f d)miftcr'. 2)er germ. Stamm swestr- cntftanb
au'? einem ibg. swesr- (ogl. Strom tücgen be^
(5-infdiub§ pon t in sr) 9?om. Sg. sw^sö; pgl.
ftr. svasr- 9^om. Sg. svasä. lat. soror für
*swesö-r, aflop. sestra^ lit. sesü (für *sweso).
Tic eigtl. örunbbebcutung bcr Sippe länt fid)
cbenfouicnig ermitteln ab? bie »on vorüber =
ibg. bhräto (bhrätr); bod) flingen Sd}U)äber
Sdiroicger Sd)Jt)agcr (ibg. swekurns swekrfi
swßkros) an, ferner anorb. swiljar 't^attcn Pon
smei Sdnueftern', afäd)f. swiri '9ieffe, 3d)n)efter=
tinb' (ibg. svvesjo?) u. a.,beren gcmeinfd)aftlid)e§
(Slement swe- 'eigen, fein' bebeutet bat nad) ffr.
S(f)imbbcic3en
— 359 —
f^jüörett
sva, lat. suus; i\}\. fein. SBct^cu bcr tbg. 33cr=
luanbtjdiaft'öuanicn v\\[. 33atcv, ä)liitlcr 2C.
3d))iitbbo(icn 3}J. iiil)b. swiboge Q()b. swi-
bogo 3DJ.; bic nl)b. (loriii ift eine friU) nl)b.
Umbcutung be§ füv bav Spvadicjcfül)! fd)on in
ml)b. 3eit bnnfcl iieroorbcnen swiboge nad)
fd)iüeben unb '-öoi^n l)in. 3(I)b. swibogo
'bot3cnförnniic 2~l>ölbunt^' id)cint cntiueber eine
alte 2(blcitunti au'ö 2l\v swib (f. fd)iücbcn), alfo
tjot. *s\vib-uga ju fein; ober eine 3it1fii»>ite"=
fe^ung oon alib. bugo ':öiHjcn' mit einem '^xafn;
swi-, beffen ^öcbeutung fvcilid) nid)t flar ift;
ogt. got. swi-kunps 'offenbar', anorb. sve-viss('^)
svi-dau9r V), anglf. sweo-tol.
t Stöwicßcr ^"s-. (üolfÄüblid) nod) in <Bd)ma--
ben, Cbevpfa(3 unb ^^effen) m()b. swiger a()b.
svvigur (V. = anc\l). sweger ^•. '3d)n)iciicrmuttcr':
ibg. swekru f. uiuer 3d)mä()er. 2)ie 0"=
fammenfeguncj Sd)iüicijevmntter, meldjeiuol)!
für „Sdnuieger unb SIZutter" (im 17. ^abvf)-
auc^ ©d)iüä()er Dater neben „©diroäber unb
SBater") eingetreten ift, bürfte oon ^Jcicberbeutfd}=
lanb ausgegangen fein. i8gl. 3d)nur neben
3d)it)iegcrtod)tcr.
Stftwicic (V. m[)b. swil dJldl. al]b. swilo dJl.
— swil ^Ji. '5d)imele' : a\fi germ. *swiliz, üor=
germ. *svvelos dl. ju 2Bj. swel in fdjiü eilen,
Sd}rcu Ift: 3d)iDieIe eigtl. '2(nfd)n)ellung'.
f^tuicrig 3lbi. au» ml)b. swiric (g) Tl. 'ooller
®efd)n)ürc, ooÜer 3d)roären': 2(bleitung ju
3 d) märe; com nl)b. 3prad}gcfübl ju fd)rcer
gesogen unb Darnad) in ber 53ebeutung umgcftaltet.
f({))t)tiuincn S^m. m[)b. swimmen aljb. swim-
man ft. ßtiu- = afädlf. swimman, nbl. zwemmen,
anglf. swimman engl, to swim ; anorb. symja
»Dcift auf got. *sumjan (^^rät. swam). 2)a3U
nod) got. swamms '3d)n)amm' — swumfsl yt.
'Jeid)'. 2:ie germ. SBj. swera sum eiid)eint nod)
in 3 u n b ; ugl. aud) anorb. svamla, m()b. swamen
'fd)mimmen'. 3(u«crl)alb be§ ®erm. ift üffij. swem
sum 'fdiunmuien' nod) nid)t gefunben.
fcöwinbcln otm. ml)b. swindeln al)b. swin-
tilön '3d)n)inbcl, Äopfbret)en baben' ju ml)b.
swindel '3d)ii)inbe(, vertigo' al)b. swintilod unb
swintilunga '3d)minbcl, vertigo'. 3" fd^^ii^^
ben 'abnelimen', babcr mt)b. aud) 'in Dl)nmad)t
fallen, beanintlo!? lucrben'.
fd)tuinbcn o^iu. ml)b. swinden a()b. swintan
ft. otiü. 'fdiiuinben, üergel)en, abmagern, beraufU^
lo§, ot)nmäd)tig werben' = anglf. swindan (engl,
feblt) 'fd)iuinben': iuol)l ju einer SBj. sw! (n)ie
got. standan ju ber SBj. stä'?). 2Bj. sw! er=
fd)eint in alib. swinan mbb. swinen 'abnebmen,
bal)infdnüinben, abmagern, ol)nmäd)tig mcrben',
anorb. svina svia 'nadilaffen', anorb. svime.
anglf. svima, nbl. zwijm '3d)imnbel, vertigo'.
•JütBerbalb be§ @erm. ift 2Bj. sw! 'abnel)men'
nod) nid)t eriuiefen; unfid)er ift ber SJergleid)
mit gr. öi-voinai 'beraube, bcfd)äbige'. —
3d)roinbfud)t ml)b. swintsuht — swinsuht (ju
swinen), aud') swindelunge.
@(^)t)tnb(cr dJl. in ber bcntigen iBebeutung
bi§ auf 5[belung ben 2Böx-terbüd)ern fremb, erft
feit ßampe gebud)t: eine ^Jiad)al)mung be» engl,
swlndk'r, ba^, um 17(jÖ für Öonboner .s>od)ftapler
aufgefommen ift. :^id)tenberg in ben 3ittenge=
mälben nad) .s^ogailb II 101 (ISll) fcnnt nur erft
bie engl., nid)t bie beutfd)e 33ejeid)nung.
SÄtoiiiflC 5. '(Vliioel' im 18. ^scibrb. allge=
mein bei 2iditern üblid); im 16./17. Qabrb. nur
erft üon ben klügeln be§ J-alten in ber 3äger=
fin-ad)c für eigtl. 3d)n:)ingfeber.
ftbwinßen 3tiü. ml)b. swingen swinken
al)b. swingan (swinchanV) ft. otm. 'fd)mingen,
fd)leubern, fd) lagen, geif5eln, fid) fd)n)ingen, fliegen,
fd)roeben' = afäd)f. swingan 'fid) fd)n)ingen',
anglf. swingan ft. 3tro. 'geifjeln, fliegen, flattenx'
engt, to swing; au§ got. *swiggwan rourbe
swaggwjan 'fd)n)anfcnb mad)en' gebilbet. Unter
fd)roanf unb fd)roenfen rourbe eine ibg. SBj.
swenk : sweng aufgcfteüt; gu anglf. swingen
engl, to swing 'fd)roingen' ift anglf. swincan
engl, to swink 'fid) abmül)en' ^.)iebenf orm ; vgl.
nbl. Zwenken 'fd)roingen'.
t «(öttitrc fl-- ''^fal)l' ein fd)roei3. SBort, ju
anglf. swer 'Säule' =ffr. sväru 'Cpferpfoftcn'.
fdbttJtrren S^iv. erft nl)b., mit 3d)raarm 3U
einer 2B3. swer 'raufd)en, faufen'.
f(Ött)it?cn S^m. ml)b. switzen al)b. swizzen
'fd)roil5en' (got. *switjan feblt). 2)ie SB3. genn.
swit =^ ibg. swid ift — roic unter 3diroeif5
bemerft — urtbg. (eine gemcinibg. SBj. für 'frieren'
fel)lt; ugl. Söinter, 3cf)nee, frieren, aud)
3ommer); ogl. ffr. svidyä-mi 3U 2B3. svid
'fd)roigen', gr. ibiuj 'fd)rotge' — ibpib^ '3d)roeif5'
für öFib-, ferner lat. südare 'fd)roigen' (für
*svüdäre *swoidäjesai), lett. swidrs '3d)roeit5'.
fc^tt)i)rctt 3trc. mbb. swern swerjen al)b.
sweren swerianft. 3tro.'fd)roören'= got. swaran,
anorb. sverja, anglf. swerian engl, to swear,
nbl. zweren, afädlf. swerian 'fd}roören'. 2)ie
baiin entbaltene genn. 2B3. swar batte urfprgl.
eine rocüere 53ebeutung al§ bie gegebene; benn
3;iuren in einseinen 2;ialeften geben ber 2B3.
bie ißebeutung 'antroortcn'; ogl. anorb. svor 31.
^Mur. '^tntroort', svara 3tn). 'antroorten' — im
iuriftifd)en Sinne aucb 'bürgen', andsvar dl.
'geinditlidic (5ntfd)eibung', anglf. andswaru J.
'^tntroon' engl, to answer (f. SIntroort), afäd)f.
andswor 'Seranttüortung'. 2)cr iöegviffSfern ber
jc^iüül
360 —
)e^m
gcriit. 2i>a. swar fd)eint bcmitad) etwa 'dlc^c
unb "Jlntuiort ficl)cn' ju jcin; mau l)at an lat.
respondeo jii spondeo crinncil.
fc^tuül 3(bi. um 17(X» auffommcnb al-t- jdiiüul
(jo bei oticicv 1G91 gc6ud}t, bei 3d)ottcl 1G63
nod) fc()lcub) uub unter bem (Jinfluü fon fül)(
umgeformt aiiv ubb. swfd = nbl. zwoel 'idninil',
aniilf. swöl ujot. *s\völs *s\völus fcblti: mit
fdimclcn ,ui a()b. swilizzün '(aniifam ucr=
brennen', aucilj. for-swä-lan 'nerbrcnnen', anorb.
svaela '9taud), Cualm'. Giuc uoriierm. 2B3.
sw§l : swul ftccft aud) in lit. svilli 'id)iue(en'
— svilus 'glimmenb' — svilmis 'brcn3lid}er
®crud)' uub in Ictt. swelt 'feuiien'.
Sdliüulitnt ,"v. feit Äinbleben 17S1 unb
"Jluiiuftin IT!);') in ftubcntifofcn ffibb. ^cbudit, eine
ftubcnt. ilHinbilbuna tjucrft in '-Biii-iicvö 'i^alUibe
00m .«aifer uub 3lbt belegt). ,n-ü()er ä()nlidi
©robität im 16. — 3Ubertät unb (^iljität
im 17. ;>l)rb., bei ftubentifofen ©dirififleüern
bc§ 18. 19. ,'^a[ir(i§. 6 di i c f i t ä t , Ä ü () I i t ä t u. a.
(i">eiuc bricflid) Sdinöbität) mit latinificrenber
Gubung mie in Sammelfnrium, .s>a((orc,
Sdimieralien.
Stftlüulft A. mhb. swulst geswalsl a{]'!>.
giswulst A. 'Wcfd)U'ulfl': gu fd)mellen.
£rf)juuun Tl. fpätm()b. swunc (g) 9Jh
'(Sd]Rning': ,yi fd)roingcn.
Sd)iuur 3)^ erft frül)u()b., ml)b. nur in ber
>^ufammeufe^ung ineinswuor'ilieincib' al)b. nur
in eidswuor '(Jibfdmnir' bezeugt: sn fdiuuircn.
t 8cbcnbouin (Sauenbaum) dJl. mlib.
sevcnboiiin ahb. sovina sevenboum 'Seben=
bäum' nad) bem lat. saliina (arbor Sabina eigt.
'fabiuifdier ^aum'); entfmedieub anglf. saline
engl, savin unb rom. normen.
t Scrf) ')}. mbb. soch a[)b. süb (hh) ')l.
'kaxil, %^'lugmcffcr* (got. sika- fet)lt): mit Säge
unb Senfe ju germ. 2i3^ s«''li sog sek am ibg.
sek : seg. 'Jlnberfcity fid)rt ber 'J(uflang an
6id)el ju bem i^crbadit, a()b. söh muffe auf
einem lat. *seca (gu secaro) berul)eu.
fcd)<J ;)al)lnj. mbb. a()b. sehs = afäd)f. sebs,
nbl. zts. ongif. engl, six, anorb. sex, got. saibs
au^ uribg. seks (unb sweks) = ffr. i5a§, aocft.
xSva§, gr. iE eigtl. FtE), lat. sox, brit. rliworli,
afloD. sesti: ein gemcinibg. ;)al)lniort.
t Sccfitcr 9JJ. ml}b. si-bter si'stcr stilisier
al)b. söbtäri sebstäri Tl. 'Seftcr, Scditer'; mit
afäd)f. sester aiii lat. sextarius, uiol)er aud)
angif. sester, ital. sestiere, frg. setier.
gcrfcl Tl. ml)b. seckel obb. seckil Tl.
'©clbbeiUel': Ximin. m Sarf, rcfy. = lat. sac-
cellnrn; ugl. afrj. sarliel, luolicr engl, satcbel.
@cc Tljy. ml)b. se TIJ^. 'See, Öanbfee,
03icer' (ba3 Tlavt. übcrimcgt unb iinvb unter=
fd)iebloy für alle i8ebeutungcn gcbraudit); al)b.
seo Tl. 'See, 9J^eer' = afäd)f. ^^l~■o DJl., nbl. zee
A:, anglf. ste engl, sea, anorb. sit-r T}. 'Tlccf,
got. saiws Tl. 'Saubfce, Sumvflanb'. 3}a§ gc-
meingerm. *saiwi- '5Reer, öanbfee' ftellt man
gern jufammen mit lat. saevus 'nnlb' — gr.
aiöXoc, 'bcu'eglidi' (alfo See eigtl. 'bie milbc'?);
aber al)b. gisig 'See, Sumpf' uicift auf ein urgcrm.
*saig\vi- für See, unb bie got. 5?cbciUung
( saiws "Snmiiflanb') legt oi'iiimmcnhang mit
ber unter feil)cn unb finfcn bebanbelten ibg.
233j. sTk 'finfen' nabe. SBäbrenb See fpegififd)
germ., ift Tlav einigen uicftibg. Sin-adien ge=
meiufam.
«eck A: ml)b. sOle al)b. srla A. ; bic nl)b. Aorm
ficht für ''se-wla mit i^crflummung bc§ w im
Silbcuanlaut (ngl. alib. hn-alilia auy *le-\vraliha
uiucr !iicrd}e, al)b. iurät für *]ii-wrät unter
i"icirat) roic im S?ortanlaiU (f. lifpeln).
2^aneben feiten al)b. seula — got. saiwala, anglf.
säwi obl. säwie (barauy anorb. sälai engl, soul,
nbl. ziel, afddif. seola ^■. 2^er llrfiu'ung be§
urgcrm. saiwalö ,'y. 'Seele' ift bunfel; ^u gr.
aioXoc; 'bciocglid)' V
3c0Cl ))i ml)b. segol al)b. segal 9Ji. =
afäd)f. sügel 5i., nbl. zeil Üt., anglf. segel engl,
sali, anorb. segl llj. 'Segel' (got. *sigla- ift 3u=
fällig unbcjcugt). (i-ntlcl)nung aU'S' lat. sagulum
'ilrieg-oinanter mirb mit ^Kürffidit auf Iacitu§
llist. V, 2H ucrmutct, mo fid) '-Satauer ber sa-
Kula aU Segel bcbicncn (nadi <ierni. 14 allcr=
biug^o fel)ltc ben Suioncn ber (^3cbraud) ber
Segel). 5(bcr lat. sagulum mar fein naut. 3(u'^=
brurf, unb bav @erm. ucrlangt al§ lat. @rbf.
*seglo- (*seguluin). i^Vbenfall':; fel)lt jebcr fid)erc
fin-ad)lid)c Einhalt, (Sntlel)nung ,ui uermuten (ugl.
9Jiaft, Sdiiff, 'lUadicn, aber aud) '^Infer,
^3cauc, ^Kiemen 2). %nv ber germ. Sippe
fuimmt fr,v cinglcr 'fegein'.
8cflCII Tl. ml)b. si'gen al)b. segan '9J.
'ilreugciSjeidjen , Segnung burdi ba<!> Äreujeä^
jcid)en, ;]auberfcgcu' : mit bem (£l)riftentum (f.
Ärcuj, 5ntar, "^-^ricfter) a\i^ lat. signum
ciUlcbiU, mie aud) al)b. söganön 'fegncn*, afäd)f.
sögnön 'fegnen' eigtl. 'ba§ ;)eid)en be^ Äreu.^cy
mad)en' an<-> lat. signäre. ?lnglf. sögen '53anner,
Aclb,Kid)en* (ugl. aud) 2)rad)e) muf; ältere
li'utlcbnnug be§ lat. signum fein; bem c? ber
germ. iffiorte t)gl. baö eutlcljntc altir. s^'n, foiuic
ital. segno (frj. enseigne).
fc()Cn ;')tm. ml)b. seben al)b. sehan ft. 3tn).
= got. saibwan, anorb. sjä, anglf. söon (au§
*seohan) engl, lo see, nbl. zien, afäd)f. seban
'fel)en'. 3)ic gcmcingerm. JBg. si-bw (mit gram=
(?-.
e()nc
— 361 —
:eife
mQtifcf)cm 2Bcd)fc( segw sew) aiiy uovi^cnn. seq
flimmt (autitcf) ciut 311 bcr ibcj. 2Bü. seq 'foIc(cn,
ucvfülgen, bciilcitcn'; oiil. ffr. sac '(icicitcit, fi3v-
bcru', gr. eneaeai 'foliicn', lat. se(iui, lit. sekü
'folflcn'; baju aiic^ bciii ®cviii. iüü()1 aitiilf. secg
'03efolci§manu , ilriciicv' itnb anorb. seggr
'9Jiann' nii§ sagja-, boin lot. socius '@enoi"fc'
cntf^ircd)ciib. Xic '3(ima()nic if)rcr Un)crn)anbt=
fd)aft (fc()cu alfo mohl cintl. 'mit bcn ^Utoen
folgen') ift unbcbcntlidi.
Sc^nc (V- lil^)b. sene sönewe a()b. senavva
5. 'Sc()nc' = nbl. zenuw, aiicjlf. sinu engl,
sinevv, anovb. sin %. °Sc()nc': germ. senawö- %.
ÜJian fnüpft an ffr. snäva-s S)i. 'Se()nc' an
(moncbcn bic gcvm. SBovte ein ffr. *sanäva-
uoran^fcljcn luürben); 3?cvaianbtfd)aft mit gr.
iv-eq '3c()nc' ift nniua()vfd)cinlid).
fcljncu otiu- m^ib. senon 'ftd) fernen, icm.
in v2c()n)nd)t ucrfetjcn': 3n m()b. sene J. 'Sc()n=
fud)t, SSerlangen'; bem 2l()b. lüic bcn übrigen
altgcrm. 2)ia(eften )Dof)( nnr jufäüig fremb;
bnnficn Urfprnng^, bod) n)a()rfd)einlid) cd)t germ.
fcftr 3(bü. (bem 5d)n)äb.=!öaier. fremb, bafür
arg, rcd)t, faft, gar) m()b. sere ai)^. afäd)f.
sero "fdimcrslid), fd}mer, ()eflig': 3(bo. 3U a[)ii.
afäd)f. sei- 'fdimerjUd)' = anglf. sär 3(bi.
'fd)mer3lid}, uerlct^cnb'. 2)a3U '^a^i 3nbft. got.
sair, anglf. sär '3d)merä' (engl, sore 'Sdjmcrg,
3Bunbe, fd}mersl)aft, ()eftig'), afäd)f. ser, a()b.
m()b. ser ^Jf. °2d}mer3'. 2fu§ bem altgerm. 3Ibi.
flammt finn. sairas 'franf . ©emeingerm. saira-
fd)eint mit altir. säeth st)eth 'Scib, 5tranfl)cit'
anf eine ilBj. sai °fd)meräen' jn racifen; cgi.
SBinbifd), Säd}f. ©efeüfd). b. 2ßiffenfd). 1891
S. 191. — 2^ie ältere ^ebcntnng ber Sippe ftert't
nod) in fd)iüäb.=baier. ser 'rounb, fd)mcr3()aft'
nnb t)erfe()ren; rgl. nbl. zeer 'nerle^t, ;Cer=
le^nng, Übel, ®rinb'.
t fcttftcu otiü. ml)b. seichen al)b. seihhen
'barnen'; baju nljb. Scid)e mbb. seiche 5-. —
seicli 9Ji., abb. seih 9)1. 'iöarn'. @ot. *saiqjan
'()arnen' fcblt; basn liefern nnb nbb. seken
'feid)en' (germ. Sßj. saik saiq). Sie nnter
f eil) cn aufgcftellte ibg. 2B3. stq erfd)eint im
■Jlfloo. al» sTcali gleid)tall'5 mit bcr 58cbeutnng
'barncn'; ogl. aflou. sie! 2R. \sMrn'.
fettet 2tbi. mbb. sihte 3Ibi. 'feid}t, nnttef;
al)b. *sihti unbesengt: luobl 3U ftnten, alfo
eigtl. 'reo ba§ 25>affer in bcn ^öoben gcfnnfen
ift' ober 'maö cingefnnfen, niebrig ift' ; faum 3n
feil)cn, eigtl. 'mo eö leifc flicGt"?
Setbe 5. mbb. side al)b. sida J- an» mlat.
seta'Seibc" entftanben raie abb. krida = Äreibc
au§ lat. creta. 2)a§ d bcr bb. SBorte muf> au§
bcr ©rnjcidinng bcr lenuiä bcr roman. ©pradjen
Slitoe. 'ittjiuolofliic^ci "lUintcibiic^. 6. 9(ufl.
crflärt lücrben, bie in fpan. prou. norb4tal. seda
(and) nrfran3öf.) neben ital. seta 'Seibe' (frj.
soiei crfdieint (luie in fpan. greda 'treibe' neben
ital. creta nnter Äreibe; ogl. ©eibcli. 2)ic
Gntlebnnng ber mlat. seta creta (e mirb i; f.
'^rciä, ^:|3cin, Speife, feiern) in§ Iicutfd)e
mag im 8./9. ^al)rl). ftattgefnnbcn Ijabcn. 2ht§
bem gleid)bcb. lat. seta (eigtl. 'Worfle', bann
'tierifd)e§ .s>aar, 9iot;baar, ba^:? in feinem ^an
ber roben Seibc äbnelt') ftammt and) altir. sita.
2?af; bic pböni3ifd)c •öanbcl'c'ftabt 3ibon neben
bcn Seibcnftoffcn and) bic ^eseidinnng 3cibc
refp. lat. sola geliefert l)abe, ift eine fpradibiftorifd)
nnbcred)tigte Scnnntnng. — @inc anberc ^e=
ncnnnng für (Seibc bat ha^ ©ngl.; ügl. anglf.
seolc seoloc engl, silk, iü03n audi anorb. silke
9^. 'Seibc'. 9Jlan nimmt an, bico for.nne auv
bem Öat., uio sericus (ir. siricj 'üon Seibc' gilt;
bod) muffen fic, 3umal ibrc l'antform an?- ber lat.
fanm 3n geiuinncn ift, beffer mit afloo. selkü 9)^
'Seibc' an eine ißcnennnng eines i3ftlid)en itnltur=
Dolfc§ angefnüpft racrben; ugl. mongol. sirgek
'Seibc'. 2;ie Serer, nad) bcncn bic @ricd)cn
aripiK6(; dat. sericus) iJlbj. 'oon Seibc' baben,
ftnb alö oftafiat. 2?olf für bic norbcnrop. (Snt=
lebnnngcn nid)t unmittelbar 3n ueriuciteit.
Sctbcl 919)2. fpätmbb. sidel sidelin 91.
'Scibel': an'^^lat. situla (ital. secchia 'Gimcr')
'Söaffcrgcfdn', icobcr aud) altir. sithal; lüegen
ber roman. Cnantität t)on lat. 1 3U mbb. i in
offener Silbe f. Sd)ulc, lucgcn d für lat. t f.
Seibc.
Scibelbflft 9J1. unter 'J(nle()nung aw Seibc
(luegcn bcs feinen JBaftcy?) eiuftanbcn auy mbb.
zidelbast (ixv.&) zitzelbast) 9J1. 'Seibelbaft', mbb.
aud) zilant genannt: Urfpiitng bunfel. i^iclleid)t
ift zidel-weide '53ienen3nd)t' (f. ßcii^lcr) ucr=
luanbt (Seibclbaft l)omgt ftarf in blütcnlofer
3eit). ^
(Seife J-. mbb. seife abb. seifa seiffa %.
'Seife' (al)b. and) '.öars') = nbl. zeep. anglf.
säpe (baran» anorb. säpa) engl, soap 'Seife' ;
got. *saipjö luirb bnrd) a[)\>. seipfa ifd)itiäb.
fd)n)ei3. Seipfc) unb bnrd) ba» entlebntc finn.
saippio oorau§gefeöt. 3lbb. seifa, anglf. säp
'AÖars' fönnte bic 3lnnabme nabe legen, Seife
gebore mit anglf. sipan, mbb. sifen. nbl. zijpelen
'trijpfeln' 3U bcr genn. 2B3. sTp, moiw man lat.
sebum 'lalg' 3icbt. '^liniu§ bc3cidinct aber
bic Seife — er nennt fie säpo — al§ (5i-finbung
bcr ©aliicr: Gallorum hoc inventiim rutilandis
capillis; fit ex sebo et cinere . . ., apud
Germanos majore in usu viris quam feminis.
^TaS lat. säpo be§ ^liniuS aber ift, roie feine
3lbfömmlinge frj. savon. ital. sapone, ni(^t§
46
3ei^e
362
feiig
ol§ ba§ gcnn. *saipö: oicUeidjt bavf bie Seife
alö ijcrm. (Srfinbunci iieltcn (bic JHöiner fannten
Seife niditi. Xodi ift mevfiuürbiii, bar, '^Utniu*
säpo nur alc- '^^^oiimbc 3um färben be'S .s>aavcc-'
fennt. Gvft feit bem 4. ^\al)xl). luivb säpo 'Seife'
im 2at. häufig. &in anbereÄ tienn. 3Bort für
'Seife' wirb vepvüfenticrt buvd) enijl. latlier
anrtlj. leaSor, anorb. lauör.
3ctbc ,>•. inlib. sihe al)b. siha J. 'Seil)c':
ju feiljen inl)b. sihen al)b. sihan ft. 3tiw-
'feiljen, buvd) ein Sieb laufen laffcn, leife
tröpfelnD flieficn' = nbl. zijfjen 'tiurdijeiben,
t)infaUen, in Chnntadu fallen', ancilf. seon lau^i
*sihan) 'jeilicn', anoib. sia 'feil)en'. ^bentifd)
baniit ift nil)b. sigen alib. sigan ft. i^tw. = auiil).
sigan 'nicbevfallen, tröpfeln': gevm. SBj. silnv
(mit gvannnatifd)ein 2Bed))el sig siw) au§ uor:
genn. sTq 'nicbertröineln' ; ogl. aflou. slcati
'tarnen', ffr. sie 'aucHjiencn' (i^r. iKU(j(<; %"veud)=
tigfeit'':"). Hui eine gleidibeb. gcvin. ©5. sik
rocifen See, jeidjen, Sieb, finten unb
firtevn.
Seil lli. iiiliö. al)b. seil 3t. = ajäd)f. sei,
angl). sül. anovb. seil, got. *sail 9t. 'Seil'
(erfdilieübar auy insailjan 'an Seile binbcn'):
ein iieineiniievnt. äBoi1 saila. tuv:- mit t^lcidibcb.
QJloü. silo au^}' £»er ucvbveiteten ibg. STw st'binben'
ftammt. iUil. ftr. iffij. sä si 'binben' — sctu
'53anb, ("scffcl', gr. i-Md(; 'jHicnicn' — i-uovid
'S3ninnenfeir, Ictt. sinu 'binben'; and) atib.
silo ml)b. sil Tl. 'JKicmcniuerf bc§ ;-)Ugoiel)§'
unb afäd}f. sTino '^lienicn', anorb. siine; f.
Seite unb Siele.
Scillt Ü)l. mlib. seim (lionecseim) al)b.
seim ihoiiangseiiii) 9)t. '.'oonigfcim' = nbl.
zeem, anorb. seimr hunangsseimr 'cöoniiifdjcibe,
SBabe'. iöei biejer 'Jlbiueidjung ber 53ebcutung
be^ 3lnorb. 00m SBcftgerm. ift 33criuanbtfd)aft
mit gr. alua 'iölut* (eigtl. 'Saft":") uniuabr^
td)cinlidi; eher barf in gr. al^üXio^ 'fün, ein^
jd)mcid)elnö' ein fiiuiocrnjanbtc^ (^runbiuort
oermutct merDcn.
fein '*^ron. '^Joff. ml)b. al)b. (aud) afädif.i
sin ^ got. seins 'fein*; ju got. si-k 'fid)' mit
bem ^ipoffeiriüfuffir -ina- gebilbet luie mein unb
bcin, ngl. fidi; ba^ 9Jäl)cre gehört in bic
®rammatif.
fein ,')tm. I anomal) ani^ üerfd)icbenen Stäm
men fid) crgän,<cnbee i>erb. Xie gcrm. (^3runD:
ftämme finb mit ber gleid)en ^Jebcutung es : -s
(in a[)t>. ml)b. nl)b. ist, al)b. ml)b. sint nl)b.
finb, Atouj. al)b. ml)b. ai nl)b. fei, o"f- >id)b.
sin nl)b. fein: ogl. got, 3. Sg. ist, '•^}(. sind,
Cptat. sijau; anglf. engl. 3. Sg. is, 3. "i^l. angif.
sindj: entfpred)enb ber ibg. 9B,v <"^ i" In^- *'^-^-
gv. eari. ffr. äs-ti. lat. sunt sim. ftr. sänti jc).
Ter jmcite Stannn ift ber mit b onlautenbc, nbb.
ml)b. at)b. bin. afäd)f. biuni. anglf. beo 'id) bin'
(anglf. 'id) luerbc'), nicld)cr Stamm mit Dem uon
lat. iio. gr. qpüuj, ffr. bbü 'mcrben' ^ufammen^
()ängt. 2)en britten Stamm ron gemcfen —
mar f. unter SBefen. 2)a§ 9Ml)crc gel)ört in
bic ©rammatif.
feit ^4^räii. itoni. ml)b. sit ^räii. 5loni. 'feit' —
3(bü. 'feitbem' al)b. sid 3(bii. 'feitbcm, fpäter' —
iloni. 'feit, ba, mcil' — $räp. 'feit': ugl. afäd)f.
siö [and) siöor) 'fpäter, nad)l)ev, feitbcm, nad)=
bem, mcnn': urfprgl. Ätomparatiuabucrb; ogl.
got. {janasei|)s 'meiter' ju seijjus 'fpät'. ^l§
neue gleidibeb. Äomparatiüc cgi. auner afäd)f.
siö-or nod) al)b. sidör ml)b. sTder. 9fuf mhb.
sint neben sit meift f inte mal; engl, since berubt
auf juittclcngl. sithens sithen anglf. siööäm
sip{)on syööan.
3cttc (V. ml)b. Site al)b. sita (,sitta) J.
'Seite' = nbl. zijde J. anglf. side engl, side,
anorb. siöa 5- 'Seite'; got. *seidö (*seidj6) J-
rcl)lt. 3" anorb. siör 'bcrabt)ängcnb', anglf.
sid 'lueit, grojj, auögcbebnt* ? — feitS in ciner =
fcit§, anber = , ienfeit» :c. mit aböerbialcm s
anv ml)b. -sit in einsit andersit jensit, bic
affufatiinfd)e 3(bü. finb.
3eh d}l. im 18./19. '^s<^l)xl). al§ 'Süfemcin'
urfprgl. nad) nbl. sek, ba^' mit engl, sack au§
fpan. vino secco 'ber l)erbc, gcjet)rte 9Bein' gc-
gebilbct ift. Xk beutige 33ebeutung 'Sd)aumiuein'
— OJlifiücrftänbnio bcc-' Seft trinfenben (^alftaff
— jotl burd) ben Sd)aufpiclcr ''^ubw. Deurient
aufgcbrad)t fein.
fclfa — felber — felbft ^ron. mt)b. selp
ib) abb. sölb ^.]iron. 'felbft' -^ afödjf. seif,
nbl. zelf, anglf. sylf engl, seif, anorb. sjalfr, got.
silba 'felbft': ein bem ®erm. eigcntümlid)cy
"^Jronomen, ba§ üielleid)t eigtl. '.*perr, ^Jefi^cr'
bcbcutctc (fo finb ffr. patis '^"»crr' unb lit. pasl
'felbft' ibcutiid)).
Sclbcnb f. Salbanb.
felifl '^Ibi. mbb. sanier al)b. sälig 'glücfltd),
gcfcgnet, fclig, bcilfam' : iSrmeitcrung burd) -ig
au§ älterem *säl, ba^ in mbb. sälliche 'auf
glücfbringenbe SBcifc' crbalten blieb; ogl. got.
siMs 'gut, tauglid)', anglf. steiig 'gut, glücflid)',
abb. sälida mbb. sa-lde A. 'ölücf, .'öcil'. 9Jtan
ücrglcid)t got. sels gern mit gr. ö\o(; (jon. ouXoc;)
'gan,^' auö solvos, ouXe al§ (^rufi, ffr. sarva-s
'gans, all,' lat. sollus 'ganj*. — fclig alö Suffir
üon "Üb], mie trübfelig, faumfclig, mül) =
fclig bflt mit abb. sälig nidjtä ju tl)un, ba fie
^Iblcitungcn ,ui ben 9tcutr. Irübfal, Saum =
fal, DJlübfal :c. finb; in bcrartigen Subftant.
Seflerie
— 363
feufäen
ift -sal felbcv ein a\i\-< a(ib. isal {@en. -sles) mt-
jvicfcltcs 2(bftraftfuffir, bai im @ol. al§ -isl 9^.
crfd)eint.
(ScUcrtc 5IL cvft n()b., au§ frj. celeri; bic§
QU§ ital. bial. selleri (= lat. selinum)?
feiten 'Jlbi. 3{bü. m^^b. selten Q()b. seltan
2(bt). 'feiten' = ani^lf. söklan 5(bo. engl, seldom,
anorb. sjaldan, africf. siclden 5(bü. 2)a§ ju=
ge()öxngc "Üb'], ift al)b. seltsani m()b. seltstene
(nngif. söld-sene) 'feiten, feltfam', beffen ©nffir
im 3i()b. bnrdi bav gelänfigere =fam erfegt
rourbe; bafür got. sildaleiks 'immberbar', luoju
got. sildalcikjan 'fidi oeriüunbern' (baju anglj.
syllic engl, silly). 5(n 33ejiel)nngen au§roärt§
fef)It c§.
Semmel Tl. m[)b. scmel semele (audi
simel) al)'i). semala simila ^. 'feinet SBei^en;
melil, =Srot, SemnteC: ein fiie^ififdi ()b. 2Boi1,
an§ lat. simila 'SDcijcnmcl)!' (mlat. aud) '^Ji^cisen»
brötdien') entlehnt, roo()ev aud) ital. semola (ba[)er
frj. semoule 'SBeijengric-j' unb i^erraanbte).
t fcmjjcrfrci "}ii>\. am m[}b. sempervri °reid)§=
unmittelbar, jur .s>altung einc§ SenbeS fomie jur
leilnalimc an einem fold)en bereditigt' : ju mlib.
sent 9JJ. 'senatus. ^Kcidic-'tag, Öanbtag', aud) geilt=
Iid)e 3?erfammlung' mie al)b. sönot dat. synodus) ;
mbb. sempsere sentbsere eigtl. 'bered)tigt am
Senb tcil3unel)men'.
jenben ^tm. ml)b. senden af)b. senten fd}tt).
3tn). = got. sandjan, anglf. sendan engl, to
send, nbl. zenden, afäd)f. sendjan, anorb.
senda 'fenbcn' : Jaftitiinnn ju einem rerforenen
germ. *sinj)an 'geben, reifen'; fenben alfo
eigtl. 'geben madicn' imie leiten unb fübi-'C"
entftanbeni; ugl. Öejin bc, f in neu.
(Scne§bnum Tl. erft nbb., nadi gleid)beb. frj.
sene (engl, senna). ital. sena: bereu legte Cueüe
ift arab. sennä.
(Senefc^all ÜJI. mbb. seneschalt sineschalt
$R., ba§ beut 3ioman. entflammt; ugl. bie Sippe
ton frj. senecbal, ital. siniscalco (mlat. sini-
scalcus) 'Cberbofmeifter'. 2)en roman. SBorten
liegt ein altgerm. SBort (got. *sinaskalks '2IIt=
htcc^t') ju ©runbe; »gl. got. sinista 'Slltefler',
büv mit altir. sen, lat. senex senior, lit. senas.
ffr. sänas 'alt' uruerroaubt ift. 2Begen bec> gmeiten
leileÄ ber ^uföinmenfegung ogl. Sd)alt (unb
9.icarfdialli; auffällig ift bas flete t im 3(u§--
(aut be& mbb. SBorte?.
Senf Tl. mbb. senf senef al)b. senaf Tl.
= got. sinäp, anglf. senep '«Senf (mb. nbb.
Tialefte baben bafür bie Jöeseidmung ^L^loftcrt).
@r. lat. öivam — sinäpi 'Senf erl)ielt fidi audi
im 9ioman. ; pgl. ital. senape. frj. sanve. SBegen
ber ©ntlcbnung in§ 0erm. am bem ij^atein ift
®(eid)jeitigfeit mit (5ffig, Pfeffer, Äümmcl
ju vermuten.
fcngcn otu). mbb. sensren 'fengen, brennen',
eigtl. 'fingen mad)cn, fniftern mad)cn' : ("yaftitio
ju mbb. nbb. singen mit eigenartiger Sebeutung§=
entrcicflung, an ber and} engl, to singe au^
anglf. *sengean 2(nteil bot.
Senfcr dJl. mt)b. senke! Tl. '©cnfel 9?cftcr
and) 'Slnfer, ougneg' abb. senkil '3(nfcr, 3^9=
neg': ju fenfen mbb. abb. senken 'fcnfen,
finfcn mad)en' (Jaftitiü ju finfen; pgl. afäd)f.
senkjan, got. sagqjan 'fenfen, nieberlaffen').
t Senne Tl. erft nbb.; mbb. *serme unbc=
geugt, bafür fpätm[)b. (feiten) sennaere '."oirte,
Senne'; bod) für bie 3(ltertümlid)f'cit be§ nbb.
Senne fprid)t a'^b. senno Tl. 'iMrte', fomie
fpätmbb. senne 'Sllpenmeibe'. 2^er Ih-fprung bc§
®orte§ ift bei ber iöefdn-änfung ber Sippe auf
ba^ Cberb. nid)t ganj fid)er; gemöbnlid) jiebt
man e§ ju Sabne (got. *sana 'Sabne', *sanja
'ber Senne'j. 33ielleid)t ift abb. senno unmitte(=
bar an ffr. sänu ''^ergböbe' anjufnüpfen.
Senfe 0^. (in ben Tla. mit S^ebenformen raie
fditPäb. seges) mbb. seinse segense abb. se-
gansa J- 'Sid)el, Senfe' (tregen ber 3lbleitung
f. 2(ble) = afäd)f. *segasna (segisna). nbl.
zeissen 'Senfe': au§ ber germ. SBj. seg
'fd)neiben' (f. Säge), morau§ anorb. sigdr,
anglf. sigöe sifle engl, scythe sithe. nbb. sieht
'Senfe'; baju al§ urperraanbt lat. secare —
secnris. aud) sacena (für *sacesnal 'ißeil'; ibg.
sek 'fdmeiben'.
T Scnte r^: 'öerbe' erft nbb., ju Senne.
Seffel 9?^. mbb. se^^el abb. se^^al Tl.
'Seffel' = anglf. setl engl, settle 'Sig, Seffel',
got. sitls Tl. 'Sig, Stubl': 3(bleitung au§ ber
germ. 2B3. set 'figen' roic lat. sella für *sedla
ju sedeo; pgl. and) gr. ebpa ^Zouai, aflop.
sedlo 'Sattel' ju sesti 'fidi fegen' ; pgl. ficbeln.
t Seftcr Tl. (alemann., audi mofclfränf.)
gleidicn llrfprungg mit Sed)ter.
fe^ljaft Slbj. mbb. seßhaft 'angefeffen, feinen
Sßobnfig bfl^cnb': mit mbb. abb. se^ '©ig,
SBobnfiii' ju jigen.
feöcn S^m. m^b. setzen abb. sezzen 'fegen,
figcn mgdien': altgerm. Jvaftitipum jn figen;
pgl. got. satjan (tpober ital. sagire. frj. saisir),
anglf. settan engl, to set. nbl. zetten. afädif.
settian. anorb. set ja 'fegen'.
Seutfte *V. mbb. siuche al)i>. sinhhi 5.
'^ranfbeit': 2(bftraftum ju fiecf).
fenfäen 3tw- mbb. siufzen siuften 'feufjen';
baS: z ber mbb. Jorm berubt auf Sinfhm ber
^Uitenfipa auf -zen; bafür abb. süftön snfteon
'jeufjen' ju mbb. snft 'Seufser'. Tiee ift 3(bftr.
fid)
— 364
©iegel
511 nlib. sfiflan 'tvinfen'; feufscit 511 jaufcn
iinc idiliid)3cn ,311 fdilucfen. 2;odi bcaditc
cncjl. to sob nitttclciii'»!. sobbin niuilf. '-soltbian
'|d)ludi3cn, iciihcn', öic mit aliö. süfleön ücr--
luaiiöt fein tonnen.
ftcö iUon. ml)b. sich 2Iff. %at al)b. sili
3Uf. '|id)' = nnorb. got. sik 3ltf. 'fid)'; u^l-
lat. se, c\r. i afloD. se 3(ff. 'fidi' (sehe 2^at.
glcid) lat. sibi); ffr. sva 'eigen', lat. suus, c\\:
iöq öq. 5(Ifo tbg. gab c§ fd)on ein Sicflciiu^
Pronomen svc- se-. Ta? ^Jiä()crc gcl)övt in bie
örammatit.
Sichel t>-. ml)b. Sichel aljb. sihhila ^y. =
nbl. sikkel. anglj. sicol engl, sickle 'Sidjel':
iüol)l ficl)nn)oi-t ans lat. secula (ital. segolo
'.'öarfc'); mcgen ber Übcvcinftinnnnnii bc?- Gngl.
mit bcm Tcntüten müntc bie Crmlcbnunci (ugl.
Ale gel nnb 3toiu'cl, and) iBanne) im M.i.
Osalivli. cvrolgt jein. Ter ".Jlntlang an al)b. ml)b.
sech, bai auj germ. seka berul)t, bentet anf
ein lat. '"seca neben secula; ügl. ©ed).
fitftcr 3lbi. mbb. sicher al)b. sililiur sihliuri
'lorgloe-, nnbeforgt; fid)cr, gefd)iil3t; ^uucrlämg'
= aiäd)f. anglf. sicor 'frei uon 3d)u(b unb
Strafe' mittclcngl. siker. nbl. zcker 'fid)cr'
(al)b. sihhürön 'rcd)tfcrtigen, fdnit?cn, uerfprcdicn,
geloben', af cid) f. sikorön 'bcrrcien'). ;)U 03ntnbe
liegt ber lueftgerm. ß^ntlcbnnng (got. sikfinis)
lat. secörus (lantlid)e ^JJiittclform secürus ober
cl)er sTcnrus. beffen 31ccent bei ber 6ntlcl)nnng
gcrmanificrt nntrbci; ugl. ital. siciiro, fr^. sfir.
Tie (vinbüvgeruiig in& 3)entfd}e bat, mic bie
3Jciidiiebnng von k 3n cli nnb bie Ucbcrcin
ftimmung bev 'Jlnglf. mit bem 3(fäd)f. ^eigt, vor
bcm '). ^abrl). ftattgcfnnbcn. £b a- bnvdi bie
5Hcd)ts>fmad)c — ogl. al}b. siiihiirön 'reditfcrtigen,
purgaie' — bei iine (Eingang fanb? 5ügl. abb.
kösa ':Kcd)t^fad)e' awi- lat. causa unter fofcn.
St(ftt A. mhb. silit A- '3lnfe()cn, 3(nblid' :
ii^crbalabfirattum ,3» fcbcn; ugl. engl, si^ilü
'^Inblid, (^iefid)t' 311 to sco.
ndjtcii ;')tiü. crft feit unb bnrdi l'utbcr fd)rift
finadilid) geu)orben, eigtl. bem .\>b. Cbevb. fremb
(babcv luirb Vutbery fid)ten in ^4?etriv' ^ac-ler
5Sibclgloffar 1522 mit „feiben, reitern" iiberfcjU):
nadi nbb. sichten (älter nbl. ziehten) 'fid)tcn':
mit bcm nbb. llbcrgang uon ft ^u cht (vgl.
llJiditc, fad)ti a\i-> älterem süion; nnbl. /.ilicn
mit auffälligem 11 (fiir ;rt) berubt auf ^Inlchnung
an zeof '3ieb'; ugl. anglf. siftan engl. U> sift
'fiducn*: 31blcitung axxi- 3äJ,?. sib 'ficben'; f. Sieb.
ftffcm ;')tiu. crft nbb., axi^ bcm ^Jibb.V i^gl.
anglf. siccrian 'tröufcln, langfam fliencn': 311
feidicn unb fintcn (germ. äl\v sTk : sTb am-
ibg. sig : sik).
fic 'i)3ron. mbb. sie si (si) ?iom. 2(ff. Sg.
Acm. ^Jtom. 5(f'f. ')^i. W,V3c., abb. sin sT 'Tiom.
Sg. iv. — sie 5)iom. 3ltf. ^^\. llbcr bac' ^Jtäbcvc
f. bie ©rammatiten.
Sieb ai mbb. sip (b) abb. sib 9t. 'Sieb'
= nbl. zeef (unb zift) 'Sieb', anglf. sife m
engl, sieve 'Sieb'; mit anglf. siftan 'fieben' (f.
fiditen) 3U einer germ. 33}j. sib (sef), bie mobl
mit sihw 'feiben' (f. feiben) ibcntifd) nnb auf
ibg. st(| 3uriid'3ufiibrcn ift.
ftcöcit iltum. mbb. siben abb. sibun 'fieben'
= got. sibun, anglf. seofon engl, seven. nbl.
zeven, afäd)f. sibun 'fieben': mic alle (Siner
ein gemeinibg. 2Öort, urfprgl. seplan lautcnb;
ogl. ffr. saptan, gr. 4-rTTd, lat. septein. aflou.
sedmT. altir. secht 'fieben'. 2)as. l ber ibg.
Wvunbform septn- ift im llrgerm. uerftumnu
3U)ifd)cn p unb n (bod) in ber Lc.k Salica nod)
septun für *s('ftun).
ficd) 2(bi. mbb. siech al)b. sioh (hh) ^tbj.
'frant' — afäd)f. siok. nbl. ziek, anglf. scoc
engl, sick, anorb. sjükr, got. siuks 'franf' :
gcgcnübcv bcm jüngeren franf bie altgerm. 33e--
3cid)nung für 'franf ; ngl. bie beutige ik'bcutinigc'^
ucrfdiicbcnbcil 3n)ifd)cn ficd) unb Scud)c. 2)a3u
5ud)t fomic got. siukan ft. ;)tiu. 'fd)ii)ad) fein'.
(Sine uorgcrm. 3B3. sug (sweg in fdiiuad)';')
ift unfid)er.
ftcbclit ;Uiu. mbb. sidelen 'anfiebcln, an^
fäffig mad)en' : 3U mbb. siklel abb. sedal TlVi.
'Sit3, Scffel, SBobnfil?', 9Jcbenform 3u Seffcl
= got. sills c ^^^sipls); e& gicbt mebrcrc 33eifinclc
für bcn Ifficdifcl uon 11 : 1)1 (parallel In : [m in
53 oben), il^gl. and) (Jinficbcl.
ficbCU ;ltRi. mbb. sieden abb. siodan ft. ^tm.
= nbl. zieden, anglf. söoöan engl, to seethe.
anorb. sjööa 'fieben, fod)cn'; ou^i bcm @ot.
ba3u nur sau])s 9)J. 'Cpferticr*. (Sine ibg. 203.
sut seut (and) swct in Sdnoaben':') fd)cint
bcn ucrmanbtcn Sprad)cn 311 feblcn.
Sicblcr O.^i. ugl. (^Muficbel.
Sic(i 9J1. mbb. sige abb. sigi sigu 9)1. =
got. sigis, anorb. sigr, anglf. sigor — sige, nbl.
zege. 2)a§ bobc 3(lter be^? gemeingcrm. Stammeei
segaz sigiz ergiebt fid) foiuobl au& bcn bei Iacitu&
überlieferten (Eigennamen Scgi-mArus Scgi-mun-
(lus unb Segesles ak- and) ciwv bcn au&märtigcn
i^cruianbtcn : auf ibg. srghos 9i 'übcraniltigcnbc
5[)Jad)t' uieifcn nod) inb. sähas. aucft. liazanh
'Mraft, 9Jlad)t, Sieg' u)ib altir. sog 'iiraft, Stärfc'
gall. Scgomärus alö (Sigenname) bin; ugl. ffr.
sab 'übcriuältigcn, befiegen, ficgcn',bcm aud) gr.
ixw cJlor. ^ax-ov) unb altir. scgaiin 'erlange'
nabe fteben.
3ic((cl 9c. fiH'itmbb. sigel (abb. fcblcnb) 9)1.;
©tele
— 365
(Sinn
bafüv in bcr f(aiU)cf)CU 3cit iiil)b. insi?;el in-
sigele nl)b. insigili 9i. Db baä' l)icvfüv cin=
getx-ctcnc inlib. sigel eine juttiie (5nt(c()mtiui auv
lat. sigillum ober eine ?)iüdbilbunn ^u ml)b.
besigelen uilib. bisigilen ) 'ficßclu' iinb entsigelen
(ai)'». intsigilen) 'cntfiegcin' ift, läfjt fid) nid)t
cntfdjetbcn. 3üid) lueiü man ntd)t, raic a()b.
intsigili fid) jn lat. sigillum Der()ä(t. Xai- @ot.
fcnnt ein sigljö 9i.
t Siele ("v. ( andi 3 i 11 e 3^. — 3 i 1 1 il?. ) 'iHicmcn'
ml)b. sil alib. silo9Jl. ju ©.v sT 'binbcn' in Seil.
(»igrift d)\. ntl)b. sigrisle al)b. (and) anbb.)
sigristo: lüühvcnb bcv a[)h. ^eit glcid}3eiti(.i mit
^ricflev, iivebigcn, fpcsiell mit Äüftcr nnb
9Jief5nev entlehnt an§ lat. sacrista. beifcn mlat.
9tebcnform segristafnus) auf afvj. segretain
füln't ibafür nfr,5. sacristain, ital. sagrestano.
cnc^I. sexton I.
Silbe (V. mtib. silbe älter sillabe af)b. sillaba
5-: in ben iHoilcvfdnden motil iileidijeitii.^ mit
©d)ule nnb ben ant 3d)vcibhin)t bc3ücilid)cn
SOBortcn ime fdireiben, ^rief unb Jinte au§
lat.Hiv. syllaba entlebnt.
Silber 9c. mbb. silber a[]b. silbar älter silabar
i)i. = ijot. silubr, anglf. seolubr seolfor engl.
silver, nbl. zilver. afäd)f. silubar. Tiefe urgcrm.
S3ejeidinung ( @rbf. silubraj ftelit in üDrljiftorifdicm
3ufammcnl)ang (ugl. @olb) mit ber glcidibeb.
flat). Sippe uon afloo. sTrebro, lit. sidabras.
©eiüiü ift i)al- t)oran§,5ufe^enbe *silobro- fein
ibg. SBort ; nielleidit übemabmen e§ bie ©ermanen
auf bev 2l>anbcrunvi uon einem nid}t ibcj. Stamme
(vq\. .s^anfi unb übermittelten e§ ben Slacen.
S)ie lat.H^r. '-8e3eidinung argentum — äp-fupoc
fd)eint mit bcm gleidibeb. ffr. rajata (ben 33eben
fe()It ftcnntnie be§ ©ilbere nod)) auf eine uinbg.
S3cjeid}nung ^u lueifcn, üon ber ba?- @erm. feine
©pur bemabri- Gin anbere§ nidit ibg. ©ort be&
tjorbiftorifdien ^Utgcrm. ift .v^anf.
Silt 9c. f. Siele, ebenfo 3 tue.
tStmtuer 9L 'ein 9!3kf;' ältcntbb. mbb. süm-
mer. bellen Ücebenform sümber sumber (süm-
brini auf abb. sumbir (sumbrin) 'itorb' fübrt.
3)ic 5{blcitung auf in begegnet in mebrcren @c=
fäßbcnennungen (f. Äeffcl); bie Silbe ber in
mbb. sümber erinnert an Gimer, 3 über.
Sint^jcl m erft nbb., am bem5(bi. fimpel;
biefec' nadi fi-j. simple.
Sims 9^^3c. mbb. sim^ sime^ a{}b. -simi^
(ai)"!). simi^stein "capitellum'i ; ben übrigen
germ. Srradien feblt ein entfpred)enbe§ *simita.
bcffen DorliiftoiHfdie Gnftenj burdi bie lh*ocr=
roanbtfdiaft mit lat. sima 'D^innleifte, ©lieb be&
Säulenfran5c&' erroiefen roirb. 3» ^bb. sime^
gebort ba? eigtl. itotlefttourn gesime^e nbb. @e =
fim&. 3lblcitung am frj. cymaise (cjr. kuiucctiov)
ift unbcnfbar.
Stnau Tl. 'alchemilla': bie älternbb. 9Jeben=
formen Sinban, Sinbaiue lueifen auf ml)b.
aljb.'-'.sintüu l)iu, beffen Örunbbebentung '3>"'"e^"
tau' (f. Singrün) bie ^^flanje einfadier d)araf=
tcrifiert, al§ il)re ißejeidnningen Jan beb alt,
Iaufd)lüffel.
Siitbflut f. Sünbflut.
fiuöett otm. mbb. singen a[)b. afäd)f. singan
ft. 3tm. = got. siggwan. anorb. syngva. anglf.
singan engl, to sing, nbl. zingen (bod) got. and)
'lefcn', abb aud) 'fräben'). 3)ie germ. Sßj.
sengw, bie nod) in Sang ftecft, bat nur juieifeU
bafte Schiebungen auemärt§; UrDenuanbtfd)aft
mit fagcn (germ. 2Bj. sag au§ ibg. seq) ift
unn)abrfd)cinlidi , iüabrfd]cinlid)er oufammen=
bang mit gr. öucpi] 'Stimme, ?>{ebe, Crafel',
fall§ man eine uorbiftoinfcte ä'Bj. sengh annebmcn
null. )Sq,\. f engen unb roegen anberer germ.
ilunftauebrücfe Sieb, .»oarfe.
Stitörün 91 erft nf)b., ein eigtl. nbb. SKort ;
ügl. anglf. mittelengl. singrene, anorb. si-grdenn
'semperviva' : sin 'immer' ift ein altgerm.
'^räfir, ba§ mit lat. sem-per jufammenbängt.
a^gl. Sünbflut.
finfen otm. mbb. sinken abb. sinkan ft. 3tn>.
= got. sigqan, anorb. sokkva. anglf. sincan engl,
to sink, nbl. zinken, afäd)f. sinkan. 3)ie bierin
ftecfenbe e-SBj. senq frfieint au?- einer i-SBj. s!q
berüorgcgangen ju fein, roeldie in ber 9ccbenform
sihw in nbb. feibcn forote abb. sigan mbb.
sigen 'tropfcnb fallen' ftecft. 2^ie oorgcrm. 2B3.
sig : siq liegt üor in altfloo. sicati 'barnen',
sici ',s>arn' lomie in ffr. sie 'bcne^en, ergießen',
beffen '>43räfen§ nafaliert al§ sificati erfdietnt; nbb.
fcid)cn berubt auf genn. saik. oorgenn. sig.
Stmt Tl. mbb. abb. sin inn) 99L; ügl. afinef.
sin. Gntlcbnung au§ lat. sensus ift unglaublidi,
lueil ein ft. [jUv. nbb. mbb. sinnen beut 9comen
3ur Seite ftebt. ®a§ entfprcdienbe ai)b. otm.
sinnan bat nur erft bie Sebeutung 'reifen,
ftreben, geben', roa§ allerbing§ bie 2(nnabme
nabc legt, mbb. nbb. sinnen babe feine 58ebeiu
tung oon abb. sin 'sensus' übernommen. Ta§
3}erbältni§ t)on abb. sin 'sensus' 3U sinnan
'roobin geben' ergiebt fid) au§ ber 5Borgefdndite.
2;ie 2Bur3cI oon ai)b. sinnan ift biefelbe roie bie
uon germ. sin|)a- '2Beg, 9xcife' (ngl. ©cfinbei,
inbem sinnan auf üorbiftornfdiem sentno- berubt.
3n lat. sentire 'füblen' seigt bie ibg. 2D3. sent
(ogl. ir. set 'SBeg') eine abftrafte iöebeutung (f.
feben), an raeld)er and) jene? abb. sin 2(nteil
bat. 3(u§ bem abb. SBort flammt bie gleidibeb.
roman. Sipue oon ital. senno.
ftntemal
— 366 —
©o{)Ie
fmtcniai Äonj. mf)b. sintemal für sint dem
male 'fcitbcm'. ^(\l. feit.
Sinter ^)l. m()b. sinter (sinder) al)b. sintar
ÜJ?. = Qitorb. sindr. angif. sinder 'Sdilacfc'
(engl, sinter ift I}b. ^clmniorli. "^htviüärtiflc
S3cjie()imi.ien ]\nt unfidicr.
<B\9pt ?f. ml)b. Sippe ai)^. sippa sippea 5-
'^httlDciTvnnbtfdiaft' = afadif. sibbja, onglf.
sibb. got. sibja in o|Icid)er Jöcbciitung. Tic iiov=
(liftorifdic t'aiitfovm sebhyä füdrt auf llrt)cr=
uianbtidiaft mit ffr. sabhä 'Stamm, 3tamm=
genoffcnfd)aft, SiiH'c'. Taö onorb. .'öcibcntum
oerc{}rtc Sit alc^ (Göttin bcr ivamilic, fpc,^icÜ bcr
©1)6.— Sippfd)aftml)b. sipschaft J-, ßlcidibcb.
mit m(ib. sippe.
©ittc 5. m()b. Site Tl. (feiten Jv.) a()b. situ
ÜJJ. = got. sidus. anorb. siör, anglf. sidu (ciuii.
fehlt), nb(. zede. afädif. siiln in glcidicr 53c=
beutung. Hrüenuanblfdiaft uon gcrni. sidn-
(faum södu-) mit gr. feöo; libg. @rbf. siHlhosi
'Sitte' ift fe()r mnl)rfd)einlidi ; mcniger annehme
bar ifl 3uia>'i'nc"I)a"9 '"it <\^- tfu-uoc; '\val)x--
I)aftig'.
t Stttid) Tl. ''ipapagei' (nod) im 18. ysahvl).
üMidi, im IG. ^fl^U'l). aud) Sicfuft) ani gleid);
beb. milb. sitticb Tl., moncbcn ud)b. nlib. audi
psittich auftintt: entlehnt im 11. ^^al)vl). anv
Iat.=gr. psiltacus.
ft^en 3tn). ml)b. sitzen a[)'ii. sizzan ft. otro.
(au§ *sizzean. älter *sittjan): urgerm. unb
ircitcrl)in gemeinibg. ft. otro. au§ ber 2B,v ibg.
s6d = gcnn. sf-t. @ot. sitan. anglf. sittan
ciifll. to Sit, nbl. zitten. afäd}f. sitljan 'fi^cn,
fid) fegen' entfined)en aly umeriranbt bcn ftr.
sad, gr. tlouai (für *öehjo-), lat. södeo. ofloo.
seda (söstij. Taö Maufatiuum ber 3i>j. ibg.
s?d = gcrm. sPl f. unter fetten. iS>citere 5[b=
Icilung auy ber febr groncn ibg. Sitn>e (luie lat.
sido, gr. Ihpüai, lat. solla ufm.) an.^uführcn, ift
unnötig.
Sil; lin bcr ^eteucvungvfovmcl meiner
Six) crft nhb., buntler i^orgcfd)id)ie.
<Btat Tl. auv- ital. scarlaro 'eine Mavte
rocglegcn, auvfonbcrn': bie Sfat forte ift bai-
33Iatt, hai auf bie Seite (sraiD gelegt luirb, um
bann mit cinge,?äl)lt .^u lucrbcn ; „in einer jvarbe
jcart fein" = 'fie nidu befil^cn'. 5Pgl. l'. tlJicoloi,
SBcitr. ;;. JBortauÄtaufdi isOT S. 11.
Stclctt 'üi aiiv gleid)bcb. gr. OKeXercW; im
17.18. i^^abrl). (fo bei Si^ranbcr 1727) Scclc =
tum Scelcton. Totür im 1()./17. ^'^abrl).
jPeinmerf (j. i8. JPurfiifcn l."»80 ij^a^lcr (£l)ro=
nit 61S); bei ^^^rätoriu? lOUO Antbropodcmns'
3S(J „Sfelefon ober lobtcnfnodien".
(£fi,i^c A. erft nl)b., früh im 17. ^'sahrh. j. !ö.
bei Jürttenbac^ 1630 Architect Milit. noch scizzo
au§ ital. schizzo (bie§ an§ lat. schediumV SBgl,
nodi octtel).
StlotJe Tl. fpätmhb. slave sklave Tl. 'Sflaoe'
eigtl. 'fx-iegögefangener Sflare': in gleicher 33c=
beutung aud) fonft in neueren germ. unb roman.
Spradien ; ügl. nbl. slaaf. engl, slave, fr^. esclave,
ital. schiavo. 3" ©runbc liegt bie bi)3antinifd)c
^cjcidmung ber Sübflancn al» ' EaKXaßiivoi, bie
in ^Valien im 8./9. ^\ahrh. bie ^cbcutung 'Sflauc'
iak- Sclavusl annahm, bie bann über :3tfllicn
nad) Tcutfd)lanb nmnbcrtc (bie eigtl. 4<cnennung
bcv Slawen üi Tcutfdilanb iimr im 9.1httclalter
SBcnbcn — JBinbcn); bie iöcjeid)nung St'la =
oen tann nicht uom flau. Cftcn au^ogegangen
fein, mcil feine u)cfllid)e flau. 3?ölfcrfd)aft fid) je
S flaue genannt hat (aflou. Sloveninüi. S3gl.
Saiit, 3ld)rft. f. frj. Sur. XllI 190.
Sfru^Jcl Tl. erft frühuhb., nad) lat. scru-
pulus.
Sittaragh Tl. mhb. ahb. sniaragd (smärat)
Tl.: gelehilee SBort nad) lat. smaragdus.
fo 5(bü. mhb. ahb. anbb. so für eigtl. s\v6;
ba§i 2>crhältni'o ,^n anglf. swä (engl, so) unb got.
swa 'fo' ift nid)t getiau jit ermitteln. 33gl.
al§, alfo, fold). Tic iHn-gefd)id)te biefc§
'^ronominalabuerb'S ('auf bicfc il^cife') iü unflar;
bat"; cc> rclatiuifdic (lunftion annahm (b. h- ölfo
Äoninnltion luurbc), ficht im oufammcnhang
mit bem ^lunftionyiuanbel uon ber; ah 3{elatiu=
partifcl crfd)eint so im Tli)t)., feiten im M)b.
Sorfc 7S'- iiil)b. sof (ck) socke ahb. soc Tl.
'Strumpf: mit nbl. zok. anglf. socc engl, sock
'Sd)iü)', anorb. sokkr früh entlehnt auy ber lat.=
roman. Sippe soccus (ital. socco '.\Salbftiefer,
frg. socque i. Tic (i^ntlehming iny ,vSb. fajib gleid)=
jeitig mit ber uon lat. sntor (f. Sd)ufter) unb
oon So hie 2 ftatt. — Socfel Tl. erft nhb., noc^
frj. socle dat. socculus).
Sob Tl., meift S ob brennen ano glcid)bcb.
mhb. söt (dl TlTi., mcld)c§ eigtl. bav? 'ÜBallen,
Sieben' bebeutet alc- 'Jlblcitung ju mhb. sieden;
baher nhb. Sob and) glcid) 'i^rühe, ilh-nnnen',
fomie aud) bcr Crtcmamc So bot (ugl. anglf.
watorseaö '5hunnc)l' ).
fofcrn .Üo)ii. (infofcrni, fdion mhb. so
vi-rre.
8ol)lc' A. 'ein AÜd)' crft idib., mit glcid)bcb.
engl, solo, fd)a)eb. sola nad) bcr lat.^roman.
Sippe solca'''^Mattfiid)'; ugl. frj. sole, ital. soglia.
Cb bie 5^c,^eid)nung Sd)olle (nbl. scliol) eben=
baher flammt':'
3oJ)Ic2 A. i"hb. so] ahb. sola a. 'iyunfohic':
glcid),ieitig mit Socfc (f. aud) ©d)uftcr) in
uorahb. 3cit entlehnt auis lat. *söla (^licbcnform
@ol^n
367
©onnabenb
ju sölea), ba§ burd) ital. suolo = frj. sole
'(^uKfoIile' Dovaiicn^cjcljt luivb. 3)a§ (at. solea
(n)o()er ital. suKlia. tr,V senil) 'Il)i'uid)uicüc' il't
roalu'ldieinlidi bic CucÜc uon aitglf. syll ctuil.
sill 'odiiucÜc'. Uvocvn)anbtjd)aft bcy al)b. sola
mit lat. solea (cjv. u\id) ift benfbar, lucnn
(3 d) 11) e U e üenoanbt ift.
3o6it d)l. m()b. a()b. sun ältcra(}b. siinu
3)1.: ein i]cvm. unb uribcj. 3Bort (ogl. lodjter,
©d)iucftcr, trüber, Satcr, ''Dlutter); v(\\.
got. sunus. anorb. sunr, ancjlf. sunu cuiil. son.
nbl. zoon, afäd)i. sunu. Urucrtöaiibt mit ffr.
sünü. ancft. luinu, ajloo. synu, lit. sfinüs '3ol)n'.
2)ic in bicfcm Stamm su-nü- ctU()a[tcnc 2Bj. sü
(ogl. ffr. sü 'gebären*; f. ©au) ftecft aud) in
bcm auf ibg. su-yü- (suiw-) berul)cnbcn gv.
viöq (bia(. uiüq) '3ol)n'.
foltft m()b. solich solh (sülich) at)b. sulih
solih ihh unb einfüd)c§ h) = aiäd)^. sulik, nb(.
zulk. 2Bie neben l)b. nbb. so büv anglf. swä
= got. swa üel)t, jo crid)cint für sulik anglf.
swylc (engl, such) unb got. swaleiks 'fold)er'.
SBegen be^ Suffirc» lika- ogl. lueldjer.
«olb DJI. ml)b. seit (d) ÜJt. 'So()n für ge=
leiftete S^ienftc', aud) 'iua§ ^n leiften ift, ^ftid}t,
2)icnft': feit 12U(.> im 9Jil)b. auftretcnb, Öcliuroorl
au^ frj. solde 'iio()n', ha^ eigtl. bcr iftünjuamc
lat. solidus. ital. soldo (nfrj. sou) ift; bod) läf^t
fic^ bie ml)b. Doppelbcbeutung nur au^ einem
(SinfluB bc5> otiu. f ollen ertlären. — S^a» crft
frül)nl)b. Sel)niüort Solbat (nod) nid)t bei
Wlaakv 1561 gebudjt) beruljt auf ital. soldato.
n)ot)er aud) frj. soldat (engl, soldier flammt
au» afrj. soldoier); bafür galt ml)b. ba^ mit
germ. '^Ibleitung gebilbete soldensere 'Solbfriegcr,
©ölbner'.
foücn otiö. ml)b. sohl ischolnj al)b. solan
(scolanj ^rät.=":Präf. 'foUen, muffen, bürfen,
rocrben, fdiulbig fein, gebül)rcn'. 3)a§ jugebörige
2(bftraftum Sd)ulb 5- beiüeift in Übercinftim=
mung mit got. skulan 'fd)ulbig fein, 3u be5alilen
baben', hav, skal 'fdiulben' alö äBurgel üorau»=
äufegen ift (ber Jluöfall be» (Suttural», ber au^
ber 1. ^:^erf. skal ein al)b. ml)b. sol gemad)t bat,
ift befixmbenb). ^2tu§ btejer 2Bj. rourbe gemein^
germ. ein ':prät. '^xü\. gebilbet, ba§ bie ^""ftion
eine§ öilfsjtiu. übernommen; ogl. engl, shall,
nbl. zal. 2a» ^JJöbere gel)ört in bie ©ranimatif.
Söücr 'M. mt)b. sölre (soh-e) 2R. ':Öoben
über einem ijaufe, Jlur im erften Stodiucrf
ai)b. soleri für soläri uriprgl. sölari nad) lat.
Solarium 'Söller, lerraffe', mober aud) afäd)f.
soleri, nbl. zolder, engl. soUar (anglf. solor);
entfpred)enb afrj. solier 'Speid)er', ital. solajo
solare '3ii"mei^öerfe'.3;ie Sntlebnung in» @erm.
faub uor ber al)b. Seit ftatt (gleid)jeittg mit
Äammer, Heller, 'Dlauer, S;ieid)er) unb
,^iuar luobl am S)}itteh unb 'Jtiebcrrbein. Um
Cberrbcin feblt ba§ Sßort je^t (fd)on W. "^ietri»
'-öibelgloffar 1.522 überfeljt ßutbcr«' Söller al»
unuerjtänblid) mit „Saal, Summcrlaub").
t Boi^cv 9)i 'SaUbrübc' ein eigtl. nbrbein.=
nbb.d)eff.2Bort, beffen erftc? itompofitioneelement
nbl. soll 'Salj' ift; mal)rid)cinlid) fted't nbl. solt-
brijn 'Saljbrübe' in ber ouftuuincnfcgung. 'iUud)
beult man an ^sticntität mit Salpeter, baö
allerbing» nirgenD§ ju Sol per ücrfürjt luirD
(Salpeter luurbc f ruber faft ausijd)lte6lid) jum
Gtnfolpern pcriücnbeti.
Sommer dJl. mbb. sumer abb. sumar 3)1.:
in glcid)cr jyorm eine gemeingerm. ^öenennung;
ogl. nbl. zomer, anglf. sunior engl, surnmer,
anorb. sumar. Ur-oeriüaubtc 2Borte mit anbern
Suffiren finb ffr. samä '3i-^l)^'% ciwii. ham 'Som=
mcr', armen, amai-n 'Sommer' (aber am '^Vil)r'),
altir. sain — samrad, h)mr. ham haf 'Sommer'.
2)gl. 2cn3, äöintcr, iöerbft.
«ommcrfriftöc J. eigtl. ein tirol. Xialeft=
loort, juerft 1792 in Älein» '^^roDinjiahoörterb.
al5 öftreid). gebud)t („eine SSobnung auf beut
Öanbe, bie mau im Sommer bcjiebt"). Ji'über
53cleg in Spinbier» Saltncr DJMbi-'djen 1847.
^JJeucrbing» burd) Steubö SÖcrf „2;rei Sommer
in lirol" allgemein befannt geiuorben. 33ielleid)t
Umgeftaltung bec-' gleid)beb. üal. refrigeria.
SBoi-t unb Sad)e finb fd)on im 17. {saijxl). für
lirol bcjeugt: „loobie Stabt iöojenibre refrigeria
ober 5rifd)cn Ijalten" Irojer, (Sbronif 1648.
fonbcr '^räpof. mbb. sunder 'obne', t)a^
eigtl. ilboerb ift unb 'abfeit», gcfonbcrt, für fid)'
bebeutet, aber im "^(bb. 3}K)b. bdufig Äonjunftion
gleid) 'aber, oielmebr, fonbern' ift. 33gl. abb.
suntarSlbo. 'für fid), befonberö; aber, fonbern',
got. sundro 'abgefonbert, allein', anglf. sundor
engl, asunder 'entäioei', nbl. zonder 'ol}ne*.
Xaiü gr.. arep 'obne' au» @rbf. snter? —
Xa^n befonber» auö mbb. besunder 'abge»
jonbert, eingeht'. — fonberbar Hb], au» mbb.
sunderba3re'au&ge3eid)uet'; f o n b e r li d) au» mbb.
abb. sunderlich'einjeln, befonber», au»ge3cid)net';
fonbern 3^^- "t')b- sundern 'trennen, fon=
bern' ai)t). suntarön. — fonbern Äonj. mbb.
suntern. Ütebenfonn ju sunder 'fonbern, aber,
inbeffen'.
Sonnabenb 9)1. mbb. sun-äbent sunnen-
äbent abb. sunnün-äband (baueben Sam»tag
abb. samba?-tac ; mbb. ähent loirb gern ooin
ißorabenb oon Jeieilogen gebraud)t. 2)a§'3fnglf.
fennt ba» entfpred)enbe sunnanaefen nur in ber
iöcbeutung '33orabenb por Sonntag' : nad) bcm
:onne
— 368
jpnrcn
unter (}ai"tnacl)t iöcmcrftcu luurbc bte !Ictlbe=
ncnnuuii im 2!cutfd)eu iöejcidinuiui bcy i^anjcn
laiicv. '')lad) CJU"|(. saterilay = lucüfäl- säterdag
länt fidi annclimcn, bat"; btiö iiovbbcutjd)c
Soniiabcnb (ä()itlid) luic 9JHttiuodii für eine
ältere felbitänbiiie ^enennuni^ ciniictretcn iü.
Übrigenio ift Sonnobcnb luefentlid) ntb. nbb.
unb ©am§taci oberb. S. nod) 2)icn§tai3,
Sonncr^tag unb Sonntag.
Sonne A-. m()b. sunne al)b. sunna A". =
got. sunnö JvlIJ., anglj. sunne ,1. engl. sun. nbl.
zon, afäd)f. sunna jy. ."sm '?lidd)f. '?(l)b. (llllib.i
begegnet aud) sunno (sunne i al'o 'iöJa^f., baö
an abb. ster-no mä-no erinnert (j. Stern).
Urgcrm. roar roobl sunn6(n) a(§ Dieutruin.
3)a§ im ■JJeunorb. allein üblidie anorb. s61
(= got. sauil) iü bem (at. snl unb gr. ii\ioc
'Sonne' urnerumnbt, bie mit jt'r. svar 'Sonne'
unb got. sugil, anglf. sy^el 'Sonne' auf einer
ibg. 2B3. saw : sfi 'leuditcn' beruhen, bie audi bcr
gcmeingerm. ^ejeidjnuug sunnOn- ju t^rnnbe
liegen fann.
Sonntag W. mhb. sun-tac sunncn-tac al)b.
sunnün-ta<; fdiciiu id)on bie üord)rii"tlidic !öe=
nennung bec^ 2(i(\c<- dat. solis dies) geiuefen
jn fein; ugl. afäd))'. sunnun-dag, nbl. zondag,
anglf. sunnan-dieg engl, sunday; aber anorb.
dröttensdagr 'lag be» .'öerrn' repräfentiert mit
altir. domnach bie fird)lid}e ^öeneiniung dies
dominicus (= ital. doinenica, fi'j. dimanche».
Tav bei leiiullian belegte lat. dies solis (bar=
nadi andi brcton. disul ~ fi)mr. dydd sul
'Sonntag') bat fidi im !;){oman. uidit gebalten.
l<gl. Sonnabenb foune bie übrigen 'Diamen
ber läge.
fonft ^Ibo. mbb. sunst sust älter ml)b. abb.
sus 'fo' (beu 'i^ebeutungC'iibergaug uon 'fo' ju
'fonft' erflärt man fidi burd) bio (^'llipfe einer
negatincn 'i^erbiubungi. '^üib. afäd)f. sus. nbl.
zus 'fo' fd)einen gleid}cu Stammes mit fo.
SorflC 5. mbb. sorge abb. sorga soraga
(fränf.suorga)^-. = got. saürga, anglf. sorhengl.
sorrow, nbl. zorg, afäd)f. sorga. Gntiueber mit
lit. sergi^'ti 'bitten' ober mit altir. serf 'Öicbe'
ocnuaubt.
Sorte A: erft nbb., nad) ital. sorta.
fpä()en ;')tm. mbb. spöhen abb. spehnn: neben
bem '>lbi. abb. afädif. spähi nd)b. sp;elie 'fing,
gefd)irtt' (unb nbl. bcspieden 'fiiäben":") bcr
einjige germ. dicii ber ibg. 2l.\?. spek 'feben' ;
ugl. lat. spec in speculum conspirjo adspectus
unb (mit i für 6) suspicio '^ilrgmobn*, fomie
ftr. spa«; 'fcbcn' (gr. OK^n-riu für *an^KTiu?).
'}lU'5 ber germ. Sirpc ift bie uon ital. spiare,
frj. epier 'auöfpäbcn' (ital. spione frj. espion
'Spion', mober engl, spy) früb entlebnt; baiu,
Spion.
fpnltcn otm. mbb. spalten abb.spaltanft. otm.
= nmbb. spolden. mubl. spalden 'fiialteu' : ein
bcin Montiuentalbeutfdtcn eigciuümlidicö ft. otm.,
bem eine ibg. 2^3. splialt ju Ü)rimbc liegt; ugl.
nad) 0. JBrabfc ffr. sphut sphal (für sphlt)
'planen' (Ä'aufat. 'fpalten'). oufammenbang
mit mbb. Spelte 'i'au^eufplitter', got. spilda
'Sdircibtafcl', anorb. spjald '^rcn' ift iüabr=
fdicinlid).
S^JCtn OJJ. mbb. abb. spän 111. '.s>ol:;fpan'
= nbl. spaan 'A^ioljfpan, Sd)aufclbreite am
^luber', anglf. spün engl, spoon 'i'öffcl' fomic
anorb. spönn spann '.'^lol^fp litter, idöffel' bc=
meifen für germ. spenu- (ba^u germ. sped in
mbb. spät 'Splitter') eine Toppelbebeutung,
bereu ä>orgefd)iditc loegcn 'Dlaugel an amwäx--
tigen '-Bcjiehuugcn fid) uidit befiimmcn lät";t
(finu. paanu 'Spinbel' ift germ. (^'Utlclinung);
uufid)cr ift i^cra)anbtfdlaft mit gr. OTtd-en 'tRül)r=
löffel' (f. Spätem.
S<)nnfcrfel 'Ji. Timinutiu ju mbb. spenvarch
1)1. 'nod) faugeubey Jc^'fcl, SDlikbferfel' (banebcn
mbb. spen-sü -swim. 3)ay erfte ©lieb bcr 3»=
fammcnfcljung ift mbb. spen ("y. ''-J3ruft, Wild)',
auf bcffen glcidibcb. 'Jiebeuform spüne spiinne
mbb. sj)ünneverchelin 'Spanferfel' beruht; ugl.
nbl. speen '(5uter' nnt) abb. spunni ,}. ''.öruft',
bereu 3i\v inelleid)t mit ber uon fpannen gleid)
ift; baju lit. spenys 'oilje'. 33gl. ©cfpait.
Spange ?(■ "ibi^- «pange abb. spanga ^.
= anorb. spong, anglf. spang spong (baju
engl, spangle ','vlitter' eigtl. Timinutiu), nbl.
spang: gcmeingerm. spangö.
Spanne ?>• iid)b. spanne abb. .--panna ^.
'^Breite ber au§gefpannten .'oanb' (barnad) ent=
lehnt ital. spanna, fr^. empan 'ein öängenmaf;'):
3U fpannen mbb. spannen abb. spannan ft.
^tiu., tiai bem nbl. spannen, anglf. .spannan
engl, to span 'aucM'trcdeu, fpannen' eutfprid)t.
iö33. Span 'jichen' fdieiiU iint beu unter Span =
fcrtel unb Wefpeuft bchanbcltcn Sippen 311=
fammen3ugehören, uielleid)t fogar mit ber uon
fpinucn.
ft»arcn^tiü. mbb. spam abb. sparön fd)iu. i^Uv.
'fparen' ucrfd)onen, erbalten, uerfparen' : Teno;
minatiu 311 abb. spar (anglf. sp*r. erft nbb.
bafür fparfam) 'fparfam' (mhb. speiiiche 'auf
fpärlid)e iBcife' ift 'Oa^i "Htfv. ba3U, unirbc aber
im 'Jibb. 3um "Üb'], fpärlidi); bafür abb. spar-
iienti, anglf. spa-rliendc 'fparfam'. iBgl. nbl.
sparen, anglf. sparian engl, to spare, anorb.
spara. 'Jln ;;ufamntcnbang mit gr. anupvöc,
Spargel
— 369 —
©peirfier
Vrflreut, cingcln, fcUcn' (ju aweipiu 'fäcn, ,^cv=
flrcucn'i^ilt md}t 511 bcnfen.
Sunröcl 'Dt. ml)b. spargol nmi) lat. aspa-
ragus, ba§ and) bic Cucdc für btc ii(cicl)[icb.
nb(. aspersie, fvj. asperge. ttcil. sparagio luav.
53cad)tc fd)aici3. sparse.
(S^nrfalf Tl. nt()b. spar = amli *sp;t'r
(in ber 'Jlbloitung spieren 2Ibi. 'uoii Äalf».
f^ärltc^ f. fparcn.
(S^jnrrcu "M. iu()b. sparre alib. sparro 9Jt.
'©tangc, 53altcn' = nb(. citfll. spar, anorb.
sparre '53alfcn'. 53cjic(iunc!cn aut5cr()alCi bei'
@erm. fcblcn. S- fiicvrcn.
t SlJartc A. '3(nteit' sucrfl in Srf)inc((cr§
^aier. 2336. nnb uon 2Bcii-\anb DCV3cid)nct, aber
QÜen älteren 2Börterbüd}ern frcmb; im 17. '18.
3a(}r(). als {laO sparta '^frünbc, ^^favrei'
bcf. in nfnbcntifdien itrcijen (unb jiuar i^crn in
ber S^crbinbnnii spartam et marthani = „erft
bic 'it^farre, bann bie Cnarre" j. 53. IT-l-l
©alinbe a 5). Ta§ Sort cntftantmt bem
i">umaniftcnlatein be§ 16. 3<if)i^f)§v i" i^cm bie
SBerbinbunci spartam nancisci "eine ^frünbc
befomnien' oft üorfommt (3. S. ßaloin 1548
Opera VII 591 ; Greg. Lagiis, Processus Diaboli
nm 1560?). o« ©vunbe lientcir. OTräpTri 'ßr&ijut'
(fprüdnriörtlidi aTTdpxriv e\axe?).
<BH^ 2)^- evft nl)b., nad) ita(. spasso 'Öuft,
3eitt)crtrcib'.
fjlät 2(bi. Slbo. m[)b. spaete a()b. späti 3Ibi.
(ober m()b. späte a()b. späto Slbo.) = nbl. spade
'fpät'. 2)a§ ®ot. 6eiüa()rt ()ier3U nnr spediza
'fpäter' unb spedists 'fpäteftcr, letzter, c^eringfter' .
2)a§ gcnn. sped- läf;t fidi nid}t racitcr ocrfolgcn.
<B\tat dJl. 'eine Steinart' mlib. spät dJl.
'blättrid)t bred}enbc§ ©cftcin, Splitter', roorauS
nbl. spaath, frj. spath. ital. spato 'Jelbfpat'
ju ftanimen fdicinen. 3?orgefd)idite bunfcl roie
bei Dnarj.
Spaten 9Jt. erft nlib.; mlib. spate folgt au§
bem Timinutiu m()b. ndb. spatel 'f leine Sdiaufef ;
ba» üorau»3uict3enbc alib. *spato ftimmt überein
mit aiäd)f. spado. nbl. spade (spa). ancdf. spada
cncjl. spade. 2)iefe altgertn. Sippe ift uruer=
roanbt mit gr. airderi '©d)roert'. ^tal- spada
'Sdimcrt' (baju frj. epee) rairb meift lieber au?
bem ©ried). al§ au§ bem ®erm. abgeleitet.
Sonö 9Jt- iiiätm()b. spatz dJl. 'Sperling':
fpeäifiidi l)b. .Hofeform ju ml}b. spar (f. Sper =
ling); lueniger raal)ridicinlidi ift iirfprünglidier
3ufammcnl)ang mit g[eid)beb. lat. passer (für
*spat-ter'?).
1>a3tcrcn ät"'- »d)b. spatzieren: uiäl)rcnb
be§ lo. 3alivb§. ciu§ ital. spaziare 'uml)ergct)cn'
cntlclint. 33gl. luflmanbcln.
Slugc, gtgmologiic^eÄ SSörteröuc^. 6. 3lufl.
3pcd)t dJl. ml)b. al)b. speht 031.; nbl.
speclit, engl, speight 'Spedit' finb beutfd)e
!L'el)nit)orte ; baneben al)b. ml)b. spech ian^
einem germ. spekka ftammt afrj. espeche nfrj.
('peiche 'Sped)t'). Urücrii)anbtfd)aft mit lat.
picus 'Spedit' ift luabrf dicinlidi ; aii- '-öcbcutung
be§ 33ogelnamen6 fafu man 'bunt', inbcm man
an lat. pingo 'male' — pictus (gv. iroiKiXo^)
'bunt' ober an engl, speck anglf. specca 'Jlecf'
anfnüpft. 5yall§ man baS' al)b. speht (nbl.
-Specht' uon lat. picus trennt, fann man e§ a(§
'Späl)er' 3U ber SBj. üon fpätien jielien. —
Daju Spcffart gleidi Spehtes liart eigtl.
'Sped)tmalb' ; f. unter .s>art.
S<)cd 9JI. mt)b. al)b. spec (ck) m. = nbl.
spek, anglf. spie, anorb. spik dl. 'Sperf' : eine
urgerm. '5e3eid)nung , bie gern mit ffr. pivan
'fett', gr. ttiujv 'fett', aocft. pivanh 9t. 'Spccf'
in 3ufammenl)ang gcbradit wirb, inbem man
bie Gntiüirflung non w ju q annimmt (f. fecf
unb Speid}el).
T 3))ctfc d'- 'Änüppelbrüde' in ber SQJeUerau
unb in i>effcn üblid) == mnbb. specke : ju ml]b.
spache al}b. spahho spahha '9ieifig', mosu eine
germ. 3(blcitung spakkjon = anbb. *spekkja
benfbar ift.
Speer 9Jt. ml)b. al)b. sper Tl. = anorb.
spjor ^lur. 'Speer', anglf. spere engl, spear,
nbl.' Speer, afädif. sper (auö germ. sper ftammt
afrj. espier). 2Bie bamit lat. sparus 'öanje ber
iöauern' 3ufamment)ängt, ift unflar; möglidi ift
lli-üerroanbtfd)aft fo gut mic (Sntlel)nung beiber
au§ einer britten Spradje. 58e3tel)ung 3U
Sparren unb Sporn ift 3aieifelfiaft.
Speidje iy. ml)b. speiche al)b. speihha J-
= anglf. späce engl, spoke. nbl. speek. anbb.
speka '9tabfpcidic'. 3inai«i"cnl)ani^ '»^^ i^l'^-
spahha 'i->ol3fpan, Stecfen',nbl. spaak 'Sparren'
ift nid)t fid}er. 9Jtit Spei die gcl)ört 3U einer
urgerm. 2l>3. spik bie Sippe Don nl)b. Spetd)er=
nagel, bcffen erfte§ ©lieb ha^ mbb. (blos mb.)
spicher Tl. '^taget' ift; basu nbl. spijker
'Ütagel', norb. spik '.C-^oljftecfen', engl, spike
'groüer Ütagel'.
Sücitöet Tl. ml)b. speichel al)b. speihhilla
speihhila J.; ügl. afrief. specle, mnbb. speke
unb nbl. speeksel (got. spaiskuldr fdieint au§
*skai-skuldr umgeformt unb at§ rebupl. 33ilbung
oerroanbt mit lat. screare). ^a% biefe Sippe
mit S>3. spivv 'fpcien' sufammenbängt, lüirb
burdi anglf. späld spätl. mnbl. spedel (got.
*spai|)l) it)al)rfd)einlidi (f. fiieieni: spaik- für
spaiw- (f. Spccf)?
Sueirfjer Tl. mf)b. spicher ai)t). spihhäri
Tl. '^ornboben, SpeiAer' = afädif. spikäri,
47
jpeicn
— 370 —
Spiegef
nbl. spijker. 3)ie SJeridncbmii-j be§ iuucvcn k
ju hh im ^i). loeift auf Gntlcfimiuii uov beut
8./9. Zsal)vl). (f. Siiclt, Siitcl, il>anno).
2^ttÄ m(at. spicArium '^oriibaiiv' ift mit bcm
(finflut; bcy fübeurop. otcitUiaiiv- (f. Hcllcv,
Söllcv, itammcv) mol)l idjoii im 4. ^■^a()vl).
in @crmanicu cnt)tanbcn luib jucrft in bcv Lex
Salica (um 490) bejeucjt; lucber ba^ Satcin
(batür granarium uiib horreum) nod) bic
roman. Sinad)cn fcnncn ba§ übrii^MiS and) in
53aiern fdilcnbc 3Bovt, ba^i bei nn^ö nad) bem
i>orbilb uon lat. granarium foiuic non cellariuin
= Äcllcr unh Solarium = So II er ju lat.
spica ':jü)rc' i]cbilbet luovben ift (im 3üteitum
luiivbcn übriiien«^ nur bie "Jil)rcn ab(icjd)nittcn).
— il^eiicn 3peid)cruaael f. Svcid)e.
fpctcu ;Uni. ml)b. spien al)b. spiwan ft. ^tw.
= ijot. speiwan, anorb. spyja, oftädif. spiwan,
auglf. spiwan cUi^I. to spew, nbl. spuwen
'fpcicu' ; entfurcdicnb in ^ilcidier '-Bcbentunii lat.
spuo, (\x. TTTÜuü, lit. spiäuju. aflon. pljuja, ffr.
äthiv. 3n bicjcr gcmcinibii. 2B,v sptw (sphiw ?)
'fpeicn* i^el)i3rcn iuol)l and) nod) Speidicl nnb
fpeutjcn.
Spctfc ,"^-. ml)b. spise al)b. spisa Jy. 'Spcifc':
im '-i3cinnn öcv> !•. o^livliv. enticbnt au'i ital.
miat. spösa für ^^pensa (luecicn at)b. i für lat.
e f. ,>^cier, oeibe); »gl. ital. spesa ''üluf-
luanb, i^oftcu' (moI)cr Spcfcn) gu ital. spen-
dere 'au^t^cbeu' (f. jpcnbcn) = lat. expen-
dere. 2ie (5ntlel)nuuii uon Spcife ma^i mit
bcr Don 3d)ü)fcl unb lifd) ,^nfammciil)äniicn;
Dill, nod) iiot. inT's, al)b. mias auö lat. mensa.
Spcttnfcl '))l im l(j. ,lal)rl). (aly 5pec =
tacci, 3uoctaail) alliiemein üblid) in Der
Scbcntun^l '3d)aufpicr = Int. spectaculum.
3)icht(attou A. im 16. ysa{)x{). allöcmcin
üblid) nnb feit 3im. l:}iotl) 1571 flcbud)t: 311 lat.
specuiaii. luorauv mu ir)(»0 fpcculiercu.
3pc(t, 3 HC 1,5 'M. nd)b. spi-Ite spiMze al)b.
spl'lta spülza [y. = aui^lf. cuiil. Jibl. speit.
Tic al)b. Jorm spelza (iilcid) aiuilj. spöll)
brauii, luic ba§ /. lcl)rt, uor bcr l)b. ;^cit (ctma
ölcid)3citiii mit 3pcid)er, '!l3 flanke, 3Bicfc,
Stoppel unb Sid)cl) nu§ lat.^ital. spella ein,
mäf)rcnb bic al)b. ''JJcbcnform spelta auf ital.
spelda lucift; V(\\. bant nod) fr,?, t'-peautn«
'Spelt'. ÜbriiicnÄ tritt lat. spelta crft im
4. ortbvb. n. (Sbr. auf.
Spcluufcrv.im U). ^'valirb. (3. 53. bei Sd)eibt
I.'mI ('')robianu>? 5.^. 20.")) an-i lat. spelunca.
Sucnbc A. ml)b. spunde al)b. spenta Jy.
'@cfd)ent, Üiabc, 'Jdmofcn'. !JJI)b. fpcuben
^tro. ud)b. spenden al)"!). spentön \d)W. 3tn>. 'aI-5
0cfd)cnf aufteilen'; bicv murbc etma im 7. ^uibrh.
an?. mlat.=ital. spendere (i^Ieid) lat. expendere)
'au'öiicbcn' entlehnt; baju eniil. lo spend. 35oil.
3iunb.
■i- Spcufilcr 911. '33lcd)fd)micb' ein oberb.
Xialcftuunt: mhb. spengeler ^ilblcitunn ju mlib.
spengel — spange 'Spaui^e'. Si)noni)ma f.
unter Klempner.
Sperber d)l. mbb. sperwaere sparwsere Q()b.
sparwäri d)}. {vc\\. nbl. sporwer): fd)etnbar Mr-
leitumi 3u bcm unter Sperlin^i belianbeltcu
ncrm. sparwa- 'Spcrliuii'; eiiitl. ober ift ba§
leljte 3Bortclcment inclmcbr äri = 51 ar iinil.
auiilf. müs-eri = al)b. mfis-aro, anglf. iseri
= al)b. is-aro unb al)b. kranuh-ari). 5(lfo ift
a{)'i>. sparwäri cii^tl. '3Ibler, bcr oon Spcrliniien
lebt' (baneben m()b. sprinze ^y. 'Spcrbcrnieib=
d)en'); vc\l. anc\\). spearhafoc euiil. sparrow-
hawk 'Sperber'. 9Iuä bcm @crm. ftammt bic
roman. Sippe oon ital. sparaviere, fr^. epervier.
— Tic 53c3cid)nunii S p c r b e r b a u m für 'iHHicl=
beerbaum' beruht auf Umbilbuui] be^o mhb.
sperboum.
Spcrltitfl 0?}. ml)b. sperlinc (g): biminidioc
'?lblcitmui auö mhb. spar ahb. sparo '9.1}. 'Spcr=
linif ivc\l. cnni- starlins ^n nhb. Staar), t>a'<^
bic gcmeiniicrm. 53cncnnunn bc-? iuxiclS re=
präfciUicrt; iiiil. QOt. sparwa, anorb. sporr,
auiilf. spearwa cuiil. sparrow (nbl. bafür moscii
musch; bic iibb. 5öe3cid)nunii f. unter SüniuiV-
^(ufjerbalb bc§ ®erm. fd)eint ba^ iilcid)bcb.
prcnn. sperglas spurglas urucrivanbt. 3»
bicfem Stamme sparw-, bcm eine 2B3. spor
'3appeln' (f. Sporn) 3U (^runbe lictit, fd)eint
Spat? itofeform 3U fein; lucitcrhin ift fränf.
Sperf 'Sperling' 311 bcadilcn (fd)nHib.= baier.
l)crrfd)t Spnö). 33gl. aud) nod) Sperber.
fperrcu 3tiu. ml)b. ahb. sperren (^rät.
mhb. si)arle a[)b. sparfa) fd)Jü. ^tii^- c'fltl- 'mit
Sparren nerfchcn' : ^Iblcitiuni 3n Sparren;
ba3n angl. gcspearrian 'fporrcn'.
Spefcn A. '^.Mur. an<^ ital. spesa; bic Gnt=
Ichnnnii gefd)ah nlcid)3citiii mit anbcrn .'öanbcNo^
morten (ugl. ^anf) frül) im 17. ^a{)v[).
t fpcul?cn 3tiü. fpätmhb. spiutzen: Anteil'
fimim 311 fpcien (got. spiwitjan?), n)03U aud)
nhb. fpütjcn (f. fpnctcn) — engl, to spit
anglf. spyllan. 2)a§ nermanbtc baicr. fpirtKn
'fpuctcn' beruht auf ahb. *spirizzen für
*spiwizzen.
Spe.Kfei A: fpätmhb. specerie Jy. an^ ital.
spczieria ifiHitlat. species 'öciuürj').
fptctcn ;)tni. nt)b. SIbIcitung ju ©pccf.
SpteflCl Tl. mhb. Spiegel (gern Spiegel-
glas) ahb. spiagal Tl. (ügl. ubi. Spiegel): mit
0)eunÄU)cd)fcl cinlchm an-i- nUat. siif-glum (=
Bpkl
— 871 —
jptei^eu
lat. speculum), lüorauf aitd) ital. speglio
(neben speccliio) 'Sinciicl' mcift. Xk Gnt-
lc()min(5 in^S 3(()b. l}nt luciicn bcr iöcl)anblnni^
üon lat. e unb c fnvj üov bcr a()b. ::]cxt iiatu
cjcfunbcn. ®a§ 2(lti(crm. befofs für 'Spicöel'
ein cii^enc» ilBoi-t: al)b. scü-kar eii^tl. '6cl)attcn=
be()ä(ter' am al)h. sciuvo (anglf. sciia)'£d)attcn',
uiofiiv ciot. skuggwa 'Spicc^cl'.
®picl Üc. mlib. a()b. spil (@en. spiles) ^Jt.
'od)cv,^, ocitocvtvcib, 3>cviinüc5cn' : ju jpiclen
nil}b. spiln al)b. spilön fd)ui. c,tm. 'fid) oeit=
ücilvcib mad)cn' = nbl. speien, anfllf. spilian,
anovb. siiila 'i'piclcn'.
SjjictV 9.11. ml)b. spie^ at)b. spio^ 9.1].
'Hampf=, 3ai}biptet5': germ. ®rbf. speuta-
(barau§ afrj. espiet 'Speer') = anovb. spjöt
9?. (bafiiv anglf. spreot f. ©priet). 2hi§=
iDävtigc 9>eruianbte bcr Sippe fcl)len. — 9i(}b.
SpicniicicUc eigil. 'ÜBaffcngefeüe'.
<B\)ic\i- 91i. m[)b. al)b. spi^ (.@en. spi^^es)
50^ '^öratipietV = nbl. spit, anglf. spitu engl.
spit 'iövatipicty. !rtc)e Sippe, luorau» jpan.
espeto flammt, i3el)ört mit jpitj ^iijammcn,
lüoäu awiß. spitu = al)b. spi^ Subflantiuierung
ift. ^Merlicr gcl)ört and) nbb. Spicfs (frj.
epois) 'öeiueilicnbc beä SBilbciö', mcld)e !öe=
beutung für bie ältere ;5eit nid)t nad)niciybar
ift; bod) fegt Spiefser (ai}'i>. spi^^o spizzo
'hinnulus') 'junger ,'öirfd)' unb hav entlc()ntc
frg. epois 'oberfleS Gnbc am ^irfdjgeiucil)'
biefelbe für bie ältere Spradje oorau§. S. fpi^.
t (5))iüc \y. f. Spinbcl.
(SViütHÖ 9)1- 'gelbe -]3flaumc' mlib. spillinc
spinlinc (g)9JL: lüalirfdicinlid) mit abb. spenala
m()b. spenel 'Stcchmbcr gu einem urgerm.
Spina- '2)orn' gehörig, i>a^ mit lat. spina
'2)orn' (ügl. ital. spillo 'Stecfnabel') nruenüaubt.
(Spinnt 9Jl. ml)b. spinät: mit nbl. spinazie,
engl, spinage ju frj. epinard. 2ct?tc Cuetle
arab. isfinäg ober perf. aspanäh.
t 3ptnb 91. 'Sdirant' feit Sdiottel 1G63
gebudit, ein nbb. Sialcfttuort, im 17. 18. SnlH'b.
feiten bejeugt (j. ^. .söoffmanncMualbau ufro.
170J @ebid)tc VI, 109; alö bcrlinifd) Spinbc
bei 6ani^ 1734 @ebid}te S. 360): fd)on ntnbb.
spinde (neben s[)inden =: fpenbcn), bem nbl.
spinde 'Spcifefdiranf entfprcd)enb : moljl aue
miat. spenda (— ital. dispenda) 'Spcifefnmmer,
Speifefaften'. 33gl. Speifc unb mittelengl.
spence 'Siicifcfammer' au^ frj. dispense.
SiJtnbel (1. ml)b. spinel al]"!). spinala J-l
bie nbb. 9?ebenform Spille, fd}on ml)b. spille,
bcrul)t auf ml)b. spinle.
Sjjiuuc A: ml)b. spinne al)b. spinna ^■.
eigtl. 'Spinnerin'.
ftjiuncu otiu. mbb. spinnen abb. sfiinnan
ft. t)tit). = got. spinnan, anorb. spinna, anglf.
spinnan engl, to si)in, nbl. spinnen. ärHibrcnb
bie Sippe uon nbb. in eben gemcinibg. ift, ftellt
fid) ,ui ber Sippe uon fp innen nur nodi lit.
pinli 'fledUen' (päntis 'Stricf) unb aflou. peti
'fpannen'; bie uorgerm. SBj. pen neben spen
ügl. nod) in ^abne. 'ilndj nimmt man gern
.3ufammenl)ang dou fp innen unb fpannen
an. — Spinncmcbe [y. mbb. spinnewep-
weppe abb. spinnunweppi 91. 'Spinnemebe'.
fptntificrcn otiu. feit 99Iaaler 15(31 gebud)t
unb feit bcr 2. .s>ä(ftc bc& IG. 3abvb§. (3. ^8.
1571 > bei ,lifd)art) i)äuM belegt; 3uerft bei
Sd)eibt lööl @robianu§ 3). 4366 al§ fpünte=
fieren. ©cbilbct roie bie im 16./17. 3af)i"0-
üblichen grillificren unb tollifieren.
SlJiou 9I1. am ital. spione refp. fr3. espion
(f. fpähcn): Öchnmort be$ SOjäbr. .^UncgeS (be=
legt 3. 53. bei förimmels'hniifen 1669 Simiilic I,
19; lY, 13), feit Stieler 1691 gebudit. i^gl. engl,
spy (mc. espie) = afr3. espie.
^ttital, Spittel dl. mbb. spitäl — spitel
9c. 'itranfenhau§' : bieg au§ lat. hospitäle.
fjjtlj '^tbi. ml)b. spitz spitze ai)h. spizzi :
got. *spilj- (9com. *spitus) fel)lt; ügl. Spiel"? 2.
5(uf;erhalb bc§ föci'm. fehlt meilere 53e3icbung. —
Spit^ 911 erft nbb., fubftantioierteö 3(bi.
(S^JtölJubc 9.11. juerft bei 9überug 1540 unb
iSenifd) 1616 aly 'lafdienfpicler, falfdier Sineler'
gebudit; rooljl ^ufammenhangenb mit fin^fin =
big, im 16. ^Hib^b- fpigfünbig (91laaler 1.561
S p i lU ü übe 'dolus , argutiae' ). 33gl. aud)
« u bc.
Spit?cl 911. erft um bie 9Jiitte be§ 18. 3aW§.
(junädift als ^^ßoliseifpiiiel) auftretenb unb
Smar al^ 3Sienerifd)eö SBort, bai bann aud)
nad) 99Uind)en bringt, ouevft in Sdimeüer»
33aicr. 2Bb. — SaS SBoil iOocffpi^el bat bcr
in :^üxxd) lebenbe Sdiriftflcller Äarl .s>enfcl im
litel cincö fatirifdien 53änfclfangy („Socffpigel--
licb") in ber oiii-'i'^icr -^^oft 2. 2. 18S8 (mieber
abgcbrucft in .'öcnfclö „3Imfelrufen 1890" 133)
al§ 33ertrctung für frj. agent provocateur gc=
fd)affcn, mie er felbft aud) Diorama lS9'i S-
217 angiebt. 92ad) 21. Sad)mann.
f))Icif?cn otiu. ml)b. spli^en = nbl. splijten
'fpalten': ein altgcrm. SBurjclucrb (ba3u engl,
to split), für ba^ mcitcre Scsichungcn fehlen.
2^a3U nbb. Splitter au^i mbb. splitter dJliy.
(got. *splitra-; altcc-> tr luirb im .Ob. nidit t3er=
fclioben; ugl. bitter, treu, 3ittcrn), mofür
aber im 99ll)b. meift ein 3U fpalten gehöriges
speller 'Splitter' gcbraud)t mirb; ogl. ba^ au§
ber imfaliertcn 2B3. abgeleitete nbl. splinter
©por
— 372 —
@pren!e(
'Splitter', cng(. splint splinter 'Splitter'. 6ii3tl.
ift Splitter erfi feit Sutlicr bcfaimtcr ticivorbcn,
c'v mar urfpriil. öcm Cbcrö. frcinb iinD unvb in
%t>. 'lictrie' 'kavier ^ibcKjloffar 1522 ale inipcr:
ftättölid} mit Sprcits übcrfc^t, bo'? mit ml)b.
spri^el 'Splitter* pon bem nbb. Splitter bind)
J'ilTimilienmii entfernt ift (spri^el für *splitil i ;
nl)b. Sprcif;el nodi bei Stieler 1Ü91.
<Bpov Ü}J. 'Sdnmmol' jn ml)b. spwre 'trocfen,
ranb' nhb. spöri 'mürbe, fanl', ipoju mcitcre
53e3ieliHnoicn fohlen.
T 3lJorfcl Ü1J. bcr nicberrbein. 'IJame bcö
'^ebrnarv' = nbl. sprokkelmaand : Cuelle ein
frübmlat. dndicul. Superstit.) spurcalia. ha^
eigtl. iuol)l bcr lanbfdiaftlid)c !)Jame für '5aft=
nadit' gemefen ift (fo bat fid) lat. Saturni dies
blof; am '.Kicberrbein erhalten; f. Samstag).
33gl. nod) Die Gntlehnnng Pon Wai nnb ^Jlörj
(lU'c lat. malus — niartius.
Sporn 9Jl., Sporen '^.Mnr.^tant. mbb. spor
al)b. sporo 9JI. ; entfpred)enb nbl. spoor, anglf.
spora spura engl. spur, anorb. spore 'Sporn'.
%uh ber genn. Sippe flammt bie roman. Pon
ital. sprone, frj. Operon 'Sporn'. iUi 03rnnbc
liegt Dem öerm. sporo "DJ. 'Sporn' eine ft. ä)cr=
baliü3. sper 'mit bem Jnfsc ftof;en', bic in nhb.
Spur, f puren unb engl, lo spiirn fortlebt; pgl.
abb. afäd)f. anglf. spurnan 'treten', momit nr=
pcripanbt ffr. sphur 'mit bem Jynfse tpegftofsen',
gr. öTTuipiu 'jappeln' dat. sperno 'oeradite'
bat übertragene ibcbeutnng), lit. spirti 'treten'.
23gl. and) Sperling (eigtl. '^flpplcr'?). iBeil
'mit bem Aufje ftofjcn' bie C^runbbcbcntnng bcr
ibg. i"*33. spür iit, tann Speer bamit nid)t gnt
gufammcnbängcn.
3portclit 'iUur. nad) gleidibeb. ital. sportula:
im 17. oiJbrh. anftommcnb jnnäd)ft al-o Spor^
tu In.
^\>oU i)J. mbb. abb. spol ((^en. spotlesi
2)J. 'Spott, .s>obn, Sd)mad)'; fein frübe& "Jlnf^
treten im 'Jlhb. lehrt, ban ev ein cd)t bb. JBort
ift. X'lnffälligermcife bnbcn bie nbb. Tialotte
gleidifall-o tt im ^'snncrn ber entfpred)enben Ül^ortc;
ogl. nbl. Spot, anorb. spolt ^J}. 'Spott'. Daneben
nl)b. mbb. spotten abb. spottön = nbl. spotten,
anorb. spotta 'fpoHen'. '^k Sippe fdieint auf
ein got. *s|ni|ij)ön (got. |j|) — bb. tt f. Sd)micbei
}u ipeifcn, beffen l^orgcfdiidite nid)t m ermitteln;
faum ift lat. spüluin peraianbt.
3pra(6c A. mbb- spräche abb. sprähha ,1. :
5lbflrattum ju fprcd)cu; ugl. anglf. spni-r.
Spredien mbb. sprüchen nljb. sprehhan ft.
3tm. = afäd)f. sprekan, nbl. .sprcken, anglf.
spröcan ft. otip. 'fpred)en'. Tai- entfprcd)cnbe
engl, to speak innb spcech 'Spradie') awi^
anglf. specan (unb spseö 'Sprad)c') ipcift ouf
eine gcrm. 2i>3. spek, meldie and) in abb. speh-
han 'fpredien' ftccft. ^Tic gcrm. "J>crbalui3. sprek
hat feine gleidibeb. 3>cnpanbtcn anncrhalb ; piel=
leid)t ftcbt ffr. spliürj 'rauf dien' in '-öesicbnug.
(Sine anbere au-?gcftorbene !öe3cidinuug für 'fprc=
dien' f. unter ^eidite; bav jc^t in ben oberb.
3Jla. für 'fprcdieu' bcrrfdicnbe SBort ift rebeit.
t Sprcljc ö"- crft nbb., ein eigtl. nbb. 2?ort
(alc' sprin bi§ in§ i^eff. b'ncinrcidienb, bafür
fonfl Staar); ba3u afäd)f. sprAla (im 3Buppcrthat
spröle». nbl. spreuw, norbfricf. sjjrian 'Star'.
Urfprung bnnfel. %m einem altgcrm. 3)ialeft
ipurbe bac- glcidibcb. afr3. esprohon cntlebut.
fprcitcu ottP. inbb. abb. spreiten fd)ip. 3*").
'auvcinanber breiten'; basu ein primäre^ mbb.
spriten spriden 'fid) au-öbreiteu'. 'i^gl. nbl.
spreiden spreijen, anglf. s|)iä'dan engl, to spread
'au'5brcitcn'. ^iifi^nin'cubang mit breit ipärc
bcnfbar, ipenn got. *usbraidjan 3U ©runbe gc=
legt ipcrben bürfte.
fVrciscn 3tiü- älternbb. fpreufecn, eigtl.
'fidi in bic .Oöbc recfcn mie ein Strebcbalfen' an?-'
mbb. abb. spriutzcn < springen! 'ftcmmcn, ftnt3eu':
3n mbb. spriu^ J-. 'Stüljbalfen' — anglf. spreot
'Stange', bie au'? bem Stamme pou fpriefsen
abgeleitet finb; ba3U audi f p rillen-
Sprengel llU. in bcr bcntigcn 53ebcutung im
IG. ^abrb. auftretenb (3. iJ3. iUatbefiuS 1502
Sarepta 195») unb feit Sdiottel IGGi? gebndit: an§
mbb. Sprengel dJl. '53üfd)el jum Sprengen be§
'ilknhmaffcr!?, SBeihiPcbel' mit auffälligem ^e=
bcutungvipcdifcl.
fprengen ;')tip. (mü 3U ergän3cnbcm Cbieft
''^^'erb'; pgl. traben) mbb. abb. sprengen
fd)jp. 3ttP. 'fpringen madien': Waufatipum ju
fp ringen.
Syrentcl^ 9.1J. erft nbb., au^ bem ''Jlt'ö.; pgl.
ubl. Sprenkel 'Sdilinge im Sd)iff§tau'. ®ie§
bcrubt mit abb. sprin ka mbb. sprinke 'J. 'äJogeU
talle' auf einer Wrbf. springjö, an? ber ami)
engl, springe flammt. ÜBabrjdicinlidi fübrt biefe
Wrunbform auf Urpcripanbtfdiaft mit lit. springt!
'ipürgen* - sprangüs 'ipürgcnb', lett. sprangät
'cinfcbnüren, cinfpcrren'.
Syrenfel^ ill. mbb. (mb.)sprenkel sprinkel
'0)1. 'Alcd', mofür mbb. ein nafallofeiä spreckel
gilt (banebcn aitd) *sprünkel in spninkeleht
'fledig'); ba3U i'ol. sprekla, fdupcb. spräkla
'flcincr Alerf' ; fdiiPcis. Sprigel sprägel. 3^'
fammenbang bicfer Sippe mit ber pon engl, to
freak 'fprenfcln' — freckle 'Sommerfproffe' unb
ipciterbiu mit gr. irepKvö^, ffr. pr<jni 'gcflccft,
bunt' ift mi^glid), menn man sprek (spreg) unb
prek (preg) al-? bie ibg. SBur3elformen anfielt
«Spreu
873 —
©pul:
(tücgcu bcy SBcdjfclö uon sp unb p vc\{. bcii
entün-cdiciiöcn uon st unb t unter bvofjcln,
©ticri. Xann luüvbc luoijl fein l)iftonid)cv ou=
fainuienl)ani] 5n)iid)cn uu-enfcln unb fpvin =
gen bcftcbcn.
Spreu (V. ml)b. al)b. spriu (@cn. sprimves i 9i. :
ein ipc5ififdi l)b. SBoil, ba§' mit mljb. spraewen,
mnbl. spraeien (got. *sprewjan) 'f;n"ül)cn,
fiicbcn, ftrcuen' auf cincv ticvni. ibg. S'l?^. sprevv
'ftiebcn' beruht, uon u'eldier fid) fonft nur un=
fid)erc Suuren finbcn (j. f probe unb fprüfjen).
'^üv iilcidibeb. nbb. SBort tuirb burd) engl. chatY.
nbl. kaf repräfenticrt; f. Äaff.
Sprit^lDort l^i. nü)b. Sprichwort 9^. (bic
jj'onu 2iuüdiiuort ift crft frül)nl)b.): eigtl. 'gc=
fprodjenec' ©ort'.
t Spricßcl, Sprügel '^)l. crft feit ©d)otteI
1663 unb Stielcr 1691 (bef. Stiegen jpricgel)
ücrscidniet, aud) in 3c1c"'3 D^einuuorterbud) 1656
aufgetübrt ; in ber Sittcraturipradje feit hmi 16.
3a()rl). bezeugt; ^Belege: i)onborff 1581 Prompt.
Exenipl. 11, 112a; bcy ^ütternbcn Überfe^ung
uon lorgucinabac- .s>raenieron 1652 S. 318;
©oetbe äi^anberialire I, 6. i^crein3elt fd)on in
niittelaltcrlidien Urhinben sprogel („.<5albreiiff
ein Sprügel" ber 2ei)cn Disputa). (Spriegel finb
bie ^ogcn ober 53ügel, n)e(d)e über bie S5>agen
unb SBiegen gcfpannt luerben. 3^ie 33eäeid)nung
ifl fdnuäb. nib. nöb. iobcrpfä(3. and) Sprugel
'Sprcnfel 3uni 3?ogelfang').
fpric^cn otiu. ni()b. sprießen {ai)b. *sprio-
^anV) ft. 3tni. = nbl. spruiten, anglf. sprütan
engl, to sprout 'feimen, fproffcn'. 3tu§ bicfcr
gcnn. 2B3. sprüt 'emporiuadjfen' entfprnngt engl,
to sprit 'fpriet^en' (anglf. spryttan), foiuie anglf.
spreot 'Stange, Sd}aft' == nbl. spriet 'Spieü,
©pcer, 53ugfpriet', iuol)er nt)b. Spriet in
SB u g f p r i e t. 2>gl. uodi f p r c i g e n unb S p r 0 f f e.
5Iuf5erl)alb be^ @enn. fcl)lt ee an fidjercn 3Scr=
luanbten.
fpriltßCU otiü. ml)b. springen aljb. springan
ft. otiu. = afäd)f. springan, nbl. springen, anglf.
springan engl, to spring (got. *spriggan). 2tu§
biefem gemeingerm. 3tro., rooju nl)b. Sprung
Tl. (nü)b. a[)b. sprunc}, ftauunt bie Sippe uon
ital. springare 'jappeln'. (Sine uerrcanbte nafal=
lofc 35^3. ibg. sprgh erfennt man in gr. arrepxeaeai
'eilen' — airepxvöc 'l)aftig'.
fpriöcu (ältere Diebenform f prüfen) ml)b.
sprützen, roorau§ ital. spruzzare sprizzare
cntleljnt; basu ml)b. sprütze nl)b. ©pri^e J. :
Slblcitnngen au§ ber unter fprief;cn befprod)enen
germ. SKj. sprüt 'emporiuadifen, emporfdiietjen'.
SBgl. engl, to sprit 'fprigen' neben to sprit
'fprieisen'.
fpröbc %i)i. (bei 9)Jaaler 1561 nod) nid)t ge--
bud)t) frül) im 16. ^süijxi). bescugt unb gtuar
3uerft bei Saurer 1528 DJIenfdjl. ^^^roportion A II
unb Ijäufigcr bei .'öani- Sad)y in ber 33ebeutung
-'bürftig, fd)iuäd)lid)'; Sdjottel 16(j3, Stieler 1691
unb Steinbad) 1734 bud)en e^ al» "Jlttribut uon
(Sifen ober Sd)iuefel — aes (juud malleum non
fert — (fo and) in 9Jktl)efiu'5' Sarepta 1562).
Sic beute uorl)en'fd)cnbe übertragene Scbeutung
(„fpröbc 9}iicncn, 9Jläbd)en"j tritt 3ur 3cit Stein=
bad)§ 1734 auf. @§ ift uerroanbt mit nfläm.
sprooi, friil)er nnbl. spru, mittelcngl. spre|)e 'ge^
brcd)lid), fpröbc'. 2}a§ 2(bj. fd)cint alte ^öilbung
(luic blö^^bc, mü = be) au§ ber unter (Spreu
aufgefteüten germ. 2B3. sprew 'gerfticben' ju fein.
«proffc 5- "d)b. spro^^e al)b. spro^^o 9JJ.
'Xicitcrfproffe' : iual)rfd)einlid) liegt bicfcr 5öe=
beutung eine ältere ('3roei9') 3U ©runbe; ugl.
anorb. sprote '3iücig, Siutc, Stab', anglf. sprota
'3roeig'. ©ie gel)ören 3U ber gcnn. 2B3. sprut
in fprietsen, luoraug nl}b. (Sproß Tl. '^^flan=
3entricb' eine crft nl)b. 3lblcitung ift; baju
Sprößling.
Sprotte Ö-. ein eigtl. nbb. SBort, ba^ ben
gleid)beb. nbl. sprot, anglf. (11. ^ßb^^f)-) sprott
engl, sprat entfprid)t. 2Beitcre 3>orgefd)id)te ber
Sippe ift uncrmittclt.
Sprutf) Tl. ml)b. sprach Tl. '@efprod}ene§,
35>ort, JHcbe': eine erft m()b. Slbleitung gu
fprcd}en.
fprü^en 3t'U. erft im 9cl)b. bc3eugt; aber
mljb. *sprüejen ai}b. *spruo\ven finb uorau§=
3ufegen. 3ufatnmenl)ang mit ml}b. sprsewen
'fticben' unb nl)b. (Spreu fü()i-t auf bie 2Bj.
sprew (sprow) 'gerfticben' ; f. nod) fpröbc.
fputfcn ottv- crft fpätnl)b. ; frül)e Sitteratur^
belege bei Stilling unb DJiöfer, bann aud) bei
Sd)illcr 1798 äOaücnfteinö Vager VI („2Bie er
räufpcrt unb luie er fpudt" ufu).). (Irft im 19.
3at)rt). bringt cö burd) nbb. Sd)riftfteller uor; e§
tuirb 3uerft in ber SSoi-rebc uon 9u1blin§ Sprad)=
meifter 1716 al» meifinifd) cnuäbnt unb bann
uon Steinbac^ 1734 unb ^-lifd) 1741 al§ nbb.
3)ialef'tiuort gebud)t (für ba^ im dibb. l)cimifd)e
äBort übenuicgt in i>cffen unb im iücftlid)en Ibü=
ringen fpügen, in ber 'J{l)einpfal3 f pausen,
in ^aiern fpir^en). 3>ielleidit flammt e§ au»
afr3. escopir escoupir 'fpcien' — nfr"3. (ucraltet)
escupir 'burc^ bie geprcfeten Sippen fpucfen',
rcallon. scopir 'fid) erbred)cn' unter 2{nlcl)nung
an fpcien.
(Spuf Tl. erft nl)b., ein eigtl. nbb., bem Cberb.
frcmb gebliebene^ SBort (bie ftreng hb. ©eftalt
(Spud) begegnet im älteren 9tl)b.); ugl. nbb. nbl.
spook ani' germ. spauka-. 2)aju fd)tueb. spok
©pule
374
;tnftettc
'3?oijclfdicud)c', bän. spog '©cfjcrj, ©paü', nov-
lüeij. spjok 'öcfpcnft' {en<\\. spook \\\ ffanbin.
Ihipnnujö). Uni"id)cr ift 3lnna()me uon ^öcjicljuno
jit lit. spügulas '@(nnj'.
<Bpnk 5v. iu()b. spuole SR. '3Bcbcripulc,
SRöI)vc, Jebcvticl' al)^. spuola j^. — spuolo d)l.
'ÜBebcrJintlc' — nbl. spoel, ciu}!. spool '35?cbcv=
fl'ulc'. 3lu5 bcr ijcrin. Sippe üaiiinit bic vornan,
uon ital. spuola 'SBcbciidiiffdicn', afv^. epolet
'Spinbcl'. £b ju bcr unter jpanncn, fptn =
neu aufiicftcdtcn SB;;, spa 'jicl)cu' gcbörici ?
fpülcn otiu. ml)b. spüelen a()b. spuolen
fd)nj. 3tro- = ubi. spoelen, anglf. spelan in
fllcid)er 53ebcntung. 3ujamnicn()ang mit bcm
ooingcn 2Bort iü unflav. — Xav jugcliönoc
Mollcftiinini Sinilidit bcrul)t nur nil)b. spüelach
(n()b. *s|iu()lalu).
SjJunii IIJ. ni[)b. spunt (0)cn. spuntesi 2)h
'Spunblod), vJapfcn in einer ^^runnenrölirc'.
ÜBcift fd)on bns bc()arrcnbe l in ber nil)b.
Alcyion&form auf freuibcn llriprumj l)in, fo nod)
nicl)r bic nil)b. 3icbenforuien punct nnb pfunt
fou)ie nhb. (bial.) '^hint — 'i^unbc (mciicn bcr
tS'ntlcIinunii v(\\. ii>eini. (5c> cntiprcd}cn nbl.
spon spun 'Spunb'. Tic nilib. äruirtc, lucldic
bcu julcßt genannten su Oirunbc liegen, berubcn
auf lat. puncta 'Stid), i'od), bic in eine 9{öbrc
gcmad)tc Cffnung'. iÜJcgcn bc§ s pon mbb.
spunt pgl. ital. spuntone '!]3ife' — spuntare
'abfpitjcn' ,ui lat. punctum.
Spur A: nil)b. spur (spür) 52Jv. '5ut5fpnr'
neben gleidibcb. inl)b. al)^. spor: gu ber unter
Gporn bcjprodicncn gcnn.^ibg. ÜBs- J^per 'mit
bcu jyüt'icn treten*. 2)aju ba^ Tcnominatip
u[)b. jpürcu aiiv ml)b. spüm al)b. spuren
Spurren spurian jd)ip. otiu. eigtl. 'ber Jyä()rte
bcvi SBilbcy iudicnb nadigebcn', bann 'aufi'udicn,
f puren, unterjud)en'. Tiejc übertragene ^^ebcutnng
fcl)rt in allen germ. Sprad)cn luiebcr (pgl. nbl.
speuren. anglf. spyrian, amnb. spyrjai nnb ift
uiabiid)einlid) ein llbcrrcft auv» ber Sprad)C bc;?
altgcrm. .Jsägcriebcnv.
fputcu ,St»u- crft pon Jsrifd) 1741 al§ f pubcn
gebudit ab? unlifterarifd}ev nbb. Tialcftmort ; q<-
bringt burd) nbb. Sdniftftcllcr u'ic Ühm"? nnb
Wnliny (1777 .'öamilton-5 91lärd}en S. "»7.')) im
Iet3ten iNicrtcl bcc- ix. ^Vibrbv- in bic l'itteratur,
anfiiuglid) andi f pubcn gcfdiricben. Sd)ottcl
]ij{j'.i bud)t ali nbb. Spoet 'acccloralio' nnb
fpocicn 'accelerare'. ■iJibb. spöden au-5 anbb.
*spf»dön cutfpridit bem abb. spuntön (fd)on mbb.
*spuoten feblti nnb gebort mit ml)b. a{)t>. spuol
i}.'@clingcn, i^cfd)leuuigung' su mbb. abb. spuon
(spuoani fdim. ^yUv. 'gelingen, (Erfolg haben'.
2)aju engl, speetl 'Gile, ölürt' auv anglf. spöd
'©rfolg' (gu anglf. spöwan 'pon ©tattcn geben'),
nbl. spoed 'ßilc' — spoeden 'fid} beeilen'. 3)ic
bierin entbaltenc gcnn. 2Bj. spö (spe) bat 5Ser=
ipanbte an ffr. sphä 'fd)iöellcn, ipad)feu, ge=
beibcn', aflou. spgja (spgti) 'ßrfolg baben', pieb
leid)t and) nod) lat. spa-tium.
f))üttcn ;)tiP- gicidi fpeulKu.
<Btttat 'M. crft nbb., mit nbl. staat unb engl.
State au§ lat. slatus, ipobcr aud) frj. etat. ital.
stato. 2)ic ^cbeutung '^lufipaub' bat aud) frs-
ötat. Stabt ift burdiaue ucrfd)ieben.
Stob ^JH mbb. abb. stap ((§cn. stabes. Tl.
'Storf, Stüße, 6tab' = got. stafs ib), anglf.
sta^f engl, slaff, nbl. slaf (pgl. nod) 53 ud):
ftabc). Tic Söc^iebung be§ gemeingerm. staba-
gu bcm lautglcid)cn otu'. abb. stabOn 'ftarr fein'
fübrt au^ ibg. slhab (sthapi 'feft fein', bic
burd) aflop. stabü stabü 'Stocf, Stab' unb ffr.
sthäpay 'ftcbcu mad)eu, crrid)tcu' uorauisgcfcöt
nnrb, ober auf ibg. stabh in lit. stäbas stöbras
'i^ilbfäulc' — sti'bas 'Stab, Strebepfeiler'.
Stadjcl Tl. mbb. (febr feiten) slachel al)b.
stalibulla (staccbullai ,"s"-
t Stobcl Tl. 'Sd)eunc' ein obcrbcutfd). 2)ia=
Ictimort, mbb. sladel abb. stadal Tl.: eine alte
5lblcitung aw-i ber ibg. 3B3. stba — ftebcjt, eigtl.
'Stanbort' bebeuteub; pgl. lat. stabulum 'Stall'
ju Stare 'ftcbcu', ffr. slliätra 'Staubort' ,^u
stba 'ftcbcu'. 3?gl. nod) Sd)cuuc.
t Stnbcu Tl. 'Ufer' mbb. stade abb. stado
Tl.; pgl. got. slab, a)iglf. sta-}), afäd)f. slatb
'Ufer': ber gemeingerm. Stamm sta])a- (uio:,u
nod) bav> crft nbb. Ojc ftabc) ift an-:}' bcr ibg.
iS>5. stba (f. ftcbcu unb Stätte) gebilbct nnb
büv Ufer im Sinuc pou 'iveftlaub' gu pcrftcbcn.
Stäben (in Stranbiu-g üblid)) pcrtri« ba^^^ eigtl.
mbb. nbb. Ufer.
Stnbt A. mbb. abb. siat ,"s-. Trt, Stätte' :
eigtl. ibcntifdi mit Statt nnb Stätte (bic !öc=
beutung 'Stabt' entmidclt fid) crft in mbb. ;|cit;
ba^ ältere SBort barür ipar ii^urg = abb. mbb.
burc (3-.). S. Statt.
Staffel {)•• (baier. unb fdjiucig. aud) SRagf.)
mbb. stafTel (stallel. meift stapfei) Tl^. 'Stufe,
Wrab' abb. stalTal (staplal) dJl. — staffala a:
'CiJrunblagc, ("yunbament, Sd)ritt': 'Jlblcitung
gu bcr germ. ülßg. slap 'geben' (in Stapfe,
Stufe); baji^n bic nbb. Sippe Stapel.
Staffelei ("y. gu Staffel; feit m'ifd) 1741
gcbiubt, bafür bei Sd)ottel 1GG3 mit itol. Gnbung
Staffelet.
Stnffcttc A. im 17. S^bi'b- cntlcbnt unb fd)on
in Meituugen bcy i'/ijäbr. .Hriegc? begeugt (uiobt
glcid)gcitig mit SBorten bc^i '^ioftmcfcuö) ani
gleid)bcb. ital. staffetta (fpan. estaleta): Sticler^
[taffiereii
— 375
@tape(
Settungsluft 1697 bmtt Stafette alö „"i^arfct
^Briefe, fo iicidnuinöe u'Cviiicfrfürfct lucvticn man,
mcift mit einem reiteuben '-öoten".
t ftofficrcu f. aiiyftnfficvcn.
<Btai)l ilJ. m()b. stahel (fontra()icvt stul mit
bcr ^JJebcnfonn stachel) dJl'^ül. a()b. stahal (stäl
*stahhali = iib(. staal, anglf. style stele citcil-
Steel, anorb. stäl (got. *stahla-) 9^ 'Stal)!'.
3{uf eine üoviievm. 3^orm staklo- roeift ha^ viv-
roanbtc mn-eun. stakla 'Stal)!'; mcitevc '-öc--
3ie()uncicn inncrlialb bev ibiv Spradieu fefilen
(and) in ben '^e,^cidniniu}cn (^olb nnb Sil bcr
t)cftcl)t '^ejiedunci bc§ ®cnn. bloß 3um Slnu.).
T Stafcii d)l. 'Staniic' im 17. 18. Qabrf). au\-
fommenb: ein eigtl. nbb. 2Bort; ügl. nbl. staak,
angl). staca engl, stake, afdiracb. staki '^;|3fnf)l'.
SIii'j biefev Sii-rc, lueldie mit Starficl .^u
ftcd)cn gehört, ftammt bic gleidibeb. roman. oon
itnl. stacca. Xa.^n ba§ flg. 2Bort.
^takt 9t. lim 1050 anftretenb (,v 55. 9)]nt()e=
finÄ 1ÖG2 Sarci'ta 32. 67»; I()om. Sdjröer 1620
(Sl)rcnil)ron E 2): mit nbl. staket ju ital. stacca
'^i)3fal)l', ba§ feinerfcitg jii ©tafcii gehört.
^taü dn. mlib. nt)b. stal (ll) 5DWI '3tel)=,
©il5=, il^obnort, Stelle, Stall': eigtl. ibentifd) mit
Stelle. Xie ^ebeutnngen bcy a()b. 3iHirtes> finb
^Ib^ii'cigungen einer 53ebentnng 'Stanbort'. Snt=
fprcdienb nbl. stal 'Stall, fefter Stanb', anglf.
steall engl, stall 'Stoll, Stanbort'. Sic Sippe
(roorane nodi ftcllcn) geljört 3n einer ibg. ffij.
sthel. bie nod) in ftill nnb Stollen foroie
mit ber unter Stiel bebanbelten gcrm. Sippe
Don anglf. stela 'Stiel' uifammenl)ängt. '}ln<-
bem gcrm. stalla- flammt bic roman. uon ital.
stallo 'Stelle', frj. etal 'i>leifd)banf' — etau
'Jlcifdibube', ital. stalla 'Stall', itol. stallone,
frj. etalon (engl, stallion) '3ud)t()engft'.
Stamm 9Jt. ml)b. abb. stam (mm) SOI
'33aumftamm, Stammbaum, @efrf)led)t, @runb,
llrfad}e' = nbl. stam. anglf. stemn (sttefn)
engl, stem (f. Steüen), anorb. stofn stomn
(au§ *stöfnV). Sag t)orau'o3ufcgcnbc gcrm.
stamna- ifaum für *stäbna- 3u Stab?), 9(b=
Icitung 3u bcr ibg. 3B3. sthä 'ftel)en', berft fid) mit
ir. tamon (für *stamön-) 'iBaumftamm' unb gr.
öTciiLivo; '2Beinfnig', bcffcn 53cbeutung an nl)b.
St an ber erinnert.
ftammdn 3tiu- »ibi^. stammeln stamelen
alib. stammalön stamalön: 2(bleitung au§ aljb.
stammal stamal'ftammclnb', bcffcn ältere '3tcbcn=
form stamm-er stam-er (9iom. Sg. DJJac-f.) bem
al)b. stammen stamen 'ftammcin' 311 ©ritnbe
liegt. 33gl. got. stamms = anorb. stamr
'ftammclnb'; ba3u nodi ftumm. — ftammcrn,
eigtl. nbb., nimmt jit nbl. stameren. engl, to
stammer (ogl. anglf. stamor 'ftammelnb' ). Über
2B3. ^tam 'cinlialtcn' (ftammcin 'bäitfig ftorfen')
f. ungeftüm unb ftemmen.
ftnmmcu otiu- nil)b. stammen: 3U Stamm.
ftnmpfcu y)tiv. ml)b. stampfen at)b. stampfön:
3(blcitung 3U n()b. Stampf inl)b. al)b. stampf
'2Berf3cug 3Uin Stollen'; ogl. nbl. stampen,
engl, to stamp, anorb. stappa (für *stampa)
'ftampfen, ftonen'. 3{u§ bicfcr Sippe ftamnien
burd) (vntlcl)nung ital. stampare, frj. etamper
'einbrücfcn', ital. stanijia 'Srucf, ©epräge', fr3.
estaiupe. Xa]\\ nod) Stempel, ftumpf. Sie
l)ierin cntbaltcne gcrm. 2B3. stamp (; stump)
'ftoticn' fd}cint mit gr. öxe.ußuj 'trete mit J-üfsen'
(ffr. stamba '^^foften' ?) 3ufammen 3u ()ängen.
injl. Stapfe unb Stempel.
Stanb an. ml)b. stant ( d 9J1. 'Staub, 3u=
ftaub': 3u 2B3. stand; f. ftel)en.
Stnnbartc J. inl)b. stanthart (standert)
9Ji: mäbrcnb bc§ 13. <^al)rl)§. entlel)nt ait'S afr^.
estendard (fr3. etendardj '(yal)nc' ober beffcr
auü gleid)beb. ital. stendardo, bav auf lat.
extendere berul)t. (Sbenbaljcr engl. Standard,
nbl. standaard standerd.
(Stönbtftcn 9?. im 17. '^al)xi). auffommenb,
picllcidit 3uerft bei ocfen 1645 3&i"nt)"» h 224.
.350 (3lbenbftänbid)en). 9kd) ©oinbert, ^e=
mcrfgn. 5, 20.
Stönbcr Tl. 'Stcllgefäß, ^fab' crft nf}b., ein
nbb. 2Boi1; entfprcd)enb nbl. Stander '^^^feiler':
3u Stanb.
ftönbtß '3(bi. crft nl)b. Onljb. al)b. stendic in
3ufammenfcl3ungcn luic tnftänbig): 3U Staub
'58cflanb' ; pgl. bav fd}on mljb. 5lbi. bestendec
'bcftdnbig'.
Stange S- "'f)'^. stange ai)h. stanga ("y.
= nbl. engl, stang, anorb. stong J. 'Stange'.
2{u§ ber genn. Sippe ftammt bie roman. oon
ital. stanga 'Stange'. Sa§ germ. stango-
3ic()t man 311 ber in engl, to sting 'fted)en'
beiual)rtcn gcrm. 2B3. sting (f. fted)en); äl)nlidie
^ebeutunggentiuidlung f. bei Stafen. Sa3u
biminutipc» Stengel.
(Stauet 9)t.'@erüft 3umGrbauen DonSd}iffen'
crft nl)b., ein nbb. SBort, ba§ bem ijb. Stoffel
cntfprid}t; ogl. nbl. stapel ',>öaufe, Stapelpla^',
engl, staple 'StapelplaB' (barnad) fr3. etape
'SDarenniebcrlagc'). „Sie ^cgriffÄcntioicflung
bcr Sippe (f. Staffel) ocrlauft in hcn ^cbeiu
tungen 'Stügc (anglf. stapol), ©runblage (al)b.
statrol), öcftell, .söaufcn, aufgeböufte SBaren'."
3n ber 53cbeutung 'Stü^e' fügt fid) anglf. stepan,
afrief. stepa 'unterftü^en, belfen' ujerm. @rbf.
stöpjan). 2(floo. stoborü 'Säule' unb oielleid)t
einige ber unter Stab crmäbnten lit. 2öorte
Stapfe
— 376 —
ftaunen
finb mit bcr gcrm. 2\vvc üon Starcl uvücr=
rvanbt.
"i" Sta|)fc dJl. '7nimnix' mbb. stapfe nhb.
stapfo (stäffo I 91^. : ju ml)b. a(ib. stepfen neben
tnl)b. stapfen ai)b. stapfön 'treten' = anoilf.
staeppan ft. ^tro.; ugl. nbl. stap 'Iritt' neben
Stappen 'fd)rcitcn', engl, step 'Iritt, i"d)vcitcn'.
3)ic germ. SPcrbalro;;. stap 'mit Jüf?cn treten,
Jrittc modicn, ciebcn', roojn nodi Staffel unb
Stufe, ftcrft nafaliert in bcr Siinic ftampfen.
5(n§ bcnt @erm. ift ital. staffa 'Steiiveif ent^
(clint (rcosu Staffcttei. Xci bie ibiv SB], stab
eine ^ijebenform stap iicbabt baben fann, ift
Uriicrroanbtfd}aft uon afloo. stopa '3^ut3i;nir'
mit 3taiifc möi^lid).
Star Tl. m()b. slar Tl. abb. stära J- 'stur-
nus' = muilf. stfir fnnb stearn) cnc^l. stare (unb
starling). anorb. stare starre 'Stnr' : urt)er=
roanbt mit lot. sturnus. (?ngl. starling 'Star'
jcigt bie 3lbleitung üon Siierling (neben abb.
sparo). — Star Tl. alci ^öcscidmung einer
Stugcnfranfbeit ift eine nbb. Folgerung au§ mbb.
starblint (d) abb. starablint (ogl. nbl. staar-
blind) 3(bi. 'ftarblinb', ba§ mit bcm ^famen bc§
9?ogc('5 in feinem onfammenbang ftcbt, ba e§
uielmebv mit nbb. ftarren (abb. staren) ju
einer 5l\v gebort. 'Jtuffädigcnneifc begegnet im
3(nglf. neben stii'-rblind and) purblind. bcffen
crftec- 5lom;iofition'5glieb anglf. pur '3?obvbommc T
bebeutet; ugl. gr. -f^auKiuiia ju T^au= 'gulc'.
ftort 5lbi. mbb. slarc (unb starch) a()b.
Stare (unb starah) 'ftart, fräftig, gron' = afäd)f.
stark, nbl. sterk. anglf. slearc engl, stark. alt=
norb. storkr. Tlh anbcrer ^(blaut'jform geboren
jur felben gcrm. SBv ^'<i''k nodi got. gastaürknan
'ocrtrorfnen', anorb. storkna 'gerinnen', abb.
storkanon 'ftarr, bart merbcn', moburd) ctma
*flan' als ©runbbcbcntung bcr 2Bs- roabiid)cin=
lid) roirb. Urücriuanbt nad) Ib. ^JJöIbcfc mit ncn=
perf. suturfT (Wrbf. *strga> 'ftarf. — XaT^n
Stärfe A. '5(melmcbr (engl, starch).
t Starte A: 'innae .Unb, bie nod) nidit gc^
falbt bat' erft nbb., ein eigtl. nicbcrb. SDort;
taum üu nbb. Stier gcbörig, eber mit mbb.
stör al)b. stero 'SBibbcr* ju got. staira 'un-
fntd)tbar', bcm gr. oreipo? ar^picpoc; 'unfrud)t=
bar', lat. sterilis. ffr. stari 'unfrud)tbar* ur-
ocrmanbt. 1)aii,n ba«- tig. 2Bort.
ftarr 'Jlbi. crft nbb., eigtl. mobl nbb.: vgl.
bo'ö feltcnc mbb. starren 'ftarr nicrben': ,ui bcr
gcrm. 2Q3,v stör : slar. roo^u bie unter Star unb
Stärfe bcbanbelten Sippen. Ila^u ogl. nodi
ffr. sthira 'feft, ftarf, gr. arepeöc; 'bart', lit.
storas 'bicf', aflott, staru 'alt*. — 9Jbb- ftarren
3tu). 'mit unbeittegtcn 9(ugen blicfcn' auv glcid):
beb. m()b. starn abb. staren = engl, to stare
(anglf. starian), mcldic? näber ju Star al^ ju
ftarr gebort.
Btatt (V- m[}b. al)b. stat ^y. 'Crt, Stelle' ;
am- bcm ^^Mur. baju (abb. steti mbb. stete)
ftammt nbb. Stätte J. (5ntfprcd)enb nbl. stede
stee 'Stelle, 5]3la^, Stäbtdien'. — Sic nbb.
^^3räpof. ftatt (»gl. fraft) ift eigtl. DbliguuS
bc§ Subft. ; bafür mbb. (fcbr feiten) an.. stete
'an Stelle be§ ufro.'. — 9cbb. ,ui ftatten geljört
aber nidit ju biefcm Statt, fonbern berubt auf
mbb. stat abb. stata ^Y 'bequemer Crt ober
^citpunft, ©clegcnbcit, .öilfe'; baber fd)on mbb.
ze slaten al)b. zi statu '^u gelegener 3cit, jur
-s'Mlfe'. .'CMcrbcr gcljört aiid) gcftatten ml)b.
{lestaten al)b. gistatön 'erlauben' eigtl. 'gute
©elegenbcit geben'. ^Ibb. stata ift ebenfo mic
stat (@en. steti) 2?crbalabftraftum ju ftebcn. —
^Jcbb. ftattfiuben au-ö mbb. state vinden 'gute
03elcgcnbcit finben'. — ftatt lid) "ilbi. erft nbb.
53ilbung ^u mbb. stat 'gute (^clegenbcit'.
Staub Tl. mbb. abb. sloup (@en. stnubes)
Tl.; mit anbcrer ^öilbung baneben nbl. nbb.
stöf 'Staub' (Steinbad) 1734 budjt alc^ l)b.
Stoben Tl. 'pulvis') unb nbb. ©cftüpp mbb.
stüppe abb. stuppi 'Staub' = got. stubjus
'Staub' : 5U ftiebcn.
Staitdje ;1. mbb. stüche abb. stühha J.
'bcr meitc bcrabbängcnbe 'Jirmel an ,n'aucn=
t'leibcrn, .Hopftud), Sd)leicr, lud), Sd)ür3e'; ent=
fpred)cnb anglf. stocu 'langer 'Jirmcl', anorb.
stüka. Tlan leitet bie roman. Sippe non frg.
etui (ital. astuccio) 'Jutteral' auö einem gcrm.
*stfikjo ab. @crm. stüko (stük.jo) ,^iebt man
JU einer uorgcrm. 2Bj. stfig: anbb. stukan, nbl.
stuiken 'auffd)id)ten, ftot'icn' unb lit. stiifiti 'in
bie .ySobc ftebcn'.
Staube A. mbb. stüde abb. stüda ^-.'Staube,
Strand), 33ufd)': ein jpcjififd) l)b. SBort (ugl.
Strand)), ba§ ben übrigen gcnn. 2)ialctten
fcblt. (5"-' fd)cint ju einer mit ftebcn un)cr=
maubten ibg. 3[B,v sli'i ju geböven, bie in gr.
OTvkoc, 'Säule' unb OTüiu 'ftarre' foiuic in
flauen unb ftüt.Kii fledt.
stauen ■)tm. mbb. abb. stouwen )d)ni. ^'jtio.
'(Sinbalt gebieten, fd)eltcn, anfabven'; niol)l ur=
uernianbt mit Staube unb gr. ötüiu 'ftarre':
eigtl. alfo 'ftarren mad)cn'?
ftauneu ;-)tiu- nly Simpler üon ©abebufd) unb
9J]i)liu§ 1 777 .'oamilton§ ''B^Hrd)cn ö7G au§ neueren
Tid)tcrn feit .'öallcr belegt, bcr e§ juerft 1730 im
(^icbid)t Toriei 9?. 6 mit einer crflärenbcn mn--
note gebraud)t l)at: urfprgl. fd)a)ci,v SBort mit
bcr 53cbeutung 'träumenb oor fid) binbli(fen' (fo
bei .skalier unb 9}h)liu£i). Ts^ bcr Sd)riftfprad)e
©tnupe
377
(Steig
übernimmt ftauncii bann bic 33ebeutimfl von
beut fi-iUicr fdirifffprcidilid) iiciuorbcncn e v ft a u n e n
(cvftuncn), baö fd)on bei dTiaakv 1~)(')1, bann
aitdi bei Stcinbadi 17:54 unb Jrifd) 1741 flebudit
niorbcn unb bcn Sdiuicijcrn bc§ IG. 3nbi-"I)§-
c<cläufiii (jcrocfcn ift (3. 33. 3üvtd)er ^JJ. leftamcnt
1:729 ^3(po|tcIaefd). 2). ,^m 5JJbb. 2rf)b. fcblen
53clec}e für bcn 3>crbalftamm, bcr barnm iuo()l
alc- fd)rccij. (Sntlcbnnnii nn§ bem (Vrj. gu iielten
bat (afrj. estoimer estoner frj. etonner, roober
Qud) mittcicncil. astunien 'ftauncn': Cucüc (at.
*fxtonarc). iBcnti^er c^faubbaft ift edit gcrm.
Urfiirumj bc§ nbb. ftanncn — erftauncn auv
einer ibiv 2B3. stu in oir. axüuu 'ftan'e' unb ötöXo«;
'Säule' unb anglf. stuöu '$f offen' (f. unter
ftügen) foroie in ftauen.
t (Stau^jc 5- nibb. 1 mb.) stüpe '©d)anbpfabf,
niornn ein 2>crbred)er iicbunbcn m'xxb, um mit
9{uten ijeftrid}en 3U merben' ; baber erft nbb.
ftäupcn. Gntfpredicnb afinef. stüpa 'öffentlid)e
3üd)ti9ungmit ber ^{ute',früb nnbl. stuip stoep.
ftcd^cn S^m. mbb. stechen abb. stehhan ft.
otui. : 3U biefer blofi im ßontincntalbeutfdicn
ix\}{. afäd)f. stt'kan, nb(. steken, africf. steka)
bemabrten ft. ißerbalroj. stek v(\l. nod) fticfen,
Sterfen, Stidjel. Surd) Übertritt au§ ber
i-9^ei^e in bic e-9aeibe cntfprang biefelbc (vq[.
bitten) an^ einer älteren S^om: stik, rorgerm.
stig, i>a§' aufjerbalb bc§ @erm. nodi eine 'iJJeben=
form tig 'fdiarf fein' Tjat. i^gl. ffr. tij 'fdiarf
fein, fd)ärfen' itigmä 'fpißig, fdiarf), gr. axiYua
'Stid), "ißunft' 5u otHm 'mit einem fptl5cn
2Berf3euge Jylcrfc" mad]cn', tat. instigare 'an=
ftadieln, reigen'. £h ha^u nod) eine üorbiftorifdie
2B3. stik stink (f. Stange), ift unfid)er.
(©tccfcn Tl. 'Stocf' mbb. stecke (steche)
abb. stecko (stehho) 9Jl. = angif. sticca engt,
stick 'Storf': eigtl. raobt 'fted)enber' roie Stange
3U engl, to sting 'fledien'.
ftcdcn fd)rc. 3tm. an^^ mbb. af)b. stecken
'fled)cnb bcfefligen, feft ()eften' eigtt. 'madien,
ban ettn. flid)t, feft b^ftct': jungcS gaftitioum
3U ftcdicn (eigtl. *stakjan für *staikjan gu 2B3.
stik). 2tu§ ber intranf. SBebeutung 'feftfi^en'
üon mf)b. stecken ftammt ba?' g(eid)beb. ft. 3tif .
nbb. ftecfen. SIbleitungen ber germ. 2B3. stik :
str-k fmb ital. stecco 'Torn' unb stecca 'Stab'.
®tcß 5[R. mbb. abb. stec (@en. steges) Tl. :
mit Stiege 3u fteigen.
Stegreif Tl. mbb. Stegreif ai)b. stegareif
Tl. 'Steigbügel' = anglf. stigeräp engl, stir-
rup, anorb. stigreip 'Steigbügel': eigtl. '9Reif,
9Ring 3um 58cfleigen be§ ^ferbe§' 3U stigan =
fteigen (bie 53e3eidmung Steigbügel = nbl.
stijgbeugel ift bem Tll)h. %i}b. nodi frcmb; f.
Sluge, (StPinotoaifrfjee- 2Sörter6ucf). 6. atufl.
Übrigens 53ügel). 3m flaff. Mtcrtum febicn
Steigbügel nodi; erft nodi ber i^ölfenranbcning
crfdieinen fic (im 8. ^abrb. uon '-öngang au§?).
(Jiiie ältere germ. SBortbilbang für ben Q3egriff
märe mabrfdieiiUid) ein Simpler unb fein
Äompofitum geroefen. 2(uf anbb. *stigrep —
mlat. strepa berubt afr3. estrief 'Steigbügel';
and) ba§ gleidibeb. ital. staffa ift germ. Urfprung§
(f. Stapfe).
ftc^ieit 3tiü. mbb. abb. sten ft. 3*^.; neben
ber barauy 3U erfd)licf;enbcn 2B3. stai geigt mbb.
aijb. stan eine abroeid)enbe SBurgelfonn. 3n
ber 5oi""^t)ilbung ergän3te fid) biefe 2Bur3el stai
(stä) mit einer errceiterten ©eftalt stand (sta|)),
Don roeldier bie meiften 2)ialefte ba^^ ^räf. bilben ;
ngl. got. standan, anglf. standan engl, to stand
(engl, to stay ftammt au§ bem 9ioman.; pgl.
afr3. astaierj, abb. stantan mbb. (feltcni standen.
Xü'^ ^rät. nnirbc gemeingerm. bereite non 2B3.
stand (sta|)) gebilbet, roäbrenb bic alten Ütominal^
ableitungen meift auf bic fur3e SBurgelform ibg.
sthä meifen (ngl. Stabt, Statt, ftetig). 2;iefe
fe{)rt froic bie non fommen, geben, fit5cn)
in allen ibg. Sprad)en roicber; ügl. ffr. sthä,
gr. iaxdvai, lat. stäre, afloü. stati 'fteben'.
fte^ten 3*1^- "if)'^- ^^^^^ '^^'>'^- '^^^^- stelan ft.
3ttu. == got. stilan, anorb. stela. anglf. stelan
engl, to steal (ba3U stealth 'Siebftabl'), nbl.
Stelen 'ftel)len' : eine fpe3infd) gernn. 2B3., roeld)e
bem gr. öxepiaKuj 'beraube' nur ungenau ent=
fpridit; piellcid)t berubt ba^ germ. 1 ftatt bc§
gr. r auf 5(nlebnung an bef)(cn 'in Jyolge bcr
bäufigen S^crbinbung beb'en unb fteblcn);
pgl. Cftboff 58citr. 13, 460. (Sin bem gr. k\6ttxuj
'fteblc' cntfprcdicnbe§ 3ttti. bemabrt ba^i @ot. al§
hlifan 'fteblcn'.
ftcif '3lbi. mbb. stif 'fteif, aufredit, roacfer,
ftattlid)' : it)abrfd)cinlid) eigtl. ein mb. nbb. SBort ;
pgl. nbl. stijf, anglf. stif engl, stiff. anorb. stifr
'ftan-, ftcif. 2)ic in biefer Sippe cntbaltcne
genn. 2B3. stif begegnet aut'^crbalb be« @erm.
al§ stip in (at. stipes '$fal)l, Stocf' unb lit.
stiprüs 'ftarf, feft' — stipti 'fteif rccrbcn'. 3?gl.
nodi Stift.
Steiß 9JI. mbb. ai)b. (@en. stiges) Tl. 'Steig,
^:t>fab': 3u fteigen, ba§ auf gleidibeb. mbb.
stigen abb. stigan ft. o^. berubt. Xa?- S^rv.
ift gemeingerm. in berfelbcn Scbeutung; ngl.
afddif. stigan, nbl. stijgen. anglf. stfgan (engl,
to sty), got. steigan. Xk germ. 2D3. stTg (pgl.
nod) Steg unb fteil) entfprid)t ber pcrbrcitctcn
ibg. 2B3. stigh 'fdirciten', rocldie in ffr. (feiten)
stigh 'fdirciten', gr. öxeiyuj 'gebe', lat. ve-sti-
gium 'Jvufefpur', altir. tiagaim 'fdireite', lett.
stiga '^$tab', aflop. stignati 'eilen' (stidza
48
ftetgem
— 378 —
©tern
'ipfab' — stigna 'platea') flccft; im @crm. (jat
bcinnndi bic i^crbalrourjel eine SJIobifi.ücnnuj
bcr ^cbcutunij cvfaliven. — 2)a» o^'u. ftcigcrn
erft frübnlib., 311 m()b. ai)t>. steigen 'ctioae ftcicjen
niad)en, ctm. crl)ö()cn'.
fteil 2(bi. ümtmljb. steil älter steige! at)b.
Steigal, nme Ihiprung öon fteil (alfo ciötl.
'anfleicjenb' ) aii§ bev unter Steiii befproitcnen
Sitnic bciücift. Xa» 9(bi. ift eigtl. im Cbcrb.
unt) OJ^b. nödig frcmb, bieje SRq. l)abcn bafür
ftirfel (baier. eliäi'f. beff. tbüring.i = mbb.
stecket abb. steckal stehlial. 2ßabrfd)einlidi
ift ft e i I nom lucftl. 9tiebcrbeutfd)lQnb Quc-gccjancicn
(Dfll. nbl. .steil, anglf. sta;gl stsbger); bie nbb.
2Bbb. bi» auf 'Jlbelunfl Der3eid}nen e§ nur erft
al§ nbb. Tialettiüort.
Stein 9)1. mlib. al)b. stein ü)i. = got. stains,
anorb. steinn. anglf. stän engl, stone (bo3U
engl. bial. steen 'Steingcfätj' an^^ anglf. stäina
'Ärug'; ogl al)b. steinna 'Hrug'), nbl. steen.
afädjf. sten. 2a§ gemeingerm. staina- l)at vox-
biftoinfd}e 33e3iebung ju afloo. stßna 'DJIauer,
SOBanb* (stenlnü 'f elfig, ftcinig') foroic 3u gr.
öTia oTiov 'Äiefel'. — Steinme^ef. unter
2«ct}ei.
(Stci^ d)l. (mit mb. ei ftatt eui mbb. cil)b.
stTu^ (bal)er aud) bic älter nlib. lliebenform
Stents) Tl. '.'öiiucrc'; cntfprcd)cnb nbl. stuit.
SBabrfdieinlid) liegt ein gcrm. sttwot- 3U örunbe,
ba» bem Int. stiva ''4-^flugfter3' uiDeriüanbt ift.
StcUaor A: eine um löfjUuom i)M. (stellagie)
au» üorbringenbe ^ilbung mit fr3. ßnbung (mie
in lafelage), 3uerft in einer „3eitung an»
S3rüffcl" iöafel 1508 belegt aly Stellagie unb
bann in Stielerö oeitung^luft 1097 gebudit al;?
'ÜJiaalcrftcllage'. lie fr3. 5lblcitung -age ift im
)}lt)i>. üielfad) m'obuhiü geiucfen : bomburg.
Sd)illeraatfe 'Sd)ilbcrci', bei Sauremberg
I602 Sdier3gebidite III, 33. 310 ilaferatje
'Hodierci'; aud) im 17./18. l^^^abd). Svenbafdje
'®efd)ent' ibci Sticlcr 1001 1. 93gl. 531 am age
unb 'K e n 0 m m a g e.
StcUc ?f- ml)b. stal 5)^ 'Stchort' 3n
Stall ober luobl beffer junge 53ilbuug 3u
ft eilen mbb. abb. stellen 'aufftellen, feftftellen' :
Tenominatiüum 3n bem unter Stall bcfmodienen
germ. stalla- 'Crt 3um Sieben'. ;',u bcr iög.
2B3. sfhel 'ftebcn' lertücitcrt aui^ iög. stlia. f.
ftcbeu) ügl. nodi bef. gr. axlWuj 'beftclle, fd)ic!c',
aTÖ\o(; '3ug*, ftr. sthüna (für sthulnai 'Säule'
— slhal 'fcftfteben'. Xar,n nod) ftillen unb
Stolle (f. aud) Stiel».
(Stclac Jy. mbb. stelze abb. slülza ,>. 'i->ol3^
bein 3um @eben' (bic Sd)reibung Ställen
bei DJiaaler 1501 unb nbb. '^a. bemcifcn germ.
e) = nbl. sielt, engl, stilt, bän. stylte, fc^rocb.
stylta'Stel3c' : n)abiid)cinlid) ein ed)t germ.SBort,
bcffeu 33orgcfd)iditc jcbod) bunfcl ift.
ftcmmcn otiu- mbb. al]b. stemmen (stemen)
fdim. otiv. 'Ginbalt tl)un, ftebcn mad)en' : S533.
stam unter ft am mein, ungeftüm.
Stcm^jcl 9)1 erft nbb., eigtl. ein mb. nbb.
ÜBort, mofür in l^b. ©eftalt (aud) bei fiutber)
mbb. stempfei; ügl. nbl. Stempel: 3uftampfen.
Stengel d)l. mbb. Stengel abb. stengil Tl.:
Timimitiö 3U Stange. Cberb. Stingcl ift
eine alte abgeläutete Üccbcnform.
ftc^jjjcn otiv- inbb. steppen 'ftellcnmcifc
fted)cn, rcibenmcife näbcn, ftirfen': ^ntcnfiüum
3u bcr aBur3cl üon Stift.
fterben mbb. sterben abb. sterban ft. 3tn).
= afäd)f. sterban, nbl. sterven, anglf. steorfan
'fterbcn' engl, to starve 'nmfommcn, bef. uor
.s>ungcr ober Halte'. 2)cm Cftgcrm. fcblt biefe
!öc3cid)nung (ugl. bic unter tot bebanbcltc 2B3.).
3^od) bcmabu hai- 9lnorb. ein 3ugcbörigcv starf
9t. '2(rbeit, 9J^übe, 2(nftrengung', mo3n starfa
'fid) müben' unb stjarfe 'Starr trampf. 2)ic
parallele (5ntmid'lung oon gr. oi Ka.uövreq 'bic
;^erftorbcnen' 3U Kciuvuu 'fid) müben' Icbrt, baf;
man auf (^runb bcr norb. ilHirte bem mcflgerm.
sterban bie Wrunbbcbeutung 'fid) plagen' geben
barf. iUcllcid)t gebort ba3u bic ibg. SB3. sterp
terp in lat. torpeo. 2)ie uribg. 2Ö3. für 'ftcrben'
f. unter 9iJorb.
Sterte 5. 'ilub' f. Starte.
Sterling 9.1]. mbb. slerlinc (g) 9J^ 'eine
93Kin3c', luorauv' engl. Sterling 'bcr gcfc^mäfjigc
engl. iJiuyfuf;, cd)t gültig'; mbb. sterlinc (staT-
linci pcrrät fid) buvd) feine an '^-^fenning,
Sd)illing erinucrnbc 5J3ilbung aV:- altc§ 3Bort.
Stern ^ 9}J. mbb. stürnc abb. sterno fd)ni.
Tl. (a\)b. mbb. 9tcbcnform stern ft. dJl.); pgl.
got. stairno ^•., anorb. stjarna %. 'Stern'. 2lbb.
ster-no ift mobl an obb. sun-no nia-no an=
3ufnüpfen, mic got. stair-nö Jy. an got. sun-nö
J^-.; ba3u bie ältere 9Jebcnform mbb. sterre
abb. afäd)f. sterro = nbl. ster star, anglf.
sicorra engl. star. 3^er ^rimärflamm ster ift
in bcr glcid)en 53cbeutnng gemeinibg. (pgl. 992 onb
unb Sonne); e& entfpred)en ffr. star, aueft. stare,
gr. äarrip öarpov, lat. stella (für *sterula).
£b biefe& ster 3n ber ibg. 5fi>3. str 'ftreuen' ge=
bi-irt (Stern = 'i!id)tftreucr":') ober 3U ber ffr.
2B3. as 'mcrfen' (Stern = 'Strablcnmerfcr'V),
ift böd)ft unfid)cr. — 2)a3u baö .Stolleftip @e =
ftirn 9t. mbb. gcstirne abb. gistirni.
Stcrn2 Tl. 'Sd)ifföbintci1cil, Steuer' erft
nbb., flammt au§ gleid)beb. engl, stern (anorb.
stjörn): 9lbleitung 3U ftenern.
©terj
379 —
stiege
<Bttn 9«. ml)b. a()b. sUtz Tl. = nbl. staart.
angif. steort engl, start. 2)^an ftcllt eine germ.
2Bg. stert 'ragen' ober 'firf) brcljeu' (f. ftürjen)
auf, um bic ©ippc ju erflären; anberc bcnten
an ßufamnicndang mit gr. axöpen 'oinfc, oacfc'.
ftct 3(bi. mbb. st<tte a()b. stäti 2(bi. 'Mt=
flef)cnb, feit, bcftänbig' (f. ba§ flg. 2Bort) : 5Ber=
balabi. ju 2B3. sta in fte()en (eigtl. 'mnc^ fte()cn
tann'). — 2)a3U ftct» 3tbü. mlib. stetes: eigtl.
@cn. be§ 21b j.
ftcttg 2Ibi. m()b. stjetec (g) neben statte (a()b.
stäti) 3lbj. 'feft, beftänbig' : eigtl. 33crbalabi. 3U
ftcf)cn. 5Bgl. bav oorige äBort.
©tCUCrl ?V. ml)b. stiure a{)t). stiura ^•.
'■Jtbgabc, Steuer', eigtl. 'Unterftül^ung burd) 5(b=
gäbe, aügemcine Untcrftütutng, Stül5c, .'öilfe';
an biefc allgemeinen '-i3cbcutungen fdilicnt fidi
bav flg. SBort an.
(©teuer 2 dl fpätml)b. (mb.) stiure Dl.: ein
eigtl. nbb. 2Bort, 'ba§' urfprgl. nur ben mccr=
aumo[)nenben 05ermancn jufam (bafür al)b.
stiura a. °3teuerrubcr, A>intcrteil be§ 3d)iffe§');
ngl. nbl stuur 'Stciicrrnbcr', anorb. styre 9?.
'Steuer'. Clnie i41mlaut anglf. steor — steor-
rödor = aljb. stiorruodar. '^a^n ftenern; bic§
entfprang unter bem ßinflufj bcö ©ubftantiuä
Steuer au§ m()b. at)b. stiuren 'lenfen, leiten,
ftü^en': ogl. nbl. stieren sturen, anglf. styran
engl, to steer, anorb. styra 'fteuern' (got. stiurjan
'fcftftetlen, beliaupten'). Tlan i)at bicfe Sippe
mcgen il)re§ oufammcnliange'5 mit Steuer J-.
'3lbgabe' (eigtl. 'Stü^e'V) mit anorb. staur
"i^falil' unb gr. araupö; ''i)]fal)r uerfnüpft.
Steucrborb 9t. wie ^öarfborb eigtl. nbb.
nbl.; fd}on altanglf. steorbord (onorb. stjörn-
borde) 'Steuerborb'. 2(u§ bem 5{ltgerm. flammt
frj. tribord (für *stiuribord). 2;ie altgcrm. Sdiiffe
batten ba§ Steuer nidjt am i'^intcrftcpen, fonbcrn
an ber redeten Seite, fo bai] ber Steuermann
ber linfeji Seite — bem '-Badborb — ben Jiüdcn
jubrebte. "dlad) Siebid) 53eitr. 2.S, 225.
ftibifeen 3tm. (früber Öittcraturbeleg al§ it)eg =
ftipi^en in 33ürger§ ©ebidu „jum Spa^" 35.18)
im 18. ^flf^'b- nl§ 2Bort ber Stubentenfpradie
auffommenb unb beseugt (gcbudit bei Äinbleben
1781, aber bei 3lbelung nodi fel)lenb). 3^ie
Stubentenfpradie be§17./18. 3fibvb§- bßttcmebrere
Si)nom}ma, oielleidit unter bem (Sinfluf; ba^ ')iot--
melfd)en (f. foppen unb pumpen), ba^^ fidi
im 17. Söl)rl). aud) ber fg. pi- ober bi-Sprad)c
bebiente: ftipi^cn etma barnad) für fti^en'^
Sonft ift -itzen al§ ^ntenfipfuffir au§ bem ^oicr.
befannt.
3tttÖ SOI. mbb. stich ai)b. stih (hh) m.
'(Büi), -Punft' (ügl. got. stiks '3citpunft' ) : ju
2B3. stik f. ftedien. — 3)aju Stid)el 9J?. mbb.
Stichel at)b. stihhil 91^. 'Stadief. — ftid)eln
^ntenfiu ju fted)cn unter 3lnlcbnung an Stid).
ftiden o^m. mbb. abb. sticken al)b. sticchen
(aud germ. *stikjan) fd)n). otro. 'fted)en, flicfen,
mit feinen ©tidjen er()abene Figuren näben' :
eine urfprgl. Diebenfonn ju stikan 'ftedien' au§
Jßj. stik (f. ftedien, Stid)); ogl. engl, to stitch
'ftiden' a\b$ anglf. *sticcan, nbl. stikken 'ftiden'.
— S)a3u nbb. er ftiden auS-' gleidibcb. mbb.
ersticken ai)b. irstickan.
fticben ^tro. ml)b. stieben al)b. stioban
stiuban ft. otm.; ba3u nbl. stuiven foroie bie
Sippe üon Staub: f. bie§ unb ftöbern.
(2 tief = in ;)Ufammenfcl3ungen ift auf allen
germ. Spradigebicton nur al» erftc§ Äompofttion§=
glieb für bie Benennungen ber 33eriüanbtfdiaft§=
grabe bemabrt; pgl. ml)b. stiefbruoder -kint
-muoter -sun -swester -tohter -vater; a[]b.
stiofbruoder -kind jc. (nbl. stiefbroeder -kind
ufro.) ; pgl. anglf. steop-sunu -fseder engl, step-
father ufm., anorb. stjüpfager. 2)aB ba?- SBort
in einer älteren '^^criobe audi unfomponiert üblid)
mar, lebrcn bic 3(blcitungcn al)b. stiufen ir-
stiufen bistiufen 'jcntanb feiner 2(ngel)örigen
(©Item ober ^inber) berauben', anglf. astypan
'berauben'. Seiber fel}lt jur genaueren .^enntni§
ber 33orgefd)id)tc ber Sippe icglidier lüeitere
Stnbalt. 2(uf nbb. ©ebiet gilt neben Stief =
bruber unb- Stieffdirocfter audi .'öalb =
bruber unb i'>albfd}iDefter.
Stiefel 9)1. mbb. stivel stiväl laijb. stivul
'■'stiväl Vi dJl. : bic nd)b. 9iebenform stival meift
beutlid) auf Gntlebnung au^ gleid)beb. ital. stiväle
dJl. imegen v gleid) ml)b. v f pgl. 3}er§, Ääftg
unb 2afel), ba§i eigtl. 'einen au§ leiditem Seber
beftcbenben Sommerfdutb' (au§ mlat. oestivale
'Sommerlidie;?') bebeutete. 2^ie ßntlebnung in§
\"ib. (bie anbcren germ. 3^ialefte älterer 3cit
fcnncn bie '-öejeidinung nidit; bod) ugl. nnbl.
Steve!) fanb mobl erft im 11./12. ^abvb. ftatt,
raäbrenb Sode unb Sol)le ältere lat. Gnt=
(ebnungen finb; f. aud) Sd)ufter.
Stiege 1 a: mbb. stiege al)b. stiega 5-
'Ireppc': cin§ mit Steg; ba^ gebrodiene ml)b.
ie erinnert an m()b. wiege '25?iege' unb schiec
'fd}ief' (f. fd)ief). i^gl. audi Ireppe.
Stiege 2 J. (bial. Steig) im Sinne oon '2ö
Stüd' leitet man am bem uermaubten mbb. stige
}y. 'Stall für Äleinnieb' (fdjmcb. stia'Sdimcinc=
ftair I ab, inbem man annimmt, ein Stall l)abc
20 Sdiafe gefaßt; e()er bürfte e§ mit Stiegei
ibentifdi fein, inbem etma bic normale Ircppc
3U 20 Stufen gcredmet rourbc (ugl. aud) Sdio =
ber); fo mirb im Sd)lef. Schilling (Sc^ilg
Stiegli^
— 380
©tirnenftö^c
bei oteinbad) 1734) al» '12 Stürf', '4-^funt)
bial. üle- '120 otücf' iicredmet. 3^od) ift auffälliii,
botj öaÄ itxiiiiiiot. öcs- IG. 3ül)i'l)'^- •'^f^'c'i i'"
©imie oon 20 gebvaudjt (ogl. 'Bdjod; eucil.
score '20' eigtl. 'Äcrbe'; nbl. snees '20'
eigtl. '3\eil)c').
Sticfliift 'i)^ ml)b. stigliz stigeliz (Izi 9JI.:
flau, l'clmiuovt nue cged). stehlec (stelilic)
'2^tllclnnr; ugl. Mibil^ unb .H vinil5. ^^^ni 1G./17.
^srtljvh. linD sal)lvcid)c 3>oiicluaiiicn auf -itz im
4'»b. uovlianöcn gciucfcn luic ilicÜB, 03icril5
— ©iilitj, ffioiÜB, ©d)iuuint3, Ü)ilftit5,
9icniö, iSunncri^, ■JJicfaiuitj; öauoii finb
einige flau. UrfuningS.
Stiel 9JL ml)b. al)b. aubb. stil DJl. 'i->anb=
babc, "lU'laniCUiticl, Stongel'. l'autlidi unb bc=
grifflid) iü Die xHnnal)nic von li-ntlciiming au-ö
iQt. slllu:, 'Stiel, Stengel' unbe^enlltd1, ;,untal
abb. stil aud) une lat.stllus ein .s>alcngcrat bcv
©ärtnev bebeutet ; lat. Sebniuovte luie -^^ l a n j e
unb Stoiu'cl, 3id)el unb Riegel fpvedicn
aud) für alte (i-ntlebnung uon al)b. stil auö lat.
stilus. 2lbev fdjuievlid) ftinunt ben Sauten nad)
anglf. stüla sleola 'Stiel' unb baci bannt ab-
lautenbc niittelengl. slüle — niiiM. inuDb. stalc
'Stengel, .'öauMjabe' (basn biniinutiu engl, slalk
'Stengel' )3U bei 3lnnabnie uon (Sntlebnung au-:-
betn Satein. &x. oreXeöc, ariXexoc, 'Stiel' unb
lat. stilus — stolo '3Bur5elfinoB' legen bie 2ln=
nal)uie nahe, ban anglf. stöla edit gerni. ift,
n)äl)venb al)^. nil)D. slil iüal)rfd)einlid)ev entlel)nt
fein luuö. W\t engl, stalk ugl. nod) i^ölänb.
sUlkr, jd)uieö. stjelk.
©ticr 9JJ. ml)b. stier al)b. slior 9Ji. = got.
stiur, anglf. steor engl, sleer, nbl. stier. 2)ie
auffällige 5)Jebenforni anorb. pjörr (hän. lyr.
fd)tücb. tjun lueift auf uovgevni. teuro- neben
steuro-: ba.ui aflou. turü 'Stiel' unb aueft.
staora ';',ugmel)' unb bae ^.Jlbj. ffv. slhiira
*gvoi5, niäd)tig' (anorb. st<)rr, abb. stTiri). @v.
TaDpo(; (öarauy entlehnt lat. taurusi berubt auf
@runb üon altiv. tarb auf einer Urform larwos.
fticr 5(bi. erft nbb., ju ftarr.
Stift' 9}J. mbb. stift ml)b. abb. sirlt 9J1.
'Stift*: ein fpe.^ififdj [)b. ÜIhhI, 'öü'i' luobl ^n bcr
in fteif ftertenben ibg. 2Bi(. slTp 'ragen' gebort;
man ,uebt txi^n aud) lat. stipcs ":tJfahl, '-Waum:
flamm'. 2)Jan tonnte fonft audi an '^scrmaubt
jd)aft mit ftcd)en — fterfen beuten.
Sttft2 m. friibmbb. slift m'-Jl 'Stiftung,
(Srünbnng, ©an, geiftlidie Stiftung*, aud) '33e^
grünbung, 'Jlnorbnung, (Sinrid)tung', mo,ui mbb.
stiften 'griinben, bauen, einriditen, orbnen, an=
ftiftcu, ueranlaffcn'. ffläbvenb tai' Subfl. bem
3lbb. fremD ift, begegnet fd)on abb. stittm mit
ben 33ebeutungen be^ mbb. otni. (ugl. nbl. sticht
fliehten); auffällig ift bao hl bec> anglf. stihtaii
'anorönen', ba-? fciuerfcitv' mit anorb. stell '\\n\]=
boben mit Steinen, <"s-unbameiu' auf eine germ.
2B3. stihw 'bauen, griinben' ju beuten fd)eint.
2)ie 53cbeutung biefer Si;ipe fd)lietit 3ufiii»i"*-'ii=
bang mit Stift^ d)l. ausi.
Stilett ')l. um 1000 auftretenb (fd)on g. 53.
bei aiJofd)erofd) 1044 'i^bilanber II, 819 ai^
Stillet unb gcbud)t bei Twi 1652 Nomenclat.
S. 205 unb Stieler 1091): aii§ ital. stilett...
ftiÜ 3lbi. mbb. mnbb. stille abb. anbb. slilli
= nbl. stil, anglf. stille engl, still (baju aud)
engl, still 'nod)*): 3lbleitung au§ ber unter
Stall, ft eilen unb Stolle beseui^ten ibg. iB^.
sthcl 'fteben', nu\ui audi ffr. sthänu (für stlialnu)
'ftebenb, unbcuicglid)'. — Xa^^n abö '^Ibleitung
ftillen ;Un>. mbb. abb. stillen 'ftille mad)en,
5um Stiüftanb bringen' (engl, to still).
Sttmiue J. mbb. stimme abb. stimma 5v
beffen ältere ^tebcnform stimna mit afäd)f.
stemna (stemma), anglf. stemn stein (engl.
Steven 'Särm, @efd)rei'), got. stibna 'Stimme'
übereinfommt. Db *slöbn6- ober *slibnö- bie
ältere /loi'in ift/ bleibt ungeiuif; unb fo ift aud)
;)Ufammeubang mit gr. orö.ua 'ällunb' 3U)eifel=
baft.
ftinfcn otiu. mbb. stinken abb. stinkan fl.
;^tiu. ^^m 5Ibb. bic^ uhi frübc 9JJbb. bebeutet i)ah
■]hv. 'einen C^3erud) uon fid) geben' unb fann
fogar 'buftcn' bcbeuten ; im 9JM)b. bcrrfd)t bcrcilv
bie jet.uge ^ebeutung. '^üub im "ülnglf. begegnet
stincan im Sinne uon 'buftcn' neben 'übel
ried)en'; ugl. engl, to stink 'ftinten'. 2)iefe
lueftgerin. 53ebeutung 'einen (üugcnebmen ober
unangencbmeu) C^iernd) uon fid) geben' tiuoneben
nod) 'mitteilt beö Werud)finne^l? luabvnebmen,
ried)en') läfjt fid) taum mit got. stigcian 'flof?cn*
unb norb. siokkva 'fpringeu, fpvilien, eilen*
uermitteln. 'Jiäbcr ftcbt luobl gv. Tarfoq 'rün3ig'
(ugl. anorb. |)jörr = got. stiur unter Stier).
Stirn ("y. mbb. slirne abb. stirna (für
*sternja) J- ein fpejiififd) bb. SSort (bod) aud)
anglf. steornede 'frontosus'), mofür nbl.
voorhoofd, anglf. l'uranheafod engl, forehead
eigtl. 'iun-banut' 1 anorb. enne, got. *an|)i,
abb. andiu cndiii ~ lat. antiae). ^'sni 53aier.
gilt meift .s>irn ftatt 'Stirn*. ,Vncy *slernjr)-
ftellt man ,ut gv. axipvov '".öruft', inbem man
'breit* al§ DJüttelbegriff nimmt, bcr au§ äöj.
stcr in lat. slernere unb gr. 0Tpibvvu|m 'auö=
breiten' abgeleitet luirb ; ugl. aflou. strana 'Sanb=
ftrid)'.
t Stirucnftöf?cl 'M. im 1G./17. Oabrb-
fd)iuei3erifd) für 'öauner*.
ftöberu
— 381
ftören
ftöberu Stil'- cvft n()L)., 311 ä(tcni()b. Stöbe v
Tl. mlji). stiaiber \^sa^iiM)UUö', bivö au^ mt)b.
stöuben 'aufid)cud)en, autjaiicit, ücvjnßcif Itamint;
bic§ ift tWftitiD 3U fticbcn. Saju n[)b. &c--
[löbcv ))i. wüd) ml)b. stöuben 'Staub mad)cn'.
ftot^cu otiu- cvft nl)b., iiad) nb(. nbb. stoken,
eucil. bial. to stoke 'ba§ ^-eucr jd)üvcn': 5lb=
Icitintii ju bcv unter Stocf bcl)anbcltcn ibcj. 203-
stug °ftot"5cn', ii)03u aurf) auoriueij. stauka
'ftoüen'.— 3tud) ltod}evn jd)on im IG. ^ai)vi].
(3. 58. bei ^JJkt()cfiu^5 1562 ^hi^lciiumj bcc- 133.
^falni^^ 9''; ^oad). 2öeft;)l)al 1565 .s>iffarti-
teufcl Bb 4).
Storf an. ni(}b. a()b. stoc (ck) m. 'Stotf,
Stab, 53auini"lamm ufiu.' = nbl. stok, aucjlf.
stocc cui^l. stock, anovb. stokkr. Tic ®runb=
bebeutunc! ''^^fa()l, Änüttcl, Stocf' fülirt auf bie
ftv. ©3. tuj 'ÜBaffen Kl)ii)iuiicn, id)lcubern, in
Ijcftitjc '-öcuicfluni-j ücrfclicn' (lucijcn ffr. t =
gertn. st vq\. Stier). 3(u§ bem ®erm. ftamuit
bie roninn. Si;ivc fo" ita(. stocco 'Stofjbeijcn'.
2)a5u nod) Sti'icf.
t ftofcn otiu- rtii^'' iii^i^- stoven f. u n t c r
Stube.
Stoff a")!. crft nbb., mit nbl. stof unb cnc\\.
stuft' auÄ Dem Üionuin.; ogl. fr3. etoffe, ital.
stofla \y. 'Stoff, beren Urfprunq unaufgcflärt
ift. S5gl. augftafftcren.
Stoffel 911. au§ dbriftopl); vci,l 91cel3e,
$Rüpe(.
ftöönen 3tm. erft nbb., ein cioitl. nbb. SBort;
ogl. bie gleidibcb. nb(. stenen, anglf. stunian.
anorb. stynja. 3)ie 33erbaliü3. sten 'ftöbncn' ift
gemeinibcj. ; og(. ffr. stan 'raufcf)cn, braufen', gr.
0T6VUJ 'ftöbncn, braufen', aflou. stenja 'ftöfjncn'.
2Bj. sten ift eine DJebenf orm 3U bcr unter b 0 n =
nern bebanbclten ibg. 2B3. ten.
Stoüc — Stollen d)l. ml)b. stoUe al)b.
stolloü)?. 'Stütje, ^$often': mit Stall, ft eilen,
fttll3U®3. stal. bie and) in ffr. stbünä 'Säule'
ftecft; bie§ meift mie ai)b. stoUo (au§ *stulno-i
auf ibg. sthalnä '^^^foften'; roegen 11 au§ In ügl.
Doli, ©olle.
fto())ern Stm. erft friU)nl}b. (16. 3af)vl).):
onomatopoietifdic '-Bilbung mie bo'pern.
ftolj^löi. mbb. (fpätabb.) stolz 't()ö:nd)t, an=
maf;enD, übermütig, norneljm, fein, präditig'.
2}ie 5(nnabme oon ß^ntleljnung au§ lat. stultus
'tf)öxid)t' (= ital. stolto 'tbörid)t') mad)t bcr mbb.
33cbcutungen megen einige Sd)iüieingfeit. 'iKber
afr3. estout 'übermütig, fül)n' ftimmt 3ur l)err:
fd)cnbcn '-öcbeutung ron mbb. nbb. stolz. Steuere
beutfd)e 9JJa. ocrbinben mit ftol3 bie ^ebeutung
'ftraff, fteif (rbcinfränf. prcufe.). 2Babrfd}etnlidi
fübrtc bcr 2!?cg non lat. stultus 3U nbb. stolz
über bie ^Bebeutungen 'unbcfonncn — übermütig
— anmanenb — oorucbm, fteif (ngl. fa üb er
luegen bcö SBanbcl'S ber '-Bcbcntungcn, aud)
feufd)). 2)ic Gntlebnnng bürftc megen bev bb.
z = lat. t oor ba§ 6. 3abfb- fallen (ogl. furj,
mager, fid)cr). (Sngl. stout 'ftarf au§ afrj.
estout 3eigt mieber anbere 53cbcutung§entraicflung.
— ftoljiercu otiu. fdum mbb. stolzieren.
Stöpfcl, Stöpfcl 9)t. erft nbb. 5(bleitung
3U ftüVfeu mbb. stopfen al)b. ^stopfön, U103U
bie mb. ^tebcnform stoppön 'ftopfen' = nbl.
stoppen, anglf. forstoppian engl, stop 'ftopfcn':
(Sntlebnung ou§ mlat. stuppare 'mit 2Berg
ftopfeu' (3U lat. stuppa '2öerg' = mnbl. mnbb.
stoppe 'SBerg',); ugl. ital.stoppare, frj. ^touper.
Sto^jpcl 5- eigtl. nbb. mb. Cautform, bie
feit unb burd) öutbcr fd)riftfprad)lid) gcmorben
ift (fd)on bei örimmclebciufctt 1669 Simplic. I,
19 — aber ebcnba S. 502 nod) Stupfein);
bafür in ed)t l}b. Öautform oberb. stupfel (16./17.
3al)rl). Stupfel) auv mbb. stupfel abb. stupfala
5^. = nbl. Stoppel. Sntlcl)nung bcr Sippe au§
lat. stipula = fpätlat. stupula (= ital. stoppia,
fr3. etouble) 'Stoppel' ift ebenfo mabrfdjcinlid)
mic ©ntlebnung uon engl, stubble au» fr3.
etouble. 3)ie ©ntlcbnung t)on urbeutfdi stuppla
auii' üulgärlat. *stupla für stupula — stipula
mag glcid)3eitig mit ber Übentabme Don ^Begriffen
unb ©orten roie i^UqüI, Sidjel, 2Banne
dat. flagellum secula vannus) ftattgefuubcn
baben; ugl. and) ^^flanse unb Stiel, 2Bicfc
unb Spelt, fomie Spcid)cr.
fto))pcn otm. 'auf baltcn' erft nbb. ; luie anbere
Seeauöbrüde bem dlbb. entlehnt; ugl. engl, to
stop foroic Sorb.
Stopf el m. f. Stöpfel.
Stör )fft. ml)b. störe stüre al)b. sturo sturio
■Dl. = nbl. steur, anglf. styria (styra). 2)iefer
lueflgernt. (Vifd}name sturjo brang al§ sturio
(mlat.) iuö 3?oman. ; ogl. ital. storione, fr3.
esturgeon (roober engl, sturgeon) 'Stör'. J^cr
Urfprung be§ rceftgerm. sturio ift bunfel.
Storcft Tl. m()b. storch (9?ebenform storc,
roof)cr gemetnoberb. roefttf)üring. Storf) abb.
storah (hh) neben stork d)l. 'Stord)' = anglf.
storc engl, stork, anorb. storkr 'Stord)'. 23or-
biftorifd)er oufammenbang mit gr. röpTo?
'©eier' ift lautlid) benfbar. 2^agegen mu|5 bie
flao. Sippe uon afloo. strukO, ruff. sterchö
'Stord)' bem 2(ltgerm. enticbnt fein. 33gl. and)
?( bcba r.
ftören ottu. ml)b. stoeren aijh. storan (störren
aus *störjan *staurjan) fd)m. 3tTO- 'scrftreucn,
3erftören, ücrniditcn' ; ba3U norbfrief. stiaren
nnb mit 5lblaut anglf. styrian, engl, to stir
©törenfrieb
— 382 —
©trn^e
'bcrocgcn, ftörcn' unb roof)! aud) 3 1 u v m , aber
faum bic Sippe von ft reuen. 2>orijcfd)id)te
bunfcl.
Störcufricb W. fdion im 16. ^sahvl). (jucrft
bei aiktlicfiibo; inil. (Scrm. 27, 4U3. 28, 395)
nadnuciebar.
t ©torrcn 2)?. '^aiunftmiuir "tl)b. storre
obb. storro 'HR.: ,^u alib. storrön ml)b. storren
'()crQU§l"tcl)cn,rnöcn'(got. andstaurran'muvrcn' ) ;
2B3. Star j. ftarr. — T'aju ftörvii^ "Jlbo. cri't
nbb.; c\(\ü. 'flo^artiii, roic ein iilo^'.
fto^cn otiv. inl)b. stöben nl)b. slöi^an ft.
^tto. = got. staulan, afädif. stötan, nbl.
stooten. 2!er cicincingcrm. ft. S^crbahuj. staut
cntfprid)t Qut!crl)alb bc» ©crin. eine \bc\. SBj.
tud:taud, bic in lat. tundo 'ftotV (Indes
'Öammcr'), ftv. SB-i. tud 'ftofscn' üorliciit; lucflcn
germ. st = ibg. l ugl. Stier unb Stord).
S. ba§ flg. 2Boil.
ftottcrn otu). bei 50tna(er 1561 nod) nid)t
ücrjcidinct (bafür ftagglcn); bei Sd)ottcI 1663
ftottcrn unb bei Stielcr 1691 ftottcrn. Steine
bad) 1734 budit ftottcrn uinb ftorfcrn, t>a^
aud) bei ^l'ognu norfoinnit 1. Tqv Äunl ift nbb.
unb jiuar ,Vitenfiobilbung ju stölen = ftoftcn
(ugl. engl, to stut — to stutter, nbl. stolleren ■.-").
3n Sdironbcn bafür gadfcn, in ^öaicrn
t r u rf c n , in C ftreid) ft i d c ,s c n , in lirol giggi tzen
unb §taggln. in ber Sdnueij flaglen.
t ©toi? 9.U. 'iyauinftumpf crft n()b.; 3.Un-=
gcfdnditc buntcl; mobl ,ui ftulicn'.''
t StoOcntcr ilJ. bei (Sr. ^i)(Iberu§ 15.50
©fop 4.S*' bcbcutct nad) (Sr. '2(Iberuy 1.541 Dict.
'fabrcnbcr Sd)ülcr'.
ftrarf 3lbi. ml)b. strac (ck) 'grabe, ftraff,
»üoju nbb. ftrarfy 'übv. au§ mbb. strackes.
Taut nbb. ft reden.
3trnfc ,'^■. mbb. (feiten) strafe J^.; obb.
^strÄfa ift cbcnfou)cnig bezeugt \vk ein beut
n()b. nibb. strafen cntfprcdicnbc'ö ;')tui. Tic
Sippe ift fpe.üfifd) bb. (baraiie nbl. straf) unb
fcl)lt ben übrigen gcnn. Tialettcn. To'-o fpätc
?luftreten bcv SBortc^^ fprid)t nid)t notipcnbig
für (Sntlebnung. Tic Wcfdiidjtc ber Sippe ift
bunfcl.
ftraff '?lbi. mbb. (feiten) straf iffi 'ftraff,
firengc' : lüobl eigtl. nbb- ©ort, cntfpred)cnb
nbl. straf. Tic i^^orgefdiiditc ift bunfcl; man
bölt ital. slrapiiaro 'aus-reificn' für gcrm. (5nt-
Icbnung, inbem man eine Sl^j. sirap 'jicbcn'
annimmt; alfo ftraff 'feft angcjogeti' ?
Strttljl ')n. mbb. strAl strAle m?(. abb.
sträla ^■y. ''43fcil, 33lit5ftrabl* (abb. donarslräla
'JBlijjflrabr) --= nbl. straal, anglf. slriil "•^ifcil'.
Tiefe mcftgerm. Sippe (iüorau§ ital. strale
''t^fcir) ftebt mit aflop. strgla '?]3fcil' (n)of)cr
ruff. strehl '^fcil', alfo Strclii3e eigtl.
'Sd)ü^c') in näd)ftcm oufonnucnbang. Taju
ba§ crft nbb. ftrablen unb ba§ flg. Sßort.
Strahle i^-. 'Äamm' ml)b. strsel 2JJ., rooju
nbb. m^b. straelen 'fämmen' ; ba§ glcidfbcb.
otiu. af)b. strälen (*strällen *sträljan) fetjt
and) für ba§ 2lbb. ein Subftantip stnll mit
ber 'J^cbcutung '.Hamm' Porau-o. iöcncbung ju
Striegel länt fid) cbcnfonicnig wabrfdicinlid)
mad)cn, ipic ;;)Ufammcnbang mit StrabI (fo
ban bic einzelnen oinfen bc§ ÄammeS al§
"iPfeilc, StrabI cn aufgefaßt raärcn).
(Strnfinc ?>'■ "d}b. strön strene abb. streno
9Ji. '^-IcdUc pon ,s>aarcn, pon $}ladi§ ufip.' ;
cntfprcdicnb mnbl. strene, nbl. slreen. l^u-
fammcubaug mit bcm porigen Üßort ift unfid)cr.
ftramm 9lbi. crft feit (£ampe al^ fd)riftfprad)=
lidjgcbudit: urfprgl. ein nbb. iBort; cntfprcdicnb
nbl. stram, norbfrief. striam 'fcrjcngrabc*. S3gl.
anglf. striman 'fid) anftcmmen'.
ftrannjcln otm. crft nbb., urfprgl. ein nbb.
©ort; pgl. nbl. str()in|)elcn 'flolpcrn, ftrand)cln';
i^orgcfdiid)tc bunfcl.
Straub iVt- (bei lltaalcr 15(;i nidit pcr=
3eid)nct) fpätmbb. (mb.) strant (d) Tl., ba§ aii^
bcm dlhb. in bic Sd)riftfprad)e einbrang; pgl.
nbl. Strand, anglf. slrand engl. Strand, anorb.
slrond. Tiefe Sippe, au§ ber frj. 6train cnt=
Icbnt ift, länt fidi nidit ipcitcr pcrfolgcn. Taj^u
crft nbb. flranbcn = nbl. stranden, engl, to
Strand, 'isgl. Ufer.
Strailfl 'ilU. mbb. stranc stränge Tl'i^.
abb. Strang DJ. 'Strid, Seil' = nbl. streng,
anglf. streng engl, string, anorb. slrengr
'Strid, 9Jicmen'. Tiefet genn. strangi- fd)eint
an?-' Subftantipicrung be§ ^Ibj. ftrcng (>igtl.
'ftarf') bcrporgcgangcn. Tod) fönnte Strang
aud) mit gr. aTpaTf"^n 'Strid' unb lat. stringere
'ftraff anncbcn' .^t einer ibg. ©.v strenk
(streng) 'brebcn' geboren.
ftrauoultcrcn ,')tiü- S»crfl in einer 2Bicncr
;',eitung pom 21. 5lugufl 15(36 belegt unb nad)
^•rifd) 1741 eigtl. nur vom ©rbroffeln ber
Jurten gebraud)t; feit bcm Sprad)= ufip. !ßer=
berber 1644 gcbud)t: um 1550 cnticbnt au§
gleid)bcb. lat. strangnlare, uiober aud) afrg.
eslrangicr mit engl, to slrangle.
8trava33C a. im 17. ^abrb. cnticbnt an?>
ital. strapazzo 'Slnftrcngung', feit Steinbad)
1734 gebud)t; bei Sticier 1691 nod) ber
Strapat5 mit bcm ^tip. ftrapa^iercn —
ftrapul^icrcn.
StrafjC A. mbb. strafe abb. slrä:;a strä^^a
^. = nbl. slraat, anglf. slrtet engl, slreet,
fträuBen
383 —
ftceifen
afd)ivcb. strata 'SBca' fd)rocb. strät (alti§l.
stryüti unö afdnucb. sti-ajü cntftamineu bcni
2Iltciti.ll.). Sic lücftcjenn. ©runbfonu sträta
luuvbc fpätcitcn'o int 5. 3ßt)i'f)- "• Gl)^'- 'lüoljv^
fdiciiilid) tllcidi3cttia niit ^^f inib, (Bad, 'i'tünjc,
Äaijcv ufiD.) cittlcl)itt att-^i jpätlat. sträta (sc.
via eicitl. 'cicpflaftcrtcr ©cq, tiljauffcc' ; fo cicjtl.
Don @affc Dciid)icbcit : man bcad)tc nod)
Sftvid) iiitb ^4-M'lailcr iM ucriuanbtc alte 6iit=
lcl)nitiioicn aii§ bem Öatcin), cl)e nod) bic rontan.
Griucidiunii be§ lat. t ju d eintrat; üid- itfll-
strada, jiiatt. estrada, frj. (bial.) etree. 5hld) iÜ
altir. srälli 'Strafie' an§> sträta, nidit sträda.
ftränbcu ^tm. m()b. *striuben (bafür
striubeln) al)b. strüben fd)iD. 3^^- neben inl)b.
strüben ai)b. strijben fd)iu. ;-)tra. 'ftarr ftcljen,
flarrcn, einporrid-itcn , fträubcn'. S^o.l. mi}b.
strüp (b) 'ranf) cinporftc()enb' — strobe-
leht 'ftrnppiil'. 2a3U nod) Strobcl. 5(ut'5er=
l)alb bc& Tcntfd)en ocbört 3U ber gcrni. 2B3.
strüb "raul) fein' iüo[)l afloo. strüpütü 'iKauI)=
beit'; aud) ^r. arpu^vöc; 'fancr, feft, bcrb":"
Stroud) d)l. mbb. strüch DJI. (ba3u n()b.
©eftrdud) iloncftiüuin); im 5ll)b. fctjlt ba§
SBort, bem nbl. struik '©traud)' enlfprid)!
(banebcn nbl. stronk '©traud)' = nbb. Strunt
mit nafalierter 2Sur3e(fiIbe?). SBeitcrc 33cv=
brcitiinti bc^:5 SBortec^ te()It; aud) im 4">b. bat c§
nur bejdiränfte 33erbrcitunG (im ^öaier. unb
lüobi im c]an3en Cberb. roirb Staube beüor=
äucjt). 9tad) einer unter 53 aud) crrcäbnten
analogen Grfdieinung ließe fid) germ. strük-
au§i srutk = lat. frutex '©cfträud)' beuten;
aber 53e3iel)ung 3U itraud)cln ift 3iueifclbaft.
ftraucöctn 3^^. ml)b. strücheln: ^ntcnfiu
3U ü[)t). strülihen strühhön 'ftraud)eln' = nbl.
struikelen (ba3U nod) id)rcei3. stürxla störxla
'ltraud)eln', aber tirol. unb färntn. gorggln).
2)aäu al» SBurseloerb anorb. strjüka '[treid)en,
gleiten' ; aber faum gei)ört 3U biefer germ. 2B3.
struk 'gleiten' aud) nl)b. Strand) (iebenfally
ift ftraud)eln nid)t 'fid) im ©eftrdud) vcx--
lüideln'"). Cb gr. aTpeü-feaOai 'ermatten'
uertnanbt, ift sireifelljaft.
t 3tratt^i d)l. 'Streit, @cfed)t' mbb. strü^
9)1; ba3U ml)b. striu^en 'fträuben', anglf.
strütian 'ftreiten', mittelengl. strout 'Streit'.
©trauftä m. '«üfd)er fpätml)b. *strü? Tl.,
ta^ üUv gestriu^e unb striu^acb 'i8ufd)iücrr
ju erfd)lieücn ift.
Straup d)l. ml)b.ai)'ö. strü^g}!.; e§ fd)cint
md)t foiüobl auö einem norl)b. *strüta- uer^
fd)oben 3U fein, aly eine unorganifd)c Umbilbung
be§ fpdtlat., aud) bem anglj. stryta 3U ©runbe
liegenbcn strütbio 'Strauf;' (ügl. ital. struzzo,
frj. autruche, iüol)er engl, ostrich); ober ai)b.
ml)b. strü^ berul)t fpe3iell auf ital. struzzo. ®ic
6ntlebnung ift glcid)3citig mit ber oon ^^fau.
2)agegen ift bircfter ; Ulf ammenbang mit gr.
öxpouöiov rcfp. n ueYiJAii atpoOBoc; 'Straufs'
(neben aTpoOeo<; 'Sperling') ganj unmöglid).
Übrigeuö fällt auf, baf; mir 2}ogel Strauf;
fagen, mie fr3. autruche (fpan. avstruz) an^
avestrutio mit lat. avis oerbunben ift.
ftrcbcn otiu. ml)b. streben fd)tt). i]hv. 'fid)
l)eftig beiDcgen, fid) abmiU)en, inngen'; i>a§' gu
bem 3ufällig fcblcnbcit al]i). ^streben geböngc ft.
2Bur3clucrb luürbe *striban istrifan":') fein, bai
burd) roman. ^el)itiuorte üoraui-gcfegt mirb.
33gl. afrj. estriver 'fdmpfen' — estrif 'ftampf,
rcorau» engl, to strive 'ftreiten' — strife
'Streit' ei:llel)nt ift.
ftrcrfcn 3t'ü. ml)b. al)b. strecken al)b.
strecchan fd)ro. o^m. 'grabe mad)en, ftrad'
mad)en, au&bel)nen, flreden'; entfpred)enb nbl.
strekken, anglf. streccean engl, to streich
'ftredcn'. DaÖ jugeljörige 2lbj. ftrad (ugl.
nod) a[)'ö. stracken 'au§gebel)nt fein') rocift auf
eine germ. SBj. strak (für srak, 9tebenform 311
rak in reden?), bie üielleid)t mit ber t)on
Strang unb ftrenge renuanbt ift.
ftrcic^cu o^m. ml)b. strichen ft. otiu. 'glätteit,
Strid)c mad)en, 3cid)nen, flrcid)en, beftrcid)en'
al)b. slrihhan ft. otu). 'ftreid)en' ; ba3U ba^
fd)iü. '^t\v. nl)b. ftreid)en au§ mbb. streichen
(al)b. streihhön) fd)n). otw- 'ftreifen, berül)ren,
ftreid)eln', foinie nl)b. Stretd) 2)1 au^ mijb.
streich dJl. 'Sd)lag, ^ie^b, Streid)' unb nbb.
Strtd) 9)1 au§ ml)b. abb. strich m. 'Stiid),
Sinie' (ügl. got. stnks). ^n ben übingen germ.
2;ialeftcn cntfpred)en nbl. strijken, anglf. strican
engl, to strike (ba3u stroke 'Streid)'). ou^'
üorgerm. SBg. strlg geboren lat. stringere
($arti3. stric-tus) 'abftreifeit, blaid 3tel)en, be=
rül)ren, ftreid)en' — striga 'Stand)' — strigilis
'ilamm', aflou. striga (stristi) 'fd)eren'.
Streifcit 9Jl. fpätml)b. streif Tl. 'Streifsug'
3U mbb. streifen (streipfen) ]d)lV. ^Uv. 'gleiten,
3iel)en, ftreifen'; ügl. nbl. strippen '531ätter ab-
ftreifen' (streep 'Streif, Strid)').
ftreifcu otiu- 'abftreid)en' mbb. ströufen
(stroufen) fd)m. Stw. neben feltenem striefen
'bie .^aut abftreifen, fd)inben, 3Üd)tigen'; auf
al)b. *stroufen, got. *straupjan meifen nod)
nbl. stroopen 'abblättern, abftreifen, Oiaubjüge
mad)en', anglf. bestrypan engl, to strip 'ab=
ftreifen, berauben'. 2Beiterl)in ift aud) fträuben
neriüanbt. isorbiftorifd)e S>3e3iebungcn ber germ.
2B3. straup fel)len. SÖcgen nl)b. ei = ml)b.
öu f. Sd)leife.
©treit
384 —
[trogen
Streit Wl. m()b. ai)b. strit ÜH.: ju ftreitcn
in()b. slriten af)b. stritan ft. 3tiv. 'ftreitcn,
fämpfcn'. Xan Streit bicfclbc '^cbcutiuiiic-
cntiDicfluiui burcfiiicmacf)t I)at luic Äricc^
(ciötl. '•Jlni'trcTujuiu'i' I, (cdren ebb. einstriti
'()artnQrfiii' unb aiäd}f. strid 'Gifer', anorb.stn'ör
'Ijartnäcfig, ftrcncj, ftarP; bancbcn fällt anorb.
striö 5?. 'Sd}mcr5, Äuminer, JBcbräncini»' auf
(bod) Dijl. bie Sippe »on n()b. tapfer). 23or=
{)iftoinfd)e !Öe5ie(iiini(en bcr iierm. 2B3. strid (für
stri? sri?) feblcn; bodi Vijl. ffr. sridh '(Veinb'?
ftrcng 'Jlbj. in()b. stren^'e a[)b. streng! 'ftarf,
tapfer, ()art, unfreunblid)' (baju 'lltv. m()b.
Strange a()b. strangoi = afäd}f. sträng, nbl.
streng, anglf. engl, strong. anorb. strangr 'ftarf.
3ufammcn()anc3 mit Strang (ftrcngc eigtl.
'angefpaiint":") ipitrbe oben uermutet; bod) ogl.
audi lett. slringt 'ftranun lucrben, pcrborrcn'. —
ftrengcn (in anftrcngcni nibb. alib. strengen
'brängen' ift 2)enominatiD.
©treu J}. uibb. slnui istrou) J.: 311 ft reuen
ntbb. ströuwen (strouwen) al)b. strewen (strou-
wen) )d)rv. ^Uv. = got. straujan, afäd)f.
strewjan, nbl. strooien, anglf. streowian engl.
to strew 'ftreuen'. 2)a§ genieingenn. straujan
(rooju nodi Strob», U'orauv ital. sdrajarsi 'fidi
binftrerfen' entlcbnt ift, biingt mit bcr ibg. STw
ster (stroj 'auv-brcitcn' in lat. sternere (ii)03U
strämen 'Strob'), gr. örop^vvuui arpdivvum,
ffr. SQ33. str 'ftreuen', aflop. sttra 'breite an?^'
gufammcn.
iStritft j. ftreidjcn.
Strirf an. mbb. abb. stric (ck) ^. ■]n--
f ammenbang mit Strang ober mit ftrcid)en
ift 3mcitclbaft. ober ift '■J3e3iebuug 3U ffr. sraj
'öcuiinbe' ober ffr. rajju 'Stiid' möglid) (lucgen
flcrm. str au§ ibg. sr pgl. Sdimefter, Strom
unb ftrccfcm. — 2)aju ift nl)b. ftrirfcn mbb.
abb. stricken abb. slricchan 'fd)nürcn, bcftcn,
flechten' ivobl 'Jlbicitung; pgl. anglf. (nrbbbr.)
strician 'cJJct^ei beffern'.
Stricflcl in. mbb. sirijrol abb. sirigil 5Di.:
ipobi gleid)3eitig mit lat. ©orten mie Gfel unb
ÜJiaultier, Saumtier, 'iMcrb unb ßdter
(lat. asinus muliis sagmarius paraveredus
lolutarius I entlcbnt auv lat. slrTgTlis 'Sd)abcifcn
jum 3lbreibeu bcr .öaut beim ^aben' (ital.
streggliia slreglia, fr3. 6lrille 'Striegel' I. 'i&c-
jiebung ju Sträble ift faum 3u cruicifcn.
Strieme Wa. mbb. strieine(slreimostiinie)
9Jl. 'Streifen'; abb- str'mo (moju slrimil nd)b.
strimel) 'Streifen' ift ein ifolirtcr 9icft einer
gcrm.=ibg. 2B3 strT.
Stri^iDe ^. mb. nbb. Jorm für ed)t mbb.
strupfe; bajii in bcr 9lbcinproüin3 Stropp
'Strang, Strid'; bod) ugl. and) fd)n)eig. ätruppe
'JRiemen'. 3)ie gange Sippe gebt auf früb cnt=
lebntC'o lat. struppus stroppus '^Kiemen' gurürf,
iuorau§ in gleicher 53ebeutung anglf. engl, strop,
nbl. strop.
f Strobel W. 'Sd)opf mit luirrem .s>aar' erft
nbb., 3u ud)b. strobelen abb. strobalön; baju
bcr lueibl. (Sigenname Strubiloscalleo (eigtl.
'Ströbele, Strubbelfopf au^- ber 9iömer3eü bei
dJlwd) iMuptf-. 3fd)vft. 36,48) unb fträuben.
(Btvofi OJJ. mbb. abb. strö (@en. strawes
strouwes stnnves) 3i.: ein gemeingerm. 2Bort;
pgl. nbl. stroo, anglf. strea streaw engl, straw,
anorb. strä 9J. (luorau» me. strä strö). 3»=
fammenbang pon germ. strawa- 'Strob' mit
ftreuen ift augenfd}einlid} ; bod) ift bie näberc
53e3iebung unflar (Strob eigtl. mobl 'Streu=
ipcrf, mic tat. stramen 'Strob' 311 slernere).
3tvoI)lüittue (V. feit 'Jlbehuui unb (lampe in
bcr beutigen 53cbcutung gcbudit, aber bcn älteren
JlUib. frcmb. Sd)on feit 14<)() begegnet strö-brüt
Strob braut für eine ''^rant, bie nidit mebr
Csungfer ift' (baier. Str ob Jungfer); bei bcr
.Uopulation muüte bie Strobbraut einen Strob=
fran3 tragen. Tiad) Strobiungfer ift bann
im Sd)cr3 Strobu'ituic gebilbct (ctipa =
'2Bituie, bie feine SBitiue ift'). i?gl. 33cd), ®enn.
27, 181.
3troI(ft 9J2. bei Steinbad) 1734 nod) nid)t
gebud)t; bei 5(belung nur erft ftrolldien 3t'ü.
(unb Strolldicngefinbe ':^anbftreid)cr' ). ®rft
CSampe bud)t Strold) aU bialeftifd). C^ombertg
'-Bemerfgn. 4, '> belegen aber ba^i iWaft. Strold)
fd)on auv C^rimmcleb'^iifcn (l(J7o (Salenbcr 7^).
Ta3u im IS. ,^abrb. ft rollen, ber umfl rollen
'berumitrcid)eu' (pgl. bordicn neben bövcn).
Strom Uli. mbb. abb. ström stroum 9Ji.
— afäd)f. ström, nbl. stroom, anglf. str^am
engl, stream, anorb. straumr 'Strom'. @crm.
strauma- 'Strom' für porgerm. srou-mo- be»
rubt auf ber gemcinibg. 2B3. srfi (srou) 'flicfjcn',
bie in gr. fi^w (für ^ap^Fuj; ^üai<; 'Jlicf5cn'
für sru-ti-s), ffr. 3B3. sru 'flicücn', altir. sruth
(au& *srutui 'J^Iuf;' unb sruaim (@rbf. sroumen)
'Strom' ftcdt; and) lat. Humen für *friimen =
*sroumen ? SBcgcn bcr (Sntmicflung pon ibg. sr
gustr f. Sd)iücftcr unb Strid, and) Oft cm.
Stromer OT. 'fianbftreid)er' ein rotmelfd).
2lHirt, bnv fd)on im lä./Ki. ,uibi'b- i" bcn rotip.
Ölofjaricn lalv '.'öalc-'abfd)neiber' ) pcr3eid)net ift.
ftrot;eit 3tiP. fpätmbb. strotzen fd)ni. otm.;
bie nid)t mcit pcrguieigtc germ. ©3. st rut 'fd)ipcllen'
erfd)eint in engl, strut '3(nfd)U)cllung', fd)ipcllen'
(bagu nod) anorb. |)rütenn 'gcfd)niollcn'; pgl.
anorb. |)jörr = Stieri. €b ba3U aud) mit
@trube(
— 385
©tu^t
bev Scbcutunö§entimcflunii 'voll oorii fd}H)cüen'
ii[)b. ©trauß '5laiiuir mit feiner ©ippe?
Strubel Tl. \\mtmi)b. slnulel ^.: 2lblaut§=
bilbunci ju aljb. stredan ft. otiu. 'braufcn,
ftvubeln' ; tat. fretum '^öranbung' fann hiermit
auf einer ibg. SBj. sret 'branben' bern()en.
(©truiiHjf 2)1. m()b. strumpf Tl. 'Stummel,
(Stumpf, 53aumftumpf, Siumpf; biefe i^ebcutun=
(len be§ m()b. iBorte^o führen auf @leid)()eit mit
bem fUj. SBortc (*strumpa- für *strun(ia- V).
2)ic n[)b. ^^cbeutuuß (fdion bei SJ^aater 1561)
ergiebt fid) ani- bcr urfin\il. iieltenbcn oufuni:
menfel3uni^ A>ofenftrumpf (eiiitl. alfo — 'ha5>
Snbe ber 4">ofe, Sur3l)ofc').
©trunf 9)1. fpätm()b. strunc 9)1., ba6 mit bem
üorioicn SBort unb mit Strand) auf eine germ.
2Bj. struk mcift. Gntfpred)enb nbl. stronk.
ftnt^Jlitfl f. ft rauben; ©cftrüiip ift eine
crft n()b. itoÜcftiubilbung basu.
©tllbc 5. mbb. slube af)b. stuba J- °bcij--
bare§ ©enmd), Stube, bcf. Sabejimmer' (mbb.
batstiibei: ein burd) bie altgerm. Sprad)en
gef)cnbe§ SBort; ogl. nbl. stoof 'Jcuerfief'e,
2)arrftube', angif. (8. S^br^-) stofa 'balneum'
(engl, stove 'Ofen'), anorb. stofa stufa 'gynae-
ceum, 58aberaum mit Cfcn'. 3" ^^^ Jorm
eine§ fdiro. 9ieutr. stobö (Cbl- stubun-) mar
ba§ 2Bort aly 'Cfen' unb 'SSabejimmcr' (bann
aud) 'beijbarey oiinnter überbauet, bef. für bie
Jyrauen') früb im @erm. bcimifd) (im 8. !3flt)i'b-
in ber Lex Alem. lat. stuba). S)a§ Dioman. bot
lautüerraanbte SBoxIe mit gleicher 58ebeutung:
ita(. stufa — frg. etuve (au§ *stüba) '33abe=
ftube, Cfcn'. SOIan legt ein lat. *extufare ju
©runbc (ugl. ital. tufo '2)unft' unb frj. etouffer
'crftiden' ju gr. xOcpoc; 'Qualm'); man bebenfe
aud), baö lat. pensilis balnea '^abejimmcr' alö
*pesle = abb. pfiasal 'pyrale' abb. ml)b. pfiesel
= anglf. pisle 'beiäbarcg ß^ntnier' in§ ©erman.
gebrungen ift (ugl. frj. poele 'bcijbare 2Bobn=
ftube'). 2(nberfeitö foU abb. tumiza = mbb.
dürnze 'Sabeftube, Stube' flan. UrfprungS fein.
2;urd) Gntlebnung brang stuba üom ©erman.
au§ aB tupa tn§ "lymn., a(§ stuba in« Sit.;
ba3U nod) aflou. istüba izba, ungar. szoba,
türf. soba 'Stube'. 3)at; 'Cfen' unb 'gebeiztes
3iinmer' bie ©runbbebeutung be§ germ. 2Borte§
ift, ergiebt fid) aud) au§ nbl. nbb. stoven
'fd)moren, crroärmen' (= ital. stufare, frj.
etuver 'bäben, bämpfen'); unb ju ©unften
bcr SInnabme, baf; Stube ein ben alten @er=
manen fr-ember 33egriff geraefcn, erinnert man
an Senccaö SIngabe: Germanis nulla esse ad-
versus coeli rigorem suffugia nisi subterraneos
specus (ogl. 2)ung). Übrigen» rocd)fcln bie
Ätugc, etl)mo(ogifc^eÄ 58}örter6utf}. 6. Stufl.
i8cginffe 'Ofen' unb 'beijbarc» ^iinnteJ-'' jumeilen :
au§ lat. rlibanus 'Ofen' ftammt anglf. cleofa
'3intmer'.
(2tübcr9Ji. nbrbein. nbl. 9.Tiünutame, im 17.
,iabrb. aly Stuf er, nod) bei Steinbad) 1734
al§ S tief er Stuf er gebud)t (ü mic in 58üfc
unb Süben): au§ nbl. stuiver, niorau§ aud)
engl, stiver, fd)roeb. styfver.
<BtÜd 9J. mbb. stücke abb. stucki 9?. =
afäd)f. stukki, nbl. stuk, anglf. stycce, anorb.
stykke 9i. 'Stüd': ju Storf. 2Bie biefcs be=
beutet aud) Stüd mabrfdieinlid) eigtl. '3er=
bauencg, ^Ibgebaucncö'. ^?luf bie 9iebenbebeu=
tung '9iinbe' uon abb. stucki lueift ital. slucco
'©i)Pv>', mober mieberum nbb. Stud unb
S t u d a t u r.
ftubcnttfoS 5(bj., junädift im 18. ^afirb. nur
2(bücrb unb jroar meift a\^ ftubcntiKüüc; (ogl.
burfd)ifo5). S^cxit 1620 al§ studentlKüJc in
einem lat. ißrief. S. Stubentenfpr. S. 48.
ftubtcrcu otiü. — St üben t Tl. feit bem
5(u§gangc be§ 9)^ittelalter§ beseugt: nad) lat.
studere — studens. — Stubio für 'Stubent'
burd^ bal 18. Qa^rb- al§ trüber Stubio
(1745) unb älter Sßrubcr Stubium bezeugt
(feit etroa 1700) ftammt aii§> ber 3enaifd)cn
Stubentenfprad)c. 5(1§ (Sburfürft ^obonn Jrieb^
rid) 1552 bei ber 9iüdfebr au§ ber @efangen=
fd)aft in ^ena einjog unb non ben boiligen
Stubenten begrüßt murbc, fagte er: „Sieb ba§
ift 53ruber Stubium".
(Stufe ö'- ein mb. SBort, ba? feit unb burd)
2utbcr litteraturf äbig geroorben ; ben oberb. 9Jla.
ift eS eigtl. fremb unb mirb baber in 2tb. ^ctri§
unb Zi)om. ^olfg 53a'3ler 'öibelgloffarien 1522 ff.
mit 'Staffel, Steig' übcrfcgt. (S§ berubt auf
gleid)beb. mbi^- stuofe al)b. stuoffa stuofa {y.,
rceld)e feiten unb mobl aud] nur mb. finb (ogl.
nbl. stoep 'Sd)raelle' ) : Slblautsbilbung ju ber in
Staffel unb engl, to step 'fdjreiten' ftedenben
germ. 2B3. stap 'geben' (anbb. stöpo unb anglf.
stöpol '^-uf5fpur'); ogl. aud) unfer Jritt im
Sinne oon Stufe. 5{ut5erbalb be§ ©enn. ogl.
afloo. stepeni 'Stufe'.
t ftufeu, ftofcn 3tw. 'bämpfen' erft nbb.,
auö bem 9cbb.; ogl. nbl. stoven unter Stube.
Stuljl m. mbb. al)t). stuol m. — afäc^f.
stöl, nbl. stoel, anglf. stöl engl, stool, anorb.
stöll; got. stöls 'Jb^on' (anglf. cynestölj: au§
ber imter fteben bebanbelten ibg. SBj. sthä
'fteben' mit lo-Suffir gebilbet raic got. sit-ls
'SiB' auy bcr ibg. 2B3. sld 'fi^en' (got. lig-rs
unter Sager roobl für legh-lo-y 3U ber ibg.
2B3. legh 'liegen'); faum 3U ber unter ft eilen
befprod)enen ibg. 2B3. sthal 'ftellen'. 3Iußerbalb
49
Stulpe
386
ftü^en
be§ ©crm. cntfiiredicn Itt. pastölas '©cftcll',
qHoü. stolü 'Stiidl, Kiron', iir. öTrjXri 'Säule' ;
vql aud) fv3. fauteiiil unter falten.
(Stul^jc jv. evn nhb., au§ bcm ^Jibb. ; vc\\. nb(.
stülp '2;änuif=, Sdimovbecfcl' neben stülpen 'mit
einem l'ecfel bcCterten', it)o()ev n()b. (feit 2tcin=
bad} 1734 gcbud}t) ftüUien istel[)en 'hemmen';
haiu anorb. stülpe '•^foften' i.
ftumtn 5(bi. m[)b. n()b. afädif. stum Mnini
= nbl. stom 'ftumm'. ouiammenl)anci mit ber
(Bivvi t>on ftammeln (2Bj. stam) ift unjnicifcl:
baft; ml)ö. abö. stemmen (au§ stamjan) '(Ün^
balt tbun' (ogl. ftcmmcn unb ungcftüm)
jcigt, Mn ftammeln unb ftumm fein eigtl.
'(in bev iHcbei ftorfen' bebeutet.
StiniUltcI ilj. mbb. stuminel stumbol al)b.
stumlial 9JI. 'abgc'dmittene>o Stürf, Stumpf:
eigtl. fubftautiinertev> '^Ibj. ju al)b. slunibal m()b.
stumbel 'oerftümmelt'. TieS bevul)t (mit g[eid)=
beb. al)b. mljb. stumpf 9Ibi. unb oubftant.; f.
Stumini auf einer oorgerm. iS>,v sthamb 'oer=
ftümmcln' in lit. stimbras 'Stummel' — släm-
bras stembrys stömbras 'Stengel' — slämbas
'Strunf — stambüs 'grob'. — ^ci^n i)er =
ftümmeln nu^ gleid)bcb. m()b. verstümbelen
abb. stumbilön.
T otuni)! 5R. nbb. mb. ^orm für oberb.
Stumpf = ml)b. ai)'!). stumpf; cntfpred}enb
nbl. Stomp, engl, stump 'untere? 3?eftftürf' (aud)
anorb. stüfr 'Stumpf'?) (nudi nbb. Stümper,
eigtl. 'i'erftümmclter', ift eigtl. nbb.; pgl. nbl.
stomper). — Xmicbeu ^n'^ -}li)i. al)b. mbb. nbb.
stumpf 'perftümmelt, uupolltommen', nbl. sloinp
'ftumpffd)neibig'. ;',iiiaiuiucubaug mit Stummel
ift fid)er; man bat neben ber gcrm. äßj. stuinj)
(ibg. slemp) oon nbb. Stummel eine gleidibeb.
stump (ibg. stemb) uorauÄ^ufel^eu, bie man in
Itt. slairibias 'Stumpf nlie^er erteuut. — l'ibb.
Stümper mit ber älteren llcebenform Stümp:
ler (bei l'utber „.Oüiupler unb Stümpicr") erft
früb nl)^., "Jlbicitung auy ber nbb. Aorm Stum p.
ftiintjif M]. f. ba?-' porige "Movi.
Stttnbe ,y. mbb. stunde abb. stunta ^y.
*,Scitabfd)nitt, ;;eitpuuft, p,eit' (bie nbb. "iöebeutnng
'liora' begegnet erft ipätmbb., bie Wrunbbebcutuug
roar 'unbeftimmter .',eitraum'). C'ntfpred)eub
auidif. stunda. nnglf. sdind engl, stound, nlt=
norb. stund ';',eitraum'; nbl. st(md '5lugcnblirf' .
23orbiftorifd)e oufammenbängc bcö SBortc^ (etiua
mit S t a n b — g e ft a n b e n , alfo S t u n b e ''Hube
puntt":") finb unfid)cr.
T ftimfcn ;')tiü. 'ftofjen' mbb. abb. stupfcn
(stü|)f.n f. nnter ftopfen.
t fturcn ; )tui. 'anftarrcn' crit jibb., 2Iblaut§=
bilbung \n iicixx.
Stiirnt Tl. mbb. abb. stürm dJl. 'llnmetter,
üampf = nbl. storm. anglf. engl, storm, alt=
norb. stormr 'Sturnf. 'JUi-o bem gemeingcrm.
storm (stürm) flammt bie roman. Sippe oon
ital. stormo '^ufommenlauf, Ireffen, Streif,
moburd) bie Übertragung be^ 2ßoi1e§ Sturm
auf ben ^ampf alS' uralt ermiefen mirb (engl,
stour 'Streit, itampf bcrubt auf bem ent--
fpredienben afr3. estour). 2;ie SBurjelfilbe stur
gilt al§ l'Tleft ber ibg. ©3. ser (sr ju stur?), 3U
meld)er gr. öpf.in 'Eingriff, 2tnpralf , ffr. SBj. sr
'ftrömen, eilen' geboren (luegen str au§' sr f.
Sd)mcfter unb Strom). 5(nberc benfen lieber
an llrüermanbtfdjaft mit lat. sternere 'nieber=
irerfen', nod) anbere beffer an engl, to stir —
anglf. styrian 'erregen, beiuegcn' unb an ftören.
ftÜräCU ?)tip. mbb. stürzen ndb. stürzen (nu§
*sturzjan *.sturtjan) fdiiP. ;Uu'. 'ftür^en (tranf.
unb intranf.j, roenbeu, umiucnbenb beberfen' =
nbl. störten. Xa^n mobl engl, to start 'auf=
fpringen' (to startle au» anglf. steartlfan) unb
norbbbr. sfurta 'fpringeif . 2)ie germ. 2Bj. sterl
(bani St er, 3?) länt fid) uidn meiter 3urücf Der=
folgen.
Stute (V. mbb. sluol ,"s-. '.sScrbe pou oudit^
pfcrben, Stute' (megen ber33cbeutungyentiuidlung
eines Äolleftip» f. it am er ab unb (Vrauen^
3immer) at)b. stuot ^. '.sterbe pou 'ipferben' =
anglf. stöd '^^Jferbeberbe' (engl, stud), moncben
anglf. stcda (engl, steed) ',s>engff ; anorb.
sli'iö '.sterbe, '3lu3abl 'i^rerbe' unb stedda (au§
•Vl(i'dda) ,"v. 'Stute'; pgl. aiub uodi mittclengl.
stoll '"^^iferb'. 'Jibb. Ü^cftüt ift eine iunge itoI=
leftipbilbung. :J\u beutlidier 53e3iebung 311 bicfer
gcrm. Sippe fteben aflou. stado, lit. stödas
'Anerbe (pon ^f erben)', meldic cbenfo gut au§ bcm
(5erm. entlcbitt luie mit ber germ. Sippe uroer=
ipaubt fein tonnen; bodi pgl. lit. stönr "'^ferbe=
itall*. Tic gau3e Sippe gebort 3U ber ibg. SB3.
sta 'fteben' (abb. sludl eigtl. 'iyeftanb'? 'Stau'?).
ftulic» ?M^- fpätmbb. stutzen fdun. ^ytn.
'3urürtfd)eucn* : 311 mbb. stutz 'Stofi, 2tnpraU*
(germ. 2©3. staut unter ftofjen); pgl. nbl. stuiten
'bcmmen, 3urürfprallen'. StulKV ^Jl. erft nbb.,
eigtl. 'mer in gcitutjten .Kleibern gebt'. — Xam
nod) itutiig.
ftülJCn otiP. mbb. (under)-stützen abb. (un-
lar)stufzen; ba3U mbb. nbb. stütze. 9(bb. stuzzen
ani *slutljan ipcift auf eine germ. 2B3. stut,
moneben abb. studen, anorb. styfija 'feftftellen,
fluten' mit anglf. stuöu studu '^^foflen' (engl,
stud) = fdjrocij. älöd Jy. '^^Jfoften* eine gcrm,
21^3. slu{) (stud) oorau§fet?en. (5ine oorgenn.
2B3. stü (gr. aTaup('j(; aTö\o(; 'Säule* uflü.)
f. lUtter flau neu.
jiibtir
387 —
fuperfein
fubttl 3(bi. au§ lat. subtilis; ein fett Spflaalcr
1561 cicbucf)tcy ^yrcinbrooil bc§ 15./16. 3a^)i^^)-'-
fud^cn otii). lulib. suochen (süechen) a()b.
suohhan (suolilien) = c^ot. sökjan, anglf. secan
engl, to seok (iinb to beseech), nbl. zoeken,
afädjf. sökjan "fudicn'. 2)ic ft. iycvbaln:)3. sök
an^ ibg. sag l)at Urucnuanbtc an gr. »Vftoiaai
'fiU)re', bcf. an lat. sagire 'auffpürcn' unb alttr.
säigim 'nid)c'. 2)a3U nod) bie ©ippe üon ©ad) c.
Sud^t ^■. mdb. a[)t). suht g^. 'ilranfl)cit' =^
got. saühls, anorb. s('itt (engl, nur sick 'franfj,
nbl. zuchl (unb ziekte). "Jlburaftbilbung ^u got.
siukan ft. ^tiii. 'franf fein' (f. ficd)). Tav'
nbb. ©pvadigefül)! uevbinbct 3ud)t l)änfig mit
fudjen (bal)ev ©udU nad) ctir.).
t futfcht otw. crft n()b., :3'^tcnfiüum 3u
fangen.
Süb f. Sübcn.
fubcin otiu. fpätml)b. sudelen 'befdiniu^en'
eigtl. 'fd)lcd)t t:od)en'; fvü()nl)b. 6 übler loariin
16. 17. oüljrt). 'i^elbtodr (== ml)b. sudel '@ar=
foc^'). ou ficben.
iSübcu 9Jl.; bie ftreng l)b. ^-orni bc§ 2Öorte§
ift ©unb, ba» in ben obcrb. Gigennamen Sunb =
gau, ©unb beim ufm. lebt; ügl. al)b. sund-
wint '©übiuinb' — sundarwint (ml)b. sunder-
wint). 3)od) ift bag äßort ak-> Simpler im Cbcrb.
früb au'^gcftorben (bafür DJIittag), luic and) bie
übrigen 'Benennungen ber .sMmmel'jgegenbcn im
Cberb. frcmb finb. 2^er 2>erluft beön in ©üben
(ml^b. Sunden al)b. sundan) lueift auf Über=
nal^mc bc§ 25?orte§ au§ bem nbb. ©pradigebict
(ogl. ©au erlaub am meftfäl. süarland =
*sü5arland), aber bai nl)b. ü auf nbl. zuid
(nbl. ui mirb bialeftifd) y gefprod)cn). 2cr
urgennanifdie Stamm sun|)- '©üben' mirb nod)
burd) anorb. sunnan. anglf. süöan °üon ©üben
I)er', anglf. süj), nbl. zuid, afäc^f. süth '©üben'
oorauögefe^t. 2iefe 53cäeid)nung sunj)- '©üben'
ift cbcnfo fpc.üfifd) germ. roie ^"liorben unb
2Beftcn. £b sun|) au§ sun- in got. sunno
'©onne' abgeleitet ift unb eigtl. '©onnenfeite'
meint, ift nid}t fid)er (bod) bead)tc Cften alö
'©eite ber 93^orgenröte' ; f. aud) SBeftcut.
(Sü^nc J. nU)b. (feiten) süene (meift suone
al)b. suonaj J. 'Urteil, @erid)t, 33erföl}nung' ;
baju fül)nen mbb. süenen al)b. suonen fd)iü.
3tn). 'jur ©üljue bringen, üerföl)ncn, ausgleidien
(al)b. 'rid)ten'). 3(l)b. suona '©cxndn' fd)eint
mit anorb. sön 'Cpfcr' 3U einer ©3. swän '()er=
ftcUcn' 3ugel)örcn, bie nad) Arand (St. ©b. unter
zoen in mnbb. swöne. mnbl. zwoene '©ül)nc'
ftecft, roorauä aud) gcfunb entsprungen fein
fann. 2;a3u ucrföbnen.
Suittcr 9?]. burd) bie 1. ^-»älftc be§ 19.
^abrb'S. al§ ftubentifd) be3cugt; ju bem burd)
ba§ gan3c IS. oal)i"b- ciU^ ftubentifd) üblid)en
©nite '©tubentcnftrcid)' („©uitcn reinen"
@oett)c'§ äC^crfc 27, llö) auv fr3. suite. ©uiticr
fclbft ift eine burfd)itofe SBortbilbung.
(Süläc ?>■ (inb. Sautform für obcrb. ©ulje
ol)ne Umlaut) mbb. sulze sülze al)b. sulza
(au§ *sultja) {y. '©alsmaffer, ©ülsraurft' =
afäd)f. sultja '©aljiüaffer', nbl. zull '©ül3e':
5(blaut5bilbung 3U ©al3. 2)em germ. 35>ort
entflammt itat. solcio '©ÜI3C, ©allcrte'.
fnmmcu ^tiu. fpätmbb. summen fd)ni. ßtiu.:
onomatopoiet. "öilbung.
fniumicrcn ;)tio. feit ÜJJaaler 1561 gcbudit:
3U lat. summa.
Sumtif 9Jt. ml)b. sumpf dJl. (ai}t>. febleub,
bafür sumlt ' = fldm. zompe unb mit altem Jtb=
laut engl, swamp (bial. sump) ; anbere5(bleitungen
3eigen ahb. giswumft unb got. swumfsl 'leidi'.
Ta3u molil anorb. svoppr '©dimamm' : ©umnf
alfo 'fd)iüammiger ^oben' ? Xie germ. 2i>5. l)ätte
swemp 3u lauten; engl. bial. swankv 'fumpfig'
bürfte auf urfprgl. swenq binbeuten.
<3unb SOt. erft frül)nl)b., urfprgl. ein nbö.
SBort; tigl. anglf. sund engl, sound. anorb.
sund 'DJicer, 50lcercnge'. ouffl"i"icn^)ttng mit
got. sundrö 'gcfonbert' if. fonbcrö) ift Der Be=
beutung megcn bcnfbar (©unb eigtl. "©dieibe
3nnfd)en ;Oänbern, 3"fcln'V). 3^od) fnüpft man
beffer an anglf. anorb. sund 9t. 'ha^ ©d)iuimmen'
an, racld)e§ Slbftraftum 3u fd)iüimmcn ift
(sunda- für s\vin-tö- 3U 2B3. swem): bei biefcr
3Inna()me luirb ©unb als 'Crt, roo gefd)a'ommen
merben fann' gcfafit.
3üni)C (}• iid)b. Sünde al)b. sunta suntea
i(^rbf. *sundja) J- = anbb. sundja, nbl. zonde;
bay glcid)beb. anglf. synn (engl, sin) berubt
auf @rbf. *sunjö- für *sundjö-. S^aneben
meift anorb. synö auf ein got. *sunidi. S^orgerm.
swnti swenetiä gel)ört ju einer üorgerm. ©3.
swen : sun, bie mit bentaler 2Ibleitung rool)!
aud) in gr. arri '©d)ulb, ©diaben', lat. sons
'fd)ulbig' — sonticus 'fd)äblid)' fterft.
Sünbflut 5- frül)nl)b. Umöeutnng oon gleid)=
beb. ml)b. abb. sin-vluot eigtl. 'groKe allge=
meine Überfdimemmung' : ba'6 nur in altgerm.
Sufammcnfegungen erfd)einenbe sin- bebeutet
'aügentcin, ftctc\ immer' *i)gl. ©ingrüm in
got. sin-teins 'täglid), immcrmäbrenb', anglf.
symble, afäd)f. simbla, abb. simblum 'innner' ;
ogl. lat. sem-per 'immer'.
fujjerfcin 2Ibi. bäufig fd)on bei 9}iatbeiiu§
1562 (©arcpta 94^. 95». 97. 201». 222» com
Silber gebraucht); bann im 17. .^aln'b- aud)
fuperflug, feit lyiiid) 1741 gcbud)t. il}gl.
Suppe
388 —
tägticf)
ä{}nlid)c 2)Jifd)btl&unöen iintcv cxy-, lii)iicv =
unö t)t,^c=.
3u)i)ic ?•. jd)ou U'ätml)b. suppe (soppe) J.
'i8viU)e, Suppe': äiiiiädift mit cn(\\. soup. nbl.
sop aii'i' ti-j. soupe afrg. souppe 'Giiiijctunftcö',
ha^ gevm. Ui iprutttj? ift. 3" SBj. sup 'ninfcn' ;
ogl. ml)b. supfon 'id)(üvfen, trinfcn' (nbl. soppen,
cni^I. to sop 'cintuntVii') unb jaiifcn.
flirren otiu. crft lUib., lat. susurrare.
iÜH ?(bi. nil)b. süe^e 2lbi. ibancbcn suo^e
swuo^e 3(bo.) al)b. suo^i (swuo;;!) Stbj. =
afäd)f. swoti, nbl. zoet, anglf. swete engl,
sweet, anorb. sdetr (a\\^ *svujtr), got. *s\v6tus
(bafür suts) 'jüß'. 3^cni oorauSsufct^cnbcn germ.
s\v(Mu- 'fütV auz- ibg. .s\v:ul-ii liegt eine ibg. SBj.
swad 3u @runbe; vgl. ffv. svädü 'füf;, lieblid)
fdnnccfcnb' neben SBj. svad 'fid) fdnncrf'cn laffcn,
gut fd)ineden' (svad 'erfvcut jcin',), gv. r\büc;
'füB* (neben nbo^ai 'freue mid)' — i^bovri
'fiuft' — ctvbdvuj 'gefalle'), lat. suävis für
*suddvis 'fü^' (neben suädere 'raten', eigtl.
'fd)nia(fbaft, ongcnel)in niadien'?). Jinnerbalb
bei ©cvni. bürften nod) anglf. swätan fd)ott.
swats '58icr' Dcnuaubt fein; bagegen ift ba§
ju ibg. swädü- 'füfj' gehörige SBurjeluerb bem
@erm. früli uerloven gegangen.
t (©utter dJl. crft nl)b., ju fpötml)b. sutteren
'im Äod)en überroatlen'; biev mit nl)b. Subel
JU ficbcn.
C
Jobnt iVJ. mit bem früber üblidieren lobarf
um KitHj auffommcnb, ein burdi alle mobernen
Sin'adicn gehenbcc-, urfm-gl. amerifanifdiec' liBort
luic ÜJiaii?); ugl. nbl. tabak, engl, tobacco,
fr?, fabac, ital. tabacco, fpan. tabaco: „eigtl.
bic Siollc, moraud man ben Sampf ber sube=
reiteten ''l.W'lan^e einfog".
Iäd)tclinnd)tch1i. jucrft al§ öftreid). 2)ialeft=
luort in Hleiu'S "^-^rouinjialmb. 1702: Ted)tl:
mcditl 'gcbcime-j L^'inuerftanbni^'.
■'■ tnbbcrid) "3.11. f. latterid).
Inbcl "VI ml)ö. tadol dWi. ',>l)lcr, dMM,
Webredicn i forpcrlid) ober geiftigl': ein merf=
nnirbig fpät, erft feit ^JluSgang bc§ 12. ,^\al)rb§.
bejcugtc^i 2ßort, 'öa-:- mefcntlid) ben üfllid)en mb.
nbb. 9J2a. eigen iit (^utlier§ tablen mirb in
5(b. "InMriö iBaöler '^ibelgloffar ir)22 mit „ftrafen,
berarflcn, nadireben" al«? in Cbcrbeutfd)lanb nn^
bcfannt überfein. ilBabifdicinlidi flammt ba'5
SBort eigtl. an■^^ nbb. Webicten abö nbb. (5nt=
fin-cdning üon al)b. zädal mbb. zädcl 'üülangcl'.
Safcl ?f. mbb. tavel lavele J, 'lafel,
©cnmlbc, lifd)' abb. tavala (tabala tabella)
^. 'lafcl': roäbrcnb ber abb. ocit cntlcbnt au'S'
roman. ital. tavola refp. lat. tabula tabella.
Gdion in üorahb. ^eit mar lat. tabula (refp. üuh
gär lat. tabla) iu':! (^erm. gcbrungcn unb rcgclrcdit
ücrfd)obcn ju abb. zabal mbb. zalxd 'i^rett'
(f. Sd)ad)). ^nnerbalb be-? 9ioman. cntfiiridit
bic Sippe ton ital. tavola 'lifd), lafel, ^rett,
(^cmiilbc' (frj. table, morouä engl, table). —
I af el r unbe nad) mbb. tavclrunde '^Ihmbtafcl*
(be§ Äönigü 2{rtu§) : 9?adibilbung be§ frj. table
ronde.
Xaa 5)1. mbb. abb. tac (g) 9)1 = got. dags,
anorb. dagr. anglf. da^g engl, day (banebcn
to dawn 'tagen'), nbl. afäd)f. dag. 2)iefe§
fpejififd) germ. 3Bort ((^rbf. daga-z) vertritt
ben int @erm. faft au§geftorbenen Stamm ber
glcid)beb. lat. dies, ffr. dina, aflou. dln! (got.
sin-leins 'täglid)' f. unter Öenj unb Siinb =
flut). 3»v ©rtlärung bcö germ. daga- (banebcn
mit 'Jlblaut anglf. dügor, anorb. dd-gr an§
dögaz dögizi iicrgleid)t man bic ftr. SBj. dali
(für ibg. dbegh: dhugh) 'brennen'; ba^n nod)
Iit. d6gti 'brennen' — dägas dagä '©rnte',
preufj. dagas 'Sommer', ffr. nidägliä- '^i^c,
Sommer' (aud) ffr. äbar 91. 'lag'?). 2)tc
unferm lag unb Iit. dagas gemcinfd)aftlid)c
(^hunbform dhogho-s bebeutet alfo mobl '?)Cit
bc'o '.ihenneiiy ber Sonne, bcific Zac\(--y- ober
^'sabrcöjcit' (ugl. Cftcrn alv« ^öelcg bafür, bafj
Flamen uon Iagc§=: unb l^Vüircyjeiten ibentifd)
fein fönncn). lag mar im 2)cutfd). urfprgl.
nur ;öejeidinung ber belle» Tage§bälftc; ber
^)led)nungytag üon 24 Stunben biet? i)lad)t.
taflcu ;)tm. 'einen Icrmin jur 5i.?erbanblung
abbauen' im l(i./17. ^abrb- uerein.^elt bezeugt,
bei Steinbad) 17:U nod) nid)t gebud)t: crft am
Sd)iuf! bcy is. ;urbrb§. uon ber Sd)n)cij au§
littcraturftibig gciuorbcn (burd) Osob- v. 9JlüUcr;
barnad) mcbrfad) in Sd)illcr§ Jell 1804). ©.
uertcibigcn.
töfllitft "Jlbi. ?lbü. mbb. lagelicb (tegelich)
%ai\U
— 389
'klappt
5Ibi. — tagelichen (tege-liches) 5(öo., aiih.
tagalih ?(bj. — tagalihhin tagolihhes 5lbD.
3)a§ 3(bi. ift eine ^fokicinittcj aui bcm 'Jlbü.,
ba§ au^ ber aboerbialcn 33cvbinbunii al)b.
(allere) tago gilih(hes) juiammctuiciüadifcn ift;
gilih 'iebcv' f. unter inänniciHd).
Xaiüc i\. im 17. 3af)i'{). aw^ frj. taille.
XaUi dl. crft fvül]n()b., tuie üicic naiit. Zcun.
tcd)n. an^ beut -J^bb. übevnoinincti ; t)C(I. bic
i'lleid)bcb. nbl. takel. encjl. tackle, bän. takkel,
jd)rücb. takel. 2)ic eicitl. ^Bcbcutung bicjc§ ben
©ccbialcftcn ciiicncn 2Bovtc§ iimr '©erat (im
adiicmcinctt)', mas auf i^enuanbtfdiaft mit got.
taujan 'madicn' {V(\[. nbl. tooien %nt^cn',
cnoil. tool '2i3cvf,^cuLi' ) Tü()vt.
Xdit d?}. bei Stcinbcid) 1734 unb Siicvanbcv
1727 iicbudit, bei 9Jlofd)erofd) 1650 ^43liilanbcr I,
7 beseuiit: auS- lat. tactus.
Xalav dJl. fdion im 16. 3a()r(). (j. «. in
§uttcn§ @efpväd)büdilein 1521 unb bei 3oflc{^
Söeftptial 156") .s>offavtc-'teufel Z 2) unb feit
©im. )Hdtb 1571 tiebudit: aibi lat. talaris.
Jalcnt 'Ji. in ber licutiiien 53ebcutunc; im
16.17. {\al)r(). (juncidift a(§ talentuni) auf=
fommcnb = lat. talentum. (Vür bic nodi im
15. 3alivb. üblid}c ^öcbeutuucj 'SBiÜc, Steigung'
cntroicfelt frj. talent nad) bcm ©leidinif^ com
oercjrabcnen '!)3funb Suf. 19 — SO^attl). 22 im
16. ;;^\alirli. bte moberne 53cbcutunc5. 3tadi
&. 33aift.
Xalg 9J1. im 16. ^alirt). (5- «• M 9Jlatl)e=
liu§ 1562 Sarcpta 95^ alv laid) mo[)l gleid)=
jeitig mit 2[}ran auffommenb, auö bem 9tbb.
(talg) aufcienommcn (badcr bem Sd)roäb.=5iaier.
fremb); ba3u nbl. talk. anglf. *tealg engl, tal-
low, anorb. tolgr. 2)a§ cjenn. talga- (tolga-)
läßt fidi nidn meiter ocriolgcn; bod) bcad}tQ
auglf. ta?lg 'Ja^'t'c' (f. ©cife). ftaum ift 3»=
fammenhancT; mit cjot. tulgus 'feft' (Jalg eigtl.
'feft ©etuorbcnc?"?) möglid). 2^a§ eigtl. l)b.
oberb. Sß>ort bafür ift Unfdilitt.
!^aliSmau Tl. feit ©peranber 1727 gebud)t
unb glcidi3eitig auffommenb: au§ frg. fpan.
falisman = arab. telsam (au§ gr. TiXeo^a).
2antbour Tl. im 30iäl)r. Kriege entlcljnt
au§ frj. tambour eigtl. 'ÜrommcT i^Bclcge:
©d)erffer 1652 ©cbid^tc 636 al§ lamboür
betont; @rimmcl6l)aufcn 1669 ©implic. IIl, 15.
16); feit Stieler§ 3citung§luft 1697 gebud)t.
i^rüljer bafür Irommelfd) läger.
5onti Tl. ml)b. tant 5m. 'lecre§ @efdimä§,
hoffen' baut ml)b. tanten 'Sdierj treiben').—
Jänbelei «v., feit Steinbad) 1734 gcbudit, ift
3lblettung baju (bafür ml)b. einmal tenterie).
3)a3ii alib. tantaron 'geiflig oerroirrt fein'.
Xanß T}. crft nbb., nad) gleid)bcb. norb.
{)ang (bän. lang), rool)cr axid) engl, lang tangle.
tonn Tl f. i)a^ flg. äBort.
Xnnnc ?•. ml)b. tanne 5-; al)b. tanna '^,
bebeutet 'lannc, Gid)e', iue§l)alb 'SKalbbaum'
gcmül)nlid) al§ ©runbbcgnff be§ 2Sorte§ gilt
(f. (Sid)e unb 58ud)e). 3)afür fprid)t aud)
ZanrxTl. ml)b. tan (nm Tm. 'SBalb' {ai)t).
tan-esil 'iffialbefel, ruilber (ifel'), tia^ auf
follcftioer 58crraenbung oon Xanne ju berufen
fd)eint. 2)ie 5Borgcfd}id)te ber l)b. Sippe (ba3U
nodi anbl. dennja nbl. den 'lanne') iftunfic^er;
n)al)rfd)cinlid) ift ffr. dhanvan 'iöogcn' auf einen
mit Xanne ibentifdien 'Öaumnamcn 'Mhanvan
jurürfjufübrcn (f. unter Öfdie unb (Sibe); pgl.
3d)rabcr, Spradniergl. S. 322.
Xantt 5- cntlel)nt (gleidiseitig mit DJiama,
^apa unb Cnfcl) im 17. ^ai)x\). au§ frj.
tante (urfprgl. lat. amita = afrj. ante, rooljer
engl, aunt); bic munbarttid) bemal)rten edit-
beutfdicn ^Benennungen f. unter Safe ifo nod)
fdimäb.i unb 93hil)me.
Jons dJl. mlib. tanz Tl., moiu ba^ 'S^m.
ml)b. nl)b. tanzen: feit bem 12. 3af)i^^- ^^^
un§ l)cimifd). ^n oljb. 3eit galt bafür ba§ Stif.
salzön = anglf. sealtian (au§ lat. saltäre)
unb bie ed)t germ. tümön unb leihhan (ogl.
Sei dl). Tli)i. tanzen ift burd) fein fpätc§ 3(uf=
tr-etcn ber (Sntlel)nung ücrbäditig; bic gleid)beb.
roman. Sippe pon ital. danzare (frj. danser,
mo()er engl, to dance unb nbl. dansen) liegt
bemfelben ju ©runbe; freilid) bleibt bei ber fo
fpäten 6ntlel)nung ba§ f)b. t gegen ital. d auffällig.
2)ie roman. Sippe ift felbft germ. Urfprungg,
ben man in af)b. dansön 'äiel)en' (ju got. |)insan
unter gebunfen) fud)t.
Xapct dl. in ber 3ieben§art „aufs Xopet
bringen" feit Stieler§ Seitungsluft 1697 gcbudit;
eigtl. bie Xifd}bctfc in hsn ©i^ung§äimmern Pon
53el)örben: ju Xeppic^.
tfUjfcr 5lbi. ml)b. tapfer (dapfer tapfel) °fcft,
gcbrungcn, üoü, geiüid)tig, bebeutenb' (crft fpät=
mt)b. aud) 'tapfer') af)b. tapfar 'fd)n)er, miditig,
gciuid)tig' = nbl. dapper 'tapfer, üiel'; engl,
dapper 'nett, geraanbt'. So flar ber SBebeutung
nad) ber 3ufammenl)ang mit ben afloo. doblt
'ftarf, tüd)tig' — debelü 'bicf' — dobrü 'fdjön,
gut' ift, fo fc^roierig ift bie 3Sermittlung ber
Sebeutung be§ entfpred)cnben anorb. dapr
'traurig' ; bod) bead)tc breift (abb. dristi. anbb.
thristij neben lat. tristis 'traurig' (jIRittelbegriff
'grimmig').
XaüfH 5- «bafür fd)mäb.=alem. X^opcn Tl.)
'^fotc' ml)b. *täppe (beseugt ift nur läpe) ^.;
Urfprung unb S3orgefd)id)te bunfel. ^a]u nl)b.
Xarif
390
Xaufe
toppifd) 'plump', tin in()b. tappe (täpei audi
al$ 'iuuicidilad)tcr, tülpcll)aftcv llJcnfd)' bcßciinct;
balicr aud) nl;b. tappen eigtl. 'imi(cid}ic!t fidi
benebmeu'.
Xorif ÜK. jcit ©pcranber 1727 unb SDIovatori
1727 gebudit, au§ glcidibcb. fvj. tarif (= itol.
tariffai.
Ünrnfa^jljc 3". l imtcv ilappe; ba§ crftc
SBovtcicment ift altiicnn. darni '()cimlid)' = üi)t>.
larni, ancilf. dyrne (dearnunga '^Jtbo.). SDa^u
mittcleuiil. mnöl. daren 'fid) ocvbci\ien'.
Xafc^C ^•. iui)b. tasclie Ql)b. lasca ^'v bcn
übricicn ocvin. Sprad}cn fvciiib: ein bunflcy
2Boii, beffen 3serl)ältniy 311 bcr ijlcid)bcb. roman.
©ippe üon ital. lasca fid) uid)t bcftinuncn liifU;
bicö luirö burd) eine iliittclfonu taxicare auf
lat. taxare juvücfi^cfiiljvt, fo baf; tasca eit^tl.
'laiilolm, ipa'ö man im 3äd"cl tväiit' uuirc.
Safic ,■}. fd)ün bei IHaalcv löül flebud)t, im
17. '^al)xl). (fo bei 6ticlcr 1691) mit ber ^Jfcben=
form la^e: au^ frj. lasse — ital. tazza (letzte
Cuelle avab. 'tass').
taftcn otm. m()b. tasten fd)m. ot"-'- 'l)cvum:
fiU)(en, bcfül)len, bevül)ven': um 1200 entlcl)nt
auö bcv roman. Sippe uon ital. lastare (frj.
tdterj'befül)len', bem ein lat. *laxitare (ju fpät=
lat. taxare 'fd)arf bcriibren') ju ©vunbe Iteiit.
t Snttcrirft 3)1 'bai oittern ber .sSmbc im
ila^cnjammer' neuerem Stubentenmort ; ^u cr^
tattern im liBb.
Xai]c A. mlib. lal/.e Jy. '.«gjanb, ^fotc'; Ur=
fpruuii unb (^)efdiid)te be^ nidu lueiter ucrfoKv
baren il>ortec^ finb bunfel; ift c-j intenfiue 'Jlb
Icitunci mit Iz ju lappc'^
tan^ 9i. (bcm 6d)iüäb.=iöaicr. frcmb) crft
n()b. (feit 3d)otteI 1GG3 cicbudU): ein eigtl. nbb.
SQBort, bem anorb. laug 'Strid, Seil' (mobcr aud)
cnfll. low. nbl. louw) 3u Wrunbe liegt. Tie-J
bcin()t auf ber germ. ÜBv tuh itaugt in nbb.
i(ieben. 'JUiö bcm nbb. ffiort flammt fr3. loucr.
Gntlel)nmui uon nbb. SBorten in§ .'pb. f. nod)
bei Stranb, 33oot ufiu.
Zau- 3)J. mbb. abb. tou (@cn. touwes) dl
(mb. aud) 'üJl.'i — afäd)f. dau, nbl. dauvv, anglf.
d6aw engl. di-w. anorb. dogg (got. *dagg\va-
fcl)lt), luober engl. dag. öcrm. dawwa- anc-
oorgerm. dliäwo- nnrb meift ju ber ffr. 2B3.
(Ih'iv 'rinnen, flrömen' geiogcn.
tanh '2lbi. nü)b. al)b. l<»up (b) 'niditö l)örcnb,
nid)tv empfiiibenb, ftumpfrnmig, närrifd), toll' =
got. dauls (b) 'ucrftodt', angif. dt-af engl, deaf,
nbl. doof 'taub'. €bcrb. für 'taub' mcift törifd)
(f. lor). Xa bic 53ebeutungen bei? al)b. ml)b.
5lbi. fid) mit berjenigcn uon aUii. mbb. lump
(f. unter bumm) berid)ren, gilt oufammenbang
ber beiben Sippen q1§ fid)er; bic unter bumm
angenommene ^^cjicbung ju ber in gr. Tucp\ö<;
'blinb' beiuabrtcn ibg. S5>3. dhubli 'ftumpf, üer=
ftumpft, betäubt fein' fülirt mciterbin nod) auf
toben mit feiner Sippe. ^Jil)b. betäuben
mbb. löuben ml}b. abb. touben fd)iu. 3tw.
empfinbung§lo§, fraftloi? mad)cn, ucrnid)ten'
fprid)t 3U (fünften ber angenommenen ©runb;
bcbcntuiig.
2ou6c ?•. mbb. tübe a[}b. tuba (^•- = got.
dübü (in hraiwadübö 'lurteltaubc' eigtl. 'Scid)en=
taube'), anglf. dül'e engl, dove, nbl. duif 'Jaube'.
dJlan bnt bicfc gcmeingerm. '-Benennung (banebcu
bcftanben got. abaks, anglf. culufre 'laubc' engl,
culver) ju einer gcrm. SBj. dub 'taud)en' gc=
jogcn, iueld)e in anglf. dyfan engl, to dive
'laud)en' ftedt, unb laube alö urfprgl. '2Baffer=
taube' getagt. &]cx' ifl oniiiininenbang mit altir.
dub 'fd)iuar5' — duibe 'Sd)unir3c' bcnfbar; ugl.
gr. -rre\eia 'luilbe Staube' 3U •ire\iö(; 'fd)niar3blau'
unb afloü. golabi 'Jaube' ju apreufe. golimban
'blau'; ugl. Jcift, @ot. Gtpmol. S. 27. —
lauber 9)1., bafür mbb. tiuber (l)eff. Üanb^
born unb Oüirfcrt, elfäfj. ilüttcr, fd)it)ei3.
Sinter, mcftfäl. 2?uffcrt unb arenf.
tauchen otiu. (ein mb. äOort, obcrb. bafür
allgemein tunten unb ebcnfo nbb. indunken)
mbb. liicberi fd)lU. S^W. ai)b. tfddian ft. ^tlU.
= nbl. duiken 'uiUcrtaud)en, bürfcif, engl, to
duck (luobcr and) anglf. düce engl, duck 'Gute');
f. nod) budcn. 3i>eitcre ^^esiebnugen ber germ.
ii}3. duk 'fid) büden, taud)en' fehlen; ^lufanu
menbang mit taufen ift unniabrfd)einlid). —
Iaud)cr 9Ji. (ali? 33e3eid)nung eine-o 3Baffer=
uogel-o) ml)b. lülilia-Te abb. tfddiäri 9.1}.
tauen 3tiv- 'i^ fd)inel3en anfangen' mbb.
louwen töuwen abb. douwen dewen (döaii)
fd)iu. ,Stiü. 'gcrgcbcn' = nbl. dooien, anglf.
Iiawiau engl, to tbaw '3crgeben', anorb. fjeyja.
Ülit lauiuiub ugl. nbl. dooi, engl- Hiaw.
anorb. |)eyr. ^-albö bie bicrburd) ermiefcne germ.
383. Ikuv '3ergcben' (ugl. ucr bauen) au2> pagw
glcid) ibg. I6q cntftanben ift, barf gr. rriKuj
'fd)mel3en' — TaKepö(; 'flüffig' für uenuanbt
gelten; bod) t'ann bie germ. Sippe mit offet. l'ayun
'tauen' and) auf eine ibg. 2B3. law lueifen.
Saufe 7S: mbb. toufe abb. loufa (loufi) i^-. :
3U taufen mbb. töufcn loufen abb. toufen
toull'an (auy *toufjan) 'l)aptizare'. ®ie C'iirunb-
bebeutung be§ ;]tiü. beiuabrt ml)b. loufen 'unter=
taud)en' (tranf.), ba^i eigtl. ilaufatiu ju tief ift;
got. daupjan, anbb. döpjan, nbl. doopen jcigeu
bie d)riftlid)e 58ebcutung, iueld)e ber 5lngelfod)fc
burd) fulwian (fulwibt 'laufe') luicbcrgab (ugl.
anorb. kristna 'taufen'). itulturgcfd)id)tlid) ift
taugen
391 —
Xeid^
taufen cfienfo fitiucv ^u beurteilen mk .s^cibc
(f. bteöi. ©s länt ndi nidit mit 3id)erl)eit ent=
fdieiben, ob ba^ fontiuentaKjenn. daupjan "feine
58ein-iffÄeinfd)vänfuno lebii^lid) baljer erfahren
I)at, lueil bie .utevft d)riftianificrten @oten a,v.
ßaiTTiceiv burd) bay cntfinxd)enbedaupjan u)ieber=
Ciaben; ba$ 3Bovt luäve bann al-o '-Benennunfl
bee evften Satvantcnt^^i von ibnen (mit ßucjel,
i>eibc,itird)e, "iMaffe, '^.^fin.^tan, Saniftan,
Teufel) ju ben iueftlid)en ©ermanen tjelauiit
unb bätte fid) bei biefen fd)on fo feftgefe^t, bafi,
al'S bic autilf. ikfebrcr fanicn, fic nidit mcbr
bavan benfen fonnten, c§ buvd) ein ibrem fulwian
cntfpredienbcÄ oeitmort ,ni crfe^cn". 33ie(Ieid)t
batte icbodi aud) fd)on hav altcjerm. daupjan
bereite in bev bcibnifdien ocit eine ritueüe iöe=
bcutuuij, luoburdi cc^ fid) eignete, ber 3.^cvtreter
be§ fivd)enlat. baptizare (iv. baitsim) ,^u
mcrben.
touöcn otui. nibb. tagen abb. tugan (©g.
^väf. touc 'id) tauge') ^rät.=^'räf. 'tüd)tig,
braudibar, fdjirflidi fein, nügen, paffen' = afäd)f.
dugan 'tüditig fein, nü^en', nbl. deugen 'taugen',
angif. dugan, anovb. duga, got. dugan 'taug=
lid), nü^e fein'. 2)ie biei'in cnttjaltenc germ.
^crbatroj. dug (daug) tonnte auf ibg. dhugh
(gr. Tüxn '©lücf — TUYxävuu 'l)abt ©lücf'?)
lücifen mit lit. daüg 'oieC — däuksinti 'mebren'.
2)a3u nod) tüd)tig, lugcnb.
2:aumcl dJl. ouä mbb. tumeln (turnen tume-
licren) abb. tümalon (tumön) 'fid) brebcu'. 3(u§
bei- a[)ti. mbb. -Jicbenform mit ü flammt tum^
mein (ügl. aud) i)\obrbommcI). 2)tc bierin
entbaltene germ. 2B5. du fübrt auf 95ernianbt=
fd)aft mit ber ffr. Söj. dhü 'einberftürmen, in
beftige 53eiüegung uerfe^en, fdiüttcln'.
Jouftft Tl. crft nbb. (feit Oillaalcr 15G1 ge=
buditi; fpdtmbb. {!'>. ^nbrb-) begegnet nur erft
rostiuschccre '^fcrbebänbler' (ügl. nbl. paarden-
tuischcrt unb vertuschen 'oertaufd)cn'. 2)a§
SBort ift eigtl. nbb.; ügl. nbl. tuischen 'taufd)en'.
täufdjen 3*^- füätmbb. tiuschen 'täufd)en':
ber oberb. 3?olfe.fprad)c unb bem roeftl. '?flhb. nod)
je^t frenib, aud) bei DJ^aaler 1561 nid)t Derjcid)net;
urfprgl. ein 25>ort be§ öftl. 5[IIittetbeutfd)lanbg,
ba§ erft feit unb burd) Öutber allgemein befannt
geroorben, roäbrenb ci- nod) in 3(b. $etri§ Safler
iöibelgloffar 1522 al-J am Cberrbein unbefannt
mit 'betinegen' überfe^t roerben mußte (aud) ©c!§
53ibcl 1537 fubftituirt betriegen für Sutber»
tcufd)en). 2^a}u tüobl aud) ücrtufd)en.
taufcnb 9cum. mbb. tusent (tüsunt) abb.
thüsunt dusunt = got. I)usundi, angIf. J)üsend
engl, thousand. nbl. duizend, afäd)f. thüsundig
thösind. 2'af; got.n"(crm. |)üsundi auf *J)üs-hundi
bcrubt unb im 2. 2BorteIcmcnt mit bunbert
jufammcubängt, mirb burd) anorb. ^nis-hundraö
unb falfrdnf. pus-chunde 'taufenb (r20(J)' fid)er.
SBübrenb bie niebcren oablifoi-te bi§ Ijunbert
allen ibg. ©prad)en gemeinfain finb, erfcbcint
biefe Benennung für taufenb nur nod) in ben
flau. Sprad)en; ogl. afloü. tysesta tysasta (lit.
tükstantis), ba^ mit ben germ. Sßorten auf
tüs-k9mtja tus-komlja berubt; ügl. nod) apreuß.
tflsimtons au^ tüs-simto mit lit. sziiutas 'bun=
bell'. 2)a§ 1. SBortelcment be§ germ.=flaü. @runb=
lüorteg gebort ju ffr. tävas 'Äraft' — tuvi
'üicl' — tüvi§-mat 'fräftig' — tuvistama
'fräftigfter' : taufenb alfo eigtl. '3SieIbunbert'
(etiüa in äl)nlid)em Sinne rcic ital. millione
neben mille} ; fo geboren bie gleid)beb. ffr. sa-
hasra, aüeft. hazaiihra ju ffr. sähas '^raft' (baju
gr. xi^ioi für *xioXioi au^ gheslio-; aber lat.
milia = gr. laüpia). 33gl. Sugge, iöeitr. 13, 327
unb lüegen einer bnobejimalen 53ebeutung oon
taufenb f. @rof;bunbert.
J^aufcnbgülbcnfraut ^Jt. erft nbb., eine miB=
ücrftänblid)e Übertragung üon lat. centaurea
(lüic luenn e§ üon centum unb aurum fäme;
e§ ift aber gr. Kevraüpiov).
tajtcrcn Stw- feit OJIaalcr 1561 gebud)t : auz^
lat. taxare.
2eer TWi. erft friibnbb. (j. «. ^:}3eucer=eber
1556 Vocabula N 4 al§ Iber): ein nbb. (bem
Sd)iüäb.=53aier. frembe») SBort; ogl. nbl. teer,
anglf. tenro (tyrwe) engl, tar, anorb. tjara 'Jeer'
(baju nod) anorb. tyr-viSr 'Äienbols'). Ginc Iaut=
üerfd}obcne bb. tVoi"»« ocbr ift in ber nbb. 3ett
au^ .'öeffen unb bem Siegerlanb beseugt (etiüa§
anber§ ift 3äbr — 3af)r '^aumbarg' in oberb.
9Jk., aud) bei 2Jlatbefiuy 1562 Sarcpta 79a;
ügl. 3öbve). ^iefe ©ippe mit ber Scbeutung
'leer' ift eine alte 2(bleitung ju bem germ.
SBort trewa- 'ißaum' (ogl. got. triu, engl, tree),
ba§ auf ibg. derw- dorw- (dru) 'Saum, s;>olf
berul)t; ogl. gr. bpO<; 'Gid)e' (bopu 'Speer'),
afloü. drövo '33aum, Öolj', ffr. däru (dru)
'58aum, .'öolj' (ügl. 2;rog). Jeer bebeutet eigtl.
'ba§ üon S3äumen (fpe^iell ben S^iabelbäumen)
fiammcnbc bicfe CT; ügl. lit. darvä 'iiienbolj',
lett. darwa 'leer'.
tdd) dJl. mbb. tich m. 'iVifcbtcid), leid)'
(ob al]i>. dih 9Jl. 'Strubel' basfelbc SBort ift, läßt
fid) ntc^t fcftflellen) ; baju bic nbb. Sippe oon
nbb. 2)eicf) (frg. digue '®eid)'); anglf. die
engl, ditch dike 'Slbjugggraben, Äanal' (an=
orb. dike) ftreifen an bie ^^cbcutung 'Jeic^
(fünftlid)er 3©afferbebältcr)'. (Serm. dik- (aus
dhighn- V) fönntc uroernmubt mit gr. ritpoc, (au&
dhighos-v) 9?. 'leicb, Sumpf fein.
teig
392 —
Xijain
tcifl 2Ibi. 'meid)' (vom Dbft) m()b. teic: jum
flg. 2Bort.
Scifl Tl. ml)b. a()b. teic (g) ÜH. = nbl.
deeg, anfllf. däh engl, dough. anorb. dei^^ syi
'leig': Slbleitung aws- einer germ. äBj. dtg
'fnetcn' (baju teig). ©ine aUgemeincie iöebeu=
tung cnücift got. deigan 'au§ I()on bilben', baö
au» bcv ibg. ÜBj. dhigli entflanbcit mit ffr. dih
'beftreicficn , ucrfitteu, beid)miercn' äufammcn=
gct)öi1; baju nod) lat. lingere 'bilben' — figura
'©cl'talt', gv. T€ixoq ToTxoq (für 6 . . x ■ • )
'ajiauer'.
Seil ^Ti. um. al)b. teil d)m. = got. dails
daila ,3., a)äd)i. del Tl., nbl. deel %, anglj.
dael (dälj engl, deal (dole) 'leil'. @evm. dai-li-
(la-i id)cint auf eine ibg. 2Bj. dhai ju lüeifen,
bic buvdi afloü. dc-lü 'Icil' gcfidicrt roirb. —
teilen ;-Jtm. an-}' gicidibeb. ni()b. a[)b. teilen
(got. dailjani ift Tcnoniinotiu luic afloü. deliti
'teilen'. — teil», crft nl)D. abücrbial gcbvaudit.
— 3)aä. nl)b. Suffir ^tcl in 3)rittel, 33iertcl
u. f. u). berul)t auf ml)b. teil (dritteil vierteil)
u. f. u). ; f. and) Urtel auy Urteil.
Xcicarnntm Ti. an§ bem burd) 6. ^. ©mitl)
von 'Kodicftcr 1S52 auigcbrad)tcn engl, telegram.
^(Itcr ift Iclcgra;)!) (03octl)e 2:5, 1.'/)), ba& au^
bem ITO;} auft'onnncnbcn frj. tidegraph itantmt.
Jcücr d)l. nil)b. teuer teler (telier) ^31.:
im 14. 3Ql)vb. mit nbl. teljoor entlehnt aifi' frj.
tailloir 'Sßorlegetcller', bai-' mit ital. tagliare
(frg. tailler) 'jcrid)neibcn' jn lat. talea '(Sin=
fd)mtl* gebort inad) &. 33aiit).
Icmöcl Tl. ml)b. tömpel TlTi. al)b. tempal
!JJ.: u)äln"enb ber al)b. ^Jcit (mit d)rift(id)on
SOBortcn luic illojtcr, 5lltar u. f. m.) ciulcl)nt
auv lat. letnpluin. Gin altbcibnifdicy germ. SBort
für benjelben begriff repräfcnticrt aiäd)f. alah.
anglf. ealh, got. allis (aud) anorb. v«'-).
tcmpo '')l. bei Speranber 1727 alö SÖort ber
5Reit= unb ^-edittunft gebud)t: au§ ital. tempo.
Scnnc /V. ml)b. t(^niie TiA-Tl. abb. tenni
9J.; ältcffe l'autform in ben 3{cid)cnaucr ®lof=
Jen alv (inilgärlat.) danea. ,ut ber bb. 53c=
beutung innerbalb ber oenuanbten germ. Xia-
lettc unbcjeugt (ober ift anglj. öden 'lenne'
als ö nnb denn ju beuten?). OJian bcntt an
^ujammenbang mit anglj. denu 'll)aV — anglj.
engl, den '.'ööble*; eber iebodi ift Icnnc %b-
Icitung auS' lanne (eigtl. 'auv lanncnbol,^
gcmod)t' ?).
2;cnor Tl. im 10. ,^sabrb. (mit anbern mufi=
falijd)en lerm. Icd)n.) auftommcnb nnb jcit
iDZaaler 1501 gebudit: ani- ital. tenore.
Zepp'xdf Tl. mbb. abb. teppich tebech
TlTi.: niabrjdicinlid) im 7./S. :^abrb. ani- bem
9toman. entlebnt. 2)ic ^Jiebenformcn abb. teppid
teppith roeifcn unmittelbar auf ital. tappeto
— lat. tapetuni rcjp. tapOte (frj. tapis). SHSie
bay eil non Icppid) — abb. teppih auci bem
t üon milgärlat. tappeto — tappete bcruorge^
gangen, ift unflar. '*)ieuercr Gnllcbnung oer=
bauten layet — lapete — ■ tapeaieren ibr
3)ajein (ogl. ital. tappezzare 'tapezieren').
2:crmtn T}. jdion im 10. ^abi'b- 3- '^- 't'ci
9JIatbcfiuc- geläufig : au§ lat. terminus.
l;cruc A: '3}rcitrcffer in ber ooblenlotterie'
crft nbb., nad) gicidibeb. ital. terno.
teuer '^Ibi. mbb. tiure abb. tiuri 'teuer,
lieb, lücrt, foftbar' = ajüd)j. diuri, nbl. duur,
anglj. dyre deore engl, dear (baju darling
'Sicbling' au§ anglj. deorling), anorb. dyrr.
Über ben in biejer Sippe bcgcgncnben 3tblaut
iu : ii (mbb. tür '2S}crtjd)ät}ung') j. bauern2.
Sic i\irgcjd)id)tc bcy nur bcni @ot. fcblenbcn
gcmcingcrin. '2(bi. (baraue finn. linris) laut jic^
nid)t ermitteln.
Seufel Tl. mbb. tiuvel (tievel) abb. tiuval
tioval Tl. (im '"^lur. aud) ?Z.) = ajäd)j. diubal,
nbl. duivel, anglj. deofol engl, devil 'Jeufel'.
2)ic lucftgerm. SBorte bi^bcn jd)cinbar ed)t germ.
2autd)araftcr; Gntlcbnung ftcbt icbod) jucgcn
ber glcid)bcb. got. diabaiilus = gr.-lat. diabolus
fcjt. 2ic burd) bic 5Bcrjd)iebung bc5 nbb. d ju
bb. t üorauÄgcjct3te jrübe (Sriftcn^ bcc> lucjtgcrm.
2ßox1e§ läfjt fid) nur jo crflärcn, tai] got. 23cr=
mittlung bicjc§ SBort (jwie aud) tauf en, ''^3f äffe,
ftird)c, .öeibe, Sam§tag, uiabrjdicinlid)
aucb Gngel) luobl im .'j.— 0. Cuibrb. iuö .i^b.
braditc; benn ,)UJammcnbang ber Sippe mit
gr.lat. (d)rijU.) diabolus fann nid)t be,ypcifclt
ipcrbcn (bic cd)t germ. 53cscid)nung für 'böjer
öcijt' U)ar got. unhulb'") = abb. unliolda eigtl.
bic 'Unbolbc').
'Xcx.t W. jd)on jpätmbb. text nacb lat. textus.
2\)al Ti. (jd)lej. aud) TlaU.) mbb. abb. tal
TlTi. = got. ajäd)j. nbl. dal, anglj. diel engl,
dalc (lüo.^u aud) engl, dell 'Ii)a{'), anorb. dalr
'Ibal'. "Hn-^ ber glcid)en ibg. Iffij. dbö 'niebrig
jein' flammt anglf. dene denn '!ll)ar. 5Iuf?er5
balb be^i öerm. gilt al§ urpcrunrubt gr. OöXoc;
'.Huppclbad)' (eigtl. 'iJertiefung":'); jid)er ijt
ajloü. dolü 'Ibal' Dcriüanbt. — ju Ibal (pon
Alüffen gleid) 'abiüärtS') mbb. ze tal 'binab,
nieber' (pgl. got. dalaf) 'abit)ärt§'): ©egenjatj
SU iUn-g (f. '-Serg).
Xtjaler Tl. 'Jlbfür.vmg aw-i ,'5oad)im§ =
tbalcr für '(S)ulbcn au$ ,'|;oad)im!5tbar (in
53öbiuen). Seit lölO ipurben iu ,'soad)imötbal,
jüo 1516 ein 53ergiuerf eröffnet luurbe, Iboler
geprägt. Sd)on (Sr. ^Ubcruy V)HJ bud)t laier
Z\)at
— 393
X\)üt
neben 3oad)tm§talcr, unc fid) aud) i'^anS
Sad)§ bcibcr Jovmcn bcbicnt. 2lu§ bcm bcutfdi.
2öortc ftammen ital. tallero, nbl. daalder, engl,
dollar. SSiil. «öbnie, @erm. 28, 405.
Sftot iy. m()b. ai]b. tat ^■.: ba§ burd) 3(b=
laut flebilbctc i^cvbalnomcn ju tl)un = got.
ga-dej)s, anorb. däö, anglf. dä'd engl, deed,
nbl. daad, afnd)f. däd. @crm. dä-di- de-di- axi^
uorgcrm. dhe-ti- ju ber gerat. Söj. de : dö au§
ibg. dhe : dho. 2)ic gletd}c 2tbIaut§fovm ß (ä)
jcigt bav ^^Qvtij. afjb. gitän ml)b. nbb. getan.
— tl)ätig 3Ibi. m()b. t?etec a()b. tatic.
2:^nu f. lau 2.
trauen f. tauen.
SIjcc 'i'li. cvü n[)b., unc fx-j. the, nbl. tliee.
engl, tea au§ d)tnef. the.
2Öccr f. leer.
1 2;i6ctbinö iR. in S'iarrentljeibing 'leerc§
0cld}it)äl3' aibS ml)b. teidinc tagedinc 'S3erl)anb=
Umg, Untcrbanblung, ©crcbc' (eigtl. bic auf einen
beftimmten lag, 2crmin anberaumte 'gend)t=
lid)e 3>cr()anblung'.). 2>gl. tagen, 2)iug unb
Dcrteibigcn.
Xijul f. leil.
th^viat dJl. 'öegengift'; bafür m()b. driakel
triakel triaker (nbl. teriaak triakel): au§ afr^.
triacle = gr.=mlat. OnpioiKöv '2Irsnei gegen
ben 33if) railber lieve'.
treuer f. teuer.
Xiiicv \. lier.
2:^011 dJl. älter nl)b. II) an — laljen au§
inlib. tähe dähe ai}b. däha 5, 'S^on, Sebm'
(aurf) HrbencS ©efäft') = got. J)äh6 (au§
*|)anhö) ^y. '3;{)on', anglf. |)ö (älter |)öhse) J-
'It)on' (anorb. pä Jv. '2cl)mbobcn'). 3ur @r=
flärung be§ ju erfd)lict3enben oorgernt. tankän
'Öeljui' bieten bic ütmgen ibg. (3prad)cn nidita.
thov^ Tl. ml)b. töre9}|. ':3rr1innigcr, 9^an-';
im 5tbb. ift ein *t6ro Tl. nod) nid)t gehmben.
2)at3 'i)a?-> r bc§ Slbi. au§ s (z) entftanben ift,
Icbrt al)b. tusig = anglf. dysig 'tböric^f engl,
dizzy 'fd)roinbeli(f)t, tl)öridit', nbl. duizelig
'fd)tmnbelidU'; alfo märe ml)b. töre got. *dauza
@cn. dauzins. Söeitere germ. SBcriüaubte ber
ibg. 393ä. dhus (dliaus dhwes) f. unter Sufel;
ob lat. furere 'toüten' aug bicfcr SSj. dhus
entflammt, ift unfidier. — tljöridjt mljb. töreht
tcereht (baneben toerisch toersch); tirol. toerisch
'taub' ju ml)b. tore 'taub'. — Iborbcit ^y.
ml)b. törheit.
S^orS 9?. ml)b. alib. tor 91. = got. daür,
engl, door anglf. afäd)f. dor 9Z. 'X^or, !Il)ür':
3u 11) ür al& bunfle5tbleitung gebilbct; uiellcid}t
nad) gr. irpöeupov eigtl. ÄompofitionSform.
S&rou Tl. crft nbb. (cereinjelt Jyif^'^rain
Slu-ge, etijmologifcfies 2Sörterbudi. 6. 3tufl.
alö vvcui]. fd)on bei üJlatl)efiu§ 1.562 3arcpta
80b; J- i f du rabne in 3efen§ Stcimiub. 1656
unb 5ifd)tl)ran bei Steinbad) 1734): ein nbb.
2Bort = nbl. traan, bän. fd)roeb. trän. öci=
mat unb ©runbbebcutung unbefannt; ob gleid)
1 1) r d n e (bei iiutt)er aud) "21 u g e n 1 1) r ä n e) eigtl .
'Iropfcn'? ugl. frül)nl)b. oal)i" 'Sauml)arj' =
3äl)re unter leer.
SÖräitc ly. (im Sd)mäb.--58aier. ift o<^^)^^
t)olf§üblid)er, rl)einfränt'. älugeniuaffer) fpät=
ml)b. trene g-« eißtl. ^lur. ju bem Sing. mbb.
trahen (fontral)iert trän) abb. trahan (trän)
Tl. (afäd)f. trahni ^lur.) 'Zi)xänm': germ.
@rbf. trahnu-. Xie gleidibeb. mbb. 9iebenform
traher erinnert an mt)b. zäher (f. ßdbtei, fo
bafs germ. tahru ein trahru neben tralinu in
gleid)er Sebcutung jur Seite gebabt babcn müßte.
Öutber» Stngentbräne beutet auf 3ufammen=
bang oon mbb. trahen traher mit 2b ran;
Xbränc alfo eigtl. 'Iropfen'?
XffVOtt dJl. mbb. trön Tl.: au^ frj. tröne
= lat. thronus (ogl. ital. tronoi. 2)afür im
@ot. stöls = Stubl.
tötttt 3ttf- nd)b. abb. tuon = afäd)f. düan,
nbl. doen, anglf. dön engl, to do. 2)a§ @e=
nauereüberbiefetüefcntlid) roeftgerm. ft. Jßerbalmj.
dö : de (bafür got. taujan 'tbun') gebort in bic
©rammatif; bod) f. aud) nod) Zljat unb ba§
Suffir =tum. Xic üorgerm. 2B3. dhö : dhe bat
eine reidic Sippe; ugl. bie gr. 2Bj. 0n : öe in
TiGriiai 'fe^c, tbue', ffr. SBj. dhä (dadhämi unb
dhämi) 'fe^cn, legen, tbun' (dhätr °Sd)öpfer'),
aflot). deja (unb dezda) 'tbue, mad)e', lat. facio.
Söunfifcö Tl. erft nbb., nad) g[cid)beb. lat.
thunnus (gr. GOvvoc), mober ital. tonno. frj.
thon (engl, tunny). Söortbilbung mic 2Bal =
fifd) ober lufftein.
Xiiüv (V- »d)b. tür abb. turi J.: eigtl. ein
sunt Sing, gemorbener -^lur., roie benn ber
5öegriff 'Ibür' nid)t feiten burd) eine plurale
Jorm roiebergegeben mirb; im 2Ibb. begegnet
turi al§ ^^slur. mit ber SBcbeutung be§ Sing,
(ber eigtl. Stamm mar dur-). öntfpred)enb
afäd)f. duri (dura), nbl. deur, anglf. duru (dyre);
anorb. dyrr ift nod) -^plur.^tant. Scr gemeinibg.
Stamm dhur (dhwer 1 f'ebrt mieber in gr. 9üpa
eüpexpov 'Xbür', rooäu 9aipö^ 'Xbürangcl' —
eupibv '23orballe' (ogl. got. dauröns ^lur.4ant.
'Xbür'), lat. fores 'Xbür', afloo. dvir! 'Xbür'
(dvorü 'öof), lit. dürys 'Xbür'. 2)aäu bas,
gleid)bcb. ffr. dur dvär, ba§ in ber ältcften 3eit
bloß bual ober plural fleftierte ibie anlautenbe
3lfpiration ift aufgegeben megen ber mit bh
anlautenben ÄafuÄfuffirc). £b ha^ überall in
ber nbb. SSebcutung auftretenbc 2Bort mit ffr.
50
tief
— 394 —
toben
dhur '3)eidiiel' ibcntifd), lätjt fid) nicftt ermitteln ;
im SScDa luivb dur '2l)üt' unb dhur '2ctd}jcr
nur mit d)aratteriftiid)em 3^- üevbunbcn ge=
braud)t. 3. nodi I()or.
tief 2(bj. m[)b. tief al)b. tiof = ofädif. diop,
nbl. diep, anglf. deop engl, deep (depth 'liefe'
unb to dip 'cintaud)en' I, onorb. djüpr, got.
diups 'tief. 1:ai- gemcingcnn. 5(bi. deupa-,
rooüu bie Sippe t)on nl)b. taufen ("vaftitiinim
ift, gcl)övt ju einer gcrm. SBj. dup, bcrcn die--
benform düb in anglf. dyfan engl, to dive
'tauchen' (f. laube) foroie in engl, dub '2ßaffer=
locb' ftecft. 58gl. h)mr. dwfn, altir. doimin
fu-domain. lit. dubüs 'tief, bot)!', aflou. duplT
'l)ol}l' (f. lobel) au§ einer ibg. 3B5. dhub :
dhup: 2Bj. (lump f. unter liimpcl.
^icncl "Fl. mbb. tigel tegel al)b. tegal 2)].
'5d)mcljtiegel' = nbb. degel, nbl. degel. norb.
digull (fd)aicb. degel, bän. digel) 'liegel'. S)a=
neben mnbl. teile, nbl. teil 'irbener lopf unb
anglf. tigle tigele 'figulum, tesla'. :^]n ©ninbc
liegt lat. tegula (= ital. teggliia) 'licgcl', ba^
fcincrfcitj. am bem aud) in bie fcniit. Spradicn
gcbrungcnen gr. T»Vfavov ftanimt; anbcvc axb"-
bem l'atcin flammenbe ©cfäfmamcn im 3i()b. f.
unter iöedicr, ftopf, Äeffel unb Sdiüffel.
2>ie germ. fiautucrl)ältniffc erinnern an 9iicgel
— Siegel auv lat. regula (b. l). e n)urbc ("■
im 2lnfd)luf; an lejrfTo regere), unb bie Yvonnen
mit anlautcnbcm d (nbl. degel) - l)b. t (al)b.
tegal I fd)cinen auf fchuibärcr 3lnlcl)nung an
gcnn. (got.) digan 'fneten' gu berul)en: *degla
*degula für tegula (*tegla). 33gl. Siegel.
Jicr 9i. mbb. tier abb. tior 9?. 'Jier' bef.
*njilbe§ lier' (babcr nod) nbb. liergarten)
= ofäd)f. dior 'iuilbc§ lier*, nbl. dier 'licr*,
anglf. d^'or engl, deer ':'){otunlb' (and) im ll^bb.
fomie in ber nbb. ,"sägcriprad)c luirb mit
tier fcbr gern 'JHcb' unb '.iMubin' bcücid)nct),
anorb. dyr y;. 'licr, befonberö lüilbcc-' (mit^luS;
fd)luf; ber 23ögel) fpcj. 'JReb, iMrfdi*. @ot. dius
'milbee licr' jcigt, ban t>a6 r ber genannten
SBorte auf ibg. s (©rbf. dheu.sö-) berubt; auf
biefe länt fid) and) anglf. d('M»r 'fübn', abb.
tiorlih 'milb' ^urürtfübreu, moburd) got. dius
'lier' al-ö fubftantipicrtcy ?lbi. (eigtl. 'ba-o ÜBilbc')
ipabrfdjeinlid) nnrb; vgl. Jßilb neben milb.
2)arnad) mar licr urfprgl. uon 5<ieb i'müy-
barcö .Oerbcntier, i'^au^Mier') ücrfd)ieben.
tiftcin 3tro. gilt in ber 2. .'öälftc bcg 18.
:»Vbrb^^ nod) al§ munbartlid); ogl. 9?icolai,
"Keife Vll 2.") „'3hbeitcr, meld)e (trie man in
Sadifen mit einem aui^brurtöpollen 'iUooin.^iah
luortc fagt) gerne tüfteln mögen". .Hlcin'y
?Prooin3.=3Bb. 1792: „bifteln jeigt eine müfjige
^eroegung ber .sMnbe bei einer 6ad)c an, foiüie
ipcnn Ätinbcr mit etums fpiclcn (Cftr.) — fünftcln,
auyfinncn, eine fünftlid)e 2lrbeit mad)en; aud)
febr lange an etmag arbeiten (^falj, ©Ifaf?)".
tilßcn 3tro. m()b. tilgen (tili gen) abb. tiligön
neben tilön fd)m. S^m. 'au§tilgen, ocrtilgen' =
afäd)f. far-diligön, nbl. deigen, anglf. ä-dilgian
'pertilgcn'. (Sntlebnung an§' lat. delere ift bei
ber ipcitcn 33crbvcitung über bie lucflgerm.
(5prad)cn auffüllig (man biüte aud) ebcr abb.
*tialen gu crroarten).
X'mtt 5. mbb. tinte tinkte (ogl. bunt,
Spunt roegen nct nt) abb. tincta ^y.: baS
2Bort trägt bcutlid) ben Gb^rafter fpäter ®nt=
lebnung; su ©runbc Hegt ba§ gleidibcb. lat.
tincta (eigtl. '(Scfärbtcö, 53untc§'), mober ital.
fpan. linta 'linte'. Xai] barnad) bie Sd)rcibung
linte biftorifd) rid)tiger ifl al§ 2)inte, ift flar.
l^^m^lbb. fagte man atraminza(au§ lat. atramen-
tum, ogl. afrj. erement). ®ie gleid)beb. engl, ink,
nbl. inkt, meftf. inket, rbeinprou. inkes berubcn
auf fr3. encre afr,v enque = ital. inchiostro
(Ic^tc Cucüe lat.=gr. ^-fKauarov). 3n§ ein=
beimifd)c?^ SBort für 'linte' ngl. nod) nbb. 58 lad"
unter iölacffifdi.
Xifcö Tl. mbb. lisch abb. tisc 5DI. = afädjf.
disk, nbl. disch. 2)anebcn bat ba§ a{)b. SBort
bie 53cbeutung '(Sd)üffcr, bereu Filter burd)
anglf. diso '(5d)ü)fcl, Sd)alc, lifd)' = engl,
dish '6d)üffcl, (Serid)t' cruncfcn mirb. 3)a§
bem germ. diskuz .^u Wrunbc licgcnbc lat. discus
bat nur erft bie 5kbeutung 'Sd)üffcr (nad)flaff.;
eigtl. '2ßürfelfd)eibc'); bod) pgl. aud) ital. desco
*jifd)', afrj. dois 'lifd)* (nfrjs. dais 'Xl)ron=
bimmel'). 2)ic ©ntlebnung in§ SBeftgerm. lüirb
etroa gleid),3eitig mit Sd)üffcl, ^lafdie,
.Steffel u. a. ftattgefunbcn baben.
Xitci 931 mbb. tilel (tillel) al)b. titul tital
9J?.: auc' gleid)beb. lat. titulus, ipobcr lcbn=
mörtlid) and) fr.v titre, ital. litolo.
t ZoM 9.K. 'tleinc§ ll)al' mbb. tobel al)b.
tobal äR. 'äBalbfd)lud)t, Ibal': 9lbleitung an^
ber unter tief bcfpvod)enen germ. 2B,v dub: dup,
,^u ber lit. daub;i dauburä 'Xbal', aflou. duplT
'bobl' — dlbrT 'Ibal, Sd)lud)t' alö Uroeriüanbte
geboren (ibg. &\v dhup : dhub).
toben 3tiü. mbb. toben al)b. toben (tobön)
fd)m. i^tm. 'rafcn, toben' = anglf. dofian
'delirare' (gedof '9taferei'). 3" (5)runbe liegt
bem fd)n). St'i'- ^ic germ. 2Bj. dub 'geiftig Dcr=
mirrt, betäubt fein', an^ lucldier and) taub
unb bumm ftammen (9JJaalcr l.")Gl bud)t taub
'nit ben Ginnen' unb Iaubfud)t für 'Iob=
fud)t'). Cb luegcn abb. lüvar tübar 'albern,
tbörid)t' eine ibg. SBg. dhup dhuf] an^ufe^en ift,
Xoc^tet
— 395 —
2;dpp
bleibt groetfcU)aft; oicdctcbt ift lit. dükti 'tod
rocrbcn' — dCikis '9vafcrei' mit bcr ©ipuc uon
toben urucmmnbt.
!to(fttcr 5- inf)b. üi)i>. tohter J. = got.
daühtar, nnorb. dotter, anglf. dohtor engl,
daughter, nbl. dochter, afädif. dolitar. 2(uf
'i>a§> bcr gcrm. ©ippe dohter ju ©vunbc tiegcnbc
uribg. dhukter (dhugater) raetfcn aud) lit. dukte,
afloo. düSti; ogl. iüciterl}in gr. euTärrip, ffr.
duhitar, aocft. duybar 'Zo(i)tfc'. ÜJtan ()ält
ba§ ibg. QucIIiuovt gern für eine 2(blcitung ju
ber i©3. ffr. dugh kneifen', Iod)tcr ak-
'9Jicltcrin' faffcnb. 2)od) ift bicfc 2tnna()inc
cbenfo srccifcüiaft lüic ä()nlid)c bei 23atcr,
9Jiuttcr, Araber.
2ö(Ötcrfrf)ulc 5. für '9)]äbd)enfd)ulc' ift am
®nbc be§ 18. 3ßl)i'f}§- oon ber Sdiraeij au§=
gegangen, roo loditer (vqI. frj. fdle) feit bcr
ml)b. ocit für '5[Räbd)cn' gilt.
$ob m. m()b. tot (d) a()b. töd dJl. =
afäd)f. döth, nbl. dood, anglf. dea|) engl, death
'lob'; bic ültcftc äBorttorm ift got. dau{)us 9J1.,
tfa^: 23erbalabftraftum ift ju ber ft. 33crbahu3.
dau in anorb. deyja (bal)er entlehnt engl, to
die) 'fterben' ; ügl. afäd)f. döjan (au§ daujan),
al)b. ml}b. touwen (m^b. töuwen) fd}m. Qtm.
'fterben'. @erm. dau-|ju- ()at ba§ 2{bftraftfuffiy
lat.=ffr. tu- (üorgerm. ®rbf. dhäu-tu-s). Sic
abjeftiöifdic Sippe öon nl)b. tot bcrulU auf bcm
to- >4iarti3. bcrfelbcn 2Ö3. ibg. dhäu ('^^artiv
dhautö). 2{uBerl)olb be§ ©erm. gcljörcn ba^n
afloo. daviti 'crtoürgcn', lit. dövyti 'quälen',
n)eld)e al§ eigtl. Äaufatioa ju got. döjan (für
*döwjan) 'quälen' eigtl. 'tot mad)cn' ftimmen.
2^ie urfprgl. ärnirjclgcftalt ift dhßw dhöw.
tobt f. tot.
XoUcttc ö'- &ci operanbcr 1727 gcbudit al^
'"JluSfteuer an 9iad)ttleibern unb Sd)murf'fad)en
bei 5ürftlid)Ceitcn' : au^ fr3. toilette.
toü 'Jlbi. ml)b. al)b. toi (mit einfad)em 1)
2lbi. 'tböridit, unfinnig' (baju al)b. tulisc 'tl)öindit')
= afädif. nbl. anglf. dol 'tt}öndit', engl. dull.
2;ic l)ierin beraal)rte germ. 2B3. dul bat eine
^3Jcbcnfürm dwal, racldie in got. dwals 'tl)örid)t',
anglf. gedwelan 'fid) inren', al)b. gitwola ':öc=
tljörung, ^c^erei', afädif. dwalm 'S3etl)örung'
erljaltcn geblieben ift. Gine ibg. SBj. dhwel:
dhul 'betbört fein' rairb aud) burdi ffr. dhvr:
dhiir (dhru) 'täufd)en, trügen, fdjabcn' beftätigt.
2:oI^)Otftö Tl. giüifd)en 1650—17.50 für 'eine
iUt ungarifdier Solbatcn' (öcber. ^lauftrumpf
1746 üier pofficrl. ©cbidite S. 5) gebrandet; ältere
■Litebenfonn (1698) lolpa^ bei Scbmcllcr. i3pe=
ranber 1727 unb ^Ibelung fennen bic ^öcbcutung
'lölpcl' nod) nidit, bic fid) erft bei (Eainpc ge=
bud)t finbct. öcmcint rourbe in 2)eutfd)Dftrcid)
mit bcm SBorte eigtl. ber ungar. (ober flau.)
Solbat, ber fein 2)eutfd) pcrftcl)t.
Xölttci SJl. mbb. törpel dürpel eigtl. dörper
dörpaere Tl. 'Sauer, bäuerifd) rober 5[JJenfd),
lölpcf: eigtl. ibentifd) mit 3)ürfer '2;orf=
be:pol)ner' unb roobl 9^ad)bilöung 3U fr3. villain
ju ville. TH)h. dörper ift eine mb. nbb. Jonn
(für ed)t mbb. dorfere). 2)ie nbb. Jyoun be§
mt)b. 2Bortc§ erflärt fid) burd) bcn Umftanb,
baf^ ?flanbern, n)eld)c§ bic böfifd)e ritterlid)c 53il=
bung au§ ^ranfrcid) bcn bcutid)cn Öanbcn übcr=
mittcltc, suglcid) einige SBorte tugl. nod) 2Bap =
pcn unb Üvitter) in§ iöb. lieferte.
2;on dJl. ml)b. tön dön Tl. 'öaut, Ion,
Stimme , Sieb , SOtelobie' : au§ gr. = lat. tönus
(Tövoc) mit 3)el)nung be§ 5; ogl. Ibvon. —
2)a3u nl)b. tönen 3trö. au§ mbb. toenen doenen.
Xonnc 5. mbb. tunne al)h. tunna ^y. =
nbl. ton. anglf. tunne engl, tun; nad) biefer
nbb. oippe bätte bae i]b. SBort mit z anlauten
muffen, refp. jene mit d. 2)abcr mufj auf einer
Seite iSntlebnung ftattgcfunben baben, mav- unt
fo iDabrid)cinlid)cr ift, al§ bem Sd)i-päb.='.8aier.
ba§> 2Bort feblt. Die roman. Sprad)formcn be=
ruben auf fr^. tonne, mober roobl aud) ir. gäl.
tunna 'loimc'. 2)ann märe ba^ 2Dort, bav
al§ gcrm. tunna um bic 9corbfcc berum bcimifd)
mar, crft imd) 7(]0 in§ ob. gebrungcn, fo baf;
fein t nid)t mcbr ju z r)erfd)obcn mcrbcn
fonnte.
!£o))aS 501. mbb. topä^e (topazie) Tl.: mic
bie meiften Se3eid)nungen für Gbelftcinc burd)
lat. ^Vermittlung au§ bem @ricd). ftammenb;
pgl. gr. rönaZoc, TO-rrdZiov 'lopay .
Xow Tl. mbb. topf (mit bcr bimtnutiocn
9tebenform tupfen) Tl.; baS^ im Tli)b. nod)
feltcnc Söort fcblt bem 9lbb. gan3. Sas '^ri^
mitiüum ift bem Cberb. fremb (bafür i">afcnv
bod) acigcn ic^t fd)mei3. dJla. dipfi düpfi 'eiferner
lopf mit brei ^Beinen', beff.=tbüxnng. dippen
'lopf (2utbcr§ löpfen roirb in Ibom. SBolf»
Sanier Sibclgloffar 1523 mit 4'>aücn übeiicgt).
TU]b. topf 'olla' ftebt ruabild)cinlid) in naber
53c3icbung 3U mbb. topf topfe abb. topf tof
(topfo) 'Ärcifel' (cbenfo ni)b. bial. lopf); auf=
fällig anglf. engl, top 'Greifet'. 3" ©mnbe
liegt bie unter tief be^anbelte germ. 2D3. dup
'tief, bobl fein': lopf eigtl. 'ba§ "iluÄgeböblte,
3Serticfte'? ^^ott = nbb. nbl. engl, pot ift
nid)t oermaubt.
top\t 3tbo. um 170<J cntlebnt auö gleid)beb.
fr3. tope (ju töper 'einroi lügen' j; feit Spcranbcr
1727 gebud)t: eigtl. Spielermort roie Ircff.
!toj)<jü)t. 'Snbe be§ SO^aftcs' crft frübnbb., rote
-lOXJ
396 —
träge
bic meinen naut. 3:cnn. tec^n. an& beni 9?bb. ent=
Ictint; Dijl. nbl. top, engl, top 'Spi^c, ©ipfel,
©nbc'; raeitcre 33ern)anbte f. unter 3opf.
Xorf 50^. erit n()b., ein im 16.;17. ^sai)xl). (j. S.
im JHcnübudi 1584 «l. 280 ^^ als- Torff, bei
^eitler 1(355 i-ianbbud) I, 2lU alö „Dorfft 2)urfft
Jörff loni") porbinngcnbe-? unb feit 3ci)ottel
1663 ijebudnee nbb. 2Box1, ba§ im '-öaicr. nid)t
befannt ii't; ogl. nbb. torf, nbl. lurf. ancilj. turf
'Diaicn', anorb. torf 'lorf. 3"^ 3ll)b. begeßuet
al§ cdn bb. SBort mit geiclilidier öautuerfdiicbnnii
zurba '^Kafen', bafür ic^t ld)iucij. tiirbe mit nbb.
Samnufc. 2?aö altgcrm. ©ort brang and) (in
nbb. Jormi inc^ 3{omnn.; ugl. ital. torba. frg.
.tourbe 'lorf. Tiefet nrüirgl. i^cmeingcrm. lorf
(cicjtl. 'iRafen'i bcrubt auf oorgcrm. drbli unb
bäuiit mit ffr. darbha '®raöbüfd)er 3ufammen.
t XotUi 5- 'Äelter' (am söobenfec üblid))
ml)b. torkel a[}t>. torkula J.: nu5 lat. torculuin
(torcular torculare torcularium). uiober aud)
ital. torcliio 'Äcltcr'. Xa^ anlautenbe t be-r^
abb.JBorteö beutet auf GntlebnungimS. 9. ^aln-b-
(nod) jünger ift ml)b. fdnucis. trüele au^ afrj.
trueil = lat. trochlea), fall? nid)t im 3lnlaut
eine Störung luic bei liege l eingetreten. Tie
9Jlcl)rjal}l bcr auf ben 2Bcin be3Üglid)cn lat.
©ntlelinungen ift älter.
torteln ;',tiu. 'taumeln' mdb. lorkoln: ,'snten=
fioum 3U ml)b. Iure ik) ^Jl. 'lauiiicl, Stur^'.
SBeitere 'i5orgefd)id)te bunfel.
Jorniftcr W. crft im 18. ^abrl). auftommcnb
(bafür trüber .Öaberfarf, lüober frj. bavresac
'lornifter' ) unb jnjar 3U '3lbelung§ ;^eit 3unäd)ft
alö militär. Sl^ort; e^? beruht auf mittelgriedi.
TÖ-fiöTpov '(lutterfad ber 'Keiter', hiv:- aiv taislra
'lorniftcr' in^' 'liumäu. uub '^joln. brang (tleiu;
ruff. kajstia — oberfd)lof. bial. .Heifter '3d)uU
ranjcn'i unb burd) Ginfluf; uon gr. Käviatpov
ju jlooat. cjed). lanistia fübrte (bic iyorm lor^
nifter im 17. ,'sabrb. bei 2Bcn,v Sdierffer 3. ilO;
um 17(H» and) üaniftcr). 33gl. Wuft. Wei)er,
^bg. Jorfdiungen 2, 441.
Xort Tl. 'Unrcdit, iserbrun' in 3tieler§ ;>ei
tungvluft 16!)7 al5 toit uub tc.rt<i 'Uurcd)t, We=
lüolt, l^erbruf;': nad) fr.v inrt.
Sorte ("y. feit bem ^eginu bc^J 16. ^abrl)'?.,
nad) ital. torta = trj. tarte, luober audi nbl. taart.
tofcn ;)tn). ml)b. d«jsen al)b. dösön fd)n).
3tn).: gcrm. ©j. pus (: |)aus). ju mcldjcr aud)
anorb. |iyss |)ausn 'lumult' geboren.
tot ~Jlbi. mbb. abb. tot labb. and) lödi 5lbi.
'gcftorbcn, tot' -= got. daups. anglf. drail engl,
dead, nbl. dood, afäd)f. död. 'X:a'S' bicrin be^
mabrte germ. dau-da- (dau-|5a-) ift eigtl. ^i^arti.v
(ogl. falt, laut, traut) 3U ber unter Tob
befprod)enen ft. 3SerbaliU3. gcrm. dau 'fterben'.
— Saüon abgeleitet al§ Jaftitiomn töten 'tot
madien' an-i gleid)bcb. mbb. tceten (toeden)
al)h. töten itöden) = got. dau^jan 'töten'.
t Zote 9J^. '"i^atc' mbb. tote a[)i>. toto: ein
fd)it)äb. SBort, eigtl. '33ater' bebentenb.
Trabant i1i. feit 5)iaaler 1561 gcbudH unb
Dom 15. 3i^brbunben an, 3. ^. bei 4"). 3ad)C-',
,5-abcln 161 2^. 46 belegt: aiiv ungar. darabant.
rumän. doroban = türf. pcrf. derbän '^oxtier'
(böbm. poln. drab 'Trabant'); audi in anbere
mobcrne 3prad)cn gebrungen (fr3. dravan, ubl.
trawant). 35olf§üblid) ficbenbürg. Iräbount
'^^^oliscibicncr'. 33gl. lijbffrift 8, 260 foiüie
.s^cibud unb lolpatfd).
traben otu). iid)b. draben (draven) fd)Jü.
3tn). 'in glcidmulüiger 53eeilung geben ober
reiten' = nbl. draven unb anbi). *thraböjan
nad) bem ^arti3ip Ihraböndi 'Traber'. 2(nglf.
fjrafiari 'antreiben, 3u etiu. anbaltcn' 3eigt bic
©ruubbebcutung bec^ otu'y. : traben alfo eigtl.
'ein 'l^rcrb antreiben' (bic ältere 3prad)e feiuit
einige ("välle ber öÜipfe bcv Cbjeftcy ^^ferb
luie in fprcngcni.
ttüäit Jv. 'Traglaft' ml)b. (abb.) traht ;v.
't>az- Tragen, Saft' (an bic mbb. 9Jebenbebeu:
tung 'Sd)uiangcrfd)aft' fd)lient fid) nbb. träditig
an): i^crbalabftrattum 3U tragen.
trad)ten otiu. mbb. trabten a[)b. tralUün
fd)U). otu'. 'beuten, ad)ten, criuägcn, ftrebcn,
crbcufen, autMinncu' = nbl. trachten, onglf.
tralitian. ^u ©runbc liegt lat. tractare 'bc=
l)anbeln, übcrbenfcn', luorau^ ital. trattare, fr3.
irailer 'bcbaubclu'. Jrcilid) läf5t fid) gegen
ed)t gcrm. llrfprung uon abb. Irahton nid)t§
einiueubcii, mcybalb man an Uriicrmanbtid)aft
mit gr. b^pKouui, jfv. dn; 'fcben' gcbad)t bat;
aber aüerbiiig'o atiglf. trahtian muf; lat. üebu^
mort fein unb bcmcift bamit aud) für abb. Iralitön.
tractieren ;)tui. fd)on im 16. ^nbrb- mit bcr
'Ikbcutuug 'beiuirlcn' allgemein üblid) (©iHm=
mcl'öbaufcu 1669 3implic. 11, 5; 9JJofd)erofd)
1642 ^4-^bilaubcr 12 305) : au» fr3. trailor.
träfle '.?lbi. mbb. Ira-ge 'Jlbj. (träge 2{bü.),
abb. trägi '.Jlbj. (Irägo 3lbp.) 'laugfam, ücr=
broffen, träge' = nbl. traag, anglf. trag 'un=
lüillig, fd)iuierig'. 3)a§ porauy3ufct3cnbe urgerm.
*lregu-z 'uniuiüig, ocrbroffen' gebort 3U einer
altgerm. 2B3. trgg 'traurig, mifnnutig fein',
bic in got. trigö 'Traurigteit', anorb. tregr
'uniuillig, laugfam' (trege 'Sd)mer3'), anglf.
tri'ga '3d)mer3', afäd)f. trägi 'iBcrbruf}' (3U
Iri-gan ft. ;)tu). 'leib fein') ftedt; neben e aly
Söurjelpolal 3cigt afd)ipeb. tnigiier (ufd)rocb.
Iri.g, 'träge' eine ?lblauteftufc <">. älJan ocr=
tragen
397
STreber
mutet citic iöii. SBj. clrggli nodi iit ffv. drägh
'cniiilcn'.
traflCU ;')tui. nil)ö. liagen al)b. tragan ft.
3tn). 'traijcn, l)altcii, bringen, führen' = aiäd)i.
dragan. nöl. dragen. ^jot. dragan ft. ottu.
'traoicn'. £h ba§ baneben ftcbenbe anorb.
draga, anglf. dragan (cncjl. to draw) 'jicljcn'
bauon ganj i)crfcl)iebeit ift, (üRt fid) bejtuetfeln.
®ic iicrin. 2l\v drag 'trniien' [auv ibg. dhraghi
l)at man mit afloo. diüzali 'l)altcn' unb aocft.
drazaiti 'er l)ält' r)cviilid)cn; lueitereö bei i^oi).
©dnnibt, i\u()näi SWit. 25, 115.
trnmucln 3tiü. m()b. trampeln fd)n). ^tiü.
'fd)ii'ev anftretcnb fid) bciueijcn': ein mb. nbb.
Sntcnfiüum ju got. trlmpan 'treten', iroju in ed)t
I)b. l-nntform m()b. trumpfen 'laufen' gefjöit.
9}gl. nod) engl, tramp trample 'treten'. Ta-
uchen ftel)cn bic nnfaüofcn nbb. trappen, nbl.
trappen 'treten', engl, to trape 'fd)lcnbcrn'.
SBgl.nod) Ireppe. — 2rnnH)cIttcr ^Jl. üoIf'Sctt)^
mologifd) umgeftaltet auc-' gleidjbcb. SromcDar.
trantöicrcu o^m. feit bem ©pradi= ufn). 33er=
berbcr 1G44 gebud)t unb fd}on im 16. 3ol)rb.
(3. ^-8. 1561 3immer. 6l)ronif II, 298) beseugt;
im 17. Osat)r(). aud) trinciren — trendiiren:
aui' fr3. trancher (ital. trinciarei. Sgl. ^öt)me,
&mn. 28, 406.
Ironf 9)?. ml)b. tranc (k) 9^91: 2(bftraftum
ju trinfen. — JJaju Iränfe J- m^^. trenke
alji. trencha J- 'Iränfe'.
Jrovpc OJi^y. mfjb. trap trappe 9Ji. 'Irapp=
gans'; ogl. ba^ glcid)bcb. nbl. (rapnans. 2)ie
Sorgcfdndne bcö SBortes ift gänslid) bunfcl.
Jraf? 5Ji. im 17. 3af)V'h- auffommcnb; mit
gleid}bcD. nbl. tras (tiras tierasi, engl, tariace
(tarrasj au§ ital. terrazzo.
Xvaite J. feit ©peranber 1727 gebndit, nadi
ital. Iratta.
2;rau6c J. ml)b. trübe 9)15. al)b. thrüba
drüba J. — trubo (druppo?) 9.R.; entipred)cnb
nbl. druif. £b got. *|)r"t)a 'Iraiibc' uorau6=
äufe^en ift (anorb. prüga 'Iraube, Äelter' ift
Slbleitnng ju anorb. b^üga unter öriicfenj,
bleibt unlieber.
trauen S^m. mbb. trüwen fc^ro. '^trt). 'boffen,
glauben, trauen' (aud) 'ebelid) oerloben, an=
trauen' ) abb. trüen (trüwen) 'glauben, trauen'
= got. trauan fdiro. '^tw. 'ücrtrauen', afäd)f.
truün.nbl.vertrouwen 'ücilraucn' (aber Irouwen
'cbelidicn'i: "ilblcitung au» ber unter traut,
treu bcbanDelten germ. äB3. trfl : treu 'oUDerfid)t
bcgen'.
Trauer J. mbb. trüre 5.: bic§ ift ^Jtbleitung
au§ mbb. trüren abb. trüren (= nbb. trauern)
fd)n). otin. ; ba3n traurig mbb. trürec abb.
' trürac (g). 3n biefem 2lbj. ftebt anglf. dreorig
engl, dreary 'traurig' in ?(blaut§üerbältnt§
(ogl. nbl. treurig 'traurig' aly bb. Öebumort?).
9JIan legt mcgcn abb. trüren 'bie ilugen niebcr=
fd)lagen, fcntcn' unb anglf. drüsian 'trauern'
— engl, tu drowse 'fd)läfcrn' (anglf. drüsian
'nad)laffen, aufboren') ber Sippe uon traurig
bie altgerm. 2B3. drüs 'fallen, finl'en' gn ©runbe
(ogl. got. driusan. anglf. dreosan 'fallen').
2raufc ?i. mbb. troufe J. mbb. abb. tronf
d)}.: SIblaut'jbilbnng 3u triefen. (Sbenba3n
aud) nbb. träufeln, träufcn auy mbb.
Iröufen mbb. ai)'i:>. troufen eigtl. 'triefen mad)en'.
Xroum 9J1. mbb. abb. troum 2Ji. == a]äd)f.
dröm, nbl. droom, engl, (etroa feit 12CHJ begeugt)
dreain. anorb. draumr. 3)ie über biefe jyormen
fid) erftrcctcnbe 5ßebeutung 'Iraum' läßt fid)
auö eigtl. 'Xrugbilb' ableiten, fo ba^ germ.
drauma- (für *draugmo- ober *draug\vmü-V)
3U trügen geboren tuürbc. ^ebenfallö muffen
afäd)f. dröm (engl, dream; 'Iraum' unb afäd)f.
dröm (anglf. dream; '^ubel, Öärtn' für eti)mo=
logifd) Derfd)iebene Sßorte gelten; leßteres gebort
3U gr. OpOXo? 'Särm'. — träumen au§ mbb.
trüumen mbb. abb. troumen: ^2lbleitung 5U bem
Subftaiuiu.
ttroun^ntcricft. in nbb. 3eit fd)riftfprad)ltd)
geiDorbcn com Cftmö. au^, im 16. ^ab^'b- üon
reformatorifd)en Sd)riftftellern gcbraud)t, Don
@r. 2llberu5 1540 als isiieblingäiuort Öutber§ ge=
bud)t; fc^on mbb. (mb.) trün trüwen für mbb.
triuwen entriuwen 'in SBabrbeit': gu Ireue.
traut 5tbi. mbb. abb. trüt 'lieb, geliebt';
ba3u mbb. trüt mTi. '©cliebter, ©cliebte, @c=
mabl'. Sa ein entfpreAenbes äßort ben germ.
Xialeftcn mit got. itonfonantenftufe feblt, läßt
fid) nid)t entfd)eiben, ob traut 3U trauen ge=
boren muf] ; iebenralB läßt 53ebcutung unb Jonu
e» 3U, haS) alte to-^^a^•ti3. '^gl. laut, falt,
3art) ber SBj. trü : treu üon trauen unb
treu in traut 3U erblid'en, fo ban biee eigtl.
'3U tüem man ouoerftd)t, ;öertrancn W be=
beutet. 2)at5 aber bie entlebiüen roman. 2Borte
mit d anlauten (ogl. ital. drudo '©eliebter' —
druda '©eliebte' — drudo 'madex', ftg. dm),
fpricbt iebod) für ein got. *drüda-, bai' nid)t mit
got. trauan 'trauen' murseloerroanbt fein tonnte.
3uf ammenbang mit gäl. drüth 'mutiüilliii', h)mr.
drud 'fübn' ift siucifclbaft; Urncmianbtfd)aft ift
möglid) (ibg. 2B3. dhrui.
Xrcber '^Uur. mbb. treber abb. trebir ^lur.
(ber 3ugeböinge 3ing. luürbe trab lauten); ogl.
isil. draf, nbl. draf '©runbfuppe eine» ©cbräuee'
(baju drabbe '|)efe'), anglf. drsef engl, dratf
'Irebcr, \">efe' (fpätanglf. drabbe '§efe, Sd)mu^',
trecfen
398 —
treu
roojunocf) engl, drab 'jdjmuöigc» 2Bcib, (5d)mu^=
färben' I. JallS ba§ innere 1) bcr iicrm. örbf.
drabaz 3?. QUö einem ©uttnral cntitanbcn
fein fönnte, licne )id} anorb. dregg (cncil. dregsi
'.'öefen, Sobenjag' oergleidjen, luoburd) 3}er=
njanbijdiaft mit lot. fräces 'Irefler' ma()rid)ein=
Itd) wirb (ib(3. SBurgclgeftalt märe dhraq). 2Bciter=
()in jc^etnt nodi oufammen()ang mit Jrefter
benfbnr; anbere bcnfen nn trüb.
t trcrfcn ;')tm. 'jiel)cn' m()b. trechen 'jieben'
reip- bem ^ntcnfionm trecken. Tajn nbl. mnbb.
trekken.
IJrcff ''Jl. eigtl. Iref fle (fd)on 1706 .sMgarbe
£ebcn§geid). <B. 35 treflle) au§ fr;i. trefle 'Mlec'
dat. trifolium).
treffen 3tm. m()b. tröffen o^b. Ireffan ft.
^txv. 'treffen, errcidjen, fämpfen'= anglf. drepan,
anorb. drepa 'treffen, floncn, fd)(agcn'. Über
bie ÜBorgeidndite ber in biefer Siinie enthaltenen
germ. ®s- 'li'^p (oorgerm. illircb) (änt fidi nid)tci
(5id)ere^ behaupten. — 2 reffen '3t. fd)on ml)b-
treffen 9i. : fubftantiüierter ,^nfinitiü ,ui mljb.
treffen 'fämpfen'. 3. triftig.
treiben otm. ml)b. trlben al)'ö. triban ft.
^'^tro. = afüdif. driban 'treiben, uertreibcn, auv-
übcn', nbl. drijven 'treiben, betreiben, fliegen,
fd)roimmen', engl, to drivc (anglf. dn'fan ft.otiu.j
'treiben, eilen, lanfen, fahren, be^en', anorb.
drifa 'eilen', got. dreiban 'treiben'. 2)ic germ.
SBcrbalmj. drtb (anö ibg. dbribh? dbripV) 'fid)
fd}ncll bemcgen (intr.), treiben (tranf.)' ift in
bcn übrigen ibg. Sprad)en nod) nid)t gefunbcn.
Xaj^n Irift.
••• trcibeln ^\uv. 'ein Sdiiff am Sd)lepptan
sieben' crft nbb., nbb. !^ebnmort; ugl. nbl. heilen
in gleid)er '-öebentnng, anglf. tra;glian engl, to
trail 'sieben, fd)leppcn'. SBegen be§ mobl iu-
gcbörigen frj. trailler 'an bcr Öcine jieben' oer=
mutet ntan ;',ufammenbang mit lat. trabere. Todi
brandit bie germ. Sippe nid)t entlehnt jn fein.
trenbeln, irenteln ;',mi. 'tröbeln' eigtl. 'fid)
brehen, fidi hin= nnb hcrbemegen' fpätmhb.
trendein 'fid) brchcn*: sn mhb. Irondel '.Slugel,
Äreifel', baei mit anglf. trendel 'üugcl' (engl.
trendle'JHolle, SBal^e') nnb nbl. omlrent 'gegen,
nn, um' (bän. fd)ii>eb. trind 'runb'l ju einer germ.
2Bg. trand 'fid) treis-förmig bemegen' gehört.
trennen ;Um. mhb. ahb. trennen (älter
*lrannjani id)m. ;ltiu. 'fpaltcn, trennen, fd)eiben',
eigtl. 'etm. abfonbcrn': Aattitimim gu mhb.
Irinnen 'fid) abfonbern, banonlanfen' (ügl. ab-
trünnig). Xie übrigen germ. Sprad)en fcnnen
bicfcn Serbalftamm nid)t, roc^hßlb feine nrgerm.
nnb uorgerm. Öeftalt nnb Scbeutung nid)t ,ui
ermitteln ift.
Srenfe J. 'öenfriemen am ?)3ferbegebiB' crft
nhb., ein nbb. 2Boi1; »gl. nbl. trens. 2)ie 95or=
gcfd)id)tc be§ 2Borte§ ift bnnfel; ßiülchnung
an§ jpan. Irenza '5Ied)te' (bef. üon .öaar) ifl
Smeifelhaft.
Xnppt 5"- "i^)^- Onb.) treppe trappe SDIJ.
'Ireppe, ©tufe' = nbl. trap. 2)a§ bem
Cberb. frembe SBort (bafür (Stiege — Steg
nnb Stapfcl — Staffel) gebort ju ber gleid)=
fall§ nrfprgl. mb. nbb. Sippe uon trappen
(f. initcr trampeln). (Sine iierhod)beutfd)te
Öautform Ircpfe ift jnmeilcn im IG. 17. vSfil)rf)-
besengt.
2:rcf|»c 5- ein fäd)j.=fd)lef. SBort, an§ mhb.
(mb.) tresp 'Sold)' mit bcn cd)t hb. DJebcnformen
trefs trefse 9)1. (lücgcn sp au-i fs f. ilnofpc).
9?enerc beiitfd)e Tla. (j. ^. Thüringen ) scitien
Ireff (fd)n)äb. trefz), fo hai] germ. drefaz
drefs- (eigtl. 9ccutr. ?) roahrfd)cinlid) mirb. 2)agu
and) nbl. dravik. mittclengl. drauk (anglf. *dra-
foc). 2(uf5ergerm. iöegiehungen fehlen (üorgerm.
SBj. dbrep dhrop).
treffe 5. feit Speranber 1727 gcbud)t =
frj. fresse.
Srefter ^lur. mhb. Ircster ahb. treslir 5]31ur.
(Sing. *frast) 'Ireber, Übcrblcibfcl' ; bie 58e=
bcntung&glcid)hcit mü Ireber beutet auf Uruer=
nianbtfd)aft uon ahb. trebir unb treslir (ugl.
nod) anglf. da^rstan '4"*cfc'), fo baf5 trestir für
*trefslir ober *trebstir ftänbc. ^n ähnlid)cm
3ufammcnhange flehen bie bamit uruermanbten
preuf;. dragios, aflou. drozdije unb droätija
'.s>efen'.
treten ;')lni. mhb. treten ahb. tri-tan ft. ;',tir).
= afäd)f. anglf. tredan engl, to tread. nbl.
treden, got. Irudan. iBgl. nod) Iritt, Irott,
Irotte. 5Iuf5erhalb be» ®erm. finbct fid) feine
ibg. SBj. dre-t : aber hiermit fd)einen gr. bpö|ao<;
'Cauf, ffr. Sßj. dram 'laufen' (anglf. trem
'Sd)ritt') fou)ic and) bie 21^3. bcr Sippe non
trampeln in urfprgl. ;')Ufnmmcnhang 311 flehen.
treu "äbl. fpätmhb. iriuwe, niofür flajfifd)--
mhb. getriuwe (baher nhb. getreu), ahb. gi-
iriuwi 'getreu, treu': eigtl. 'Jlbleitung auy ahb.
triuwa mhb. triuwe (nhb. Ircuc) Jy. ; getreu
eigtl. 'Irene hcibenb'. Dafür afäd)f. triuwi, nbl.
trouw, anglf. Ireowe tryvve (engl, true 'luahr',
IÜ03U truth 'SBahrhcit' unb lo trow 'glauben',
to Irust 'ücrtrauen'), got. triggws 'treu'. ®erm.
tri-wwa- (Iri'wwi-y) für üorgerm. drewo- ftellt
fid) 3u ber unter trauen uermuteten ibg. Sßg.
drii ';',uüerfid)t i)CQcn' , 3U mcldjcr preujj. druwis
'ölaube' gehört. 2(hb. triuwa J-. 'Irene' ent=
fprid)t bem afäd)f. treuwa, anglf. trt'-ow 'Irene',
got. triggvva '3?ertrag' (an beffen Jöebeutung
tvibutieren
— 399 —
Strommel
laffcn [id) bic aii§ bcm ®cvm. ent(c{)ntcn ital.
tregua, frj. tröve 'SBaffciiftiüUanb' anfnüpfcn).
tribuHcrcu S^m. nach 0)outbcrt-5 ^ycincrtvin.
4, U feit 1520 (Sutl)cv, (ii)niii 2lbcl 6. 3-4)
belcijt.
2^ritfttcr (hu Cbcvb. unb in nbb. DJla. Irad) =
ter) 30i. ml)b. trihter mit ben älteren ''Jkbcn-
formen trehter Irahter al)i>. trahtäri 9)1. = nbl.
trechter. altaniilf. tracter 'Jiid)tcv' (fd)n)eb.
trattVV ;',u ©vunbe liegt mlat. tractärius
'Jindncr', bc>:i au-? bein gleidibeb. tat. träjecto-
rium umticfonnt ift (lat. trajicere traicere 'an^
einem @efän in ein anbere§ gicncn'). StBegen
ber Sontraftion ugl. bic ©täbtenamen Utrcdjt
9Jlaftvidit an§ lat. Ultrajectum Mosae-Trajec-
tum. S^'ie Gntlcfinung üon lat. träjectörium
tractorium in-i 3)cntid}e fällt mol)l mit bcm y^m-
port ber ital. SBeintuItur jnfammen (ogl. iiielter,
Sauer, SJUift, ©ffig, Spunb, SBeini. 2)ie
roman. Spvadicn jeigen nur nodi in 2)ialeften
©puren be§ lat. 2Bortc§; ogl. oberital. turtais,
rätifd) trachuoir, roallon. oogef. tretoe (Der=
brcitctcre romon. SBoilc für 'Jricbter' finb lat.
infundibulum = frj. fondefle nnb lat. *imbu-
tum = ital. imbuto). 3)od) beru[)t nodi alban.
taftär 'Ii-iditcr' unb au§ bem itcit. ariuor. trezer
'Jrid)tcr' auf lat. *tractärium für träjectörium.
%xkh d)}. erft nl)b.: ju treiben; ogl. Jrift.
triefen otm. m()b. triefen al)b. triofan ft.
ßtrc. = afäd)f. driopan, nbl. druipen. anglf.
dreopan 'tropfen'. Taju nod) bie Sippen dou
3:raufe, träufeln nnb Iropfen. ou ber
gcrm. 2B3. drüp (au§ porgerm. dhrflb) gcljört
roo()l audi altir. drucht (®rbf. druptu-) 'Üau,
Tautropfen'.
tricßcn f. trügen.
2;rift 5. ml)b. (al)b. nnbejeugt) tritt ^y.
'393cibe*, eigtl. 'Crt, rooljin getrieben rüirb' (bic
58ebeutung§entroicflung ift genau fo 5U beurteilen
wie bie oon 5Icfcr): ein iReft an§ ber ©pradic
be§ urfprgl. .sMrtenlcbcn^. 9Jl()b. tritt bebeutet
(als ätblcitung ju ber SKj. non treiben) nod)
'^erbe, (Sd)memmcn be§ ^oljeS; Il)un unb
treiben, 2cben§iücifc' ; ogl. engl, drift 'Iricb,
3ug' unb drove 'Jricb, Irift'.
triftig 2lbi. fpätm()b. (feiten) triftec (g)
'treffcnb, bau 3iel nidit oerfel)lenb' : 2(bleitung
gu treffen.
triücrn otiü- crft nl)b., nad) glcic^bcb. ital.
trillare.
trtnfcu S^m. ml)b. trinken a()b. trinkan =
got. drigkan, anorb. drekka, anglf. drincan engl,
to drink, nbl. drinken, afäd)f. drinkan ft. Stn».
2(u§ bcm 9Tlbb. (15. Sal)rl).) flammen ital.
trincare unb frs. trinquer 'onftofeen'. 2)ic
ft. SSerbalrourjel drenk (ibg. dlu-eng) ift auf3er=
l)alb bcö @erm. nid)t nadi3un'cifen ; umgefel)rt
fcl)lt bie ibg. 2Bj. pö 'tiinfcn' (ogl. ffr. pa, gr.
TTuu-, lat. pö-tus ufiü.) ben germ. Sprachen. —
i?gl. Iranf, Irunf.
tri^VcIu 3tiD. erft nl)b. ; entfpred)cnb nbl.
dribbelcn : eine junge ^ntenfiobilbung 3U tret =
ben ober traben.
2:rt<)^cr Tl. ein mb. nbb. Sßort, mofür älter
nl)b. Irüpfer dJl. (^n Kröpfen); ogl. engl,
dripper jii to drip.
^ritt dJl. an§ ml)b. trit dJl.: gu treten.
trorfcu 5(bj. mf)b. trocken trucken (truchen)
aljb. trockan (trucchan) ; ogl. afäd)f. drukno
drokno 5lbü. 'troden'. 3^1 gleid)cr 58ebeutung
entfpredien bie rourselpci^roanbtcn nbb. dreuge,
nbl. droog iba'^u droogte 'Irocfcnbeit' ), anglf.
dryge (aue drügi-: ogl. anglf. drügian 'trocfncn'
— drügo|3 " Jrocfenbeit' ) engl, dry (ba3u drought
'®ürre'). ©ine 91ebenform mit h nimmt itögel
53eitr. 14, 105 an für Ortsnamen roic Drühi-
klinga. ßur germ. 2B3. druk drüg drang druh
'trocfen feiti' geböil nod) anorb. draugr 'trocfene§
iöolj'. (5ine oorgerm. üßj. dhrflg : dhruk bot
ftd) in ben übrigen ibg. ©pradjen nodi md)t
gefunbcn.
J^robbct 5- 2^iininutio ^n mbb. trade abb.
träda 5. (trade 3L)i.) '[yraufc'; ba3U ml)b. trödel
(bial. für trädel) 'tyafcr im ^söols'. 2)a bie übrigen
gerat. 3)ialcfte ein bcm al)b. trädo 'J-ranfe' ent=
fpred)cnbcö SBoil nidit baben, läßt fidi über bie
3}orgcfd)id)te nidit§ fidiere-? ermitteln.
tröbctn otro. au§ einem fcblcnben ml)b. *tre-
telen, iocld)e§ mit bcm nafalieilcn trcnbcln
au§ glcid)er 3B3. entftammt. 3>gl. mbb. tredel-
trendelmarket = nf)b. Jröbclmarft.
Xvoü 9Ji. mbb. al)b. troc fg) 9)1. = nbl.
trog, anglf. trog engl, trough, anorb. trog. ®a»
ooran§3ufct3cnbc germ. troga-, au§ roeldicm bie
Sippe oon ital. truogo 'Irog' enticbnt ift, bc=
rubt auf oorgerm. dru-kö-. ta?-: man mit Siedit
au» bcm unter Je er bebanbeltcn ibg. Stamme
dru (dreu deruj 'iöaum, Ä^ols' ableitet; ogl. ffr.
dru däru '§ol3': Jrog alfo eigtl. 'i^öl3crne§"?
troüen 3tra. m^b. trollen 'in fur3cn Sd}rittcn
laufen'; oicllcid)t 3U m^b. trolle 'Jölpcl, nnge=
fd)lad)tcr 9)icnfd)' (eigtl. 'gefpcnftcrbafte§ Unge=
tum'). 2)a» fr3. tröler 'fidi berunUrciben' gilt
al§ beutfd)c§ Sebnmort.
2;rommcl ^■. fpätmbb. trumel trurnbel gv
iDofür bie tlaffifd)=ml)b. B^orm trumbe (trumme
trume) 'Irommel, Irontpcte, ^^ofaunc' ift; ogl.
al)b. trurnpa trumba 'Irompcte, ^^ofaunc'. 3)ic
roman. Spradien fjaben ein cntiprcdicnbcy SBort:
ital. tromba. frj. trompe. Tu biefen ein lot.
^ropf
400
Xrumm
Gttimon fehlt, I)at irio()l a[}i>. trumba al§ tl)rc
Cucüe ju gelten. ^Ujh. trumba 'Ivonirctc' mirb
mit ital. tromba auv lat. triumphu.s i^cbcutct.
— 9^f)b. Ironuictc 5V- (fdion in()b. trümet
trümbel I bcntl)t crft auf bem Sioiimn. ; inil. frj.
trompette, ital. trombetta.
S^rojjf SR. 'ormfeliiicr ober bummer SRenfcl}'
fpätm^b. tropfe: Ülebcnform üon Iropfen
(Iroiif eigtl. 'fleiuftcg T-ing, 9iid)t§, S©id)t'?).
J^ro^jfcn Tl. m()b. tropfe (tröffe) alib. tropfo
(troffo) Tl. ; eutfiiredicnb afädif. dropo. ubl.
drop, anglf. dropa engl, drop, anorb. drope
'Iropfcn' : 2(blcitung ju bcr germ. 2Bj. drup ;
f. triefen.
Sroft Tl. m()b. abb. tröst Tl. 'Iroft, |>ilfe,
<B(!t)u^, 3»üerfid)t, ißertrauen' = anorb. traust
9i. '^UDcrftdit', got. *traust (@en. *traustis für
-eis: 'a^crtrag, l^ünbniö'. 2)aö SBort ift 5(b=
leitung an-i einer germ. äB.v traus, nicld)e 9tebcn-
form JU bcr in trauen ftccfcnbcn 2B,v tru ift.
S3gl. anorb. traustr 2tbi. 'fidier, ftarf, fefl' (eigtl.
'rooju man 23ertrauen ()at'). — tröften au§
glcidibeb. m()b. trapsten a()b. trösten (*traust-
jan).
Xxo\i Tl. eigtl. '.öeergeväd' fpätmi)b. trosse
?(. '©epnct': nadi frj. Irousse 'iöunb, ^ad'.
Xrott Tl. erfi idib., am ital. imtto (frj. troti
"Irab'. 2)ieicm roman. SBort liegt n:)al)xid)einlid)
al)b. trottön 'treten' (fpätml)b. trotten 'laufen')
JU ®runbe, n)eld)e» Sntenfioum ju treten ift.
3^ür engt, to trot 'traben' ift ba§ entlel)nte frj.
trotfor TaieUe. 2^gl. ba§ flg. SBort.
Xtotte ,7. 'Mcltcr' ml)b. trotte (trote) al)b.
trotta (Irota) 5.; eigtl. molil 'Ort, roo bcr
Söein burd) Ireten aui^geprcftt mirb' : '.Jtbleitung
gu af)b. trottön, ba§ unter treten befprodicn
ift ff. aud) ba§ uoiige 2Bort). Gine mit bcr
füblidien ^JBcinfultur übernommene !öejcid)nung
für 'Irotte* f. unter itelter («gl. aud) lorfcl).
troti W. ml)b. (mb.) trotz neben gemölin-
lid}em mbb. tratz trutz Tl. 'ifi^iberfct^lidifcit' ;
bancben mbb. tralzen trotzen 'trollen', tralz
'trotzig'. Tcm '.Jlbb. founc ben übrigen altgcrm.
2)ialeften fel)lt bic Sippe ; aber tro^bcm ift fein
Wrunb oorbanbcn, biefelbe bcr ©ntlebnung ju
perbäd)tigen. — tro^ al§ ^U-äpof. berubt auf
ber mbb. .^"^nterjettion tratz (trotz) 'Irotj fei bir
geboten'.
trübe 3rbi. mbb. tniebe 9Ibi. (truobe 9(bD.)
abb. fruohi 5(bj. 'lid)tlo(<, büfter, trübe*: ju
trüben mbb. trüeben abb. (ruoben 'trüben, bc=
trüben*; ogl. anglf. dröf 'trüb*, nbl. droef 'trübe,
traurig*, got. dröbjan 'ocrmirren, irre mad)en,
5(ufrubr erregen', angif. drefan 'trüben', ^^snner^
l)alb ber übrigen ibg. (5pradien bat bie germ.
5B3. dröb 'ocriüirren* feine rid)eren ^cjiebungcn.
— 'iTJbb. 5;rübfal anv mbb. trüebesal ai)i).
truobisal: 5(bftraftum ju trüben.
2'nibel Tl. 'SBirrroarr' erft nbb., an^ frj.
trouble.
J^ru^fcft Tl. ml)b. truhtsa>^e (-saetze) al)b.
truhsä^^o (zz). 2)ic mlat. Überfetjung al§ 'da-
pifer, discophorus' Icbvt, baf? man t>a?-> SBort
beutete aly benicnigen, 'mcldicr bic Speifcn auf=
trägt'. !rod)ift mbb. obb. truht nid)t aU 'Speife'
bcfannt; e§ bcbcutct 'allc§ wa-:- getragen lucrbcn
fann' (5(bteitung ju tragen), fönntc alfo mobt
aud) 'bic aufgetragenen ©peifen' bejeidmen,
SBegen m()b. abb. truht '(5d)ar, ilricg§fd)ar*
faffen anbere mit mebv 9^cd)t ml)b. truhsse^e
al§ 'benicnigen, ber mit bem ©efolgc fit?t, ben
isorfitjcr beö 0efolge§, ber aud) für bic i^cr=
pflcgung ju forgen hatte (baher dapiferi unb
ihm aud) "^-^läljc bei ber lafcl anmeift'. i}lud)
auf ben nbb. (Gebieten finbet fid) ba^^ 2.i>ort; pgl.
nbb. 2) r oft ei '53egirE cine-S 2)rofte' (mnbl.
drosselte); nbl. drossaard 'Dberamtmann*.
SrüffcliV. erft nbb.; entfprcd)cnb nbl. truffel,
engl, truffle, frj. iruffe, jpan. trufa. Xav glcid)=
beb. üal. tartul'o lehn, bat! ;>ufammcnhang mit
Äartoffcl beftcht; f. bicö.
Xvm 5lR- crft nhb., ju trügen, älter trie =
gen. 2)ie§ au» glcid)beb. mbb. trieben abb.
triogan ft. Qtm. = afäd)f. bidriogan 'betrügen*.
'Da^M germ. drauma- 'Xrugbilb* (f. 2 räum)
fouiic anorb. draugr '©efpenft', aföd)f. gidrog,
mbb. getroc (g) 'föcfpcnfl' (ngl. nod) oJücrg).
2;ie hierin enthaltene germ. !Ji>j. drug (dwerg)
'täufd)cn' beruht auf einer ibg. 2i?j. dhriigh
(dhwergh) 'übervorteilen, fd)äbigen'; pgl. ffr.
druh '(burd) 53etrug, 5(tglift, 3aubcrei) ein Seib
anthun', apcrf. drauga '2üge*, aücft. draoga
'lügnerifch' (druj '©efpenft').
2ruf)C A. mhb. truhe (auf mbb. *tracke
mcift nhb. bial. Irucfc) abb. truha (truccha)
A: '.Hifte, 3d)rant". Ter '■öebeutung nadi fd)eint
anorb. jirö (auy |)rrdi-). anglf. {irüli '.Uifte, ?abc'
nahe ju flehen, obmohl bic i'autc fid) nidit bcd'cn.
^VbcnfallS fann lat. truncus 'iöaumftamm' nid)t
al§ permanbt gelten. JallS anglf. |)rii]i mit
hb. Irubc (mlat. trucca) nidit cin§ ift, fönntc
let?terc§ mit Xrog jufammenhängcn: Iruhc
(al§ 'höljcrner Behälter') nnirc bann ibg. drflk-
(drukn-).
2:rumm IIJ. '^rud)ftücf', nur nodi im ju=
gehörigen ^lur. Irümmer bcipahrt, beruht
auf mbb. abb. drum ']fl. '(Snbftücf, (Snbe, Stücf,
Splitter*; ügl. anorb. I)romr 'äußerftcr 9ianb',
engl, (anglf.) thrum '(Snbffüd'. 9Jian nimmt
,-'jufammenhong be» germ. ))ramu- i'J)rumu-)
Trumpf
401
tunlen
au§ ibjv \-i;mo- mit (at. terminus, ^^r. r^pua
'©vcnse, (Bdjlni], (5nbc' mit 9ied)t an.
j:nuiU)f 9)1. im 3(J jäl)v. ihiegc cntlcljnt au§
illcid)bcb. fv3. triomphe (ital. trionfo), tuo()cl"
nud) nb(. troef, ciii'^l. trump 'Irumpf : ciciK. aljo
ibcntifd) mit (nt. tiiumphus; Irumpf 'trium-
vl)ievenbc, ficaciibc itai-tc'. ißijl. Ireff.
Xrnnt Tl. m()b. al)b. irunc: ju triiifcn.
triUtfcn 5lbi. ml)b. trunken al)b. trunkan:
alte§ '^^arti?. otjnc ba^i ^räfir ge (f. feift) unb
3tuQV mit aftiüifdicr ^öcbcutung eigtl. 'mcr gc=
tvunfcn l)nt' (üg(. lat. i)otus), bann 'mer übcr=
mäf5ig gctvuntcn ()at' ; äl)nlid) nbl. dronken,
engl. (Irunk, got. drugkans.
Jrmifcnbolb d)l. im U. ^saini). anffommcnb
aly ipätml)b. tiunkenbolt. 2)ie nod) in 2Bil3 =
bolb ftcrfcnbc Snffirl'ilbc, bie mo(}l üon ©igcn=
namcn unc .sSumboIb ©cibolb ausgegangen,
ift ibentifd) mit balb eigtl. 'fübn, flarf (ug(.
bic 53ilbungÄ:i)eifc uon ilUtteridi mit Gigen=
namen luic A-viebrid)).
2:ru^^cn "iUnr. im 30iä()v.iMeg alö tronppen
(g. 33. @rimmelö()aufcn 1669 ©implic. 111,8) ein=
gebürgert, uorbcr fdjon bei o. 2BaÜ()aujcn 1617
Corp. Milit. 11.8 bejcugt: Sebnroort au§ frj.
troupe.
2:rutljal)n 501. crft n()b.; Irut ift nio()l eine
liiadjbilbung bc-^ Öcfd)rciS bcr liere.
2:U(Ö ')l m()b. tuoch al)b. tuoh (hh) dWi.
= anbb. dök, nbl. doek 'lud)'. Slaju nod)
norb. di'ikr 'Xud)', raober engL duck '(Segc(=
lud)'. Sßegen ber anorb. Söcbcntung 'Iifd)tud)'
ucrg(eid}t man got. gadauka 'lijdjgcnoi'fe'. 2)ie
isorgefdiidite be§ weftgcrm. döka- 'lud)' (aibi
üorgerm. dhägo-i ift bunfcl.
tiicfetig 2(bi. m()b. (mb.i tühtic (gi 'braud)=
bar, roartcr': ju m()b. imb.) tuht J. 'lücbtigteit',
iücld)e§ "Jtbftraftum 3U n()b. taugen ift (ügl. nod)
lugenb). 6ntfpred)enb nb(. deugdelijk, angif.
dyhtig dolitig engl, doughty.
XMe d- nibb. tücke: eigtl. $(ur. ^u älter
n()b. Iurf"m()b. tue (ck) — duc (ck) ü}h 'Sd)(ag,
otoK, fd)nc(Ie Seroegung, liftiger Streid), ilunft--
gi-iff, 5(rglift'. Tem 5(l)b. mie ben übrigen
altgerm. unb ibg. 3prad)cn fel)lt ba§ SBort
Suffftciu 9}t. ml)b. al)b. tufstein (tub-tupf-
stein): nad) fübital. tufo (frg. tuf), tDe(d)em
lat. töphus 3u ©nmbc liegt. SBortbilbung lüie
Ibunfifd) ober 3Balfifd).
!J:uacnb 7v. ml)b. tugent lügende J. 'männ=
lid)c Iüd)tigt'cit, ilraft, gute Gigenfd)aft, lugenb';
a()b. tugund \y. bebeutet al§ 2lblcitung ju tugan
if. taugenj eigtl. '58raud)barfeit, Xauglid)feit'.
2(uf got. *dugun{)us (2Ibleitung un{)u- au§
oorgerm. antu-) rocift nod) anglf. duguö.
filuge, C£tt)mologif(^c5 SSbiteibucf). 6. 9Juft.
2ÜÜC \y. nd)b. tülle 3^. '9iöl)rc, roomit eine
(5ifcnfpii3e am ©d)aft befeftigt luirb' (gcraöbn=
lid) 'Jßanb ober i^aim von 33rettcrn, ^^fablmerf).
Tcm '?(l)b. fel)lt ein entfpred)enbe5 *tulli *dulli
(got. *[)ulja-), ba§ mit Sole ''ilbsugöfanal' burd)
Umlaut 3ufammcnl)ängcu tonnte (lülle eigtl.
'ilanalformigeö' f j. 5r3. douille 'fur3e 9{öl)rc
3u einem ©tiele' ift roobl ein altbeutfdicy dulja.
2ul)jc Sv dlter nf)b. lulipan aifi glcid)beb.
ital. tulipa tulipano = türf. dulband 'Xurban'.
=t«m ©uffir m()b, al)b. -tuom: ein ■3lbftraft=
fuffir, ha<-' au§ einem felbftänbigcn Söott tuom
TWi. '^crl)ältnig, ©tanb, ffiürbc, ;juftanb' in
oufammcnfctumgeu fid) auögebilbet l)at. 2)ie§
ift eine '^Ibftrattbilbung 3U nl)b. tl)un. 33gl. ba§
entfprcd)cnbe engl, ©uffir -dorn in kingdom. 2)a§
ßngl. beroal)rt ba^ felbftänbigc dooin (anglf.
döm) 'Urteil, @eind)t', loosu and) to deem (anglf.
deman) 'urteilen'; ngl. ffr. dliainan 'Sa^ung,
beiliger 33raud)'.
tummeln f. laumcl.
2;üm<)d SfJJ. erft nl)b.: mb. Jorm für m^b.
tümpfel 9JI. 'tiefe ©teile int flietlenben ober ftel)en=
ben SBaffer, 2ad)e, ^füge' al)b. tumfilo SR.
'©trubel' (rool)cr ital. tonfano 'Strubel' entlel)nt):
3(bleitung au§ ber nafalicrtcn ^K^^. gcrm. dup
'tief fein' (in taufen, tief), rocld)e aud)
in engl, dimple '@rübd)cn', nbl. dompelen
'untcr= taud)en' (dompelaar 'Iaud)cn^ogel')
fterft. ÜBorgerm. dhumb 'tief fein' rcirb burd)
lit. dumbu 'l)ol)l werben' Dorau§gefe§t. 3SgI.
Topf.
tüucftcn otiü. (oberb. bafür mcifslen, and)
gipfen) mbb. tünchen al)b. tunihhön (meift
mit kalke tunihhön) 'mit ftalf beflreid)en' ; ber
3ufat3 im 2ll)b. fül)rt 3U bcr 2lnnal)me, tunihhön
fei eigtl. 'bef leiben' nad) al)b. tunihha 'Äleib'
(mit anglf. tunuce au§ lat. tunica entlel)nt);
trir fagen nod) je^t „eine SBanb mit lünt^e
bef leiben" (t)gl. engl, to coat 'anftreid)en'
unb coat '.ftleib, 3{nftrid)'). Xaju ftimmt bann
ital. intonicare 'tünd)en, fd)minfen' (intonico
intonicato 'Iünd)e'). 9Jian bead)tc, bat; lat.
tunica = ital. tonica aud) ',s>ütle' bebeutet.
Sie (Sntlcl)nung be§ lat.=ital. SBortc» fanb mo^I
gleidi3eitig mit bent Äloftermcfen im ißcginn ber
abb. 3eit ftatt; ein früher enltcbntcy SBorl l)ättc
al§ *zunihha im 2Ibb. 3U crfd)eincn (bod) ogl.
lieget). Sie Gntlcbnung bürfte nid)t oiel fpäter
al» bie non Jenfter ftattgefunbcn baben.
tunfcn 3tra. mbb. tunken dünken abb.
dunkOn fd)iü. ^tw. 'eintaud)cn'; bie ältere abb.
^JJebenform (lat.) thunkön fübrt auf ein got.
*pugkön ober f)ugqön, ba» ntit lat. tingere
tinguere 'bene^en, eintaud)en', fomie gr. Te-pfuJ
51
3;unnet
402
üben
'enucidie, bcnc^e' eine ibci. 2Bj. teng 'einroeidicn'
erroein. Ta()cr iit taud)en fern ju l)altcn.
Junncl 9JI. um 1850 au§ beni (ilcid)beb.
cncil. tunnel leiinl. 'lönndicn' ,m tun = Tonne).
XüpM 2)?. ":}}unft' Timimitin ',u fviihnl)b.
lupf ^- «il)b. topfe al)b. topf '4-^unft'; c\ot.
*duppa (*duppila) fcdlt. 35>ol)l mit tief Dcnimnbt.
2unn 9JI.; bafüv im Cberb. M\)c'm. 9ibb.
lurn (mit bcv 3lbleituni] lürncri; mit au§=
lautenbem m l)crrid)t bog 2Boii in Ibüiinticn
unb Cbcrfad)fcn (audi in -pommeini). Sd)on
ml)b. beftcbt türm unb turn neben einanber.
Uniidiev iit, ob türm älter ali turn unb fein
'3(uelauty-ni an ben anlautenbcn Tcntal ,ui n
aniieiilidien ift; benn ebcnfoiiut fnnn turn ju türm
viemorbcn fein (oftmb. .'öavm für 4^arn, nbb.
lüm für 3aun). l)Jun bat nUjb. turn türm bo§
onlnntcnbc t mit bcm ^Jibb. iiemein (anbb. turn,
nbl. toreni, roai? baS 35>oi1 al$ icbnmort t»cr=
bäditiiit ober ermeift, aber bic i8cnrtcilunii be§
SBortec- mad)t iirone Sdnmeriiitciten, meil ,^u)cierlci
?^cnibntniien möiilid) erfd)cinen. '^(nf ber einen
Seite bcflcljt anffaüiae Übevcinftimmunii mit
afloo. trömü (QuS *termü) 'Jurm' unb finn.
torni 'lurm'. 2lnberfcit§ liei^t ^nfammcnbonii
mit (ot. turris (= ital. torre, fr;;, tour) na()c.
9(bcr lat. turris iieniuit lautlid) nidit al§ @runb=
iac\e für lurm: a{)b. turri turra 'lurm' ift ald
iuuiic ©ntlebnuuii auv turris uorbanben, unb mie
eine alte tvntlcbnunii am bem Latein au§fe()cn
müf?te, jciiit an^lf. torr (au§ turrem), t)a§> ein
Ql)b. *zor: *zur crmartcn licfjc, unb jubcm ift
onfllf. tür = enql. tower au§ frj. tour ju cr=
!lörcn unb lebrt, luie ein frj. Öebnmort be§
lO./ll. ,^abrb. auyfcben müf;tc. ©in afrj. torn
ift nid)t bcjeuiit, mirb aber burd) ba^j fd)on im
13. ^"sabrb. beleihe tuurnelle (neben toureile;
'lürmdien' ei'iüiefcn; unb eine afrj. ^eflination
torz — torn (nad) jorz — Jörn, forz — forni
erfd)cint rcol)t möglid). 6o bürfte anbb. ml)b.
turn bod) üic(leid)t um KXMi non Cftfranfrcid)
auÄiie^iaui^en fein. 23^1- Saift in ®röber§ ;)fd)ft.
18, 280.
turnen S^m. erft nbb. ; e§ bei^cgnet fein 3u=
iieböriiic§ SBort im 9J^bb., ba§ nur bie au§ bcm
Jrj. entlcbntcn turnei 'lurnicr' unb furnieren
'furnieren' fennt. 2)a§ nbb. SBort flammt oon
3abn, bcr frj. tourner für ijerm. bidt.
2:urtc(tanbc ^y. mbb. furteltübe (fürfeltübe)
abb. turtul- turfil-tiiba J>-. : in abb. 3cit (im
5(nfd)luf5 an bibl. lejlc) entlebnt unb unu^ebilbet
aui' tat. turtur, roober aud) nbl. torfelduif,
auiilf. cni^l. turtle, il^il. nod) ital. torfora, fx-3.
tourtre tourfereau.
Suftb 2R. crft n()b.; ju frj. touche?
Xniä)e ^y. crft nbb., nad) frj. toucher '^axhe,
Sd)n)ärje auftraiien'.
tuftbicrctt ;;tiu. 'bcleibiacn' burd) bas, 18.
,^sabrb. al§ ftubcntifd) bcjeunt; ältere Sd)rcibunti
fouc liieren (fd)on Salinbc 1718), ju frj.
toucher.
Xnte, 3) Ute 3^. ein nbb.=nbl. SBort, bo§ in
nbb. Wa. al§ tüte (oftfäl. foute) beftcbt. 2)o§ ü
ber bcrrfd)enben Jorm mivb bcm non 58üfc,
büfter unb ©üben erleid) fteben. ^m Sd)n)äb.=
!öaier. unb im Sibcinfränf. iiilt für 'lüte' gug
gucken, im Cftrcid).;53aier. Gtani^el, fonft
aud) 33 rief.
tittcn ofn'. crft nbb.; juniie§ onomatopoicti=
fd)c§ ffiort.
XütM Tl. '^43unft' erft nbb. : iianj üerfd)icbcn
üon litcl. G'o ift ein§ mit mbb. lüilel (tiitelin)
9c. 'iöruftnmr.^e' : Timinutiu ju abb. tutta mbb.
tulte '^ruftmarjc'.
U
übel ?(bi. mbb. übel abb. uhil 'fd)led)t,
böfc' = afäd)f. ul)il, nbl. euvel, analf. yfel
cn^il. evi'i. iiot. ubiLs 'jd}lcd)t'; bn.^u nbb. uppi
(auö ^lerm. ubja-i 'böSartin, 58öfeiüid)t' fomic
bic Sinne non nbb. üinng. 9)ian uermutet
3nfammcnbanrt mit bcr ^räpofition über (ibg.
up6ri), fo bat! iicrm. ubila- auö upölo- ci(.-\tl.
'bav über bic Sd)ranten, 9Jormen Wcbenbe*
meinte. Tod) lä\]\ )\d) nid)ty Sid)ercö bcbaumcn,
ba ba«: ©ort fiie.nfifd) acrm. ift; ober ift altir.
uall '5tol3' uerraonbt?
üben 3tn>. mf)b. üeben ai)b. uoben (an§
*(")ljjan) fd)iu. otm. 'in§ SBerf fcljcn, ausüben,
uercbrcn' = aiäd)f. öbjan 'feiern', ubi. oefenen
'aui^übcn, bcforflcn', anorb. cJefa 'üben', ^ain
al)b. uoba 'Jcicr' — uobo 'fianbbebauer'.
2)ic in bicfcr Sippe entbaltcnc flcrm. SBj.
ob 'ausüben' fd)eint urfpral. bef. nom '^clb-
bau unb oon relifliöfen .'öanblunncn ticbraudit
morben 311 fein. Ter !dauti)crfd)iebuna (\emäü
ftimmt ba,ui bie ib(i. SBj. op, u)e!d)cr ffr.
apas 9i. 'SBcrf (befonbcr^ religiöfeö) foroic
über
— 403 —
ungeheuer
lat. opus ^1f. 'ÜBcrf ihaiii Tipoiari bcf. 'opfcvn')
QHijcljörcn.
über ^^väpof. 5lbu. in()b. über; al)h. über
ubar ift -^Jväpoi., luoncbcn ubiri 2lbü. (Snt=
1Pi-cd)cnb ajddif. obar, nbl. engl, over muilf.
ot'er, anovb. yfer, cjot ular 'über'. Ttcfcni ijc=
iicmcingcrm. 3lbü.='43räpof. liegt ein gleidjbcb.
ii\c\. uperi gu ©runbc, taz^ in ffr. upari, gr.
Onep (uTieip), lat. super uorlicijt. 2)a3U gc--
l)üren iiod) bie ^^^räpofitioiien auf unb ob
(ober). 33ij(. nod) übel.
Überbnift f. rcrbricnen. — übcrflüffiß
3(bj. m()b. übervlü^^ec 'übcrflicfscnb, übcrrctd)=
lid), übi-ig'. — übcrbaiMjt 3(bu. fpätmljb. über
lioubet 'oljnc bic Stüd'c 311 ,^äl)lcn, gan^, aü'
( eigtl. nur uom Üauf; ml)b. houbet bicnt gern
3ur ^e5cid)nung gcjäljUcr 9}]cnfd)cn ober lierc).
ttbcrttjinbcn S^m. m'^b. überwinden a()b.
iibarwintan ft. 3tro. 'übei-trcffcn, übenüältigen,
befiegen'; bancbcn in gleid)er Sebcutung mbb.
übcrwinnen al)b. ubarwinnan. 2Bä()rcnb ba?-'
Simpler aijh. wintan 'bre()cn, lucnbcn' bebeutet,
bat al)b. winnan (iig(. angtf. olerwinnani grabe
bie 53ebcutung 'tänipfcn, ftrciten' (ogl. ge =
loinnen), iüeld)e in ber 3nfain"tc"lc^«ng fterft.
2)ay eigtl. n)o()( nur präfcntifd)e t oon wintan
in biefer 53ebeutung ift ba&felbe wie in a(}b.
stantan swintan (f. fte()en, f di ivinbenl
übriö 3(bi. mbb. überic (g) 'übrig bleibcnb,
übermäfiig, übertrieben, überflüffig' : eine erft
ml)b. 2Ibleitung au§> über.
Xtfcr 9i. ein mb. nbb. 2Bort (mic ^oot,
Stranb ufro. in bie Sd)i-iftfprad)e gebrungcn),
m^b. (mb.) uover 9?. 3^em 2tbb. feblt '"uovar,
luie ba§ SBort nod) jetjt ben oberb. 9Jla. frcnib
ift (ba()er mirb ÖutberS Ufer in 2lb. ^^etr>5
$8a§ler 33ibeIg(offar 1522 mit ©eftab überfegt),
i'igl. mnbb. över, nbl. oever, anglf. nfer (im
©ngl. ausgeftorben; bod) ift ber DrtSname
Windsor = anglf. Windles öfer 'Ufer be§
SBtuber). Tlan bält raobi mit Unred)t ba§
rocftgerm. öfar für einen SBermanbten be§ ffr.
ap '2Öaffer' unb lat. amnis (für *apnis?)
'Jluß'- 6f)cr rceift Ufer mit oberb. (baier.)
urvar '|>afen, Sanbungsplag, Ufer' ber m(ib.
3eit auf got. *us-far 'iÖafen'; got.^germ. uz
crfd)eint in einigen roeftgerm. 9}la. aly ö (abb.
uo):Ufcr für *uz-far alfo eigtl. '3Ibfa[)rt,
2(u§fabil' ?
Ubr ?i- crft nbb., nac^ nbb. ür 'Ubr, «Stunbe';
fdion in mbb. ^eü galt nbrbein. ür 'Stunbe',
roegbalb audi beff. (in Gr. SUberuöDiction. 1540)
2luer mit nbb. 2:ipbtbongicrung ; entfpred)enb
nbl. nur. engl. hour. 3» ©runbc liegt lat.
höra (ogl. frj. heure, üal. ora).
\\i\n Ü)J. erü nbb., ein junge» onomatopoie=
tifd)e§ Jl>ox-t, 'öa'i' an mbb. hüwe abb. hüwo ==
anbb. liüo 'Gute' anfnüpfte.
uifcn otm. erft nbb. ; ju nbrbein. ulk 'ßroie«
bcP'.'' 33gl. nbl. ui '3miebel, Spar/ unb ba§
nbb. ;)tiu. 3iüiebeln.
lllmc ?f. mbb. (feiten) ulmboum, mofür
meift mbb. abb. elmboum Tl. gilt. SBäbrenb
Ulm- .s>erübcrnabme au§ lat. ulmus ift, ftcl)t
'i)a§' gleid)beb. abb. mbb. elm- mit lat. ulmus
in norbiÜorifd)em ^Iblauteuerbältniö; ebenfo noc^
anorb. älmr. engl, elm, fomie fi)mr. Ilwyf (au§
*löm) unb ir. leamh (au§ *lem). 3it bem
üorgerm. Stamm el : ol ftedt fid) nodi bie Sippe
üon nbb. Grlc (Gllcr).
um ^Ibü-'^H'äpof. mbb. umbe (ümbe) abb.
afäd)f. umbi = anglf. ymbe. 2^ie» bai-f nidit
unmiüelbar bem gr. 01^91. ffr. abhi 'um'
gleidigeftellt roerben, meil barau» abb. *umb
entftanben märe (anglf. ymb unmittelbar = ffr.
aljhi). 2)a§ auylautenbe i ift abDcrbial mie in
abb. ubiri = nbb. über.
«mfonft "llbv. au§ gleid)beb. mljb. umbesus;
f. fonft.
nu= '^räfir mbb. abb. un-: ein gemeingerm.
unb ibg. 92egation§präfij;; rgl. got. afddif. un-,
nbl. on-, anglf. engl, un-, anorb. ö-. Gnt=
fpred)enb gr. 01-, lat. in-, ffr. aoeft. a- an-. 97lit
biefem ^^^-iifir (ibg. an-) l)ängt bie gemeinibg.
^Jtcgation ne 'nid)t' if. nid)t) jufammen fomic
bie "^räpofition ol)ne mit il)rcr Sippe.
Unbiü ^■. ein fd)iüei5. SBort, bei 9^aaler 1561
gebud}t (Belege ^^ifdjart 1573 5löbl)aB i^- 99--
1202), aber erft um 1760 fdiriftfpradilid) ge=
morben unb non 5Rt)liu§ in .s^amiltonö 3[Rärcöen
1777 neu gebudit: urfprgl. nbb. Unb Übe ?y.
aus. inbb. unbilde Vi. 'Unred)t, Ungegiemenbeä',
n)eld)c§ eigtl. ^Ibftraftum ju mbb. (feiten) unbil
(neben gen)öbnlid)em unbillichi ^tbj. 'ungemäfj,
ungered}t' ift. Unmittelbarer 3ttfammcnbang
mit ^ilb ift ber 53ebeutung megen unmabr^
fd)einlid). 3?gl. billig unb 2Beid)bilb.
unb Äonjunft. mbb. unt unde aijb. unta
unti (inti enti) = afäd)f. endi, nbl. en. anglf.
engl, and 'unb'. 3(uf ibg. antbä raeift mit
anglf. engl, and aud) ffr. ätha 'audi, ferner'.
Uuflat dJl. mbb. un-vlät dWi^-. 'Unrein=
lid)feit, Unfauberfeit'. moneben nbb. unflätig
2tbi. aus mbb. unvlsetic 'unrein, unfauber'.
'ilijt). *fläl *vlät 'Sd)önbeit' begegnet nur in
roeiblid)en Gigennamen (Sigi-Muot-Hruot-flät).
2;ic 33orgcfdiid)tc non abb. *flät (got. fled,
anglf. fUi^d in Gigennamen) ift bunfel.
uußcfäbr f. obngefäbr.
ttUßcbcucr 3lbi. ntbb. ungehiure al)b. un-
ungejrf)(acf)t
— 404
Urtoub
gilliuri 'im()eimlid), id)vccflid)' ; baitcbcn Uiuic^
I)cucr -Jt. m()b. ungeliiure al)b. ungilüuri
'Uiuiclicucv' ; f. i^ c I) c u c r.
mt(icfd)Inrf)t ). ficfdilad)t.
unncftüm 5(61 . mfjb. ungestüeine al)b. ungi-
stuomi (unstuom) 'ftürmijd), iinc\cl'lüni' ; bio
nidit nciiievtc Jvoriu bc§ 9(bj. ift im 5(lib. 9Jtlib.
I)öd)ft feiten ijciuefcn. o» ©vunbe liei^t eine
Sücrbaliuurjcl stani in ftcmmcn ml)b. alib.
Sternen (an-ö '■'stainjan) 'Ginlialt tlmn', bic niid)
in ft am mein ftcd't.
Unoctüm 9J19J. evft fi"iU)nl)b., ben älteren
Venoben fi'cmb; 58or(ic)d)id)tc bnnfel.
Uitflcsicfcr (fd)iuäb. Uniicjicfei) ))i. itult
ml)b. uiigezTberc imzTver 9J. : et(itl. 'unveincö,
nid)t ,^um Cmcrn i^ceitvictcc-' licv'. S^i Önuibe
licflt nämlid) al)b. zebar Xpfortier', bav mit
ancil). titer Xpfcrtier' ^nfammeiuiedört. Tafj
hiermit rocfcntlid) '©rofjuicl)' cicmcint nmr nnb
bafe im 2Iltiicrni. ba§ 9Bort ein lueitcei ©cbiet
cinnol)m, ücrmntet man anC' beut cntlcl)nten
afr,v tciivre 'isieli'.
llitfc 7s: erü nl)b., iuol)l Sd)allnun1; bafiir
m()b. fichc ial)b. üliha) ^■. 'iiröte' i neben mhb.
Q^b. unc 9Jl. 'Sd)laniic', nrnermanbt mit Uit.
anguis '£d)laniie' i. äBabrfdieinlid) bernlit bai?
nl)b. SBort anf DJMjdinnii ber beiben älteren.
Itnlniioft 'Jlbu. ml)b. unlanges (iinlangei
'fnrK ;'>cit' mit anaetretenem t luie in Cbft,
5(rt.
Unrat 'M. mhb. alib. imrät dJl. '.s>ilfIol"ig=
feit, iVianacl, 'Jiot, nnniit3cc> oenif: jn ^)iat.
Ulis» ihon. ml)b. aljt. uns ; in berjelben
©citalt iiemein^erm. jur (Srflänjnng bcr XdW^
nation uon luir. inil. nbl. ons, anbb. aniilj.
üs (cn^l. US), i^ot. uns. ^^nfammenbaiii) bieje->
uns (nii'? ansi mit (at. nos (noster). c\v. i'iuei;
(für *(ia-uei(;i nnb )fr. nas 'uni?' fleht fcft; vc\\.
roir. — Ta.Hi nnfcr al'5 '4^offeff. '4Uon. an-5
inl)b. unser ahb. unsf-r. J;ie (icnancre ®cfd)id}te
bc§ ^ronominalftmnnic^ öc()int in bic @rnm=
matif.
Uufd)Ittt, 3nfd)Iitt (3nfclt) dl 'lalfl jn
i!id)tcrn' mlib. unslit uinseiti — inslit (insell)
^Ji. 'lalii', ntpjn t>av d)ll)'i>. eine mille uon ''Jicben=
formen liefert; Vf\\. ahb. nnslit ',Ktt, laU}
(ani]lf. iinsiid rcfp. unllid 'Js-ctt, laUi' finb nn
fid)cr). Ginc fidierc 'iJlhleitnnii bev 'Jl^ortcv' fehlt,
ba bic älteren normen nnbefannt finb; hcff.
nbb. ungel 'lalfl' Icflt bic ^^iermutnnfl nahe,
baf?al)b. unslit axii^ ciiitl. *img-slil cntftanben ift.
unten '?(bu. mhb. unden ahb. uiitanäii.
Xam unter ihäinif .'?(Mi. axK- mhb. ahb. unter
under ahb. niilar ('l^räpof. ; aber ahb. untari
tIbtJ.) = got. afödlf. undar. nbl. onder. angif.
cniil. under. '^Md) 58cl)afll)el, .s^elianbfuntar S. 152
finb 3uiei uerfdiiebenc '^^räpofitionen ber ®rnnb=
fpradic in bem germ. 3Bort jnfammengefl offen
nnb jmar ein ibg. ondher in lat. infra (t)g(.
inferior) nnb ffr. adhäs 'nntcn' (adliara 'ber
untere') nnb ein ibg. anter in lat. inter.
Uutcrfdjleif 51)]. erft nhb., gn ml)b. under-
sliufa^re '^Betrüger' ; vgl. ml)b. undersliefen
'betrügen, hintergehen' — undcrslout 'ge()cimcr
^^lufcnthalt'.
uutcrt()an '^bj. ml)b. ündertän a()b. üntar-
tan: eigtl. ^artij. gn ml)b. undertüon al)'i>.
untartüon 'nnteriod)en, nnterrocrfcn'. 2)cr
@egenfat3 ber 53etonnng non imtcrthan gegen
unter n)orfcn — untergeben beruht baranf,
baö ahb. üntartän fid) einer uralten, aber untar-
wörfan — untar^ebaii einer jüngeren 5(ccent=
regel fügt.
untcrJüCflcn, untermegö 5(bi). mhb. under
wegen 'auf bcm äBcge, lücg'.
unniirfd) '^Ibj. ml)b. (feiten) unwirs für gc=
iuöhnlid)e'ö uiiwirdescb 'nnuuirbig, uerädUlid),
uuuiillig, ,^ornig'; ngl. mhb. unvverl 'uerad)tet,
uiuingemcffen, unlieb': ,^nuiert; f. and) mirfdi.
nUi?c (T-. mhb. iinze al)b. unza ^•. '@cn)id)t'
nad) lat. uncia.
ü^j^iiö 5(bi. ml)b. üppic (g) al)b. üppig 'übcr=
flüffig, unnülj, nid)tig, Iciditfcrtig, übermütig':
^Infammcuhang bcv fpe.üfifd) hb. Ä^ortev mit got.
uljn ,1. 'ilbcrfluf;' nnb ahb. upiii 'bivSartig' fo-
mie mit ben Sippen uon übel unb über f. unter
übel.
Ur f. '^(ucr =.
ur= ^.|3räf. mhb. ahb. ur-; eine betonte ^räfiy=
form, inonebcn cr^ (,ml)b. er-, abb. ir-) bic un=
betonte ift. Ts'» '^Hib. begegnet ur 'an^' and)
al>5 '^U'äpof. Iia'j '"^räfir bebeutet 'an^, ur--
fprüuglid), anfänglid)'. X(\?-> Wot. bat bafür us
(uzi. ba'o in ben übrigen ibg. Sprad)en feine
fid)eren iI^eru)anbten bat.
Urnbn 9J]. mbb. urane f. 9ll)n. - uralt 9(bi.
ml)b. abb. uralt 'fcl)r alt': ju alt. - Urbar
9i. mbb. urbor urbar ^•.^}J. '^inggid, 3{cnte,
C^infünfte' ; eigtl. molil 'Steuer, Grtrag, :;{in'5'
(ugl. got. gabaur 'Steuer'); ba.ui urbar 2lbi.
eigtl. '.^in^tragenb, rentabel' (erft nbb.). — Ur=
fcljbc ?i- "i>cr^\d)\ auf ^)iad)e für erlittene JT-einb;
fdiaft' mhb. urvehede (urvehe) 'J.; f. J^'Cbbe.
- Urljcbcr dJl. '5ycrurfad)cr' erft nl)b. Slblcitung
)tU mbb. urhap (b) Tl. 'SInfang, Urfa^c, llr^
fprung' (,ui beben).
Urfuubc A. iiibb. uikunde (urkünde) 9?.jV-
';^)eugniy, 53eu'eiÄ, Urtuube' abb. urkundi ^.
'3cngni«i': sn erfcnuen (eigtl. alfo 'Grfcnnt=
m§*). — Urlaub DJ. mhb. ahb. ürloup (b)
UrfQrf)e
405 —
öerbrie^en
SJi^Z. 'ßrlaulmk-': 3(bftvQttum ju erlauben
mlÖ^. erlouben a()b. irloubön. — Urffldöc ^•
inl)b. Ursache. — Urf^runji 5)J. mbb. ürsprunc
ürsprinc (g) al)t>. iirsprinj; d)l.TL. 'Clicüe' : JU
fpriiigen (erfiu-iitaen). — Urtcl, Urteil
dl. iiilib. urteil urteile ^yVi. 'riditerlidic C5nt=
fd)eiöuiuV : 3u e r t e i ( c n (cicjtl. 'mai-' erteilt roirb' ) ;
vc\\. nbl. oordeel, anglf. ordäl 'UtlciC (roorau§
frj. ordalie '@otte§urtct(', mlat. ordalium).
nscn S'n'- crft n()b.; 3(b(eitimg au§ bem
Gincnnamcn 11 1^, ber .Hurjform üon Ulrirfi;
v(\l. l) auf ein.
V
^sagabitnb dTi. a(§ vagabundus burd) ba^
17. ^abrb. (3. iß. 16(X) in 3rtC. 2(ircr§ Processus
diabolii bc^euiit — (at. vagabundus 'unftät'.
i^ntcr 'M. mbb. vater a()b. fater 501. =
got. (feiten) fadar (itiofür nicift atta), anorb.
faöer. anglf. fa^der engl, father. nbl. vader vaar,
Qfäcf)f. fadar : gemcingcrin. fader 'ißater' aii§'
ibg. pater = lat. paler, gr. Trarrip, ffr. pitr
(für *patr) 'S>ater'. 5CRan leitet ba§ ibg. pa-ter
t)on ber ffr. iBj. pa 'Initcn, frfn'it^cn' ab, fo bai]
35 at er eigtl. '53cfd)ül3er' untre. (5-iu engl, '^^^rebiger
be§- 12. :,)al)rli§. uerfnüpfte ba§ 2Bort in äl)n=
lidjer SBcife mit anglf. fedan engl, to feed (f.
füttern): alfo Ü^ater eigtl. '(Smäljrer'. 33cibe
2)eutungen finb nnfid)cr, ba bem ibg. pater rca()r=
fd}einlid) ein ':)caturlant (ngl. gr. bial. irä '35ater',
irdTTTTai 3u ©ruube liegt; vgl. ü}lntter, 53ru=
ber, 3d}nicfter. Gine 3(bleitung 3U 3>ater
f. unter isctter nnh unter 33aa§ unb ißafe.
i^atcrmörbcr 3Ji (eine 5(rt i>cmbfragcn)
beni{)t nadi ^^farrer @. iöaift auf einem isolfd=
tüi^, roonad) ein au^ ber [yrembe mit ber
neuen Zxad)t I)etmfe()renbcr Sobn ben il^atcr
in ber Umarmung mit bem ilragcn aufgcfpicnt
l)aben foÜ.
ikilcöcu -ili. Siminutiu 3U älter nl)b. 2>eil
au^ ml)b. viel — alter viol 9)1. — viole ^■. :
in früf)ml)b. 3cit entlebnt auv lat. viola (mit
vgleid)f mic in 33cr§, iläfig, 53rief, iöogt).
33gl. ital. viola — Timinutio violetta, fr3.
violette; ba3U nbl. viool, engl, violet.
2?cttC'bot)nc 5v. crft n()b.: fie Ijat ben 9iamcn,
rocil fie um ben lag be-^ ()t. iseit (15. 3»ni)
3U blüljcn beginnt; i<>ctt§tan5 mlat. Chorea sancti
Viti (erft nl)b.), meil ber 1)1. S^cit babci al§
Reifer angerufen rourbe.
öcr= ^H"äf. in ben mannigfaltigften 53ebeu=
tungen au§ ml)b. ver- al)b. lir- far-, bic roat)r=
fdjeinlid) aib^ mebrercn anbern tonlofcn Jvormen
3ufammengefa(lcn finb ; vgl. got. fair- fra- faür-
alc- unbetonte '^Jräfire (vgl. aud) freffen), mcldie
im 3lf)b. 3u fir- (far-i roerbcn mufetcn. Ten got.
fair fra faür fd)einen ber i'lieibe nad) bie gr.
-irepi -irpö irapd 3U entfpredieu, obnc hai] fid) bic
53ebeutungen genau verfolgen ließen. Ü^gl. ffr. pari
'um'— pära 'roeg'— puni 'vor' — pr:i 'vor, fort'.
2)ie meiften oufainiiicnfet5unvicn mit ver= (engl,
for-) bcrul)en auf got. fra-, bcffen ^cbeutungen
bic be§ '(Sntgegcngefe^ten, 5>erfd)leditcrten, 2}er=
änbern-J' finb.
ücrblüffcu ;)tiu- crft nbb., nad) nbl. ver-
bluffen 'betäuben, entmutigen'.
ücrbrömcu otiv.3U fvätmbb. bröm verbremen
9t. "i>erbrämung', frübntib. 33rame '^Tfanb,
SBalbranb', engl, brim (anglf. brimme) '9ianb'.
ticrbammen 3tro. ml)b. verdammen a^b.
firdamnön: in af)b. 3eit mit ber djriftlii^en
lerminologie entlebnt au§ lat. damnäre (vgl.
ital. dannare) mit bem ^räfir vcr = , ha^ bie
SBcnbung 3um (Sdilcd)tcn anbeutcn foll.
ÖCrbaucn 2)im. mbb. verdöuwen (verdöun)
verdouwen, ivoneben aud) cinfad)cc- döuwen
douwen aijb. douwen (dewen) firdouwen 'vcr=
bauen = nbl. verduwen. 2;a§ vorauö3ufc^enbe
gern:. |)aujan 'verbauen' fann mol)l mit tauen
(eigtl. 'fid) auflöfen') 3ufammcn[)ängen.
ÖCrbcrOcn otlV. ml)b. verderben ft. ^txv.
'3U niditc merbcn, umfommen, ftcrbcn', momit
im 9tl)b. fid) ba'i- 3uget)ürigc .Haufativum ml)b.
verderben '3U ©runbc rtd)ten, töten' mifd)te.
(Sin al)b. *dervan, got. *f)airfan ft. 3'^. 'um=
fommen, fterben' fel)lt. Tic SBebeutung ber ml)b.
SBorte empficl)lt 3uffl"n«cnl}ci»9 i»it fterben,
fo bü\] ibg. terp : sterp (vgl. Stier, 2)roffeI2)
al§ 2)oppelivur3el an3une()men ift; bann fann
berb mit feiner abiveid)enbcn 53ebeutung ebenfo^
menig vcrmanbt fein ivie b ü r f e n. 3> c r b c r b e n
9i. au^i' mbb. verdc-rben 9i., eigtl. ber fubftan=
tivierte ^^iinitw-
tJCrbric^cn otro. ml)b. verdrießen 'Über=
bruf; ober Öangmcile erregen' neben gleid)beb.
ml)b. erdrie^en a()b. irdrio^an = got. usj)riutan
'betäftigen, fd)mäbcn', anglf. ä-preotan 'fidi
cfcht'; vgl. nbl. verdrieten 'verbriefjcn', anorb.
öerbu^t
406
oermummen
|)rj6ta 'mangeln, miültnflcn' ({)rot '5[Rangcr
— {)raut '9J?iUijal'i. Tic rcid)c Scbcutunc(v=
cntfaltunii bcr ft. ivcrbaliu3. c\cnn. prut cvidjiuert
c§, Quücrlinlb fidicvc i^crraanbtc ju finbcn; auf
eine ibc). SBj. trud lucijen afloü. tnidü '9Jlül)far
— truzda 'ouälen', lat. trüdo 'brängc, flofec'.
Jür n()b. 'i^cvbruf5 Tl. (\'üt mlib. nicil't urdru^
urdriitze verdrieß.
t)crbul)t "W]. m[)b. vertulzt : '^^arti^. 511 iiibb.
vertutzen vertu^^en 'betäubt mcrbcn, iicvilum=
mcn'; roeitere 2Sorgcfd)id)tc bunfcl; ob ju uev =
tuid)cn?
tiergäUcn otiö. m[)b. vergellen 'bitter luie
©alle niadicn, uevbittern': ju 03 alle.
bcrannteu f. Waut.
ücrflattcru ;)tu>. ii'ätuilib. nbvl).) Verrätern
'oeiianinicln' : ein eigtl. iibb. äl^ort; vgl. nbl.
vertraderen, luojU bic unter (Satte beftnodicne
Sippe üon engl, to jiather.
öcrflcbcni? 'Jlbn. mhb. vergebene (-gebenes)
'id)entiueije,um)onit' : ju beni al§'2Ibi. gebraud)ten
^aili.v ver<;öben (al)b. lirgöban) 'unnülj, uer^
geblidi', eigtl. 'uerfdientt'.
ÜCrfleÜcn oliv. nibb. verge^^en al}b. tir-
ge:5^an (aud) ni()b. eige^^en alib. irgi-ij^an) ft.
3tn). = nbl. vergeten. auglf. forgitan engl, to
forget 'uergcffen'. Tay .uifaniniengefetjte S^w.
ifl ber le^te 'Keft einer ft. iserbaliuj. g<l 'erlangen,
eiTeid)en% lüorauö engl, to gel flammt; ogl. got.
bigitan 'finben', anorb. geta 'erlangen, erreidien',
bic mit lat. pre-hendere 'faffcn', gr. xuvhdviu
libg. ilB.v gliod : gliend) : uergef fen bal)er eigtl.
'anö bem ^creid), an^ bem 53efii3 iKnIieren'.
ucrgcubcn ;\uv. im älteren 'Jtl)b. geläufig ,v 53.
bei iL'utbcr, bann auygeftorben nub üoji ber
©d)rocij axi^ feit etma 17-40 erneuert in ber
Tid}terfinadic (3. ^. iöobmcr 17r;4 @ebid)te
S. 31 » nub al§ neucrcy Xid)teriuort bann bei
2Jii)lin» 1777 .s^amiltouo 9JJärd)cn S. r)7S gc
bud)t. Gy berul)t auf mhb. giudcn (übcrgindeni
fdnu. ;)tn'. 'prabicn, grof; tbun, pvablerifd) uer
fd)»venbcn'; al)b. *gi\vid()n feblt. Öot. *gi\vi{)a
fönnte auf al)b. gewön 'bcn SJiunb auffpcrren*
(f. gähnen) meifcn.
i^crnnüflcn 'Ji. erft frid)nhb., a\bi fpätmhb.
vernücgcn unb g«>niiegen ;5tR>. 'jutriebenftellen'.
ÖCrIjCCrcn ,')tm. mhb. verhorn (verticrgen)
ahb. lirlieriön : eigtl. 'mit .Hrieg ucrbcrbcn'.
G. .'öeer.
ucrlanocu ;itiü. jn ml)b. (feiten) verlangen
'fehidid)ft begebrcjt', mofiir mcift ml)b. belangen
'gelüften, bcgel)ren'. 5lfäd)f. langön. nbl. ver-
langen, anglf. longian engl, to l(»ng 'uerlangcn'
geigen bie Übereinftimmung ber germ. 3prad)en.
anon fatjt fic mcift aly alte ^^Iblcitung ju lang.
mobci bic 33ebeutung auffällt; e()cr bürfte man
bic Sippe von gelingen pcrglcidien, bereit
Örunbbcbcutung 'ftrebcn' ift.
tjcricfecn otui. ml)b. verletzen 'liemmeii,
fd)äbigeu, ucruninbcn' : ju Iclicn.
öcrlcuinbcn otw. ml)b. verliumden f. iCcu*
munb.
Ucrltcrcil []Uv. mhb. Verliesen ahb. virliosan
= got. fraliusan, anglf. forleosan, nbl. vcrliezen.
Ter germ. SBj. lus, ju bcr uod) loC'' unb löfcn
gehören, fteben bic auf ein ibg. lu iveifcnben gr.
A.ÜUÜ 'löfc' (dXeiuu 'meibe, entferne'?) unb lat.
solvo (^artij. so-lu-tus) 'löfc' (ffr. lü 'jcrrcif;en')
nahe. 5lud) got. luns 'Söfcgelb' mcift auf 35>3. lu.
ÜNcrIici?' ^)t. ein suucrlicrcn inbb. ferlesen)
gcbilbclcv- mobcrncvi SBort bc§ -libb., von "Jlbclung
nod) uid)t gcbud)t, erft feit (Sampe ycrscidinct
unb juiar junädift ali? „Crt, mo man fidi iicr=
licrt, tiefe ©rube (StcinpcrlicÄ), tiefer .Sic Uer
(2Be inner lies)"; juerft im iörem. 2Bb. 17G8
al§ brem. Tialcttmort („tiefer .Heller, bcr al§
@efäugni§ bicntc; 'Jlbgrunb") gebndit. i8urg=
pcrlic'o tritt am Sd)luf; bcy 18. .^sahrh^. auf
(3. ^. bei iJ3ürgcr 1778 (5ntfül)rung i^. 4 unb
Sd}illcr 18(14 lell 3.5. 2354).
ücriobcn [\Uv. ml)b. verloben eigtl. 'per=
fprcd)en', mic aud) ml)b. geloben in glcid)er
33cbcutung norfommt; f. geloben unb 2 ob.
ii>crluft 9JJ. mhb. verlast al)b. virlust j^,:
i^crbalabftrattum 3U ucriicrcu (ogl. ^-roft
neben frieren).
ücrmnljlcn ;')ta). fpätml)b. vennehelen, mofür
gcuuibniidi mhb. niehelcn mahelen eigtl. 'jeiu.
alÄ Wcmahlin einem 9Jlannc geben', aud) 'fid)
eine ©cmablinnel)meu', morau'^ bann allgemein
'Dcrmählcn, ncrloben'. 9JJan legt mcift ba§
unter 9.1i a h I unb & e m a h l bef prodicnc al)b.
nialial '0)crid)t>jftättc' 3U Wruubc: bcffcr gel)t
man non bcn glcid)bcb. nd)b. geinahelen al)t>.
gimalialen an<^, ii'cld)c ".Jlbleituugcn au-? al)b.
gimahala 'Wcmahlin' finb. Tic meitcre 33ors
gefd)id)te f. niUer ©cm a 1)1.
ücrmcffcn 'Jlbj. ml)b. verme??en al)b. fir-
mi'^^an 'uenpcgen, füt)n' : ^^arti3. 3n mbb. ver-
int'/,^an abb. liriiir'/,/,an refl. 'bavi 9)Jan feiner
5^raft 3u hod) aufd)lagen, fid) übcrfd)ät3en'.
iycrmögcn ^Jc. mhb. vcnniigcn '')i. '^raft,
9Jiad)t, Aäbigfeit' : fubftantiinerter ^'snfin. 3U ml)b.
vermi'igen venniigen 'im 3tanbc fein, .Hraft
haben' al)b. furitnugan : 3U mögen unb lliadjt.
Tic erft frül)nl)b. ^;]3räpof. oermöge berul)t auf
mbb. vermiige J>. '2Rad)t, Äraft' unb 3cigt
ähnlidic Oiitmidlnng mic fraft.
ocrmuntincu ;)tu). in ^Kollcnl)agcn§ J^ofc^'
meucder 15 ob <ia belegt; ugl ^Dhimmcrci.
üerntc^ten
— 407
öertracft
Ucrnic^tcu ?)tm. au§ m()b. vernihten ',^u
mcf)tc inad)cn, für nid)t§ ad)tcn': ju nidjt.
2?crmnift a. m()b. Vernunft af)b. firnunft
5. 'Kiätiiifcit bc§ '•IVvnc()incny, )innlid)c 2Ba()v=
ncljimnui, i>cvitänbni'j, (^inndU, i^crftanb' : %b=
ftroftum ,ui iicrnc()nicn in()b. vernemen al)b.
firnöman 'ucrncl)mcii, l)örcn, crfa()rcn, cvfaffcn,
begreifen, ücvftc()cn'. liefen übertragenen 58c=
bcutuniien liec\t etwa bic ron (]ot. franiman 'in
S3e)i^ ncl)nicn, eriircifcn' jnÖrunbe; luegen ä()n=
Itd}er (Fntundlunti f. ucrijejfen (mit t)erfd)ie=
bener 53cbeutinui bco 'i^räfire?) ; begreifen ()at
älinlid)c Übcrtragiuui erfa()ren.
öcrijlämijcrn otm. eri't nl)b., eigtl. nbb.;
3U ^^lenuiel '5a|5 beim iöicr'?
ücr))öncn otiü. crft n[)b., nadi (at. poena
(roorau» audi ^Uin).
tJcrouirfcn iUiu. erft nbb., eigtl. inodl 'mit
Cuedfilticr ucrcinigen' : 3u Cnectfilber (f. audi
crquirteni.
t Dcrautftcn otiu- crft nlib., nad) nbl. kwisten
verkwisten 'ucrgeuben, oerfdiraenbcn'; ogl. got.
fraqistjan 'ucrberbcn, ücrnid)tcn' (usqistjan
'töten' I, Mi: mt (Seitr. 23, 352) mit lit. ges-ti
'erlöidien' nnb ffr. jas 'erfdiöiift fein' jufammen^
fledt.
ÜCrrotcn otiv. m(]b. verraten a[)b. firrätan:
eigtl. 'öurd) falfdien 3\at irre leiten'.
ticrrcrfen 3tn'. ml)b. (feiten) verrecken 'bie
©lieber ftaiT auSrecfenb oerenben': gu recfen.
tjcrrutftt 3Ibi. ml}b. verruochet 'adnlo§,
forgloS': ju mlib. verruochen 'nidjt ad)ten, rer^
gcffen'. iie Sebeutung be§ n()b. 'Ubi. ftclit luie
bic be§ Derioanbten rud)lo5' unter bem Giu:
fluf5 Don anrüd)ig, berüd)tigt, ©erüdit,
rudibar.
öcrrücft '^Ibi. erft nl)b.; ju mljb. verrücken
'oon ber Stelle rürfen, üerrairrcn, au^ ber
Raffung bringen'.
5Bcr§ 912. ml)b. al)b. vers fers Tldl, i>as,
mä\)xmb ber alib. 3cit (f<iion im 9. '^a\)xl}.)
etroa gleidijeitig mit ©d^ule, 5[l^eifter au§'
bem lat. versus übernommen rourbe; cgi. Ääfig,
^rief, In ef 1.1 er mcgen ber i^ertrctung be§ lat.
v burdi bö. f (ogl. anglf. fers, nbl. vers).
öerfcöicben '^Ibj. erft nl)b., md)t ju ocr =
fd)eiben, bav fd)on im 50ll)b. (verscheiden)
bef. 'fterben' bebeutet, fonbern ein nbb. SBort:
Tjgl. nbl. verscheiden (bafür ml)b. under-
scheiden).
5Bcrf(6t^ Sßl. 'iserruf ein ftubentifdie§ SBort
(@oetl)C 29, 258), um INMJ auffommcnb; 3U=
nädift als 'i^ftof?, Je^lcr bef. im ilomment)'
bei 5tinbleben 17S1 unb 2tuguftin 1795. 3"
ber 1. .sMlftc be§ 18. Saf)'^{)s'- flänj'irfi unbefannt.
Ocrf(ö(aflcn 5(bj., eigtl. ^artijip ju ml)b. ver-
slalien, ba^j audi 'betrügen' meint.
Ucrftftniitet 5ibi. f. fdimi^en.
öcrfförobcn %t]. eigtl. 'oerfebrt gefdiraubt':
unorganifdieft. ^^arti,5iii s» fdi rauben; f.
3 dl raub c.
ücrftöwcnbcn S^m. mlib. verswenden 'jer=
bredien, oerniditen, oerjeliren', ba§ al§ i^aftx'-
tiüum äu ml)b. verswinden = ocrfdiroinben
eigtl. 'mad)en, baß ctro. uerfdinjinbct' bebeutet.
tjcrfcbrcn 3tm. m()b. sCren eigtl. 'Sdimerj
nerurfadien' : ju m()b. al)b. sAr '3d)mer3'; f.
febr.
ücrficßcn otm. erft nt)b., ju ml)b. sigen alib.
sigan ft. 3ttt)- fallen, finfen, fliefjen, tröpfeln*
(f. feil)en, ficfern); ücrficgen eigtl. 'au^^
fließen, ncrflieBen'.
öcrfö^ncn (= oerfül)nen) S^m. ml)b. ver-
süenen: ju oübne. 2)er lonnofal in Der=
f öl) neu entflammt entmcbcr bem l^cbb. ober
inalirfdieinlidier bem ':}lltbaicr.='3Utfd)raäb., lüo im
fpäten 9}littelalter ror n ftatt üe ein oe erfdieint
(grön ftatt grün, fön ftatt fün, 4">öner ftatt
Öüncr), rote ö in 2)onau für mi^b. uo in
Tuonouwe.
löcrftanb d)l. mbb. verstant (d), raelc^e§
fel)r feiten (nur al§ '33erftänbigung') gebraudit
roirb; ügl. ml)b. verstantnisse '3)erftänbni5,
Ginfidit, i^erftanb', ni03u ml)b. verstendic 'oer=
ftänbig'. '3(ud) im 2tt)b. gilt meift firstantnissi.
2)a3u Dcrftel)cn ml)b. verstän al)b. firstän
(firstantan) 'n)al)rnel)men , einfelien, merfen,
oerfteben'; ügl. nbl. verstaan. anglf. forstondan
(bafür engl, to understand). 2©ie bie Sebeutung
fidi au^o ber 25?3. pon ftelien ableiten tätit, ift
nidit flar; man erinnert an geftet)cn unb gr.
eTTiaxanai 'oerftet)en' neben Sßj. crra 'ftel)en'.
tjcrftaucbcit 3tn:'- erft frül)nl)b., ein nbb.
2Bort; pgl. nbl. verstuiken 'oenrenfen'.
öcrftümmcin o^xv. fpätmbb. verstümbelen ;
f. Stummel.
öcrtcibißcn o^m. fpätmbb. verteidingen
Vertagedingen (Dafür gciröbnlidi tagedingen)
fduü. S^w., ba^ meift 'oor ©exndit nerbanbcln,
burd) ilbereinfunft feftfctjen unb au§gleic^en'
bebeutet: ju ml)b. tagedinc teidinc (g) 'auf
einen lermin anberaumte ©eriditöücrtianblung,
©eriditgtag, 5Berl)anblung, 3>ei-fammlung' (iu
ber iöcbcutung '©efdircä^, ©crebe' ngl. 2c t =
bing). 'iJltib. tagading '@crid)t§termin, iserl)anb=
lung' berubt auf tag im Sinne uon 'lennin'
unb ding '@crid)t§oerl)anblung'. Sgl. nbl. ver-
dedigen.
öcrtrorft 2lbi. eigtl. ^artig. ju oertredcn
'oerroiiTen'; 1716 in ber 3?orrebe ju 9iäblin§
»ertragen
— 408
md)
©prnd}mciftcr ak- mcit5ni)d) cvuiälint. iöclcii:
1722 9fioctctuU)i(oiopl)ic S. 40S.
öcrtraflcn S^w. ml)b. vertragen ft. 3tn).
'crtrotjen, cibulbcn, ^Jtad)jid)t hoben'; babcr imU
m()b. vertrac ntib. i^ ertrag 9J^.
öcrtufcftcn 3tni. ni()b. vertuschon 'bcbcrfcn,
nerberiicn,ucvbcimlid)cn, jum 3d)iucii}cn briuiicn'
(baju ucrbut3t cii]tl. 'betäubt'?!; iüoI)l mit
täuid)cn ucnuanbt.
öcnonfjrlofcn ;Jtiu. ml)b. verwärlösen 'un-
ac^tfam bcbaubcln', bav auf aljb. waralös 'adjt-
loy' beru()t (mbb. warlo^se ''i)(d)t(o)'iijt'cit'j; ogl.
tuabr nehmen lueiicn bcö erneii Ici(ei:> ber
ouiammenict3unvv
öcnunuiit "Jlbi. üiatmbb. (feiten) verwant.
bas '^artij. ni "tbb. verw(;nden (in ber feltenen
33ebeutun(i 'ucrboiraten'i iü; für uerroanbt
fagte man geu'öbnlid) mbb. sippc (abb. sippii
Slbj.; ogl. aud) mbb. abb. mäc Tl. '3>eriüanbter'
unb Arennb.
ücnucflcu 'Jlbi. mbb. verwögen 'frifdi ciu^
fd)loifcn', ta-:- ''43ani3. ju verwügen 'fid) frifd)
cntfd)liefjen' ift.
SJcrnJcii? Tl. fpätmbb. verwi;^ Tl. 'ftrafcnbcr
labcl': ju ucriueifen mbb. verwi^en abb.
firwi:5;;an ft. ßttt)- 'tabclnb üonverfcn' = nbl.
verwijten 'üormerfen', got. fraweitan 'räd)en'.
^aü aud) bem eiiuad)en Stamme bie 53ebcutung
'ftrafcn' jutam, lebrt afäd}f. will. abb. \\i///j\
(wizzij mbb. w^e iwitze; dl. 'Strafe, ,v>öllen=
ftrafe'. Tie germ. S3. wTt 'ftrafen' beruht
auf ber gcmcinibg. iTBj. wid 'feheu', bic in lat.
videre, gr. ibeiv vorliegt (meitcrc 2?crn)anbte
btcfcr 5lBj. f. unter roiffen); ogl. got. l'air-
weitjan 'umhcrfimbcn' unb witan 'beobaditcn'.
SIBcgen ber ^ebeutiingveiuandlung erinnert man
an lat. animadvcricrr 'aiabrnehmen, itrafcn'.
JBcrtüeic- bangt bcnnmd) nid)t unmittelbar mit
rocifcn sufammcn; ju Ictjerem gehört uer-
rocifcn 'ine mcifen'.
bcrtticfcn ;jtiu. mbb. verwösen (abb. *iir-
wesan) ft. ;-Jtn). 'ju nid)tc racrbcn, nergchen,
ocrbcrbcn (tranf. 1'; ugl. got. frawisan 'üer^
braudjen, uerfd)iuenben' (bead)te fra\vair|)an '^u
nid)te merbcn'). So flar hicrnad) aud) ,)U:
fammenhang mit 2Befcn(2B3. wcs 'fein')fd)eint,
fo legen abb. wüsanön 'troden, faul u'erben',
anorb. visenn 'oeriueltt', anglf. weornian' ucr
bcrbcn' bic 'Jtnnahmc einer germ. ibg. Sß^. wTs
'ocrroefen* nahe, au» iucld)er gr. fö(;, lat. virus
(für *visusj, ffr. visa *®ift* gefloffen finb.
3i!crtücfcr Tl. 'iseriualtcr* fann natürlid)
nid)t bem vorigen JBort entüannnen; eö gehört
ju mbb. verwesen 'ueru'alten, uerfehcn, forgcn
für'; got. *faürawisan 'ücrmalten' erinnert an
got. (aiiragag;ija 'i^criualtcv' leigtl. 'i>orgänger'):
alfo bao ver- ber bcibcn nUib. verwesen ift ucr=
fdiicbeuen Urfprungc--.
ucrU)id)CU '^avüi. ju uermcid)en.
ucrnjtrrcii f. uürr.
ucrtüittcru ;')tiü. crft nbb.; ba3u engl, to
wither am-' mittclengl. widren 'luelfcn, fd)iuinben'
unb al» urucriuaubt lit. vystu (vysti) 'luelfcn'
— pavaitinti 'aielfcn mad)en'.
öcrsct^cu ;]tiu. mbb. verzihen, ba^ mcift
'uerfagcn, abid)lagen', bann 'auf ctm. ocr3id)tcn,
aufgeben' bebeutet; baju ikr3id)t, ocr=
jiditen.
^NCf^JCr A. mbb. vC-sper ahb. vespera ^.,
u'cldie'ö mit beut Mloitermefcn — ugl. bic gleid)=
jcitigcn 3Jiette unb 'Jionne — au-:- lat. vespera
überfommcn ift (mober aud) ital. vespro, frj.
vöprei. 3nt Äird)enlatein bebcutetc vespera
'G Uhr Slbcnbö' unb bei ber unter 9Jonc er»
mahnten ^Uiblnng '8 Uhr i1cadnnittag§*.
Ü>cttcl ?f. ipdtmhb. vetel J. : nad) gleid)bcb.
lat. velula.
i^icttcr Tl. mhb. veter vetere Tl. '3?atcr§5
bruber, ^ruber»fohn' abb. ieliro fatirro fatureo
Tl. 'Chcim'; luegen be§ 53cbeutungymed)fel§
ugl. ^Jeffe, Chcim. Xaf; 'i^atcröbrubcr' bic
ältere 53cbeutung ift, ergicbt auf;er bem beutlid)en
;)Uiainmcithang mit iuatcr nod) anglf. fodera
Xhcim' (bancbcn la(')u 'laute') fomie bic auf5er=
germ. (5"iUiin"cd)nngen, bie auf ibg. paluryo-
patrwyo- 'Chcim uäterlid)erfeity' mcifcn. i^gl.
lat. patruus, gr. TrdTpuj^ laiiy *iTdTpaog, ffr.
pitrvya, aocft. tüirya (au§ *ptürya) 'i8atcr§=
bruber'. Tial. hat i^etter, uiclleidjt im 3ln=
fd)luf; an Wcuatter, bic "öebeutung üon
'l^fetter (mbb. pfetcr = ital. i)atrin() f. unter
X^atc) übernommen.
ucj;icrcn ;)tR). im lü. ^ahrb- geläufig (g.
'■ö. .s>ebio l").");} ^V'^fcph 3S4a): anv lat. vexare.
i<iicc= im IG. vsahrb- in bem nad) frj. vi-
coiide gebilbeten frübnhb. vice = (^raf (Gi)r.
Spangenberg 1004 5lbelfpiegell, 323». II, 334b),
im 17. oabrh. in vice-jiöuig (bei Sd)cibncr
IGDä) unb vice;!öurgcrmcifter (in 2)ucj'
Noiiicnclalura 1(502) - vice = S8urgermcifter
17(Mj .öa^arbö iicbcuögefd). S. 221 — vice»
3lMrth Stoppe 1728 C^ebid)tc I, 10 auftrctenb;
fd)on mbb. viztuoin auy mlat. vicedumnus
(f. iUjbom). i>gl- fuper= unb l)i)])cx=.
üöicl) Ti. mbb. vi he velie (mit ber bial.
!Jicbcntorm vich, nhb. i^ied)) abb. libu fehu 9?.;
ein gcmeiugerm. unb lueiterhin ibg. 2Bort; ogl.
got. faihu. anglf. ffoli, nbl. vee 'iUeb'- 3n
gleid)cr 53ebcutung flehen, ein ibg. peku '33ic^'
erraeifenb, ihnen jur Seite ffr. pa(,u, lat. pecu
md
409 —
ooll
pecus. 2Ba()ifc()etulicf} mav f)icrmit uiiprgl. ba§
bcm SJlcnfdicii iüit3lidic .s>crbcnütcf) (Dfll. aud)
Üicr, 9Jtann) nciucint, mic ffr. para bcf. '^ic()=
()crbe* unb Int. pecus bcj. "Älcinuicli, Sd)nf'
meint. Tal)cv ift c§ and) cvflävlid), rocmt boö
SBort auf mctjrcvcn 3in-ad)ac(.nctcn in bic 53c=
bcutuuflcn '.Oabc, iöcfi^, ©clb' übcrt3c[)cn tonnte
(roegen Iaujd}l)anbel§ ügl. aud) Bd)a^); ogl.
lat. pecfilium 'iPcrmi3gcn' — pecünia '3Ser=
möcjen, ©clb', got. faihn '@clb', anglf. feoh
'Sßic(), (Mclb' engl, fee 'So()n, Irinfgelb'; frj.
tief 'öel)cn' ift gcrm. Uvfprung§.
Uicl 2lbü. 2lbi. ni()b. vil a()b. fllu Snbft.
2(bt). : eigtl. Ütcutr. cincS urgcnn. 3lbj. felu-, oon
rocldjent aber bic altgcrin. Sialcftc bereit» nur
fpärlid)c i)kfte beiüal)rt l)abcn. Sgl. got. filu
(baju @en. filaus 'um mele§' aboerbial), anglf.
feolu i^feala), nbl. veel. afäd)f. filu "mel'. feuern
germ. 3(bi. filu- au§ lelu- liegt ein gemeinibg.
2(bi. pelu- (polü-) gu ©runbc, aiiQ bem audi
ffr. purü, apcrf. paru, gr. ttoXO-, altir. il 'oiel'
()erDorgegangcn finb ; baiu aud) lat. pollere
'ftarf fein'. Sie 2B3. biefer Sippe ift bicfclbe
loie in ooll; f. bie§. Sin bem Untergang be»
alten 2(bj. telu- raar bcfonberS bie Sippe oon
m and) er (got. rnanagsi fd)ulb; bod) 3eigcn aud)
bie übrigen ibg. Sprad)cn einen felir befd)ränt'ten
©cbraud) be§ Slbj. — lUclfraf? 50i. erft nl)b.
(fc^on im 16. 3«f)r().): gclet)rtc5 DJlinocrftänbni»
be§ norb. fjallfress SR. '53ergbär'. — UtcUcit^t
au§ mbb. vil lihte eigtl. 'fel)r leicht', bann
'njal)rfd)cin(id)', jule^t 'üieücid)t'.
öie-r 92um. ml)b. vier al)b. fior = afäd)f.
fiwar, nbl. vier, anglf. feower engl, four;
ba§' bancben erfd)cinenbc anglf. fySer- (in ^u-
fammenfe^ungeni meift ntit glcid)bcb. got. fidwör
(fidur-) auf eine ©runbform petwor : petur für
qetwor : qetur. ße^tere jyo'^nicn jeigen ben 3u=
fammen()ang be§ genn. oier mit lat. qnattuor,
gr. xeaöapeq (iriaupeq), ffr. catur, afloo. cetyri
'oier'. — 33iertcl Üt. f. leil.
tJtcrft^rörig Slbj. erft frül)n^b., beru^enb auf
aiit). vior-scu^^i 'oicred'ig'; entfprcd)enb mnbl.
vierscoot 't)ierfd)rötig', älter nbb. fer-schdetig
'nierecfig', anglf. fyöer-scyte 'oierecfig' : ju
© d) 0 ü 3.
25irtcr 9i. roäl)renb bc§ 15. ^aijtt)^. entlel)nt
aus ital. visiera, frj. visiere 't)erfd)icbbarer
@efid)t5fd)u§ am .öelm'.
25töat bei Speranber 1727 gcbu(^t = lat.
vivat 'er lebe'.
SJisbom OJ^. ml)b. viztuom 50^. '£tatt()alter,
SBerroalter'; nad) mlat. vicedomnus, it)ol)er aud)
frj. vidame. SSgl. aud) 33ice:.
«Heft f. 5He§.
Sluge, (fti;mologii'cf)eä SSörterbut^. 6. 9tutl.
5Boöcl 9)1. ml)b. vogel a()b. fogal ÜJ?. = got.
fugls, anglf. fugol engl, fowl, nbl. vogel. afäd)f.
fugal 501. 'ivogcl'. ^-ür biefe» fpesififdi gcrm.
SBort fcf)len genaue (5ntfpred)ungcn aunerl)alb
be» (^erm. dJlan l)at üicllcidit an 5lblcitung i>i^
gcrm. fogla- au» ber gcrm. SBj. Hug 'fliegen',
iDobei man an @ef lüget (aber bafür ml)b. ge-
vügele) al-i Äollcftiüum ju i^ogel erinnert, ju
benfen. Slnbcrc sieben oufammcnl)ang mit ,"yud)§
uor, bav man at§ '®efd)roän5tcr' fafjt. 2Bal)r=
fd)einlid)er ift 33cru)anbtfd)aft oon germ. fogla-
mit lit. paükstas 'ivogel' — pükas ','ylaum=
fcber' (ugl. 53erncfcr, ^bg. ,'^-orfd)ungcn 0, o02).
(Sine bcm lat. avis, ffr. vi 'isogcl' entfprcdienbe
^C3eid)nung fennt baS: @crm. nid)t. — uögeln
otro. fd)on im 16. ^ai]t[). (3. 33. oimmerfd)c
61)ron.) üblid); fpätmt)b. uoui 53egattenberS]ögcl
gcfagt; fpesicü l)cif5t bcr Gntcrid) oiclfadi bloß
isogcl Ogl. m'r 15iJ isclbtbau S. 12."j „jur
3cit fo bic Guten rogcln")-
!i8oflt 'M. ml)b. vogt voget al)b. fögät mnb
fogat) )ffl.: cntlel)nt au§ mlat. vocätus (mit
bcr 2{uöfprad)e be§ lat. v al§ f mie in 33er§,
i^efper; ogl. Ääfig) = lat. advocatus iioorau§
al)b. pfcgat I : ogl. fr3. avoue '■Sd)irmr)ogt einer
Äirdic, Sadiroalter'. 9Jllat. advocatus bc=
beutete eigtl. 'iHcd)t&bciftanb', morauS ftd) bann
bic ißcbcutung '23ormimb' (ml)b. nt}b. bial.i cnt=
rairfcltc, fomic bic oon 'Sd)u^patron, Sdnigbcrr';
n)citcrl)in bebeutet ml)b. voget nod) 'ben 2d)U5=
l)ciTn ber röm. 5lird)e, Äönig ober ^aifer oon
9^om, 5^önig unb Jürft übcrl)aupt', audi '2tatt=
balter, @crid)t§beamter'.
t SBofottt>u§ 93]. 'Sdialf feit Speranber
1727 gcbud}t; nad) (^ombcrtiä ^cmcrfgn. IV, 23
fd)on bei @x-immel§baufcn unb 3ufrül)ft bei SebaU
bUü 1654 Nucleus Histor. S. 690.
^oit dl mbb. volc (k) aijb. folc 91 1 feiten
Tl.) 'Seutc, 33olf, Sdiaar, Ä^eere§^aufe' = afäd)f.
folk, nbl. Volk, anglf. folc engl, folk; anorb.
fölk 'Seute, i>creöf)aufe, £">ccre§abtcilung'. Ta§
Ic^tcrc fd)eint bic ©runbbebeutung bcr Sippe 3U
fein, auö it)cld)er lit. pulkas 'Raufen, 9Jlcngc',
afloD. plükü '^i-icgsfc^aar' entlehnt ifl. 3^=
fammenl)ang mit lat. vulgus ift unfidier; bcnn
e§ ift fef)r fraglid), ob 'i)a§> lat. SBort 3ufammen
mit ber gcrm. Sippe etroa eine @rbf. cialgos
qolgos oeiträgt.
öott Slbi. (nbb. tautform fuUi mbb. a[)b. fol
(11) = got. fulls. anglf. engl, füll, nbl. vol,
afäd)f. füll 'ooÜ' (basu als 2lblcitung füllen).
'Und) bic übrigen ibg. Sprad)en beroabren 3U
germ. foUa- ein entfpred)enbe§ ibg. palno- (In
roirb germ. 11); ogl. ffr. pürnä, aocft. parena,
lit. pilnas. aflot). plünü, altir. hin (für plöno-),
.52
tioHfommen
410
iröa(i)t)otbei-
lat. plenus 'ooir (ogl. lat. manipulus '.s;->anb=
t)o(I'). 2)a5. lat. 3Ibj. ift ^Partij. auf no- gu öcv
töcitücrgrociiitcn ibcj. ^ßcrbalirurjel pel : ple
'füllen' (lat. complOre implere; gr. iriuiTXriMi
auÄ 2B3. uXii), racld)c im Sfr. al§ pur prä
'füllen' crfdjeint. ouv c3lcid)en 2Bj. pel ple iic=
liört bte SiiH^e uon üiel.
UDÜfummen 'ülbi. «U)b. volkomen 'au£nje=
bilDct, auvC(ciuad)feu, uoüftänbüj': cicjtl. 311 ^Uirtij.
3u ml)b. volkumen 'gum S^ck, 311 Gnbc tomnicn'.
uoltißtcrcn S^m. im 17. :^sal)rli. mcljvfad)
üoltifievcn unb fo bei Sticlcr 1G91. 1(397
gcbud)t (oorbev )d)on bei 2)uc3 IGH'i Nomencl.
6. 181): aue fv3. voltiger.
öon ■43riniof. ml)b. von vone (bial. van) al)b.
fona (fana) 'von = nbb. ubl. van. d)lan fofit
bo5 311 örunbc licaenbc povgcrm. pana mit
9icdit alÄ eine (Srmcitcnnu^ bc^ apofotncrtcn ibij.
apu, ba-j unter ab befvrod)cn ift.
t)Or 5lDu. ^h-äpof. nil)b. vor vore al)b. iora :
ciufprcdicnb 130t. faür unb fai'ira 'cor', afcidif.
Cor lora, nbl. vor. an^^lf. entil. for. 2hif5evl)alb
bc& ®crm. cntfpridjt ffr. purä unb puräs 'uor'
neben pra, gr. irdpo? neben irpö; njeiterl}in
finb für foroie lat. pro renvanbt.
uorbcr 5(bi. ml)b. vorder al)b. fordar 5(bi.
'Dorauftcl)enb, früber, oorbcr': ein alter ^om=
paratio mit bem Suffir ibc?. tero- (gr. -repo-;
üi\l. anbcr auc- an|)era-\ Gin c3ot. *l'aür|)ara-
feljlt; ßufammcnbanii mit ber ©tammfilbc t^^
got. faüra (f. ü 0 r) ift augcnfd)cinlid) ; ügl. ffr.
pürva 'ooran fcienb, frülier' neben puräs purä
'üor'. Tasu geboren nod) ^vürft, f orbern,
förbern (ügl. and) ^tltuorbcrn).
üorijoiibcn 3[bü. eigtl. oor 4">cinbcn 'tox bcn
.s>änbcn'; ugl. abbnnbcn unb bebcnbe.
^Öorntmii) dTi. mbb. vonnunt (d) aud) Vor-
munde vormünde 9)1. 'Jüvfpvcdicr, 53cfd)ü^cr,
33ormunb' abb. foramunto (*ioramunteo) 9Jl.
'jvürfprcdicr' : 3U 9Ji u n b 2 (Si)noniima für
'i^onnunb' elfäff. vogt, fdjiüäb. ptleger, öflvcid).
gerhab. mittelrbein. momper, beff- trauhal-
dcr).
öorn 2lbü. mbb. vorn vorne (vornen vornan)
'üorn, nor' (mefentt. räumlid)); im ?(bb. begegnet
nur forna bial. ol^ gleid)beb. Oiaumabucrb ; e&
ift '^Iblettung aiiv bem in vor unb für ftecfcnben
gcrm. t'or-.
t)orncI)m 5lbi. mbb. vürna^me 'oorjüglid),
au&gc3eid)nct' ; ugl. angcncbm.
W
SBoarc f. 333 arc.
SSabc A- mbb. wabe 9)l,"v-. (waben d)}.),
abb. waba ,"s-. (wabü 9JJ.) '.'öonigiuabc' ; "i^ain
mbb. uiit (obeiTbcin. nürnberg. Söiftii 'iBabc':
eigtl. lüobl 'C^craebe' (3U mebcu)':' ;]ufammcn=
bang mit beut gleidjbeb. lat. iävus ift faum
möglid); cber möd)tc man ^]ufammenbnng mit
2ßad)^ ücrmuten, jo ban b in abb. waba au^
einem (Guttural entftanbcn luöre. 3"i 2)?b. gilt
.!öonigrofc (= abb. r:^a mbb. ri^e unter
di 0 f c '■^j ; anbermdrtö .'ö 0 n i g f 1 a b e n ( main^
fränf.) unb .N>onigtud)cn (fäd)f.). i\\\. nod)
SBaffcl.
tuabcrn otm. nad) mbb. wabern 'in 53c:
luegung fein, fid) biii= »»b bcrbcmegen' ; ugl.
anorb. vafra 'fid) bi"= i"'b bcvbciuegcn'. —
SBabcrlobc Jv. nad) anorb. vafrloge 'flacfcrnbe
flamme'.
Waäi X'lbj. ein mcrtioürbig fimtc?, erft im
17. ,Mibrb. aufgefommeneö Üßort, baö ben älteren
^4}erioben unb Tialctten gan3 feblt (bafür mbb.
fvübnbb. nbb. wacker unter marfcr) unb oon
Steinbad) 1784 unb ^rifd) 1741 nur erft inä=
bicatioifd) („luadi fein, mad) merbcn") gebüßt
mirb; e§ ift eine junge Jvolgcrung au? Itiad^cit
mbb. wachen abb. waiihön fdnn. ;')tm. 'luad) fein
ober mcrben' = afäd)f. wakon, nbl. waken, anglf.
wacian wa-cean engl, to wako — to watch;
baneben i>a<:-- ft. o^iü. got. wakan 'mad) fein,
mad)en'. 2jgl. nod) txiv iiaufatiüum roedfcn
lucgen ber i^orgcfd)id)tc ber Sippe. — Soju
has> 'i?lbftraftum 2Bad)e Jv. mbb. (febr feiten)
wache, mofür meift wahte 5v. (nbb. 2Bad)t) =
got. wuhlwö. 1U03U wahta-re -^ 2Bäd)tcr.
!iönd)l)olbcr 9JJ. ein burd) mebrfad)c unor=
ganifd)c Umbilbung 3u biefer ^orm gelangte?
äl^ort, bem bie glcid)bcb. abb. *wcldialturia (m()b.
wechellürre) imb wehlialtar (ml)b. wecholter)
3u ®runbe liegen; ugl. fd)it)äb. w<ächltr wäckltr;
baneben mbb. wachaller queckolter reckholter
(nod) iel3t ift ^Kccf bolber bic alem. ^ovm). 2)q6
bie '.llbleitungs'filbe mbb. -tcr ift, lebren .t>olun =
ber xmi) DJIanbolber (mit lcl',tcrem crfubr ba§
ißort bie llmbeutung ber Gubfilben 3u .*polbcr
= .^")olunbcr). 2)ie iikbcutung ber l-2lbleitung
abb. *wehhal '2Bad)boIber' (baneben *wehhan-
3[öarf)§
411
3Sa^[
in btal.353arf) anbei unb in rbcrfd^lcficn ^sod)--
anbcO ift bnvdiaiiio nicht cvflärbar. Si)noni)m
finb nod) oftprcnti. itattifbaum unb öftrcid).
Äranaroctftonbc (tirol. krünewittn) unter
Äramct^üoflcl.
2öad&§ ''Tl. m()b. a[)i>. wahs Ti., hivi in o.k\d)cx
Scbcutnnc^ i^cntciniicvm. ift; Dgl. anorb. vax.
anolf. wealis cilill. wax, nbb. nbl. was. [)iu
jamnienbano mit SBabc ift nnfid)cv. c,n vicnn.
wahs in na()er 33c3ic[)nnci ftc{)cn bic ine(lcid)t
bem 2(ltc3cnn. cntlctintcn afloo. (vuff.) voskü, Ut.
wäszkas 'SÖad^ä'.
Uiac^fcu 3tiü- inl)b- wahsen allb. walisan
ft. 3tro. = c^ot. wahsjan, afäd)f. wahsan, nbl.
wassen, ancj(f. weaxan cnc\{. wax. 35ic ()icvin
enthaltene gcnn. ffiBj. wahs, nicllcidit ncnuanbt
mit bcrienii?cn von roecfen, crfd)cint anücrl)al6
be§ ©crm. al§ weks:uks; ogl. ffr. vaks uks
'crftarfen, grof; racrbcn', ancft. ux§ , gr. öeEuj
(aiiEdvuj) 'ftärfcn, mehren, uiad)fen'; ügl. Ddjfc.
SSacfttd js-. ml)b. wahtel ahb. wahtala jy.;
entfpred)enb anglf. wyhtel (feiten; bafür meift
ersc-hen). 2:ic iöeseidntung fieht an-$ mie eine
21bleitung oon 2Sad)t (SSj. wak 'uiad) fein').
3)od) ift fic it)al)rfd)einlid) bnrd) mcl)rf ad) c Um=
bilbunij ju biefem 2(u3fcl)cn gct'ommen; va,l.
afjb. quahtela, nbl. kwakkel kwartel '2Bad)tcl'
(laiittJerroanbt ift mlat. quacula, frj. quaille,
ital. quaglia 'äBaditel'). 2)ie bem ©fr. nnb
@ried). gemcinfame, bem ®erm. frembc 2Bort=
form für 'SÖaditcf mar wortok wortog; ügl.
ffr. vartikä, gr. öpxuE 'SBaditcl'.
^adc O"- n^fli^- wacke Tl. 'Jclbftcin, nacft
au» bem Soben l)evoorftcl)cnbcr Stcinblocf; ai)b.
*wacko (au§ @rbf. *waggo) Tl. 'Äiefcl'. 2Beiterc
SScrmanbtc fc[)lcn.
Uiacfcln otiü. fpätml)b. wackehi neben
wacken: ^ntcnfiuum 3U mhb. wagen al)b. wagön
'fi(^ bemegcn, fdimanfen, macfeln'; ogl. nbl.
waggelen 'macfeln', anglf. wagian neben engl.
to wag (au§ anglf. *waggfan) 'bemegcn'. 3)iefe
©ippc ftel)t icbenfaüS bem nl)b. roiegeu (germ.
2B3. weg au§ ibg. 2B3. wegh) nät)er al§ ber
©ippc oon manfen.
tuaifcr %b']. m()b. wacker (wacher) al)b.
wackar (wahhar) 2Ibi. 'munter, frifdi, wadf
= nbl. wakker 'road), ermadH, munter, fräftig',
anglf. wacor 'raadi', anorb. vakr 'rege, maii)':
alte^Ibleitiutg (entfpred)enb bem ffr. vigra 'fräftig,
regfam') au§ ber unter mccf en bcl)anbeltcn germ.
SBj. wak 'rege, rül)rig fein'; ugl. aud) mad).
Söabc iV- ntl)b. wade ahb. wado Tl. =
anbb. watha, nbl. wade in gleid)er Jöebcutung.
2)aB bem S©ort eigtl. bic allgemeinere 53cbcutung
'3Jiu§fcr 3ufam, lehrt anorb. vo3ve Tl. 'Tlu^M';
ahb. wado (5lff. wadun) beruht auf germ. wa|)Wü
9}i. Ta-$ aunerhalh be§ @crm. fehlenbc 2Bort
ift aud) in Seutfchlanb niiiit überall Ijeiinifd);
bafür oftfäl. dicke flesch, anbb. brado — im
rccftl. 9ibb. bi-on eigtl. 'traten' (benbrön).
■Jlbcr obcrb. wödl.
t Söabcl — äöcbel Tl. '3?ollmonb' im
16. vsnl)rh. au'^fterbenb (ucreinjelt noch legt
alemann.); mhb. wadel wedel = anglf. waSol
'ä^ollmonb'.
SSaffc (S: inl)b. wafen ahb. waffan wäfan
•Je. 'SSaffe, ©d)mcrt, 9iüftung' = got. wepna
dl. $lur. 'SSaffen', anglf. wcepn engl, weapon,
nbl. wapen (ygl. nod) SBappen). ®erm. wepna-
auv uorgerm. wobno- länt Sufammcnljang mit
glcidibeb. gr. ött\ov (eigtl. '©erat') bcnfbnr cr=
fd)einen, inbem man eine Soppelwg. wop : web
annimmt. Üb biefe mit ber ffr. SBg. vap
'ftrcucn, fäen' eigtl. ein§ ift, moburdi 'S>urf=
gefd}oi5' al§ ©runbbebcutung oon SÖaffc ma()r=
fd)einlid) mürbe, bleibt unfichcr.
Sönffcl fV. 'eine Mudicnart' erft ut)b., ein
eigtl. nbb. SBort; ngl. nbl. wafel (barnadi engl.
waftle) : uicgeu ber 5tl)nlidifcit mit .söonigmabcn
erhielt bic iiud)cnart bcn ^ffamen, mic haS' barau§
cntlcl)nte frj. gaufre 'iöonigmabc' unb 'Ji>affcr
bebeutet; ogl. engl, wafer 'SBaffel' unb 2Babe.
3SflÖC (V- "tf)^- '^väge al)b. waga J. 'SBagc,
SBcrfgeug jum Stiegen' {haiu roagen) = afiidif.
wäga, nbl. waag, anglf. wä-g (moljcr engl, to
weigh 'miigen'), anorb. väg J'- '2Öagc': ju ber
germ. S5>j. weg in micgen.
SSnacn dJl. ml)b. wagen al)b. wagan 91L
= nbl. wagen, anglf. wsegn engl, wain, anorb.
vagn 'SBagen'. 3" @runbc liegt bic germ. 2B3.
weg (f. 2Bcg); an^ ber entfprcd)enben ibg. 2P3.
wegh : wogh 'jiel)cn, fahren' entftammen gr.
öxo<;, lat. vehiculum, altir. fen 'SBagen'. 2;ic
gemcinibg. 2Bortc 9? ab unb Tiabc lehren, ba\i
ein @erät für Jo^-'tf'cmegung uralt ift; ogl.
megen über bic ibg. 25>3. wegh 'jicljcn, fort=
bcraegen'. — 3B agner Tl. ml)b. wagener al)b.
waganäri Tl. 'SBagenmadjer'; ba^er auc^ ber
Gigenname 20 agner.
hjaflcn ^t\v. mhb. wägen fc^m. 3^™. 'auf§
©piel fetjen, magcn' eigtl. 'etm. auf bic SBagc
fet3cn': ml)b. wäge J. 'äßagc' bat bic 53ebeutung
'ungemiffcr 5lu§gang\ Xcm 5thb. ift ba§ SBort
in biefem 6innc frcmb.
ivämt otiü-nif)b. wegen: ein§mitroicgcn.
'$i^a^l d- "tl)^- wal al)b. wala J-.; baju
roäl)len mf)b. wein wellen al)b. wellen (au§
*waljan) fchm. 3tm. 'mahlen'; ogl. anorb. val
9i. 'SBabl' neben velja 'au§mäl)len': 3U ber
gemcinibg. ifi>3. wel 'raünfc^cn' in mollen.
Söal^lftatt
412 —
Söaibmonn
"il^aölnatt, ffinlitatl J. ml)b. walslat J-.
'Sdiladnfelö'; mi)i). alib. wal 3)li\)Sl l)at aücin
jd)on bicjclbe ^öcbcutunci 'itampfplaB'. -Tii'^
entfiH'cdicnbe aiuilj. wtvl bcbcutct 'bic auf bem
SdiladUfclbc ©cbliebcncn', aud) 'bic cin3clnc
&idic' (ba}Uwa?lsU')\v 'Äanuifplaö* ) ; t>cil. anorb.
valr 'h'xc Ceid)cn auf bcm 3d)Iad)tfclbc' — vaKoör
(ciiitl. 'lotcuoatcr'). 60 ift uuiuöiilid), iu bem
uralten irnntc eine ^Ibleituuij ani- bcv SB-;, von
mäblcn jufcbcn, luic mcnn baruiitcr 'bic au§=
cvnuibltcn, oon bcn iJBalfüvcn lüeiiijeleitetcn
i'icbliuiic be» yu-ictivi^ottec--' o|ci"ci»f mäven.
5öielmebr Hegt eine 2B3. wal 'UntcrflaniV ju
©runbe, lueldie uod) in al)D. wuol 'lliicberlaac',
analf. wnl '"^^^eft, 3cud)e' flccft; ba3u n)iU)Ien?
— SBalfüre iv- "«* anorb. valkyija (ani-\lf.
wiployrie) ?f.: eiiitl. \iöttltd)c .'sunv^fvau, bie
unter Den Ocfadencn auf bcm Sd)(aditfclbe
aU'jiiHililt'; f. tiefen.
SiJal)!! OJi. mbb. a[)h. wän dJl. 'unfidierc,
unbciivünbete 9Jlciminc|, 23ennuten, ©lauben,
.'öoffcn, ©ebanfen'; urfpri^l. entl)ält ba& S'Bort
(Dcjl. 'Jtriuuobni nidit bcn 3icbcnfinn bcö '\\n--
bciirünDcten', wie afädif. wän. aui^lf. wen, i^ot.
wOns 'ivruiavtuui^, .s>offnunii* lebvcn. ^'anon
abijcleitct nuibncn mbb. w;vnen abb. wannen
(axii- *wänjan) 'meinen, ücrmuten, boffen' =
got. wenjan, auiilf. wenan, afäd)f. wanjan.
2;er ^Jiominalftamm weni bat aunerbalb be§
@erm. feine 53ejicbnniien (ibci. "JBj. wo? ghwe
glu'V). cö fei benn, man mollc bic SBj. wen
'lieben' bavin ertenncn, üxiv bcr abb. afäd)f.
wini ',n'cunb', ffr. van 'lieben' unb lat. venerari
'ücvcbrcit' flammen.
3Bal)ufiiin ''VI. eiiitl. bcm uoviiicn älnivt burd)=
ani- unncvmanbt ; c-ö ift erft nbb., aber eine ""^lad)^
bilbuuii be« alteren il>abnmit3, tci'ö auf mbb.
wfinwitzec wanwitze abb. wänawizzi 5(bi.
'unncrftiinbiii, leer an i^erftanb' berubt. "J^abn^
n)it3 ift bcr IctUe 'Keft einer alten, bcf. im ^liorb.
beuHibvten "Jlrt uon ;)Uiammcnfet3unn mit wfuia-
'ermauiiclnb': inil. nod) abb. wanalu-il 'un^icfunb'
cijitl. mobl 'juaui^clbaft ^icfnnb* lalfo abb. wana-
wizzi 'manijelbaft ucrnünftirt'). öot. wans
'mani^elbaft, fcblenb' = anorb. vanr 'fcblcnb' ift
alte? "i^arti.v mit bcm 3uffir ana ju bcr ibiv
SB',, ü 'leer fein', au-5 mcldicr aucb Übe flammt;
Dill, bic 5B3. aueft. ü 'maiiiicln', ffr. nna 'er^
mauciclnb'; ba.yi audi abb. wanön 'nerminbern'.
wahr 'Jlbj. mbb. abb. war (monebcn mbb.
wjore abb. wäri) - afäd)f. war, nbl. waar
'luabr*: ein cd)t genn. SBort uon licfd)ränftcm
35erbreitunii§iiebiet, mit bem lat. v<tus unb altir.
fir 'luabr' urucrmaubt finb ibaju aflou. vera
'Ölaube'). o»i ^^ct- erfdieint nur *tuzwers
'jujeifelbaft' ocrroanbt; aber c\ot. unwers 'un=
luitliil', abb. mitiwari 'milb' geboren luobi ju
einer anbern Sippe. S^er ®otc faijt für 'mabr'
sunjis, bcr 3(niielfad)fc sö|). lueldie junbb. fein
— ibij. 2B3. es ijebörcn; ha?- SBabrc ift alfo
ba§ 'Scienbc', ipoburdi e§ nat)c gclciit roirb,
lat. verus — i^crm. weraz burd) eine üort)ifto=
infd)e 9}Jittelform *wes-rö- auf bie ibg. SBj. wes
'fein' (f. SBefenl jurücfjufübrcn.
juaftrcn S^w. mbb. warn fd)Jii. 3tiu. 'auf=
mcrten, ad)ten, bcaditcn'; abb. nur iu biwarön
(= mbb. bewarn nbb. bcmabreu). 3}gl. ba§
cntfprcdicnbe afäd)f. warön 'bead)ten'. 5(u§bem
3)eutfd). ftamittt frj. garer '2ld)t tjaben, bebütcn';
aber frg. gamir (ital. guarnire) 'üerfct)cn, au§=
riiften' berubt auf gleidibcb. abb. warnön mbb.
warnen. ba§ mit ipabrcn auC' ber glcid)en SBj.
war 'aditen auf, forgen für' ftammt. 1)aiu abb.
afäd)f. warambb. war ^•. ''.}(ufmerffamfeit', nod)
beioabrt in m a b r n e b m e n au§ mbb. war nemen
abb. afädif. wara nemen 'bead)ten, luabrncbmcn'
{ai)b. mbb. mit bem föenit. perbnuben), eigtl.
'■^lufmcrtfamt'cit, ^Hürffidit auf etip. nebmen'. 2)tc
gerin. 3B,v war 'aufmcrten' gilt mit 9?ed)t al§
urpcripanbt bcm gr. 6pdiu 'fcbe' (ibg. 3B}. wor,
1P03U audi märten).
Jüäljrcu o^w. mbb. wem abb. weren fd)m.
otiu.; ba^u afäd)f. warön 'bauern'. ^^ebcnfaÜ'^
berubt ba^!^ r biefcr 33crba auf altem s, ipa§ auf
oufammenbang mit ber ibg. 3B3. wes 'fein'
(pgl. ÜJl^cfcu) fübrt. — Ta3u erft nbb. loäbrcnb
'^.^räpof. .Uoniunft., eigtl. '^Jarti^.
iunl)vncf)iucn f. mabren.
3i^nl)rfnflcr dTi. fpätmbb. (feiten) wärsager,
bay eigtl. nbb. ift; pgl. afüdif. wArsago '^^^ropbct'
unb uuMöfagen.
!^^nl)rmi6 a. mbb. werunge 'gemäbrlcifteter
2)^ün3ipert'.
'iyölinuolf f. äBcrmoIf.
■il^abr.KirfjCU Ti. mbb. warzeichen ^Ji. 'Gr--
tcnnungö3cidien, yJIcrfmal', mofür in glcid)cr
i^cbeutung gcmöbnlid) mbb. abb. Wortzeichen
(afäd)f. wordlekan) ^1t.: ein Ül^ort, bay erft burd)
Umbeutung 3U biefen ^"yormen getommenift; bic
Urgcftalt unb ©runbbcbcutung bleibt bunfcl.
"i^gl. nodi anorb. jartcin 'ß-rfcnnung§3eid)en' al§
uicitcrcn isernmnbtcu.
■^^nib 5.1|. mbb. abb. weit Tl. = nbl. weede,
analf. wäil engl, woad, got. *waida- (bafür
wizdila 'SBaib'). 5(u§ germ. waida- ftammt
bic roman. Sippe ber glcidibcb. ital. guado unb
fr3. guede. Sat. vitrum 'Sßaib* ftcbt ju bcr
germ. Sippe, TOeld)c ouf porgenn. wait«')- bcrul)en
fattn, in porbiftorifd)cr 5i3e3icbung.
■iiJntbinonu f. 2Beibe-.
SBaije
— 413 —
lüa(ten
2ßaifc ?•. (5)1.1 — roltÄüblid) bafüv meift
2B a i 1 e n f i n b — inl)b. weise al)b.\veiso(*weissoV)
Tl. 'cltcvnlofc§ ^tinb' and) 'oatcrlofcS, iniittcv=
Iojc§ Minb' (btt'ö 9[)la^.t. fdjcint im 9JK)b. and)
für baz-> ^cm. cicbraudit 311 fein) = nbl. wees,
atricf. wesa (wesencline) 'SBaifc'; uicücid}t and)
Qtuilf. wuduwasa 'SBalbiicfpcnft'? Tay @nmb=
roort (cjcrni. waisjonV) flammt iuo()l auc^ einer
ibg. 2B3. für 'berauben'; vqI ffr. vidh 'leer
roerben' (ugl. 2Bitn)e). 3'" ®ot. bebeutet eine
biminutioe ^Ibleitumi gu SGBitme (f. •Dirne
unb Gid)liorn) widuwairna 9)1. 'SBaifc'.
'Balt m. ml)b. walt (d) o()b. wald 9)J.
= afäd)f. wald, nbl. would, anglf. weald engl,
vvold. anorb. vollr, got. *\valp)us Tl. 'SBalb'.
2)av gcrm. waljju-s, an§> roeldiem afrj. gaut
'35ufd)bol3' cntleljnt ift, roeift auf rorgcrm.
waltus (waltwosV), 3U bem gr. aKaoc, (für
*FaXTFo<;?) 'i>ain' unb ffr. väta (au§ *valta)
'©arten, !öc3irf' — väti (au§ *valti) 'i8aum=
garten' fid) tuotil fügen. 3iM«itttnen()ang mit
luilb ift unfid)er.
äöolftf* Tl. mbb. walvisch al)b. wallisc 9)J.
2^a§ erftc ©lieb ber ; Uifammenfc^ung mar urfprgl.
bic allein au§rcidienbc 53encnnung beS Iicre§
(f. ßlentter, i>irfd)fäfer, SPIurmeltier,
(Sd)meif3fliege, 3Binbl)Uub); ogl. nl)b. ml)b.
al)b. wal = anglf. hwa?! 'SBalfifd)' unb '2Bal=
rotV, anorb. hvalr 9.1]. 'iffialfifd)'. ©crm. hwala-
'Sßalfifdi' (ai03U nodi mlib. wälre al)b. wälira
welira 'Srmlfifdi') ftellt fid; nadi C ©d)raber
unb G. '-Bernefcr 3U preuf?. kalis 'SBcl?-'. —
3)a3U aud) 2Ö a I r 0 f3 nadi gleid)beb. bän. livalros
(aber anorb. hrosshvalr = anglf. hors-hwsel) fo=
roie i)?armal unb 255 el§ unb SBalrat (bei
Gr. Sllbcruö 1540 SBalrotl.
toalten o^if- nil)b. walken at)b. walkan ft.
3tm. 'fdilagen, prügeln, lualfen' = nbl. walken
'preffen, brüdcn', anglf. wealcan. ouorb. valka
'rollen, bin: unb berbcrcegen'. 5(u§ germ. walkan
flammen burdi Gntlcbnung afr3. gauchier unb
ital. gualcare 'roalfcn' — ital. gualchiera '2Balf=
müble'. 2;ie germ. 2B3. walk an^ ibg. walg
fdjeint 3U ffr. valg 'fid) büpfenb beraegen' 3U
ftimmen. — 3ht§ mljb. walker welker 'Iud)=
rcalfcr* entflammt ber ©igennamc SBelfer.
2Bolfürc f. SSablflatt.
2Ö0Ü Tl. ml)b. wal (11) Tm.: ein an^ bem
9ibb. Dorbringenbe§ SBort; ogl. afödif. wal (11),
nbl. wal 'SCBair, anglf. weall engl, wall 'DJkuer,
S33aü': fnil)t GtUlclinung an^ gleidibeb. lat.
Valium vallus (ugl. 0 traue, ^i>fal)l, '^foften,
9)Zaucr); llrpermanbtfdiaft bamit ift fel)r un=
roabrfdieinlid).
SSaüatö 9)1. um 155(1 im 9ibb. auftretcnb
(155G in $eucer§ Nomencl.), eigtl. gleid) bem
SBöIfernamen SBalladicn: ücxid)nittenc .^;>engftc
(ogl. and) ©d)öp§ al§ öftlid)e§ 2el)nmort)
lernte ba§ mittlere unb lüefllidie Guropa pon ber
2Balad)ci unb Ungarn au§ fenncn laud) pon
'^^reuBcn unb 9iunlanb aus, ipcebalb fie im 1G./17.
3al)rb. and) ')-{cuf;en beinen, unb .vSan§ <Bad)»
1550 tyaftnad)töfp. 20, G5 gebraud)t reutjen —
mit bem 3ufa6 «"Jic i" ^^^vcunen" — für 'fa=
flricren'); pgl. aud) fr3. hongre 'perfd)nittene8'
$ferb' eigtl. 'Ungar' (im frühen 9il)b. be§ 15./16.
^>al)rb§. beif5t ber SBallad) and) Tlönd) 9)1 und);
pgl. ©rimmelebaufen 1(jG9 SimpHc S. 500 „31.
fafj uff cüicn 9)hnd)cn ober 2i>allad}cn, ipie man
fie nennet"). £d)on bei "Jlmm. 9)]arccll. lib. 17
ipcrbcn 2Ballad)e bei bcn Cuabcn unb Sannaten
enpäl)nt; 23egettu§ l)at bie Benennung equus
Hüniscus, unb in ber Lex Salica begegnet
caballus spathus. ©eltfam ift fd)n)äb. raun
= mnbb. rune, roeftfäl. riune 'Sßatlad)' (bei
2utl)er).
wallen 1 o^m. 'fprubeln' mbb. wallen abb.
wallan ft. 3tiP- = afäd)f. wallan, anglf. weallan;
ba3U obeifbcin. wellen 'fod)en' = anorb. vella
'fod)en, fprubeln'. 2lu§ ber gleid)en ibg. 2B3.
wel (wol) ftamntt nt)b. SBellc foroie anglf. wylm
abb. mbb. walm 'SBaüung' (= ffr. ürmi '2Boge').
loaücn- oUv. 'pilgern' mbb. wallen abb.
wallön 'ipanbern, uml)er3ieben, ipallfabrten' =
anglf. weallian 'raanbern'. 3)a3u mbb. walleere
'ÜÖanberer, '"^ilger' — wallevart nl)b. 2öatl =
fabrt. 2)ie SBj. wal (wallön au§ wal-no) ift
pielleid)t nid)t Pon ber 2Ö3. oon rpalleni per-
fdncben. SSgl. engl, to walk 'geben' (germ.
©rbf. wallaqön) neben anglf. weallian.
Söalnu^ 5. eine nbb. 53encnnung, bie feit
bem 13.14:. So^r^)- irt§ §b. porbringt, nad)
glcid)beb. nbl. walnoot (im Cbcrb. bafür ba^
nod) Pon 2lbelung unb Gampc beporsugte ra e If d) e
9t uf] = mbb. wälhisch nu^j; pgl. anglf. wealh-
hnutu engl, walnut, anorb. walhnot: eigtl.
'fran3öfifd)e ober italienifd)e 9iuf5' (roie afr3.
nois gauge an^ lat. nux gallica). 2)a& 1. ©lieb
ber oufammenfe^ung ift walh-, rpomit bie ©er=
manen urfprünglid) bie Selten (eigtl. blof; ben
Stamm ber Volcae) bc3eid)netcn, fpätcr aber bie
9]omanen (Vi-"anfrcid)§ unb ^tßlienS; f. ipelfd).
Söalrof? f. SBalfifd). - roälfd) f. iPelfd).
— SBalftatt f. SBablftatt.
ÖJOltcn otu). mbb. walten ai)i>. waltan
ft. 3tn). = afäd)f. got. waldan, anorb. valda,
anglf. wealdan (anglf. geweldan engl, to wield).
2)05 germ. waldan (au§ porgenn. waltcä-i bat
eigtl. präfentifdiey t, ba?^ bann 3um 5ßerbal=
flamme gesogen rcurbe; pgl. ba^^' anorb. ^rät.
SBalge
— 414
SBoppeii
olla ani- einer gcrm. ®rbf. *\vol-J)ö-m 'id)
loaltetc'. 3tuf 2C\v wal lueiil aud) lat. valere
'ftarf fein' foiuie altiv. naith '.penidjaft'. 2)ic
na[)c fle{)cnben flao. SBortc fdjcincn bem ©erin.
früf) entle()nt gu fein; ug(. afloo. vlada (vlasti)
unb lit. valdyti 'roalten' — valdüvas 'i>eiTfd)ev'
— pavildi'ti 'befißen' — veldeli 'ermcrbcn'.
Söaljc J-. fpätmbb. walze jv.: ju n:)nl3cn
in()b. walzen )t. ^tif. 'rollen, brcl)en, mcnbcn, ftd)
roöljen' oljb. walzan ft. 3tiü- 'fid) luäljen'. —
ro ä I jen ml)b. a()b. welzen walzen (au§*walzjan)
fd)»t). ^tro. 'roden, brel}cn, lualjen': ^aftitio ju
loaljcn, ba» urfprgl. nur tntranf. roar. 2^ic
gcnn. SBj. walt auö ibg. wald I)Qt eine fürscrc
iJZcbenfonn wal wel in got. walus '©tab'
(unter SBurjcI) unb nil)b. waln 'luälgcn' frü()=
n[)b. (fd)uici}., bei 9JIaalcr 1561) lualen.
Stamme, SBampc 5- '"f)!^- wamme älter
wambe (wampe) J- '^ciud), 2Banft, ©d}of?'
a,\)b. wamba wampa (womba wumba) 3^.; eut=
fprcd}enb nbl. warn' SBninpc', anglf. encil. womb
'©d)of?', anorb. vnnib, got. wamba ,1. 'iöaud),
öeib'. 3(uviuärtige 53c3icl)uniicn für bnc' iieincin=
genn. wainbö- '53nud), o"iicrc'5, SBamutc' fcl)lcn.
— Taju Ißjomc' 9i. ml)b. wambeis wambos
^. 'SBani!?, Sctleibung bc:^ Stumpfe? unter bem
^anjcr': Sc()nrDort au» afrg. wambais. OJilat.
wambasium felbft ift 3(blcitung ^u al)t). got.
wamba 'i'cib'.
ißjoilb J-. m[)b. wanl (d) abb. want 5".
'2Banb, 3citc' = afäd)f. nbl. wand. ®en
übrigen Tialetten fc[)lt bicfcö SBort (ugl. got.
waddjus, engl, wall unter SBalli. ^nf'^nmicu:
bong beffelbcn mit bem lautlid) nal)e ftebcnbcn
roinben ergicbt feinen 6inn; SBnnb eigtl.
'SBcnbung' V
5ßJnnbcI 'IH. mbb. wandel obb. wanlal Tl.
'DÜidgang, ilHinbelbartcit, 'DPlafel, /"yeblcr ; ,S>nnbcl
unb ÜHinbcl, Umgang, i^ertcbr' : ^u al)b. wan-
talön ml)b. wandolcn 'ueränbern, ueratanbeln,
Dcrtel)ren* (manbeln 'geben' ivic fd)on m[)b.
wandeln; f. baö flg. Sßort). ,"iu Örunbe liegt
bcr Sippe bic 2t?,v uon luinben.
tonubcrn ;)tiu. mbb. wandorn'gcbcn,nianbcln,
reifen': mit bem glcid)bcb. manbcln (m[)b.
wandeln 1 auy aiinbcn abgeleitet.
äßauflc ^. (in lirol uolfiniblid), aber in bcr
SBolfyfpradic ber meiften neueren Tla. burd)
S3acfc uerbrängt) mbb. wange al]b. wanga ^t. ;
got. *waK{rö 9?. '53arfe' Iäf3t fid) au^ waggarcis
'Äopftiffcn' folgern; ngl. afäd)f. wanga, nbl.
wang, angif. wonge (engl, wangtooth '53ad"en=
jal)n*); bay entlebntc ital. guancia 'ÜBangc'
fe^t ein *wankja norauS. Xk ißorgefd)id)tc bcy
2Bortc§ ift unfid)cr. SDIeift bölt man anglf. wong,
anorb. vangr, got. waggs 'jvelb, Ütu' für i)cn
näd)ften l^crmanbten unb beutet ®ange al§
'(^eftd}t»fläd)e'. 2)od) baben bic meiften !}?amen
für Körperteile feinen bcrartigcn Urfprung.
9öaut 9)t. in ber 2>erbinbung ol)ne SBanf
mbb. äne wanc abb. äno wanc: gu wanc Tl.
'llnfeftigfeit, nnbeftdnbigfeit'. — Saju tunntcu
3tiu. mbb. wanken abb. wankön 'luanfen,
fd)iuanfen' = anorb. vakka (für '"wankön)
'manfcn'; ba^u af)b. wanchal mbb. wankel
'fd)uiant'cnb, unbcftiinbig' (baber JCmnfclmut
mbb. wankclmiiot) : ju minien.
Wann 2(bü. iioniunft. mbb. a{]b. wanne:
alte abücrbialc 5lblcitung ju bem '4-^rünominal=
ftamm luva- in lucr. ä>gl- «udi bann.
SBnuitC }): mbb. wanne abb. wanna J-
'03ctreibc=, 5-utterfd)unngc'. Gntlebnung au-i bem
Öat. (vannus '5utterfd)rcingc') ift ebcnfo mög=
lid) mie bei SBall. 2)od) bcftcbt ein cd)t gcrm.
Stamm, au§ bem SBannc abgeleitet fein fann.
@ot. win^jan 'morfeln' unb engl, to winnow
'fdjiinngcn, mannen' (auci anglf. windwian)
fübvcn auf eine germ. 2öj. winp ''Jutter
fd)U)ingen' (lat. ventilare), unb abb. wanna
töuntc baber für *wanj)na ftcben. 2)ann märe
Uriieniianbtfd)aft mit lat. vannus bentbar, auy
bem übrigens engl, i'an 'Sdiroinge' mit Sid}er=
bcit cntlcbut ift.
^ilJaiinclücl)Cr Tl. mllb. wannewi-he abb.
wannoweho.
SBanft Tl. mbb. wansl(wenst) abb. wanast
(wenisl) 91^.: ein fpe^ififd) bb. 2l^ort, ba§ aber
jcbenfally mit ben meiften 53enennungcn für
ilorperteile (ugl. Jyufs, .S>cr3, 9Zierc) ed)t ibg. ift.
oufammenbang mit lat. ventcr 'iöaud)' unb
vesica 'Slafe' ift mabrfdieinlid); bod) ftel)cn
ffr. vasti ',v>arnblafc' — vanisllu'i '(Singemcibc'
näber.
SBnntcn '^j.Uur. 'Secmanu'jbanbfdnibe' ein
altgcrm. SBort (got. *vvantus, morauf anorb.
vottr '.'c>anbfd)ub' beutet). 2)a§ üon 33eba al§
in ©allicn üblid) überlieferte frübmiat. wanlus
= frj. gant, ital. guanto ift germ. .'öcrfunft.
®an,K ?(■ mbb. wanze ^-.i ein crft im
\'.>. oi^brb- auftretenbcv? Üinirt, mofür mbb. abb.
wantlüs (aiul) wantwurm) unb nbb. bial. (beff.)
Si^anblauy in gleid)cr iöcbcutung gilt; mabr=
fd)einlid) ift SBan^c — oberb. Tla. j. 33. ba§
CSlfäff. unb Sdjmäb. fagen gern SBenbclc —
eine yiurgf orm bierfür (ogl. Spalj ju Sperling).
SiJcgen ber 53cbeutung ngl. cjed). slenicc 'S^anjc'
ju slrna 'Ä^anb'.
l!fi?a))<)cit Tl. mbb. wapen, mofür in berfclben
^cbcutung audi wäfcn T. I^eneS ift bie nbb.
iyorm, roeldjc mit bem uom 9iieberrl)cin au§=
SBare
— 415
Sönffer
i3cl)enöcu ^Kittcrtuni fid) fcflfc^tc; ui^l. iHittcr
unb lülpcl.
Sisare i^-. fiuitmliD. war ^. 'ßaufmami§iiiit' :
ein nbb. SBort, bcin tibi waar. atuilf. warn
ciuil. wäre, nnorb. vaia Js-. in tilcid)cv iöcbcu=
tiiiicj cntiin-cd)cii. (^3ot. *\varö (aber nid)t ■■wazö)
mutirüvaii'ogcfctjt ivcvbcn; faUä bicS eigtl. '3Bcrt=
jad}e' bcbcutcte, licöc fid) locrt (gcrm. wer-|)a-)
aU ucvinanbt anfe()eu.
tuarm "Jlbi. lulib. adb. warm = afäd)f. iibl.
engl, wann, aiiglf. woarm, cjot. *vvarms (in
warmjan 'u'ävmcn'): ein gemeinöenn. 3(bi.,
bem eine ibg. Sl\v war '()cit; icin' 311 ®runbc
liegt; ügl. afloo. varü '^i^^' — vreti 'fodjcn,
I)cif5 fein' — vrülü 'i)i^tg', lit. virti °fod}en'.
2)löglid) il"t onberjeity and) Sujonimcnfiang ber
gcnn. Sippe mit jtv. gharnicä 'Jencrgint, 3onnen=
glut' nnb gr. eepuö; — lat. formus 'lüann'.
warnen 3tiv- nit)b. warnen 'be()ütcn, fdjü^cn'
al)b. warnnn 'fid) üorfebcn, fid) I}üten, lüarnen'
= anglf. warnian 'luarnen' engl, to warn
'roarncn, abiüel)ren', anorb. varna 'oerroetgcni'.
3ufamincnl)ang mit bem unter raal)ren an=
gcfül)rtcn alib. warnon ift ber 53cbeutnng luegen
jrocifelbaft; fidierc 33eäiel)ungen finb nod) nid)t
gcfunben.
Wart SDI. mbb. ai]i). wart 'SBärter, öüter',
bay aber nur nly sroeitc-j ©lieb üon o»1>-in""cn=
fct3nngen crfd)eint. — 2öartc J. aus^ ml)b. warte
al)b. warta Jy. 'fpäbenbcg 2lu§fd)auen, €rt pon
bem au§> gelauei-t wirb'. — ro arten S^m. au»
ml)b. warten a()b. warten 'fpäl)en, lauem, er=
iparten' = afäd)f. wardön 'auf ber .»öut fein,
forgen für', anglf. weardian '()üten, bcrpa()ren'
engl, to ward 'fd)ü^cn', anorb. var5a 'bercadicn,
fd)ü^en' (baju got. -wards '^-»üter' in 3uiammciv=
fc^ungen). 2Iu§ bem Stltgerm. finb itol. guar-
dare unb frj. garder 'l)üten' cntlebnt. 4"^ierau§
ergicbt fid) al§ ©runbbebeutung ber ©ippe 'auf
fem. ober nad) jcm. fd)auen', ma-i' oufammen=
bang mit öcr SBj. pon mal) reu unäraeifell)aft
mad)t.
=ö)örtö Suffir in oufttnuncnfegungen 3. !ö.
aufiPärty au§ ml)b. abb. -wertes (üfwertes
'aufroärt»'); eigtl. abpcrbialer ©cnitip ju mbb.
al)b. -wert (ml)b. al)b. üfwert 2'.bp. 'aufmörtS').
2)iefe§ beipal)rt im 2Il)b. feine ältere 5Ibieftip=
funftion, mofiir mir je^t =ro artig (fd)on mbb.
al)b. -wertic) fagcn; pgl. al)b. inwert 2(bi. 'in=
roenbig', got. andwair])s Slbj. 'gegcnrcärtig'.
^n felbitänöigcm ©ebraud) begegnet t)a§ SBort
nirgenbö; ba ei? Sofalabjeftipa im ©inne pon
'fid) ipenbenb' bilbct, ift man geneigt, c§ mit
werben = lat. vertere 'breben' (pgl. 2BtrtcI)
äufammcnsubiHngcn.
lunrnni 5lbp. ml)b. fpätal)b. warumbe (älter
liwanta): ber crfte Icil bc§ 2öox-te§ fd)etnt ba§
5(bp. wara 'ipobin' jn fein, baä aibi hwa- (f.
ipcr) abgeleitet ift.
'Snrtuolf f. SBcriPolf.
IslöarjC ^^ ml]ti. warze al)b. warza 5- =
got. *wartö, anorb. varta, anglf. wearte engl,
wart, nbl. wrat '2Bar3c'. @erm. wartö- (au§
ibg. wardö-) ge[)ört nad) ^. iÖoni 3unäd)ft 3U
pcrf. bälii 'SBarjc' au^ ibg. vard-; man ftellt
eö 3n 2B3. ibg. werd ';pad)fcn', au§ bcrSBurgcl
flammt, unb l)ält 2Bar3e für '2hiöipud)§' (pgl.
aflop. vredü '3lu§fd)lag'). 3(nbere pergleic^cn
pielmc()r anglf. wearre 'Sd)tpiele', lat. Verruca
'2Bar3e' (fall§ au§ *verdrüca).
toa§ 9ieutr. 3u roer; pgl. m^b. al)b. wa?
(au§ hwa^) = anglf. hwiei engl. what. (Snt=
fprcd)cnb lat. quod, ffr. kad.
Waffen 3t'ü. ml)b. waschen (wesclien) al)b.
wascan ft. 3trP. = nbl. wasschen, anglf. was-
can engl, to wash, anorb. vaska (got. *\vaskan)
'mafd)en'. llrfprgl. mar bay sk ber alten ^yormcn
nur präfentifd), rourbe aber bann ftammbaft;
por il)m fann frül)cr ein 2)ental geftanben baben.
2Ba()rfd)cinlid) bcrul)t *watska- auf bem germ.
^JJominalftamme wat '2Baffcr' (f. SBaffer); pgl.
altir. usce 'SBaffer'. 2)od) fönnte cbenfo gut
ir. faiscim, fpmr. gwasgu 'brüde, preffc' mit
m a f d) c n 3uf ammengel)ören.
2öafc 5. 1- «afe.
SBnfcn Tl. m^b. wase abb. waso Tl. '^Rafen,
fcud)ter (Srbgrunb, feud)te ©rbmaffe'; bancben
al)b. wasal 9L 'fcud)te Grbmaffc'. 2)a§ SBort
ift ibentifd) mit D\afcn, fo gut raic fpred)cn
mit engl, to speak; pgl. anglf. weccan wreccan
'iped'en', anglf. wrixl mit SBec^fcl; e§ gab
alfo ibg. 2Bur3eln mit unb obne r. 2)af)er ift
wraso waso al§ germ. (Srbf. ju betrad)ten; über
bay ^Verbreitungsgebiet f. Stafcn. 2Iu§ bem
2Il)b. ftammcn frs. gazon 'D^afcn'.
Söoffcr Ti. mbb. wa^^er al)b. wa^^ar 31. =
afäd)f. watar, nbl. water. anglf. weeter engl,
water; unb neben biefcr ipcftgenn. S3ilbung auf
r (water-a-) ftel)en bie n-53ilbungen got. watö,
anorb. vatn 9?. 'SBaffer'. 3)ie 2Bur3elfilbc wat
ftel)t in 2rblaut§perbältm§ 3U ut in Dtter fo=
mie 3U wet in anglf. wist engl, wet, norbfrtcf.
wiat 'feud)t,na§'. ^hid] bie übrigen ibg. Sprad)en
fcnnen entfpred)enbc Stblautyformen in glctd)er
53cbcutung : ibg. ud in gr. übuup (lat. unda?),
aflop. voda, ffr. ndän 'SBaffer, SBogc' — udrin
'ipafferreid)' neben 2B3. ud 'benet?cn' (ba3u bie
Sippe pon nl)b. roafd)en?). S^emnad) l)ätte
üd wed wod al§ ibg. 2B3. 3U gelten. 2)a§ bem
lat. aqua cntfpred)enbe ibg. 2Bort nal)m im
2öat
416
SBeg
@crm. (cjot. aliwa) bic 53ebcutuug 'Ahm' an;
f. 21 u.
t SßJot J}. 'Älcib' ard)ai)tifd) nacf) gleid)bcb.
m(}b. a()b. vvät 5., ba§ 311 ber ibij. SBj. wo
(ffr. vä) 'lücbcn* cjcfjört.
2öatc J. 'i^ronc? oUcincB* ml)b. wate Jy. ;
baju anorb. vaör ':JliujcUctne'. ^^il- giiada
'3ugneö' ift beutfd)c§ 2el)Jiiuort. iUcIlcid)t liecjt
bie 2B3. Don al)b. giwötan ml)b. weten 'ucr=
binbcu, äujaminctibinbcif ju Övuubc.
niatcil otiu. iiidb. waten al)b. watan ft. ot'ü-
'luatcn, ci,c[]cn, 1d)rcitcn' = nbl. waden, atuilj.
wadan ciuil. to wade, anorb. va5a 'luatcn,
uoriDörtöbi-ini^cn' [bei ii» Sßafi'cr). 5hif bic
qletd)c SBcbcutunii lücift baä cnt(c()ntc ital. gua-
dare 'burd)§ SBaffcr iicOc"'; auf öcm Diomcn
anorb. vaö 'Jun', nbl. wadde '^nrt' bcru()cn
ital. guado, fv3. gnö 'Jyurt, jciditc Stelle im
Sßafier': vg,l. nodi 2Beeb. 2)ic gcrm. SCw wad
'id)rcitcn bef. im äBaffcr' bcdt fidi mit bcm nr=
ücriuanbtcn lüt. vädere 'id)rciten', mo^n vadum
'iyuxt' {löQ. 2B3. wadli ift jonft nid)t bciua[)rt).
Statte ?f. (fd)irȊb. Tlait) erft n()b., nad)
nbl. watle; ba3u cni^l. wad, frj. ouate, ital.
ovate in i^lcid)cr ^cbcntunti. Tie cic\tl. .sScimat
bcr Siupc ift nidit im Wenn, jn fnd)cn, ba bic
(jcrm. SBovtc erit in bcr ':)tcu3eit auftreten nnb
fcincrlei fidicrc i>crn)anbtc fonft fid) innerhalb
bc§ @crm. finbcn. ^.!lud) im Dioman. ift i)a§'
200x1 erft burd) öntlcbnung flcbrnncjcn.
t '$i^an 9JJ. 'Oicfcba' erft nl)b., nad) nbl.
wouw (früber nl)b. andi 2B a u b c) ; vc\l. cn^l. weld.
3(u§ bcm (^erm. (i^ot. *walda-) ftammt fr3. gaude,
fpan. trualda. 'ilnf;crl)alb bcij @erm. fel)lcn !öc=
jicbnnacn, iüc(d)c bie 'isori^efd)id)te bicfc'j ^Jiamen«?
aufflärcn fönntcn.
tocbcn ;')tiu. ml)b. weben at)b. wüban ft.
ot'ü. 'iDcbcn, iDirfcn, flcd)tcn, fpinncn' = nbl.
weven, anj^lf. wefan cn^^l. lo weave, anorb.
vefa 'lucben': eine reid) cntiuicfclte ibg. 2i>,v
(cicrm. w("-l) any ibfl. webh), bie ba? l)ol)e
Filter ber 2l>cbefnnft bei bcn onboiicrmancn be=
3Cnflt. i^-jl. ffr. Ä>V valdi 'luebcn' in firnaväblii
'Spinne* cifltl. 'il^ollenmebcr' (neben ubli 'bin=
bcn"), gr. uq)a(vuu 'lücbc' — öcpo? 'öerocbc'.
a3fll. i'^Sabc unb SBicbel, and) 2Befpe.
2iJcd)fcl aj?. mhb. websei abb. websal Tl.
'fficd)fel, laufd), ^luvtaufdi, .'i^anber = afäd)f.
wehsal ',\Sanbcl, Weib', nbl. wissel : eine fpegififd)
bcntfd)c '^Ibleitung mit Suft"ir sla- an^ö berfclben
2Ö3., am bcr and) lat. v'ces ''.Hbiucd)felnng,
2öcd)fclfciti(:!tcit' bcvuorgcganacn ift. 3)ic ibg.
2ß3. wTk ilat. vTc-) fd)eint eine ^JJebcnform wTg
gehabt 3U babcn; ügl. 2Bod)e unb iüeid)cn.
Söcrf Tl. 'feilfönntge§ ©cbärf' ml)b. wecke
al)b. wecki (au» weggj) Tl. 'Äeil, feilförmigcS
33rot'; entfiired)enb nbl. weg 'Scmmclbrob*,
anglf. wecg engl, wedge '.^eil', anorb. veggr
'ilcir. ®erm. wagja- an?-' vorgcrm. wagliyo-
cntfprid)t bcm lit. vagis 'iVcil, -^^flocf'.
ttccfcn otro. ml)b. al)b. wecken al)b. wecchan
(au?^ *wakjan) fdno. otm. = got. wakjan (us-
wakjan), anorb. vekja, anglj. weccean. nbl.
wekken, afäd)f. wekkjan 'ipccfcn'. T'a^ gcmein=
gcrm. wakjan bat 5^orm unb 53cbcutung cinc§
alten Äaufatiuy, fcljt aber ein nirgenb» bcjcugte§
gcrm. '"wekan uorau^ (ba§ fd)cinbar primäre
got. wakan ft. otn'- 'Ü »vfprgl. fd)n)adi gciocfcn).
%nd) ba§ Sfr. bat ju ber entfprcd)cnbcn ^^3.
nur ba§ ^aufatiuum vajäy 'anregen, antreiben*,
tueldie 58cbeutung für bic gcrm. Sippe lel)rrcid)
ift; ba3u loobl and) lat. vigil 'wad)' — vegere
'munter fein, erregen'. Tan an§ bcm uralten
Äaufatiü wogöy (gcrm. wakj-) fid) nadi unb
nad) eine felir rcid)c Sippe entund'cln tonnte,
bafür 3cugt ba-i erft febr fpät gcbilbetc lu ad).
iiöcbcl Tl. \nl]b. wedel (wadel) abb. wedil
(wadal) 9}^J^ '!öüfd)clartigcy 3um .sMn= unb
A^crbcit)egcn,2I?ebcl, mid)cr, 'Öiifdicr [and) '.'öaar=
biifd)cl, Sd)uieif'); baneben nod) bial. 3Babel.
Xai fpc^ififd) bb. ^^ort ift 5lbleitung auy iffi3.
wr (f. locbcn) mit bcm Suffir -])\o: 2Bcbel
cigentlid) 'ifficrtjcug 3um SBcben'.
ttJcbcr ■'^^artif. (in bcr iscrbinbung mit nod))
mbb. neweder al)b. niwedar; bicj ift eigtl.
■JJeutr. 3U wedar 'jcber pon beiben' : niwedar —
nob 'feiner uon bcibcn — nod)'. 3?gl. bie cnt=
fpred)cnbc (^ntiinrfclung uon cntmeber; ba3u
and) engl, eitber 'cntiitcbcr' (eigtl. 'jcber non
beiben'). 5lt)b. wedar eigtl. liwedar 'mer non
bcibcn' gebort mit got. hwajjar = gr. TTÖxcpo;
'mer üon bcibcn' jn bcm gcrm. ^ronominaU
ftamm hwe- : bwa- in raer — ma» ; ba§ Suffiy
(eigtl. fomparatiüifd)e§ tero-) ift bay glcid)c mic
in an bcr.
t Söccb ?)■■ "'^M"crbcfd)memmc' erft nbb., nad)
glcid)beb. nbl. wed: 3U maten.
9öcfl Tl. mbb. abb. wec (@cn. weges) Tl.
— a\äd)\. nbl. anglf. weg engl, way, got. wigs
'2Bcg': gcmeingcrm. 5lb(citung a\\?> ber germ.
2933. weg 'sieben, fabrcn' ; lat. via '2Bcg* böngt
ebenfo mit bcm entfprcd)cnbcn lat. veliere 3U=
fammcn; ugl. SBagen unb megcn. — 2)a3U
mcg '■^Ibü. mbb. enwöc für in wec eigtl. 'auf
bcn ffieg' = nbl. weg. anglf. onwiig engl,
away. — 2Begb reite 'SBcgcrid)* mbb. wege-
breite abb. wegabreita = nbl. wegbree, anglf.
wegbrä'de engl, waybread ' 2Bege breite' : eine
altgcrm. Jöenennung. — mcgen ^räpof. au§
mbb. von wegen mit ba3n)ifd)en tretenbem ®en.
wegen
417
333eib
'auf 3ln(at;, mit 9tücf)id)t' ; f. laut unb traft.
— äBci^crirf) 5R. llt()b. wögertcli at)b. wegurth
9Ji. c\(\Ü. 'äBciibcl)eviid)ev' iiacl) bcm unter 3{cid)
bc()anbclten iicrnt. nk 'itönitj'.
toCßCU otro. (in bc lue gen) ni()b. wügen
al)b. wegan ft. ^tw- 'fid) betuegcn*, lüoniit fid)
ha^ guijcljöriflc Äaujatiu abb. wegen wecken
(auö ^wagjani 'nuad)cn, bat; fid) ctiua» bcaicgt'
mifd)tc; cntf;ncd)cub got. gawigan 'bcuici^cn'.
3)ic in äBaiieii unb 2Bci] bcaiabrtc (:^3runb=
bcbcutuuii bor lucitiicr.yociiiteu ibii. iCw wegh
war 'fid) fortbcu'ccjen, 3ic()cn, fal)rcn', luorauö
fid) im @erm. bann bic iöebeutung 'tragen, be=
megen' cntundcltc. inil. ffr. 2B3. vah 'fa()ren',
lat. vehere, aflou. vesti 'fa()rcn'.
locft 3"tcri. m()b. a()b. we = got. wai,
aug(f. wä engl, woe 'luef)'. 2Iu» ber genn.
Snterj. wai ftammcn bie g(cid)bcb. ita(. fpan. guai
(frj. ouais). ,'sn Übcroinftinunung mit lat. vae
(gr. Ol) tft rocl) ül-$ dlatmiant an3ufef)en. 2)a»
©ubftantiüum SB e () Üt. fd)cint auf ber i^nterj. ju
beruben ; t)gl. afäd)f. abb. m()b. we {@en. wewes)
unb in rebuplijiciler Öautgcftalt angif. wäwa, ai)i).
wewo '>Ql. — wewa J. '3Beb, Sd)merj, ßcib' unb
t)a§i entle()ntc ital. guajo 'Seib'; f. uicinen unb
rocnig.
ttic^cn 3tw. m()b. wa'jen (waen) abb. wäjan
(waen) fd)ro. ot™- = ""^l- waaien. anglf. wä-
wan, got. waian 'u)e()cn'. 2)ie urfpvgl. ft. (fo
got. anglf.) Sßerbalraj. wo 'rae()en' reid)t jurüd'
in anbcre ibg. (5prad)en; ogl. gr. arim 'raebe'
(2Bg. Fri), afloo. vejati 'rceben', ffr. SBj. vä
'roe^en'. 2)a3u Söebel unb ä'ßinb.
SScftr 5. m[)b. wer af)b. weri J. 'iüei-teibi=
gung, ^cfefligung'; mit n()b. 2Bc()r dl. fpätmbb.
wer 9c. '2)amm an einem Jluffc' ju n)cf)ren.
2)ic§ au§ m()b. wem wergen a()b. werian weren
fd)ra. otiü. 'I)inbenT, fd)üt5en, oerleibigen' =
got. warjan 'roebren, bi"'5crn', afäd)f. werian
'binbcnt'. Snf^mmcnbang mit m ab reu (SBj.
wor 'jufebcn' in gr. öpduu) ift ber 33cbcutung
roegen nid)t fo luabrfd)ein(id), roic Urüermanbt=
fd)aft mit ber ffr. SBj. vr '()emmen, auf()alten,
binbern'.
göetb dl m()b. abb. wip (b) 9?. = afäd)f.
wif. nbl. wijf, anglf. wif engl, wife 'SBeib'. 2)em
®ot. feblt bicfe 53euennung geroiß nid)t äufäüig
(bafür qinö — qensj. Xk ^e3eid)nung wiba- ift
fpegififd) germ., rDäf)renb got. (jinö mit gr. T^vn,
ffr. gnä '2Beib' in üorbiftorifd)em ;-]ufammen=
bange ftebt. 3>crroanbtfd)aft mit gr. o'icpeiv ift
groeifelbaft. 2Bal)rfd)einlid)er ift 58e3iel)uug 3U ffr.
vip 'begeiftert, innerlid) eiTegt fein' (uon ^h-ieftern),
n)03U abb. weibön 'fd)manfen, unftet fein'. 2)ie
©cnnancn bätten bemnad) bic 33cjcid)nung
SIiujc, ©t^motogifdiea SSörtevbucf). 6. atuf[.
ÜBcib (wibo- au§: wipö-) gefd)affen, meil fie im
ÜBeibe sanctmn a]ii|uitl et providum uerebrieu.
2^ann mürbe fid) incllcidit büy auffällige (^enu§
ctma aly '^cgciiterung, iöegeifterteö' ertlären.
t SiJcibcl 9JJ. '2lmtöbiencr, Unterbeamter'
mf)b. weibel al)b. weibil 9DI. : 3u mbb. weihen
'fid) l)iit unb ()er beraegen'. Sie ^^ebenform
äße bei (in Selb me bei) flammt auö bcm dli)'!).
ober Cftmb.
tüCttö '^Ibj. mbb. weicli abb. weih (hbi =
afäd)f. wi'k. nbl. week, anglf. wäc, anorb. veikr
veykr (barau§ engl, weak) 'meid)': 5Ibleitung
auö ber 2B3. »on meid)en (alfo meid) eigtl.
'nad)gebenb, roeid)cnb').
Söcitfiliilb dl mbb. wichbilde dl 'Stabt=
gebiet, ©erid)t5barfeit über Stabt unb ©tabt=
gebiet', ^ufrübfl in äßcftfalon feit 1178 be3eugt
als wik-biletlie in Urfunben, mit ber ^öcbeutung
'2tabtred)t'. (Srfteö ©lieb ber oufammenfcgung
ift ml)b. wich- oon mf)b. wichgräve '6tabt=
rid)ter' unb wichvride '©tabtfriebe' ; vgl. anglf.
wie, afäd)f. wik '51ecfen, Cil', nbl. wijk
'Stabtoicrtel', abb. wih (hh) Tl. '^ylecfcn,
Stabt' (germ. wikus au§ lat. vicus entlel)nt).
ivür bcn 2. Icil ber oufammenfegung cgi. abb.
mbb. iMl-lich 'paffenb, red)t'; abb. *bilida 'jRcdit,
®erid)t5>barfeit' ftecft nur nod) in ml)b. unbilde
(f. Unbill): alfo mbb. wichbilde 3unäd)ft
'©tabtgerid)t5barfeit', erft bann '©tabtgebiet'
(ngl. Sprengel).
SÖcitöctt '^Mur. eine erft im 14. ^abi'b- auf=
fommenbc 53cnennung ber iueid)cn Körperteile
3n.nfd)cn kuppen unb Senben.
Jücit^CU otm. ml)b. wichen al)b. wihhan
ft. otm.; entfprcd)enb anorb. ykva vikja, afödif.
wikan, nbl. wijken in gleid)er Sebeutung. Xk
germ. 3>crbalm3. AvTq 'tt)etd)en' eigtl. 'jem. ^la^
mad)en, nad)geben' ftecft nod) in 2Bed)fcl unb
meid), ^jbve 5>orftufe wTg (in ffr. vij 'tDcid)en,
fliebcn') ift eine 9tebcnfonn üon wik. auf ba^
lat. vices '2Bed)fer unb bef. gr. ekuj 'meid)e'
beutet. :i^gl. nod) 2ßod)e.
SBeicÖfcI 5. ml)b. wihsel al)b. wihsila 5-
'ifficidifelfirfd)e'. 2)er genn. öautd)arafter be§
SBoileö ift jmeifellog; trog be§ ö"eblen§ in ben
übrigen 3^ialcftcn mirb es ber altgerm. 3eit ent=
flammen ibarnad) ital. visciolaVj. 6§ beftcl)t
3ufammenbang mit afloo. visnja, lit. vyzna
'2Beid)felfirf d)e' . Ter ^Jamc bes 5l"ffc§ 2ß c i d) =
fei (lat. Vistula, anglf. Wistle.i bat rceber bier=
mit 3U tl)un nod) mit 2Beid)fel3opf. 2)ie§,
erft nl)b., foll au§ '»Idolen ftammcn, roo bie franf=
l)afte 33ei-fil3ung ber .s^aare l)äufig auftritt; ogl.
poln. wieszczvce '2Beid)fel3opf'.
SScib f. Sßaib.
58
äBeibe
418
loeil
5i?cibc 1 ()•• 'salix' m()b. wide al)b. wida jV- ;
Olli. QtiorD. viöer, aiujli'. wiöig cutil. witliy 'JBctbc'
(ctnjclnc obcvb. inb. nbb. Tialcftc fd)eincn altcv'
1 in bcv lonfilbc 511 ucrlanticiii. 5hit yorI)ii'to=
rifdjcö wit- 'SBcibc' fiU)vcn auücv bcr gcriu. (Sippe
(al)b. wida iuol)( Qii§ \vi|)wö- für witwa-) nod)
ba§ glcid)bcb. ijr. ir^a, poln. witwa, altpvcufj.
vitvo; aud) lit. zilvytis 'grouc 2Bcibc'. Oinbcm
man eine ibg. iK>,v ^v! 'bicgiani, bvcl)bav' an-
niuunt, ucvgleidit man nod) lat. vitis 'dkbc,
9ianfe' — vimon ':){nte, iBcibc' nnb aflou. viti
((it. vyti) 'bre[)cn, flcd)teii'.
3Sctbc2 5. inljb. weide ül)i>. weida ^y.
'^■uttev, Spcife, Crt jum SBcibcn, i>a^ 5i'ttcr=,
6peifcfnd)cn (v'sagb, 5"iU"l)fa'U1)'- 2)a}u anorb.
veiör \^agb, ,liid)innif, angif. w;i{) '^^ilb'.
Ta^u nl)b. lueiben nil)b. weiden abb. weidön
'Juttcr )nd)en'; nil)b. weideman '3"iicv' n()b.
SBaibmann (vc\[. bcn Giacnnanicn SBeib-
uiann mit ^äflcr; baju aud) SBeibncr an§
ml)b. weidensere 'Jsägev*). 5ü()rt man bic
Sippe auf eine 2B}. wai 'auf 32a()nuuj auSgeben'
jurüd, fo \ä\]t fid) lat. vß-näri 'iagen' bamit
3ufammcni'tc[len ; ugl. and) bic ffr. SB3. vi 'auf
ctma'ö lüinicbcn, angveifen, Spcifc ^n fid) ncl)iucn'.
23c|l. nod) (5ingeivcibc , niojn nbb. any--
meiben.
2öcibcri(ö iy. 'lytlirum' erft n()b. ; bic ^flanjc
{)at ibren ^)iamen üon bcn mcibcnäbnlid)en iölät=
tcrn; bic ^Benennung ift bcr non 'j*3egcrid) —
Öcbcrid) nad)iicbilbct.
tticibdtd 5(bi. ml)b. weidelTch weidenlTch
'frijd), fcd, anv'qe3cid)nct, ftattlid)': eigtl. 'jagb-
gcman' jn iBeibeS; j. bic» and) für SB ei b =
mann.
T ÜV^ctttllufl Tl. 'l)iad)cn' ein obcrrl)ein.=
alemann, il^ort; mie bic glcid)bcb. 2Bcibnad)cn
— 3S?cib3iillc civitl. '5}iad)en jnr il^eibc': mbb.
weide ','^ifd)fang' f. unter SBcibc^.
ttjcifcn S^w. 'l)awc[n mbb. weifen fd)iu.
^tiu. 'fd)R)ingcn, b^fpeln': Aattitinum jn nd)b.
wifen ft. ;]tm. 'fd)iuingcn, minben'. ^Jn C^rnnbc
liegt eine germ. ÜÖJj. wTp 'brcbcn', bic aud) in
got. wcipan 'fränjcn' (waips 'Hranj') erfd)eint;
urocriuaubt mit ibr ift lat. vibrare 'fd)iuingcn'.
2;aui nod) JBipfel.
iÜkignub 1U. 'ilämpfcr' nad) gleid)bcb. mbb.
abb. wigant 9JJ. : tcin (ivbu'ort, fonbern im IS.
oabrb- cntlcbnt mit bcm ^^cfanntmcrbcn bcr mbb.
i'ittcratur. G$ ift eine lueftgcrm. 5öc3cid)nnng
bes-Hampfcr^-S »fll- «nglf. wigend, afäd)f. wigand :
eigtl. ^4-^räfen'Jpax1i3. ju bcr im 2öeftgcrm. au^^
ftcrbenben ÜBj. wTg 'fämpfcu' (ugl. got. weihan
*wigan ft. 3tni. 'fämpfen'). Tiefe ift ibcinifd)
mit bcr ibg. ii\3. wTk 'ftarf, fübn fein', nield)e
in lat. vincere 'ficgcn', altir. fichim 'fämpfe',
fornic in afloo. vekü 'ilraft' (== anorb. veig
'itraft'i ftcrft; ngl. lit. vikrus 'burtig'. Taju
ui ei gern nnb ©ciucib.
wciflcrn ^tro. (mcgcrn im öftl. 9Jtittel=
bcntfd)lanb, 3. 58. bei Öutber nnb ©cllert) ml)b.
weigern abb.weigaron'fid) anberfcöcu, meigem':
3U nbb. weigar 'tollfiibn' eigtl. ivobl 'l]a\§'=
ftarrig, n'ibcrftrcbcnb'. Tic-o gcbi-irt 3U bcr unter
bcm porigen älnirt bcbanbcltcn germ. Ü'B3. wig
'tämpftn'.
SSciöc 5. (®cib 93i.) 'eine ^-alfcuart' mbb.
wie a()b. wio (wijo) 2R. : ein fpc3ififd) b«^- 2Bort
(pgl. nbl. wouw?). Db 3u ber unter SBcibe^
bcbanbcltcn 2B3. wi 'iagen' (2öei() alfo eigtl.
'3äger')? ober 3n abb. weho in wanno-wehoV
lüciljcu ;')tii). mbb. abb. wihcii (an'?i*wihjan)
fd)ai. otiu. 'bciligcn': 5lbleitung an^i bcm alt=
germ. 3(bj. wiha- 'beilig' = mbb. wich, abb.
afäd)f. wih, got. weihs (aui? uorgerm. wiko-,
nad) anorb. vigja 'lueibcn' nid)t au§ oorgemi.
winko- wenko-). 9iad) Cftboff '^to,. J-orfc^gn.
6, 39 uermaubt mit lat. victima 'Dpfertter'.
Xa§ 'Slbj. bcmal)rcn mir nod) in SBcibnad)tcn
aui? mbb. wihen-nahten, ba?-' eigtl. eine 33er=
fd)mcl3nng oon mbb. ze wihen nahten (pgl.
S>Htternad)t) ift. yjad)t (f. bicy) b^t in biefer
eigtl. bcibnifd)cn ^iiföiiiincnfcljung nod) bie 33e=
bcutnng 'lag' ben)al)rt (bic alten ©ermanen
feierten uom 2G. !De3br. biv 3nm 6. Csanuar ibr
ilUntcrfcft; bei bcn '?(ngclfad)fen überliefert 53eba
bic Benennung iiKHira niht 'bcr DJIütter ^JMd)tc*).
iBcgcn ^criucrtnng ber alten 5ye3eicbnung im
Tienftc bcy (Sbnftcntumy ugl. €ftcrn (aud)
taufen?). Übrigens bemabrt engl, yule '3Seib=
nad)ten' eine anbcrc altgcrm. 33e3cid)nung bc§=
fclbcn ^efteS; vgl. anglf. giuli (*gylei, got. jiuleis
(anorb. ylc) \^annar', anorb. jöl, anglf. g6ol
geohhol '5Bcibnad)tcu'. — 3Beil)raud) Tl.
mbb. wic'hrouch iwihmiich) abb. wihrouh Tl.
eigtl. 'bciligcv 'luind)crnicrt'.
!liBci()Cr 9)1. mbb. wiwcr wiwa;re abb. wi-
wäri wiäri Tl. 'SBeibcr, ^ifd)teid)' (abb. auc^
'Stall') = anbb. wiweri: in porabb., raobl
fd)on in röm. ,Scit (glcid)3eitig mit Seiler,
Strafte, SÖall':') cntlcbnt an?-' lat. vivarium
'licrgarten, Aifd)bcbciltcr'. (5'ntfprcd)cnb fr3.
vivier (nbl. vijverj, ital. vivajo ',\iid)tcid)'.
Leiber ift jet^t nid)t allgemein üblid), cö lebt
in Sd)mabcn unb !öaiern, feblt aber in Öftrcid)
nnb 9JHttclbcntfd)Ianb (bafür leid)).
5lkil)untl)tcu f. lucibcn.
tücil .Monjunft. fpätmbb. (feiten) wile, luofür
bcffcr nU)b. die wile .Honj. 'fo lange aU, mai)--
rcnb, inbem, ba, mcil' (babcr nod) nbb. bic--
3ßei(er
— 419 —
233ei§tum
lucil), nl)b. dia wila unz 'fo {anc\c al'j': citill.
%U. jii 23 eile. — luetlanb 'luninalö' (bei
Sut()cr noci) neldufifl, aber nicidiscitiii im Cbcrö.
fe()lenb, iinb l'ut()cr§ lucilanb iuivbin5(. ^etvi§
53ibelo;(ofiai- 1522 mit „ctman, vor 3eiteu" übcr=
fc^t) an?-' glcidibcb. mbb. wilent wilen; bie t-
^•orm ift bind) iuiuic JBcitevbilbuiig an?-' ber
anbern cntitanben (tibi, wijlen). ^u ©nmbe
Hegt al)b. wilön luvilöm 'ju oeiten', 3}at. ^4^1ur.
gu 32>cik iy. 3)iey bcnil)t aitt mbb. wile obb.
wila (hvvil) g- '3eit, Stunbc' = a\äd)l hwil
hwila '3eit', nbl. wijl, anc\{i. hwil engl, while,
got. hweila '^eit'. — ro eilen 3tit)- ^n^ii'- wilen
ai}b. wilen 'anfjoltcn, fidi auf()nlten' legt e§ mit
anorb. hvila 'iöett' — hvild '$Kube' na[)e,2.'Beilc
für eigtl. '■Diubcintnl't' su nebmen ; man uergteid)t
bie lat. Jßj. qui (quie) 'rubeu' in (juietus —
tranquillus foraie afliui. poeiti 'vul)en' ; gr.
Kaipöq fönnte lueitevbin t)ielleid)t ücvroanbt fein.
Söcilcr Tl. (bem 2((tbaier. fremb, bafiir
2)örfl Crtl) ml}b. wiler 5«. 'Meinet @eböft,
SBciler'; al)b. wiläri begegnet nnr al§ groeiteS
©lieb Don 3nifli"i"cnfe^ungen in fvänt. Drt§:
namenij. 58. Brüwiläri = ^raumeiler). SUilat.
villäre '@e()öft' (frj. villier) brang im Slufdilufj
an Ortsnamen ebenfo ein roie tat. villa alc- ai]b.
-wila (j. 33. in Rotwila glcid) Oiotroeil); ogl.
frj. ville '©tabt'. 2)ic (5ntlc[)nnng fd)cint gfeidi=
jcitig mit 2Beil)er in fallen.
SÖCtu 93^ mbb. abb. win Hl. = ajäd)!.
win 9Jl9i., nbl. wijn Tl., anglj. win engl, wine,
got. wein 9?. '®cin'. Öantgcid)id}tlid}e 5(nbalt§-'
punfte, ba^ SBoxt für entlebnt gu ertlären, feb=
len. 3)ie 2(nnal)me oon ©ntlebnung au§ lat.
vinum (= got. wein 9^1.) refp. üulgärlat. vinus
Tl. {= al)b. win Tl.) roirb burd) bie 33erid)te
ber 5lltcn raal)rfd)cinlid) (burd) Gntleljuung brang
lat. vinum und) in§ Slau.; ogl. aflou. vino).
2)ie 3eit ber ©ntlebnungmärcetma hav 1. 3al)rb.
Dor 6l)r. unb bie crftcn ^lal)rl). nad) 6br.
Hinterer 3Hiantincnbang be§ gcrm. unb be§ lat.
SBorte» ift gang unroabrfd}einlid) (lat. v = germ.
w in alten Sebniuorten ; ugl. ^fau, 2Öeil)er,
SSctler gegen 33erö, Sricf). [yür ben ^mport
ber füblid)cn Söeinfultur ogl. bie glcid)fall§ —
rocnn and) 3. I. mobi in fpätcrcn Sabrb- —
bem 2at. entftommenben Kelter (and) treffe
unb Jor fei?), fiel dl, Öauer, (Sffig, Spunb,
SJioft, Irid)tcr, pflücfen unb SBinjer; bc=
a(J)te aud) nodi fd)mäb. mim mein — fd)rcei3.
wümmen aijb. windemon (älter *wintimmön)
au§ lat. vindemiare unb fd)roei3. 2Bümmet
aiib. windemod *wintimm(Kl au§lat. vindemiae
(roober audi ba§ gleid)bcb. altir. finime '35Jein=
lefe' neben fin '2Bein').
tücincu otm. mhb. weinen abb. weinön =
nbl. wcenen, angif. wänian. anorb. veina
'lueinen': roabrfd)einlid) Slbleitung pi ber gcrm.
,^snteri. wai (f. luel)); alfo meinen eigtl. 'iam=
mcrn' (bie Gntftel)ung bötte 'itbnlid)feit mit ber
t)on äd)3en). SJliJglid) märe and), baVi got.
({ainön 'meinen' (aber baneben fdion wainags
'bejammcnK^mert' i in ben übrigen Tialeftcn burd)
5lnlcbnung an wai 'mcb' umgeftaltct mare. ,^sn
ben beuligen T}a. ift übrigen^ meinen jurücf;
gebrängt uon glcid)beb. SBortcn mte beff. frci=
fd)cn unb flennen, mitlelr()cin.=fd)raäb. bcu =
len, freifd)en unb greinen, rüeftfäl. grinen,
tirol. rören.
Iüct§ 3lbi. in (einem etmaS) mei§ mad)en
au?-' ml)b. fpätabb. einen wis machen 'einen
miffenb nwd)en, belel)ren' (im 9tbb. nur ironifd)
gemeint); ogl. ml)b. al)b. wis tuon 'bcfannt
mad)en, belebren'. 3« >»'cifc au§ ml)b. ai)i).
wis (and) mbb. wise al)b. wisi) Slbj. 'üerftänbig,
erfabren, funbig, gelel)rt, meife': ein gemeingenn.
2(bi.; ogl. got. weis 'funbig', angIf. wis 'meife,
hinbig' engl, wise, nbl. wijs. afäd)f. wis. 2)a§
©runbmort mar eigtl. i^erbalabj. ju u)iffen
iwisa- für witto-). 2aju ha§> flg. S^^ort.
Söcifc «y. ml)b. wise aijb. wisa 5- '2Irt unb
2Beifc' = angIf. wise engl, wise, nbl. wijze,
afäd)f. wisa in gleid)er SSebeutung. 2(u§ biefem
uieftgcrm. SBort (ba3U anorb. visa) entflammt
bie glcidibeb. roman. Sippe uon ital. guisa. fr^.
guise. (Serm. wis6-n- fd)cint mit roeifc 3(bi.
au§ ber germ. 2B3. wit 'miffen' ju flammen;
SBeife eigtl. alfo 'fienntnie'? — 2;a§ eigtl. nur
abuerbialc ©uffif =meife (3. ^. tcilmeife) bat
fid) erft nbb. auggebilbet im 2(nfd)luß an mbb.
SBenbungen mie in regenes wis 'mie Siegen'.
2Bctfc{ Tl. mbb. wisel Tl. '^ienenfönigin'
eigtl. 'J-übrcr, 3(nfübrer': 3U meifen mbb. wisen
al)b. wisen (au^ *wisjan) fd)m. ^tm. 'meifen,
anroeifcn, bclct)ren': 3(bleitung an?> roeife (alfo
eigtl. 'meifc mad)en'i.
tociifttflcn 3tm. ml)b. wissagen ai]b. wissagön
i<i)m. 3tro. 'meigfagen': feine organifd) mit
f a g e n jufammenbängenbe Stlbung. 3" ©vunbe
liegt abb. wi^^ago (wi^ago) = anglf. witga
'^^ropbet'. M]i). wi^^ago unirbc in ber al)b.
3eit burd) Slnlebnung an wis 'roeife' nnb sago
'ber (3pred)er' ober bcffer an al}b. forasago
(anbb. wär-sagü) '^13ropbet' 3U wis-sagön um=
gefonnt. 2{bb. wi^^ago = anglf. witga ift aber
eigtl. Subftantioierung 3U einem germ. 3Ibi.
*witag (anglf. witig) 'miffenb, oerftänbig, roeife'.
3Sct§t«m i1J. fiiätmbb. (feiten) wistuom Tldl
'Urteil, 3\ed)t$belebrung' eigtl. 'S>ci§f)eit' : 3U
roeife (engl, wisdom '2Bei§bcit' i.
roeiR
420 —
SBcnbc
weift 3iDi. iiUib. af)b. wi? (älter h\vi;;i = c\ot.
hweits. anorb. hvitr. QJäd)i. hwJt. nbl. wil,
anfllj. hwit engl, white. Tiefe gcinciinicrm.
SBcjeiclirtunci (hwita-) bernl)t auf einer ibg. SBj.
kwTd : kwit, au^ ber jfr. Qvit 'roeiß fein, glänjen'
(baju Qveta cviträ (jvitna 'roeiß' I, aoeft. spaeta
'rocife', ioraie afloo. svf'tü '2\d)t' unb lit.
szvaityti 'l)c(l madjcn' ftanimen. Tasu mit
3(b!aut iiot. hwaiteis = ©etjcn.
weit '}[bi. ni()b. abb. wit = Qfäd)j. wid,
anglj. wid engl, wide, nbl. wijd. anorb. viör
'geräumig, au^gebehnt*. 2'nju üieÜeidit ftr.
vitä 'grablinig'? Tformcd fdjeint germ. wi-da-
pnrti,^iinalc "^Iblcitung einer 2Bj. wt.
Söci.ien ^M. ml)b. weitze abb. weizzi OJI.;
bic bial. (nur bcm !i3aicr. frcmbe':') 92cbcntorm
SBeißen (3d)a)cij Cbcrid)iuabcn äl^cttcrau
Cberbeiicn .öcnnegau Ibüringcni bcrubt au^
mbb. wei^e abb. wei^i (tz unb sz mcdifelten
in bieicm SBortc rüegcn be§ älteren flerit)iidien
2Bed)jel5 oon ij unb ti; ogl. bcijcn). ?sn
glcid)cr Sebeutung entjtn-edicn got. hwaiteis
{2;ot. hwaitja), anorb. livcile (id)nicb. bial.
hvite), anglf. hwsete mittclcngl. \vh(Me ( : white)
engl, wheat. nbl. weit, afäd)j. hueti. "Jlny bcm
@erm. itammt burd) (iutlcbnung lit. kvetys
'SBci.^enfönter'. 3Jiit 9ied)t gilt SBeijen =
germ. hwaitja- (beö meinen DJleble^ luegen) al^
SIbleitung ju germ. hwita- =^ roeif? (ügl. ffr.
(^vitnyä rvetä 'mcif?'i, U)Oju bic i-jyormcn üon
mittelengl. white '2i>ci,^cn' unb id)U'cb. bial.
hvite 'JBei.^cn' ftimmen; ugl. aud) breton. uwiniz
'SBcijcn' neben gwenn 'lueilV, fpan. candeal
'SBei^cn' ju lat. Candidas, fomic SBeinbrob
= Sl^ciKubrob.
lüclcft 'i)3ron. mbb. welch welich Jtagcpron.
abb. welih ältefte jvorm hwalih J^ragepron.
'mcr, mcld)er' = got. hwileiks. afäd)f. liwilik.
nbl. welk, anglf. hwyle engl, whieh: eine
gcmcingerm. '31bleitung auv bcm ''^Uonomi^
nalftamm hwa : hwr- n'. mcri unb bem unter
glcidi, fold) bebanbclten Suffir lika- 'bc=
fdnrffcn'; meld) eigtl. 'mic befdiatrcn'.
Söelf ^JDi. \'^ungc'^ oon lieren' mbb. abb.
wßlf (älter hwelf) dMl = anorb. hvelpr, anglf.
hwr-l|) (engl, whclp 'junger .s>unb'). Xicfc-S
früb.^citig bef. üon 'jujigcn .s>unben' gcbrauditc
ai^ort germ. liwelpa- l)at auficrbalb feine 53c=
giebungen; 2Bolf ift unücrumubt.
weit ^Hbj. mbb. abb. welc (wi-h-h) 'fcudn,
milbe, lau, melf: ein bem ^h. eigenem 5(bieEtiu,
mo.ui mittelengl. welken (unb welwem — engl,
to welk 'fd)U'inbcn, u)cltcn' gebort. Tan
'fcud)t fein' bic (^runbbebeutung ber Ü^. germ.
wrik {ba^^n SBolfci ift, lebren bic ncriuanbtcn
afloo. vlaga '5eud}tigfcit' — vlügükü 'fcud)t',
lit. vilgyti 'fcud)t mndicn', Ictt. welgans wülgans
'fcudit', mcnn bicfc nid)t näber mit anglf. wlacu
whec 'fcud)t' üermanbt finb. 5(u8 einem gu
abb. welk gebörigen *walki leitet man frj.
gauche 'linf ah.
3i^cüe A. mbb. welle abb. wella Jy.: ein
bem .s>b. eigene^:; SBort, baci aber au§ bem alt=
germ. ülBortfdiat^ flammt; urncnvanbt mit ben
glcid)bcb. aflou. vlüna, lit. vilnis unb bcrubt
mit bicfcn ouf einer ibg. 2B3. wel 'brebcn, maU
3cn', meld)c in abb. wellan fomie in mallen
fterft; ügl. lat. volvere, gr. eiXüeiv 'uHil3cn', fornie
ffr. Armi = abb. walm, anglf. wylin '2Boge'.
2BcIsi 931. fpätmbb. weis. 3itfrt"i»'c»f)fl"fl
mit '.ll>alfifd) (St. hwala-) ift uiabrfd)cinlid),
iDcnn mbb. weis auf abb. *welis (au'o *hwalis-)
bcrubt; inil. abb. welira 'SBalfifd)'.
JUClfdj'-Jlbj.inbb. welsch (weihisch walhisch)
'romanifd), franjöfifd), italicnifd)' abb. walhisc
'romanifd)* (ügl. aud) faubermelfd) unb rot =
melfd)): 'Jlblcitung au§ mbb. Walch abb. Walh
'Siomanc'. Ta§ cutlprcdicnbc anglf. Wealh
bc3cid}nct ben '.Ucltcn'; unb bic§ ift bic eigtl.
!Öcbcutung bc? SBortcä (ogl. bcu fcltifdicn ÜUilfcr:
namen ber Volcae, u'orauf germ. Waiha- bcrubt);
fic ucrfdiob fid), aB bic ^Komanen ben :öobcn
Ivranfreid)§ bcfel^ten, ben juuor bic .Ucltcu bc=
mobnt bitten. 5Bgl. nod) SBaluuf; unb bic
engl. Gigennamcn Wales (anglf. Walas) unb
C.oriuvall.
Stielt (V. mbb. weit meift wCtU werelt abb.
w<'rait (worolti ^■. iba'4 mbb. abb. SBort bat
nod) bic ältere i^ebeutung ';)Citalter, sa-culum')
^ afäd)f. wendd 'irbifdici? Öeben, ; Zeitalter';
nbl. wereld, anglf. weorold worold engl, world
baben bic nbb. ^ebeutimg. Tic Toppelbcbeutung
':ii>elt' unb ';lcitaltcr' läfit fid) fd)uicr au§ einer
Wrunbform begreifen: bic let?tcrc si^cbeutung
fnüin"t an anorb. old, anglf. yld 'ocitaltcr* an;
bic '-öebcutung ''.ll^clt' (got. alds bcbcutct allein
fd)on 'JBclt') fd)cint auf 9cad)bilbung be§ cbrift=
lid)dat. saeculum 'SBelt* für lat. saeculum
';',eitalter' 311 berubcn. Ta§ crftc ®licb ber
;',ufnmmenfeluing (got. *wair-aldus) ift ba§
unter SBermolf unb 2Bergelb 3ugc3ogcnc
germ. wer "lUlann, DJicnfd)' — got. walr, anglf.
abb. anbb. w<t 'gjiann', mo3u al'o uroermanbt
bic glcid)beb. lat. vir unb ffr. virä. — Sffiic
.•öimmel unb .s>ölle, fo ift awd) SBelt ein
fpe3ififd) germ. 2Bort.
!jyeilbc A: mbb. wende abb. wenli Jy.
'Wrcn3c, Umfcbr,'Il>enbung*.-- ÜBcubeltrcppc
nadi bcm glcid)beb. fpätmbb. Wendelstein. —
uienbcn ;')tm. ndib. wenden abb. wenlen (awi
lücnig
421 —
SBerf
*wantjan) jd)iu. 3^'^- 'itmfel)ren (tranj.i, vücf=
gäitfiii^ inad)cn, liinbem' = afä(f)f. wendjan,
(^ot. wandjan, aniilf. wendan 'fid) rccnbcn'
engl, to vvend 'gehen', ndl. wenden 'ftd) iinbcrn':
J^aftitiDum ju lüinben. — S^agii aus^menbig
inl)b. ü^wendic 'ciuncrltd), au§iiuirttg' (ctiu.
au§n)cnbig fönnen il't crft nl)b.; and) (licr
glcid) 'äuncrlid)', b. l). 'o()nc Ginfidit in ein
58ud)'); iniücnbig m()b. innewendec; f. and)
notroenbig. — '^i)b. geraanbt nn§ ml)b.
gewant eigtl. 'anf bic 23er()ältni[fe geind)tet, bcn
5Bcrl)ältniffen angemci'icn', b. li. 'irgcnbnne bc--
fd)affcn'.
tticnttt 5lDi. ml)b. wOnec weincc (g) aij'i).
wenag weinag: aÜ- "^(bleitnng üu^ germ. wainön
= lucinen vefii. ani- gciin. wai = luel) be=
beutet c§ im '}(bb. 9)]()b. 'bciammerneuiert, bc-
mcincnS'nievt, unglürtlid)' (cbenfo got. wainags);
aui' 'nnglürflidi' entnnrfelt fid) im Tll)b. bie
Söebcutnng 'fdnund), ficin, gering, mcnig'.
lücnn Moni. mdb. wenne wanne: ein§ mit
mann. Ta^n ugl. bai- flg. ©ort.
tucr "^^ron. mlib. abh. wer (älter hwer)
?yragcpron. ; der ^Jfom. 3g. bemaljrt r nl§ ißcr^
treter bce nitcn s; ügl. got. hwas 'luer'; baju
anglf. hwä engl. who. 2)er germ. ©tamm be§
3i:agepron. mar hwa- : hwe- au§ ibg. ko : ke.
bai: aufjerijalb bee @erm. fid) jcigt in lat. quo-d,
gr. TTüTepoc; (KÖrepoci. lit. kas. ffr. kas 'lüer'.
2)a3n luann, meber, roeldi, menn, mie,
roo nnb ma'^. TaS; nälicre gel)ört in bic @ram=
mntif.
werben ;>tn). ml)b. werben (werven) a()b.
werban wervan (älter hwerfan) ft. 3tro. 'fid)
brebcn, ()in= nnb ()ergelien, fid) nmtl}un, fid) be=
mül)en, t[)ätig fein, etroas^ betreiben, ctmay am-
rid)ten'; lucgcn ber Scbcntung§entundlung bee
itl)b. werben t)g(. lot. ambire. 2)aß 'fid)
brebcn, fidi bin= nnb bcrbcraegen' ber eigtl. ©inn
ber germ. 2i>3. hweri ift, lebrt SBirbcl. 5Bg|.
afäd)f. hwerban '|)in= nnb [)ergel)en',nbl. werven
'anrocrben', got. Invairban (nnb hwarbrjn) 'iDQn=
beln'. Gtne entfpredienbc ibg. 2B5. qerp (kerp)
wirb anfwbalb bee @erm. in gr. KapiTa\i.uö(;
'fdineir üermntet. 33gl. SBerfts.
Söcrb = ©er ber.
roeröcn S^m. mlib. werden abb. werdan:
ein gemeingerm. 3tro. ; ogl. got. wair|)an, anglf.
weoröan (engl, auggeftorben), nbl. worden
'roerben'. Sie gexnn. ft. i^erbalraj. wer]) I)at
in ber gleidien ^ebcntnng fein ibg. wert gur
©eite, bod) ift oufaminenljang mit lat. verto
'raenben, fclircn', aflot). vrüteli vratiti 'menben,
bTel)en', ffr. vit 'fid) brel)en, rollen' fid)er; 'fid)
roenben' mürbe im @erm. 31t 'rocrben, entfielen'
(ugl. ffr. sarn vrt 'entftef)cn'). 2)ic ältere ^c
bentnng 'fid) raenben' erblicft man mit 9ted)t
in beut ©nffir =tüärt§ (f. bie§) fomie in mf)b.
wirlcl 'Spinbeiring' = afloo. vreteno '©pinbel'.
Söcrber Tl. mf)b. wert (d) m. '^nfel,
.'öalbinfcl' al)b. werid warid 9Z. '^nfel' =
anglf. warod 'Ufer, ©eftabc' neben anglf. wa-r,
anorb. ver '>)t. '9[Reer' (ber 33ebeutung megen
ugl. 5(n), bic auf einem germ. waza- (nid)t
wai a-j 'OJiecr' bentl)cn. i1tid)t fid)er ift Mxvcv-
manbtfd)aft mit ffr. vär '2Baffer'.
locrfcn \\tm. (fd)mci3. für 'rocrfen' uielmebr
liiere) ml)b. werfen al)b. werfan (wörpfan)
ft. 3tiü- = got. wairpan, anorb. vcrpa, anglf.
weorpan engl, to warp, nbl. werpen, afäd)f.
werpan ft. 3*^. 'merfen'. 3{n§ bem @crm.
finb afr3. guerpir fr^. deguerpir 'im ©tid)
laffen' entlcl)nt. 2)ie l)ierin enthaltene germ.
2B3. werp berul)t auf werq au§ oorgerm. werg
(ogl. 3Bolf neben gr. KvKoq, fünf neben lat.
quinque. oicr neben lat. quattuor); mit @nt=
tural erfd)einen bic urocripanbtcn ffr. vi-j 'niebcr=
lucrfcn'" nnb afloo. vrüga (vreätii 'lucrfen'.
2^a5u ba^ flg. ©ort unb ©ürfel.
Söerfti 9)1. ml)b. af)b. warf 9J. (ogl. nl)b.
i^üfte au§ ml)b. huf) 'Äette eittc§ @eioebe§,
3cttelgarn';entfpred)cnb anglf. wearp engl, warp,
anorb. varp in gleidjer ^cbcntung, bic man an§
bem 3tro- 10er fen crflärt. Öit. verpti 'fpinnen'
entflammt üicllcid)t bem beutfd)cn ©ort.
2öerft2 59i. erft nl)b., luie oicle naut. 2lu&=
brürfe ein nbl. Öcl)ntoort; ogl. nbl. werf (scheeps-
timmerwerf), engl, wharf, fd)ioeb. varf '©d)iff§=
raerft'. 3"föW"cn^)ing mit roerf en ift ber Äon=
fonanten rocgen nnmöglid). ®ie ©ippe bebeutet
eigtl. '©erf=, 5{rbcit§plat5' unb gel)ört 3U ber
5Berbahii3. oon loerbcn (f. bie§).
äÖcrg -1J. ml)b. werch werc (ber 2)oppel=
form roegen ogl. ©tord)) af)b. werah (hh)
unb werc 9i.; bancbcn al)b. äwirihhi äwurihbi
9^. '©erg, stuppa'. ^yormell becft fid) im 2II)b.
3[Rl)b. ©erg genau mit ©erf, ioc§l)alb man
jenes al§ Slbsrocigung bc§ le^tercn fafjt; bod)
bleibt bei bicfcr 5(nnal)me bie i8ebeutung§=
entioidlung unflar. 3tl)b. äwurihlii '©erg' ie=
bod) ocrlangt 3inn'ni"cnl)ang mit ©crf, ba c§
ben '2lbfall bei ber ^Irbcit' meint. a3iclleid)t ent=
rcicfclte \xd) ba§ einfache ©ort au^ bem 3ufammen=
gefegten.
Söcrgelb 9i. m^b. wergelt '©elbbufsc für
Iobfd)lag' eigtl. '9Jlanne§=, SlJJenfdiengelb'; loegen
be§ erften @liebc§ ber 3ufammenfc^ung ogl.
©elt.
3öcrf yi. ml)b. werc (werch) a{)b. werc
werah (hh) i)i. ; roegen ber älteren 9iebenf ormen
SBcrmut
— 422 —
mett
mit ch Ulli. ba§ ocrroanbtc SGßcrg. 3u ©runbe
liegt ein cicmcingerm. werka- 'SBerf = anorb.
verk, aiiglf. weorc engl, work, nbl. afädi). werk.
SQBeitcrc^ i'ibcr bic ju ©rmtbc liegenbc iffij., raoju
gr. epfov '©ert', j. unter iinrfen.
93?crmut '^Jl. in()b. wermuot wermüete al)b.
wermuota (,\vorinuota) a^.; t'aum ucnuanbt mit
Sßurm, moran bas Spvadniefülil ba^ mol)!
nid)t jiifammcngeicl^tc Üi^oxl (ugl. 'Jlrmuti an-
lel)ntc (iigl. engl, wonnwood anglj. wermöd
worraöd). 2hid) ^ejicljung 3U luarm ift nidit
firf)er. Gin Si)noni)mon j. unter 211 Jen.
SScrti dJl. V^Iuf?infer = SB erb er.
2Bcrt2 3)i. i„(,b. wert (d) dlb. werd 9J.
'Äaufiirei$, foftbarc JBare, $>errlid)feit' ■= afäd)f.
werö 'Selb, ^o[)n', got. \vair])s 'Ü^crt, '^^rei?' :
fubftantiDicrteö 'Jlbj. ^u ©runbe liegt ba§ 3tbi.
itjcrt QU& ml)b. wert (dj al)i>. werd 'einen
gcmifjcn ^rei^i foftenb, fäuflid) für ctroag', bann
abfol. 'üon bobcm 2Bei1, I)errUd), üornebm'.
©ntfpredienb got. wair{)s 'iuürbig,tQuglid)', anglf.
weor{) engl, worth 'mcrt, unirbig'. ,"]ufammen=
bang mit m erben iit bcv '-Sebcutung megen un^
iüal)rfd)einlid). Xaö gelegentlid) iierglid)enc Iit.
verlas unb ajlou. vredu finb molil germ. (Snt^
lel)nung. Tenfbar ift 53ejiel)ung 3U ber unter
Jüabren beünod)enen ibg. 2Dj. wor 'anfe()en,
anjdiaucn', luoju mert eine vartijipiale^tbleitnng
im Sinne uon 'gefd)äBt' fein fönntc; f. nudi
2Barc.
Si^cnuolf 9}^. mbb. werwolf (aiib. nur al§
ßigennamc Weriwolf) — fpötanglf. (^Jkpicr,
53citr. 2:5, 571) werwulf 'SBcrmoIf. 5lui? bcm
©crm. ftammt miat. guerulfus. normann. (12.
3abrl).) garwalf nfrj. loupgarou 'Sermolf. Sie
3)cutung tjon mbb. werwolf aly 'DJ^annroolf
nad) abb. wer '9J?ann' (= lat. vir, ftr. viras
'OJiann') luirb neuerbingv beftdtten. 2)ie iiieftfäl.=
lipp.beff. Benennung bev'-IBeriyolfy aK? 53iiffcn =
lüolf '.'jSofenuioif' legt bie ißermutung nabe,
abb. weri- = anglf, wer- alö 'Äleib' (ju got.
wasjan 'fictbcn' = engl, to wear 'ftlcibcr
tragen' au» anglf. werian) ju faffcn; ülf-hamr
(audi ülflKMienn. ba§ bem altbeutfd)en Gigen=
namen Wnlflir-dan eiuf;>rid)t) ift bie anorb. 'Ik-
ncnnung bey bcn Sl^ermolf d)nratterificrenben
ftlcibeö. Übrigcibo mirb im IG. C^abrb- (3. 53.
bei iiutber, Gr. ^llberu», 2i3ieru'i u. a.) gern
33ccriuolf gefd)rieben.
SScfcn 9i. ml)b. wesen 9?. '2(ufentbalt,
■'pauSuiejen, 2lrt ju leben, Gigenfd)aft, t'age*:
fubftantioiertcr onfinitiu mbb. wi'-sen abb. wesan
(rooi(u im 9Jbb. bie 'i^rdteritalformen be$ ^Stni.
fein) ft. i^tm.; entfiired)enb got. wisan 'fein,
ucrrocilcn, blcibcti' (anglf. wesan engl. 1 was
u. a. geboren in bic ©rammatif ). 3)ic 9?erbalroj.
wes 'fein, uerbleiben', uioju aud) u^abv nnb
m obren, begegnet auücrbalb be'§ ®erm. in ffr,
2Bj.vas 'bleiben, üermeilen, übernadHen'. — ^Taju
roefentlid) mbb. wesentlich (wesenlich) 'bem
SBefen nad)'; hav t ift unurftnünglid).
2öcfpC 5"- ittf)^- wespe älter wefse abb.
wefsa älter wafsa 5-: ein ed)t germ. SBoxl;
ogl. anglf. w;efs w;eps 9)1. engl, wasp (anbrb.
wespa). SBabrfdieinlidi ift barnad) germ. wafs-
üorau&jufc^en, moncben germ. wabis- wabit-
burd) baier. webes, ofttbüring. weps-chen
wewetz-chen (roefttbüring. bafür wispel) Dor=
auggefe^t mirb (fd)mäb. aber SBefjg). Csbg.
wops (wobhes), ba§ auf bie 2>erbalui3. meben
(f. SSicbel) beutet, bat ungcfäbr ba^fclbe ibg.
ÜNcrbrcitungcnicbict luie .v>ornijfc: altbret. {xuohi
'i*3efpcn' iüü<-i wops-i. Iit. vapsä '!öremfe',
aflon. vosa 'Jöcfpe' unb mobl aud) mit 5lblaut
lat. vespa. ^n mbb. 3cit i)at lat. vespa ein
bcutfd)e§ vespe geliefert; umgcfcbvt ftebt frj.
guepe mcgcn feinei^ "Jlnlauty unter bcutfd)cm
Ginfluf?.
3öcftc ^•. crft feit bcm is. ,^a[)\-[). üblid). Xa
tia-:- 2\>ort bcn älteren 9JJa. frcmb ift (fdmiäb.
unb tirol. gilt bafür l'eiblei, muf5 frj. veste
(lat. vestis) feine Quelle fein; aber bei früberem
3tuftrcten in ben altgerm. 2!ialcften müfUc e§
bcm lat. vestis üicimebr nrücrmanbt fein. ®a§
nod) jetjt bial. üblid)e mbb. wester 'lauffleib'
(bef. in oufammcnfeliungen üblid)) berubt auf
bcrfelbcn ibg. ÜB^. mie lat. vestis. 3u »^cr ibg.
31^3. wes 'bctlciben' (= ffr. vas, gr. f'wuiai
au§ "^F^a-vuui, lat. ves-tis) geboren nod) got.
wasjan 'fid) fleiben', anglf. werian engl, to
wear 'Äleibcr tragen' = abb. werian (unter
SBermolf).
Isfijcftcil 9J^ mbb. Westen abb. westan 9Z.
'SBcftcn' ; banebcn nbb. Jßcfl, ba^^ im 2lbb. 91]bb.
nur alv erftco C^)licb non ;)Ufammcniel3ungcn
begegnet (3. iö. abb. Weslffilo mbb. Wc'stväle
'Ji?cftfalc'). 2?gl. nbl. west (in ;^ufammenfc^=
nngeni, anglf. engl, west (barau§ frj. ouest),
anorb. vestr 9J. Sl^an iiergleid)t lat. vcs-per,
gr. ^aiT^pa '3lbenb' unb fant 3ßcft aivi ''iJlbenb^
feite' auf; ugl. bie cntfpred)CJibcn Teutungen uon
Süb nnb Cft. ^Ibcnb ift im Oberb. ba§
üolfeiüblidie SBort für Sl^eftcn.
hJCtt 9lbi. fpütmbb. wette ^Ibj. 'abgesablt':
junge 2lblcitung an^ bem ©ubftantiuum 2Bette
mbb. wette wete wel (tt) 9JIv. abb. wetti weti
9J. "ij^fanbüertrag, 9?cd)t§üerbinblid)feit, '^fanb,
Gittfat^ bei einer SBette, Sd)abcncrfal?, ©elbbutlc'
(bie Ictjten brei iöcbeutungen finb crft mbb.); wgl.
I anglf. wedd, anorb. veö. got. wadi 9^ '.öanb^
Söetter
— 423
SBibcrpart
gelb, Unten'fanb*. 3(ii'5 altgcvin. wadja- rourbe
bic roinan. 8ippc oon ital. gaggio, fil- S^'i^
"'^ianh' cntlcl)nt. Urücnuanbt finb bcm cjcnit.
2Bcttc lat. väs (vadis) 'iöünic* imö vädimo-
nium '58iu\ji'dinft', lit. vadüti '^4ita"b cinlbfcn,
auSlöfen', uicücidjt auä) qv. aeQXoc, (SBj. FeO)
'itampfin-ci'ö', lueldic auf eine ibiv 3l>3. wedh
fül)vcn.
SÖCttcr -^t. nillb. weter a{]b. welar l)i. —
afäd)i. w-rnlar 'iSettcr, ÜIBittcrung, Sturm', nbl.
weder weer, axic^i). weder engl, weather, anovb.
veör '2Bctter' (got. *vvidra- fe()lt). Segt man
ber gcriu. Sippe wedra- ein oorgerm. wedhro-
ju ®runbe, jo ftct)t afloo. vedro 9?. 'gutc§
SBctter' (vedrü 'l)cü, licitcr') na^e. 9}^Dgltd) ift,
lücnn and) lucingcr ii)al)vid)cinHdi, bat? wetrö-
bic ibg. (Srunbionn, 5U bor aud) afloo. vetrü
'8uft, ir^inb' (ju SSj. we 'ii)el)cn'; ftimmt. —
2Bcttcvlcud)ten ^JJ. auv fpätin()b. ijo nod)
nl)b. bial.) weterleich i^ogl. nortüeg. vederleik)
'Sli^' mit Dolf'5eti)mo(ogifd)er llmbcutung; ogl.
m()b. leichen 'tansen, [)üpfen' unter Seid).
lochen ot'U- mflb. wetzen al)b. wezzan (au§
*hwazzjan) fd)ui. 3^^. 'id)ärfen, idiarf mad)cn'
= nbl. wetten, anglf. hwettan engl, to whet,
anorb. hvetja 'fdiarf mad)cn' : ein gcmeingerm.
\d)\v. ^tro-/ ^(i'^ eigtl. rcol)! ftarf roar. Sie
genn. ft. 33erbaln)3. hwat au§ ibg. kwod (: kud)
ld)eint ber fhr. 2B3. cud 'roe^en, fd)ärten, an=
feuern, antreiben' gleich ju fein {vql. anglf.
hwettan. anorb. hvetja \d)m. ^tvo. 'eiTegen,
antreiben' eigtl. 'fdiärfen'). Sie älteren germ.
©pradjperioben ben)al)ren ju SSj. hwat bie 5Ibi.
hwassa- (got. hwass = al)b. mt)b. was) unb
hwata- (anglf. hwaet = ai)i). wa?) 'fd)arf'.
SSirf)'3 Tl. feit Äinbleben 1781 allgemein
al§ 'flubeiUifdiee ©alaflcib' in ber Stubenten=
fpradie gcbud}t; 'Belege feit 1778 (in ber 1. i>älftc
be§ 18. 5af)vl)§. unb frü()er gänjUc^ unbefannt).
3u roidifen 'blanf madien'.
tt)i(öfcn otiü- fpätml)b. wihsen al)b. wahsen
giwehsen ]d)m. 3tni. 'mit 25>ad)§ überjieljen':
5fi)leitung axiv )Bad)^.
Söirflt m. mtib. wiht TlTi. '@efd)öpf,
SBefen, Ting' (bcfonberS nonÄobolben, 3n)crgen
ufn). gebrauditi al)b. wiht Tl^^l 'Sing, SBefen,
^erfon'; ugl. h^v^n bie ^Bcbeutungen oon Söfe =
roid)t. Qi- entfpredien afädif. wiht 'Sing' P^lur.
'Sämonen'i, nbl. wicht 'tIeineS Äinb', anglf.
wiht '2Befen, Sing, Sämon' engl, wight 'SBefen,
2Bid)t'; ba§ @ot. unterfdjeibet waihts %. 'Sing,
©ad)c' unb ni-waiht 9^ 'nid}tö', meld) le^tere§
unferm nidit, nid}t§ ju ©ninbe liegt. 2Bal)r=
fd)einlid) ift bie 53ebcutung 'perfönlid)e§ SBcfen,
lebenbcö SBefen' abgeleitet cinS' ber @runbbe=
beutung 'Sing, (Badjc, für beren 5Borgefd)id)tc
bie üerroanbten Sprad)en nid)t§ ergeben al§
afloD. vesti 'Sing, Sad)c', ha^ mit germ. wihfi-
auf ibg. wekti- berul)t. 2{u§ micgen, roögen
läf;t fid) bic Sippe faunt begreifen.
•föitötchuänntticu 9i. ml)b. wihtelmenlin
wihtelin; ha§ einfädle wiht '2Befen, Sing'
(f. 2B i d) t) luar fd)on in fcl)r alter 3cit eupbemiftifd)
gern auf mt}tl)ifd)e ©efcn fpejialifiert : anglf.
elwihtu, anorb. alvitr.
tüttöttg %b\. erft nl^b., jüngere Diebenform
ju geiüid)tig eigtl. '©eioidit ()abenö'; f.
@ e lü i d) t.
ÜJÖitfc^ 5. ml)b. wicke at)b. wicka wiccha
5. = nbl. wikke : tueftgenn. wikkja für urfprgl.
wikja, Gntlebnung auö lat. vicia 'SBicfe', n)o=
rau§ bie gleidjbeb. ital. veccia, frj. vesce (engl,
vetch). Sa§ 2llter ber ßntlel)nung (etwa gletrf)=
jeitig mit Spelt, Stoppel, Spcid)er, Riegel)
u'irb beftimnn burd) bie 5^ertrctung bes lat. v
burdi w logl. ^^fau, '^fül)l gegen 23ogt,
3}eild)cn) forcie burd) bie 53eiüat)rung be» lat.
c Dor i al§ k (pgl. Äreuj).
-i- 3B{rfc2 %. 'Sod)t' f. 2ßied)c.
2öt(fc( Tldl ml)b. Wickel wickelin al)b.
wickilin wicchili 9?. 'SBicfel, 51ad)§= ober 2öotI=
penfum gum 5tbfpinnen': oerroanbt mit Sßicfe
'Sod)t'. Sod) fel)len lüeitcre ^ejieliungen jur
Seftimmung ber 2Sorgefd)id}te. — Saju roicfeln
au5 fpätmt)b. wickeln eigtl. 'in bie ^orm einc§
3Birfel§ bringen'; baju erft nl}b. SBicfcl 5-
'©inbel'.
SSibber dJl. ml)b. wider al)b. widar m. ^
got. wijjrus 901. ('SBibber' ? 'Samm'?), anglf.
weSer engl, wether, nbl.weder'SBibber, i">ammcr.
Sa§ genn. we{)ru- au§ oorgerm. wetru- (wetr-?)
ift uruenuanbt bcm lat. vitulus 'Äalb' unb ffr.
vatsä 'Äalb, 3unge§', bie au§ bcm ibg. wet-
'3a()r' abgeleitet finb; ogl. lat. vetus 'beja()rt',
gr. exoc;, ffr. vatsara '3al)r'. SBibbcr alfo
eigtl. '3unge§, 3äl)vling'.
Wtbcr 5]3räp.=2(bD. mf)b. wider al)b. widar
'roiber, gegen, entgegen, jurücf, roiebcrum' =
got. wi{)ra ^räp. 'gegen, raiber, oor', afä^f.
wiSar (unb wiö) $räp. 'gegen', nbl. weder
weer, anglf. wiSer (unb wi5) 'gegen' (rooju
engl, with 'mit'). Sa§ germ. wi|)rö 'gegen'
neben glcid)beb. wij)r bcrut)t auf ber ibg. $räpof.
wi 'gegen', bie in ffr. vi 'au§einanber' (roop
vitaram 'roeiter') erl)altcn ift. 2}gl. t)inter.
— Sasu raibcrn, anrcibern eigtl. 'juroibcr
fein' au§ ml)b. widern 'entgegen fein'.
ißjibcrpart Tl. m[)b. widerparte ^9^.
'Gegenpartei, 5cin'>f<i)aft, ^veinb, @egner': ju
2ÖiberJQrf)er
424
lüilb
in()b. part 'Icir, bcm lat. pars (irj. pait) ju
©runbc liegt.
2öibcrfad)cr 2R. ml)b. widersache Ql)b.
widarsahho )Ql. '(Scgncv im 9f?cdit5l)anbcl ,
Stngcflniitcr, ©efliicr übcdiaiun': 311 iiot. sakan
= ai)i>. sahhan ft. otiD. 'flvcitcn' (unter Sa die).
totbcrfpcnftißipQtmljb.ifcltenjwiderspfcnstec,
irofür l)äiinc]cr in()b. widerspaene widerspaenec
'lüibeiipenftiiV: ju m^b. widerspän neben spän
Span fnn) 'Streit, ^anV.
^tbcrt^on SR. C^>flan3enname) nil)b. wider-
ten (-tat -tot 1 : ein buntic» SBort, ta^ ido()1
burd) i)oItöcti)moIoiiild)e 3(nle()nungen feine jc^iflc
©cftalt bcfoniincn I)at.
toibcrwärtiß 5tbi. mtjb. widerwertic -wartic
(widerwört -wart; 'cntgecicnftrebcnb, lüiberfetjlid),
fcinblid)', al)b. widarwart -wartic (g; 'entgegen^
gefegt'. SPiiI. raärtä.
ttitbmcn ;ltui. m()b. widemen a^b. widimen
'botiercn, auc^ftatten': 3U a()b. widamo '9)litgift*
(f. unter 2Bittum).
ttltc 3(bt». ml)b. wie üi)'ö. wio älter hwio,
roeldje» au§ *hweu für *hwewu hwaiwö cnt=
fprungcn ift ; auf bie le^te @rbf. rocift nur nod)
got. liwaiwa 'n)ie*. ßu ©runbe liegt ber
''4^ronomina[ftainm genn. hwa-, ibg. qe- qo-,
beffen Siiu'c unter lucr unb mav belianbclt ifl.
Tic Silbung bev oorgerni. qoiwo berft ftd) mit
berjcnigcn beö fh". eva 'auf biefc SBcife' au'^
bem "il^ronominalftamm a 'bicfer'. (5inc anbere
iöilbung au'5 bcmfclbcn gcrm. ''.^ronominalftamm
liwa- beroa()rt engl, how anglf. hi'i (= afödjf.
liwö) 'luie*.
t ©icbcl 9-11. 'iläfcr' m()b. wibol af)b. wibil
ÜJi. = aiädij. wibil. anglf. wifel engl, weevil
'Morniuurm'. Xa'6 SBort bebeutet alö 5Ibleitung
ju lücbcn (f. and) SBcfpe) eigtl. luobrSBcbcr'
(roegen bcö (5inf;iinncn§ beim 5Beniuppcn). 9]lgl.
lit. vabalas '.Hafer'.
t 2öicd)C 9)1. 'Xodn' ml)b. wieche anj.
'gcbrcbtce C^arn al§ Xod)t ober (ibanne' al)b.
wioliba (widbVi 'Iod)t'; banebcn begegnet ml)b.
nhb. i'bial.) wicke in gleid)er '-öcbeutung. Xa->
leßtere fd)licf!t fid) an )iQxdcl an, luooon ml)b.
wieche lebcnfally urfprgl. ganj Derfd)iebcn ift;
ogl. nbl. wiek 'fiampenbodjt*, anglf. w6oca
(aber banebcn wecca gleid) engl, wick 'Dodjt,
SlUcfc'j. Jvür bicfc Sippe laffcn fid) feine
rocitcrcn 93cjiel)ungen (abgcfel)en oicüeid}! uodi
oon JBorfcu) iua[)rfd)cinlid) mad)cn.
2Öicbc()0pf 9JJ. ml)b. witehopfe abb. witu-
hopfe (-hoffoj Tl.: eigtl. '2Balbl)üpfcr' ; abb.
witu '^^olü' = anglf. wudu engl, wood 'öeböl^*
(09I. Äramtäoogcl) ifl bcm altir. fid '53aum'
au§ @rbf. widhu- urpermanbt. Xa§ 2. ffiort^
element ge^öil 3U l)üpfen; bod} ift eine mit
Umbeutung ocrbunbenc Snticbnung auv> bem lat.
upupa (falle- eine fiinfopirtc 91]ittclform uppa
angenommen mcrbcn bürftci nidit au'Sgefdjloffen.
Miicbcr 3lbu. ibcntifd) mit luiber.
SÖicßC ^^ mbb. wige wiege al)b. wiga
(*wiegayj unb mit anbcrm 5(blaut waga J.;
ogl. nbl. wieg, anorb. vagga 'SBiege' (bafür
anglf. cradol engt, cradle). ;]ufammcnl)ang
mit 2B3. weg in bemcgen — luadeln {al)t).
wagönj ifl bcutlid); bod) bleiben Sd)uücrig feiten
übrig: ba6 i^crbältni§ pon al)b. ml)b. ie : i : a
ifl nidn gan3 flar (f. fdiief, Stiege).
lutCßcn oliu- ml)b. wegen aij'ö. wegan ft.
3tu). 'ipägen, ipiegen': ibcntifd) mit mcgcn
otm.; f. bic».
wicljcrn 3lro- xlnlenftüuui 3U bem gleidj^
beb. ml)b. wihen i'wilienen wihelcn) al)b. wihun
(für *wijön *hwTjon V) : 53ilbung au§ ber gicid)cu
il>3. mit ml)b. weifen al)b. weiön (liweion)
'uncl)crn' (engl. bial. to wicker 'ipiebern'). 3u
ber onomatop. !iß3. luvt geboren mit anberer
S8ebeutung»entn)icflung anglf. hwinan engl, to
whine 'jammern, minfcln', anorb. hvina'raufd)en,
faufen'. Spnonpm mit luiebcrn finb im 'Dlb.
(Il)üringcn .s>cffcn) lad)en, lucflfäl. frensclien,
frensken unb bissen, lipp. nüijen; baier.
mirfern, tirol. rülcn.
t Sötcmcu 9}?. 'Stab jum 5lnbängcn bc§
3U räud)crnbcn 5-leifd)e» über ber (5ffe' crfl nljb.,
ein nbb. 35>ort; ügl. nbl. wieme '9iäud)erfammcr*.
(Sntmebcr entlebnt auy lat. vimen 'jHutc' ober
bamit uroeriuanbt.
SBicfc /"S". mbb. wise abb. wisa ,}. ; 3ur
fclben 2B3. geboren mit anberer ?lblaut§ftufc
anorb. veisa ""4^fubl, Jcid) mit ftebenbcm !JBaffer',
anglf. was ',">cud)tigfcit' engl, wuosy 'feud)t'.
9?bb. wische 'Söiefc' berubt auf anbb. *wiska.
Söicfcl 9)19}. mbb. wisel wisele al)b. wisula
5.; entfpred)cnb nbl. wezel wezeltje, anglf.
wi'sle (weosula') engl, weasel . bau. väsel.
9)Jan fafu bai 3Bort gern al§ ^Ibleitung au§
2l3iefe, fo baf; cö an einen beliebten ^lufcnt;
baltöort ber licrc anfnüpftc; anbere benfen
ipcgcn bcy fdjarfen Öerud)c^ be§ Iierc§ an lat.
virus '©ift' (©3. wis unter pcripcfen): beibc
Teutungcn finb fcl)r unfid)er.
lütlb '.?tbi. mbb. wilde al)b. wildi = got.
wiljjcis. anglf. wilde engl, wild, nbl. wild,
afäd)f. wildi; ba^i cntfpredienbe anorb. villr
bebeutet meifl 'irre gebcnb, ucrirrt'. ^xi.
sauvage (au§ lat. silvaticus) 'milb' al§ 2lb=
leitung 3U lat. silva 'Sßalb' l)at bie 2(nnal)mc
cmpfoblcn, bie gcrm. Sippe fei 3tbleitung' ju
2ßalb. 2)iefe 5lnfid)t in nid)t inabrfdicinlid^,
SBirbBret
425 —
SSinb^unb
ba luilb cißtl. uioI)l mir uon Icbenbcn 2Befen
('uevflanbÄloy, utiücnninftitj' '.'') gc6rauc()t ju fein
jcf}cint; oal. btc norbifd)c 53cbcutunii. Tann
aber geigt ba§ ©ubftantio 3Bilb dl. ba?-' feine
5(bleihtng juni 3(bi. fein fann, eine urfprünglidjere
©eftalt ; ihiI. ni{)b. will (d) al)'i). anglf. wild ^Ji.(anglf.
Qud) wildor unb jünger wildeor) 'ba^ SBilb'
an§i germ. \vil{)iz l)i. (alfo uorgcrm. weltos 9t.
'2ötlb', aber weltjo- 'uiilb',). Tabitrrf) mirb
onfonnnenbang mit 2Da(b nnn)a[)vfrf)cinlid) ;
fid)ere§ bat fidi norf) nid)t gefunbcn.
üBtlbbrct dl m()b. wiltbrät -braete ^. 'jum
53vaten beftimniteS ober gebratene^ (aud) ge=
fottcnec^) 2BiIb, SBilbbret'; fiebc iß raten.
Silbfanö dJl im 18. ^abr^)- a(§ r,?5ferb
uon einem nnlben ©cftüt, lüo bic ^ferbe obnc
Sartnng benimlanfcn" mebrf ad) bezeugt; bie
barauö abgeleitete übertragene 58cbeutung °an§=
gelafiener OJIenfd)' finbct fidi feit IGOO. Tlijb.
ift wiltvanc 'SBilbbcgung, S'^flbbe^irf.
t Söilb^eucr DJi. ein fdjraeig. Sialeftroort,
bei ©oetbe SBanberjabrc 11, 6 gebrand)t unb
erflärt; ron ©oetbc übernahm Sd)iUer 1804
IcU 95. 2738 has, SBort.
t Sötlbftftur dl '2BoIf§peIs' crft nbb., nad)
gleid)beb. poln. wilczura.
2öilbfrf)üfe Tl. im 17. ^a[)vi). a(§ 'Jörfter,
i^äger'; aud) SÖtlbercr roirb bei ©tieler fo
gebudjt. dladj ©ombcrt, Jöemerfgn. 4, 15.
SBtttc m. mbb. Wille al)t>. wiUo willjo 5m.
= got. wilja, afäd)f. willjo, nbl. wil, anglf.
willa engl, will: Slbftraftum ju moüen. —
Tain lüillig m()b. willec ai)b. willig. —
luiilfabren fpätm^b. willevarn. — rotll^
fommen mbb. willekumen = nbl. welkom,
anglf. wilcumen engl, welcome 'imüfommen',
it)orau§ burd) Gntlebnung afrg. wilecome al§
JöcgrüfjungÄfonuel. — SBiUfür %. mbb.
willekür J. 'freie SBiüenSraabt, freier 25?i(Ie';
f. ftcfcn. Iur=.
ttlimmcin 3tro. SU fpätmbb. (mb.) wimmen
'fid) regen, luimmcln' ; au§ bcr g(eid)en SBj. w-em
(warn) ftammen mit gtcidier Sebentung nod) üijb.
•«vimidon unb wimizzen (wamezzen); ha^' 3uge=
böxnge abb. \\iuman 'roimmeln' fd)cint eigtl. rc=
bupliäterte§ ^räfen§ bcrfclben Söj. wem (we-wm-)
5U fein.
ttJtinincrn 3ttü. mbb. wimmer gfj. '©eroinfcl',
moncben ein gleid)beb. mbb. gewammer mit
anbercr 2{blautyftufc : junge onomatopotetifd)e
i'Bortfdiöptungen.
SStm^cI 9Ji5- ^h'^- ^vimpel \^Tl. '^Banner,
,3-äbnIein, Sd)iff§n)impel, Äopftud)' a()b. wimpal
'©timtud), ©d)leier'. S^aju frj. guimpe (afr^.
aurf) guimple) 'SSniftfc^Ieier ber 9connen, (Sd)Ieier,
Slugc, Gtninologifc^e-:- S53örtcv6uc^, 6. Slufl.
^opftud), J-äbnIein', nbl. wimpel, anglf. winpel
Wimpel engl, wimple '2Bimpel, ©dileicr'. ®a§
genauere 58erbültni§ bicfer 3Borte 3U cinanber ift
bunfef, ha bic nbb. 2)ia(ettc mit bem iöb. übcr=
einftimmcnb mp baben {l)b. mf müfjte crirartet
luerbcn), mag auf 3nfammenfe§ung beutet; etroa
anglf. winpel a\i§' wind mit lat. pallium '2)ecfe,
3>orbang' (= altir. oaille '3d)(eicr')?
SötmDcr ^. mbb. wintbrcä wintbniwe ai}i>.
wintbräwa Jy.: eigtl. 'bie fid) roinbcnbc Zorane' ?
2Btnb Tl. mbb. wint (d) ai]h. wint Tl. =
got. winds, anglf. engl, wind (baju engl, win-
dow 'Jcnfter' nad) anorb. vindauga eigtl. '2Öinb=
äuge'), nbl. afäd}f. wind 'SBinb'. 2;a§ gemein=
germ. winda- urfprgl. wende- au§ ibg. wentö-
bedt fid) formell mit ben gleid)beb. lat. ventus
unb ffr. vata Tl. '233inb' (ügl. aud) gr. unxri??;:
fic finb 2(blcitungen auä bem '^räfcnSpartijip
we-nt- ber SSg. we = racben (bcr 58ilbung
raegcn ogl. 3 ob")- SBöbrenb btefe§ SBort für
'S>inb' über baS^ @crm. binau§ reid)t, finb ibm
bie ^cseid)nungen für bie iöaupmd)tungen be§
SBinbev (f. 9Jorb, Oft u. f. ra.) cigentümlid).
Söinbc J. mbb. winde ai}b. winta jy. '35or=
rid)tung jum SBinbcn'. — SBinbel J. mbb.
Windel ai]b. wintila ^y.: eigtl. 'DJiittel sum Um-
minbcn'. — roinben 3ttü. mbb. winden abb.
wintan ft. 3tm. 'minbcn, brcbcn, micfeln, mcnben'
= afäd)f. windan 'fid) raenben' (biwindan 'um--
mideln'), nbl. winden, onglf. windan engl, to
wind, got. windan. ®a§ .Qaufatioum biefcr
gemeingerm. ft. 33erbalrc5. wend 'breben, roideln,
fid) menben' f. unter rocnben; meiterc 3(b--
leitungen finb ni a n b c r n , m a n b e l n. Stutäerbalb
be§ (Scrm. fcblen fid)erc ^gesiebungen. 3)urd)
(Sntlebnung entftanunt bic Sippe non ital. ghin-
dare, frj. guinder 'aufminben' bem @erm.
2ötnböuub Tl (im 17. ^abrb. 3- ^- f"«!
©rimmelebaufen 1069 Simplic. IV, 1.3) —
©inbfpicl dl. au?' gleid)beb. mbb. wintbracke
wintspil : biefc 3ufa"ii"cnfeÖungcn finb 3}er=
beutlid)ungen be§ mbb. abb. wint '©iubfniel'
(ogl. (älcntter unb 2Balftfd)). 3ufiiinine"fia"3
mit SBinb ift unroabrfd)cinlidi, mag aud) unfer
(5prad)gefübl ibn anncbntcn. ^ei bem befdiränften
3}erbreitungÄgebiet läfjt fid) bie t)orbiftoi-ifd)c (Vorm
nid)t fid)er geminnen; S^erroanbtfdiaft mit.s>unb
(germ. hunda- au§ *hwunda-? alfo abb. wint
für *hwinda-?) ift ganj unfid)er; ebcr bürftc lat.=
gad. verträgus vertägus '2Binbbunb' (barau§
ital. veltro, afrg. viautre; baju forn. guilter)
3u ©runbe gelegt rcerbcn, jumal e§ in ben germ.
5Bolf§gcfct3en resipiert crfd)eint (Lex Salica vel-
trum, Lex Rurgund. veltrahus). Sic gaü.
SBinbf pielc roarcn berühmt (t»gl. f pan. galgo '2Binb=
54
SBinbibraut
— 426 —
SBirbet
I)unb' auy lat. canis gallicus bei Ooib), unb im
2(()b. finbct lid) nodi al§ Sc3eid)nung einer i'>unbc=
art siusjo siuso = ital. segugio, afrj. söus auS
lat. canis Segusius, ba§ )id) in bcr Lex Sal.
unb bev Lex Alem. al§ seusius siusius aufgc=
nonnncn erroeift (oegufium i)'! Sufa in ^icinonti.
2BQl)vfdicinlid) beruht a[)t>. wint '3BinbI)unb' auf
Unuicfialtuug uon ntlat. veller gu vind(er) unter
31nlcl)nunc3 an ÜBinb: üiellcidit liegt 3uuäd}it
lat. vertagus ju ©runbe, bei'fcn (vnbung -agus
bel)anbelt märe luie in a()b. pfroffo an^ lat.
propago ober al)b. sarc anü- lat. sarcophagus
(ugl. pfropfe n unb Sarg) founc in fpätanglf.
Roöuni au'o Rütomagus.
2öinbC'brttut 5y. m()b. windes brül al)b.
wintes brüt ,"s-. : eine auffänigc SBortuerbinbung,
Ijinter ber man mit 9{ücriid)t auf bac> glcidibcb.
m()b. winlgelle mi)t()ologijdic iBorftedungcn )ud)t.
S)od) fönute a()b. mljb. brut in bicfcr oufammcn=
fc^ung audi tuobl bem ml)b. brfis = n()b. 53rauy
Dcrroanbt fein, luenti man bie§ auy uorgerm.
bhrüt-to- beuten unirbe.
t SBiitflcrt M. 'SBeinberg' (ein fdiuuib.
2!iaIeftaioi1) m()b. wTngarie al)'D. uingarlo y)l.
(ügl. and) engl, vineyard): eigtl. 'SBcingarten' ;
tüegen ber .Hür^ung be§ lat. T ogl. il^in3er.
Söinf 9JI ml)b. winc (ki ai)b. winch Tl.:
3U minfeu ml)b. winken fl. ;^tiu. al)b. winkan
fdiro. 3tiu- 'fid) feitroärt§ beroegen, fd)manten,
nirfen, luiufcn' — anglf. wincian engl, to wink
'mintcn, nirfen'. ^'sft 'eine fd)mautcnbc i^emegung
mad)cn, eine ^eiucgung feitii)ärt'^> nuadicn' bie
©runbbebeutung ber germ. äl\^. wink, jo foun
bie ibg. 2Bv bicfclbe fein nnc bei lueidjen (ibg.
wTg : wikj. Taju hü6 flg. 2Bort.
Söinfcl Tl. m()b. winkel al)b. winkil m.
'SPiufel, Grfc* = nbl. winke], anglf. wincel
'SBinfcl*, looju nod) baö ani ber uafallofen 3Bj.
gebilbcte got. wailisla 9?]. 'iBinfcl, (5rfc'. 2lHibr=
fd)einlidi ift 'ilriimmung' bie Wrunbbcbcutung
bC'5 il^ortev. 3. ilUnt.
ttJtntcit f. SB in f.
luinfcln ^tro- '"bb. winseln: o"tenfiinim
3U ml)b. Winsen al)b. winsön winisön fd)iü.
3tu). 'jammern' : mol)! mit lu i m m cm (lu i c b e r n )
a\i<- ber germ. 2i\v bwT. ;',ufammenbang mit
meinen ift u'cniger umbrfd)cinlid).
Söintcr 9?J. mbb. winler abb. wintar 9JL
= got. wintriis, anglf. engl. ubi. winter. af(id)f.
wintar 'JBinter'. Tie uermanbtcn Sin-ad)en
gebraudjen für baS fpcgififd) germ. wintrus einen
(Stamm ghtm (ghienr)) = lot. hiems, gr. xe«ndjv,
aflou. aoeft. zima, ffr. hemanta (ba.^u in
bcr Lex Salira in-gimus 'cinjöbrigc» 5üicb').
2)ieje ibg. Gippe, mcld)c aud) 'Sd)ncc' unb
'©türm' bebeuten fonnte (ogl. gr. X€»iaa '©tunn'),
fann an?- lautlid)cn ®rüubcn bcr germ. ©ippc
nid)t uermanbt fein; fic legt cv aber nabe, 3u=
fammcnbang oon SÖintcr unb iBiub ju ucr=
muten; bod) ocilragcn fid) bie germ. ®runb=
formen wintru- unb winda- lautlid) nid)t. :!Biel=
leid)t ift SBinter (auS. windr) al-^ 'aieinc ^cit'
3U faffcu unb gu altgall. vindo- 'lociB (ugl.
Vindo-b()iiaVindo-magusVind()-nissa)su3ieben ;
ögl. altir. und 'meifj'. — 3" bcn altgcrm. Sprad)en
bat äl^ i n t e r (ügl. aud) 9i a di t ) aud) bie 53ebcutung
'^(ibi"', mcld)e nod) in bem bial. (nbrbeiu.) 6in=
mint er 'cinjüljrigc ^icflC/ 9?inb' (anglf. senetre
'einiäbiig') crbaltcn blieb.
SBin^cr Tl. mbb. wtnzürl wtnzürle abb.
wTnzuril (wtnzurnil) Tl.: (Sntlcbnung an^ bem
in roman. Sprad)cn giinjlid) fcblenbcn lat. vini-
tor vinitorem (*vintörem), mofiir ha?- ilJoman.
vineator (fpan. viualor) unb vinearius (ital.
vignajü) bietet. 3(u§ lat. vinitorem mufete iiu
näd)ft abb. *winzQr cntftel)en; mal)rfd)einUd) i)at
bie (Srmeitcrung ju winzuril ibren ®runb in
fcfunbärer ?(idcbuung an anbere Jöilbungen auf
-il, inbcm nuin an abb. zi-ran 'gupfen' anfnüpfte.
ÜBcgcn ber ^autuerfd)icbung uon t gu bb. z ge-
bort bie (Siulcbuung bcr früben i!cbnperiobe von
SBein, Tlo\i, pflürfen, itelter, (5ffig,
Iridjter an.
tuinjtg 2lbj. fpätmbb. winzic (g) : junge 5lb=
leitung ju a)enig (ugl. ctngig gu einig —
ein); bead)tc fdmuib.^alcm. bcff. wunzig.
Wi\>Ul Tl mbb. Wipfel (wiffel) abb. wipfil
(wiffil) Tl. 'iBauiiifpitje' : eigtl. mobi etma
'Sdjaufclnbcy, Sd)autcr ; benn bie unter bem
flg. ÜHirt bebaubcltc germ. SBj. wip 'gittern, fid)
bemcgcn, fd)auteln' liegt gu ©runbe.
t !!Bippc J^-. erft nbb., auy bem '^ibb. ent=
lebnt; ugl. nbl. wippen 'fd)ucllcn, fd}aufcln' ;
bafür in cd)t bb. Öautgeftalt abb. mbb. wipf
'2d)uning, rafd)e '-ycmcgung' neben mbb. wifen
ft. ;')tm. 'fd)mingcn' (f. mcifen). ®ie in bicfcr
Sippe fomie in ÜBipfel entt)altene germ. 2Bg.
wTp 'fid) fd)aufelnb bemcgcn' berubt auf t)or=
germ. wTb. mogu aud) lat. vibrare 'fdjmingcn';
bagu bie ältere ibg. Micbenform wip in ffr. vij)
'gittern', abb. wcibün 'fd)manfen'.
lüir '^Jiron. mbb. abb. wir — got. weis,
afäd)f. wi, nbl. wij, anglf. wv engl. we. ©a'^S
gcmcingcrm. wiz mit fcfunbärem nominatimfdjcm
s berubt auf ibg. wei 'mir', luorauä ffr. vay-
äin 'mir'. Tic Dcflinatiou uon wir, bie fid)
au<5 uns ergängt, gebort in bie örammatif.
SlMrbcI Tl. mbb. wirbel Tl. '.Slopfmirbcl,
Sd)citcl, 'jLnvbcl' abb. wirbil wirvil Tl. 'SBirbel^
loinb' = anorb. hvirfell 'itopfrairbcl', engl.
lüirfen
— 427 —
äöijunb
whirl 'äBirbcl, fid) brc()cn' : 3(blcitungcn au§ bcv
unter luevbcn bcl)anbc(tcn gcvm. ÜBj. hwerb
(hwerf) 'l'id) bvcl)cn'. ÜBci^cti WopfiDtvbcl bc-
aditc btc 'öcbcutuntvocntundcluiicj oou Sd}citcl.
tüirfcn otiu. m()b. wirken (würken) a[)t).
wirkan (wurclian). 2)ie§ eiijtl. ft. S^w. ift iic=
mcingcnu. aly wh-kjanwin-kjan -.vqi 90t. waürk-
jan, aiujlf. wyrcoan. foiuic a)äd)f. wirkjan, nbl.
werken. 2;ic gcrin. i>cvballU3. werk : work, ju
ber ÜR>crf gcdort, [icnd)t auf bcr altibg. SBj.
werg (worg), bic über mc()vcvc 2)ia(cftc ucr-
brcitet ift. ou gv. eprov 'ilscrf gcljörcu ptluj
für *FpeTiiw 't()uc, ücrrtd)tc' — öp-favov '2Dcrf=
jcug* — öpTiov '(jciligc .s>inbhing' ; baju aocft.
vrz verez 'luirfcn, arbeiten'. !ric in ni[)b. ;5eit
fid) au§bilbcnbc Jöcbcutung 'nä()enb, fticfenb,
ujcbcnb ucrfcrtigcn' erl)iclt fid) im Td]t). — 'Hn-i
beut Xeutfdicn ift an "Jtblcitungen nod) ba§ 3U=
famniengefcl3tc al)b. scuoliwurlito m()b. sclmoch-
würhtc '3duil)tnadKr' ju cruHl()ncn, morauö
Gigcnnamcn ivic 3d)ubcrt unb 3d)ud)arbt
cntfprungcn finb.
wirr 3(bj. erft nl)b. '3(b(citung au§ luirrcn
(mcift jetjt ü er wirren); biey eigtl. ft. S^w.
(roic baä alte ^^artij. n()b. ücrtuorrcn geigt)
berul)t auf m()b. werren (verwerren) a()b. werran
(firwerran) ft. 3tn). 'oerwidctn, ocriuirrcji'. 3(uf
bem gugcdörigcn Subft. a()b. werra 'SJcrnnrrung,
©treit' bcrut)t ital. guerra, frj. guerre 'Ärieg'.
3u al)b. afäd}f. winran ft. 3tnt. 'in 33erunrrung
bringen' au^ älterem *wersan ge()öx1 n)ol)l aud)
SBurft alö '©cmengfcl'. Gine uorgerm. ©j.
wers ftedt in afloo. vresti 'brcfd)en' unb luol)!
auc^ in lat. verro 'fege'. Tlan gieljt gern engl,
worse 'fd)Iimmer' (got. wairsiza: f. ba§ flg.
SBort) jur germ. üTGj. wers 'oerrairren'.
öiirfd) 3lbi. erft nbb., 3?ad)bi(bung 3u bem
bereite^ ml)b. unwirscli (au§ unwirdesch un-
würdesch); bie 53cbeutung löfjt fid) au§ m()b.
wirs Äomparatiu 'fdjUmmcr' (g(eid) engl, worse.
got. wairsis) nid)t begreifen.
933trf(ftinfl, 2Birfing dJl. erft nl)b. bejeugt;
t>a^ S>ort fdicint aber fd)on fri'djer entle(}nt 5U fein
unb jiuar uon obcritalienifd)cm 53oben, roorauf
bie frg. Benennung chou ile Milan ou de Savoie
{aud) l)eff. mittelrbetn. ©aroau) fül)rt. 3u
©runbc liegt lombarb. versa (ogl. ital. verzotto)
'Äobl, ©irfing', iücldic6 auf lat. viridia (t)ulgär=
lat. virdia) '@artengen)äd)fe' gurücfgel)t. Sic
ßntlebnung üon Äo()l unb »aaiipc§ I)at raeit
früber ftattgcfunben.
aöirt m. ml)b. al)b. wirt Tl. '©bemann,
i")au§löcrr, Öanbe§l)crr, Jöeroiiler, (Saftfrcunb,
©aflroirt' = afäd)f. werd '.sMu^beiT, Gl)el)crr',
nbl. waard, got. wairdus '©aftfrcunb'. 3^=
fammenljang mit lat. vir 'SJJann' (germ. wer
f. unter SBelt, SBcrgelb) ift nidit möglich;
aud) gn gern db reu unb m arten mirb e& faum
geboren.
SBirtd 5[R. 'Spinbclring' mljb. wirtel gjj.,
meld)e'§ au§i ber unter merben bcf prodienen
ibg. 2®3. wert 'fid) brel)en' ftammt. 4>gl. afloü.
vreteno 'Spiubel'.
SBiftti 9!JJ. ml)b. wisch ai]"!). wisc Tl., moju
mbb. nl)b. wischen abb. wisken (anglf. weoxian
'ipifd)cn' ). iUjl. anorb. visk '33ünber unb nad)
«citr. XI 561 mit Sabial anftatt bec^ @uttural§
engl. wisp. Sie ©rbf. wisku wiscj wisp bürfte
3U lat. virga {au§i wizgäV) ftimmen.
2Öi§mut 9J1. im 16. 3al)rl). alö SBiümut
— SBinmat bejeugt (3. ^. in ^liatliefins' Sa=
repta 1562); ©corg SIgricola De Re Metallica
15.30 fd)reibt lat. bisemutum. Qm fäd)f.=böl)m.
Grggebirge, mo bic frül)cften 19i§ntut3ed)cn (feit
1472) luarcn, ift JBieSmat = SBiefen matte,
fo baf5 ber 3Bi§mut mit ben 53lumcn bcr 2Biefe
ipcgen ber mannigfaltigen Jnrben ucrglid)cn mdrc.
3©al)rfd)einlid)cr ift bie 2(nnal)me, ba'o Tlctaü
()abc feinen Flamen nad) ber älteftcn ®tCMnut=
3cdic ©. ©eorgcn „in ber SCMcfcn" bei 3dinec=
berg; muten ift ein bcrgmänn. ÜBort 'um ba^
3{cd)t eine 3cd)c ju eröffnen nadifud)cn'. dlad)
ür. 5. SBibcl.
2Stf})d Tl. erft nbb., ein nbb. ©ort; bie feit
bem 12. 3ttl)rf). bcseugte @rbf. wich-schepel
beutet auf 3iifannnenfe^ung mit nbb. schepel
'2d)effel'.
t Wif^dn 3tiu- 'lifpeln' mbb. wispeln abb.
wispalön hwispalön. daneben bai-' erft nbb.,
eigtl. iuol}l nbb. mifpern, bav bem anglf. hwis-
prian engl, to whisper 'flüflern' entfpndit. 2)iefc
^ntenfiübilbungen fd)einen auf einer (Sd)aUn)3.
hwis (^hais) (in l)eifer'?) 3U bcruben.
miffcn 3tiü. mbb. wl^^en al)b. wi^^an: ein
gemeingerm. unb nieiterbin uribg. '!prät.=*:|?räfen»;
ogl. got. wait 'id) meif;', anglf. wät engl, wot,
afäd)f. wet, al)b. mbb. wei^ au§ bem porgcrm.
4'erfeft woide 'er roeits' — widnt 'fic miffen'
in ffr. veda 'er tPeiß', gr. oibe, aflop. vedeti
'miffen'. Siefem uralten rebuplifation§lofen
^erfeftum liegt eine 2B3. wdd, it)cld)e eigtl.
'finbcn', bann 'fel)en, erfcnnen' in ben ibg.
Sprad)en bebeutet, 3U Ojrunbe; ogl. ffr. vid
'finben', gr. ibeiv, lat. viderc 'feben', got. wi-
tan 'bcobad)ten'. 9(uö bem 9Jbb. cgi. geiuiß,
oerroeifen, rociSfagen unb ilMg.
3Stfunb Tl. mbb. wisent abb. wisunt Tl. =
anglf. weosund: ber gemeingerm. liernamc (bei
antifen Sdn-iftftellern al§ bison). bcr im Helt.
iüittent
428
lüol^nen
üicUcidit in CrtSnamcn rote Vesontio ftccft, tft
früh 33cinamc rcU^- ^^^cvfoncnnainc geroorben unb
jiüar alc- inl)b. Wisent — ^Yimt alib. Wisunt
— Wirunt n'dion bei •iJJrofop Bavba\dpio<;
Oüiaavbo;).
wittern ot»u. ml)b. witeren 'ctiu. nlv &c-
rudi in bic dla)c bcfommcn*; bancbcn anovb.
viöra in oilcidjer 'öcbcntnna: 5n '©cttcr iicliöx-ic}.
„Tai] bcr ^^säoicran&brncf ju bcv 'Öcbcnlnnci (cii^tl.
'mit ^cniil5nnii bcvffiittcvnnci viedicnb anfftnircn' )
foninicn fonntc, bafiir un-cdicn cnyil. to wind
'nnttcrn' unb frj. vent 'ii>ittcvunc;i'."
Söittib (mit rccjulär cntftanbcncm b au^:^ w)
— SBitmc <^-. ml)b. witewe witwe o()b. wituwa
(witawa) J- == flot. widuwö, ajäd)f. widowa.
nbl. weduwe. anglf. wuduwe widwe engl,
widow. Gntfin-cdicnb ir. fedl). \at. vidua, ffr.
vidliävä. aflot). vidova 'SBitme'. Ta^ ()icran§
ctid)lict';bavc nribg. widhewä iwidhowäi 'J.
'SBitiüc' jd)eint eine nite 'iMlbnng 311 einer ibg.
aßj. widh. jtr. '-1*03. '^■'*1'' '^^^^' ii'cvben, iVJangel
l)abcn'; ogl. gr. niöeoi; 'lebig, nnnevliciratet'.
2)ic '-Pejeidmnngen für "©itiöcr finb jnngc 3Ib=
Icitnngcn ani- bem ("ycmin. (ogl. 6d)miegcr);
ugl. nlib. wituwo m()b. witwsere, roojn bann eu.
ein neue-? Aemin. (ml)b. witwerinne) gefdiaffen
lucröen tonnte; ngl. nl)b. ©itmcinn (barnad)
SBitfvam. — oni" glcid)en ibg. iBurjel widli
gel)ört uielleid)t nlib. ©aife.
■i- iBtttlUll 'Ji. mbb. widen widenie d)l^-.
'Srantgabc, maö ber '-^räntigam ber Jörnnt giebt'
bann and) 'Xoticrnng einer ilird)e' al)b. widamo
'9Jiitgitt be§ '-i^räntigam-ii für bie 53raut'. 2)a§
ciUfpredienbe anglf. weoluina '.Hanfprei^ bcr
SBrant' führt auf il<ern)anbtfd)aft mit gr. eebva
^bvov '*ih-autgeid)cnl'e tc<- söräutigam-ö', ii'oju
t)ic(lcid)t and) aflou. vcda (vcstii 'heirate', altir.
fedaim 'heirate*. ^Vbcnfallö bcftel)t fein M-
fommenbang jnjifdien äBittum nnb bem flg.
2Boi1; ugl. nod) luibmen.
WxU iV2. mhb. witze al)b. wizzi a. 'SlUffen,
23eritanD, .Mlugheit, 'il^eiv'heit' : 'Jlbftrattum 3»
nuffen ioiniiued)enb anglf. engl. wiD. — Ta,ut
miuig "Jlbi. mhb. wilzrc ffii ahb. wizzi-i 'uer^
ftänbig, llng'.
Söiöbolb Tl. gcbilbet luie Iruntcnbolb
(j, aiid) ÄMiterid)). 3>n 10. i^sa\)v\). üblid)
gunädift üon frühreifen, altf lugen Slinbern (,v 'S.
l.")41 in 3eb. Aranctd Spridimörtern I, ]<»Gi>;
II, 14ai.
too "Jlbü. ml)b. al)b. wä für ältere'? war
'roo?* = afädif. hwär, nbl. waar. anglf. Inviir
engl, where : ba.ui got. Invar 'wo ?' : 'liotalabu.
ju bem alten Aragepron. hwa- an^ ibg. ko-;
ogl. ffr. kärlii 'mann'. S. mer nnb marnm.
^^^od)C J. iiilib. woche a()b. wohha, mofür
metft mit älterem 23ofal wehha Jv. (bancben mit
u fdmiäb.=fd}uicij. wucli) : eine gemcingcrmanifd)e
53encnnung, mcldie auf einer ©runbform wikon-
is: bcrut)t; ugl. got. wikö. afädif. wika, nbl.
week, anglf. wucu wicu engl. week. anorb.
vika 5. '2Bod)e'. 2)ic 31nimhmc, hü\i lat. vices
'äBcd)fer al§ '2Bod)e' fid) bei ben ©ermanen fcft=
gefetzt l)abc, ift unhaltbar ; ein bem maügebcnben
lat. septimäna = ital. settimana, frj. semaine
(altir. seclitman) '3lHid)c' entfpredicnbe§ 2Bort
hätte bann bei un§ heimifd) merbcn muffen. 5"iu"
gcrm. Urfprung bcci Sinn-tc-J fpridit bic frühe
tSntlel)nnng inC' \yxnn. (aU wiikko), fomie ba-o
neben anglf. wicu bcftcljcnbe wice J- '2Bcd)feI=
bienft', mobnrd) Slnnhe aU 'ä'i>ed)fer mal)r=
fdieinlid) mirb (ugl. 2Öed)jcl).
t Söorfcii 9)^ 'OiVxfen' erft nl)b., anv bem
''Mhb. (l)b. bafür 3{odcn); u'ol)l mit SBiedic
uermanbt.
Söoflc A. (mit mb. ö für A ipic in Cbem,
Sdilot, Hot ufiP.) ml)b. wäc (g) al)b. wäg SÖl.
'bcmcgte'? 3Saffer, (>-lut, SBoge, '^-luf!, 9}leer' =
afäd)f. wäg. anglf. wä'g, got. wegs '3Bogc, (Vlut'.
SUIS' bem 5(l)b. entflammt fr3. vague. @erm.
wega- wegi- an§ porgcrm. weglio- weghi- gc=
l)iirt ju bcr ibg. STw wrgh 'ftdi bcmcgen': alfo
3Bogc eigtl. 'iicmeguug, ^ycmeglc?'.
3i^oI)I l^t. nidit in nnmiüelbarer Jöc^iebung
3U u'üljl; pielmel)r ahb. wolo welo 9)1. '^)ieid)-
tum' = aföd)f. wölo, anglf. wela 'iRcid)tnm'.
tooftl 31bü. ml)b. wol al)b. wola = afädjf.
wSl, nbl. wel anglf. w51 engl, well, got. waila:
5(bi)crb 3n gut. Tic 3U crfdiliefjenbc @runb=
bcbcutung biefc'? gemcingcrm. "Dlbu. ift 'nadi
ilUiufd)', ha ci an'i> ber äi^3. uon u' ollen ab^
geleitet ift; ein ibg. wclo- '2Bnn)d), il3egcl)r'
ftertt nod) in ffr. varäm ä (ober pr:iti väram)
'nadi 3l^unfd), nad) üöelicbcn'.
luuMfcil '^Ibj. ml)b. wol veile 'leid)t fäuf--
lid)'; pgl. feil. — Juublgcborcn 51bi. mbb. wol-
geliorn (nuifür and) lincli-cliorn) 'üorncl)m*. —
SBobltlint Tv. mhb. woltät ahb. wolaiät.
lüol)UCJl ;^)tni. ml)b. wonen aljb. wonen fd)n).
3tn). = afäd)f. wunon. nbl. wonen, anglf.
wunian 'moljnen, fein, bleiben'. 9Jebcn biefer
lueftgerm. Sippe flel)t biejenige üon gcmolint:
bie 3n örunbe licgcnbc ibg. 2B3. wen l)at iDal)r=
fd)cinlid) 'fid) gefallen' bebeutet, maö got. wunan,
anorb. una 'fid) freuen' nal)c(cgt; ha'i ®e =
mohnte ift 'ba&iejiigc, moran man (Gefallen
finbct', n)ol)ncn eigtl. 'fid) irgcubiuo erfreuen'.
%n<- ber gleid)cn ibg. 31^3. wen ftammen afäd)f.
al)b. wini (ml)b. anglf. wine) 'Areunb', lat.
Venus 'Ööttin bcr Siebe', ffr. 2B3. van 'gern
tülUbeti
— 429
2Burf)ei-
l^aben, lieben', jfv. vänas 'Suff; ugl. nod)
2Bonnc unb SBunfd).
ttJÖlkn otiu. nü)ö. a[)b. weihen (au§ *\val-
bjan hwalbjan) ^djvo. Btw. 'boc3cntörmig ge=
ftalten, raölbcn' = afäd)f. bihwelbjan 'übcr=
roölben, bcbecfen', nbl. welven, anorb. hvelfa
'roölbcn'; hain aiuilf. hwealf \-5Ciuulbt' unb flot.
hwilt'tri '3ari^' (eü^tl. '2Bölbunif ). 2)tc acrm.
SSevbaliU^. hwelb : hwcMf auö tbc]. qelp ((|elqV)
ftct)t bem öv. kö\tto<; '^Bufen' (eigtl. 'SBölbung')
nal}e; ba^u aud) ffr. kürcä, lat. culcita '^olftcr'V
Söolfi (nbb. Sautfonn 3BuIf) m. mt)b. al)b.
wolf Tl. = got. wulfs, nfäd)f. wulf, nbl. wolf,
angll". wulf engl. wolf. S)a§ gcnn. wulfo- au§
walpo- bevnljt auf ibg. wlqo- wlko- = ffr.
vrka, afloD. vlükO. (it. vilkas, gr. Xükoc;, (at.
lupus "iBoIf. Sei biefer augenfd)eiulid)en
Übereinflimmung von Söolf mit ben gleid)beb.
SBorten bcr übrigen ibg. Spradjcn ift lat.
vulpes '^udiö' fern ju balten. 9Jlan I)at bic
ibg. ^Benennung walqo-s wlko-s mit 3icd)t ju
ber in gr. e\Kuu, aflou. vleka bcroal)rten ibg.
2B3. welk '3icl)en' geftellt, fo ba\i 2Öolf etma
'Siäubev' meitUe. — 2)aS SBort S>olf luurbe
im @erm. liäufig ^uv Silbung üon Gigcnnamcn
benu^t; »gl. SBolfram unter 9{abc; 3iubolf
au§ Ruodolf (eigtl. 'Diuljmivolf ; f. 9tul)m),
2rbolf au§ Adalülf (eigtl. 'ebclroolf ; f. 2lbel).
Wolp 9JI. fd)on im IG. 3al)rl). (3. ^8. 2)a=
fi)pobinÄ 1.54<J 'Intertrigo') üblidi ; im 15. 3af)i'^)-
ogl. ;laftnad)tyfp. I 44 rMv^ fic ben ganjen
2tbenb gel)t, al» ob fie ben SBolf geritten l)ätt"
(9?ad)n)ciö oon Jy^'- ?5faff).
Söölfin 5. m()b. wülvinne älter wülpinne
al)b. wulpinna ; ältefte bcutfdje 3^orm afjb. wulpa,
ältefte gcrm. Jorm anorb. ylgr (für germ. *wulgi)
= ffr. vrki "JBölfin'. Aemininum gu SBolf.
SSoIfc 5. mdb. wölken al)b. wolkan Tu;
bancben ml)b. (alem. mb.) wölke abb. wolka 5-
'SBolfe'. 35gl. afüd)f. wolkan 3t., nbl. wölk,
anglf. wolcen '3Bolfc' (luoju engl, welkin 'ijim=
mcD. Unter melf mirb eine oorgerm. SBj.
welg 'feud)t' oermutet, rooju aucb 'i>a§ bem
SBcftgerm. eigene wolkön (wölken-) 9ieutr.
'SBolfe' (eigtl. 'bie feud)tc'?) geljört.
SSoüc (nbb. öautform SBulle) J. mbb.
wolle abb. woUa 5. ^ got. wuUa, anglf. wull
engl, wool, nbl. wol. @erm. wuUö- au§ üor=
germ. walnä (f. Stelle unb 00 11 roegen 11 au§
In) l)at flg. Gntfpred)ungen in ben übrigen ibg.
©prad)en: ffr. ürnä, afloü. vlüna, lit. vilna
'2Bolle' ; baneben lat. villus vellus. ©fr. ürnä
f)at eine 2B3. vi- 'bebecfen, oerbüüen' ($räf.
ürnomi) lux Seite; bal^er bebeutete SS olle
(ibg. walnä^ eigtl. '53ebecfenbc§'. @r. dpoc, epiov
'SBolle' bdlt man bcffcr uon bcr angefüf)rten
gcmciuibg. Gippe (SBj. wel) fem.
tuoUcu 3tiu. mbb. wollen (wellen) aij'i).
wellan wellen : ein anomale» S^m., beffcn
genauere (Sefd)id)te in bie ©rammotif gel)ört.
iögl. afäd)f. welljan willjan, nbl. willen, anglf.
willan engl, to will, got. wiljan. 2)er 3"=
fammcnl)ang ber germ. 2B3. wel 'moücn', raogu
aud) 35? a 1)1 unb tüol)l gcl)ört, mit bem gleid)=
beb. lat. velle ift augenfd}einlid) ; ugl. nod) ffr.
vr (var) 'lüäblcn, rior3iel)en', aflou. voliti
'moüen'.
Söottuft 5. mbb.wol-lust m^: '2Bol)lgefaüen,
tyrcubc, 3}crgnügen, @enuf;, SBol) lieben, SBoüuft'.
Sßomtc jy. (nbb. l'autform wunnej ml)b.
wunne (wünnej al)b. wunna ( wunni) J-. '[yreube,
2uft, ba§ od)önftc unb 53cftc' = afäd)f. wunnja
°5-reube', anglf. wynn. @ot. *wunja ((§en.
*wunjös) lüöre 3>erbalabftraftum gu got. wunan
'fid) freuen', bcffen SBj. (ibg. wen '(Befallen
finben') unter mobuen gur Sprad)c fommt.
— dJlan l)ätt abb. wunnja (m()b. wünne) 'jffieibe=
lanb' für ein§ mit SBonne; bod) bat jencö mit
got. winja '2öcibe, j^uttcr' feine eigene !Corge=
fd)id)tc. (S^3 blieb erbaltcn in ber 33c3eid)nung
Sßonnemonat mbb. wunnemänöt (winne-
mänöt) al)b. wunni- winni-mänöd eigtl. '2Beibe=
monat'.
ttiorfcln 3ttu-crftnbb.; ^ntenfiogu inerfen.
tuorgen f. mürgen.
SBort Tl. mbb. abb. wort 3^. = got. waürd,
afäd)f. anglf. engl, word, nbl. woord. 3)a§
gemeingerm. worda- °2Bort', auf ibg. wrdho-
3urüdgcfübrt, ftel)t bem lat. verbum (lat. b für
ibg. dh f. 58art, rot), preu§. wirds 'SBort' unb
lit. vardas '5J?ame' gleid). SBeniger gut Ijat
man Söort al§ alte§ '^artij. wr-tö- (ogl. roegen
be§ ©uffireg fatt, traut) gefaßt unb au§ ber
in gr. ^nTUjp '3icbner' — |)riTpa 'Sprud)' —
^p^o) 'frage' ftccfenben 9B3. wer (wre) 'reben'
gebeutet, n)03u ba§ auf ibg. wrtho- berubenbe
altir. bretli 'Urteil' geböil.
SSrnd ^. erft nbb., aus, bem 92bb.; ogl.
nbl. wrak, engl, wreck. ßu ©runbc liegen
nbl. wrak 'unbraud)bar, fd)abl)aft' unb wraken
'aU'Jfd)icnen'.
toriuf^cn 3tiu. 'roiebcrn' im 16./17. Qabrb-
bei nbb. odiriftftcllcrn üblid).
2ÖUc6cr 9)1. mbb. wuocher abb. wuohhar
dMl '(Srtrag, 5aitd)t, (^Jeminn, Profit' =- got.
wökrs '2Bud)er', anorb. ökr. 2)ie abb. mbb.
Scbeutung '9?adifommenfd)aft' roeift auf eine
germ. 2B3. wak 'entftebcn, tragen', bic mit ber
unter merfen befprod)cnen ibg. 3S3. wog 'rege,
erfolgreid), tbatfräftig fein' ibentifd) ift; ogl. ffr.
233u(f)§
— 430 ~
2BuräeI
väja m. 'Äraft, ©tärfc, i«alining, SBo()I)lanb'
fornc Qiuiili. onwspcnan 'i^ebovcn rocrbcn'. fsn
ber 33cbciUunii ftcl)t bic bcr ibi]. 2Ö3. wog oer=
luanbtc 2B,^. aug 'ncvmcf)rcti' iiä()cr; ogl. lat.
augere, got. aukan (lit. augti 'iuad)|en').
2ÖU(6§ ÜJl. cvit nl)b.; 2(blaut§bilbiuu] 311
luadifcn.
'iS^üiit ?f. cvft n()b., aiie bciii nbb. wucht,
l'ccbenform uoit ©ciutdit.
)tiül)(cn ;5tRi. mlib. wüelen ai)b. wuolan
(au§ *\vr)ljan) = nbl. woelen. ;',u bicfcr fd)iü.
33crbaliU3. wöl ftcdt man mcift bic untcv äBa()l =
ftott bcbanbclte 6tppc gcrm. walu-, roojit a()b.
mbb. wuol, ang(). wöl '^fjicbcvlagc, 5ßcrberben'.
T 3Buf)UC iv. 'Sodi im 6ifc' ein obcrb. ilBort
(bnfüv nbb. löm unb wäke = anorb. vok).
2Bulft d- inl)b. (fcbr feiten) wulst a\)b.
I leiten) wulsta iv. (btt§ n()b. iBoil bebcntct nndi
'bic nnfgemorfenc Öiiuic'): 5tb(citung .yi al)b.
wellan ml)b. wüUon ft. otm. 'vnnbcn, roden',
iDojn Stelle':'
rtiunb 5lbi. ml)b. uunt (dj al)b. wunt =
Qiäd)f. angif. wund. nb(. gewond. got. wimds:
eigtl. altcy 'i^.^arti.v mit bcm ibg. Suffir to-.
Tanebcn ein alte-? 5(bl"trnttnm berjclben ÜB,v
mit bem ibg. 3uffir -tä (f. Sdinnbc), nlib.
Sßunbc ml)b. wunde obb. wunta ,1-. = afäd)f.
wunda. nbl. wonde. angif. wund engl, wound
'ffiunbc'. 2)ic jn Örunbc licgenbc 2B3. inncr=
l)Qlb bcö öcrm. l)ättc wi-n ,^i lanten; ng(. got.
win-nan 'leiben, Sdnncvj empfinben', mojn man
gr. tÖTfiXti an§ i^ö-Fa-TeiXr)?) 'SBnnbc' S'cllt.
$LMini>cr 31. m()b. wunder al)b. wunlar ^Jt.
'i^cvuninbcvung, Oicgcnffanb bcr SPcriininbcrnng,
äPnnbcr, '?luf,cvorbcntlid)cc-'' (bic ^ebcntung ''lkx=
luunbcrnng* bcmaljrcn mir in ber bereit-:? ml)b.
üJerbinbnng il>nnbcr ncbmcn). 53gl. aföd)).
wundar, nbl. engl, wonder. Xa^ gcrm. wundra-
mirb mit llnrcdit .^n gr. öep^uü 'fe()e, fdiane,
bctrad)tc* geücllt.
Sölinfd) W. ml)b. wunscli a()b. wunsr ''Bl.
'ffinnfd), '-i^egebrcn' (nd)b. and) '33crmögcn,
5luftcrorbcntlid)c5 ',n jd)aücn'); ngl. nbl. wensch,
anorb. ösk (für got. *\vunska) 'SBunfd)'. Xanon
abgeleitet iuiinfd)en mbb. wünschen a()b.
wunsken = nbl. wciisclicn, angif. wysfan
engl, to wish 'n)ünfd)en'. ''})lan ftcllt bcm gcrm.
wunskö 'JBnnfd)' baö ffr. vAncdiä (fiir*vrinsk,i)
'ilBnnfd)' (moneben 2B,v vänrh 'nninfd)cn'i
gleid). Ter skA-'3(b(citnng liegt bic ÜBü. wen
'(Gefallen finben' ,^n Wrnnbe, mcld)e nnter
mohncn jur Sprad)e tommt.
25i?ürbc ,1. ndib. wirde al)b. wirdi ^. 'J9iirbe,
(Sljrc, 'Jlnfcdcn': 'JUiftraftnm ,^n mert. — nnir-
big nd)b. wirdcc; ahb. wirdig.
Söurf l^t. m(ib. al)b. wurf: ju merfen. —
Ta,ui iBiirfel 9)1. aib:!' m()b. wiirfel al)b. wurfil
DJJ.; ygl. anorb. verpell 'äCnirfcr.
luürgcn 3tn.i. ml)b. würgen (mb. worgen)
fd)it). ^Uv. 'an bcr Äc()Ic sufammenprcffen,
luürgcn' a'^b. würgen (au§ *wurgjan); neben
bicfent fd)ra. 3ttt). bcftanb auf @rnnb uon
glcid)bcb. m()b. erwergen eine ft. 3.^crbalm3.
gcrm. wi-rg anc^ ibg. wcrgh. anv bcr lit. verszti
I verzu) 'jufannncnfdinürcn, fcftprcffcn' unb afloo.
vrüza 'fcffcln, binbcn' gcfloffcn finb. äl^citerbin
t>erglcid)t man bic unter ringen bcfprod)cnc
ibg. 2B3. wrengh.
2öttnn Tl. nd)b. at)b. wurm 9)i. 'Surm,
vsufcft, Sd)langc, Trad)c' = got. waürms
'Sdilangc', angif. afäd)f. wurm '8d)langc',
nbl. engl, worui. anorb. ormr 'SBurm'. Die
53cbcutung bcv gcmcingcrm. SBortco fdimanft
3mifd)cn 'äBurm' unb 'Sddange' (ugl. Öinb =
murm). Tic erfterc fel)rt in bcm uruermanbten
lat. vermis '2.i>urm' micber, raomit gr. ^ö}xoc,
(|)ö|ioS) für *Fpo^o- ','öol3Uiurm' in 3lblaut§=
ücrliältniS ftebt. 5(bfcit§ liegen ffr. knni 'ÜBurm',
lit. kirmöle, altir. cruini (afloü. crüvi) 'iffiurm';
aud) gr. eXmc '(Jingciucibciinivm' muf; von bcm
gcrm. SiUirt ferngehalten lucrbcn. — luurmen
^tni. erft nl}b.; ügl. nbl. wurmen 'fid) guälcn,
abl)ärmcn, fd)U)er arbeiten': it)ol)l 3U Sßurm.
Söurft 5- "d)b. al)b. wurst (mb. nbl. worst)
5v. : ein fpejififd) bcutfd)cy -JBort, bav, aB '@e=
mcngfcl' gcfaüt, u)ol)l mit mir reu (äB3. wers)
3nfammcn[)dngt. JBcniger u)al)rfd)einlid} ift ou=
fammenl)aiig mit ber unter mcrben unb
Sl^irtel befprod)encn ibg. ©3. wert 'brcl)en,
minben', fo ban Ü^urft (l>irbf. wrtti- wrtsli-)
eigtl. 'Trcl)ung' lunrc.
WüVi A: ml)b. a{)b. würz Jy. 'ilraut, ^4iflan3e'
(m()b. nud) 'il^ur3er) -^ afäd)f. wurt 'Äraut,
^lumc', nnglf. wyrt engl, wort '^raut', got.
waiirts 'ilUir3cr. 'Jlnf ein ibg. wrd wr;1d mcift
gr. ()df)u.uvo<; '^Kaute, junger Iricb' (gr. f)iZa
an^:i Fpibjai, foiuie lat. rüdix (gr. f)dbiE), momit
rüiebcr anorb. rül (barauS entlcljnt engl, root)
'ÄMir3cr für *wrOt- fid) nal)c berührt; ugl.
aud) l'Hüffcl. 2)a3U Söürjjc ?\: ml)b. würze 5.
'Wcun'ir3fraut' ^ engl, worf 'ilUir3c' unb afäd)f.
wurt.ja '3tie3erei'. — mürsen ml)b. würzen
a[)b. wuizcn.
SiJurjcl iS- nd)b. würze! at)b. wurzala 5.
= nbl. wortel. Taö auidautenbc 1 ift nid)t
mie in (5td)cl unb 'jlrmcl biminutiu; uiclmcbr
ift al)b. wurzala nad) 5lu'5nieiy bc§ gleid)bcb.
angif. wyrt-walu eine ;iufammenfct?ung mit
5Bur3, eigtl. wurz-walu; im 'Jll)b. ift bae innere
w ucrflnngen, ogl. 'J^ömer = angif. Hömware,
SBuft
431 —
50^m
58üriicv = rtiuilf. burgvvare ivn}l. nod) al)b.
eihhorn -^ am-\\). acwern). ©o flcdt oicllcid)t
aud) 5)^ord)cl -=^ ahh. morliala für *iTiorh-\valu.
2)ay ju'citc Wltcb bcv ;')Ufniuincnl'cl3iina ift ii'cid)
got. walns '3tab', atiiilj. walu '6d)iuiclc,
Änoten': alfo aiuilf. wyrtwalu = al)b. wurzala
eigtl. 'Mrautftort' (^u SBurj).
2öuft 3)1 m()b. (feiten) wuost 2)1. '33ertüü=
flung, SBuft, (Sd)iitt'. — daneben luüft 5{bi.
ml)b. wiieste nl)b. wuosti 'öbe, unbebaut, leer'
= afädif. wösti, nbl. woest, angif. weste 'unifl'.
2Büfte (>•. mlib. wiieste al)b. wuosti (wuostinna)
5".; ogl. aiäd)f. wöstinnja, angIf. westen '333üfte'.
Tlit btcfer lueftgcrni. Sippe, lueldie auf ein
oorgernt. 2lbj. wastu- lueift, finb altir. fäs unb
lat. västus 'roüff urocnüanbt. "Un (Snticbnung
be§ raeftgerm. 2{bj. au§ beut 2at. ift nid)t 3U
bcnfen (nur mbb. waste 'ÜJBüfte' ift enticbnt).
^nt a-- 1"^)^- n{)^- wuot 0^. '2But, jRaferci';
baneben üi]t). wuot = anglf. wod engl, wood
5lbi. 'lüütcnb, rafenb', got. wöds 'befeffen, gci=
ftcäfranf. Sieben bicfcr Sippe fteljt anglf. wöfj
'Stinnnc, ©efang', anorb. <'iör '^^ocfie, ©efang'.
Ter oufaiumcnbang bcr söcbcutungen crgicbt
fid) aui" bem urucriuanbtcn lat. v;Ues 'gottbe=
gciftcrter Sänger' (altir. fäitli '2)id)tcr'); ugl.
bie ffr. 2Bj. vat 'geiftig beleben'. 2i>al)rfd)einlidi
gebort jur felben SB^. ber alte ©ötternanic
Wödan (anglf. Wöden, afäd)f. Wodan, anorb.
Oöenn, ül)t). Wuotan). ber beut 'ÜJItttiuod)' bie
gerni. 53c3eid)nung (nbl. Woensdas' = engl.
Wednpsday) gab; bie urfprünglid) ntptbo(ogifd)e
25orftetIung beäi „rcütenben ßeere§" beruht auf
mbb. al)b. "iBobang i>ccr'.
SSütcrtd) yjl. mbb. (feit bem 12. 3af)rf)-'
wüeterich: eine nad) bem 93iufter üon 6igcn=
namen raic 5i-"iebrid) gefd)offene 5(bleitung
aiiS' 2But. 35gl. SBi^bolb unb ©egerid).
<^
3oifen 9)^ mbb. (mb.) zacke SDIJ-: ein eigtl.
mb. nbb. SBort; ogl. nbl. tak m. '3raeig, ^^Ift,
3a(fe', norbfrief. täk '3a(fe', rcoju roobl aud)
anorb. tag dJl. '2Beibcn3rocig', engl, tack '^$florf,
Stift, ll^gcl', nield)e t)ieüeid)t bem ffr. dacä
*?5^ranfe' ober bem gr. boKÖc, 'SSalfen' urücr=
luanbt finb fgcrm. takko-, ibg. dokno-V). £h
3 inte oerraanbt, ift unfid)er. 2lu§ bem @erm.
flammt bie auggebebnte roman. Sippe oon fpan.
taco '"^pflorf, 3tvc(f' unb frj. tache— attacher.
t äorfcrn 3tiö. 'pflügeit' für ml)b. z"acker
gän '3u 2(dcr geben' ; bafür al)b. erian ml)b.
ern (jc^t meftfäl. buggen = bauen).
306 '3lbi. mbb. zage a()b. zago zag 2Ibi.
'gagbaft, feige': Slbleitung ju jagen (ogl. lüad)
unb u)ad)en) mbb. zagen al)b. zagen. 33er=
mutlidi ift berfelbe aus einem got. *at-agan
(1. Sg. *alaga = ir. ad-agur 'id) fürd)tc')
burd) 2(pofopc be§ 5{nlaut§ entftanben: at märe
5?räfir unb got. agan 'fid) fürditen' berubt auf
ber im '"^Utgerm. oerbreitetcn 2Ö3. ag (ibg. agh)
Tid)fürd)tcn', ju ber aud) gr. axo? 'iöeängftigung'
gel)ört.
Sfilft %b\. mbb. zaehe ai)b. zähi 2tbi. = nbl.
taai, anglf. töh engl, tough 'gäbe'; got. *tähu-
(au6 *tanlui- ift oorauSjufe^en. 3« ber germ.
2B3. tanh 'feft jufammenbalten' gebiJren nod)
anglf. getenge 'nabe befinblid), oermanbt' unb
afäd)f. bitengi 'brüdenb'. 3an9e fdieint bcr
58ebeutung megcn 3U einer anbern SBj. ui
geboren.
Sai)l 5- i»f)b. zal J. '3a^l 3[Renge, Sd)ar,
(Srjäblung, JRcbe' abb. zala Jy. '^al]V = nbl.
taal ^■. '3prad)c', anglf. talu engl, tale 'Qv-
3äblung'. Taju 5 ab Icn mbb. zaln al)b. zalön
'jäblcn, red)nen, bcred)nen' (afäc^f. talön) unb
jäblen ml)b. zeln al)b. zellen (au§ *zaljan)
fd)U). 3tiü. '3äl)len, red)nen, aufcr3äl)len, bc=
rid)ten, fagen' = nbl. teilen 'jäblen, rcd)nen,
bcrü(fftd)tigen', anglf. tellan engl, to teil 'er=
jäblen'. Muh ber urfprgl. ft. S^erbalmj. tal
entflammt aud) got. talzjan 'belel)ren'. 3lut3er=
balb bc^' @erm. finbct fid) feine ftd)ere Spur
einer 2B3. dal 'aufjäblcn'.
30!Öm Stbj. mbb. ai)^. zam — nbl. tani,
anglf. tom engl, tarne, anorb. tamr 'jabm,
gcjäbmt'. Xaju jäbmen ml)b. zemen (zemmenj
abb. zemman (au§ *zamjan) fd)ra. 3^^- '3ab"i
mad)en' = got. gatamjan. anorb. tenija. nbl.
temmen 'jäbmen'. 3itfanimenbang ber germ.
Sippe mit lat. domare, gr. baiaäv, ffr. damjiy
(damanyi 'bönbigen, besraingcn' ift unjroeifeU
baft. ®unfel ift bah iserböltniö biefcr Sippe
dorn 'bänbigen' 3n einer gleidilautcnbcn 2B3.,
bie burd) nbb. 3icmen (germ. 2l>3. trm 'paffenb
fein, fid) fügen') rorauegcfctit mirb : abb. zeramen
'3äl)men' bat bah 2luc-.feben cine§ itaufatio§ ju
abb. zeman 'angemeifen fein, roobl anflehen'.
Qci^ri
432 —
Qaun
2)abei bleibt ouffäüioi, bat5 ^ai" primäre 5l^cvb
nur im @crm. fid) gehalten bat; ober fodtc e§
erftaii§ bemi^aufatio gefolgert fein (f. luecfen)?
3flftn dJl. mbb. a[)'i). zan ältejte Jvorm zand
9Ji. = afäd)f. nbl. tand, anglf. top {au§ *tan]) i
engl, tooth, got. tun])us. @erm. fanp- tun|)-
(ouS ibg. dont- dnt- entftanben) ift urueriiianbt
mit tat. dons (St. dent-), gr. öboü«; (3t. öbovr-i,
ffr. dat (9iom. ©g. dan) — danta d)l., lit.
dantis, altir. det '^abn'. 2)er ibg. Urftamm
dont- (dnt-) 'ß^bn' ift formell ba^ "Partij.
^räf. ber 2Bj. ed *effen' mit 5(pofope bc^ 5(n=
laut§ (f. cffen): alfo 'o^bn' eigtl. '(?ffenbcr'
(ha^ ©uffir be§ ^artijipS $räf. germ. -and-
-und- f. unter Acinb, jyrcunb, .S>eilanb).
2^a5u Sinne?
3nl)rc *V. eigtl. '|>lur. gu mbb. zäher i ^zacher;
abb. zahar (zahhar) 9}?.; bie Jorm mit ch im
9Jlbb. crgiebt bie 5lbleitung zechern zachern
'roeincn' labb. hhr au§ hr). 33gl. anglf. t6ar
(aui^ *teahor neben ta'hhcr) engl, tcar, anorb.
tär (für *tahr-), got. tagr 'Vi. ';-]äbrc': ein ur=
ibg. Iffiort in ber ("yorm dakru , n'cld)C aud)
burd) gr. büKpu, lat. lacruma ifür ältcrcy
dacruma), fpmr. dacr — altir. äOr 'Ibiäne'
üorau§gefeöt roirb; auffällig ift ba§ gleidibeb.
ffr. ä(.Tii (fall§ für *da(,ru). 3Sgl. nod) Ib^dnc.
3onflC A. mbb. zange abb. zanga J- =
nbl. lang, anglj. fonge engl, tongs, anorb.
t'mg ';]ange'. (^emcingcrm. tangn- bcrubt nuf
Dorgcrm. dank.i- unb gebort ju ber ffr. 3l\5.
danQ (dar) 'bcifjen' (ogl. gr. bdKvuj): alfo
Sänge eigtl. 'SBeifjer' (ogl. obcrb. 58eif5jangc).
33gl. nod) abb. zangar mbb. zanger 'bcifscnb,
fd)arf, munter', niorau§ ital. tanghoro 'unge=
fd)liffcn'.
Sanfcil ;)tu>. ipätnibb. zanken zenken
'ftrcitcn': ein auffällig fpätc§ 2Bort, bay in bcn
älteren germ. '^^cviobcn nidit begegnet. 'i'Jadi
l^al. .{■^intner ift ev .^ur i^curtcilung bec-. 3*Jortcy
n)id)tig, baf; ey tirol. neben 'ftreitcn' aud) bie
SScbcutung 'bin= unb ber.^erren' bat. 5Biellcid)t
ift mbb. zankfi (9?ebenform ju Si"^c) 'Sacfe,
Spi^e* ba§ ®runbmort für ,;;anfen, nicld)e§
bann eigtl. 'fpitjig fein' bebeutet babcn müfUc.
Sa\>U 5R. mbb. zapfe abb. zapfo 9JJ.
'Sapfen' = norbfrief. täp. nbl. tap, anglf.
ta-ppa engl, tap, anorb. tappe 'Rapfen'. 5luc^
ber germ. 6ippc fntb bie gleidjbeb. fr,^ tape
unb ital. zaffo cntlcbnt (ber umgefebrte 2Beg
ber Gntlebnung ftebt bei Spunb fefti. i^kxm.
tappon- länt fid) nidit biC' in bie übrigen ur=
üermanbten 3pradien ,^urücf ncrfolgen; nur
■;ipfel fd)eint ju biefer Sippe in i^egicbung ju
ftcbcn.
äoij^cln otiu. mbb. zappeln ^Itebcnform ju
zaboln 'gappcln, unrubig fid) bcivegen' abb.
zahalön (*zappalün V) 'gappelu' : ein fpejififd)
bb. äi>ort, lüobl jungen onomatopoietifd)cn
Urfprung§.
t Borge J. 'Seiteneinfaffung' mbb. zarge
abb. zarga '^■. ; mit 53ebcutungyuicd)fcl cntfprid)t
anglf. anorb. targa 'Sdiilb' (eigtl. 'Sdnlbranb'),
iuorau§ frg. targe, ital. targa 'Sdiilb' (barnad)
mbb. nbb. tarische, engl, target) cntlcbnt finb.
2)ie lueitcre 3>orgefd)id)tc ber Sippe ift bunfel.
iavt 3lbj. mbb. abb. zart 2lbj. 'lieb, geliebt,
teuer, rertraut, fein, fd)ön': ein in ben übrigen
altgcrm. 9JJa. unbcgeugtc§ "Jlbi., mcldicö mic ba§
eigtl. glcid)bcb. traut ein '^^artig. mit bem ibg.
Suffir tu- (vgl. fatt, tot) gu fein fdicint. (^icrm.
tarda- au§ ibg. dr-tu- bat an bem aueft. '^^artig.
dereta 'geebrt' hm näd)ften 33crii)anbtcn ; ugl.
ffr. ä-dr 'feinen Sinn auf etma§ rid)tcn'.
3flfcr 5. crft nbb., ben älteren 'ißcrioben
fremb (älter nbb. zasel, fd)mäb. zasem). Ur=
fprung buntcl.
Bnf^JcI ,">. 'Strang Warn' fpätmbb. zalspille
eigtl. zalspinnele; ugl. SBcdi, Gicrm. 27, 187.
.Sauber 9JJ. mbb. zouber (zouver) abb.
zoubar (zouvar) Tl. 'Sauberei, Sanf'cvmittel,
Sauberfprud)' ; ügl. nbl. looveren 'jaubern',
anorb. taufr 9?. 'Sauberci'. ^ür bie 5^ebcutung
ift ha^ entfprcd)cnbe anglf. teafor 'l)icnnig'
widitig: mit 9)]cnnig marcn bie ^Ihtncu cinge=
rit.u, fo ban ;! au ber eigtl. 'f^cbcimfdn-ift,
;laubcrfd)ritt' bcbcuten luürbc (uergl. SicuerS,
Wrunbr. 1 1 230;. Über iiorbiftorifd)e ;]ufammen=
bange be§ fpejififd) germ. taufra- laubra- (ibg.
ii\V dfip. nidit di'bh) bat man nod) nid)t§
ermittelt.
jauberit ;'»tiu. ju mbb. fmb.i züwen ("-zriworn)
fdnu. StHi. 'sieben', mcldicÄ mit gögern ju
gieben gu geboren fd)eint; bodi fönnte and)
anglf. lyran (t^orian) engl, lo tire 'ermüben'
ycnimnbt fein.
Samn Tl. mbb. abb. zoum Tl. = afäd)f.
töm, nbl. loom, anorb. taumr 'Saum, Süflcl'.
Taf; ba§ 5K?ort au§ ber germ. SBj. lug tuh
'gicbcn' abgeleitet ift (tauina- für *laugnio- ibg.
ddiikmo- une Iraiim für *ilrai]gma- gu
trügen), mirb burd) bie iöcbcutiuig it)abr=
fd)cinlid): ;')aum luie ;'ȟgcl alfo eigtl. 'Sicl)=
riemcn'.
Sann T}. ntbb. abb. zfin Tl. = afäc^f.
tun, nbl. tuin ';-)aun, OJarten', anglf. lün engl,
town 'Ort, Stabt' (moncbcn bial. to tinc 'ein=
gäitncn' au§ gicidibeb. anglf. tynan). anorb.
liin '(^ingebegtes, Weböft'. 'I)a§ germ. lii-na-
(tü-nu-?) ftcl)t in üorbiftorifd)cm SufQi'nncnbang
saufen
433
Setgen
mit beut -dünum bcv altfclt. rrt§namcn (ane
Augustodunum Liigdünuni); ocjl. altiv. di'in
(nu§ dünos 31) ''-ßuvii, Stabt'. Ter 53c9nfT
"30"»' iicl)t in '3tabt' aud) fonft über; üöI.
a()b. hac '^ccfe, Stabt' imb (^) arten. — oöiti^ =
fönt 9 Tl. bafüv m()b. cinfad) küniclin a()b.
kuningli 9?. 'flcincv itönicj*; im 18. ^ai]xl}.
aud) 3äunevt.
saufen otw- inf)^. a()b. erzüsen a()b. zir-
zdson fdiir. ottu.; Dijl. inl)b. ziisacli '©cftvüpp'-
i}(ut?cv()ülb bcy A>b. ift eine gcvm. 3533- tüs (ibci.
tlusi '3eiTcif;en' nid)t gcfnnbcn; nnl"id)er ift bcr
isergleid) mit lat. dümus (ani- altlat. diismus)
'©cfliiipp'.
3c(öc 0^. nt()b. zeche '^■. 'Orbnung nadi
cinanber, 5Rcificnfo(iie, 5{norbnunfl, Ginriditintg,
i>crciniiiiitu3, ©cicüfdiaft ^u gcmeinjdiaftlidien
;)njecfcn, ©elbbcitvac] ju cicmcinfamem Gffen ober
Irinten, 3Sirt§rcd)ttuni3'; bancben mlib. zechen
(a{)b. *zehh6n) fdjit). 3tn5. 'anorbnen, ueran=
ftalten, ju ftanbe bringen', aud) (fpöt) 'auf
2Birt§banyred)nung tr*infcn'. ^m 2(()b. ift t)on
bicfem Stamme nur gizehon 'anorbuen, rid)tcn'
norbaubeu; ba^u an^lf. teohhian unh teogan
(OUy tehhön tehwön tehön) 'auorblieu, be=
ftimmen, einriditen' unb teoh (hh) '@efeüfd)aft,
©d)ar'. 3(uf eine germ. SBj. lehw tegw (tew)
lueift got. gatewjan 'oerorbueu' — tewa
'Orbnung'. 5>iernad) ift eine uorgcrm. S>5.
deq 'anorbnen, cinxnditen' üorauSsufc^en {baiu
gr. bei-trvov '9Jta()l' für deqnjom?). 2^ie
rcid)c 53ebeutungacntfa(tung innerhalb beä
5[Rf)b. (äf?t fid) aui- ber ©runbbebciUuug leid)t
ableiten.
3crfc (V. m()b. zecke SDIj}. 'i-^oläboc!'; ent=
ipredienb nbl. teekt, angif. *tica (ticia ift für
tiica üerfd)rieben), engt, tike tick 'iooljbocf,
©rf)aflau§'. 3(u§ ber alttüeftgerm. Sippe tiko
tikko ftammen bie g(eid)bcb. ital. zecca, frj.
tique. 2tuf ibg. digh- lueift nad) >q. i^übfd)mann
armen, tiz '3crfc% '^^^ aiat)rfd)eiulid) mit ber
gerat. Sippe urucrroanbt ift.
3cbcr jy. mf)b. zeder (ceder) 9Ji.: auö
gr.4at. cedrus (a^b. cedarboum).
3c^ 2R5- nt^b. zehe a()b. zeha ^y. = nbl.
teen, auglf. tähae tä engl, toc, anorb. tä '3ef)c'-
^Jieben ber burdi bicfe formen üorau^gefegten
@rbf. taihön taihwön (baier. zechen imb
fc^roäb. zaichen) errceifen neuere ()b. unb wbb.
Tia. eine 5iebcnfonn *tai\vnn (au§ *taig\vön
*taih\v6n): fd)mei3. mittelr()eiu. zeb zebe, fränf.=
[)enneberg. zewe, tf)ürtng. ziwe. Xa^ oorgerm.
daiqä-n- '^djt" bringt man gern in 3nfammen=
f)ang mit gr. bdKTu\o(; (lat. digitus?) 'J-inger',
iüa§ ber öautc roegen unn)a()rfd)einlid) ift, jumal
Stluac etnmotoiiifdje;' iöövtcvbuc^, 6. V'lufl.
ba§ germ. SEBort überall nur uou ben Ringern
bey J}uncy gebraud)t luirb.
3C()U l1ium. mlib. Zehen (zen) af)b. zehan
= afädif. telian. nbl. tien, auglf. tyn engl, ten,
got. taihun: ein gemeiitibg. 3ut)In)ort in bcr
Jorm dekm dekmt; pgl. ffr. däcan, gr. bfeKa,
lat. decem. afloo. deseti. — 3e()ntc 3(bi. ml)b.
zehende (zende) al)b. zehando; al§ Subft. 'bcr
3e()nte, bcr jebnte 2:etl al§ 2(bgabe'. — ocbntel
f. Teil. — 5Bgl. uod) =3 ig.
schreit o^W- nibti- zern (verzern) 'pcrselireu,
perbraud)en' ; al)b. ürzeran fl. 3tn). ()at nur bie
iöcbeutung 'auflöfen, 3erftörcn, scrreifien' (ugl.
SBinser). Tiefem etttfpred)en got. gatairan
'3erftöreit, üernid)tcn'; angIf. teran engl, to
fear '3en:eit3en' ; ba3U ttbl. teren 'oersefjren',
afäd}f. farterian 'oernid)teu' foioie ul)b. 3crreu
unb 3 er gen. 2)ic germ. fl. 3>crbaIiP3. ter '3er=
reiüen' entfpx-id)t bem gr. bepeiv 'fd)inben', afloo.
dera 'serrcincn', ffr. 2B3. dar 'berften, serftieben,
3crfprcngcn'.
Beiden 9i mf)b. zeichen aiji). zeihhan 9J.
= afäd)f. tekan, ubi. teeken, anglf. täcn engl,
token, got. taikns 5. '3eid)en': 3(blcitung au§
ber ibg. Sß3. dig dik, ipeldie uod) in 3ciben
unb sei gen ftcdt; mit k crfd)eint biefc 2B3. tik
{= tih) im ©erat, nod) in auglf. ttecean engl,
to teach 'lel)ren' (ba3u pgl. ba^ g oon tat.
dignus prodigium fomie oon gr. berfua). —
2lbleitung 3cidinen mf)b. zeichenen al)b. zeih-
hanen; eigtl. 'mit 3ci<i)en oerfe()en'.
t 3ctbkr Tl. '33ienen3Üd)tcr' m()b. zidelsere
al)b. zidaläri Tl.: 2lbleitung 3U dp. zidal- mbb.
zidel- bef. in ber oufammcnfeguug zidalweida,
ml}b. zidehveide '2Balbbe3irf 3ur ^ieueu3ud)t'.
2^iefc§ zidal (oorI)b. *tiJ)lo- ftecft aud) n)of)( in
nbb. tielbcär 'ij>önigbär') fommt in feinem alt=
germ. 2)ialeft fonft oor, ioa§ aber an fidi nidit
nötigt, frcmben Urfprung be§ 2Doi1e§ au3une()men.
Tlan oermutct auf flao. ©ebict, mo bie 33ieuen=
3udit fel)r ausgebreitet ift, bie Urljeimat be§ aijb.
zidal. inbem man il)m afloo. bicela '3eibler*
3u ©iiinbc legt (ogl. Sebfud)en), raa§ iebod)
nid)t red)t iüal)rfd)einlid) ift. 3ufammcn()ang
mit Scibelbafl (mbb. zidel-, sidelbastj unb
3eilanb ift ebenfo unfid)er.
SCißCn 3tiu. mbb. zeigen a()b. zeigon frf)n).
3tro. '3eigeu, beuten': fpesififd) l)b. 2lbleitung
au§ bcr germ. ft. a5erbalio3. tih = 3cilien.
2:ie§ an^ ml)b. zihen ft. :^t\v. 'bcfdiulbigcn, au§=
fügen oon' al)b. zihan 'anfd)ulbigcu' ; baueben
ul)b. oerseiben ml)b. verzihen ül)b. firzihan
'ocrfagcn, abfdilagen, oerseitjcn'. 3u ©runbe
liegt bie ft. iBcrbalrcj. ibg. dik (dig f. unter
3cid)ett); ogl. ffr. die 'aufroeifeu, fel)en laffen.
3eifanb
434 —
^etcr
juit>ctfen',gr. beiKvu|ni 'jeigc" unb lat. dico 'jage'.
^k ©nmbbcbcutung ber SBurjcI bcit)Ql)ren
Setdicn unb jcigen joroic got. gateihan 'a\u
jcigcn, cvjäl)lcn, ücrfünbigcn, fagcn' ; ugl. bic 3u=
fammenfcBungcn afäd)j. altihan, anc\\\. ofteon
'ücrfagcn'. ^m .ob. fd)cint bag SBort einen gc=
rid)tlid)cn Sinn (ogl. lat. causidicus — judex)
bcfommcn jn l)abcn; ogl. ^njic^t.
3eilanb 9Jl. ni()b. zilant 3Ji. 'Scibclbaft' ;
faum jn nd)b. zil 'I'ovnbnfd)', c()cr 3U Scibel=
bai't; ugl. ;]ciblcr.
3cilc ?-. ml)b. zile Q()b. zila 5- 'Seile, öinie,
$Hci()c' (jinltnihb. aud) 'C^atfe'): frc5inid) ()b.
2rbleitnng ani-' bcv gcrm. SBj. tt, au^i bcv and)
3icl unb ;')Cit ftanimt.
3ctfiö 5}i. ipätml)b. zisec, gciüoljnlid) zise
5.; mit 3ticglit3 unb ^icbi§ au§ bcm Slat).
entlcbnt (poln. czyz, bö()m. cizok). njorauy aud)
nbb. ziseke sieske, nbl. sijsje, engl, siskin, bän.
sisgen, fdin'cb. siska.
Seit ?. inl)b. a()b. zit ^5«. (abb. zid 9i.) =
a\ää)i. tid, nbl. tijd. anglj. lid engl, lide 'ocit'
(engl, aud) '^lutjeit, Jlut' luic im ^3Jbb.; ugl.
nbl. tij). 2)a6 ti- bic ilUirjclUlbe bc§ gcvm.
ti-di- '3eit' ift, ergicbt fid) awv bem g(eid)beb.
anorb. ti-me. anglj. ti-ma engl, time (ügl. got.
hweila unter 3\>cilci. (?inc entjpvcd)enbc ibg.
SBj. dl mirb burd) ffr. a-dili 'unbcld)ränf't in
JHaum unb ocit, icitloy, unenblid)' (3Jamcn ber
@öttin Aditi) oovauÄgelct3t. 'Jfnbeve '^(blcitungen
bcrjclbcn SBj. im C^cvm. finb ocilc unb Sid,
roeld)e audi auf 'be)d)vänft fein in 3iaum ober
3cit' rocifcn.
3citIofc ,"v. ml)b. zitlnsc al)b. zililösa : bcv
sporne bev "^Vlan^ic bevutit barauf, tai] ftc nid)t
in bcv ciiitl. 'iMnmcnjeit bliil)t.
Leitung a: jpätml)b. (juerft 1321 be3eiigt
am '>Jtieberrl)ein) zitunge '9?ad)rid)t, Äunbe*;
ogl. nbl. tijding, engl, tiding, anorb. tiöf.'nde
'^fJcuigfeiten* ; ngl. engl, to bctidc 'fid) ereignen,
begegnen'.
3cltc A. ml)b. zi'lle : nad) lat. cdla (ngl.
Äellcr).
3clt ')l ml)b. zeit (gcmöl)nlid)er gezi-lt) al)b.
zeit (meift gizelt) 9i. : cntfiircd)enb anglf. ge-
tiild '5yorl)ang, 2^ec!c, 3clt' {haji^n engl, tili '^clt*),
anovb. tjald 'i?orl)ang, S^h'. 'Jtuö bcm 'Jdtgerm.
ift fr,v taudis '.\Sütfc' abgeleitet; afrj. taudir
'bccfcn' meift auf t>av )i. ;')tiu. anglf. beteldan
'ausbreiten, becfen'. Ji>ie aber engl. nbl. tt-nl
'3elt' auf frj. tonte berul)t, fo biivftc lucftgcrm.
gi-feld 9J. ';)Clt' auf imigärlat. tenda = ital.
fpan. portug. tenda ';')Clt' beru()cn (lat. tontorium
'3clt' fül)rtc unter Ginfluf? oon tendo 'au§:
fpannen, ausbreiten' ju roman. tonda). Stoffe
lid) l)at man feinen 5(nl)alt, S^Uc ben alten
©ermancn ju^utrauen ober abjufpvcdicn.
t Seite Tl. 'J'laben' mdb. zelte al)b. zelto
dJl. 'Alabcn' : uicOcidit ju bcv unter bem norigen
2Bort aufgcflclltcn gcrm. 25?v teld 'au'^brcitcn'
(ogl. Jlabcn ber 53cbcutung mcgcn).
3cltcr Tl mf)b. zöller al)b. zi-ltari m. =
anbb. lelderi, auorb. tjaldare; baju baier. ml)b.
zeit dJl. '^^5af5gang, fanftcr Sdnitt' (nbl. tel-
ganger '3clter' ). 2.^iclleid)t bcftcl)t alter oufammcn=
bang mit ber t)on ''^MiniuS eruHil)ntcn ^$fcrbc=
art ber fpan. Ihieldones '^^^nügängcr' unter bem
(Jinfluf; üon lat. tolutarius (equus) ">i?af;gänger,
oelter' (tolfiliin 'im Irab'), morauy afrj. pro=
oenj. Irotier. ^^ic '^ßcriobc ber (Jntlcbnung mirb
n)ol)l burd) ^^pfcrb (ogl. and) (Sfcl, 9}^aultier
imb Saumtier) beftimmt.
3cttt= (in oentgerid)t, graf) m[)b. zente
^. '^ejirt eigtl. oon 100 Ortfd)aften' ; ogl. ital,
cinLa, mlat. cenla 'i8c3irt'.
3cntltcr 9JJ. mt)b. zentenaere $)t. '(ScJoid)t
oon lOO '^.^funb': nad) mlat. centenarius (nbl.
centcnaar), mofür iebod) frj. cjuintal, ital. quin-
tale (unb cantäro?).
Set>tcT W)l f. Sccpter.
3cr= ""^räfiy m[)b. zer- (mb. zur- unb zu-)
at)b. zir- zar- zur-: ein gemeinmeftgerm. ik'rbal:
prdfiy mit ber ^öcbcutung 'aui-cinanber' ; ogl.
üfäd)f. ti (tö), anglf. in. 2)a» got. fcnnt mir ein
twis- alg SBcrbalpartifcl in twisstandan 'fid)
trennen' ; bancbcn bcftebt ein ■Dbminalprdfiy got.
tuz-, a[)i). zur-, anorb. tor-, iocld)cä bem gr.
hvc,-, ffr. dus- 'übel, fd)ioer' glcid)ftebt.
jcrgcu ;]tiii. erft nl)b. ; e§ fönntc mit mbb.
zergen (*zergen) al)b. zerian (f. 3cl)ren) ibentifdi
fein; bod) meift nbl. tergen unb anglf. tergan
'jcrrcn' (engl, to tarry 'reijeu') auf ein got.
*targjan, ta^ mit ruff. dergati 'rcifjen, jerren'
auf eine ibg. Sßj. drgh fül)i-t (ogl. träge).
jcrrcn 3tio. mbb. al)^. zerren fd)n). 3tn).
'reit'jen, fpaltcn' ; auy glcid)cr SBj. mie jet)rcu.
jcrrüttcn f. rütteln, rutfd)cn.
3crfd)cllcn ,)tm. ml)b. zerschellen ft. ;)tm. '3er=
fpringcn' cigt. 'fd)allcnb au'oeinanbeiipringen'.
Scrftreut 'Jlbj. in ber 9Jlittc bc§ 18. 3abrb&.
nad) frj. disirait gebilbct. „^W) glaube fd)merlid),
'Da]] unfere (5irot"!oäter baö 2Bort uerftanben bätten ;
nad) Sd)lcgcl überfctjtc distrail burd) Iräumcr"
^effing in ber .V^amburg. Dramaturgie.
scrtrümmcrit l'yhv. nad) nbb. Irümmcr,
mofür ml)b. zerdrumen 'in Stücfc brtucn' nad)
mbb. drum 'Stücf, Splitter'.
jctcr Ciitcri. (bcf. in 3ctergefd)rei au§
mbb. zetergeschreie) mbb. zeter (zetter) '^tlf^
Alagc^ unb GrflaunenSruf*. ''Md) ber Sd)rift
Bettel
435 —
3ier
1557 De Fiele Concubinarurn II 8 mar im
15./16. 3a()vl). id)ii)äb. SBauffen = r()cin
ÜJiorbenio == cvfiut ßctcr. Ob bic§ mit
nbb. zetern = I)b. jittern gufammcn()änc]t V
3cttcl ^. fpätmbb. Zettel m. '2luf3ug ober
Äettc etne§ @eu'cbc§': ju m()b. al)b. zetlen
V^ftvcucn, au§bvcitcn', luobcv n[)b. uev,^cttcln.
Tic Sl^oroicidiiditc bcr im 5lltc\ci"m. fi'ärlid) bc=
jciigten SBg. tad ifl bunfcl. — i?evid)icbcn ()icr=
»Ott ift oettcl Ü)I itibb. zedele (zetele zettele)
'^^'iapierblatt' : ttad) ital. cedola (frj. cödule)
'fetter, m(at. scedula (gr. axibr]) '33 latt Rapier'.
3cua 9i m[)b. ziuc (g) 0J19?. '«öanbiücr^
3CU9, ©cvät, 3tu^orül"timg, SBaffen, S[Rateria(,
ociuj, 3e»flni'^/ 53cmci'5, ocugc' al)i). giziug 9JI.
9?. '^3hi§rül"tuttci, ©erat' (bal)cr nf)b. ; > e u g d a u §).
2)aju oeuge 91J. fpätml)b. u'cltcn) ziuge 'ocugc'.
ijertter jeugen in^b. ziugen 'evjcugcn, wer--
fctrtigen, attfd)Qffett, erttjerben, ßeugtti» ablegen,
betiieifett' abb. giziugön 'bcjeugett, ertt)eifett'.
X>k gattje Sippe ift abgeleitet au§ ber gcrm. 2B3.
tuh (i. gteben), ipcld)e in einzelnen 'Jlblcituitgen
aud) itt ber 33ebciitung 'jeugen, gebären' erjd)eint;
tigl. angli. team '9iad)t'ommcufd)att' (luo^uengl.
to teem 'jd)rüanger fein, erzeugen, gebären'),
nbl. toom '^nif . 3(u§ ber gleid)en Jöj. muß
aud) bie Scbeutung 'bejengen, enneifen' (a{)'i).
giziugön), eigtl. 'im 6erid)t§pcr()anblnng ge=
jogeti luerben' ftammen.
Birflcin iV. 'junge 3icgc' ml)b. zickelin:
3)imtnutio gu a()b. zicchi zickin (liegen be§
©uffiyeS -in j. 6 d} tue in) 9c. = anglf. ticcen
(au§ *ticcin) : alte biitiinutipc Slbleitung ju germ.
tigö- = Siege.
Strfjarf 50^. crft nbb., al§ Sicsac bei Speranbcr
1727 („ein neu ©ort, jo crft bei ber 33elagcrung
öanbau burd) bie 3eituiigcn bcfannt gen)orben"
al-? S5>ort ber 53efcftigungatunft) = frj. zigzag.
t BtCtftc /"v. mt)b. zieche al)b. ziahha 5-
'^ettbccfc, Äiffenübcrjug' = nbl. tijk, engl. tick.
Cat.^gr. theca (teca), roorau§ aud) frj. taie
'3te^e' foroie alttr. tiach '^iedie', brang gleid)=
jeittg mit Jlaumfeber, itiffen unb $fübl
in§ i>b., n)eel)alb @rbf. teca ju aijb. ziahha
tterfdiobcn n^urbc.
3icac 5. mbb. zige abb. ziga J-. : ein fränf.
iEBort, ba^ in mf)b. ßcit aud) ins 9Jbb. oorbrang.
3nt Cberb. (fo aud) in II). 2Bolf§ 58a§ler 53ibcl=
gloffar 1523) gilt bafür @ctt3, mit njeld)cm
SBort öieflc rDabrfdieinlid) ctpmologifd) 3U=
fammengebört. 2!enn neben got. gait- '@eit5'
ipäre ein abgelautcte§ *gil6-, mit ilonfonantcn=
oertaufd)nng *tigö möglid). Unb biefc ^orm
muß einmal in üorbiftorifd)cr 3cit ^nd) fonft
gegolten baben, iine bie !riminuttoform anglf.
tiefen = al)b. zicchi (f. ^idc) unb ba§ burd)
ilonfonantctUaufd) baraug cntftanbcne kittin =
al)b. kizzin chizzi bemcift. '^m. Cftmb. gelten
für 3ie9C bie oben befprod)enen .sMtte uitb
C">ippe. ic^m ?(Icm.=53aier. unb im 2l)üring. ift
3iege nid)t polff^üblid).
3ic0ct 9}^. mbb. ziegel ai)b. ziagal Tl.
2^aö SBort ift in t)orl)b. 3eit — gleid)äeitig cttoa
mit 9J^auer, ^foften, Spiegel, Speidier
— au» lat. tegula entlel)nt, roober aud) bie
roman. Sippe oon ital. tegghia tegola, frj.
tuile; ebenbal)er aud) nbl. tegchel tegel unb
anglf. ti'gol tigele engl, tile '^kqd'. 2at. tegula
ift and.-} a[§ liegel in bie meftgerm. Sprad)en
aufgenommen.
sieben otro. mbb. ziehen abb. ziohan ft.
3ti-ü. = got. tiuhan, afäd)f. tiohan. anglf. teon.
Sie germ. SSerbaliog. tuh (tug^ eittfprid)t einer
ibg. SB?, duk, bie in lat. düco 'fül)rc' erl)alten
blieb. 2)aju bie Sippe üon 3awW/ 3eug,
3ud)t, oüflcl (.'öerjog) foiüte ba§ eigtl. nbb.
lau dl.
3icl 91 mbb. al)b. zil 9Z. Saju got. tils
gatils 'paffcnb, tauglid)' unb gatilön 'erzielen,
erlangen' = al)b. zilon 'fid) beeilen', anglf. tilian
'fid) beeifern, ha^ ^yelb bebauen' (eitgl. to tili
'acfern, pflügen'), nbl. telen 'geugen, fd)affen',
afäd)f. tilian 'crlangett'. 3" bem got. 2tbj. tila-
'paffcnb' gebort bie altanglf. norb. '^rapof. til
'gu' (luorauc- engl. tili). 2er Sippe ift alfo bie
©runbbebcutung be§ 'Jcftgcfe^ten, ^eftimmten'
eigen, rooburd) 5(nfnüpfung an bie germ. 2Bg.
ti in 3 eile unb 3cit möglid) luirb.
Sternen S^VO. nt^b. zemen a{)b. zeinan ft.
3tn). 'giemen, paffen, angemeffen fein, bel)agen'
= got. gatiman. afäd)f. teman, nbl. betamen
'gegiemcn, paffen'. Unter gabm lourbe uermutet,
bafe aljb. zeman 'paffen' erft eine Folgerung au§
bem Äaufatit) 3 ä b m e n fei. S. g a b m unb 3 " » f t-
— 2)agu giemlid) an» ml)b. zimelich 'fd)idlid),
angemeffen'.
3temer Tl. '9iücfenftücE be§ iMrfc^eS' mbb.
zimere J. 33aier. 2)tale{'tformen lüic 3em (3en)
unb 3emf en fpred)en für germ. Uriprung: germ.
@rbf. temaz- timiz-.
3ter 5"- ittf)b- ziere abb. ziari J. 'Sd)ön=
beit, $rad)t, Sdjmurf' : 2(bftraftum gu bem 3Ibj.
mbb. ziere abb. ziari zeri 'foftbar, ^errlid), fd)ön'.
e§ entfpred)en anorb. tirr. afäd)f. anglf. tir Tl.
'9iubm, Gbre' (engl, tire '^:pug, Staat'). 2)ie
Sippe ift fd)it)er gu beurteilen, roeil bie Stamm=
Dotale (abb. ia nid)t gleid; anglf. i) fid) nic^t
becfcn. 3ufammenbang mit lat. decus 'Sbre'
fdecörus 'gegiemenb'i ift unmöglidi. — 3ierat
i3ierrat ift Umbilbung) 99^. mbb. zieröt: 2(b=
Biefel
— 436 —
^ipperletn
ftraftum ju m()b. ziere fogl. 2(vmut, Ä lein ob).
— o'Cl^'bc Jv. m()b. Zierde alfti. ziarida 5- "Ut
ber 5öcDciitunc3 oon al)b. ziari \y.
3tcfcl ü)i. in()b. zisel (unb zisemüs, al)b.
zisi-mfis älter sisi-miis; nad) 58. Öicbid) eigtl.
ein laut nadialnncnbcg SBort.
Biffcr A- jlHltml)b. (jclten) zifer zifTer J. =
nbl. cijftT. engl, ciplier, frj. chiffre ';)al)l=
jeid)cn, (^cbciniidinft', ital. cil'ra '©cl)ciiujd)rirt'.
Un"in-gl. 'ein ofll)l5ciii)cn ot)ne abfolutcn Sßcvt,
S^ull' (fo ital. zero, engl, ciplier, portug. cifra)
imb bieje Sebentnng galt and) im 16. 17. 3al)vl).
nod) bei nnc^. Tnncbcn tritt im IG. Z^^ai^xl). bie
I)eutige 53cbcutung ',jal)l,^cidicn' auf; mit bcn
arab. ;',ablcn, bie fid) am Sdilun bcv 1"). ^sal)r()ö.
in Tentid)lanb einbürgerten, empfing Giiropa ba'S'
orab. sil'ar 'iltuir eigtl. 'Icer'j.
=äifl Snffir jnr 53ilbnng ber oebner mbb.
-zic (g) abb. -zug; ogl. äiuanjig. o" breifjig
m^b. dri-?ec al)t. dri-^ug liegt eine anbete 33er=
fdiiebung be§ t pon got. tigus ';)Cl)ner' oor;
pgl. ajiidii. anglf. -ti^' engl. -ty. (^ot. tigu-
'ocbner' (au& uorgerm. di'ku-i in llccbenform 3n
taihun 'jel)n'; formell uuiren bie mcügerm. 3pra=
d)cn auf tigiz (neben got. tigjus) jurürf3nfiil)ren,
fo ban eine germ. ^krion tigiz tige tigmn
tigunz poran^siifc^en ipäre. ©. jcl)n.
3i(inrrc ^. crft im 19. ^ai^xl). auffommenb;
aiiv iiHin. cigarro. frg. cigarre.
3tmmcr i)?. mllb. zimbcr al)b. zimbar SDi.
'iöaubolj, .s>ol3bau, älnibnung, ; '.immer' =
ajäd)f. timbar. nbl. tiinmer 'Stube', anglf.
engl, limber '!iöaubol3', anorb. timbr; baju
got. timrjan 'erbauen' = al)b. mbb. zimberen
nl)b. simmern 'erbauen'. 2)ie (^nmbbebentnng
be& 3ubft. mar jcbenfally '.s>ol3matcrial 3um
S3aucn'; cö ift urperamnbt mit lat. donius. gr.
böuoq, ftr. (laina. afloü. doinü '.s>auy' (eigtl.
'Sau auv- .'Ö0I3' ) ; ba3u ba-> äl^ur3cli)crb gr. b^uuj
'baue' l^tua(; 'Mörperbau').
Sinimct (im 16. ^nbvl). aud) ;iimmat) Tl.
ml)b. zineniin zinment al)b. sinarain 9)1.: nadi
mlat. cinaiTionium (gr. Kiwa^ov). Über bie
roman. '^c3eidinung ogl. .^tanel, ba^ in 9iorb^
bentfdilanb übenuicgt.
.^iiuDcrlirf) 'Jlbi. mb. Aorm für edit obcrb.
jimpfcrlid); pgl. mnbl. ziinporlijc gemöbn^
lid) simpellijc = bau. norm. fd)meb. bial. sim-
per semper 'ipäblcrifd)', engl, to siinpor 'gesieri
läd)cln'.
3ini)d Sffl. mbb. zindal zt-ndäl '?(rt laffet':
nad) mlat. centialuin (gr. crivhujv 'feine l'cin=
manb', eigtl. 'inbifdier Stoff), mober ital.
zendado unb zendale.
t 3inßcl 5)1. ml)b. zingel m. '23crfd)an=
3ung6maucr', mober nl)b. umjingcln (mt)b.
zingeln 'eine 5Berfd)an}ung mad)en'): nad) lat.
cingulus cingere.
Binf dWl. erft nbb.; jebenfalld mit Sinn
3ufammenbängenb. 5[)lan bat geglaubt, an ba§
nbb. 3i"" fei bei ber Gntlcbnung in§ Slat). ein
flau. Suffir k getreten, mit meld)cm c§ al§
3inf mieber in ba^? 2eutfd)c (mober frj. zinc)
gcDrungen märe. 'Jlnbcre ucrmntcn ;)UJammcn-
bang mit bcm flg. SBort, meil bac^ ;Unn fid) beim
Sd)mel3cn in oint'cn anfc^c.
3intcn 50J. '^acfe' mbb. zinke abb. zinko
9)1. '3cirfe, 'Unfe'. 2Bic bamit bie glcid)bcb. mbb.
zint. anorb. tindr fomie nbb. oarfe 3ufammen=
bangen, ift untlar. Spätmbb. zinke (ntib zint)
al'5 i8c3cid)nung cincy 58la§inftrumcnteA crbielt
fid) im ilibb.
3tnn (im 16./17. '^sal)xi). aud) oien) 9i.
ml)b. abb. zin % = nbl. anglf. engl, anorb.
tin: eine gemeingerm. 53cnennnng, ber fid) nid)t§
axbl' bcn uermanbtcn Sprad)en (ir. tinne fd)cint
eiulebtit) perglcid)en läf;t; lat. stannum oberpiel=
mebr slagnum ift Cuellmort für frs. etain, ital.
slagno. aber nid)t für bie germ. Söorte.
3tnnc ?f. mbb. zinne abb. Zinna J. 'mit
Ginfdmittcn pcrfcbener oberftcr leil be& 2Rauer=
mertö': üielleid)t uermanbt mit beut unter Mittle
angcfübrtcn mbb. zinl 'Sc^de, C^iinel' (al)b. zinna
ani' *tinj6n für *tindjön?); faum ftcbt bie
@rbf. *linna burd) 5lnglcidning für pinna —
lat. pinna '3iii»c' (für lat. Criülc()nung tonnten
^^.^cilcr unb Söller iprcdien).
3tuuobcr ))}l. mbb. zinober 2)1.: nad) lat.=
gr. Kivvdßapi, mober and) frj. cinabre.
3inö 9i. tnbb. abb. zins 9)1. '5lbgabc, Iribut':
anv lat. census (ital. censo) "}lbfd)äl3ung, Steuer'
entlebnt 3uglcidi mit anbb. tins. 2}ie t5ntleb=
nung ift mabrfobcinlid) im 7. 8. ^^abri). gefd)eben
unb jmar in einer t^3rbr. tt-nso für ('ensu. 1)a\\
census fein n nid)t por s ucrloren bat, tpcift auf
gclcbrten (fanslcimäfjigen) iBortgebraud). Über
bie il>ertretung bc^ roman. (' burd) Kugl. 3mie =
bei unb Sd)ud)arbt in ©röberö v',fd)ft. 21,235.
53ead)te bie bod) mobl ältere ©ntlebnung pon
lat. Iribrituin alö abb. Iribu;; = anglf. trifot
unb f. 3011.
t 3tDf 9)1. mb. 91cbcnform für ^ipä.
3i))fd 9Jl. mbb. Zipfel (ziid) 9)1. 'fpitje^J
önbe, 3ipfer; ba3U engl. nbl. lip 'Öipfcl, Önbc,
Spitje' unb mit 9Jafalierung nbb. timpen '3ipfcr.
;lapfen ift ba§ einsige uroermanbte 2Bort inner=
balb be-J öerm. (3opf muf; fern gebaltcn jpcr=
ben).
3t^)pcrlctn 91 fpätmbb. (feiten) zipperlin
'tvungid)t': 3n mbb. zippeltril 'trippelnber Iritf ;
3irbe(
437 —
gogern
gippcln ift oiiomatoiunctifdic ^Jiadjbilduiuj üon
jappcln.
3tr6cl (V- i" oivbclbvüfe au§ m()b. zirbel-
in zirbehvint 'SBirbcIiüinb' ; ha^u ml)b. zirben
'[id) im ilrcifc bvcl)cn, luirbcln', a()b. zerben,
atuilf. learllian 'ftd) bvc()cn'. 2)ic t]cnn. 2B3. tarb
'lüirbclu' länt ftd) nidit lucitcv ucvfoliicn.
3irfel au. in()b. zirkel al)b. zirkil 2)i. 'ilreig':
QU§ lat. circulus (itd. circolo, irj. cercle)
'Ärciy'; mf)b. al)b. zirc 'Äreis' imd) lat. circus
(ital. Circo).
ätrijcn otm. crft nl)b.; juncje ononiatopoictifdic
Dieufdiöpfuntj. Gbciifo 5ifd)cln, jifdicn, crft
nl)b., mofür ml)b. zispezen 3J. 'ba§ oifd)cn'.
3t'-'tflö f. 2)icu§tag.
S^ihcv, CEitljev 5v. 'Saitcninftrumcnt' raie
al)b. cithara zitera ^y. nad) bcm iilcid)bcb. lat.
cithara ; bcm 5Rl)b. fcl)lt bic§ SBort, irofür zitöle
i5^. 'oitliev' au§ ahl- citole, ba§ mit ital. cetera
cbenfallc> in lat. cithara feine Cnelle l)at (au§ cjr.
KiGdpa ftammt ital. fpan. guitarra. mol)er frj.
guitare = ©uitavve).
3itrouc, 6-itrone O". e^ft n()b., aii<? frj.
citron, rccldieS au» (at.njr. Kirpov cntle()nt ift;
bcffen Urfpruncj (im Crient?) ift unbcfannt.
t Bitter, oieter 5- '2)eid)fer ml)b. zieter
ai)b. zeotar SOIllc. = ancilf. teoder engl, tether,
anorb. tjöör 'Seil'. Xai nid)t me()v ucrftanbenc
n{}b. Sort crjd)eint bial. al§ oettcr, oittev =
ftancjc.
jittern otiv- »tl)b. zitern zittern al)b. zit-
tarön fdiro. 3^1^- = anorb. titra 'grcinfent,
beben' (alte§ tr bleibt im ob. unüerfdioben; ocil.
bitter, Splitter, treu), oittcrn ift ein§ ber
rocnicien ijcrm. 3tiu-, iücld)e ^^räfcnsrebuplifation
geigen (f. beben). 5(u§ öorau§3ufc^cnbcm ur=
germ. *ti-trö-mi ift ber Übergang be§ 2Borte§ in
bie fd)road)c ö-Äoniugation leidit ju begreifen,
ebenfo roie bei germ. *ri-rai-mi 'btb^' (ügl. got.
reiran 'jittcni' axx?^ einer ibg. SBj. rai-) ba§
Übertreten in bie anflingenbc fd)m. ai-^onjuga=
tion. ^n ben aunergerm. Spradicn l)aben fid)
JBerroanbte ju jittern nid)t gefunben (ibg. SBj.
dräv). 3)af-. l)b. S>ort (nbb. überwiegt eigtl.
beben) rourbe in ba» Tänifd)c iibernommcn;
pgl. bän. zittre '3ittcrn'.
t 3ittcrorf) dJl. 'flcd)tenartiger 3lu§fd)lag'
m()b. ziteroch al)b. zittaroh (hh) SJl. (ttr un=
üerfdioben wie in jittern); entfpredienb anglf.
teter engl, tetter °5(ed)te, äittermal' (to tetter
'fdiorfig madien'). 3» ben aunergerm. Sprad)en
finbcn fidi 3]erroanbte in ffr. dadru dadruka
'4"^autauÄfdilag', lit. dedervine '5lcd)te, Sd)orf'
unb lat. derbiosus (au§ derdviosusV). 2(nglf.
teter berut)t mit ffr. dadru auf einem ibg. de-
dru-, mcldjco eine rebupli^iertc 53ilbung (luic
53iberi ift; al)b. zittaroh ift barau§i abgeleitet.
Bttrtjcr d)l. 'eineorientalifd)e^flan3eniuurjcr
nd)b. zitwar zilwan ai)'!). citawar zitwar Tl.:
nad) arab. zcdwar gilt. 2)ie 3itroern)ur3cl luurbe
burd) bie ^Iraber alc^ ©emürj, bann aud) in bie
i^cilfunbc eingeführt (tjgl. nod) ital. zettovario,
frj. zedoaire, engl, zedoary).
Siüf 3it§ 9J2. '3il}fattun, bunteS inbifd)e§
33aumrooÜen3eug' nbl. sits chits, engl, chinls
(chints-cotton) ; al§ lefete Cuelle be§ 2Borte§
gilt bcngal. cliits 'bunter Kattun'.
Bil|C A- fpätmbb. (feiten) zitze J. = nbb.
titte 3^., nbl. tet J-, anglf. tit 9)1. ("'fslur. tittas;
engl, teat, fd)n)eb. tisse '^i^i (hasi geit)öl)nlid)e
SBort für 3i6c ift al)b. tutta tuta J"- — tutto
tuto m. ml)b. tutte tute ^. — tütel %\ ügl.
3;üttel). 5{uf roman. S3oben begegnen laut=
rerroaubte 2Borte; rgl. ital. tetta zizza zezzolo
'otfee', Ui- tette 3^. — teton tetin dJl. '58ruft=
luarse', fpan. teta '3it3e' ioiüic ital. tettare.
fpan. tetar, frj. teter 'fangen' ; für (Sntlel)nung
biejer oippe au§ bem @erm. fpred}en bie 2)oppeI=
formen t unb z.
t Bobcli Tl. 'fi6irifd)cr SDIarber (mustela
zibellina). fd)ri)ar3e& ^obclpelj' ml)b. (fd)on feit
bem 11. 3al)rl). bezeugt, 2ll)b. &\. III 35a) zobel
Tl.: mit ber 3ad)e entlel)nt au§ ruff. sobol"
(ogl. bän. zobel). Scrfelben CueÜe entflammen
mlat. sabellum (afrj. sable, engl, sable) unb
sabeUinus = ital. zibellino. afrj. sabelin frj.
zibeline (älter mlat. thebelus). Jür ^Peljroerf
bienen gcni bie 9?amen ber betr. liere fd)lid)t=
lucg: nbb. (Sferfen 'Gid)l)ornpel3' unb üergl.
i>ermelin.
t Sohel 2 dl. 'Jrauenjimmer' (bei ^V^eine 111
57) in bor 1. .s>älfte be§ 19. 3abi-'l)§- ftubentifd);
in Älcinö '43ror)in3.=2Bb. 1792 3oberl alv
öftreid). ©d)impfniort für 'Sirnen'; 3obeIdicn
'meretrix' (Snmmel§baufen III 12.
3 ober Tl. f. 3uber.
3ofc iV- 'i^ammermäbd)en' im 16. !3al)rl).
3unäd)ft al§ oofMungfrau — 3offi«agb
(bei 2tlbcru§ 1540 oobjnngfrau) auftretenb,
bann and) 3offe 3. 53. 9}latt)efiu5 1590 2{u§=
legung .31.3 b; 3U ml)b. zäfen (zöfen) '3iel)en,
paffenb einrid)ten, pflegen, fdjmücfcn' — zäfe
3- 'Sd)mud'; 3ofe alfo eißtl. 'fd^mücfenbe
3)iencinn'.
äögern 3tm. erft nl)b.: SIbleitung 3u ml)b.
zogen al)b. zogön '3en-en, 3iel)en, gel)en; {)in=
l)alten, ■Der3ögcrn': ^'üenfiobilbung 3U 3iel)cn;
ogl. anorb. toga. engl, to tug '3iel)en'. Scr
53ebcutungÄentiuidlung roegen ügl. nod) n^b. bial.
sögern '3roerflo§ um^ergel)en'.
BögHng
— 438
3uber
BöflHitfl 9JJ. crft nl)b., ocnnittelft bc§ ©iiffiycg
= Hng gcbilbct gu ml)b. *zoge 'i^üljrcr, lOcitcr'
in magezoge 'Gr3ic()cr' al)b. magazogo 'pae-
dagogus' (f. ^crgog): gu gießen.
3oüi 9Jl. 'SänflcnmatV mlib. zol SDIJ.,
lucldicy rca()rfd)cinlidi ibcntifd) in mit ml)b. zol
9JI. 'n)linbcrfövmiiiC'5 3tücf, Miicbcl, MI05' (dc\I.
ml)b. iszoUe '(viejapfcn' ).
3oU2 9)?. '^Ibflabc, Steuer' ml)b. al)b. zol
(11) a«. ';iolI()au§, ^oU' = afäd)). toi ill) —
tolna, ofriej. tolne, anglf. toi — tolne (engl,
toll, nbl. toi. norb. tollr): oor ber ()b. Saiit=
Derfd)icbuncj cntlcbnt au^ lot. telöneum (ober
genauer aus tjulgärcm tolönöum) ';)oIl()auö'.
t'at. toloneiim. bac^ mit ber 5lblcitung tolo-
nearius 'oölliicr' jd)on im 3./4. Oial)rl). bc=
gcugt ift, lüurbc roman. ju tonolöum umgcftaltct
(afrj. tonnelieu = nfrj. tonlieu); bic bcutjd)c
llmgcftaltung gu zoll (aber al)b. zollantuom) mad)t
nod) Sdimieriiifeitcn ; iüal)rfd)cinlid) liegt nad)
C^. iöaill (?influf5 von mlat. tollere '('i(bgabe)
erbeben* cor. Tie "Jlnnabmc ber lat. Gntlcl)nung
Iät5t fid) burd) inerte br'jmorte mic Strafic unb
^Tiüngc ftiit^en. %}[. aud) ^jinc^ unb ba& nod)
unertlärtc DJJaut (,SoIl fd)eint im Öcgcnfat? gu
9Jiaut eigtl. '.öafengod , iörürtenjoH' gciuejcn
iein; eine anglj. (SJloffe bcif;t toloneum 'scip-
rnanna merze). — '^aiii Zöllner 9JJ. mbb.
zolnjere abb. zolanari zolncri Tl. = angif.
toln^ro tollere engl, toller, nbl. toUenaar. afrtcf.
tolner. bän. tolder: au§ gleid)bcb. jpätlat. tolo-
narius für eigtl. telonarius eigtl. telonearius.
!3)aÄ innere n bc§ lat. 2Borte§ ift alfo ber 5(b=
leitnng rerbliebcn (ogl. aföd)f. tolna).
Sonc ?(. erit nbb., nadi lat.=gr. Z^bv»-) 'C^-b^
gürte r.
So\>\ Tl. mbb. abb. y.o|.f Tl '(5nbe, ;;itn"cl,
'^ovV = nbb. topp, nbl. to|» '(Snbe, ^^ipfcl',
anglf. engl, top 'Öiinel, Sdicitel, .Urcifel* (mittcU
engl. ^Jicbcnform lufl \'orfe*), anorb. tcjppr
'.•j^aarbüfd^r, afrief. top '5:<üfd}er, fdntjeb. topp,
bän. top 'Spitze, (^nbc, ;ioin": ein gemeingerm.
2Bort, bem Öot. jufällig fcblcnb. Tie eigtl. 5V=
beutung be^ JBorteö fdicint 'bcrinnifcbcnbce- C^nbc'
geiüefcn gu fein; ^opf alfo urfprgl. 'Spieen ber
gufammengefantcn .Hopfbaarc* (ugl. ,Sapfen,
loppi. ffieldier JBert übrigen'5 in ^kgug auf
J^rauenfdiönbeit fdion im IRittelalter auf bic
,Söpte gelegt rcurbc, gebt u. a. barausi bcrrtor,
baf? bic fd)n)äb. unb alcman. J^rancn beim
Sdiraurc bic ;^)öpfe in bie .s>anb nabmcu. Tai
.\>aarabfd)nciben mar bei bcn Wcrmancn ,lcid)en
ber Gbrloycrtlärung. 'J(uc> bcm germ. 3l^orte
flammt bie ronmn. Sippe von afrg. top 'Sd)opf',
fpan. topo '(vnbe', ital. toppo. nfrj. toupet
'^aarbüfd)cl, Sd)opf'. 3" ''cn anbcrn aut5er=
germ. Sprad}en feblen ißcgicbungcn.
t Sove§, 3oru& Tl. crft nbb., nad) iübifc^
zores 'iBcbrängnie'.
Sovn d)}. mbb. zorn T}. abb. zorn 9i.
'bcftigcv llnunüc, !©ut, 53clcibigung, Streit' =
afäd)f. torn ))l. 'Uniinllc', anglf. torn dl. '3orn,
i^clcibigung', nbl. loorn Tl. 'oorn' (torn 'Stojj,
Äampf I ; im @ot. jufällig fcblcnb. (5ö ift altc§
^^.^artig. auf no- uon ber S33g. ter 'reifjcn' (got.
ga-tairan, ai)i>. zeran 'gcrrcitscn, gerftören'):
oorn bebcutctc olfo eigtl. '3cn'iffcnbcit bc§ @c=
mutete' ? Tod) bead)tc lit. durnas 'tod, böfe,
unlciblid)' unb dnrnüti 'toben'.
^otc ?(. im 1(3.17. ^uibvb. and) als 3otte
(g. 53. in Sd)cibtj' Oirobtanuö 10,^)1 unb bei @rim--
melöbaufcn 1G69 Simplic. H, 21) geläufig, oicl=
lcid)t umgeformt an§' frg. sottie 'unflätige-o ^farrcn^
fpiel' (im (S-aftnad)t§fpiel bilben bie ooten bcn
.Öauptinbalt), frg. sottise 'bcicibigcnbcr gemeiner
'2lu'3brurf, oote': bic§ gu frg. sot 'Tummfopf,
fpan. port. zote 'lölpcl'. i")ierbcr gebort aud) ba§
ital. zotico 'grob, ungcfd)liffcn' (ngl. ital. zoti-
chezza '©robbcit' — zoticacco 'ungefd)liffeit,
tölpclljaft'); fic flammen md)t au§ lat. exoticus
(lat. X nie romanifd) — z). 33gl. nod) anglf.
engl, sot 'Tölpel', nbl. zot foroic ir. suthan
'Tummfopf — sotaire '@cd'.
3ottc^ oottcl (1. mbb. zote zotte ÜJiJ-
'A^rargottc, Alaufd)' abb. zotta zata zota 5- —
zotto Tl. 'juba'. 9JU)b. zolte ift regelrcd)t vcx-
fd)oben an-:- toddön-; ugl. anorb. todde Tl.
'S8üfd)cl, 33i!3d)cn, @cn)id)t für Sßoüc', engl, tod
'33ud), @cmid}t', nbl. todde 'jvc^cn, Cumpcn';
bagu aud) bän. tot ','öaarbüfd)cl, ;)Otte', nbl. toot
'.Öaarucu' '.'' Sid)erc-ii über bic iHn'gcfd)id)te läßt
fid) nubt ermitteln. Vluy bem Tcutjd)cn flammen
bic ital. iinntc zaz/.a zäzzera'langcC' .'öauptbaar'
unb tallcM-a '(^krümpel, ^4-^lunber' (picllcid)t aud)
ital. zaller zältera, fpan. zata zatara 'Jylof?').
t 3ottc2 5. bial. '©cfäfjmünbung' glci(^
tnit '3iöbrc'; f. lütc.
SOttcIii ;)tm. mbb. zoten 'langfam geben,
fd)lenbcru' ; ügl. engl, totlle toddle totter
'mad'clu, u)atid)club geben': gu oottc.
311 'iU-äp. '^Ibu. mbb. zuo (mb. zii); abb.
ziio zua zö ift lücfcntlid) 2lbocrb. $ygl. afäd^f.
tö, nbl. toe, afrief. tö, anglj. tö engl, to; bcm
DJorb. unb bem @ot. fcblcnb (bafür norb. til,
got. du;. 3tuficrbalb bee ®erm. entfprid)t lit.
da-, altir. do joroic bie cntlitifd) ücriücnbctcn
aoeft. -da, gr. -he, lat. -do.
3ubcr, ^iober dJl. mbb. zuber zober Tl.
abb. zubar Sf. '(^cfäf;'; bagu mobl uruerrcanbt
mittelcngl. tubbe ncuengl. tub, nbl. tobbe, nbb.
3iiö"Be
439
jünbcn
tubbe neben töver. Cucüroort n)o()l lat. tubusV
daneben a()b. zwibar qI§ '3tnlc[)nuitfl an abb.
einbar (f. ©im er) qI§ 'öefäfj mit jtpci Irac]=
Öfen'.
3wt>uftc (V. fpätmbb. zuobuo^e 5- — zuo-
buo^ 50]. 'ougabc'; uö(. 53uBc.
Snäit d- i"l)b. ai)^. zuht ;v. 'Rieben, 3uii;
@rjic()ung, 3i'tcl)iinunn ; '-öilbunci, ^Inftanb ; ©c=
jüditctc-o, !i)cad)fommcnid)art' : i^cvbalabftvaftum
gu sieben (üol. 3"'»rf)t 3U fücbcn); ent=
fpred)enb nbb. nbl. tucht, anglf. tyht, bän. tugl,
got. *tai:ihts (in ustaühts '33o(Ienbung'). — "Hb--
leitungen jüd)ten 3tro- au§ m{)b. zühten ai)'i).
zuhten zulitön 'aufjicbcn'; güditig 3(bi. mbb.
zühtec obb. zuhlig 'tüobUjejoijen, böflid), llra=
fenb, träd)tiij'; 3Üd)tic3en o^'U- '"tjb. zühtegen
'ftrafcn'.
3urf 5Di. m[)b. zuc (@en. zuckes) Tl. 'id)net(c5
Rieben, dlud'. S^aju jucfen — jüden otiü.
au§ mbb. zucken zücken obb. zuckan zucchen
zukken "fdined sieben, entreißen, jüdcn': 3ntcn=
ftübilbung ju jiebcn. 2)ie nbb. yiompofitQ
cntjücfen, uerjürfen (mbb. enzücken ver-
zücken) bcbentcn bcmnadi uvüu'gl. 'fortveitjen,
im ©eifte entrücfen'. 2(u§ bcr germ. ©rbf.
tukkön ftammt frs. toucher, ital. toccare.
3urfcr Tl. mijb. zucker zuker 9)i. ia{)h.
einmal zucura) = nbl. suiker, mittelengl. sucre
engl, sugar, isl. sykr, bän. sukker, fd)roeb.
socker. 2)q§ ÜBort i)'t entlcl)nt üu§^ ttal. zucchero
(= frj. Sucre) : Cuetle arab. sokkar assokhar.
2)a§ fpan. azücar ift bircft t)on bcn Slvabevn
übernommen, n:)eld)e in Spanien ba^ ^urfcrrobr
bauten. SSgl. nod) lat. saccharum, gr. ödKxap
— ■ adKxapov, perf. schakar, ffr. garkarä 'Äörner=
jucfer', prafr. sakkara. Sie Ur()eimat bc§ 2Borte§
ift roobl 3"bicn. — Bwrferfßni' 2U- fd)on burd)
ba§ 16. 3abrl). binbnrd) üblid) (j. 53. bei 3)afi)=
pobiuö 1537; aber bei 5JZaaler 1561 fcblenb):
au§ frj. Sucre candis, ttal. zucchero candito
'Äriflalläucfer,5lanbe(3ucfer', ba§ au§ arab. kandi
'3ucferrobr' ftammt (Gueüeinb, khand 'Stücf'?).
JUCrft 3(bo. mbb. ze erest — zerest al)b.
zi erist 'juerft, jum erflen Tlak' ; ngl. erft.
3ufaü Tl. fpätmbb. zuoval Tl. 'accidens,
rcaö einem sufäUt, (Sinnabmc': gu fallen.
jufricbcn 3lbi. um 1600 auffommenb unb feit
Stielcr 1691 gcbud)t; im 16./17. S^bvb- junädjft
nur 'ährj., ba^ burdi oufammeruoidung ber ^$räp.
JU unb be§ 2)at. be§ Subft. J-riebe cntftanben
ift. Xie Sebeutung non suf rieben ift alfo
urfprgl. 'in ^rieben, in iRubc, 3d)uö' ; im OJlbb.
fieißt eö bafür mit vride (ügl. ab b an bcn, be =
^enbe).
3ug Tl. ml)b. zuc (@en. zuges) abb. zug
Tl.: 33crbalabftraftum ju jieljen (ogl. Jlug
3U fliegen) ^^ nbl. teug, anglf. tyge.
3uflano Tl. mbb. abb. zuoganc Tl.
3Ü0cI Tl. ml)b. zügel zugel Tl. 'SRiemen,
53anb, 3ügcl' a[)h. zugil zuhil (zuol) Tl. '33anb,
Sd}uur, oügcl': Slbleitung non gieben mit ber
(Snbuug -il, '^"ffniment jum oicbcn' bebeutenb;
ugl. anorb. tygell Tl. 'Stiemen, Sd)nur, ^ügel',
anglf. tygel, nbl. teugel, bän. tolle. S. nod)
3aum.
jugleic^ 2(bü. erft nbb., ml)b. *ze geliche
Mn gleidjer Söeife' oorauäfe^enb (f. gleich).
SU^anb 2Ibü. mbb. zehant 'fogleid)', eigtl.
'bei ber .'öanb'. Tl'ü .'öcinh werben im Xnxt--
fd)en nielc abücrbialc '^Jln^^brürfe gebilbet; ügl.
abbanbcn, norbanben, aud) jufrieben.
julc^t 'ilhv. mbb. ze le^^ist — ze leste
a[)t>. zi le^^ist; tgl. le^t.
t 3ÜÖC 5- '?vluf5fd)iff, i^abn' (ein SBort ber
2)onaulanbfd)aften) mbb. zülle zulle; 3Jorge=
fd)id)tc buntel. 3" Scgicljung 3U bem beutfdjen
SBort ftcbt nur bie flau. Sippe von raff, celnü,
poln. czohi. qed). clun; mabil'dieinlid) ift ba§
SBoi-t eigtl. im Slat). l)cimifd) unb ine Tlijt).
entlebnt. Sgl. nod) ^oot, Habn unb 2Beib =
ling.
t3üItJ Tl. '3uller, oauglappen', erft nbbb.,
JU Julien 'fangen'; Urfprung bunfel. 93erroanbt
ift n:)abrid)cinlid) nbl. tul '5lafcf)e, Irinfer',
tullen 'faufen'.
äumol 5lbt). Äonj. mbb. abb. ze male 'ju
bem 3citpunft, al&balb, jugleid)'; ügl. Tlal
äünben o^m. mbb. zünden 'in 53ranb fc^en'
abb. zunten {am zuntjan) fd)ro. 3^™. 'entjün^
bm'; baneben mbb. zünden 'brennen, leud)tcn'
al}b. zunten 'in ^granb fein, glübcn'; ngl. got.
tundnan 'cntjünbet mcrben' — tandjan 'an=
jünben' fd)n). S^m., anglf. tyndan engl, (bial.)
teend tind 'entjünben', anorb. tendra, fd)iüeb.
tända, bän. taende. 2)urd) ml)b. zinden ft. 3tm-
'brennen, glüben' rairb ein ft. 33erbum got.
*tindan t)orau§gefe^t ; baju a{)b. zinsilo Tl. —
zinsilöd 'fomes' — zinsera 5- '9flaud)fa§' (nid)t
auy lat. incensorium) unb zinsilön 'machinari'.
3u got. tandjan 'anjünbcn' geböi-t abb. zantaro
mbb. zander 'glübcnbe itobte', anorb. tandre
'Jcuer'. 2)ie germ. SBj. tand (ibg. dnty dndh?)
'brennen' ^at aunerbalb feine fid)eren 33er=
manbten. — SIbleitung 3unbcr — 3"n^cl 3Ji.
mbb. Zunder TITl. ai)b. zuntara zuntra 3^.;
ugl. nbb. tunder, nbl. tonder, anglf. tynder
engl, tunder tinder, anorb. tundr, fd)roeb.
tunder, bän. tonder. daneben begegnen aud)
5-ormen mit 1; ogl. al)b. zuntil mbb. zundel
zündel Tl. 'SInjünber, S^nb^v (n^b. (Sigennamc
3unft
- 440 —
BttJel^te
oünbcl), nbl. tondel. "^diS bem @erm. tfl Qfvs.
londre 'oiinbcv' cnt(cl)nt.
3unft 5. "iliö- nl)b. zunft zumft ,"y. 'Sd)icf:
lidifeit, iKcgcl, ©cjclj; imd) bcfttnimtcn Siciidn
cinflcrid)tctc (^c)cÜid)aft, iBcvein, (i)cnoncnfd)aft,
^unft*: ju jicmcn. iBermittclit bc§ a>crbal=
abflrafta bilbcnbcii Suffiye§ -ti djot. -pii i|t ta^
Q()b. zumft Qu§ zeman '(jcjicmcn' abticicitct
(lücflcn bcr (5tnfd)icbunii cincc^ f in bic i^cvbiii^
bang mt ugl. Muiift, lliunft, 'liamfti. 2;ic
uvUn-gl. 53cbcutinui non 3ii"ft ift bicvnad)
''4-^at5lid)fcit, 3d)ldlid)tcit, ®cjicmcnbc&, ®cfc{3=
mäfeigcS'. SBcgcu bcr Scbcutunciv'cntiindlung
ogl. ba^ au§ bciii '>)lt)b. Üammcnbc ©ilbc.
3uilgC ^■. in()b. zunge al)b. zunga ^•.
'oungc, Sprad)c' = ajäd)f. tunija, tibb. tunge,
nbl. tunge. africf. angl). tunge cniil. tongue,
anorb. id)nieb. tunga. bän. tunge, got. tuggö
'onngc'. 5hif bcm (Gebiete bcr anfjcrgcrm.
Sprad)cn begegnet al<- i^criüanbter lat. lingua,
bn§ nnd) gcn)öl)nlid)er 5(nnal)me au§ *dingua
cntftanbcn ift (nnc lacrima au^ dacriina nntcr
^äbrei. ilaum ge()övt genicingcrni. tungön
mit oange sur ffr. iBj. danr 'bcinen, fpitj fein'
(;lnngc foÜtc eigtl. 'bie l'ed'enbc' fcini; un[id)er
ift iöcjiebnng jn ftr. julm jilivä ';5nnge'
jiinit^tc 5lbü. in ben i^erbinbnngcn 3nnid)tc
werben, — mad)en mii? nil)b. ze nihte 'jn
nid)t§'; f. nid)t.
t 8»n§(cr l^J. 'Siditmottc' crft nbb., mabr^
fd)einlid) ,ui beut unter ,^ünben bciprod)enen
Ql)b.zinsil()',^nnbcr' (ugl.nibb.zinden 'brennen').
surfen ,Stii>. erft nbb., älter n()b. jopfcn,
Ül'enominatiü ^n oopf; jupfen alfo eigtl. 'an
ben A>aaren .^iebcn'?
i{urC(()t "Jlbü. m()b. ze rrlite al)b. zi rc^ite
'nnd)::1\ed)t, in rcd)tcr2Beife'; ug[. nbb. tc rechte
(f. 9Jed)t).
3Ürnrit iltm. ntl)b. zürnc-n abb. zürnen:
2)cnouiinatiü non ;^)Orn.
.Slirürf 'ilbo. nil)b. zerücke (nib. zuriiokc)
Ql)b. ZI rucke 'rücfling§, bi'itcrrürfy' (ug(. nbb.
terügge): ju SRücfcn (ügl. engl, back '^liiden,
jurücf').
jufammcn 'ilbu. nil)b. zesamene zesamt
abb. zisauiane 'miteinanber, jufammen'; ogl.
famnieln, fnmt.
t .^üüclit ;)tn'- 'rupfen*: mobl 5lbleitnng ,^u
jaufcn nil)b. züsen.
3ui)crrtrf)t ?f. mbb. zuoversiht (mb. zü-
vorsilii; nbb. zuofirsiht 5^. '33orau^feben, .("^in:
blict in bic ;^)Utunft, (Sriuartung, .s>offnung': mit
Sid)t JU febcn.
juöor "Mv. fpätmbb. zuovor zuovorn (mb.
zuvor) 'uorbcr, im porauS'; mit benor ju uor.
jutucgc 3(bp. mbb. ze wege abb. zi wege
'auf bem (red)tcn) SBegc'; pg(. megen 3(bD,,
SBeg.
smucilc« 3(bp. erft nbb.; im Tl[)b. bafür
under wilen ober wilen wilent 'roeilanb'. Mjn-
lid) nbb. bi^rocilen unb meilanb; pgl. roeil.
jutuibcr 5lbi. nrfprgl. 5(bp., crfl nbb., mbb.
*ze wider uoranyfct5cnb, analog bem nbb. 3U =
gegen (mbb. zegegene) eigtl. 'entgegen' gc=
bilbet; f. luiber.
Slpnrfcu otiü- lubb- zwacken 'jupfcn, jcrren':
5(blautc^bilbnng jn jmirfcn.
T jtuagcu otm. 'mafdien' f. unter ^xm\)U.
SWana O.IJ. mbb. twanc zwanc (g) SJl.
';|nmng, 9iot, 53cbrängni§' (pgl. mbb. des libes
twanc '©tubliiuang, i^erftopfnng'), abb. dwang
(gidwan-i 9JJ, 'i1iot, iiecngii:ig, o'Viiug': %b'
ftraftum jn 3 ip in gen. Saju äipöngen otip.
(Senominatiü ju oroang) mbb. twengen
';-^roang antbun, cinjipängen, bebrängen' abb.
dwengen '^mang ontbun* (abb. mbb. zwangen
zwengen 'fneifen'; pgl. mbb. zwange '3angc');
f. axid) jmingen. Gine gerin. SBj. |)wenh (ibg.
Iwenk) nnrb burd) abb. dühen, nbl. duwen,
angif. Ijy'^" I'V" 'bebrängen, brüdcn' (au§
*{junhjan) porauSgefc^t.
^luanstg ^IJum. mbb. zweinzec zwenzic abb.
zweinzug = afäd)f. twentig, nbb. nbl. twintig
africf. Iwintich, angIf. twentig (au§ *t\vegen-
tigV) engl, twcnty (f. ^jig). iJaS n be§ erftcn
©liebcy ber ; Jufrtiuiucufcljung fd)cint eigtl. ; )eid)en
bcy -Llcom. '^Mur. 9J^a§f. u)ie in abb. zwfMi-e =
anglf. Iwegen jn fein; f. jipci.
Slunr 5(bn. mbb. zwAre älter ze wäre 'in
SOabrbcit' abb. zi wäre (mbb. war 5i. 'SBabr=
beit', fubftantip. 2lbi.): mit fürmabr (ml)b. vür
war 'luabrlid)') jn mabr gebörig.
3tucrf m. '^Jiagcl, "iVlocf, fobann '5lbfid)t'
mbb. zwüc (ckcsi 'Dl. "iliagel, '|3flod' iiunitten
ber ;^ielfd)cibe; ;')ielpunft, '^lbfid)t, iliucd'; ogl.
jmarfen, jmirfcn, ß'vicf. 2Bie bay nbb.
2Bort (nrfprgl. "Jingel') ju feiner banptjäd)lid)en
iöcbcutung "JlbfidU' fam, gebt au§ bem Wbb.
bcruor, wo bei ber 5iebeutung§cntnnf!lnng ';)iel»
punlt an bcr Sd)cibe' ben l'iittelbegriff ergiebt.
SBcitcrc :i3c,ncbnngcn bcy mbb. Söortcy feblen.
t jiuccn '.'lum. f. jmci.
t 3>ücI)Ic (and) Cucble) S. '.öaiibtudf
mbb. twchclc twehel dwehele dwcle iv- 'nud)
quehele, tbüring. Guäl)Ic) 'lud) jum 3lb=
trodnen, .Onnbtud)', abb. dwaliiladwehiladwa-
hilla A-.'rnantile, niappuUa, manutergium'.3)a§
iioranyjufcljcnbc got.*|)wahljö(aItanglf. tliweldic)
ift ^(blcitung uon fiwahl ''^ab, i>a6 2Bafd)en*,
bebeutete alfo 'bic jnm 33abcn gebörigc'. Die
äwet
441
S^iä
©ippe gel)ört ju (btal.) siuagcn 'it)Qfd)cn' ml)b.
twahen dwahen al)i>. dwahan := got. f)wahan,
afäd)f. thwahan, anglf. pwean, anovb. |)vä, bän.
toe tviette, fd)it)eb. tvo tvätta 'irafd)en'. i^icr^cr
gel^ören aud) got. {jwahl "i8at)\ anglf. pweal
'tas, SBafd)cn', a()b. dwahal 'iöab', auorb. Jjväl
'©eife', m()b. twuhel 'iSaberoannc'. 2(uf bcm
©ebicte bcv ibg. Sd)roeftciiprad)cn ift nur prcuf;.
twaxtan ':öabcfd)ür3c' ücrinanbt. 3)cm ^Ktgcrm.
entflammt bic vornan. Sippe oon ita(. tovaglia,
frj. touaille (engl, towel) '^anbtuc^'.
attici -JJum. m()b. zwene 9Ji. — zwo 5- —
zwei 5J., al)b. zwene 9Jl. — zwo J- — ^wei
S'i.: ein gcmcingevm. unb n)ctter(}in gcmeintbg.
3a^In)ort = afäd)j. twene Tl. — two twä 5-
— twe 9i., got. twai 9Dt. — twös 3^. — twa
R, angif. twegca 9Ji. — twä 5- — ^>-' 31.,
africf. twene 5R. — twä ^y. — twä 9i., anovb.
tveir 9Jl. — tveer 5. — tvau 9^ (baju nod}
groanjig unb äroölf). Sfuf außevgevm. ©cbiet
entjpved)en ffv. dva, at)eft. dva, gv. büo. tat.
duo, altiv. da, Ht. du, ruff. dva: gcmeintbg.
©tammfovm duo unb dwo (ogl. imicv--). ^m
ölteven 9i()b. rauvben nodi bie fVovmen füv baö t)ev=
fd)iebcnc ®enu§ auSeinanbev gc[)aUen (jiucen
9J^. — jrao 5. — jroci 3i.), big enblid) feit bem
17. Qabvt). bie neutvalc 3^onn bic aügcnicin
l^errfc^enbc rouvbe. 2Beitevc SScvroanbtc f. untcv
^roeifel unb ä^ift. — sttcicrlci 3(bu. 5(bi.
m^b. zweier leige 'jn)eifad)cv 3(11'; üg(. ^lei.
t ätociffllter Tl. 'Sdimettevling' mf)b.
zwivalter 'Tl. Umbcutung ift au§ mbb. vivalter
Q^b. fifaltra 'Sdjmcttcvling'; f. Jaltcv unb
©c^mettevling.
3tt»CtfcI Tl. mbb. zwivel aiih. zwival dJl.
= got. tweifls Tl. 'ßroetfel', afäd)f. twifal,
nbl. twijfel. daneben fte()en a{]b. zwivo
zweho Tl. '3n3eifer (= afäd)f. tweho,
anglf. tweo '^roeifel') unb anovb. tyja (@vbf.
twiwjön) '3tt'eifel'. 3IUc bevu()en auf cinev
Dovgevm. 2Bä. dweiq (dwip) 'groeifeln'. — S^aju
ättJCifcIn 3tn). m^b. zwivelen aiib. zwivalön
'fc^roanfenb fein, grocifeln' = afäd)f. twiflön
'f(^roanfen', bän. tvivle, nbl. twijfelen 'grocifcln'.
3ufammen()ang biefev Sippe mit jrcei ift auöcv
grage (ogl. gv. boin 'äroeifd', ffv. dvayä
'g^alfd)[)eit'); bod) ift bic ^ilbung be§ 9^omen§
unflav (f. Sroeig unb 3tuic=).
3toetfcI§o6nc 2lbi. fd)on um 1600 (mit bev
9^ebenfovm „3aiciffely o()n") üblid).
3 weiß Tl. mt)b. zwic (-ges) aiit). zwig Tl.
= anglf. twlg engl, twig, nb(. twijg; bancben
xni)i). Q.{)b. zwi (@en. zwies) '^. Jas g roivb
©ntiüidlung au§ j fein unb zwi @en. zwiges
fönntc auf einen 9iom. zwig gefüf)rt f)aben.
singe, (jti)inologii'cf)e-j 2Sörter6iic^, 6. 3(ufl.
Slnglf. ift twig anjufe^en rocgen 2(ff. 5)31. twigu
(twiggu). 2)agu iro(]I a\\&} anbb. twögo 'ßroeig'
(roeftfäl. twouch), abb. zuogo, baiev. zueckn
unb mit 5(blaut clfäfj. zwagle 'flciner o^zxq,
einev Xvaubc'. St)noni)m ift nod) (jcff. 3algcn
Tl. = mbb. zeige, anglf. telga '^'^eig'.
äWcttc Cvbin. 3u 3niei, evft nbb. ^öilbung.
Xk alte €vbcnöjal)l bafüv ift ml)b. ahi). ander
'bcv Slnbevc'; f. an bcv.
3wcrt6= in oufainincnfe^ung luie oU)evd) =
feil, 3if evd)pfeife, 3rocvd)fad au^ m^b.
twerch dwerch (auc^ querch) a()b. dwerah
twerh 'fd)räg, quev' = anglf. {)weorh 'Dcrfcl)vt',
got. J)wairhs 'jovnig' ({)wairhei J. '3oi*n,
Stveit'), nbl. dwars, bän. tvairs tvsert 'quev'.
ßicvju aud) nl)b. übev3roev(^ 2(bi. 3(bo. (ml)b.
über twerch — übertwCrch). 2)icfelbc ibg.
2B3. twerk liegt picllcidit aud) in anglf. ^urh
'hiixdf Dov (f. buvd}). hieben twerh finbet
fid) ml)b. al)b. twer 'fd)väg, quev' (m()b. auc^
quer; f. qucv), auovb. |)verr 'qucv, binbcvlid)'.
@cvm. {)werhwa- roeift auf eine ibg. 2B3. twerk,
ju bev lat. torqueo gel)övt.
SwevQ Tl. (um 1600 baneben im Cftmb.
Cuevgel; nod) je^t oftmb. unb mittelvf)cin.
Quevg) ani^ gleid)beb. ml}b. twerc (g) — getwerc
(aud) querch zwerch) al)b. twerg Tl.: ein
gemctngcvm. SBovt; ogl. nbl. dwerg, anglf.
dweorh, engl, dwarf, anovb. dvergr Tl., fd)rpeb.
bän. dverg. 2ll§ gevm. Stamm ift dwerga-
anjufcgcn, bas piellcid)t ju hzv gevm. 2B3. drug
'trügen' gel)övt: o'ücvg alfo eigtl. 'Ivugbilb'?
3wetf(öc, Cluetfd)e Jy. ein fd)iüev 3U be=
uvteilenbc§ SBovt, ba^^ fid) im 16. 5ial)vl). einge=
büvgcvt l)at in 3al)lveid)en Sautoavianten : baiev.
zwesn zwespn, fd)n:)ei3. zwetske wetske, öftveid).
zwespen, t()üving.=oftmb. quatsge, vbcinfvänf.
kwekst, Äobuvg. quakstr. 'Und) im 16. ^^al)vb.
fd)on gelten ücvfd)iebene Jyovmcn; bei (Sv. 5(lbcvu§
1540 h u c t f d) f e n , bei 9JJaalc v 1561 3 m e t f d) =
gen. 33evbveitet ift bic iöenennung prunum
damascenum = engl, damasc plum ober da-
mascene, ital. amascino, poitug. ameixa, ngr.
baiLidaKrivov; bei Scb. Jvanf 1534 21>cltbuc^
S. 201b ^^2)ie ^i^iißj^iej^ ^^ 2)ama§co". 2)ic
5lveu3fal)vcv follcn bie Sn'ctfdicn au§ bcm Cvtent
mitgcbvad)t l)aben; unb ba fid) aud) in 2eutfc^=
lanb um 1600 (3. 53. bei \-^cnifd) 1617) „Tama^fin,
2)amaftpflaumen = 3rticffcn" finbet, fo büvfte
damascenus bev nl)b. Sippe oon 3i^ctfd)e —
Quetfd)e 3u ©vunbe liegen, 3umal buvd) fieben=
büvg. ma§en mä§en {miet§e in S.=9iegcn) eine
OJlittclfovm damaskin dwaskin roal)vfd)einlic^
roivb.
3wtd Tl. '32agcl, ba» 3roirfen° ^^^- zwic
56
3tüt(fe(
— 442
3rt)irn
9?ebcnronn gu zwec (f. 3 werf) '9^agcl, Äntff,
ßroirfcn*. -Jdi-j bem 2;cut)dicn ftamint bän.
svik in iilcidicv Scbcutuiii]. Xaju 3»wirfcl 33^-
inl)b. Zwickel d)}. 'Mi'.
5iui(fcn oti^'- >nl)i5- zwicken 'mit -J^äcidn
bcfeftigen, cinficmmcn, jiüideu, jcrren', al)b.
*zwicchen; Oijl. nbl. tvvikken, angl). twiccian
mittclcuijl. twicchen engl, twitch (f. jiuacfen,
Siücrf) : ®rbf. twikkjön.
älüic= in oniauimcnjcöung ans ml)b. ahb.
zwi-, nbb, twie-. nbl. twce-, anorb. tvi-, nncjlf.
twi-, got. *fwi-. Gö il't bic Jorm bc§ ^JaljlU'oH'ci
jroei alö cvftc^ itompofition^glicb; vc\\. in bcn
außcnjcrm. 3vrad)cn gr. bi- (au§ bFi-), lat. bi-,
ffr. dvi- gleid)taU» alg crftcS (^licb oon ^n^
famnicnict5iuuion.
3>üicborf lU. crü um lünii auffommciib (bei
Don ffialUiaufcn 1G17 Corp. Milit. VIII alä-
3roci)bacti, Übcvtvagung uon fv5- biscuit lital.
biscuttoi; ugl. bän. tvobak. nbl. twcebak
(neben nbl. beschult).
3raiebe( J. (fdjroeij. zibele, baicr.^öftvcid).
zwifol, tbüring. zippeli in[)b. zwibolle zibolle
(5)icbcnrorm zwippel zwifel zibel zebullei Ql)b.
zwibüllü zwivolle llj.: alib. llmbcutid)unii auv
lot. caepulla ','-]iüicbcr, iuol)cv aiid) bic voman.
6ippc uon itnl. cipolla. frj. ciboule (fo brangcn
lat. caepa alö cipe unb ünio alö ynne in§
2Inglj.). 6§ fdjeint, haii lat. caepula ali tSpla
mit t (ogl. 3in§) übernommen lüurbc; ügl.
nbrl)cin. bei ÜUilbcim a. b. 3{ubv tipel ';;iuicbcr
(neben ulk 'flcinc ilnjicbcl'). ^luö bcm Tciitfdicn
\)i bän. swible übernommen. Xa^ cd)t bcutjdic
SBort für ;-;iuicbel iit 53 olle (eigtl. 'ytnodcn,
Äugel'i, an bay ml)b. zwibolle Qngelet)nt miubc;
nod) älter ift baier. ramsen =: anglf. hromsan,
mit gr. Kpöuuov uerroanbl. Xa^ engl. 2öort
für^iuiebcl (bulb) flammt axii lat. bulbus (gr.
ßo\ß6(;i 'oiDicbcl'.
jtoiefad) '.Jlbi. mbb. zwlvarli 'boppclt, ,^iuci=
fad)': über bie ^cbeutung be-ö .^luciteii .Hompofi=
tion^iclemcntv f. ^ad). — jwicfnltifl '^Ibj. ml)b.
zwivaltic (baneben mbb. abb. zwivall); ogl.
falt. — 3)vtclt(4t ?!■ crft nbb., gebilbct nad)
nbb. twelechf: bcr mbb. 9(uÄbruct bafür ift
zwischcnlieiil; ügl. engl, twilight.
t jwicr ^flblabü. 'jiveimal' (älter nbb.)
m^b. zwir abb, zwirör zwirn; t>gl. anorb.
tysvar tvis-var (var entfprcdicnb ffr. v:ua
'oeit, OTal'): (^rmeitcrung auö ibg. dwis 'jiuci^
mal' ^= ffr. dvi.s, lat. bis, gr. bl<; 'j^rceimal'.
2)ie Jücitcrbilbung abb. zwir-ör zwiro (= anorb.
tysvar) ucrglcidit fidi mit abb. driror 'breimal'.
t .8»wicicl A. 'C^abcl' mbb. zwisel abb.
zwisila Jv. '(^abel, gabelförmiger 3™ß»9' =
anglf. twisla '(Gabelung einc§ e^luffeS': rote
;',u)cig unb o'ucifel eine Slbleititng an?- bcm
Stamme twi- (f. smie--).
8>utcf<)nlt 9JJ. crft nlib., aii§ groic= unb
Spalt; mbb. crfdietut bafür zwispeltunge ^y.
'^luiefpalt', — 5tt)tcf<jältifl Slbj. mbb. zwi-
speltic zwispaltic ai)i). zwispaltic: ju fpaltcn.
— S^wicftJratöc [v. crft nbb.; im Slbb. begegnet
mit anbcver 9aid)tiing bcr iöcbeutung zwisprehho
Il't. 'bifarius' unb anglf. twispriece 2lbi.
'boppcl5üngig'. — Sttiictrat^t a. mlib. zwi-
traht ^•- 'Uneinigfeit'; basn 3)utcträd)tig 2tbi.
auv mbb. zwitrehtic 'uneinig': gu mbb. enzwei
tragen 'md)t übcreinftimmen' ; ogl. 6intrad)t.
^lütüt^r oiuildi 9)]. mbb. zwilich zwilch
abb. zwilih (hh) 9)]., eigtl. fubftantio. 5(bi. an^
zwilich 'jiücifad), juicifübig' (baju mlib. zwilchen
'juieifäbig mebcn'): Übertragung aiiv lat. bilix
'smeibräbtig'; ügl. Tri lud).
^WiUillö 9)2. inbb. zwinclinc zwillinc (g)
abb. zwiniling Tl. (mbb. aud) zwinelin —
zwiselinc — zwilichkint): '^Iblcitung gnm 2lbj.
abb. zwinal 'geminus, gemellus' unb bamit
uon zwi- 'giücifad)' (u'cgcn 5(ngleid)ung oon
nl ju nn ). aud) elf unb jvorclle). Oi" cnt=
fprcd)enbcr 53cbeutung engl. twin. nbl. tweeling,
bän. Ivilling unb Iit. dvynü 'ouiillinge'; baneben
mit anberer iöilbung anbb. gitwisan = mnbb.
tweseke.
StDtttQCn otiu. mbb. twingen dwingen abb.
dwingan iirjprgl. thwingan ft. 3tiü. 'bvängcn,
uutcrbrü(^en, bcficgen' = afäd)f. thwingan,
aiutrb. {)vinga, bän. tvinge, nbl. twingen,
afrief. dwinga Iwinga, mittelcngl. Iwingon 'be=
jiüingcn' icngl. Iwinge 'fucifcn'); f. aud) ^roang.
— 'Jlblcitungcn ;)roing, Üiuinf 9}f. au§ mbb.
twinc d)l. 'ba^j (5incngcnbc, (Scrid)t§barfcit, (Sc=
rid)tsibcjirt'. — ^luinflc d- c»^f< "bb-, eigtl.
'ba'ö (?iufd)lief5cnbc, oufammenbrücfcnbe'; cnt=
fpred)cub bän. tvinge ';lu)ingc' - oivingcr
9.1J. iUb> ml)b. lwinga-r(! 9J?. '^ebränger, dlanm
3U)ijd)cn 9JJauer unb (Kraben bcr ^öurg, promu-
rale, 33efcftigung'; »gl. bän. twinger '^luinger*.
jnitnfcn, g min fern ^tm. mbb. zwinken
zwingen 'blingclu', baueben zwinzen (au§
*zwingezen) unb zwinzern; cutfprcd)cnb anglf.
twinclian engl, twinkle 'giDiutcru, blinzeln'.
t jiuirbcln otiu- ein fränf.=clfäff. XxaktU
mort, mbb. zwirbeln zwirben 'fid) im Ärcife
bveben, luirbcln' (zvvirbel 9JJ. 'freiyförmigc 58e=
meguug* — zwirbelwint 'äBirbcliuinb'); baju
abb. zerben (*zarbjan) 'fid) brebcn', anglf.
tearflian 'fid) tüäljen"? Sichere au§it)ärtige
53egiebnngcn fcblcn.
Stoxvn 9}J. mbb. zwirn Tl. 'gmeibräbtigcr
^unf(f)eii
443 —
]m[}
Stäben': jicrm. @rbf. twizna-, luoraue aiid) nbl.
twijn, anglf. twin ciujl. twine 'Sn^ii*"' <^ön.
tvinde '3iuii"ifib*). Gine gcnn. 2ßj. twis
ftedft mit anberer "^(blcttung nod) in engl, twist
'(5^aben, i^Ierfitc' nnb obcvlaufi^. o^ift '2)oppcI=
fabcn'. Wv Tcnoniinatiu ciid)cint n()b. jiuirncn
otra. ni()b. zwirnen al)b. zwirnen -nön 'iväbcn
juieifad) 5ufamnicnbrcl)cn, junvncn'; ogl. nb(.
tweornen, engl, twine, bän. tvinde 'jnnrnen'.
33gl. nodi oiuift unb lat. blmis. ba^ für
*bisnos ftel)cn fann.
3)t)tf(^cn '^Ibü. bann X^väv- m()b. zwischen
zwüschen 5lbü. ^räp., urjprgl. eine 33erfürsung
bei* obü. 'ähtgbntrfc ml)b. inzwischen — under
zwischen al)h. in zwisken — untar zwisken
'in bcr 9.litttc üon je jroeien': ju mf)b. zwisc
zwisch at)b. zwisk zwiski Slbj. 'jlüiefad), je
jroei'; ügl. afädjf. twisk, nbl. tusschen, engl,
betwixt 'giüifdicn'. — Slbleitnngen baüon [inb
nf)b. ba3njifd)en, injTüifdien.
3ö»ift 9)1. m()b. zwist d)}.: ein eigtl. nbb.
SBoit, iüeld)e§ in§ !öh. überging; og(. nbb. nbl.
twist '6treit'; ferner nbl. engl, twist 'Ocflcdit,
äiüeifäbiger Stricf', bän. tvist 'ge^iinrnter Stoff',
niittelengl. twist 'oiücig' (twisten 'fleditcn'),
anovb. tvistr 'traurig, jroiefpältig', i§l. tvistra
'gerteilen'. Die gu ©runbe liegenbe ibg. 2Bg.
dwis erfdjeint im ©fr. al§ dvis 'baffen' mit
einer an nbb. on^ift erinnernben ^öebeutnng;
eigtl. mag fic 'fid) entgiueien, nnein§ fein'
bebeutet b'iben.
SUjitft^crn otm. mbb. zwitzern ai]b. zwiz-
zirön = mittelcngl. twiteren engl, twitter (bän.
qviddre): eigtl. mobl eine rebuiilijierte 53ilbung
mit ber germ. ©rbf. *twi-twiz-ön, roorau§
itieftgcrm. *twittwirön *twittironV (Sine germ.
2B3. twis 'jniitfdiern' fdieint nod) in al)b.
zwistila-finko gu ftcrtcn. '"JlnbcrfcitS legt baier.
gmirfetjen gmigei3en 'giuitf dient' ben $>erbad}t
nabc, han ai)b. zwizzirön auf urfprgl. *z\vikzen
für *twiggatjan ftel}t.
3h)ittcr (älter nl)b. o^üieborn) 9)1. 'her-
maphroditus' mbb. zwitar zwidorn W. 'Smitter,
53aftarb, 0}^ifd)ling aiis, guiei i^ölfem', abb.
zwitarn zwntaran 9Jl. 'nothus hybris' : 2tb=
leitung gu zwi- 'duplex' (f. groie=); ugl. nl)b.
bial. otrifter 'otuitter'. 5lnbere iöilbungcn
geigen anorb. tvitöla, bän. tvetulle 'A>crma=
pbrobit'.
äWöIf ml)b. zwelf abb. zwelif: ein gemein^
germ. 3(1^)^^0x1, entfpredienb afäd)f. twelif,
nbl. twaalf, anglf. twelf engl, tw-elve, got.
twalif, anorb. fdiiücb. tolf. G§ ift 3ufammen=
fe^ung au^^ germ. twa- (f. unter gm eil unb
bem Gtement -lif, ba§ unter elf (got. ain-lif)
befprod)cn ift. Gine entfprcdicnbe ^gilbung geigt
uon ben ibg. Sd)roefterfprad)en nur ba^ Sit.;
ügl. lit. dvyUka 'gmijlf (neben venolika 'elf').
21 n t] a n g.
1. e^rDiiologifdjc 2)arfteIIm!g be§ neu^ot^bcutfc^ett
L Dorgermanifd).
a) 3>nbogcnnantfi^.
ab. — Qd)t. — arf)te. — Met. — 2{d)ie. — 2Id)fel. — 2{()(e. — 2(Ip. — SImpfer. —
an. — anbcv. — 2(nfe2. — ant. — 2tnn. — 2Ift. — SItem. — t 2Iue. — Slucr. — 2{uer(>f)a()n).
— 2(uge. — bar. — bauen. — beben. — bebagen. — beißen. — 53erg. — 33tber. — bieten.
— binben. — ^irtc. — 53ocfi. — S3oben. — J8or)'le. — SBort. — brauen. — braun. —
SBruber. — brummen. — Sug. — ba. — 2)aumen. — becfen. — bebnen. — ber. — Siele.
— 2;om. — brei. — britte. — bu. — bünn. — bürr. — eigen. — @(Ie. — Gnbc. — eng.
— ent. — @nte. — er. — ßrbe. — ei'fen. — @uter. — tabren. — fallen. — ^^alte. — fangen.
— O^arn. — farjen. — iycbe-x. — t ^eint. — ^^inb. — ^yelb. — Steige. — %eü. — fem. —
^erfe. — j^euer. — firn. — ^yii^ft. — y-Iaben. — fled)ten. — fließen. — ^oblen- — ^otellc.
— forfc^en. — fragen. — frei. — ^^reunb. — früb. — fünf. — fünfte. — ^^rdie. — Jurt.
— jVuB. — ®aUei. — @an§. — ©arbe. — gären. — ©eburt. — geben. — ©eiß. — genefen.
— geflem. — gercinnen. — @nabe. — ©olb. — .'öaberi. — öäbcr. — öalm. — öals. — ßafc.
— baffen, ^^OG- — ■&ed)fe. — i!)eim. — beifd)en. — ^>elmi. — .^erbe. — {]inkn. — Öirn.
— ^^unb. — bunbcrt. — öuften. — id). — ^ai)v. — ^od). — jung. — Äalb. — ^amm.
— fccf. — Äeble. — Äiel2. — ficfen. — ßinb. — Äinn. — ßitt. — Ante. — fommen. —
tonnen. — fradien. — Äugel. — ^ub. — laut. — leben. — ledeni. — Seben. — leiten. —
Scumunb. — lieben. — 9JJäbne. — marm. — 9}^arf i, 3. _ gjjaft2. — gjlau§. — melfen. — 2«et.
ajiiete. — mifd)en (?). — mit. — mitte. — 9}bnat. — aJionb. — 9JJorb. — 2Runb2. — gj^utter. —
9?abe. — 9iabel. — 92adit. — narft. — 3cagel. — '^axm. — ??afe. — 92effe. — 92eft. — neu.
— neun. — nun. — Cd)fe. — Cfen. — obne. — Cbr. — Cftern. — Ctter. — rädjen. —
SRab. — red)t. — retten. — D^iefe. — rob. — 9ioB. — rot. — ©albe. — ©au. — Säule. —
faufen. — (Sdiaf. — ft^eiben. — fd)ieben. — fdjießen. — Sdjnee. — fc^neten. — Sdinur. —
<5d)roager. — + Sd}n)äber. — (Sd)roeiB. — ©dirocfler. — Sd)roieger. — fc^roi^en. — fed)§.
— feben. — ©ebne. — feiben. — fein (3tn).). — fid). — ©icbel. — fieben. — ©ieg. — ©ippe.
— fi^en. — ©obn. — Sommer. — fpäben. — fpalten. — ©pecf. — fpeien. — t ©tabel. —
ftarf. — ftcc^en. — fteben. — fteigen. — ftellen. — Stern i. — Stier. — ftiü. — Stoüc. —
ftoBen. — füB. — lanne. — taugen. — tbun. — %^\xx. — Xod)ter. — trügen. — üben. —
über. — un=. — unb. — un§. — unter. — 33atcr. — üer=. — 23etter. — 2>ieb. — üiel. —
oier. — potl. — cor. — raodifen. — S5alb. — SBanft. — raaS. — roeben. — rceden. — raeben.
— roebren. — n)eid)en. — roer. — werben. — werfen. — SBerf. — SBefen. — roe^en. —
SBibber. — wiegen. — 2Binb. — wirfen. — wiffen. — SBitwe. — wobl. — wobnen. — SBolf. —
2BolIe. — wollen. — 2©unfd). — jäbmen. — ^a^n. — 3äbre. — gart. — 3ede. — je^n. —
Sebren. — geigen. — 3im>ncr. — f 3itterocb. — ju. — jwei. — jwic. — jwier.
446 1. G^ronologifc^e ^arftellung be§ neu()orf)beutfc{)en 2Bortjrf)a|ie§.
b) (vuropäiid).
2rar. — 3(bcr. — m)n. — 2I()nc. - aü. - alt. - 2Incift. — Slrfc^. — bacfen. - «olg.
— 33Qrt. — bcrftcn. — 53icfc. — bitten. — blau. — blccfcn. — bo()rcn. — borgen. — braten.
— braud)cn. — brcdicn. — $<ud)c. — iöube. — 3)ad). — 2)arm. — 2)arre. — 3)egcni. --
bengeln. — bicf. — Siele. — 2:ing. — 2^orf. — borren. — 2)orfd)e. — brel)en. — brefd)en.
— bringen. — bünfen. — Gber. — ©rf. — 6i. — cini. — (Sifen. — ©rie. — t 6|d). —
^ad). — faf)I. — Ja^ne- — =falt. — falten. — =fältig. — faljcn. — Jerfcl. — Jiditc. — finbcn.
— i^nt. — j5if(^. — flad). — flud)cn. — Jlur. — <yö()re. — frieren. — frifd). — ©abel (?). —
gähnen. — ©algen. — ©axlen. - @aft. — ge=. — geben. — geil. — ©eifeU. — geigen. —
gelb. — gemein. — geniefscn. - ®crftc. — ©crtc. — ©icbel. — gießen. — glatt. — ©leife.
®rab. — graben. — ©ranne. — greifen. — ©rinb. — ©rü^e. — i">aar2. — (jaben. — .^aber.
— 6aft2. — ^arm. — ^am. — ()arti. — .s>afcl. ()auen. — A>aupt. — .'öaut. — ()cben. — ,'öecr.
— bc^en. — ()eil. — 4">clb. — i'>cü(=banf). — i^crmclin. — .'öcrj. — .'pirfd). — .s>irfc. — ()od). —
i^o^n. — ^olen. — öolg. — boren. — .'öorn. — .s>orniffe. — i^ort. — .öufe (.Oube). — i'^ürbe.
— .{Mirc. — C^^uti. — 3gel. — in. — ja. — Sugenb. — Äanfer2. — i^arpfcn. — fauen. —
fcbren*. — fcrben. — Äctte. — 5liefcri. — fnetcn. — iiolbcn. — Äorn. — foftcn2. — frä()en.
— Äranid). — Qad}^. — laben. — Sanb. — lang. — Sappen. — laffcn. — Satte. — Iaufd)cn.
— Sc^m. — Scbnei. — le()nen. — Iel)ren. — Seim. — Sein. — Senbc. — Settcn, — t Scudjfe.
— Seute. — liegen. — linb. — loden. — Sot. — Sug. — Süge. — mager (?). — mäl)en. —
mablen. — mafjnen. — t Tla[)v. — mand). — 9JJafdic. - 9Jiaft K — 9Jiaf;. — 2Recr. — meinen.
— 9)?etfd). -- melfen. — mcffen. SfJIicbcr. - - minber. — mi§=. — mögen. — 9Jlci()n. —
2Roo§. — 2Rücfe. - OJJul)me. — SJiunbi. ~ munter. — 9?arfen. — na()2. — nä()en. —
9iatter. — Üiebcl. — ne()men. — 3Jiere. — 9iin. — ^iüfter. — 9iuJ3. — poltern. — Cual. —
JRabmcn. — 5Rain. — raunen. — reden. — reiten. — tiReiter. — Siiemeni. — SRing. —
1 9tittcr. — 9ioggen. — JHübc. — Stürfen. — 9tul)e. — ©aal. — fäcn. — 6äge. — ©aite. — fagen. —
©alj. — Same. — Sanb. - fatt. — Sau. — jaucr. — fangen. — t Säule 2. — fd)aben, —
Sd)afti. — Sdialei. — Sdiattcn. — fd)aucn. — Sd)eibe. — ©d)eit. — Sd)crbc. — fd)crcn.
— fc^Iaff. — fd)(agen. — fdjiiugeni. — fd)lieKcn. — jdilucfcn. fd)mal. — Sd}mecr. —
fdimcljcn. — fd}mer3cn. — fd)miegen. — Sd)nabel. - Sd)mamm. - fdiivcigcn. — fd)n)cr. —
feieren. — Seil. — Senfe. — Scffel. — Sitte. — fonbcr. — Spaten. — Speer. — Sperling.
— fpinnen. — Stab. — Stal)l. — Stamm. — Star. — Stein. — Stirn. — Stord). -
Stral)l. — ftreid)cn. - Strom. — Stu()l. — Stute. — fudjen. — Sünbc. — lag. — tapfer.
— taufcnb. — leig. — leil, teilen. — I()al. - tief.- lobel. — trad)ten (?). — Ireftcr. —
Irumm. — tunfcn. - unfer. - Dcrbricfscn. — mal)x. — SSanne (?). — S5>arje. — matcn. —
SBecf. — meb. - mcl). - Seibci. - 2Be(Ie. — 2Belter. - ffiefpc. - SBette. - t SBiebcl. —
roirren. — Sifd). — SBort. — luürgcn. — 2Burm. — i^aun. — gergen. — jietjcn. — 3"nge.
IL ilrbcntfd).
a) (vlnljcimijd).
a) ©cmcingcrmanif d).
3(al. - 3Io§. - 3(benb. - aber. — 2lbgott. — 5lbgrunb. — 5rblaf5. - 5lbcl. — 2lftcr.
— 5n)rcn (= .<Sau§fTur). - 5Ilant. (?aid)). Filter. 3lmmc. — Ringel. — ^Tutlife. — 2tnt=
roort. - 5lrbeit. arg. arm. 5lfd)ci. - 3hi. — aud). — auf. — aufsen. — 3(yt. —
^ad). - 33ab. - 33ol)rc. balb. «alfeu. 93anb. - «anfi. - «ärS. - g3ord). —
33arfd). — 33artci. - bat'?. ^afl. '^and). — t baudien. — 53aum. — be=. — öecrc. —
33ect. — beginnen. — bei. 33cil. iöcin. - bcijen. - 93enbel. =bcrt. — Scfcn. -
beffer. — S3ctt. biegen. — ^ienc. 58ilfcnfraut. — bitter. - 58lal)c. — blanf. -- iöläffc.
— bläuen. Sied). — 33lci. -- bleiben. blcidi. - bleid)cn. - blinb. — blöbe. — blof?. —
33lumc. — Slut. - «oble. - «ol)ne. - ^-^olj. - 33oifd)aft. - 33ranb. — «raufd)e. - 33raut.
— 33räutigam. - 33rei. — breit. — brennen. iörett. - bringen. — 33rot. — 5irud)3. -
53rürfe. *^runn. 53rünne. - 33runft. - iBruft. — 58ud). — 93ud)ftabc. — i8ü()nc. —
1. ßl^ronofogifrfie SJarftelUmg be§ neu!)0(f)beutjc^en 2Bovtirf)a^e§. 447
^ürbc. — ^urg. — Sguße. — 2)amni. — 2)ampf. — ®anf. — bann. — barbcn. — 2)eid)fcli.
— benfen. — bcnn. — berb. — bein. — beuten. — bcutfdi. — bidit. -- 2!ieb. — biefcr. —
2)iU. — 2)trnc. — Siftel. — bo(^. — ®od)t. — ®onnev. — 2)ottcv2. — 2)rabt. — 2)recf. —
bviicfcn. — t Trübe. — 1 2)ult. — bumm. — bunfcl. — 2)unft. — burd). — büvfcn. — 2)urft.
— eben. — cl)cr. — 6()re. — ©ibe. — ©id)c. — ©td)bom. — ©ib. — (Stnfalt. — 6t§. —
©itcr. — 6Ib§. — elf. — ©üenbogen. — ©nfel i. — entfegen. — 6pf)eu. — cr=. — ©rbbeerc.
— ©rbe. — erlauben. — erroä^nen. — Sfdie. — Gfpe. — ©ffe. — cud). — ©ule. — iyabm.
— ga^rt. — %a\k (?). — j5^an:e. — falten. — m\i. — faul. — fegen. — ^e^. — feige. —
feil. — 5cile. -- Jelfen. — ^efjel i. — feft. — Je^en. — JÜJ- — finben. — f^nger. — %[ad}§i.
— t flacfern. — Jlecf. — fle()en. — iyki)d). — ^Itege. — fliegen. — flieljen. — ?}(ocfe {?). —
{5^Iob. — «Vlö^. — flögen, flöBen. — ^-(udjt. — Jlug. — Jlut. — folgen. — fort. — frec^. —
Freitag. — fremb. — freffen. — lyxkbc. — Jrift. — fro(). — fromm. — lyrofd). — 5'i^oft. —
j^ud)§i. — fül)ren. — (yüüe. — füllen. — ^-uni. — iyuxd-)t. — fürd)ten. — fürber. — Butter-
— ®abt. — gäbe. — gaffen. — ©alle 2 (?). — @ang. — gar. — @arn. — ©äffe. — ©atte.
— ©au. — t @au^. — ©aumen. — gebären. — ©ebül}r. — ©eburt. — gebetöen. — ge=
^euer. — ©c^ren. — ©eige. — ©eifel^. — ©elb. — gellen. — gelt. — gelten. — t ©elje. —
genau. — genug. — ©er. — gerabe^. — gered)t. — gern. — geruljen. — ©eroidit. — gemiß.
— geroölinen. — ©irt. — ©la§. — glauben. — gleid). — gleiten. — ©lieb. — ©liebmaßcn.
— gli^ern. — glo^cn. — glüben. — gönnen. — ©ott. — gram. — ©ra§. — grau. — ©riebe.
— ©rieü. — grimm. — ©rube. — grün. — ©runb. — grüßen. — ©unft. — gürten. — gut.
— t ^aav^. — .'5abid)t. — C">oft, baft. — ^ag. — i^agebont. — öagel. — i^abn. — ^ak.
— balb, balben. — öalbe. — t ^alt- — balten. — t 5>ameni. — ^->ammer. — iöanb. —
l)anbeln. — bangen. — ^->anfe. — i^arfe. — t baridi. — öafpc. — 5>aube. — 4^au§. — iScdjel.
— bebv. -- .\>eibci. — .söeibe2. — beilig. — beim. — i>irat. — beifer. — beiß. — i)^m^n. —
4)eit. — bclfen. — bemmen. — Öengft. — bev- — 4"*erberge. — i>er3og. — i>u. — bier. —
^immel. — i^nbe, .sMnbin. — Ijinbem. — binten. — binter. — §ii1e. — §iöe. — iöobel. —
bocfen. — 4^of. — 4">öbe. — l)oi)l — böbnen. — bolb. — Ööüe. — 5)onig. — i!>oie. — öuf.
— ^üfte. — iöttb"- — 4">üne. — iöungcr. — inne, innen. — t Snficgel. — irre, i^rre. —
t Qo^n. — je. — jener. — Jüngling. — Äabm. — falt. — Äampf (?). — ^ar=(freitag). —
Äanne. — fauern. — faufen. — t Äebfe. — feifen. — Äeil. — fennen. — ^erbe. — i?erl.
— lern. — t Äilt. — firrc. — tigei. — fi^eln. — klammer. — Alane. — fleben. —
ftemmen. — flimmen. — flingen. — 5lloben. — klumpe. — 5tnabe. — fnacfen. — Änebel. —
knoten. — t Änoi"^. — t ftoben. — ^oble. — Äönig. — frabbeln. — Äraft. — Krampf. —
fragen. — h-ied)cn. — Äring. — Äropf. — Äud)en. — fübn. — funb. — t Äunft. — t tur.
— Äuß. — tüffen. — Sab. — lad)en. — 2abc. — laben. — Sager 2. — labm. — Saib. — Said).
— lallen. — Samm. — t lafi^ ('?). — laß. — lau. — Saub. — Sau^. — lauern. — laufen. —
Sauge. — läugnen. — Sau?. — lauter. — Seber. — Seber. — lebig. — legen. — Seib. —
Sei^. — Seid)e. — Seidjnam. — leicbt- — leiben. — Seine (?). — Seifte 1. — Seiften. —
leiften. — leiten. — Scrd)e. — lefen. — legen. — leud)ten. — =lid}. — liebt. — Sib. — Sieb.
— Sinbe. — Sift. — Sob. — Sode. — Sobn. — lo§. — So§. — löfen. — Suft. — Sunge.
— Suft. — 9}]ad)t. — 9)labe. — DJiagb. — t 9Jtage. — 3Jlagen. — mager. — SJ^abl. —
3)läbre. - 5Dlali. - malen. - DJ^alj. - 9Jiarber. - ^oxV-. - aJhrte. - OJIafer. -
9Jlauli. — imebl. — mebr. — mein. — 3}^cineib. — ÜJleife. — meift. — 9)lei§el. — melf. —
DJienge. - ÜKenfd). - SOIeffing. - mm. - milb. - DJ^ilj. - 9ninne. - miffen. - 3niit.
— OJliftel. — OJ^orgen. — ^motte. — mübe. — muffen. — OJlut. — 9?aber. — nacb- — i)^ad)en.
— D^abel. — nagen. — nab. — näbren. — Dceib. — neigen. — nennen. — S^eftel. — 9^eg.
— negen. — nidit. — nie. — nieber. — niefen. — 9ciy. — nod)i. — Üiorb. — 9bt. — Üiot=
burft, — 9?ur2. _ ob2. — öbe. — ober. — offen. — oft. — Crt. — Cften. — Pfennig. —
?PfIug. — Pfriem 1. - ^:polfter. — Cuaft. - ^aht. — 9iabm. — 3iabn. — rafcb- — iKaft. —
raten. — 9iatte. — rauben. — 9iaud}. — Üiäube. — raufen. — Diaum. — 9tebbubn. — 9ied}en.
— Otebe. - Sieffi. - Stegen, ^Regenbogen. — ^^{). — 9fieifi. — rein. - 3ftei§2. _ reißen.
— reijen. — rennen. — reuten. — riedien. — Diinne. — rinnen. — 9iippe. — 9iift. — 9ii6-
— JRod. — atoden. — otogen. — iRobr. — röftens. — 9iud, rüden. — 3Ruf. — rufen. —
rügen, Diüge. — rubren. — Stumpf. — Diunge. — Saat. — Sad)e. — ©age. — fammeln.
— fatt. — <5au§. — faufen. — ©aumi. — (5cbabe2. — ©cftabe. — fd)affen. — ©d}ale2. —
448 1. G^ronofogifc^e 1)arfteffung be§ neu'^ocf)bcutjd)en SSortf^a^e?.
©d)oIf. — fd)aüen. — ©(^om. — ©rf)anbe. — ©d)arbc. — fd)avf. — 6d}avte. — Scl)at3. —
©d)auer2. — j <Bd)aub. — ©c^Quer2. — (Sd}aum. — fd}cel. — ©djcibc. — fdicincn. —
jd}eti5en. — fdjcnfen. — ©d)crei. — t fdiieri, 2. — ©d)ilbi. — ©d)iUtng. — Sd)laf2, fd)Iatcu.
— ©d)langc. — fd)Ianf. — ©d}(aud). — fdiled)t. — ©d)Ie()e. — Sdjietm. — id)lctt5cn. —
fc^HngenS. — Sd}litten. — fd)mciücn. — ©d}nncb. — ©d)mtcbc. — ©djnecfe. — fdiitciben. —
jd)ncU. — fdjncujen. — fc^nöbc. — Sdinuri. — fd)ön. — (5d)opfi. — ©djovf. — ©diofe^. —
6d)ote2. — ©d)rainmc. — id}mtcn. — ©dirot. — ©d)u(). — ©d)ulter. — ©dnualbc. —
<Sd)n)Qn. — fdjroanf. — Sd}mann. — Sd)iiiartc. — fd)it)av3. — fdjracben. — ©d)uictcl. —
©cftrccif. — ©d)rcein. — fd)trcU3cn. — 6d}rocllc. — jd)it)cUcn. — ©dimcil. — jd)nnmnten. —
fd)njinben. — fd)rcingcn. — jd)roörcn. — See. — ©eele. — ©ecjel. — fc()r. — ©eife. — ©eim.
— fein (jJJron.). — fett. — ©ctte. — fclb. — felteit. — fenben. — fc^en. — fie. — ficd). —
fiebcit. — ftngen. — ftitfett. — ©iittcr. — fo. — folc^. — follen. — ©onite. — ©orgc. —
©pan. — ©pange. — fpareti. — ©pan-ett. — jpät. — ©pcvling. — fpielen. — ©ptcfei. —
©point. — ©pott. — fprittgen. — ©pro)"fe. — fpürctt. — t ©tabcit. — ©tattgc. — ©taud)e.
— ©tegreif. — fteblett. — ©tcljc. — fteuern. — ©tid). — ©tief=. — ©timmc. — ©tocf. —
©trang. — flratid)eltt. — ©trcit. — ftreng. — ftreuen. — ©tnc^. — ©tto[). — ©tüd. — ©tunbe.
— ©türm. — ftünctt. — ©ud)t. — ©umpf. — Zau^. — taub. — Jaube. — tauen. — taufen.
— Üeid). — teuer. — I()at. — 3;()on. — X^or2. — Jier. — lob, tot. — träge. — tragen. —
Jraum. — trauen. — Ireber. — treffen. — treiben. — treten. — treu. — tünfen. — Jrag.
— trocfcn. — Iropfcn. — Iroft. — trüben. — trunfcn. — 3;ud). — übel. — ur=. — oerltcrcn.
— üernc()men. — ucnucifen. — üerroefen. — 33ogc(. — 5BoIf. — roabcrn. — road)en. — Sßad)§.
— roarfer. — SBabe. - SBaffc. — SBage. — SBagen. — 5BaF)l, njäl)len. — 2Bal)I(=ftatt). —
$!BaI)n, n)äl)nen. — 2BaU=fifd)). — roalfen. — roallen. — roalten. — SBangc. — lüanfcn. —
roann. — roarm. — lüarnen. — SBart, roarten. — roafd)en. — SBate. — 2Beg. — rocid). —
2Beibe2. — rceifcn. — n)cil)cn. — SBcile. — roeincn. — SBcifc. — roetfc. — md\i. — roeit. —
SCßeijcn. — ircld). — SBclf. — rocnbcn. — rocntg. — raenn. — njcrbcn. — SBcrber. — SBcrfti.
— aBert 2, roert. — äBcftcn. — SBidjt. — roiber. — roic. — SBicgc. — roic()cru. — SBicfc. —
SBiefel. — loilb. — SBiüe. — roinbcu. — SBinter. — roir. — SBirbcI. — SBirt. — SBifunb. —
roo. — 2Bod)c. — SBogc. — roölbcn. — 2Bud)er. — rcunb. — SBürfel. — SBurj. — 2But. —
ja^m. — -3anflc- — 3apfe- — t SavQc. — Sauber. — oanm. — 3e(). — -3ctd)en. — S^d. —
gicmen. — 3ier. — --gig. — jimmem. — jtmperlid). — 3inn. — t 3ittci'- — gittern. — ßi^c.
— 3opf. — 3om. — 3ottci. — 3iid)t. — 3ug. — 3ügel. — jünbcn. — 3unbcr. — jiwagen. —
3>teifcl, jroeiteln. — 3n'ei^<i)- — 3rocrg. — 3n'i(Iing. — groingcn. — 3n'i'^n- — ?>^ölf.
ß) 2Bcftgcrniauif d).
3(d)t, äd)tcn. — 'Jllraune. -- al§. — 3Imeife. — 2lnimcr. — 'JImfcl. — 3trmut. — auf^er.
— babcn. — SBann. — ^bar. — iöär^. — söaueri. — baufen. — bcfcljlcn. — 33cl)uf. — iöeifpicl.
— bellen. — 53engel. — bereit. — befdjeren. — beugen. — 33culc. — bcoor. — 58ier. — 58ieft.
— SöiUe. - «infe. - «iffcn. - blä{)cn. - 33Iatt. — «latter. — SIcid)c. — blcnbcn. —
blül)en. — 53ogcn. — Solle. — 58otc. — 58ottid) (?). — S3raffcn. — S3rau§. — braufen. — Srofam.
— S3ruc^2. _ 53vül)e, brübcn. — 53rut, brüten. — 58ube. — t S3ulgc. — 93ünbcl. — S3ufd). — «ufcn.
— S3üttel. -- bannen. baucrn2. — bienen, ©ienft. — t 2)öbel. — 3)ottcri. — ®rang. —
brillen. -- bro[)cn. ^Trolinc. 2)roffcU. — 3)rucf. — t 3)rufcn. — 2)ung. — cbel. — 6l)e.
— eid)en. - (iibain. - Gibcd)fc. — (Sinöbe. — eitel. — elenb. — ©Item. — entgegen. —
Gnift. — erft. — cnjig. — fal)nben. — tVä^re. — J^atl. — ^aüt. — i}ang. — t5^ärfe. — Safer,
— Sauft. - fcditcn. - Scl)bc. - fcift. - 5elbftul)l. - feud)t. - Sinne 2. - Sifl. - t Sifec
— t Slabcn. - flattern. - Siegel. - Slciü. - SlicfJ- - Slof?. - t Slut). - SIu§. -
frcocl. — frol)n. — Snber. — fügen. — Snl)re. — Süllen. — für. — @arbe2. — gätcn. —
®ebet. — ©cbante. — gegen. - gel)orfain. — öcicr. — @cift. — @enoffe. — gcfunb. — gen)al)r. —
geroäljrcn. — öcroitter. — geiüoiincn. — @id}t. — (Sifc^t. — ©laubc. — gleiten. — glimmen.
— ©öttin. — greinen. — grob. — grollen. — grofj. — ©ruf?. - Öürtcl. — .'öabc. — Ijarfeu.
— -VSageftolg. — .Oalfter. - .V>amftcr (V). — ^'»äring. — .VSafcnfd)artc. — Ijaffcn. — ."öaufc. — .'öedjt.
— .'Decfei,2. — .»pcfe. — 4">cibclbeerc. — ^xil. — Ijeilcn, i^icilanb. - .'öcimdjcn. — Ijeitcr. — beigen-
— ^lemb. — 4'^cnne. — i'^crbft. — ^cxh. — beute. — ^eyc. — .^»iinbeerc. — l)in. — Irinnen.
— .^Soctei, 2. — ,<Sobc. — .^'»opfen (?). — bopfen. — l)ord)en. — .<oorft. — .'öummel. — l)üpfen. —
1. (5§rono(ogifcf)e ^arftellung be§ ueiil^oc{)beutf(f)cn SBortfc^a^es. 449
f}ütcn. — if)ri. — ^minc. — iröcn(b). — icbcr. — 3ai"'"ci^- — jucfen. — Ääfer. — tÄäftcr.
— fäminen. — farg. — Ä'arft. — Äauf. — taum. — ÄcgeH. — fc!}ren^ — Äeüe. — tencf)en
— feufd). — 5ltel K — Sikn. — 5lie§. — ^igc. — Älamm. - flaffen. — Älang. — Itlee. — flein.
— Älette. — t fiteben. — flotifen. — t klinge 2 — ÄIoR. — lllo^. — Äluft. — Änäucl. —
Änauf. — ^ned)t. — i?nöd)cl. — 5tnorf)cn. — ÄnoUcn. — Äno;it — 5lnorpel. — Änorrc. —
Äöd)er. — Äo()lmctle. — fragen. — firäfie. — franf. — frau§. — Äraut. — Äreb§. — freifc^en.
— freiien. — Älreffci. — fricgen. — ilrippc. — t Stroüc. — ßrüde. — 5lrugi. — frumm. —
Äufei. — Äüfer. — fü^I. — Plummer.— Äumpf. — ^unft. — langiam. — Saft. — Safter.
— läuten. — leer. — Ie{)nen2. — öctjre. — Set. — Seib. — Seifte. — Setter. — Senj. —
Ic^t. — lernen. — Sid)t. — lifpcln. — Sod). — Söffet. — Sof)c2. — Snd)§. — t lugen. — mad)en. —
t Tlal)h. — SRalter. — mangeln. — DJktte. — üJiaulrourf. — 0}^el)ltau. — meiben. — melben.
— mengen. — 2Re6e2. — mittel, 5»iitte(. — aJtober. — 5mö()re. — Tloik. — Tloot. —
müf)en. — 9]kmme. — mummeln. — 9}Iu§. — Ütadibar. — ^iac^tigatl. — 9Zapf- — ^Jiarbc.
— na§. — nein. — Steffel. — nieben. — nicber (Slbj.). — niftcn, niftel. — nü^e. — obi —
oben. — Dbft. — C()eim. — Cften. — Pfarre. — pflegen. — ^flid)t. — ^flocf. — $flu9=
jd)ar. — ^fote. — ^:pfu()l. — ^:piaden2. — pod)en. — $rad)t. — pral)len. — oranger. — proffcln.
— Cuerffilber. — Cuenbcl. — 9iad)cn. — raffen. — JHanb. — 9\amme. — 5Ranf. — ;lkfcn.
— raffeln. — iRaub. — raul]. — 5Haupe. — raufd)en. — red)nen. — 9iede. — reben. — reiben.
— rcid)en. — 9ieif2. _ reif. — 9ieibcr. — rcnten. — 9icue. — iRide. — t Diiet. — 9iinb.
— 9Rinbe. — ringen, rödjctn. — 5Ho()rbommcl — t röljren. — Dioft^ — 9^ob2. _ g^ötel.
— Diübe. — 9iuber. — 9\u()m. — rumpeln. — rupfen. — 9iüffcl. — ruften. — 9tuß. — 9iute.
— t ©al(=bud)). — fanft. — t ©ange; — ©aumfattcl. — (Bdjabi'i^. — fdjäbig. — (5d)äd)er.
— <5d)af. — t fc{)al- — fd)alten. — (Sd^aufel. — ©dieffel. — Sd)ein. — ©djeitet. — fdielten.
— ©(^emen. — (Sc^enf. — ©d)icfer. — ©d)ien6ein. — 2d)infen. — ©d)lad)t. — fc^leidicn. —
©cbleie. — fd)leifen. — fd)limm. — ©d)liS. — Sd^loi — 6d)Ioße. — fdilummern — Sdilüffcl.
— ©d)maud). — fd)mcden. — Sdjmer^. — ©d)mu^. — fd}nappen. — ld)nard)cn. — fd)nauben.
— ©d)nepfe. — ©d)od. — ©d)oüei. — fd)öpfen. — 'Sd)ornftcin. — ©d)0B2. _ fd)ränfcn. —
fd)röpfen. — (5d)ulb. — <Sd)uItl)eiß. — (5d}uppc. — fdjürfcn. — fd)üttcn. — ©c^ü^e. — fd)road).
— (5d)roaben. — fd)mangcr. — fd)treifen. — fd)roenten. — feiig. — Sidjel (?). — <B\d)t. —
©teb. — (Sinn. -- Sonnabenb. — Sonntag. — fonft. — fpannen. — ©peic^e. — Speid}el. —
©ptc§2. — fplcißen. — fpredien. — fpreiten. — ©prenfeis. — fprief5en. — fprigen. — ©pule.
— fpülen. — fpü^en. — ©taffei. — ©tatl. — ftampfen. — ©tapfe. — ©tärfe (2(melmef)l. — Statt.
— ©taupe. — ©teden. — fterbcn. — ©terj. — ftiden. — flicben. — ftiüen. — ftinfcn. — ftod)cn.
— ©tör. — ftören. — Sträl)ne. — ©traud). — ©traue 1. — ftreden. — ftreifen. — ftrogen.
©trunf. — ftumm. — ©tumpf, ftumpf. — ftürjen. — ftu^en. — Sülge. — taudien. — leufel.
— tilgen. — toben. — toll. — Iljräne. — traben. — trampeln. — Iraube. — traurig. —
IreSpe. — triefen. — Jrift. — trüb. — tüd)tig. — lugenb. — =tum. — überroinben. — Ufer.
— um. — llrtel, Urteil. — ücrbauen. — pergeffen. — ocrlangen. — oerftcf)cn. — perteibigcn.
— oon. — 2Bad}tel. — roadeln. — maliren. — tüabmebmen. — jräl)ren. — 25>eib. — SBaife.
— roaacn2. — 2Banb. — SBaffer. — SBegbreite. — 2Be(i. — ^^eib. — SBeiganb. — raelfdi.
— SBelt. — SBerrooIf. — t 2Bied)e. — miüfommen. — SBimpel. — ffiingert. — 2Binfel. —
roinfen. — 2Bi^. — SBolfe. — Sßonne. — müblen. — 2Bunbc. — SBunber. — roünjdjen. —
SBürjc. — SBurjel. — roüft. — SBüfte. — i&i). — 3af)I, jäblen. — jedjen. — 3eit. — gcr.
— 3tde. — 3tpfel. — 3trbel. — 3ttber. — jroanjig. — o^eig. — ^roiden. — jnjtrbcin. —
gmimen. — ^mifc^en. — jnntfd^ern.
1)) (vntlcfjiit.
(SSoraItl)oc^bcutfc^e (Sntlel)nungcn.)
Stffe. — 3Ilmofen. — 3(mt. — 2(pfel. — 2Ird)e. — Slrjt. — «cdjer. — «eden. — S3ifd)of.
— SSottic^. — Decker. — bidjten. — 2;rad}e. — (Simer. — ßngel. — Gppid). — ©rbfe. — ©fei. —
©fftg- — jyadel. — geige. — (}end)cl. — gtebcr. — g-iebel. — 51afd}e. — j^-laum. — t^lodc (?). —
gruc^L — ©abel (?). — @alle2 (?). — @lode. — ^-^anf. — .stopfen (?). — iöumpe(n). —
impfen. — Iad)el. — fal)l. — Äaifer. — Salf. — Kammer. — Äampf (?). — t Äard). —
Äarbe. — Äarre. — Ääfe. — Äa^e. — Heller. — Kelter. — Kerbel. — Werter. — Äerje. —
filuge, etgmotogifcf)eö SSörterbue^. 6. Stufl. 57
450 1. (S^ronorogifc^e ©arftelding be§ neu^oc^beutfc^en 2Bort)rf)a^e§.
5?effel. - Äid)er. — Äirc^c. — Äirfc^c. — Äiffen. — tifte. — Äoc^. — fod)en. - 5lor)I. —
Äopf. - Äraufc. — Äintgi. {?). — Äübcl. — 5!ücf}c. - lufeS. — 5lüiitincl. — 5lupfer. —
Äürbi§. — furj. — laben. — Sadje. — Savd^c. — t Sauer. — Sorbcer. — Öörac. — mager (?).
— 2«auer. — Tlaul^. — gjiaulbecrc. — 9)kufe. — Tlckx. — Tlcxk. — gHciftcr. — 9Jiingc. —
mifc^en (?). — 9Jioft. — ÜJJül)lc. — imünjci. - Cbm. — opfern. — ^adjt. — ^ed). —
$fab. - Pfaffe. - $faf)I. - ^falj. - ^^Jfanb. - ']i^ar\m. - <]3fau. - ^febe. - «Pfeffer. -
pfeife. - ^:|3fetl. - ^feiler. - $ferd). - ^fcrb. - ^fingflen. - ^Pfinjtag. - ^Md). -
^fiftcr. - ^^Jflanje. - pflaume. - pflürfcn. - ^ifoftcn. — $fü()I. — ^funb. - ^Pfü^c. —
^tlj. - t ?5tp§. — Cuttte. - reid). — 9ieid). - SHcttic^. — JRxegel. — t 9itcmen2. — ©ad.
— ©aft. — ©alm. — Samitag. - Sarg. — ©attel (?). — fanber. — t Saum 2. — Säumer.
— Sd)emel. — Sd)iff (?). — ©djilf. — Sd}inbel. — Sd)mcrl. — Sd)rcin. — Sc^urj. —
Sd)üffel. — Senf. — Sid)et (?). — fid)er. — Silber. — Sode. — Sol)le2. — ©öOer. —
©peer. — ©pelt, Spelj. — ©peid)cr. — Spiegel. — flolg. — ftopfen. ~ Stoppel. — Strafjc.
— Straufjä. — Striegel. — Strippe. — Stube. — 3;eufel. — Siegel. — lifd). — trad)ten (?).
— 2rid)ter. - 2BaU. - Sa3eil)er. - SBciler. - 2Bein. - SSirfei. - aBinger. - 3elt. -
3eltcr. — 3iecf)e. — Siegel. — 3oü2, 3öüner.
III. :AItbcutffi).
a) ^;>atl)0(^t)cut[d).
a) Gin()cimifd).
abtrünnig. — od) — abnben. — 5ll)orn. — öl)nlid). — 3Ilant2. — 9llraum. — 3Ufe.
5llfen. — ^.}Utüorbem. — 5lmbon. — 3(nbad)t. — Stnborn. — 2tnger. — '2tnlc()cn. — ärgern.
— 2tfd). — 2lfd)e2. — ä^en. — 33adei. — S8arfc2. — bäben. — balgen. — Söallcn. — S3ani.
— 58afc. — 33au. — 58auer2. — t 33ed. — 58eid)te. — beibe. — «eifufj. — t 53cigc. —
53eld)e. — bel.^en. — bequem. — bc)d}eiben. — beten. — betteln, Bettler. — t 53eunbe. —
t iöcutei. 53eutel2. — beoor. — berccgeni, 2. — bieber. ~ 58icfc. - 58ild). — 53ilb. —
billig. - 53i§tum. - t Si^e. — $3lafe. — 58lirf. — 53anbfd)lcid)e. — iölütc. — ^Bortc. —
böfe. — ^ööfeividn. — S3oüe. — 58radc. — 33raten. — 58raue. — iörc^cl {?). — 33rorfe. —
53robcm. — 53rombeerc. — 33rud)i. — S8ül)el. — S3ul)le. — Lounge. — iBüngcl. — iöürge.
— ^Bürger. — Gbrift. — 1)ad)S,. — SDede. — t ®cid)fel2. — 2)emut. — befto. — 3)intel. —
t 2)oc!c. — 3)of)le. — ®ol)ne. — 2)olbe. — 2)ole. — bort. — t 2)pft. — ©ritlid). — 2)riife.
— ®uf2. — bulben. — Sichel. — eilen. — einanber. — einig. — (Sinfibel. — einft. —
eingcln. — Gifter. — empor. — empören. — emfig. — ©ngerling. — (Sntcl2. — entbehren. —
©nterid). — cntroeber. — erlauben. — Grmcl, — erquiden. — etlid). — Gtter. — ^axht. —
faffcn. — faft. t ^Iber. — t i5^ergc. — fertig. - fillen. — finfter. — j^ittid). — i?leber=
mau^. — t flennen. - ^loffc. — t ^luber. — fTiiffig- — flüftern. — '^•o\)c. — ^olge. —
forbern. — förbern. — ^rafj. — ^i^au. — jVreube. — ^eoel. — ^yricbbof. - JyrifdjUng, —
3iirft. — füttern. — t ©oben. — t (S^anerbe. — gänge. — ganj. — ©atter. — ©aufler. —
©ebärbe. — ©ebirge. - ©ebärm. — gebicgen. — Webulb. - @efät)rte. — gefallen. —
©cfäfj. — ©efiebcr. - Wefilbe. — gefliffen. — ©egcnmart. — gel)obcn. — gelegen. —
gelingen. — geloben. — C^clübbe. -- ©ernad). — ©cinäd)t. — öemal)l. — ©cmälbe. —
gemäß. — ®emüt. — gerab". - ©erat. — gerben. — @erid)t. -- gering. — ©erüft. —
gcfamt. — gefd)el)en. Wcfd)id)te. ©cfd)irr. — ©efd)led)t. — ©cfd^mcibc. — ©efdiofe. —
gejc^rocigen. — ©cjd)miftcr. ©cfctle. — ©efid)t. — ©efinbc. - Wcfpcuft. — gcftalt. —
geftatten. — ge)tel)en. ©etrcibc. ~ Wcuattcr. -- geruäbrcn. — ©ciualt. ©emanb. —
©croe^r. — ©eiviffcn. - t girffen. - ©icr, ©ierbe, gierig. — t ©ilbe. — ®leid)ni§. —
©limpf. — t ©ote. — ©raben. - ©raf. — t @ran§. — graf;. — graufen. — ©renfing-
— Wriffcl. - grübeln. — grunjen. -- ©unbclrebe. — ©ufj. — .£'>aber2. — |)afeni. —
t .t>ameni. — .^-^ommcl. — .'öanbfdiul). — t .C?art2. — ,£">arj2. — .^afpel. — .f^aufen. —
•Öebamme. — .£"»ebel. — ^eft, l)eftcn. — tjeftig. — bcgcn. — beilen. — .'peimat. — bell. —
benfen. — .'^'>err. — bcrrlic^. — .^xrrfdjaft. — l)crrfd)en. — bcftcn. — t l)cuer. — beulen. —
1. S{)ronoIogif(f)e SDarftettung be§ neut)orf)beut|rf}en 2öortf^a^e§. 451
.s*"^eufdjrecfc. — .'C>tlfc. — !ööl)k. — i>oIunbcr. — t .'öornung. — ^ülb. — Aöüüe. — i^ülfc
— t ^M\t — ^ut2. — ^üttc. — 3Ui§. — 3'"&iß. — immer. — inner. — inflänbig. —
irbcn, irbifd). — irren. — jagen. — jä^. — 3au<i)crt. — ieglid). — jemanb. — 3u^e. —
jünger. — i^aftcn. -- Äater. — ^eim. — fein. — Äird)it)ei(). — Äloff. — ßlafter. —
Älage. — flauben. — t fleiben. — Äleie. — flingcln. — Klüngel. — Äluppe. — knappe. —
i?nobIaucft. — fnüpfen. — Änüttcl. — fofen. — Äot2. — to^c. — t ^Ironj. — t Krapfen. —
i^räöci. — h-auen. — Ärci§. — Ärcffe^. — ^rieg. — Äröte. — fünftig. — fiabe. — Sage.
— Saube. — t Sauft. — t Scfje. — Iciber. — leifc. — Seifler. — t Seite. — Sinbrourm.
— linf. — Sinfe. — Soben. — Io(}en. — löfd}eni. — lofen. — Sotter. — Sücfe. — Sügncr.
— Summcl. — t mänmg(id). — 9)larjd}aU. — SJ^afitjolber. • - mäßig. — 9JiecxTettig. —
9)'?cinung. — 9!Jielbe. — mcrfen. — SDIeffer. — Tle^c i. — meud)c(. — 9JiiIbc. — 9Jltttag. —
5Ritte. — DJIold). — 9J^ord}e(. — SDlörfcr. — Tlüije. — mürbe. — murmeln. — SDIuüe, müßig.
— na()e, 9iä()e. — ^Jiädjftc. — na()r=. — 9kf)t. — 32arr. — nafd^en. — Pfaffe. — neben. —
t nicfen. — t nieb. — niemanb. — 3'iorben. — nüd)tcrn. — nur. — oberi. — £hQ. —
O^mct. — €l)nmadit. — Öf)r. — Dpfer. — ^fenidj, ^$flid)t2. — prägen. — ^rebigt. — qued. —
oueden. — Cuirl. — 9?ad)e. — rammeln. — diät — räubig. — 3iebe. — reblid). — 9Jeife. —
9fteil)eu^. — iKcifig. — 9ieufc. — riditcn. — Stiege. — 9iingel. — t Stinten. — Sioljre. — tröfd)e.
— 9io1"ti, röftcni. — tHot?. — ru[)en. — rümpfen. — 9tunäe(. — rüftig. — famt. — Sang. —
fäugen. — fäumen. — fdjänben. — (Sd)a(I. — Sd)ar2. — (5d)cuer. — ©d)elm. — 'Bdhcüt. —
©dierflein. — ©d)erge. — fd)eucn, fd)eud)en. — ©djeune. — ©diierling. — 6d)impt. — fd)inben.
— jd)irmen. — fd)lad)tcn, ©d)Iäd)tcr. — (5d)Iaf i. — (5d)(ag2. — ©d)legel. — id}Ieunig. — ©djlot.
— ©^lunb. — ©dimad). — id)mad)ten. — id)mä[)cn, jd)mä()lid). — ©d^malj. — ©djmif?. —
©d)nitt, ©d)mtte, ©d)mtt(aud). — ©d)ober. — ©d)öffc. — fdion. — ©d)öpfer. — ©d)o§i. —
Sdiranf. — ©d)rei. — Sd)runbe. — ©d)üler. — ©c^u§. — ©diroärc. — fdjroeißcn. — Sd)roertel.
— ©djroibbogen. — ©diroicle. — fd)n:)inbeln. — ©djraulft. — ©ed). — ©eid). — ©ei()e. —
©enf'e(. — ©ennc. ©eud)e. — feufjen. — t ©iele. — ©immer. — ©im». — ionberlid). — fonbeni.
(3tn).). — ©panne. — ©ped)t. — ©pcrber. •— fpen-en. -- ©piel. — ©pinbel. — ©pinnc. —
©pinneroebe. — fpi^- — ©por. — ©pradje. — fpreijcn. — ©preu. — ©pur. — ©tadicl. —
©tabt. — flammeln. — ©tampf. — ©tätte. — ©taub. — ©taube. — flauen. — ftccfen. — ©teg.
— ©teig. — ©teiti. — ftcmmcn. — ©tengel. — ftet. — ©teuer i. — ©tid)el. — ©ttege. —
©tifti. — t ©torren. — fträuben. — ftreiten. — ©trid, ftriden. — ©txncme. — ©tufe. —
©tummel. — t ftupfen. — Süfine, fü()nen. — täglid). — 'la\d)c. — laudier (2BaffexT)ogeI).
— Saufe. — Icnne. — tofcn. — Iradjt. — Iränte. — trauern. — Iraufc. — träufeln. —
träufen. — träumen. — traut. — trennen. — Irobbel. — tröftcn. — Irotte. — Irübfal. —
2rud)fef5. — lnii)z. — Irunf. — lüpfel. — ungef}cuer, Unge()cuer. — (un=)gefd)(ad)t. — ungeftüm.
— Unrat. — Unfd^litt. — unten. — untci-t(}an. — üppig, — uralt. — Urfunbe. — Urlaub. —
Urfprung. — t)er()ceren. — SSerluft. — üernieffen. — rermögen. — 33ernunft. — 33erraten. —
uorber. — 93ormunb. — üorn. — 2Babe. — 2Bad)()olbcr. — Söagner. — SBaljnrai^. — ^Nalfifdi.
— roaljen, rcäljen. — SBanbel. — SBanf. — raäilj, raäitig. — rcarum. — SBafcn. — t 2Bat.
2Bed)fel. — SBebel. — SBcgcrid). — 2öc()r. — t SGBeibcl. — 2Bcid)fel. — rocibcn. — roeigern. — 2Beil]e
(SSogcl). — 2Beil)raud). — rocifen. — meiffagen. — roelf. — 35>enbe. — 2Bcrg. — SBermut.
— SBeften. — rcidjfen. — SBidel. — 2Dibcrfad)cr. — roibcrtuärtig. — 2Biebcl)opf. — raiüig. —
SBimpcr. — SBinbe, 2©inbel. — SBinb^braut. — SBinf. — SBipfcl. — roifpeln. — rcigig. —
30ßot)ltf)at. — Wonnemonat. — Sßulft. — Söürbe, roürbig. — SBurf. — Söurft. — roürgen. —
jag. — jagen. — jal)len. — jappeln. — jaufen. — jeidjnen. — t ßeibler. — Seile — Seitlofe-
— t Seite. — jerren. — 3eug- — Siege- — Sierbe. — Sinfcn. — Sinne. — 3Üd)ten, 3üd)tig.
— jucfen, Juden. — juerft. — SuganQ- — jule^t. — jumal. — S^uft. — jürnen. — jufammen.
— Suoerfid)t. — juraege. — Sroanfl- — jroängen. — jtuar. — t Sme^le. — t Smiefcl. —
jroiefpältig. — S^iWiii)- — S»uitter.
ß) entlel)nt.
5(bt. — 5Ibtei. - 2Ig(ei. - 3(lbei. — 5Ilber. — 2tltar. — 5(mpel. — 2{nig. ~ iUnferi.
— 2(ttidi. -- 58aü2. — iöalfam. — Sarbe. - 53ejirf. — «im§. — 33irne. — «ifam. - 33örfe.
— S3reöcl (?). — 33i-icf. — 33rül)l. — i8ud)§(=baum). — 53üdife. — «urjel. — 33utte. —
452 1. (5]^rono(ogijcf)e ^arfteflung bei neut)od)beutjdien SBortfrfia^eg.
©utter. — Xamhod, 2)am()uid). — Tau^. — 3)ed)ant. — (Sbcnbaum. — Qxbx\d). — ©Ifcnbcin.
— ©rj. — Gl'trid). — ^afan. — Jcicr, feiern, Feiertag. — Jenfter. — Jiftcl. — (Vlaimnc.
— t 5Iinte. — t i^ö^n. — Jorft. — ^uxk. — ©elte. — @rab. — ©reif. — ©rille. —
©rippc. — ©ruft. — ©unicl. — .V>ami'tcr (?). — Ääfig. — ilansel. — Älapaun. — ilapcdci.
— Äapitcl. — Äappe§. — faftcien. — üaue. — Held). — t i^emenatc. — Äettc2. — Älaufc.
— Älofter. — isolier 2. — Äorb. — ilorncUe. — Äofti. — treibe. — treuj. — trone. —
Äruftc. — ÄniitaU. — t Äunfel. — Äurbe. — iünikv. — ßaie. — Samprctc. — latctnifd). —
Sattid). — -i- i'cgcl. - Öcbuc2 (?). — ^Jctcr. — l'icbltödet. — Silie. — Öiiiic. — Tlax. —
aJianbel 2. — DJhtntcI. — ^avh. — mavnul. — DJiartcr, aiMrti)ver. — DJKirs. — aRaffc. —
0)kttc2. - a}kul. — DJknnig. - ai^erael. - 9Jle§ner. - 9}^eifc. - 9J]ettc. - 9«ifpcl. —
a)]ot)r. — 2Jiönd}. — ORüüer. — DJhivinclticv. - 9Jiuid)cl. — 9}Kinfter. — 3iarbe. — 9iatur.
— 910116. — 9ionne. — Cl. — Crbcn, orbncn. — Crgcl. — "J^aar. — 'ipalaft. — ^alme. —
'^iant[)ev. — '^.^appcH. — '^ap)t. — '^arabie^^. — ^4-^avbcI. — '^'ctu. — '^^cl.v — '^^crlc. —
^ctcrfiltc. — i^flaftcv. — i^fortc — ^^^friem. — "i)}fvünbc. — '^UKjcr. — "]}>\ac\c. — '^^olct. —
<Poft. — Soften. — pvebiiien. — "^Uncfler. — ^ropft. — prüfen. — iKautei. — 9iegel. —
SRojc. — Salbei. — fdireibcn. — Sdirift. — ©d)ule. — t Sebcnbanni. — t ©editer. —
©edd. — Segen. — Scibe. — Semmel. — ©igrift. — Silbe. — t Sittid). — Smarogb.
— Spcife. — Spenbe. — f.icnben. — Stiel. — lafcl. — lempel. — Icppid). — linte. —
Jttcl. — Tonne. — + Xorfel. — luff. — tünd)en. — lurtcltaube. — Un,H'. — üerbammcn.
— 23cr§. — ikfpcr. — Söogt. — 2Banne (?). — oimmct. — ßin^- — Biv^cl. — gitber. —
Sitroer. — otniebcl.
a) Ginl)ciiuifd).
2lbler. — Q()nen. — 5Ilfan3erci. — aUmäblid). — 2I(Imcnbe. — 3(Ipe. — %nmann. —
9lmmeifter. — anberroeit. — '?(nvicfid)t. — 2(ngfteri. — '^IngflerS. — an()cifd}ig. — 3tnftalt. —
(aniroibem. — 2(rgroobn. — '^Irleybaum. — '^(rt. — 3lfd)cnbröbcl. — 2(jer. — 2(uerl)al)n. —
3lufi. — 5Iuf2. - aufboren. — 'Jln^fag. — auäiüenbig. — ^öaber. — baffen. — 33a^n. —
53ai. — ballen. - öalj. — ^öangert. — ^anfert. — 33äri. — barmljcrjig. — S3a^cn. —
iöaufd). — begebrcn. — (be=jl)elligen. — bel)enbe. — 58cbörbe. — beilen. — 53crid)t. —
Sefd)ix)crbe. - bcfonbcr». — t bcfulbern. — betäuben. — iöettel. — Jöe^el. — t bibmcn. -
^Bicbennann. binnen. — bi§. — bielong. — Sli^. — t 331uft. — t ^old)en. — =boIb. —
53ollrcerf. — '-öoebeit. 53rafl. — 53rauc. — Jöräune. - brobeln. — brüllen. — 33runft. -
1 58üd}cl. — büdcn. -- ^üding (^öüdling). — !!8ul3e. — !öunb. — bünbig. — 53unbfd)ul). — 53urfd)c.
— 53ür)tc. — Süttner. — bäud)tcn. — 3)cutfd)e. — brängcn. - brau^. — drittel. — Xutdy-
laud)t. — el)c. — ©ifcr. — ©ilanb. — ßingeiueibe. — (Sintradjt. — einjig. — crfaljrcn. -
ergoßen. — crl)abcn. — erlaud)t. — Grnte. — erobern. — erörtern. — erftiden. — =fad). —
folfd). — Aaflnad)t. - ^vebcrlefen. — i^eberfpicl. — Jcflfcncr. — ^^eljme. — feilfd^cn. —
flctid}en. - ;^led)te. — flidcn. — Flügel. — flug§. — ^rauenjimmer. -- (yräulcin. — frei=
Ud). — frobloden. — ,>ol)ne. — fröl)nen. — ^rübftüd. — fürbafj. — ^ug. — 3^ugc. —
JüUfcl. — ©allerte. — galten. — ©ebict. — t ©cbrcften. ©cbiidjtni^S. — ®efängni§. —
©egenb. ©ebaufc. ©cl)ege. — gcbeim. - ©eifer. — ©efröfe. — ©elänber. — ©cla&. —
©elcgenbcit, gclegentlidi. - (^clcnt. ©emfe. -- gemut. — ©cnid. - ©eräufd). — ©erud).
— ©crüc^t. - ©efd)äft. — gcfd)eit. — ©efdjid. — gefd)idt. — ©cfd)mad. — ©efd)mcife. —
gefdjroinb. - ©cfAiüulft, ©efd)iüür. — ©efeö- — ©efpan. — ©efiabe. — ©cftalt. — Ge=
loabren. — ©eivabrfam. — gcroanbt. — geiüörtig. -- ©eroeil). — ©enterbe. — gilben. —
©impel. — ©ipfel. — girren. — gifd)cn (gäfdjen). — ©itter. — ©lanj. — ©lafec. —
©leiimer. — ©lud. - ©lüde. - t ©lufc, ©uffe. - ©ötje. - ©rat (©rate). — ©räucl. —
®rau§. — ©raufe. — grell. — ©riebö. — ©rie»gram. — ©rimmen. — ©roll. — ©rummet.
— gudcn. — ©ulben. — ©urt. — t .'pampfel. — ^anbel. — i-)anbii)erf. — .^äfe. — l)äf5=
lid). — t l)aufi, bauüen. - t .^">aufle. — ^d)l — beinilid). — t s^eifter. — .Oeaebartc. —
^-»eüer. — genfer. — berb. — .Ood)3cit. - ßöder. — .üoffart. — l)ofiercn. — t l>olftcr,
1. G^vünt)(ogif(i)e ^Darftettung be§ neii^od)beutjc()en 2öortjrf)a^e?. 453
§ulftcv. — i)üb\d-). — ()urra. — ()ufc^. — öu^el. — i()r2. — ^mmi. — inntc3. — ^"nunfl.
— Sflilb. — 3äi:ier. — iaud)jcn. — jcbiucbcr. — jenjeitc^. — ict^t, jcljunb. — ^wnsfei^- —
iüncjft. — 3»"fcr. — Äanfci-i. — itavfrcitacj, itariuodic. — Äart()äuicr. — ilauj. — Äcgel^.
— Äculc. — 5iibiö. iiipfel. — Äii-d)fptel. — j ilinnc§. — iUttel. — flappcrn. — fled(f)en.
— ^leinob. — Älciftcr. — 5llemiuc. — t tkntcn. — illittflei. — 5lltnfc. — t 5tlinjc. —
flug(?) — tludc. — t Änan, iiuän. — tnarren. — fnirven. — fntr)d)en. — fniflern. —
Änöbcl. — ilobolb. — itöbcr. — t ^Vö^e. — fraft. — ^xanx. — Ärammct5t)oc3cl. — fränfcn.
— iiväticS. — Mmiser. — i?ned)c. — t Klüngel. — frönen. — t iluttcln. — läd)eln. —
t öad)ter. — Saben. - Saffc. — t 2a\doc. — Säufel. — Öaut, laut (^räp.). — lebenbtg.
— 2ebfud)en. — Icdijcn. — Icden2. — 2c(}ne2(?). — f Scilad)cn. — Seinen. — fieintuanb.
— öcitl'tern. — lenfen. — fid) le^cn. — Seud)te. — Send)tc. — Itcbfoicn licbcrlid). — öoI)ei.
Sofiing. — löten. — Suber. — t lüpfen. — 9Jlaib. — 2Raic. — SOIatujolb. — DJIarftall. —
dJla\ic. — maiicn. — dyiank. — nmufen. — aj^anfcv. — me()rer. — 9Jlcmme. — gjle^c^. —
SÖlübfal. — münbicv — 9}iu§teil. — mufeen. — 3?a()runci. — i)Jäl)tenn. — nafeiuetg. — 5«ai
— nteblid). — ^JtieStuurg. — t 9^ict. — nimmer. — nircienb. — t SJöBcI. — ^J^otroebr. —
t ^3iute. — obniiefäbr. — ^aufe. — Pfifferling. — ^^pidclbaube. — pläiTen. — planen. —
plaubcrn. — prallen. — prangen. — ^HiigeL — ^udcl. — pu^en. — Cuarj. — quer. —
quetfdjen. — rab brcd)en. — ragen. — JKammler. — '}\anfforn. — ^Jaonjen. — JHappe^. —
^Rappen. — ratfd)lagen. — Ovangraf. — räufpern. — 9iaute2. — red)tfertigen. — reffen. —
regen. — JReifie. — bleiben i. — Oieifige. — riefeln. — Düffel. — t Ditfpe. — Dritter. —
SRitje. — t roben. — jRoi3täufd)er. — rotten i. — rotroclfd). — 9\übe,5ab(. — rud)lo§. — ^uijx.
— rünftig. — rutfd}en. — t Salbud). — ©a^. — Saumfal, faumfelig. — ©aurad). —
©d^abertiad. — (5diad)t. — Sd}äbel. — Sd)affner. — 8d)anf. — Sdianje. — fd)aiTen. —
©(^arte. — fd)ellen. — ©d)enfcl. — Sdjer^. — ©dieu, ©d)eud)e. — Sd)eufal. -- fdieufelid).
©diidn. — fdiiden. -- fd)ielcn. — '3d)immel. — Sdilamm. — Sd)(araffe. — fdileden. —
fd)lemmcn. — fd^lenfcrn. — fd)leubern. — ©d)lid). — Sd)iiff. — id)lottern. — fd)ludi5en. —
©dilupf, 1d)lüpfrig. — ©d)(u§. — fd^ma^en. — fc^meidjeln. — fd)mettern. — od)mtetc. —
©d)minfe. — fd)mi^en. — fdjmoüen. — fc^müden. — ©d)nafe. — ©d)naae. — fd)naljen. —
©d)nappbabn. — fd)naaen. — fc^nattern. — fc^naufeni?). — ©d)neibe. — ©dmeiber. —
fdmeitetn. — fdmellen. — fd)niöen. — ©d)nupfen. — fdjnurren. — Sdiönbartfpiel. — fd^onen.
— fdirög. — ©d^ranfe. — Sd)ran3. — ©d)red. — ©d)i-itt. — ©dnnttfdiub. — fd)rumpfen.
— Sdiub. — t ©d)upf. — ©d)ur. — fdjüren. — ©d)ut5. — jd)ü^cn. — Sd}n)aben. —
©d)n)alc^. — ©djraall. — ©d)n)ang. — ©d)n)anf. — ©d)raan3. — fdjroä^en. — fdmcmmen.
— ©d)n)engel. — ©d)rainbfud)t. — fdiraierig. — ©d^iuung. — febnen. — feidjt. — ©eibclbaft.
— t femperfrei. — fengen. — fet3f)aft. — fiebeln. — ©iegel. — fintemal. — ©tppfd)aft. —
©ob. — fofeiTt. — fonberbar. — fonbern (ßonj.). — ©panferfel. — ©pat. — ©pa§. —
t ©pengier. — t fpeu^en. — ©piüe. — ©pilling. — ©prengel. — ©pi-id)n)ort. — ©prud).
— ©pülid)t. — flammen. — ©tanb. — ftattfinben. — ftcppen. — ©terling. — ftetig. — ftet».
— ©nft2. — ftol3teren. — ftrad. — ©träfe, ftrafen. — ©träble. — ©trauB2. — ftreben. —
©treid). — Streifen. — ©treu. — ©trubel. — ©trumpf. — fubeln. — fummen. — lanb. —
lappe. — la^e. — lauber. — täufd)en. — teig. — Ibeibing. — Ibori, tbörid)t, Iborbeit.
— lopf. — torfein. — 2ranf. -- Irappe. — Iraner. — traun. — treden. — Ireffen. —
trenbeln. — triftig. — Iritt. — trollen. — Iropf. — Iro^. — Irunfenbolb. — lüde. —
IüÜe(?j. — Xüttel. — überflüjfig. — übcr()aupt. — übrig. — umfonft. — Unbiü. — Unflat.
— Ungejicfer. — unlängft. — unterroegen. — unrairfd). — Urabn. — Urbar. — Urfcbe. —
Urfadie. — oerberben, 3Serberben. — uerbugt. — cergällen. — üergebenS. — oerlegen. — oer=
leumben. — ocrloben. — oermäblen. — 33ermögen. — t)crnid)ten. — üerreden. — oerrut^t.
— t)exid)lagen. — oerfd^trcnben. — uexicbren. — üerföbncn. — Berftanb. — oerftümmeln. —
oer-tragen, Vertrag. — t)ei1ufd)en. — üerroabrloft. — oermaubt. — ocrmegen. — 33errcci§. —
oer^eiben. — oollfommen. -- üornebm. — SBac^e. — 2Bäd)ter. — SBade. — raagen. —
mögen. — SBablftatt. — ffiöbmng. — 25>abräeid)en. — SBallfabiL — SBalse. — rcanbeln. —
manbern. — SBanje. — 2Beid)bilb. — aBeid)en. — mciblid). — SBcibmann. — 2Bcibnad}ten.
— roeil. — mcilanb. — SSeifel. — 2Sci§tum. — 2Bel§. — SBergelb. — raett. — SBetter--
leuchten. — 25>iditelmännd)en. — mideln. — miberfpenflig. — SBibexIbon. — 2Bitbbrct. —
SBilbfang. — roillfabren. — SBiüfür. — roimmem. — SBinbfpiel. — rainfein. — roinjig. —
454 1. dfironologijdie ^arfteUung be§ ueit^ocf)beutjcf)en SBortj(f)n^e§.
SQBiricI. — gittern. — iuof)lfctI. — roo()lgcborcn. — 2BoIluit. — SBuft. — SBütcvtdi. — jantcn.
— 3cd)c. — 3cilanb. — Scitiuuv — scrfdieücn. — octtel (beim ©crocbc). — jctcv. — ocuge.
— gcugen. — ;]icmcr. — jicmlidi. — oicrat. — oiPPcrlcin. — ßii'bel. — 3oüi. — 3ubufee.
— güditiijcn. — oHcf. — ^u]aü. — 3ul)anb. — 5uniditc. — juuor. — jiüaden. — owcd. —
jroeicrlci. — t ;-]iücifa(tcv. — ^md, S^ndel — jiuicfadi, siuicfcilticj. — ^roictradit. — oroinfl/
3n)inger. — jroinfcn.
(2Iu§ bem Sdiroäb.: 3»i""-)
ß) enilcl}nt.
1. 3(u§ bcm 5mb., 9^bb., mi.
bange. — JBeute^. — blad). — ißremfe. — + Jrcitc. — @aul. — @ecf. ~ [)arrcn. —
f)offen. — .»öorbc^. — Ääiner. — Äattim. — Ä(eib. — ÄlUnie. — flug (?). — Ävämpcl. —
Ärüppcl. — Äurfucf. — !üünic. — DiRatrcIc. — Tlaüc. — platt. — vlö^Iid). — ^Mimbcr. —
rafen. — t SHüfic. — 3a(inc. — Sd)aditcl (altcö 2Bcibi. — fdiicf. — fd)Icp;icn. — idimäd)tig.
— fd)nautcn I?). — Splitter. — fleif. — fteil. — Steuer-. — ftraff. — Straub. — Suppe.
— label. — lölpel. — Ircppc. — ocrgattern. — aial)iiagen. — SBalnuü. — SBappen. —
SBore. — uümmclu. — o<-irfcn. — ;-)imft.
2. 2Iu» aubcrcu Sprad)eu.
5Ibcuteucr. — Olbfcitc. — ^3(d)at. — abc. — '^(labafter. — ^Uaun. — ÜIIbc2 — 3{loe. —
5(lt. — ^Iniber. — -i(iuetl)i)it. — 3lpotI)cfc. — 2Ipril. — Ülnubruit. — Strjeuci. -- ^lutointöt.
— 33aii. — 58albriau. — Gauner. — 58ard)ent. — ^.Barfc. — ^öarre. — iBaftarb. — bcnc=
beien. — «crfan. — iöernll. — 53el"tic. — 58ibel. — iöiberncde. — lieber. — birid)cn. —
«rille. — «udcl'. — Düffel. — «u(Ie2. — bunt. — Jöungeu. — Sattel. — 2)atum. —
3)aubc. — bauerni. — Tcniant. — Diptam. - Tolnietfd). boppeln. — 2)ufatcn. — Gb=
ri^. — Glcmcnt. — Grfer. — ©leinpel. — ("yabcl. — ^antafie, Jantnft- — feblen. — iycig=
roarjc. — fein. — A-ellcijen. - Jeft. — Airlcfauv - Airui-5. — Jloviu. — (Vlöte. — Jorm.
- foltern. — Jranfe. -- Walgant. — ©amanbcr. - ©aut. - Werfalfe, ©ierfalfe. — ®olf.
— grei^i. — C^renje. — ©roidieu. — (^rünfpan. — bautieren. — iSarnifd). — ^eberid). —
.'öerolb. — blutig- — Siigmer. — ^^snfel. — Co'oP- — Jänner. — ^oppc. — Äabel. —
t italbaunen. üamille. — .Hamin. — Äampfer. — 5lanel. — ilaplan. — ü'arbe. — Äar^
funtel. — Martc. .Hartbaufe. — Äeüncr. — Äetjcr. — flar. — .KoUcri. — t Äoltcr. —
Hompoit. — iioiutur. — Moppel. — Soralle. - ÄÄrper. — Äo)t2. — foften^ — t Ären. —
T jiretid)em. — iUnumet. — itumpan. — ilumpefl. - fuppcln. — 5lürfd)ner. — ftuttc. —
yatrit^e. — Vampc. l'au'^e. — Öaterne. — Öatiuerge. — :^aune. - Öaute. - Qax>a. —
i!aDenbel. - L'egeube. — =lei. — t äei§. — Öiljc. — Sold). — OJ^ajoran. — 91kdel. —
nialebeicn. — Ü.'iange. — 9JIatraöc. — matt. — OTeiler. — ÜJIeäner. — 9)^eögcr. — SRörtel.
— ÜJloftcrt. — ÜJiulbe. — OTü^c. - - t 'DJauc. — iHotc. — Cblate. — Oder. — Cbermennig.
— Dlioe. — panier. — ^an.^er. Papagei. - 'Rapier. - '•)?appe. — Rappel-. — '^^artci.
— haftete. — *^ate. '^auk. — '^3clifan. — ^^3erlniuttcr. - - 'i)3cftileu3. — 'i^etid)aft. —
pfropfen 2. - ^^idc. '•i^nfel. - ^^Man. — ^^Manfe. — ^la^i. — 'i^ort. — ^i^ofauue. —
^rciö. — preifen. — 'i^refje. ^^jriamel. -- '^Mu.v — '^^robe. — ^ulö. — $ult. — '^Hduer.
— ^uppe. — Cuaber. — Cuart. — Cuart. — Cuartier. — Cueutd}en. — ouitt. — rabieren.
— iRapp. — t $Happufe. — t ^liaufd)'. — )Hc\m. — JHei§i. — JRentc. — Dieoier. — Siied. —
t JRod}c2. — JKolle. — ^Ttofinc. — J)iotte. - JHubrit. — nmb. — Safran. — Salamaubcr.
— Salat. — Sana. — Sarber. — Saturci. — Sdiadi. — Sdiaditel. — Sd)a(mci. — Sd)anjei.
— Sdiarlad). — Sdiarlei. — SdiarinüHcl. — Sdicllfraut. Sd)leicr. — ©dileuber. -
Sd)mant. — SdiöP'3. — Sdiraube. - Seibcl. — Scnefdmll. - Stiaue. — Solb. — Spargel.
— fpajicrcn. — Spejerei. - Spinat. Spital. Spunb. — Stanbarte. — Stiefel. —
Sticgli^. — lanj. — taften. leüer. — lept. — Ibton. — Ion. — lopag. — Irommel.
— Iron. — Iüüe(?). — lurm. — Ulme. — ißcildien. — 3?cttel. — 33icc=. — JBijbom. —
Söamg. — SBiberpart. — ;-\ci>cx. — 3cifig. — ;ieUc. — 3cnt. — 3cntncr. — 3ettel. —
3icfcl. — 3iffcr. — ;')inbel. — ;lingel. — ;)innober. — 3obel. — ;5»dcr. — + 3idlc.
1. (S^ronotogifcfie 2)arfte((ung bc§ iteiil^Dd)beut)cf)en SBortirfiafee». 455
lY. ncul)ori)beutfd).
a) ©inticimifd).
2(Q(raiuic. — '3(ariuct()e. — 5(bbilb. — ^Ibcvgloube. ~ Qbl)olb. - - 3Iblang. — abipeniticj.
— 2Ibftcd)cv. — 5(bftimmunc(. — ^Ibjiuit. — äcfj.^cn. — 2{bameapfcl. — äl)ncln. — aüerbingg.
— altfränfilrf). — 3lltfan5lcv. — 2ütrcin. — 'i}(ltiueibeiiommcv. ~ 5(mclmcl)l. — anberaumen. —
onoicncl)ni. — anrüd)Ü3. — anjctteln. — anjictjcnb. — avjcn. — 5(id)cnmttn:)od). — 5Ütentätcr.
— aufcn, auffdineiben. — 3Ut^bunb. — auymevoieln. — ou^nterjen. — 33ad)bun!3e. — ^bäcfer.
— baf(f>- — 53ani. — baü()ovni)ieven. — bänbigen. — bammeln. — 33ärtapp. — 53arte. —
t 5iaube. — 53üuer3. _ bäumen. — baumeln. — bauten. — 33egterbe. — bebaupten. —
beläftüien. — !öeld)ci. — belfern. — t 53ennc. — t berappen. — bcid)älen. — befd)näufeln.
— t befd)ummeln. — bcftaöt. — beftatten.— 53eutbein. — bcroal)rl)citen. — ^öeraecjgrunb. — 5öeroet§.
— bemcrfftelUiien. — bc^idnen. — bieten, bilbfam, bi§roetlcn. — Slanffd)ett. — blafj. — ^Bläuet. —
Sölauftnimpf. - ^-8lctd)e. — '-öleidierdi. — 53leibc. — 53lenbe. — 5ßlenbltng. — blicfen. —
blinseln. — bloönnnici. — 53lonbiue. — '-ölütenfeld). — !öorf3. — böcfeln. — 53ocf§l)orn. —
Sofil't. — böUcn. — iööllcr. — ^-öorlo. — iöorit. — 53öid)unv]. — boi'felni. — ^^otidiafter. —
S3öttdier. — brad). — ^öranbbrief. — branbmarfcn. — «rente. — t bren^cln. — bud)itabtcren.
— büffeln. — iöiujcl. — bummeln. — 'öürsel. — t ^u^en. — Gbapeau. — (Sljarafter. —
2)ad)tel. — bamalg. — bämmern. — bafig. — ba3tüt)d)en. — 2)eutfd)lanb. — bibio. — 2)ietrid).
— 2:id)tcr. — Srangfal. — bred)fcln. — 2)rilling. — t 3)roffel2. — 2)rufe. — 2)udmäufer.
bumpf. — 2)üncfel. — ®gge2. — einfam. — Ginbeere. — empfinbjam. — ©mpore. — (Snte^.
— entrüftet. — entfpredjen. — Grbfdilctdier. — @reigm§. — erinnern. — fädieln. — «yäi^er.
— Jäbnbrid}, g'-äbnrid). — falirläffig. — lyäijVtQ. — Jalter. — fafeln. — t Jafelfd^mcin. —
faulenjen. — Jelbrocbel. — t (Vclbiuebel. — feurio. — Jim. — {ylaufe. — Jlcj^erraifd). —
flimmern. — Jlitter, {ylitterroodje. — flunfern. — ^-ranjbrob. — Ji^eibenfer, Jreimaurer.^ —
freocntlid). — frommen. — Jrübling. — 5ud)tel. — 5»t3ltatife. — gacfem, gacffen. — ©änfcrid) i.
— @änferid)2. — garftig. — ®efal)r. — ©ebafi. — ©eij. — ©elage. — @elid)ter. — gelt. —
©cmcinpla^. — ©inppe. — ©efdilinge. — gcfdimeige. — ©efinbel. — ©eftöbcr. — ©eftrüpp. —
©eftüpp. — gemiegt. — geroogen. — ©icbel, ©ieben. — ©ienmufdiel. — gteidjfam. — ©limmcr. —
glimpflid). — @offe. — @otte§acfer. — grapfen. — gräfjlidi. — ©rempelmartt. — gritlificren.
— grinfen. — ©robian. — @roBl)nnbert. — öromnuttcr, ©rofjoatcr. — gruneln. — grufeln.
— ^-»abcrgcitj. — Ijalbieren. — balöftanng — mit. — .sMmmling. — iöampelmann. — l)änfeln.
Jägern. — l)aud)cn. — bäufig. — ,!pein3elmännd)en. — t i^ellbanf. — ()erausftrcid)en. —
C^crling, — i>iTin. — de^e, iöeuer, Öa^. — i^ieb. — l)iefig. — öifttjom. — 6ilpert§griff. —
t C"*ippe2. — <öirfd)fäfei\ — t)olpern. — öottpferb. — .'öübnerauge. — öünbin. — i:"^unb§fott.
— bunten. — ^öpäne. ^ ingroifdien. — 3rrltd)t. — 3al)rbunbert. — 5at)rtaufenb. — 3abr=
jebnt. — ^anbagel. — facfen. — t ftalmäufer. — Stammerfä3d)en. — Stampfer. — itapp^aum.
— Äatcr, fal3balgen. — faubcrroelfd). — Staupe. — t taujen. — Äeufd^lamm. — fidlem. — Äiefcr2.
— t Äieltropf. — Äieme. — 5liferifi. — t Äiejc. — 5ti^el. — flatfd). — ÄlecfÄ. — flempcrn,
— Klempner. — flettem. — flimpern. — flippern. — flirren. — iilunfer. — Stnacf. — itnatl.
itnaufer. — fneifen. — ^niff. — S^nitteloer'?. — fnittern. — fnobeln. — Änofpe. — i^nötcrid).
— t Änubbe. — fnuffen. — Äoblrübe. — foftfpielig. — fo^en. — fräc^jen. — Ärabn. — Pralle.
— ilräufel. — ftraroall. — 5treb§^ — fribbeln. — 5trtb§frab§. — fritteln. — fri^eln. —
ßüd)cnfd)cüe. — 5tumpe. — funterbunt. — furanjen. — füren. — Äutfd). — Sänbler. — 2anb§=
fned)t. — fiappalie. — läppifd). — Öeoiten. — lid)ten. — lid)tcrlob. — 2iebd}en. — locfer. —
lullen. — Öümmel. — lungern. — Öunte. — luftmanbeln. — lutfdicn. — SOläbdien. — malmen.
— DJtanbeli. — t manfd)en. — 93Mrdien. — + DJkrfolf. — maüen. — dJlai}. — maufig. —
mecfcrn. — mergeln. — meffingifd). — DJüege. — morbio. — müden. — D-Hulm. — 9Jhnnmei.
— SJlünbel. — munfeln. — murren. — na. — nac^abmcn. — 3iad)rid)t. — 9iad)it)elt. —
9tarrifer. — Ücarraal. — 9^afcnitüber. — necfen. — 9icbrung. — ncrgeln. — nid)t». — 9Jörj.
— 3Joterbc. — notrcenbig. — 3iot,Hid)t. — ^Jcubel. — Cbrfcige. — t Crti. — Cft. — $acf. —
paff. — pab. — päppeln. — ^:)3au5bacf. — t ^^el5e. — '^^fiffig- — ^MmfifuniuS. — pfufd)en. —
placteni. — plappern. — ^Ma§2. _ ^:)jrcifelbeerc. — prellen. — ^i5ritid)e. — propbcjeien. —
^Publifum. — ^^^ubel. — pursein. — Cuelle. — auengeln. — quiifen. — jRacfer. — t JRäbel,
456 1. 6()rono(ogijcf)e SDarfteKung be§ iieu()od)beutic^en SBortfrfinfee^.
SHäbcr. — 5Käbel§fül)rcr. — 9tanoie. — JRanfc. — innren. — rapfen. — 9?appci. — raidjcin.
— 9tafpcl. — 9?atfdic. — Siätfeis. — reoic. — 3icuf5, rcut5cn. — JHief5ling. — Diicftcr. — iHitt.
— SRömcr. — D?of5tamm. — rurfcn. — 9?ubcl. — rülpfcn. — iRuntcIvübc. — ^Küpcl. — ©albabcr.
— Salrocibc. — Samiucljmnum. — iäujcin. — v5d)Qft2. — ©d)avrctfcn. — ©d)au!cl. — fdicdiiv —
©d)citerbautcn. — fd)eitcrn. — £diclü)cngit. — fdicit. — ©diicbövid^tcr. — Sdiidjal. — 6dnlb2.
— fcbilbcrn. — fd)t(Iern. — ©d)lQg 1. — jdjlängcln. — (5d)laud)maul. — ©d)lcifc. — ©dilenbrian.
— <Sd)lcmpc. — fd)(id}t. — Sdilinge. — (Sd)littfdiu(). — fdilürfcn. — ©dimnrm. — ©d)mau§.
— ©d)incinflici3c. — (5d}mcttcrling. — t 6d)micralien. — ©djmurf. — fdimunjcht. — ©dmarre.
— ©d)nau3C. — fdmicgcln. — (5d)nippd)cn, fdmtppig. — 6d)m^cr. — jdinobcn, fdniobcrn. —
Sd)nörfcl. — (Sd}nuvvc, fdimirrig. — Sd)riftf(c(lcr. — id)ron. — fd)üd)tcni. — Sdnmb. —
t jd)urigcln. — Sdiurfc. — 3dnUt. — fd)n.ianen. — Sd)rotngc. — jdiunvvcn. — Sd)n)ur. —
fcltfam. — t Scnte. — Sinau. — 6ir. — fpiden. — fpinti[icren. — Spi^. — ©pt^bubc. —
t ©pricgd. — jpröbe. — jprüt)cn. — ©taffcici. — Stänbd}cn. — ftänbtg. — ©tar C^lugcn-
tranfbeit). — ftattlid). — ftaunen. — ©teile. — ftid)cln. — [Her. — ftöbern. — ftod)cvn. —
ftolpcrn. — Stöpfcl. — flörrig. — t ©to^. — ftranben. — t ©trobel. — ©trobmitme. —
©troldi. — t fturcn. — Stutzer. — t fudeln. — ©ünbflut. — furrcn. — t ©iitter. — tagen. —
länbclci. — täppijd). — Iniimcl. — laufciibgiUbcnfraut. — I()aler. — Ivaiupeltier. — Jricb.
— trippeln. — tröbcin. — Inig. — Init()n[)n. — Tufd). — tuten. — IU)U. - nlfen. — Ungetüm. —
llnte. — Untcrid)Ieif . — Urbcber. — ujcn. — !i8atevmövbcv. — i?eit§bobne. — ikitStnnj. — üerbrämen.
— oergcuben. — Vergnügen. — üermöge. — ocvqntden. — uerrürft. — t)exid)robcn. — üerfiegen.
— üertrarft. — 33enoefer. — Dcnnittcrn. — inciid)vötig. — Dor()anbcn. — mad). — 2Bal)nftnn.
— roöljrcnb. — rcegen. — SBeiberid). — 25?enbcltvcppe. — n)id)tig. — nnbrig. — SBinbbunb,
— rcirv. — roirfd). — 2Bi§mnt. - ilBittum. — SBi^bolb. — roorteln. — 2Bud)§. — rourmcn.
— Safer. — janbern. — jcrürcut. — jertrümmcrn. — ^'mt. — jirpcn. — ßofc. — jögern.
— ßögltng. — jotteln. jufrieben. — jngleid). — 3idp. — 1 3iin§lcr. — jupfen. — t jüffcln.
— juroibcr. — groeite. — S'^icbad. — 3iüieltd}t. — o^wicfpalt. — 3>uieiprad)c. — o'üi"9C-
ß) (Sntlebnt.
1. Obnc Eingabe ber ©ntlcbnungSjett.
n) 9lue bcm ÜJlb. 9ibb. 9!b(.
3rbele. — 3(nfcr^. - i8arf. — «adborb. — ^^agger. — 5^anfc. — t i8ävme. —
t 93cffd)cn. — T belemmern. — bcrüd)ttgt. — t befd)nppen. — t '-i^cfing. — iöcutel'. —
t 331afer. — blöfen. — "M. — ^^obmerci. — bobncn. — 58ot. — '-öoifalj;. — ^öoie. — 58orb.
— Sörbe. — iöont. — Srarf. — '-örarfitjaffer. — t 53rägen. — S3ramfegel. — branbcn,
SBranbung. — 33ranber. — 53raiic, broffen. — 53rö§d)cn. — t 58übrc. — '-öudc'. — iBult.
— bämifdi, bämlid). — bercinft. — ®roge. — brodig. — t ®roft. — t ®ud)t. — baden. —
I)ufel. — Xuff. C^bcrcjdie. — ed)t. — ©der. — Gggci. — ©fei. — t Gfelnamc. — eytem.
— ^ant. — 5cifc. — mmme. — 5^mmeU)anf. — ^inne. — ^Icet. — flügge. — ©effel. —
flötlid). — t ®aubieb. — (J^ilbc. — t @ranb. — ©ranat. — .\Snde. — .'öafer. — .s>aff. —
^arfc. — .C-iaubcrer. — t .^»clm«. — f i>olm. — b»'"Pcln. — .'öünfel. — rsad)t. — jappcn.
— Äabarfe. — t Äabüfc. — Äaff. — t Äalonber. — ilammertud). — ÄämpcZ. — .ftnnifter.
— Äantc. — Äanter. — tappen. — t Äcrnen. — Äcttid}. — Ätepc. — tippen. — t flabaftern.
— Älanipe. — Älapp. — flatcrig. — t Älei. — tnopp. — fnappen. — ^nappjad. — tnidcn.
— t Anode. — T ftnubbc. - .Unüppel. — t Änuft. - t Äolf. — t^oti. — tÄotc. — Ärabbc.
t Ärampe. — Ärämpc. — Ärume. — Cabberban. — t Sajc. — Icrf. — Icden. — See. —
t fiebbc. — Sebnc*. — Siebid). ■ löfdicn^. — Suf. — t Sufe. — Sump. — t Süning. —
3nad)ctcr. — mäfcin. — 5«arid)'. — a)Jnt?licb. — 5Rettimir[t. — IT^ibbcr. DJ^op^i. — 9)^oraft.
— morfd). — SD^öroe. — 3}Juff'. - 9JJutf2. — gjJuttcrtreb§. — 9)iutterid)iiicin. — 9iclfc. —
9?id)tc. — nippen. — t 'J?od. - Crlogidnn. — %o.\]. — ^^.^egel. — t ^cllc. — picten. —
piepen. — + ilinn. — "•^.Matte. - ^^lattcijc. — plätten. — ^ode. — t 5pödel. — + ^^3ott. —
*43ottajdic. — t '^Birabm. — pridein. — '^.^runf. — puffen. — ^umpc. — t puftcn. — quafcn.
— Cualm. — Guappc. — Cucde. — rapiiein. — 'MaVi). — ^Kcd. — ^cff2. — t akuter.
1. (£^ronofogi)rf)e 2)nr[te(tung be§ neit^oc^beutic^en SBortjc^ofee^. 457
— t JRictc. — 3iitf. — i)iobbe. — iKod)ci. — rotten 2. — rud)(t)bar. — iRumincI. — t ©atte.
— <Bd)abc. — Sdiad)t. — Sd)ad)tc(()n[ut. — fdjaubcrn. — Sdicüarf. — 3d)cllfiid). — t ©d)icr.
— ©diilbpatt. — Sdninmcr. — Sdnniicn. — r fdilabbcrn. — Sd)(afittid}. — Sd)lap;iei. —
fdjlappcn. — 3d)mi3t'cv. — t fd^morcn. — id)miu3iicln. - Sd)naue. — odjncife. — t Sdjneppe.
— ©djnurfc. — fd)iiüüc(n. — ©dioppctii. — £d)otc3. — idjrafficrcn. — fdjrappcn. — fd)ri((.
— t fd)nibben. — t Sd)üppe. — t ©d)uppen. — t fdjiuelen. — ©ingrün. — t ©olper. —
t ©pre()c. — SprcnfeH. — (Sprotte. — Spuf. — ftaminern. — Stänber. — Stapel. —
t ©tärfe. — ftarr. — Stempel. — ©tem. — t ftopfen. — flö^nen. — ftoppcn. — ftranipeln.
— ftubiercn. — t ftufcn. — ©üben. — ©unb. — Iafe(. — I()ran. — 2opp. — r treibein.
— Trenfe. — liippcr. — Irüffcl. — Tümpel. — lüte. — perblüffcn. — oerplämpcrn. —
t ocrouiftcn. — ncrfdncben. — ©affcl. — Söatte. — t 2Ban. — f SBerb. — 2Berft2. —
t SBiemen. — t SBippe. — SBifpcI. — tuifpcrn. — t SBocfen. — SBrarf. — 2Bud)t. — ßi^-
b) Ütuö bcm Cbcrbcutjt^cn.
@igerl. — Ä^eidje. — Äiefel. — .ttamm. — trareln.
Ü^eriafi. — 3one.
c) 3(uä bent CSriet^iii^en.
d) 9(u3 betn Sateiniii^en.
ablang. — 5((Iob. — 2Inbaud)e. — ^Saüei. — S3on§bte§. — 2)om. — eraminieren,
©yamen. — ^icfmüblc^. — {}Icd)fe. — 3^(or. — ?^Io§fel. — Jormel. — Futteral. — ©aüapfel.
— ©aleere. — ©inft, ©infter. — @ip§. — ©ünfel. — jubeln, ^ubel. — Samel. — t Äamp.
— ÄapeüeS. — 5lorianber. — Äriefente. — 5lugeU. — 0}liete2. — TliiUd. — 3^ero. —
^ennat. — ^eft. — ^iapg. — t Siaufe. — ©arfennent, fapperment. — ©ofjlei. — ©taat.
— Xf}unfifd). — oerpönen.
e) 9tuä bent gronjöfüt^en.
2tr. — 2I§. — ;8anbeJ. — ^Banbclier. — 53ai"tion. — 33erlinc. — 53ombalin. — bor=
bieren. — löoretfd). — boijcln'^. — 33rorfper(e. — 2)roge. — Su^enb. — xyalb^i. — t 3^lam=
bcrg. — Jrieg. — t Äa(m. — ilamifol. — Äariolc. — Gruppe. — Sa()n. — t lafc^ (?). —
2Ra»fe. — 9}?eute. — ^Pampblet. — ^afpc(. — paifcni. — pajfieren. — paufd)cn. — ^^ebant.
— $tcf. — ^impcmede. — ^^-^lüfd). — '^^öbel. — iRaÜe. — 9Rampe. — ranjig. — Diappe^.
— rar. — t 3iafpe. — farferlot, fappertot. — Sdialotte. — ©djanfer. — jd^arroen^eln. —
©c^u^u. — ©ederie. — ©enc§baum. — ©impel. — ©odel. — Ireffe. — Trompete. — Trubel
— Trumpf. — turnen. — Tufd}e. — oiti'one.
f) 'Um bcm jtalicniit^cn.
Äuppcl. — t 2ambcrt§nuf5. — OJIalpe. — preisgeben. — ©c^mergel. — ©djroabron. —
©orte. — ©pai — ©toff. — Terne. — Träfe. — Tratte. — trillern. — Trott. — Tulpe. —
SBirjc^ingi.
2. 3m 14. u. 15. 3abrf)unbert.
a) 9tuö bcutfi^cn Violetten.
31 uö bem mt)., "lli^b. 9Jbl.
2Ilbeere, Jllbefing. — aftcn. — SSadjftelse. — Sudjroeijen. — 2)üne. — f)ager. — bämifc^.
— t §tmten. — Äabliau, Jlabcljau. — Äanind)en. — Sante. — fneipen. — t Ärug2. —
nebft. — t 3'iobi§frug. — Cfe. — paffen 2. — ^;paDian. — piffen. — ©c^abtone. — ©(^arbod.
b) 9(ud bent Sateinifc^en.
2)iffant. — 2;oftor. — ßnbioie. — gngtan. — J-oIter. — Äalenber. — Äaftanic. —
Älaufel. — Äomet. — furicren. — öaroe. — liefern. — Cfterlugei. — 'Rebell. — ^pomerange.
— ©frupel. — ©tubent.
-Älugc, Gtt)moIogif(^eä aSörterbuc^. 6. 3lufl. 58
458 1. 6'^ronofogi)cf)e 2)arftenung be^3 neu'E)ocf)beutfd)en SSortfcf)a^e§.
c) Muä bem jtalieniic^en.
öaftci. — 53af;. — bu^cn. — Jugc. — ^•^atidncr. — i^apujc. — 9)^ufter. — Pantoffel.
— ^Prooiant. — jd)marofeen. — SSiftcr.
d) 9luB btm 3ranj5?iii^fn.
iBaUabc. — 33arbier. — Jöarctt. — boppcit. — iöacainc. — ^^arfc. — itoinpacime,
Kompagnon. — itontov. — Äorbcl. — ilovintfie. — Satj. — DJtamer. — Station. — Clcanbcr.
— ^arf. — ^^JJomp. — ^^offc.
3. 3m 16. 3a()r()imbert.
a) 9(iis beutfi^cn Sialrfien.
1. iHuc- bcm -Mi<. 3{&b. 9fbl.
Stgalaftcr. — ä()nlid). — albern. — IJllmer. — 5(fd)cnbröbcl. — t beiem. — 58cmme.
— S3crn[tcin. — ^lacffiid). — 33öl)idiafe. — 53ütte. — t bal)lcn. — 2)eicft. — SDienftag. —
breil't. — bröl)ncn. — büftcr. — t ©Ivi^c- — t (äiügnnittev. — fett. — Jt^'d- — i^Ii^bogen.
— 5rof)n- — fül)lcn. — ^xmk. — ©arbine. — iilul). — C"^a{)nrei. — 4"'älfte. — ^'»ttÜei. —
^arbcr. — I)afd)cn. — l)cud)cln. — t .'ptppei. — -t^ügcl. — Ma[)n. — t Äielfropf. — Äippc.
— Älcppcr. — .Hüdilcin. — lauteren. — Sippe. — lobeni. — Ctter (= 9iatter). — plump.
— prafien. — Cuadjalbcr. — J){ütiel. — jadjt. — ©aljlbanb. — Sd)lade. — ©d)lappc2. —
fc^Iau. — fid)tcn. — Stellage. — lalg. — Zau^d). — Jeer.
2. Slii-i obcrbciitidjcn Xialcften.
'3(ii'cl. — aufiuiegcht. — bel)erjigcn. — fäl)ig. — SD'lunaffc.
b) %ae bem @ricd)ifd|cn.
3lmarant. — 5(iit()metif. — aromotifd). — 5Jibliot()ef. — 33tgamic. — 2!efpot. —
Grcmit. — ^^orijont. — Mlima. — Sabijrintli.
(-) 9(u0 bcm !i^atrinii(^rn.
abjoloieren, 5lbiolutton. — 5lccent. — abbieren. — ^Ibüofat. — 'Slffcct. — 9(ften. —
?Ird)io. — 'Jlrfcnif. — 'Jluftion. — '^hiftcr. — 'Editor. — ^a)alt. — 5öatt)engcl. — 53ertram. —
beftialijd). — bcfenfiu. — bittieren. — bilatorifd). — 3^i)penfation, bifpen[ieren. — bifpiiticren.
2;i§i5iplin. — biuibicren. — 2)ueU. — ©ffcnj. — cypebicrcn. — Filiale. — fir. — @ran. —
.'öiänc. — 3"tcrciK- — Äaper. — ilänftcrleinS. — itautel. — ilaiition. — itomobie. — ^ux^.
— Üineal. — Siottcrie. — DJiaior. — SJ^atron. — Crtl)ograpl)ie. — ^^^aft. — Otapiinjel. —
9taufd)gelb. — ^Hcliiiion. — ^Kivömarin. — 3alüc. — Sceptcr. — Spcttafcl. — ©pefnlation.
— Spclunfc. — ftrangulicrcn. — fiibtil. — jummicren. — ialar. — tayicrcn. — Icrmin.
— trafticrctt. — Ul)r. — ^5'vctfd)e.
<1) 'Jliii» bcm ,Vl'cniidicn.
5lld)iinie. - 9(rtii'd)ofc. — ^i^anbit. — J^anfcrott. — 33anfett. — 58affift. — 33iiferon.
— (Sitabcllc. — liitrone. — Comptoir. — Xamaft. — Tiöfonto. — bito. — jiratje. — j'Vrettd)en.
— Wcjd^iuabcr. - ('»Umbel. — (Granate. — ,Uartätid)e. — Alajeinatte. — Slaffe. — ilauallerie.
— ilol)lrabi. — .Uonto. — frcpiercit. — Öajaret. — SDIagajin. — DJJart'ctcnber. — 9Jkrjipan.
— ü)Iclone. — 'i^liavqnill. — '^iofal. — "^or^cllan. — Siadctc. — 9il)abarber. — ©anbei. —
6arbclle. — Sd)artetc. — Solbat. — Stafct. — Stilett. — lenor.
c) %\ie bcm Jtanjöfii^cn.
"Jlbmiral. — 5(larm. — 'iltimanad). — 'Jlntnlct. — 'Jtppetit. — 2trra§. — 3(rrclt. — 2tr=
riUcric. — «allon. — «anbcZ — iöaron. — iMllet. — 53i§tnit. — Sorbell. — 33üffet. —
53nffarb. — Goufin. — Xamc. — 2)eputierter. — Criginal. — Gpceü. — 5a<.:on. — Jcc —
1. Sfjronotogif^e ^arftellung be§ neuI)ocf)beut)c^en Söortfc^aleS. 459
Fregatte. — (Vuricr. — ©alomi. — ®a(ofd)c. — ©nrbc. — ©arberobe. — ©avnifon. —
©cncral. — @nome. — ,^sa§mtn. — ,uirocl. — Jtapttulation. — Äarat. — faificrcn. —
Äcl)rreim. — Älaoier. — Äommanbant, fominanbicrcn, iiomnmnbo. — 5lompot. — Siivafe. —
Äurrter. — Safat. — fiänn. — Seutenattt. — ÜJtebaiüe. — SJ^cutcrci. — Tlinc. — nett. —
neutral. — Dffijier. — ^Paütfabe. — ^^atriot. — 513iIot. — ^H-ofof;. — JRapter. — Dicft. —
©aucc. — lali'e. — loxle. — 3otc. — 3urfcvlanb.
4. S'tt 17. Sö^tfjunbert.
a) Slitö beutit^en Xialcften.
3lu-j tcm 9ib. 5Kb b. 9JbI.
5I6fcf)ad). — 5(nc3elec(cnl)cit. — Slpfelfine. — ^pnfojc. — auSftaffieren. — 53ai2. —
33Qaalt. — t 58cn()ammel. — Slocf. — g3ocf§bcuteI. — 53oot. — 33remfci. — ^Bugümet. —
t S3ul)ne. — 33uic. — 58üfe. — t 33urcn. — t beftig. — 2)eut. — 2)orfc6. — 2)ofe. —
t ^lummcrian. — ©bbe. — 6t§bctn. — entern. — gö^ji^eug. — f {^läj. — fitnf. — tlott.
— [yocfc. — ^-radit. — (^riefeln. — AriU)iaf)r. — ®a§. — @rof;2. — .'pafenS. — öarimne.
— ^a'il - tajütc. — Äant[)Qfen. — Aap. — itaper. — fcntem. — Äie(3. — Änaftcr. —
Ämrp§. — Ärafecl. — Süftc. — Safcn. — lanben. — Sauor. — Ud)tcn. — Sotfe. — SDktrofc.
— Drfan. — t 9iabau. — 9i[)ebe. — fd)cucrn. — ©d)td. — fd)(app. — Sdjteppe. — 6d)(eufe.
— ©c^macfc. — ©c^oüe'A — (Sd)uft. — id)iinU. — f ©pinb. — t 6tafen. — flottem. —
©tüber. — Jani. — lorf.
b) 9tu!f beut (Sricd^iidlen.
2(mncftie. — 2Intipat[)ie. — 2aia§2. — 6^ao§. — (Bd)o. — ©felett.
c) StttS beut Safeinifii^en.
Slft. — SBanbe. — 2)efeft. — 2)elinqucnt. — bcfpcrat. — Sejcmber. — Sejcnniuin. —
3)tabem. — bi^frct. — 3)iftrift. — bominicrcn. — Gleganj. — ©yperiment. — erponicrt. —
(Sytraft. — ertranagant. — Jactt. — Jartotunt. — familiär, Familiarität. — famos. — ^yerien.
— fibel. — ©almei. — graffieren. — A>fu§pofu§. — 5lanal. — ^apitoltum. — ^apfel. —
Äarbetjd)e. — (2(al09iaupe.
(1) 9(ue bftn 3tolicitiii^en.
2Iltan. — SIrie — «agateUe. — 33atbad)in. — «allet. — «anfs. — bafta. — 58ratfd}c.
— ßonto. — fallieren. — {yaSPt. — J'intc. — Ö'lottc. — franco. — ©allene. — ®iro. —
©rotte. — .söarlefin. — tapriolc. — f Äarfiol. — Äaniepal. — 5?artaune. — 5lartoffcl. —
öacf. — Sifte. — netto. — Cper. — Dtabatt. — D^ififo. — ©fijge. — ©pefen. — ©pion. —
©portein. — ©taffette. — ©trapajje. — lapet.
e) 9ttte bem Spanii^tn unb Sportugiefii^cn.
2lbjutant. — ebofolabe. — ©aUe. — tofo§nu§. — Äorf. — ajia§ferabc.
f) 9tus bem gronäöjtfd^cn.
abieu. — Slbreffe. — SItlee. — amufieren. — 5Intiquität. — 5(panage. — apart. —
apropos. — 'Jtrmee. — 2(tout. — 3(ttentat. — Stubicnj. — SBagagc. — 53aionett. — 53alfon.
— 33all3. — 58aradc. — Sarrifabe. — Bataillon. — 53attcric. — 53ergamotbirne. — ^Bioonaf.
— bisarr. — blamieren. — 53lanfett. — 53lodabe, blorfiercn. — blonb. — t blümerant. —
33ombe, bombarbieren. — brat». — 58refd)c. — 53rigabc. — brünett. — 53üreau. — Canaille.
— ©aoalcabe. — 6l)arge. — Gljarlatan. — diannant. — 6l)ef. — 6l)tcane. — coujonniren.
— courant. — Gouuert. — bamasjieren. — bcbattieren. — belifat. — Teferteur. — 2)iät. —
3)ragoner. — egal. — Glite. — engagieren. — ©quipage. — Gfforte. — Gtappc. — eyatt. —
ercrjicren. — ^^amilie. — 5afrf)ine. — fatal. — ^ilou. — filtrieren. — {yinansen. — ^ineffc.
— jVlanfe. — ^ontiine. — Jorce. — J-ort. — [yourage. — franf. — fricaffieren. — frifieren.
— friüol. — Jyront. — ©age. — galant. — ©arantie. — ©lctfd)er. — ©rimaffe. — ©rofei,
460 1. C£t)rono(ogijd)e ^^arftellung be§ neu'^odibeutjcficn 2ßortjrf)a^e§.
©ro». — 5>aiörb. — ^nfantexne. — rsournol. — Äabinct. — fialefd)c. — Äamcvab. — tam--
vknn. — Äanaiüe. — 5lnnonc. — faput. — farcfficvcn. — itarottc. — Äaoallicv. — 5t off er-
— fofctt. — ÄompHce. — Momplot. — MoiTcfi.onbcnj. — itraoottc. — Ävcbit. — fufd). —
$?an3cttc. — öimonnbc. — fiocic. — DJiaiim. — DJIappc. — 9."llavid)2. — inavfdiievcn. —
9}iQicf)inc. — 9Jitcnc. — Sfiüipfadic. — 9iifd)c. — nobel. — Cnfcl. — '^^ava. — ^arabc. —
^a\d}. — IRang,. — Diobomontabe. — iHunbc. — ©d)afott. — Sdialiuipc. — Sdiävpc. —
(Sdiatullc. — laiUc. — lanibour. — laute. — loilctte. — top. — Ioi1. — Ivuppcn. —
ooltiiiicvcn.
5. Tsnt 18. 3af)rf)unbcvt.
a) 9lu<> beutit^tn Tialetten.
*!liiÄ &cm Diti. Olbb. «bl.
5(ftic. — 5flberei. — 2(n()öl)c. — 5(u§lQnb. - Üirgcr. — 58atc. — barfd). — 53cctc. --
55eiänniaft. — bcid)roid)tigcn. — Srinf. — 53ud)t. — bugfieven. — (Sl)viflbaum. — 6()i-ift--
ttiibd)en. — Ted. — bvall. — Svopc. — entlang. — flau. — «ylau?. — ^s-ltcber. — ^-ufcl.
— 6ai. — .t->ain. — t .^ci>t. — l)iffen. — Ijojaneu. — ilänipe. — Äauucngienev'-. — Äetfd)c-.
— t Ätefc. — Älabbc. — t i\ltprid)ulc. — t illopS. — t folleru. — Mradc. — aropjeug.
— fiadmu§. — Sinnen. - 9^ietc. — Crl)oft. — ^^fropfcni. — ptetfetn. — t 9iabattc. —
fdilenbern. — ©d)lud)t. - fd)inud. — t ^djmd. — ©djnopg. - t fd)nöfcrn. — ©d)i-ulle.
— 6cft. — fpudcn. — fputen. — ftramin. — ©tulpc, ftülpcn. — 33crlic§.
I>) 9liii> bfin ijronjöriiiöcn.
abonnieren. — 3Igraffe. — 5(lfopen. — ^Jlniüfaut. — ?(ubricuue. — antif. — 3(rfabe.
— ^Barriere. — Jöellctrift. — bigott. — SBillavb. — 53ombarbcnient. — 53on=ntot. — ^Bonbon.
— 58ouquct. — brillant. — 53ron3c. — 33roid)üre. — 53iifte. — 6amcc. — 6l)auffec. —
(Sliflue. — Tambrctt. — Debatte. — Tctncnti. — bc§apouicren. — Seifert. — brapicren,
2:raperie. — bveffieren. — Duujel. — 3^ufd)c. — cclataut. — elegant. — enorm. — ©fplanabe.
— Gtagc. — coeutuell. — Jabiif. — ^ai:abc. — tabe. — Äafte. — Äofarbe. — Äorjet. —
5IRand}ettc. — naiü. — Crange. — t pafdjen. — ^idnid. — SRaffe. — Ireff. — aBcftc. —
2. ^erjeirf)inf>
bcr bcfprodjcncn Si^ürtcr ou§ bcm ßriccftiftticn, latciniftöcit, itaUcntfcticii, fran3Öfiirf)cu
unb cnglifcöcn S^racöftöafec.
atnm. : Xev Stvid) Iniitev einem SSorte öeriucift an^ ba* üoifjcvgeOenbe SSJort.
a- iin=
äaroc; jatt
äßßac; 3lbt
dTaöö^ gut
ä-ffeXo; ©ngel
(i-ffoüpiov (Surfe
ä-fKiaxpov 5üuicl
ötYKupa 5liifer
ötTvö? Äeufd)(amm
ÖTpo? —
oTpio? Gcfcr
dTpöq 3lcfer
äixw cnci
a-fuj 3Icfev, 5{d)fe
dbt\cpö(; ftalb, @eUd)ter
äbriv fatt
äeeXo? raett
deEiu rcadifen
6^nxn<; isac\i>
0Li-\ai rcc(ien
d/iTii; ©inb
äepeuj SBunöer
aiYaveri ©tdie
aiTeipo? —
aiYi; —
aiTOKepac ^ocf&born
(iiei ic 6(ic, ciutg
aiGuu eitel
alua Seim
ai|uüXio? —
aiöXoq See
aiüjv 2(oncn, 6()c, croig, je
oKoiva 2i[[)rc
ÖKovoi; —
oKapi ©ngerling
aKacJTOc; ^Uiorn
otKaraXic —
(3(It=, 9)JtttcI iiub 5Jcußrtct6iftf).)
ötKr) 2(rt
cik{^ (5cf
äK|uuuv ^■^ammcr
diKoüuj t)ören
äKpoc, Stbre
ciKTea 3{tttd)
ÄKTf) —
äKUJv 2i[()rc
äXeiqpu) Salbe
äXeüuu Dcrliercti
(iXKuduv (5d)roalbe
aXXo? elenb
öXuevixiaKct 2I(manad)
6X011 Siloe
aXoxo? liecjen
äXc, ©alj
äX(To<; Söalb
a,ua6o(; 3anb
audpa 9J^eer
üLidpaKov DJlaioran
duäuu ü)^abb
'AiußaKoüu Samstag
dußpoTOc; Tloxb
ä,ueXTuj melfen
äiaevai fott
a|uri C()m
äyLr\TÖq —
ö^uYbdXri 5[Ranbel2
diicpi bei, um
ducpiXuKri 2id)t
'Auqpiuapo^ SDIeer
diaqpuj beibe
dvd ait
dvaxujpriTn; (Smfiebicr
ävbdvuj füG
dvbpduobov Äebfe
dveuoc; a()nbcn
civeHJiöq tiefte
dveu o()ne
ctvriaov 5(nt§
dvBpribüjv Sürofjne
dvBprivri —
dvicTov 3lm§
dvxi ant=
dvubpoq Otter
dSivri 2{rt
dEuuv 2{d}je
d-rreXXoq 'iyaü
diTo ab
diToXaüuü Sobn
äp-fupoq Silber
dpriv Stamme
dpKTO(; 53är2
dpvuuai Grnte
dpöuü 5(cfer, 2(rt
dp-TTri fd^arf
dpöeviKöv ^irfenif
dpxi- Gr3=
dpxiaxpöt; ^Irjt
doKriBriq Schabe
dcJTrip, darpov Stern
ctrep fonber
«Tri Sünbe
drucK; ^tem
dTpaKTo<; bred)feln
dxra 3i[ttc
au Y6 and)
avXoc; Sd}almci
aüEdvuj roadjicn
dxvri 2(bne
dxupov —
dv^ii; Sfbfette
dxo<; 6tbed}fc, sag
462 2. 9Ser§ei(^m§ her bejprocf)enen SBörter: a) qu§ bem (5}rie(f)ijrf)en.
äxupov 2{f)ne
ßaivuu fommen, Äauj, t'ccf
ßaUiloj 33aU2
ßdWeiv 2(rmbni)t
ßdXaauov SBalfam
ßeöboc; Äo^c
ßioq fcct, fommen
ßioTO(;, ßiöuj fecf
ßX^TTuu pflciicu
ß\ecpapov —
ßXnp Siöbcv
ßXiTov OJJclbc
ßo\ßö<; Soüci, <]roicbel
ßö^ßuE iBombafin, iöomban
BÖOTTOpOC ^Ul1
ßoüßaXoc 53üffcl
ßouKdXiov '^^ofal
ßouKoXoc halten
ßoüXoiaa» lüoücn
ßoöq Äu()
ßoÜTupov ^Butter
ßp^iuuj brummen
ßp^vbo; Glcnntier
ßp^XMoq JBräiien
ßp^XWJ JKcflcn
ßpöfxoc .Hvaiicn
ßpoTöq i)^ov^
ßpöxeo<; Avalen
ßpoxö; Äring
ßpuov Avant
ßpüTov brauen
ßpüuj Äraut
ßüa? Äauj
ßöZa —
ßüpaa 53örjc, Äürfdmer
ßiuXirn? ^il3
•fä-ffpaivct ÄQnfcr2
■faiaov, YaTiToc Wer
T«Xa WM
■faXd-ffa WaKiant
Taußpöc; G-ibam
fa\i(pal flamm, iliefcr'
foiiKpiiXal —
TaOXo;, ■fu'jXö; ÄicI-
Tt aud), ba
fifwva {iU)n
Tfcveidc; Äinn
•f^veiov —
T^vo<; Äinb, Äned)t, Mnabc, .öeil
fivoc; ftinn
T^pavoq ilranid), .ftrabn
Teüuü ficfcn
•rnpci<Jxuj itranidi
TiTvoiaai Ätnb, Änabc, Äuedit
YiTviijoKUj fönnen
"fXaÜKUJua Star
YXaüt —
T^id md
fXivri —
y\o\6c, Älei, flcin, Seim
•fXuKij^()i^a Safri^c
•fXÜTTTric fliebcn
■fXüqpavoc —
TXüqpoj —
■fXujZuj 5llurfc
Tvü£ ftnic
•fvinrereiv —
-fviüai? fönnen
YvuuTü(; —
Toduu faum
Törrpoc Äanfer2
•föucpo^ Mamm, Äegefi, Änebel
fovY] Minb
•föuu Änic
Tpd9iov (Sriffel
Tpdqpuj ferbcn, ®rab
Ypduu Äraüc
•fpuZiu (irunjen
■fpuXXoc ©rille
Ypuuea iirume
TpuTTÖc liXxovi, frumm, Mrüppel
Tpüxri Äraut
Tpüvj; ©reif
Tuvri fommen, SQBetb
^v\\)oc, @ip§
bdKVLu ."-Jauiic, ÄIcifter, rinnen
bdKpu ;-)rtf)rc
bdKTuXo? ®attc(, 3c{)
baiaduj jabm
baiadöKnvov j^roetjdic
bauXö«; bürr
bet-fM" ;)eid)en
beiKvuui jeigcn
beiTTvov 3ed)c
b^Ku gcl)n
b^Xeap Äöber
b^Xerpov —
b^cpat .Halb
beX(pü(; — , Öcltdner
bi.\ia<; ,^tmmcr
b^liUJ —
beEiöc; fal)l
b^Kpoiaai trad)tcn
b^puj jebrcn
beöTTÖxric ^Tcjpot
bi- jtüie:
biaiTo 2)iät
bibium geben
hioc; 2}ten§tag
biiraXTo; --iah
bmXdaioq — , falten
biTTTa.uvoq ®tptam
b\c, Jimer
biqpuup 3ubcr
biiÜKiu Jsflflb
bo\r\ Zweifel
boKöc; ^acfen
boXixöc; lauil
boXcpöc; ^aib
böiua; ©aben, 3i"ii"ci^
böpu S^cer
boxri 3)aubc
bpoiaot; treten
bpöc Gid}e, Jcer
büo JUICt
buc- jcr--
^ fid)
eap ^•riU)ltnii
eßevo<; Gbcnbaum
^Tf^'c nai)
^•fKauaTov linte
^rxeXuc 3(al
^Yxeöiiuiupoc 9JJärdien
ifd) id)
ibavov effen
^'bvov SBittnm
^boiiiai cffcn
^bpa ©ei'fel
^€bva SBittnm
eloiuai filjen, Seffel
iOiKii) niollen
^eviKü»; bcutfd)
ieoq Sitte
€iKU) iucid)en
€(X6u) SBellc
eiui ge[)en, eilen, @affe
eipTLu räd)cn
fipoc SBolle
^KOTov ()unbcrt
^KXeiTMo fiatrocrge
^KXeiKTÖV —
^Kupd, -6c; ©c^iüäfjcr
^XdTt-) Sinbc
^Xacpoc, i>irfd)
IXacppoq flelingen, Ictd)t,
lungern
Aaxüq Ieid)t
^Xeriiaoaüvr) ^dmolcn
AeüGepoc lieberlid)
Aecpaipouui 5llp
2. Sßer5eicf)ni§ ber befproc^enen SBörter: a) ou§ bem ©riediifdien. 463
SXecpaq Äamcl
4X.iKr| Sa Irceibe
'4\kü) 2Bolf
^\\ö^ (5-(cnntier
'^^^K SBunn
IKtioc, Salbe
?\q)0<; —
^Mßpuov Äraut
S|uiT\aaTpov ^;^flafter
^laqpuTcOo) unpfen
^jucpua» —
^v, ^vi in
^v^TTuu fagcn
^veouamarric; ©nt^ufiaft
^vv^a neun
fe'vvum SBcflc
^£ ied)§
4Sd)aiTov Samt
^ö; fid)
^iriirXoo^ Jcll
^Tri0Ko-n:oq Sifd^of
imara^xai 33cr)tanb
€TTo,uai ,'öcu, fcl)en
Itto; crrcnl)nen
^TTTct lieben
gpaZ:e grbc, '}(i)vm
^PTov SBcrf, rcirfen
^P^ßivGo«; grbfe
^pexri? JKubev
epeT^6(; — , (5id}e
^peÜYUJ räufpern
?peu9oi; rot
^peuBo) —
^peuvduu raunen
^P^uj SBort
epiGo; reiten
epiov SBoÜc
^puTn räufpern
^puGpöi; öenbe, rot, JHeiter
^pvai-aeXaq ,}cll, rot
^puuü Diiemen
^pujr) 9iu()C
EaK\aßr|vöc Sflaoe
löTtepa SBeftcn
eaTTexe fagcn
iori fein
daxdpn 5lfdie
^Toc; SBiöber, 3«f}r
gTu^o(; Sitte
eüaTT^Xiov Äirc^e
iXivoc, 5 gel
eXuu (effXov) Sieg
lioixa gären
Z:6öTÖ(; —
ZeÜTVuiui 3od)
Zeü; 2)ien§tag
l^uj garen
lr\T4.w gätcn
ZiTTißepii; Qngrcer
ZuTÖv gären, 3 od)
^üjvri 3one
M ia
nT^o,uai fud)en
nbofiai füf5
fibovri —
r\bi}<; —
r)ieeo(; SBittib
»iXioc Sonne
ni^ei? un§
f^^6po(; Jammer
niLiiau balb
flTTap öeber
ripi erft
riTop Slber, 2ltcm
fixpov 5Ibcr
r]^c, Often
eaipöc; %l)üv
edWuu 2)olbe
6d\oq —
e^Xuu rcollen
eepiuöq ^ärmc, roarnt
öripiaKöv Jljeriaf
eöXo? 3)olbc, lljal
epnvo; brö()nen
QpvXoc, Iraum
epuüvaE 2)roI)ne
Guyarrip Joc^ter
Güvvoq JI)unfifd)
Güpa %[jüx
Güperpov —
Güpaoq 2)'0rfd}e
Gupujv Ipr
ißiöKoc; ©ibifd)
lYvüa ilnie
ibeTv roiffen, 33erroci§
ibiuu )d)rci^en
ibpOuL) fi^en
ibpibc, fdjrci^en
i^vai ei(en, ®affc, gelten
iepö^ißaXo? Sain§tag
iK|Lid(; Sei[)e
i^d? Saite, Seil
i|uovid Seil
iveq Sel)ne
iö<; @ift, oerroefcn
(iTvöt; Cfen
iTTiroq .S2>cu, SiotV
lOTt-i^u fte()cn
iT^a SBeibe
KaTxäz:uj fid)eim
KaTXaXduu, KaTXXdZuu —
Kab|Li€ia ©aimci
KÖboq <oaf5
KaGapöc; 5te^er
Kaipöq rcei(
KaTöap 5?aifcr
KaKKdui facfen
KaK6<; —
KdXauo<; .V^alnt
KaXlvj ()olcn, laben 2
KÜXXoc;, KaXöi; [)eil
KctXüßri l)c()len
KdXuE Äcld)
KaXuTTTuj l)el)len
KdiLiapci itammcr
Kd^apoq i>untmer
Kd.un^ot; Äamcl
Kd.u^apo; i>ununer
KduvLu (Ka^övxeq) fterben
Kdvaaxpov ilnafter
KdvGapo(; Ä'anne
KÜviaxpov lorixifter
Kdvvaßi<; öanf
Kunpöq §ciber, §abergei§, S8oc!
KdTTuuv Äapaut:
Kdpa i'mn
Kdpaßoc; ilrabbe, 5lreb§
Kupbia §er3
Kdprjvov ^irn
KapKaipuu ()urd)t
Kdpvov iöorn
Kdpov ^avbc
KüpTTaXii.iö<; rcerben
KapTToq .s^crbft
Kdpxa t)ai"t
KdpxaXXoq ^rä^ei
KdpxaXo^ iSMtrbe
KapxepeTv barren
Kapxepöq l)arti
Kaoauuj Säule 2
Kuaxavea Äaftame
Kdaxava —
Kaqpoupd Dampfer
KöxdZuj, KaxXd^uj tid}em
KdxXriE ^agel
Kdxpuc; .£">aber
K6TKei ^'»ungcr
Keiuai 9Jeft
464 2. 95er5etcf)ni§ ber Bejproc^euen SSörter: a) nii^ bem ©riec^ijcfien.
Keipo) fcf)ccrcn
KevTaüpiov taufcnb
K^vTpuuv .»öabcv^
Kepaoq ,'öiiid)
Kipac, .'öont, 4"itr)d), 9?tnb
Kcpaa^a, -ia Äirfd)C
Kepdaiov —
K^p^a (5d)erflein
K^pvov ^xxn
Keüeuj i->ort, .sMittc
KeqpaXri ©icbcl, Mopf, ©d)äbc(
Kfibo? ,'öaf;
Knuöq itummct
KfiTTOc; 2(ffc, .oof, .Oiifc
Kfip .öer3
Kiectpa 3il()cr
Kivvüßapi 3innobcv
Kivvaiaov oiintltet
Kiaaa .'ön()cr
Kiarri Äiftc
Kixpov Zitrone
Kixnpiov itid)cr
KXarrn Älaiuj, flinacu
KXdbo^ ,»ÖoIj
kA^o^ ficuimmb, laut
kX^tttuj üc()Icii
KXr)TÖ<; laben
KXiuaE (c()llCIl ', öcitcr
KXivri 2cl)nc', [c()ncni
kXivuu lc()ncn^
KXiaia — , Ccitcr
kXito?, kXito^ lc()ncni
kXitü«; Ic()ncni
kKoiöc, !öa\-j
KXubujv lauter
kXüJIuu —
kXutö? laut
kXuiu —
Kvlbri 5?cjfcl
K0(? ()örcn
Ko^uj |d)aucn
Koipavo<; .'öcrv
Koirri 9icl't
köXtto(; @oIf, mölbcn
KÖXcpoq ©olf
Köiiiri !öaax^
KoviXn Cucnbcl
kövk; ,'öonirt
Kovi<;, Kovlbec; 9ii§
Kotri^ ."öippc*
KopuKivoc; .Viaraujd)c
KÖpaE diabc
KÖpvla $Roö
Köpvc, ruften
KOpÜ0ölU —
KopüjviT ^abc
KÖrepoc; nier
KOT^uu .sSabcri
KÖToc; — , naü, .ÖOB
KÖTu^ .selber 1
Kpabaivuu raffeln
Kpamvöc; laufen
Kpaviov iMrn
Kparepöc; l)art
Kparö^ —
Kp4.ac, rof)
Kpeudvvuui 9?a()mcn
KpiGn ©crfte
KpiKoc 9iing
Kpiviu rein
Kpioc 9^inb
KpöKti Siot^cn
KpoLiuov ;]ii)ic[Hi
Kpu,Li6(; iKcif2
KpuTTxdbioc; einjic}
KpuTTxa ©ruft
KpdjTTiov 4">er6ft
Kpiuoaöc, ftraufe
KÜßoc; .«öüftc
Kubuuv^a Cuittc
kijkXo(; 9{ab
Kuudxiov 3im»
KUiaßoe; .'öurnpc
Kimpoc, it'upfer
KupioKri Äird)c
KupiuKöv ^llmofcn, ©am§taiv
Äird)e
KÜpie ^Xeiaov Öciy
KÜpxr), -ia, -oc; i">ürbe
Kupöoq .sSort
KiJXO(; ,'öaut
Kuq)ö<; .sSörtcr
KÜov .sSunb
Kiü|ir| ,s>ciui
Kibirn l)cbcn, .v»ippci
Küuq i'ci
Kufapöc, linf
Xd-fbnv Icrfcn2
Xdfnvoq, -uvo(; Öegcl
XaiKd; nel)cn
XaKiCoi Sd)lag2
XuX^iu lallen
XanTTit^ i'amiici
X(i= Iccfcn-
X^fiu icfen
Xeioc; Icifc, 3d)leim
XcIttuu leiben, bleiben, fieib
Xeixuj lerfeni
XcKxo liegen
XcKxpov liegen
XeEaxo liefen
XeiToc; 2cinb
XeuKöc 2\d)t
X€xo(; liegen
Xexuj —
Xiapöq Icifc
-XiKoc; 4id)
XiXaiojuai Suft
Xivaia, -ea l^ciiic
Xivov Seinen
Xiua ficin
XiTTup^u) bleiben, leben, öeib,
flein
Xnrapni; leben
Xmapöc; bleiben, flcin
XiTTOi; —
Xixa Seinen
Xixveüuu lerfeni
Xixvoc; —
Xoß6; Sappen
Xomöi; leiben
Xoüiu laben
Xox^uj, Xöxoc liegen
XuYTdvouai fd)lurfcn
Xüybriv —
XufiZuu Sode
Xu-ft Sud)§, fd)ludcn
XÜYoi; Sode, Saud)
XuYöuj Sode
Xüiuu fd)lud"cn
XüKoc 2Bolf, elf, 8d}aum, roerfen
XÜI.U ücrlicren
udrfitvov ilJange
liuia 9)hü)inc, DJhitter
iaaio|jai DJhit
laaKebvö? mager
luaKpöc; —
liidKUDv Ü.l'^olin
laditiuiuv« ^IlJaunnon
laavbimc; l'Jautel
.uavidKriq 1)iäl)ne
indvvoq, |advo(; —
inapaivu) mürbe
-|aax- Seumunb
ladxrip ÜJ^utter
M^- mein
HeYdXn grof!
la^biuvoc; meffen
la^boiaai —
ILl^bllUV —
M^On ÜJlct
2. SSerjeicfinig her Befprorf)eiieu SSorter: a) au§ bem ©riec^ifc^en.
465
neiöuü, ^eiuuv minber
\iikhw fd)mcl3cn
M^Xi 9Jtc[)(tau, .s>omg
M^vo(; malmen, DJIinnc
neaöbfiri ©abcn
fi^oo<; mitte
H^öTTiXov SUitfpel
|u€Tot mit
Ij^xpov Tlal, 93lonb
^i^TUJTTov $8rauc
|.iribo|aai mc[fcn
|nriKdo.uai mccfcrn
firiKUJv 9J2o()n
|jf|Xa fd)mal
^f|\ov 3Ipfcl
lariv 5Ronb
MnTrjp OJlutter
MriTpa ÜJ^icber
Mrirpuia 9}iu()mc
laiTvum mijd^en
iiiKpö(; 6d)madj
niX-zoc, 9Jtcl)Itau
miuvrioKiu mahnen, SRitmc
|Li(vuvea minber
Hivüo) —
\xiafü) mifd)en
möGöi; OJIietc
laoixöi; ^ure
^ovaxöq 9Jlönd)
|Liubd)v SRobcr
liuTa SIJiooS, OJlücfc
^uKdofaai müden, muen
^u\ri, ixai maf)Ien
HÜWiij —
HÜXoc; —
liüpia taufenb
luüpov ©dnneer
Piiic, 9}iaxi§
HiIiXoc, (iiuXue; müf)Cn
-)aujpo<; 5Di|ävd}en
vdpboq 9iarbc
vaO^ Äie(2, ?iadien, 9?aue
v^lLionai nef)mcn
veiLioc;, veuuL) —
v^onai gcncfen
vloc, neu
v^TTobec; ^Jtctfe
vdpT€po^ iJiorb
veqp^Xri, v^cpoc; Sf^ebel
veqppöc; '^kxc
filuge, etnmotogifc§e§ SDJörterfiuc^
v^uj näöcn
vri- (vriKepbrjc;) nein
vfi,ua nä[)en
vtiTTTn? nüd)tcm
vf|Tpov näljen
vriqpcxXioq nÜC^tcm
viiTTUu ^Jiy
viqpa, viqpei ©c^nee
vö^oi; ncljmen
vövva ^Jtonnc
v6ajoq ijencfen
voxepöq, voxeuj na§
vü nun
vO.ucpri 58raut
vu^qpiTo 2Rarber
vOv nun
vOE 9^ad)t
vxjöq 6d)nur2
tvpöc. fauer
öTKivo(; 2IngeI
Ö-fKO^ —
öbovc, 3a^n
ö^o<; 2(it
Ol mcf)
o\ba roiffcn
oibdu) ©iter
oib|na, oibo«; —
oivr], oivöc; ein
öVc; 3tue, ©d)af
o'icpuj 2Beib
ÖKTLÜ ad)t
öKoq feiig, all
öXoqpdiiO(; %lp
öXirri ©albe
ömTKri 97lift
ömx^oj |>ure, SHift
öiaiXXr) ö.uixXr] OJiift
ö|nua 2tuge
öLiöq gicid)
ö|U(paXö<; Snebel, 9iabc, SRabel
ö|Licpri fingen
öviöKot; 2t)fel
övo.ua 9Jame
övo(; Slffcl
övuE 9f?age(
öEur) Gjd)e
ÖTiXov SiQsaffc
ÖTTÖi; Saft
öpduL) n:)al)ren, SBe^r
öpTavov roirfen
öp-fiov —
öpt-fiu 9icd)cn, recfen
. 6. 9lufl.
öpiLiri ©türm
öpvic; 2(ar
öpoßoq ßrbfc
öApoq 2trfd)
öpruE i^abidit, SBac^tcI
öpuT|uö(; röd)eln
öpuZia 9iei§i, ^Roggen
öpuZov 9^ei§i
öpqpavöc; (Srbe
ö<; )idi
oaboq 3Ift
00 oa erroäfjnen
00(76 2Iuge
ööT^ov S3etn
oöeap Guter
Oviaavboq 2Bifunb
GÖXe, ouXoi; feiig
ouq Cljr, Clir
öqpGaXuöi; 2{uge
öcpiq Gibed)fe
öcppuq Srauc
öij; ermäljnen
ön;o|aai 2(uge
ö'xoq SBagen
ird SSoter
ird-fn Jad)
uaibeüeiv 5)3enbant
TraXdMri füijlm
■nditaq, izairäq 5j3fatfe
irdinra ißater
TrdTTTTa; 5popft
uapd- vcx'-, -Pferb
■napdbexaoc, ^arabieS
irdpiTTTToc -pferb
irapoiKia ^^farre
Trdpoq oor
iraT^onai ^utter
Traxrip fneten, 3Sater
■KÜToq ^fab
-rrdTpox; ißetter
TTdxuc 5Sug
Tzaxüc, 53ad)bunge
tiibr] jyeffeli
TC^biXov 5u§
■neZöc, —
■ireiGa) bitten
-rrexpa ©efabr
TTeiama binbcn
TT^Xeia Zaubi
-rreXiöc; —
ueXXa (Vell
TTfeXua —
ueiaTre fünf
59
466 2. SSer5eirf)ni§ ber bcjproc^enen SBörter: a) au§ bem ®rierf)ij^en.
TT^iairroq— , 2)onncr, ^ftnjtag,
©am§tag
ireveepöc; binbctl
irevTe fünf
■irevT€KoaT/i ^fittflftcn
'it^tt\o<; Jyell
Tr^tTUjv ^fcbc
Tc^pa, irepav fern
TT^pbuLi farjcn
■rrepi- t)cr=
irepKvöq — , ©prcnfel^
TT^pum, TT^puTi firn
TT^TaXo^ 5flbcn
ireTdvvuiaim —
TT^Toiaai (yebcr
ueTpoaeXivov ^cterfilic
ireÜKri 3id)tc
■nicpTT] ^finjtag
irnrn Sad)
-irnböv ^ilot
irriXiKoi; Aid)
irnviov 3^Q()nc
'iTr|vo(; —
irfixui; S3uc}
TTibaE fcift
TTlbOtü —
TTiK^piov ^Butter
TTiXvö; fal)l
mkoc, ^ilj
TTi)JiT\r|ui Doli
TTIVU) (TT^TTUJKa) trÜlfcn
TTi-mriZluj picpcn
Ttiöupeq uicr
iriujv Spccf
irXdOavov 'Jlabcn
TrXoKoöc; flod)
TTXdE —
-irXdaioq :falt, falten
uXaTeTa ^lalj^
TtXaTÜ; JylQÖC"/ Plott
irX^Kut flcd)tcn
uX^uj fliegen
irXriYvum ^Icgcl
TrXnööuj flud)cn
TTXiveoq Jlinte
irXoKr), irXÖKOq flcC^tCH
itXüvuj ^lut
irXuiTo;, ttXüjuj —
TTÖa ^eu
iroiri —
TToiKtXoq Sped)t
TTo(vr| J^()nic
TToXiö; fa()l
TTÖXii; Reifen
TToXuKpdrnq SJlongolb
TToXÜq üicl
TxoXvxKai; bnlbcn
TToXÜTptiToc brclien
TTopeuuj fal)ren
TTOpejaeü«;, uöpGuot; —
TTÖpK; jvovre
TTÖpKo; ^erfcl
TTÖpoc; fnl)rcn, iynvt
TTÖpTiq ^avve
■nöaxc, 53rQut
TTÖTepO; lücr
ttötk;, TTÖTvia 53rant
TTOÜ^ 5uf5
■trpaiKOKKia Stprifofe
TTpeaßÜTepoc; ^riefter
ttphSlu braten
TTpö ücr^, Dor, 53raue
TTpöuot; 3"iu1t
irpofTrivti^ gönnen
Trpuji, -Ta, \o<; früb
TTTepic; ^arn
TTT^pva ^erfc
TTTepöv (Vcbcr, 'Jarn
TTT^pus ^-loffc
TTTiXov /"ycber
TTTüuü freien
TTuavd^Jla Söobnenlteb
TTÜYiuaxoc;, -rruTUn ^ouft
iru9^a0ai bieten
TTueiariv ^öoben
uOeo) fanl
TTuvödvoiuai bieten
TTÜE Janft
TTuEiq iöüdifc, 53ütte
7rüEo(; 5öüd)fe, 53ud)§
TTuov faul
TTuös; 53icft
TTÜp Jyeuer
TTüpeGpov !öcrtram
TTuppo; blonb
TTupac'x; Jsciicr
uuTivri iöüttc
TTiuX^o|uai feil
TTüiXoc; ^oblcn, foltern
^dbaiavo; 2Bur;(
|)dbic —
()mßö(; 9icifi
^aiacpn, ^üuqjoc; rÜHipfcn
iidiivc, 9lübc
{)a<pdvr), ()d(pavo(; —
^d<pv(; —
MXK 5Hüdcn
i)ilw njtrfen
^6,ußo|uai rünipfen
pt^jLißu) rcnfen
^eut Strom
iir]Tpa Söort
|)r)Tuup —
^i^a 2Burs, JHift
^i^cpa gcinng
f)ö)Lißoc renfen
|)Ö!aoE, ^öuot; Surm
pö|ua Dticnieu
iivaic, Strom
ödßßaTov, Idßßn ©antStag,
Älird)e
ödYMo Saum 2
odKKoq, Sacf
odKxap, -ov 3udcr
Zaiaßaxeiov la,ußti6ri
Sam§tag
advxaXov Sanbel
adpbr] Sarber
oexao-avfiq 53ad)ftelje
aripiKÖ(; Seibc
arfduü, aiYn bejd)it)id)tigcn,
fd)uicigcn
aiYiXXiov .Hird)e
aivairi Senf
aivbujv 3inbel
oivoiaai fdjiuinben
OKälM l)infcn
aKaTTdvfi fd)aben
öKäiTTov Sd)aft^
öKaTTTub fd)abcn
öKdqpiov Sd)cffcl
OKOcpii;, OKdcpot; Sdjiff
OKeXcTov Stclett
öK^TTTLu fpäbcn
oKriTTTpov Sd)afti
aKt'TTTUJV —
OKid Sd)cmen, Schein
OKiiuTTTiu fd)ief
aKiTTiuv Sd)cibe
öKipov fd)irmen, Sd)ein
öKoiTToc Sd)cibc
öKoXi6(; fd)ccl
okAtoc; Sdiattcn
OKtiXov Sd)cncr, ^aut
öKUTo; j^'>aut
aKiiiTTTuu Sdiimpf
OKdjp .'parn
ayxdpxc, Sd)mcrl
aiaepbaXeöc; SdjmctJ
ouepbvöc, —
afjuKpöq Sd)mad)
2. SSerjetc^ntS ber be)>rorf)enen SBörter: a) au§ bem ®rierf)ifc^en. 467
ö|ai\r| ©d}niicb
omvuri —
aiLiuxuj (Sd}inaud)
aößn ©d)it)cif
oo\nxöc, (5d)tt)amni
OTTctGri ©patcn, Span
airaipu) Sporn
anapvoc, fparcn
öTTciuj ©efpenft
GTteipuj fparcn
OTTepxvöi; fpringen
oirepxoiaai —
onila, airi-rfo«; i^'mt
oToliavoq Stamm
oxaupöc; Steuer 2, ftü^en
GTefri 2^ ad}
OT^-f'J^ '^ad), bedcn
aTeTpo(; Stärfe
OTeixu) Steig
areXeöc, Stiel
OTiXexoc, —
öT^Wuu Stelle
oxeiußuj ftampfen
oxevuu ltö()ncn
OTepeöc, ftarr
öTepiöKUL) fte(](cn
OTepiopoi; Stärfe
oT^pvov Stirn
öxriXri Stu()I
OTia Stein
ari-f.ua fled)en
ariZuj —
otTov Stein
öTÖXoq Steüe
öTöiaa Stimme
oTopevuTui Streu
öTÖBri Sterj
OTpaTfciXri Strang
axpeü-feiaai ftraud)eln
aTpouöov Strauß 3
oTpooeoq —
arpuqpvöq fträubcn
axpdjvvuiai Streu, Stirn
a-zi)\o<; Staube, ftaunen, fluten
OTuuj Staube, ftaunen
öü bu
auWaßri Silbe
öuvTpfiaai bre^en
avq Sau
öcpdULu fallen, falfd)
öxebri ßettel
axila Sd)eit, fc^ciben
a\ilyx) fdieiben
TUTföc ftinfen
Td-fiarpov Jorniftcr
Taivia bcl)ncn
TUKepöq tauen
Tavaöq bünn
Tcivu.uai bcl)nen
Tapaid, rapaöc, 3)arre
TütOK; bel)uen
Tuöpo; Stier, Äicl^, ftinfen
Tdcpo«; Tung
xe nod) 1, 2
rerruD tunfen, 3^c^)'c
ri-foq Tad)
reivuj bel)nen
reixoi; leig, ®eid)
T^Kvov 2}egeni, gebeif)en
T€KTUjv '^adß
Ti.XQoc, gelten
xevBpribüjv ^ro()nc
xevGpt'ivri —
xtvujv bc(}nen, 2)ol)nc
xepexpov bre()en
xepeuj —
x^pua Jrumm
-xepot; (jinter, oorber
xepGaivuj 2)arre
xepaouai —
xfcaaape<; üier, ^yelime
xexpaivuj brel)en
xr)-r«vov Jiegel
xriKUj tauen
xriXiKoc 4id)
xiGriui (lenKa) tl)Un
xiKxo) 2)egeni
xivuj 5cl)mc
xicpo? leid)
xXriiaujv, xXfjvai bulben
xo- ba, ber
xoTxoc; leig
xoKeüc, xöKo^ 3)egeni
xoXjLiduj bulben
xövoi; 2;onner, low
xötov 2)adi§
xo-rrdliov Jopa§
jouaZoc, —
xöp-foq Stor^
xöpvoq brcl)en
xopüvrj Quirl
-Toc, laut
xpäuit; 2)arm
xpauXöc bün:
xp6i(; brei
xpeiTouai bred}feln
xpfiua bre()en, Sann
xpriaic Trat)t
-xpia öciter
xpiripn? Dftuber
xpo- SBlatter, OJJaUer
xpüs Trcrf
xü hu
xuYxwvuu taugen
xüXn, xuXoc; 2)aumen
xüpßri 2)orf
xöqpoq Stube
xuqpXöc; bumm, taub
xüxn taugen
übpa, übpoc Otter
übuup SBaffcr, Cttcr
uiöq, müc, Sol)n
üXid Sol)lc2
OireTp, ÜTTtp über
üTTvoc; Sd)laf2, (5d)roefel, fäu=
men
\)<; Sau
üöaujiToc; 3fop
üopaivLu roeben
vfpoc, —
cpa-feiv 58ud)e
cpaföi; —
qpaivuj bobnen
cpaKÖ«; !8ol}nc
qpdXa-fE $8alfen, ^o^lc
qpaXapic S3cl(^c2
9aXiöc, cpaXöc —
qpapdu) bol)rcn
qpaaiavoc Jafan
(pdaKO) 53ann
cf)UTvr\ 33enne
q)aöXo(; böfe
9^pu) 33al)re
qpeüYUJ biegen, Socf
qpriYÖ«; 58ud)c
qpriiLii 58ann
cpBeip, cpGeipuj Sau§
cpXer^ blecfen, bleidien, 53li^
cpXöE blcdcn, ^%
qppdxrip SÖruber
qpptap Srunn
qppüfuj brauen
qppüvr), qppövoc brauu
cpuXaKxrjpiov Slmulet
cpuXn bauen
cpüXXov iBlatt
q)OXov bauen
(pu|aa —
cpüaic; bauen
(puoKa 33aud)
qpOuj bauen, SBaum, fein 2
q)djTa) bacfen
468 2. i^erjeicfinix' ber bejprorfienen 3Sbrter: h) au§ beut Satehnfcfien.
XaTot; ©er
xaip^q)a\\ov Kerbel
xaipiu gern, grüfecn
Xafjaibpuov, xauoiibpus
©amanbcr
Xa|uai|uriXov ^omiüc
xavbdvo) ücrijcffen, tjan^
Xavbö; gan3
xcioq 6bao§, ©auincn
xaövoq ©Qumen
xeici gäbncn
Xei)Lia, xeiMiwv SBintcv
xe\iböviov Sdicühaut
X6LU gieBcu
xnv @an§
xnp Sacl
xee<; geftern
xiXioi taufenb
XiTibv @aben, Mittel
XXapoq gelb
X^iaivLu glimmen
xXiapöc; —
XX6>-|, x^ujpöq gelb
xo\€pa i^oUerä
XoXri, \6\oc, ©aÜei
xöpToq ©arten, @ra^:
XpeiueGiu gram
Xpö|Liaboq —
Xö,ua gicfecn
XU|u6; 3Ud)imie
vjjiTTaKoi; ©itttd)
LÜXevi-] (Slle
üjöv (Si
cÜTTo 3(ngc, Jgrauc
uupa, iLpoq ^üi)X
diTeiXi'i luunb
üjxpa Crfer
l^atciiiifd)
(cinjdil. %lüat., JBulöörlat. nnö ^JUitttcUot. ; öic ital. Sialcftc f. bcfonber§)
abbas 2tbt, Äctte2
abbatia 3Ibt
Abella, Abellanum 'Gipfel
abrotonum 3tbenante, (Sbritj
absida 2tbjcitc
absolvere. absolutio abjol-
oicrcn
abyssus ^iobK^frug
accentus 'ilcccnt
aoer 2tl)orn
acetum ©ifiil
achates 2ld)Qt
acies Gcf, Gggc, xHljre, %xt
acta Elften
actus 5Itt
acte 3lttidi, Öatttd)
aculeus '3Ü)lc 'JUnc
acus ^iihre, 6rfc
ad bi§
adamas 2)cmant
addere abbicrcn
ador Gfd)
adspectus üiül)cn
advenirc 5lbcntcucr
adventura —
advocatus "Jtbuotat, iüogt
aegcr, aegro fanm
aequus eben, (5bc
aes ©Tj, ©ijcn
aesculus (5jd)e
aestivale ©tiefcl
aestumare (Sl)rc
aeternus ßl)c
aether 3i[tt)cr
aevuin (5f)c, cmig, Seele
affectus Jtffcct
ager 3lcfcr
agere 3tcfer, 5ld)fe
agna ^ttjnc
agnus castus üeufdilamm
agrestis ©der
agrimonia Obermennig
ala 2ld)iel, 2)eid)fcl
alabastrum ^Üabaftcr
alba 3(lbei
albula ?{lbc2
albus 2llber
alces Glenntier
alere alt
Alisatia clenö
alius —
allodis. allodium 3Illob
almutia. -um SRül^e
alnus (5rle
alo alt
aloe 5tloc
Alpes Hlpc
allare 2lltar
alter anber
altum ^•>afen
allus alt
alumen ^tlann
ama Obui
aiTiandola DJlanbel'-
amaracus SRajoran
amarantus 5tmarant
ainarcllus Zimmer
ainarus ''^Impfcr
ambactia. ambactiata, aiiibac-
tus ?(mt
anibi- bei
ambire ivcrbcn
ambo bcibe
ambubaja ©amätag
aniethysta 3(metbi)ft
ainittere mciben
amnestia 5(mneftic
amnis Ufer
amoletum, aniuletum 3(mnlet
amoliri —
ampliora ©imer
ainpulla 5lnipel
aiiiputare impfen
an) y Ion 3lmclmcbl
an- an
anachoreta (Stnfiebcl
anas (Srntc
anas crecca Äricfernte
anas quer<]ueclula —
anceria hinter 2
anchcria —
ancora ^Infcr^
angelus Gngel
angere eng
anguilla 3{al
angustiae 3(ngfl, eng
angustus eng
aniina Jicr, al)nben
aniinadverterc 5ßermci§
an i mal lier
animus abnbcn
anisum 5Ini§
annona Gnttc
annus :^al)r
anscr ©an§
ante ant=
antiae Stirn
antipalbia 5lntipatl)ic
2. SSer5ei(^ni§ her befprorf)enen SBörter: b) nu§ bem Satelnifc^en. 469
antiquus anttf
anus ^cbammc, 5(()n
apanare, appanare 3fpatiaije
aper ©bcr
apium (Sppicl)
apotheca 5(potl)cfc, ^öottid)
apricus aber
Aprilis Slpvil
aqua =aff, '^(u, äBaffcv
Aquae 33ab
aquaeductus3lb3udit,5tnbaud}e
aequilegia ^(ijlci
arare 3Icfcv, %xt
arbalista ''Jlnnbvult
arbor Silber, (Sfpc
arca '3(rd)c, Sarci
archangelus 6r3=
archi- —
archiater 5(rät
archivuin 'i)(vdltü
arcora (Svfcr
arcubal(l)ista Stvmbruft
arcus ?Pfcil, ©rfer, 2(rmbrul't
ardeo %\d)c\ (äffe
area 2{r, 'äijvm
areo 5Ifd)ci
argentum ©über
argentum vivum duecffilber
aridus ßifc
aries Äral)n
aristolochia Cftcriujei
arithmetica 'Jhntfjuictif
armenius i^crmcliu
armus 5(rm
arniutia OJIü^e
aromaticus aroniatifd)
ars 5ti-t, SIrtiderie
arsenicum 3(rfenif
articula 2(rtiüeric
artista 2(rjt
arvum 2id)rcn, Grbc
as 211
ascalonium Sd)alottc
ascia 2Iyt
asellus 2I)feI, ©fei
asinus gfel, ^gel, i^effel,
a«auI2, ©trtcflcl
asparagus Spargel
assis 2{fe
astracus, astricus Gflric^
atramentum Jinte
-atus (Stnöbc
auctio äluftion
auctor, -itas 3(utor, 4tät
audientia Shlbieiij
audire I)örcii
augere aud), 3Sud)cr
augia 3Iu
AugustodunLiin ^auit
Augustorilum ^-urt
augustus audi, ^dtguft
auripiginentiim 2(rfcnit
auris Ot)r
aurora Often, Cltcrn
auscultare Ijören, DI)r
avena §afcr
avis Sogel, @t, ©traufj^
avunculus ©nfel^, Oljctnt
avus Dbcim, (Snfel, ©rofioatev
axilla 2(d)fel
axis 2(d)fc
bacar S8ed)er
bacca 58arf, 58cden
baccalaureus .öage[tol3
bacchinus, baccinum 58eden
bacilletum ^icfeU)aube
bacinetum —
baco 58ad)e
bajulus SBallei
ballia, ballivus —
balsamum 58alfam
Baltia, mare Balticum ißclt
bandum ^Banner
barba «art, 53artei,-, «ade 2,
53arbe, :Öenbe, rot
barbarius ^Barbier
barbarus brau
barbellus 58arbe
barbus 53arbe
barca 33 arte
barcanus 58ard)ent
bardus 53arbe
barica «arfc
baro Saron
barracanns ^Berfatt
basaltes ^öafalt
bastuin 58aftarb
Batavia 2Iii
Baunonia ißobne
bedellus 53üttel, ^^ebefl
bellum 3roift
benedicere benebcien, (leufd)en
benna ißcnne
bersare birfd)en
beryllus 33eri)a, «rille
bestia «eft
beta «eete
betonica, -ula 58at()en9cl
bi- 3rate=
biber «iber
biblia «ibcl
bibliotheca «ibliotljef
Bibracte «iber
bicarium dinier 2, S8ed)cr
bidellus ^cbcU
bigamia «iciamic
bilix ^i^Jinid)
billa «iü
binus ^ii^ii'n
birretta «arett
birrum, -us —
bis äiüicr
bisamuin «ifaiii
bitumen ^itt
blaterare plaubem
blundus blonb
boia «oje
boletus ^Ulg
bombax «ombaft
bombyx «onibafin
bos Auf)
braca «rud)-^
bracellum «re^el
brachiolum —
brachium — , «raffe
brave, brevis «rief
Brigantes, -ia «erg
Brigiani —
bubalus «üffel
bucca «ade 2
buccula «udcU
bucina ^ofaune
bufalus «üffcl
bulbus «ollei, ^luie^el
bulga '^a\ci„ «ulge
bulla «tll, «uae2
burguarius «ürger
Burgundiones «erg
burgus «urg
buscum «ufd)
buscus «ufd)
bussa «üfe
buteo «uffarb
butina «üttc
butyrum «utter
buxis «üd)fe, «üttc
buxus ^ud)i-
buza «üfe
cabellauwus Äabltau
cacabus 5?ad)el
caccare faden
cadena Äette2
cadentia ©diangc
470 2. 95er5ei(f)ni§ ber befproc^enen SBörter: b) au§ bem Sateinifc^en.
cadmia ©aimci
caecus bitnb
caedere id)cibcn
caepa 3'i^icf'c'
caepulla ^raicbcl
caerifolium Äcrbcl
Caesar 5?aijcr
cafura Kämpfer
calamaula, calamnella Sd)al:
mci
calaminaris ©alnmt
calamus .'palin, 3d)Qlmci
calare fjolcn
calcare 9)ia()r
calcatorium Kelter
calcatura —
calciata (Sl)aunec
calduna Äalbaimcn
caldiimen ■ —
caldus —
calendae, calendarium Äa=
Icnbcr
calidus ilalbauncn
calix Särd)c, Äcld)
calvus blonb, tal)l
calx SXalt
camamilla Mamitle
camelus ÄaincI
caminata ilcincnatc
caminurn Flamin
camisia .{"»cmb, ilamifol
camphora ilampfcv
Campus Mamp, Mampf
canalis .Hanal
cancelli, -us itanjcl
Cancer Äantcri, -
canere .^al)n, <Bd)man
canis ^unb
canistrum .Huai'tcv
canna Äancl, Manne
cannahis .'öanf
cannetta Manne
canlharus Manne
canthus —
capa MapcUci, Mappe
capella Mapeüei, 2
capellanus Mapclle^
caper ."öabcnicif?, 5^ocf, .C>abcv
capere ()ebcn, ()abcn, .'iSabidit,
capilliis -t^öupt, tal)l
capitulutn Mapitel
capo Mapaun
cappa Mappe
captivus .<^aft2
captus — , 4)aft
capucinus Mapugc
capucium —
capulum Mabcl
capus A>abtd)t
Caput ©bcf, .Öaupt, Äappc§,
Saab
carabus Mrabbc
carbunculus Marfunfel
carcer Mcrfer
cardus, Carduus Marbe
carere .'["^aari, A>iav2
careum Marbe
carota Marotte
carpa Marpfen
carpere ^"»erbft
carra Marre
carruca Mard)
carrus — , Marrc
carta Merjc
Cartusia Marttjaufe
carus i'">urc, gart
caseus, -ius Mäfc
cassis lauten
castanea Maflcinic
castigare faftcicn
castulus (5d)ad)tcl, Sdiatude
catapulta i^olj
catena Mette 2
catillus Meffel
catinus — , Sgel
caltus Ma^e
C.aturigcs .öaber^
caulis Molil
caupo faufon
causa [id}er
cautela, caulii) Mantel
cavea Mäfig, Mane
cavcre fdianen
cavia Mäfig
cedrus ;',cber
celarc f)cl)lcn
cella ,^cUe
cellarium Malf,McUer,©peid)cr
cellarius Meüner
cellenarius —
celsus .^"»albc
ccndalum 3t'l^cJ
ccnsus ;^,inö
centa ;]ent=
ccntaurca tanfenb
cenlenarius ,^entner
cento .'paber'^
centum ()nnbert
ceraseus Mirfd)e
cerasum — , pflaume
cerebrum ,S""^irn
ceresia Mirfd)c
cernere 9täber
cervus ^"^trfd)
chaniandreus ©amanbcr
cliarta Mcrje, Marte
chelidonie Sd)enfraut
Cholera Moder 2
Chorda Movbcl
Chorea S. Viti $öett§tanj
cicer, -a Midjer
ciclioria Mtd)cr
ciconia \iä()er
cicoria Midjer
cinamonium 3imnict
cingere 3ingel
cinguhis —
ciplier oiffcc
circulus 3irfel
circus ^Bejirf, QnM
cirrus lQn\c
eis beute, l)iev
cisimus oicfel
cista Mifte, Savcj
cithara ;)il[)cr
citra beute
cilrinus Manarieuüogel
civis .S>cirat
clangor Mlang, tlingcn
clarus flar
claudere MIaufe, jd)lief5en
claudus lalnu
clausa Mlaufc
clausarius —
claustrum Mloftcr
clausula Mlanfel
clausum, clausus MIauje
clericus Pfaffe
clibanus Stube
clima Mlinm
clinare, clivus Icbuen^
clocca @(orfe
ciosum Mlanfe
cluere laut
clusa Mlauje, Sd)(eufe
clusinaria —
clusus —
cochlcar Süffel
cocus Modi
coeluin ,s>iinnie(
cognomcntuni fieuniuub
coliors ©arten
coleus ^obc
coliandruin Morianber
2. 35er5eirf)ni§i ber befproc{)enen SBörter: b) au§ bem £ateiniirf)en. 471
colina Äol)(c
colis i?o()I
collarium itodcr^
collis §Qlbc, 4">oIm
Collum, Colins ^")al§
coUyrium 'illfüljol
colus i^unf'el
coma ij^aav2
combrus ilummcr
comes Stabuli 3LRaiic(}aü
cometa hontet
commendator Komtur
communis ein, DJIeincib,
gemein
comoedia Slomöbie
companio Kumpan
compater ©eoattcv
compes ?5^cffcli
complere ooü
computare Gonto
con- ge=, ©anerbc
conila Cucnbel
conivere neigen
conscientia ©eroifjen
consolida ©ünfel
conspicere fpäl)en
constare ßofti, fofteni
contra ©egcnb
contrafactus hinterbunt
conucla Äunfel
convenire bequem
copa ^ufc2
copula Goppel
copulare fuppeln
coquere focfcen
coquina ^üd)e
coquus Äod)
cor §ev3
coracinus Äaraufi^e
corallium, -us Koralle
corbis 5?orb, Dieffi
coriandrum ßovianber
cornix 'Siobi.
cornolium ßornelle
cornu öorn
cornus ßorneüe
Corona Ärone
coronare —
corpus Äörper, SRittc
cortex Äorf
corulus öafcl
corvus JRabe
Costa toft ', ßüftc
costare fofteni
costurarius Lüfter
costus ^oftl
cotagium Äoti
cotonea Quitte
cotta ßo^e, 5?uttc
cottanum Cuitte
cottus i^utte
coxa, coxim A*">ed)lc
crabro .S^orniffe
cras geftern
crassus fraü
crates 5lorn, öürbc
crecca 5?riefcntc
crecopolus $Ho()rbomme(
cremare .'öcrb
creta treibe, Seibc
crelobolus SRobvbommel
cribuui rein, S^eiter
crimen Seumunb
crispus fa()l
croca ^rüc!e
croccia —
crocea, -us ■ — ■
crucea, -us —
crucia —
crudus rol), Slänbe
cruentus rol)
cruor — , rol)
crusina, -inna ^ürfd)ner
crusna —
crusta Prüfte
crux 33im§, Md), treuj,
Äüfter, Äalf, Äerfer, ?ßed)
crypta i^luft
crystallus 5?rt)ftalt
cucina Md}e
cuculus 5?ucfucf, (Baud)
Cucurbita ilartoffel, ^ürbi§,
Äopf
cucurum Äöd)cr
culcita Riffen roölben
cuUeus Äeüe
culmen §alm, 6oIm
culmus §alm
cum gc=
cumba Äumpf
cumbus Äumpf
cuminum Sümmel
cunctari bangen
cuniculus ßamnd)en
-cunque irgenb
cupa 5?opf, Äuppe, Äapelleä,
ilicpe, 5?übcl, i?ufe2
cupella ÄQpc(le2, i^übcl
cupellus Äübel
cupere boffen
cupla fioppcl
cuppa ^opf, Äübel
cuprum Äupfer
curare fuvieren
currere 9iofei
cursus ÄurI
curtus turj, Sc^urj, mager
curvus 5lurbe
cussinus Äiffen
custor Lüfter
custos — , ^au§
cyprium Äupfet
dacrum 2)cd)er
dacruma (dacrima) ^äi^Xi,
3ungc
dactylos Stttid)
daggarius Segen 2
dama 2)ambod
damascenus 3TDetfd)C
damnare cerbammen
dare geben
datum 2)atum
decamis 2)cd)ant
decem ^ebn
december Sejember
decennium Sejenmum
decorus ^kx
decuria 2)ed)er
decus 3ier
defectus 3)cfeft
defensivus 3)cfenfit)e
defrutum brauen
delere tilgen
delinquere Delinquent
delirare irre, ©leife, Uijxm
dens 2)'^l]n
densus bürr
derbiosus 3itteroc^
desperatus bejperat
deus ©Ott, 2)ienftag
dexter red)t
diabolus leufel
diadema 2!iabem
dicere jeigen
dictare bid)ten, bifticrcn
dies TloxQtn^, Jag
dies dominicus Sonne
dies Jovis 2)onner
dies Lunae 501ontag
dies Martis Jiicnftag
dies Saturni ©amftag
dies Solis ©omte
dies Veneris ^yreitag
digitus 36b
472 2. SöerjeirfjntS her bejprorf)enen SBörter: b) au§ bem Satcintj(f)en.
dignus octd)cn
dilator bilatorifd)
diluculum 2id)t
discantus 2)i§fant
disciplina Sifjiplin
discretus biffvct
dispensare 2)ifiicnfation
disputare bijiniticvcu
districtus Xiiivxtt
dividere biotbicrcn
diurnalis 2Rorgcn2
-do 3U
doceo, doctus Ic{)rcn
doctor 2)oftor
doga 2)aubc
domare jal}!!!
domin a ^xan
dominare bomtnicrcn
dominica Sonntacj
Dominica in Albis ^fingftcn
dominus ^au
domus 2)om, ^""'"cr
dracco ®vad)c
draco 3)rad)c
ducatus Titfatcii
ducere gic()cn
ductiare 2)uld}c
ductile lüllc
duellum 2)ncU, ^'iJil'l
dula 2)o()lc
dumus jQufcn
duo 2)au§, jiDci
duodecim 2)u^cnb
durare baucrni, \)anm
durus I)arrcn
dusmus jaufett
ebenus ßbcnbaum
eborcus GIfcnbcin
ebur (Slfcubciii
echo (5d)o
edere effcn
ego id)
electuarium Catiucrge
eleemosyne ^llmofcn
elegantia (Slciinnj
elementum ISlcmcilt
elephas (Simcr, ©Ifcnbcin
emere ncbmcn
endivia Giibioic
episcopus 53otid)
equuleus foltern
equus foltern, .^cu, JRoni
eremila ^apft
errare irre
error irre
eruca SRaufc, Siaupc
erugere räui;icrn
ervum Grbfe
esox ©alm
est fein
essentia Gffcnj
esus cffcn
eventualiter cucntueü
examen. examinare cyamt=
nieren
excellere .s^alm, .'öal§
exclusa ©dilcufe
excurare fd)eucrn
excurtiare, cxcurtus ©d)urj
exemplum Grcmpcl
exolicus 3otc
expedire er^iebicren
expendere Spcifc ©pcnbc
experimentum Grpcrimcnt
exponere crpontcrt
extendere Staubarte
extractum (5?:traft
extravanjans ©ftranagant
faba 5öol)nc
fabula (Vabel
facere ()cbcn, t(nm
facla Jadel
facit J-acit
faclotum i^octotum
facula J^arfcl, ilerjc
fagiini 5öüd)el
fatius 18ud)e, Süc^cl
falco Jalfc
faldistoiium falten
faldistorium —
fallore fallen, falfd), fel)lcn
falsicar(!, falsns falfd)
falx Jalfe
familia Jyainilic
familiaris familiär
farniiiaritas —
famosus faino§
fanalicns ,"sanattfcr
far 5kru, @crfte
fari 53ann
fasianns ,1a f an
fastidiiim garftifl
fastigiiim 53orftc
fatal is fatal
fall! in Jyce
faiix 3d)laud)
favoniiis Jsöl)n
favus SBabe
fax iyadd
febris ^-icbcr, lieber
fei ©allei
felix 33tlfcnfraut
fenestra ^enftcr
feniclum, -culum %enä)t\
fenuclum — ,
feria '^mx
feriae — , S8eetc, f^^encn
feriari Jcier
ferire 58äri
fermentum 53äriue
ferre 58al)rc, gebären
fertilis gebären
ferula 53cfcu
fest um Jcft
tiber 53iber
Ileus ^eifle, ^cifl'wai^^c
fidelis fibel
fidere bitten
tidicula ^iebel
fieri fein
iigura Üeig
iilialis 2i"iUaIe
filix iSilfcnfraut
filtrum (lilj
fimbria ^yranfe
fmdere bcif;en, 58eil, S3illc,
bitter
fingere Icig
finire fein
fislula giftet
flado Jylaben
flagellum Jylcgel, Stoppel
flagrare blecten, flad'crn
flamma j\(ammc
flarc bläl)cn
flasco ^■lafd)e
ilavus blau, blonb
flexus iylcd)fe
üigere bläuen
floccus 5}lorfe
florcre 93lunic, ©luft
florinus ^lorin
flos iMunic, ■Jloriu
floscellus J^loSfcl
flovilare Jylotte
flumen Strom
foedus bitter
focus barfcn
fodere 53ctt
foeniculum 5cild)cl
folium 33latt
follis 58alg, «aü
fons, fontana Fontaine
2. SSerjei^ni? bcr befprorf)enen SSörter: b) au§ bem Sateini)rf)en. 473
forare boI)reTt
fores Tfjür
forestis ^oi'ft
foris —
forma ^^orrn
formula ivoi^"c(
formus iöävme, loarin
fotrale Jutteral
fraces 2vcbcr
fragrare SSracfc
frangere brcdicn
frater 33rubcr
fremere brummen, iiram
frendere ©ranb, ©erfte
friare 58rct
frigere brauen
frigere frieren
frons @rinb
fructus braud)en, 5rud)t
fruges braud)en
frui —
frustum Srofam
frutex S3aud), ©traud)
Frutis SBraut
fugere biccjcn, ^ocf
fuisse bauen
fulgur mi^
fulica S8cld)C
fulmen S3ltö
fundere giefeen
fundus 93eunbc, 33oben
fungi 58auc^
für 5rettd)en
furca i^mh
furere 2i)0X'^
furetum, -us 5rettd}en
furo —
furvus 58är2
fustis 33aufd)
futurus bauen
gabalus ©abel
gaesum ©er, Äatfer
galanga ©algant
galatina ©allerte
galeta @eltc
galla ©aüapfel, ©aüeS
gallicus (canis) 2Binb{)unb
gamandraea ©amanber
ganta @an§, @änferirf)i
gelare ©allertc, falt
gelidus talt
gelu —
gena Ätnn
gener ©ibam
Sluge, et^mologifdieä SBörterbuc^
genista ©inft
gens Äinb
gentiana Gn3tan
gentilis gcfd)Iad)t
genu Ante
genuini (dentes) Sinn
genus Sinb, Änabc, Äucd}t, .s>cil
gignere Äinb, Änabe, ilned}t
glaber glatt
gladiolus ©djroertel
glesum ©laö, ^eniftein
glis Älette
globus Äolben
glocire ©lüde, Älurfe
glubere flicben
gluere Änäuel
gluma —
glus ^lei
gluten —
gnoscere fönnen
gradus ©rab
Graecus Äaifer
gramen ©ra§
granarium ©peid)er
grandis grofe
granum i?orn, ©ran
graphium ©riffel
gripbo, griphus ©reif
griseus grei'5
grossus ©rofd)en
grunnire grunsen
griipta ©ruft
grus Äranid), Sra^n
guasdium SBaib
gubernare fd}altcn
guerulfus SBerroolf
gula 5^e()le
gurges Äolf
gurgulio ©urgel
giistare ficfcn, foften^
gustus fiefen
gypsum ©ip§
gyrare ©cier
gyrus ©iro
habere (jaben, =^aft, beben,
binfen
haedus ©eiü
hamus c<oamen
hariolus ©am
haruspex —
hasta ©crte
hederacea Aöeberid)
helvus gelb
heraldus öerolb
6. 3tufl.
heredipetes (Srbfc^leic^er
heri geftern
hiaena .Söiäne
hiare gäl)nen
hie nun
hiems 2Binter
hilla ©arn
hira —
hiscere gäbnen
Hispanum (viride) ©rünfpan
hoc enim est corpus meum
6ofu§pofu§
homicida -^^apft
homo ißräutigam, man, Sliann
hora 2Iufter, Ubr
hordeum ©crfte
horizon ,^^ori3ont
horrere ©erftc
horreum Speid}er
horridus garftig
hortus ©arten
hospes ©aft
hospitale Spital
hostia ©aft, Jetnb
hostis ©aft
hunilo öopfen
humulus —
hupa —
hysopum ^fop
ibiscum ßibifd)
id er
imperator Äaifer
implere ood
imputare impfen
in in
in- un=
incarnatus eiugefleifdjt
incensorium jünben
inclutus laut
incubo i^aufe
incus SImboB
inferior unten
infra —
infundibuhim Jrtd)tcr
ingenium 2{rtiüeric
ingimus SBinter
insece fagen
insectiones —
insistere inftänbig
instigare ftcd}en
insula ^nfel
interesse :^ntereffe
intibus Gnbime
intrare entern
60
474 2. SSerjeirfini» ber bejprorf)enen 2öörter: b) au? bem Sateiiiijrfien.
invenire finben
ire ©Qijc, ge()cn, eilen
is er
ivus ©ibe
Januarius Jänner
jecur Scber
joculari ©auficr
jocus 3ur
jubilare jubeln
jugerum 3aucf)crt
jugum 3od), 3a»cf)crt
jüngere 3od)
juniperus ßinbcerc
Juppiter 'Jicni'tag, 2)onner
jus M)c, :3flnd}e
juvencus jung
juvenis lung
juventa —
juventas ^ngcnb
labare jd)latf
labi fd)laff
labina üaroine
labium Sippe
Laburdanus, Laburdum 2ab-
berban
labyrinthus 2abi)rint()
lac TIM)
laccus 2ad)c
lacerare Sd)Iag2
lacruma(lacrima)3Qbre,3ungc
lactuarium fiotroergc
lactuca ^Ittid), öattid)
lacus £Qd)c, ÜJJccr
laevus Sd)lel)e
lagena, -oena fiegel
lagona —
laicus Saie
laisius iicilte2
lallare loücn
lambere iiippc Söffel
lampetra ilampretc
lampreda —
lancea Conjc
languere linf
lapatica ßattic^
lapatium —
laptica —
laqueus fioö
larix ^äxd)c
larva iJaroc
lassus ia\]. laufen
laterna ^iatcrnc
latinus latciniid)
lattica Sottid)
latus bulben
laubia Saube
laurus öorbeer
laut US lauter
lavare (abcn, Sauge
lavendula Saücnbel
lectus liegen
lefa Sel)ne2
legenda Segenbe
legere lefen
lenis linb
lens Sinfe
lentus linb, fiinbe
leo ßöiue
levis leicht, leifc, Sunge, ©d)lcim
lex = lei
libella, libellula Öibeüe
libens Heb
liber Icbig
liberare liefern
libido lieb
libraria 58ibliotl)ef
libuin Öcbfud)en
licium 2)ri(lid), fiilic, Si^c
ligusticum ßiebflödel
lilium öilic, SRofe
lima ©d)Ieim
limare —
limus — , fiebm, Seim
linea Öilic, Sinie, Seine
lineariuin Sineal
lincre itleifter, Seim
lingcre lerfeni
lingua — , oungc
liiKiucre lci()cn, bleiben, Seib
linuin Seinen, Seine
liquirifia Safrit^e
lira lebren, irre, ©leifc
littera 33ud)
lolium Sold)
longus lang
lora Sauer
loleria Sottcrie
lubere Sieb, Sob
lubido —
lubricus 6d)leife, Schlupf
lucere Sid)t, Sobe^
lucerna Äalf, Sid)t, Äerjc
lucidus Sid)t
lucrurn Sol)n
Lugdunum ^\anr\
lumbus Senbe
lumen Sid)t
luna Saune, Sid)t, 2)]ontag
lupus Sßolf, ©diaum
lutum Setten
lux Sid)t, Sobei
lycopodium 53är(app
lyra Seier
inacarellus SJIafrele
macellarius SJZc^ger
macellum —
macer mager
macula dJlatd
magister SJieifter
magistratus ©inöbc
major aJJojoran, Tickt
major domus 9Jieier
majoracus 9Jiaioran
majorana —
Majus Tlax
maledicere niolebeien
malum 2(pfcl, iöüd)el
malus 9)kfti, 53üd)el
malva 9)]aIoe
mancipium Ä'ebfc
mancus mangeln
mandala DJJanbcU
mane 9JJorgeni
mango faufcn
manipulus uoü
Mannus Wann
mansio DJJefuier
mansionarius —
mantellum 9}^antel
manus SRunb^
maquerellus SJlafrelc
maragium ü)]oraft
marca DJJart^
marc Tla)t\ Tlav\d)^ 9«ccr
marga DJIcrgel
inargarita ^erlc
margila DJ^ergel
margo OJJarfi
mariscalcus SJiarfdjaü
mariscus SlJIarfd)!
marscallus ÜHarfd)an
Marlius DJ^cirj
martus DJJavber
martyr 9J^arter
martyrium —
maserini (scyphi) SJIafcr
massa ÜJiaffe, SJleffing
mater 9J^uttcr
matratium DJiatra^e
matrina ^aic
matrix 5DIiebcr
matrona 9JJatronc
2. SSerjeirfimS ber befprocfiencn SBörter: b) am bem :^ateinifc§en. 475
matta 9JJatte2
mattina iDJctte
mattus malt
matutinus 5Dlettc
Maurus 5[Ro()r
medius 53c1anmaft, mitte
mejare W\\t
mel 9JIe()ltI)aii, i^^ontcj
meminisse ma()nen, ÜJitnnc
mens —
mensa ©peifc
mensis OJlonb
menta, mentha SJlingc
mentiii 9JJcinctb
mentum SJlunbi
mercatus ÜJiarft
mergere 5IRarf3
merula Stmfcl
mespila 9)^tjpc(
meiere 5Dkttei
metiri 9Jiali mcffcn
meus, mihi mein
milia OJJeile, taiifenb
miliarium 9}Iei(er
mille taufcnb
mingere 9Jlift
minimus minbcv
minium SRenniii
minor minber
minuere —
miscere mifdjen, mengen
miser barmfjersig
misereri —
misericordia, -cors —
missa 5!Jlcife
modius meffen, SD^c^c^
modus 9}laB, mefjen
meiere ma()Ien, mafjnen
moenia SDhmb^
mola SRüIjlc
moles mü()en
molina 9}iü[)Ie
molinarius OJlüüer
moliri müi)cn
moUis milb
monachus OJiönc^
monasterium SRünftcr
monere ma[)ncn, OJttnnc
moneta SJ^ünje^, Gffig
monile 9)]ä()nc
monstrare DJinfter
Mopsus OJlopö
mordere Sd)merj
mordrum SJlorb
mori — , 9Jieer
mors Tloth
mortuus —
mortarium 9Jiörfer, 9JiörteI
morum, morus pflaume,
SlJJanIbeerc
Mosaetrajectum %x'vi)tix
muffula ajinffi
mulctra IDluIbe
mulgere melfen
mulus Tlaul^, Sfel, Striegel
munire OJlunb^
murmurare murmeln
murus 9Jlauer
mus 9Jlau§i
musculus ^an^', SJiufc^et,
5mu§fel
muscus 9Jloo§
musmontanus 9Jiurmeltier
musmontis —
mustum Tlo'it, 9)lol"lert
mula SJ^aufc, Tlant
mutare DJJaufe, OHutter
mutilus iöammel
nancisci genug
nardus 9Zarbe
nare Stattet
nares 9iafe
nario 'tÜlavx
nassa ^^ce^
nasus Jiafe
natare D^atter
natio Station
natrix 9?Qtter
natura 9?atur
natus alt
navis Atel 2, Stadien, 9^auc
ne nod)2, un=, nein
ne- nein
nebula 9?ebel
nectere 9?el"tel
nefas nein
nefrones liiere
nemus nel)men
nepos 9Jeffe, Snfel
neptis S'Jidjtc
neque nod)2
nere nä()en
nervus 9Zen)
neutralis neutral
nicere neigen
nictare neigen
nidus 9^eft, 9ieftel
ninguere Schnee
niti ?ieib
nitidus nett
nix (2d)nee
nocturnus nüdjtcrn
nodus Stcftel
nomen DIamc
non nein
nona 9tone
nonna ^J^nne
nos un§
noscere fönnen
noster un§
nota S^Jote
notio fönnen
notus —
novem neun
novus neu
nox 9^ad)t
nudus nacft
nunc nun
nurus (5d)nur2
nux 9cuf3i
oblata Cblatc
oblongus ablang ^
obscurus (5d}euer
occare ©gge
occulere beljlen
ochra Cef er
octo ad)t
oculus 2(ugc, Gibed)fe
offendimentum binbeu
offere opfern
oleum öl
oliva Cliüc
onocrotalus Diol)rbommc(
operari üben, opfern
oprare opfern
opus üben
orbus Grbe
ordalium Urtel
ordinäre Crben
ordo —
Organa -um Crgel
orthographia Ortbograpbie
os 33cin
ostrea, ostreum 3Iufter
ovi's 2Iue, ©c^af
Ovum 6i
pactum, US '^adjt, ^aft
paganus i^eibe
palafredus $ferb
palantia, -um ^$falj
palatinatus —
palatium ^alaft, 5)3fal5
476
55er5eirf)ni§ ber bejprocfienen SBörter: b) aii§ bem Soteinifrfien.
palenco. -um ^falg
palleo, pallidus fal)[
Pallium SBimpcl
palma fü()Icn, ^^almc
palus '^fa[)l
pancerea ^^an3cr
pangere fangen
pannus 5a()nc, $fnnb
panther, -a ^ant()er
papa ^opi't, "^.'faffc
papaver 2Ro(in
papilio ^-alter, Schmetterling
papio ^apinn
pappa ''^apvc
pappare —
papula ^^mipcli
papulus '4-'i"iPPcl -
papyrum ^Utpicv
papyrus i^evje
par ^QQr
paradisus ^45avabie§
paraveredus "^^crb, reiten,
©triegel
parcus ^4.Mcrd)
pardalis '^^arbel
pardus —
paredrus ^fcrö
parere 5aic(id)uicin
parhippus ^fcrb
parochia ''BfniTe
parochus —
paroecia —
parra —
parrifus 'iffcrd)
pars luibcr
pasca Oftern
passor Spa^
pastata ^^inüete
pater fnetcn, i^atcr, %-\tc
patere Jyaben
patina ^fflnne
patrinns "^^^ate
patruus Sl^ctter, CI)eim
pausa ^anjc
pavo 'i^fau
pax fangen
pecu 23ie()
peculium —
pecunia — , Sd)a^
peous 9?icli, Gd)at3
pedt'llus Rebell
pcdica gefiel 1
pelicanus 'i^elifan
pellere fa^en
pellicia ^cl^
pellis J-ell, betjen
pena $ein
penicillus ^infel
penna Jebcr, Jinnei
pennale ^ennal
Pennocrucium 9iücfen
pensilis balnea ©tube
pepo 5pfebe
perca ^axjd)
peregrinus ^^^ilger, ^^flaunie
perferre bulbcn
periculum @cfal)r
peritus fa()ren
perna Jerfe
pernix —
persica, persirum ^^firfidl
pes ^u\i
pesna Jyinnei
pestilontia ^i)3clt
pestis ^eft
petrosilium -^eterfilic
Petrus 58cetc
|)hantasia, phanlastes jvan=
tafie
pldcbotomum Jvliete
pictor 5^-eile
piftus ©ped)t
picus —
pila ^feiler
pilaro '^.^feilcr, pflüdcn
pilarius Pfeiler
pileus Jvilä
pilula ^iUe
pilum ^feil
piliis 5-il3
p i mp i nella 33ibernene, ^iniper :
neue
pingere J^-eile, «yingcr, ©ped)t
pinna ^-innci, »vloffe, ^Unn,
;',iHnc
pinschis '^}inicl
pinus Hicn
pijia '■^.^fcite
piparc — , piepen
piper Pfeffer
pi|)inclla iBibcrneUe
pipita ''}i\\ti>
\nrum 53irne, ^üdiel, '^Ulainnc
pirus 33nd)e(
piscis Mid), A-inne', O.lkit'
pistor ''l^fifter
pisum (5rb)e
piluila ^ip^^
pix ^4Jcd)
placenta flad)
plaga — , '^lage, ^^lacfen^
planca plante
plangere Riegel, fluten
Planta ^^^fIanJe
planus flad), g-lur
plastrum ^Pflafter
platea ^Mat^i
platessa ^latteife
Plautus (S-laben
plectore flcd)tcn
plegium pflegen
plenus 5lorn, poU
plicare ficd)tcn
plorare flennen
Plotus ^-laben
pluere fliegen
pluma ^-lannt fliegen
poena ^ein, perpönen
poeta ^apft
poledrum. poledrus foltern,
$ferb
polenta 33nd)n3ei3cn
pollere oicl
pomaranc'ia ^omcrangc
ponipa ^^onlp
pomum ^^U'lauinc
pondo ^sfnnb
})ondus —
pdnticus (mus) bunt
populus ^nppel^
porra j5^nrd)e öleife, (3d)raubc
porruletum ^nrdie
porcus iöard), ^erfel
porrigeri! reden
porta fnr,^, ''^^forte
poitacula 53nr3el
porticus '■^^forte
j)ortulaca 53nr,^el
portus jynrt, ^ort, .S>afcn
posrerc forfd)cn
posila, -US '!|5oft
postis 'ipfoften
potio föift
potus trinfen, trnnfen
preambulum ^^riamel
praebcnda ^frünbe
jiraecocium 5(prifofe
jiraedicare opfern, prcbigcn
praebenderc pergcffen, ^rei§
pracpositus ^h'obft
prerari fragen
preoes —
presbytor ^rieftcr
pressa Üelter
pressare ''^rcffe
2. 95er5eic^ni§ her Befprorfienen SBörter: b) au§ bem Sateinifc^en. 477
pretiare prcifcn
pretium ^vei§
princeps ^rinj
pro oor
probare prüfen
procax frctcicn
procus —
prodigium 3ei(^en
propago propfcn, ©arg, 2Binb=
l^unb
propheta ^apft
proponere Kröpfen
propositus -Propfi
provenda ^tnuibc
pruina frieren
prunum ^flanmc
prurire frieren
psittacus ©tttid)
pugil gauft
pugio —
pugna fyauft, fcditen
pugnare, pugnus Js-auH, fed}tcn
pulejum '^^Nolci
puUetrus foltern
puUus ^ofilen, fa()l
pulpitum ^^ßult
pulsare $ul§
pulsus -f
pulver ^uber
pulvinar ^fül)l
pulvinus —
pumex ^im§, Steint
puncta ©punb
punctio S3nnjen
punctum ©punb
punctus bunt
pupa ^uppe
purgatorium jyeflßfcucr
pus faul
putare impfen
puter, putere faut
puteus $fü^e, Srunn
pyrethron ^Bertram
quaccila SBa^tel
quadrum, -us Cuober
quantum ®ant
quartana Sartaunc
quarto Crt^
quattuor lucrfcn, (yöf)rc, uicr
que nod)i, -
quercus ^i'öt^re
querquedula Äriefentc
querquerus ^'W^t
quietare quitt
quietus lüeil
quinquagesima ^fintjficn
quinque fünf, TOcrfcn
quintinus Cucntdicn
quintus fünf
quod lucr, raaS
rabarbarum 9ft()abarber
racemus JRofinc
rädere rabicrcn
radius Saute
radix Dxettid), SBurj
radix barbara 9i[)abarber
radix pontica —
raja 9f{od)ei
rancidus ransig
rapa Diapunjel, 9iübe
rapicium 9tap§
rapidus Statte
raponticum 9ftf)abarbcr
rapum 9iübe
rapuncium Siapunjel
rapunculus iRapunjel
rarus rar
ratio Siebe
ratis Sauber
raudus groß
rebus 9iebu§
rectus red}t
reda reiten
regere red)t
regius reid)
regula Siegel, Siiegel, Jicgel
religio Sieligion
relinquere Ieif}en
reliquus —
reminisci ma()nen, ?Oiinne
remus Siuber, SiiemenS
renta Siente
reri Slat
res Slcbu§
respondere fdjroören
reubarbarum Slf)abarber
reuponticum —
rex Sicid)
rhopalici (versus) ÄnitteloerS
rhythmus Steint
ribaldus Stabau
rigare Siegen
risma Stie§
-ritum ^lirt
robigo Stofts
roccus Slocf
rodere Siüffel
rogus Sted)en
rosa Stofe
rosmarinus StoSmarin
rota Stab, gerabe^
Rotomagus 2Binbf)unb
rotula, -US StoUe
rotundus runb
ruber öenbe, Steitcr, rot
rubere rot
rubeta 3ta(raupe
rubidus rot
rubrica rot, Stubrif
ructare räufpem
rudis groJ3
rudus
rufus rot
ruga Stunjel
rugire rödieln
ruminare räufpem
rumpere Siaub
rupicapra ©emfe
rupta Slotte
ruptarius Steuter
rus Staum
ruscus Slaufd)!, 9^of)r
russus Staufd)gelb
ruta Staute 1
rutarius Steuter
rutilus rot
rutta Stotte
sabbati dies (5am§tag
sabellinus ^obel
sabellum —
sabinus ©ebenbaum
sabulum ©anb
saburra ^öallaft
saccellum ©edfel
saccharum 3ucfer
Saccus ©ad
sacena ©enfe
sacramentum focferlot
sacrista ©igrift
saeculum ©eele, SBelt
saevus ©ee
sagire fud)en
sagmarius ©aum^, ©trtegel
sagulum ©egel
sal ©alj
salamandra ©alamanber
Salix ©oliueibe
sallere ©alj
salmo ©alm
saltare Jan?
salve ©alüe
salvia ©albei
478 2. SSeräeicf)ml ber bejproc^enen SBörter: b) au§ bem Soteiniirfien.
samitum ©amt
sanus (Sül)ne, gejunb
sapa 8aft
sapere —
sapo ©ctfc
sapor ©aft
sarcophagus Sarcj, 2Binbt)unb
sarda Sarbeüc, Sarbcv
sat fatt
satis, satur —
satureja Saturei
Saturni dies ©amftag
sauma Saum 2
saxum OJIcffcr
scabellum Sdjemd
scabere td)abcn
scabinus Sdiöffc
scamellum ©d)cmel
scancio ©d)cnf
Scandinavia 2lu
scandula ©d)inbcl
scapellus ©d)ctfcl
scaphium Gdjcffcl
scaphum —
scapus ©djafli
scarlatum 3d)arlad)
scarleia 6d)Qrlci
scedula 3c^tcl
scelus ©d)ulb
sceptrum ©ccptcr
schedium ©fijjc
scindere fdjcibcn
scindula Srfnnbcl
scirpus Sd)ilf
sciurus (Sidil)orn
sclareia Sdiavici
sclusa Sd)lcul'c
scobis i^oUunbcr
scola 2)om, iRojc, Sd)ulc
scorbutus Sd)arbocf
scribere fd)rcibcn
scrinium Sd)rcin, Sarg
scriptum Sdirift
scropha Sd)raubc
scrupulus Sfrupd
scurare fd)cucrn
scutella Sdiüffcl
scutula —
scutum Sd)ciier, ."pout, ©c^cit
se fid}
sebum Seife
secare Säge, Senfe, fe[)cn
secula Sid)cl, Stoppel
secwis ©Qflc, Senfe
securus turj, [\d)ct
sedere Seffel, fiöcn
sedile Sattel
Segestes Sieg
Segimundus —
Segimerus, Segomarus —
segrista(nus) Sigrift
segusius(canis) 2Binb[)unb
sella Seffcl, fißcn
semen fäcn, Same
semiplotia ^-labcn
semivivus I)alb
semper Singrün, Sünbflut
senatus ©inöbc
senex ©cnefdjaü
senior — , ^err
sensus Sinn
sentire —
Septem fieben
septimana 2Bod)e
sequi iSeu, folgen, fe[)en
sericus Seibe
serere fäen
seta Selbe
sex fed)§
sextarius Sed)ter
sibi fid)
sidcrc fi^cn
sigillum Siegel
signare Segen
Signum —
Silva lüilb
silvaticus — ■
sim fein
sima Sim§
simia 3(ffe
simila Semmel
similis äl)nlid), (SleiKncr
simulare ©leifjner
sinapi Senf
siniscalcus Senefdjall
situla Seibel
siusius 2Binbl)unb
smaragdus Smaragb
sobrius faubcr
sorrulus Sorfe
soccus Socfe
socer Sd)rDäl)er
socius fel)eu
socrus Sd)n)äl)cr
so! Sonne
Solarium Söücr, Speid)er
solea Sol)lei, -, Sd)roelle
solidus Solb
sollus fellig
solum Saal
solvere oerliercn
somnus Sd)laf2, Sdjrocfel
sonare Sd)n)an
sons Sünbc
sonticus —
sorbum Sd}iucrt
sordes fd)iuarj
soror Sd)it)efter
sparus Speer
spatium fputen
species Spejcrei
spectaculum Speftafel
speculum fpctlien, Spiegel
speglum Spiegel
spelta Spelt
spelunca Spelunfc
spenda Spinb
spensa Spcife
spernere itleifter, rinnen,
Sporn
spesa Speife
spica, spicarium Speid)cr
Spina Spilling
spondero fd)inörcn
spuere fpcien
spuma Sd)aum
Sputum Spott
squiriolus Gid)born
stabulum Stabel
stannum :^um
Stare Stabel, fteben
Status Staat
Stella Stern
sterilis Stärfe
sternere Streu, Stirn, Strol),
Sturm
stilus Stiel
stipes fteif, Stift i
stipula Stoppel
stiva Steif}
stolo Stiel
stramen Strol)
strangulare ftranguUcrcn
strata Strafse
stridere Strubel
striga ftreidicn
strigilis Striegel
stringero Strang, ftreidjen
stroppus Strippe
struppus —
slrutliio Strauft^'
sluba Stube
studere ftubiercn
stultus ftolj
stupila Stoppel
2. Sßer§etc^ni§ her befprod)enen Sßörter: b) au§ bem Satcinifrf)en. 479
stuppa ©töpfcl
stuppare —
stupula ©topiicl
sturio Stör
sturnus (Star
suadere füf;, fcbtvä^cn
suasum fd)iüarg
suavis füß, milb
suber faubcr
subtilis fubtil
subula Säule 2
sudare fd}it)igcn
sudor 6d)rocit5
suere <Bäuk~
sugere fautjcn
sulcus ^fluci
sulpur ©d)iuefcl
summa fummieren
sunt fein
super über
superstitio SIberglaube
surdus fd^roarj
sus ©au
suspicis fpät)en
sutor ©d)ufter, ©äu(e2, ©ocfe
suus ©d)rceilcr, fic^
syllaba ©Übe
synodus fcntperfrei
tabella, tabla Xafel
tabula — , Sd^acb
tacere Tloi}n
talaria Jalar
tapetum Jepptd)
taurus ©tier
taxare taften, tarieren
taxo, taxus '^adß
teca Sieche
tegere 1)ad), bet)nen, ©eroanb,
becfen
tegula oiegel, liegel, Äopf
tellus 2)iele
telonarius, telonearius telo-
neum 30^2
telonium ^oü^
temo 2)eid)fel
templum 2cmpcl
tempora ©d)lafi
tempus 2)ing
temulentus bömifcb
tenda 3elt
tendere bef)nen, ^dt
tenebrae bämnicnt
tenere bcl}nen
tentorium 3elt
tenuis bünn
tenus bc()ncn, 3)o()ne
terebra brc()cn
terminus Iruniin, Jcrmin
tertius bl'ittc
testa Äopf
textus 3;ert
theca 3ied)e
theodiscus beutjd)
Theotisci ©eutfcbe
theriacum Zijcxiat
Thingsus 2)icnltag
thronus 2[)ron
thunnus 2()unfifd)
tincta Jintc
tingere tunfcn, 3n'et)(e
titulus litel
toga 2)adi, ©ejüanb
tolerare bulbcn
tollere 3o(I2
tolonarius —
toloneum ^oü^
tolutarius Striegel, Beider
tolutim 3clter
tonare 2)onncr
tongere 2)ünfel
tongitio —
tonitrus 2)onner
tonus Jon
tophus Juff
torcular bred))eln, J^orfel
torculare, torcularium Jorfel
torculum %oxUl
torpere fterben
torquere bredjjeln, 3roerd)=
torrere borrcn, 2)arre, garftig
torridus S)arre
torris —
tortus garftig
tractare trai^ten
tractarius Jridjter
tractorium —
trahere trcibeln
trajectorium Iridjter
trajicere —
trames 2)arm
tranquillus roeil
trans burc^
tres brei
tribus 2)orf
trifolium Jrcff
trilix 3)rinid)
tripudium j)^u§
tristis breift, tapfer
triumphus Irumpf, Irommcl
trua Quirl
trucca Jrutje
tructa goretle
trudere üerbxießen
truncus Irube
tu bu
tugurium '^ad)
tumere 2)aumcn
tundere ftofjen
tunica tünd)en
turba 2)orf
turdus 2)roffeU
turris Jurin
turtur ^Turteltaube
tuticus beutfd)
über Guter
ulmus Ulme
ulna Gllc
Ultrajectum Jridjter
umbilicus 9^abe, 9iabet
umbo 9tabe
uncia Unje
uncus 5Ingel
unda SBaffer
unguentum, unguere ^tnfe^
unguis 9^aflel
unus ein, gemein
urceus Ärugi
urgere räd)en
ursus 58är2
urus 2tuer
vacca Dd)fe
vadere roaten
vadimonium roett
vadum roaten
vae TOcl)
valere roaltcn
Valeriana SSalbrion
Valium SBall
vallus —
vannus 2Banne, Stoppel
vas roett
vasculum ^laf^e
vastus SBuft
vates SBut
vegere roeden
vehere reiten, 2Beg, roegcn
vehiculum Söagen
velle rooüen
vellus SBolle, 5Iie§
veiter 2Binbl)unb
veltrahus, veltrum SBinbbunb
venari SQBeibe^
480
2. i^erjeirfiniy ber be)procf)enen SBörter: e) nu§ bem Stnlieni|d)en.
venerari 2Bn[)U
venire foniincn
venter SBanÜ
ventilare SBanitc
ventus -iBBinb
Venus lüoljncn
ver ^nülliuii
verbum 25>ort
veredus ^fcvb
verinis SBuvm
verrere luirr
verres 2tuerl)a{)n, 53arcf)
Verruca SBarjc
versus 3?cr§
vertagus 2Binb()unb
vertere lucvbcn
vertragus 2Binbl)unb
verus mal)V
vesica 2Banl"t
vespa SBcfpc
Vesper SBcflcn
vespera -i^cfpei'
vester cud)
vestigium ©tcig
vestis 2Bcftc
vetula i^cttcl
vetus ÄUbbcr
vetustus "^aln
via 2Bcg
vibrare tuctfcit, SBippe
vicedominus 33i3boin, SStjc
vices 2ßcd)fc(, n.ieid)cn, S5>od)c
vicia SCncfc^
vicus 25>cid)bilb
videre rciffcn, 33em)ct§
vidua SBttttb
vigil roccfcn
villa, villare SBciler
villus SBoIIe
vimen SBctbcl
vincere SBeiganb
vindemia, vindemiare SQBeirt
Vindobona SBinter
Vindomagus, -nissa —
vinerius, vineator SBinjer
vinitor äBtnjCV
vinum ©ffig, SBctn
vinus 2öcin
viola 2>cild)cn
vir Sßeriuolf, SBiil, SBcIt
virdia SBirfdjing
virga 2Btfd)
viride Hispanum ©rünfpan
viridia 2Bivfd)tng
virus ücrmcfcn, 2Bicfc(, @ift
viscus ^Jiiflcl
Visegothae SBcftcn
Vistula 2Bcid)fcl
vitis 2Bcibci
vitrinus j^inti»
vitrum 5"ii"»i§/ 2Baib
vitula ^-icbcl
vitulus SBibbcv, ^ykhil
Vitus 5Bcit§tanä
vivarium 2Bcil)cr
vivere fed
vivus fcd, toinmcn, Oucdfilber
vocare criuäl)ncn
vocatus SBogt
Volcae ivclfd), O^alfc, SSalnufe
volvere 2Bc!lc
vorago ©d)laud)
vorare —
vos cud)
vox crroäl)nen
vulgus 33o(f
vulpes 233olt
wambasium SBamiUC
zeduarium ^itirer
zucara ^udcr
abate 2Ibt
abbonare abonnieren
aceto ©fHö
Taggio, Tagio Stgio
agosto 2tuguft
albercocco 5(prifofc
albergo .^^cvbcrgc
albero Silber
alohimia '^(Idiintic
allarme Öävm
alna (5Uc
altana 5(ltan
alto 2tlt
amascino ;',iuctfd)c
ambasciata 5lmt
ambra 2(inbcv
ancivoa 5(nd)0üi
ancora 5(nfcri
aprile 2{pri(
araldo ^crolb
arancia ^ommcranjc
argento vivo Lucdfilbcr
aria 9{ric
aringo iRing
Staliciiifd).
arlecchino ^arlefin
armenilli 2(prifofc
arnese ^arnifd)
arraffare raffen
arrappare —
arrostir 9ioftl
articiocco ?(rt;fd}ofe
artiglieria 5IrtiUcric
asello 2lffcl, (Sfel
asino Gfcl
aspo C^afpc
astracu Gftrid)
astregh (mb.) —
astuccio Staud)c
audienza 'Jlnbicnj
avaria .'öaoavic
avorio (Elfenbein
babbuino *Pauian
bacinelto ^irfcl()aubc
bacino 53cdcn
bagatella 53agatcUc
baja 5öai2
balcone Söalfon
baldacchino Ü8albad)in
Baldacco —
baldo balb
balestra ^Ivnibvufl
ballcllo 5i^allct
ballone 5^alloii
balsaino iüalfam
banoa Söanf«, «anfs
bancarollo lönnfcvott
banchello 33antctt
banco S3anfi, 58anfctt
banda Jöanbci, S3anbc'
bandiera J^anncr
bandilo ißanbit
bara, barclla 53a()rc
baracca iöavadc
barbio Jöavbc
barca 58artc
barricala 58arrtfabe
basso 33af5
basta Söaft, bafta
baslardo i^-^aftarb
bastia 58aftci
bastione iöaftci
2. ^ßergeidinisi ber bejprodjenen SSötter: c_) au§ bem Statienifcfien. 481
bastire —
basto Saft, Saftarb
beccare Sicfc
becco —
benda binben
bendare —
bergamotta Sergamotbinic
bevero Stber
bezzo Sa^cn
bianco blanf
biavo blau
bica Seige
bicchiere Scdjer
bidello X^cbiü
bieta Scetc
bilancia Silanj
biondo blonb
biscotto Siäfuit, ßjt'iebacf
boccale ^ofal
bordo Sorte
borgo Surg
borragine Soretfcf)
borsa Sörfe
bosco Sufrf}
bosso Sud)§
bossolo Südife
bottega Sottid)
bozzetto $offe
bozzo —
bracciatello Sre^el
bracco Sracfc
brache Srud)3
brando Sranb
brigata Srtgabe
brodo Srot
bronzo Sronje
bruno braun
bucare baud)cn
buccina ^ofaune
buffettare puffen
buffo —
buleo (ocncj.) $ilj
burro Satter
caccalo (tarent.) Äac^cl
cacio Ääfe
cadenza ©djan^e
cafura Dampfer
calamandria ©amanber
caldume (norbtt.) Äalbaunen
camamilla Äamtüc
camello Äamcl
Camera Kammer
camerata Äamcrab
camicia ^'^emb
Sluge, gtijmoloaifc^ca S03brterbuc^
camminata Kemenate
camozza ©cnifc
campana ©lodc
canaglia ßanaitle
canella ÄancI
canfora Dampfer
cantaro 3ciitner
canlo itante
capa Aap
cappone Äapaun
capriola Äapriole
capuccio ßappc§, Äapujc
carato Äarat
cardo ^arbc
carnevale Äarneüol
carota Äarotte
carpione Karpfen
carvi Äarbe
casamatta Äafematte
cassa Äaffe
castagna Äaftame
cavalleria ÄaoaÜerie
cavezzone Äappjaum
caviale, caviaro Äaniar
cavoli, rape Äo[)Irabt
cavolo ^obl
cavolo fiore Äarftol
cece ^td)cr
cedola ßettel
censo 3in§
cerceta ^riefcnte
cerfoglio J^erbcl
cesoje ©djcre^
cetera 3itber
chioccia ©lüde
chiocciare —
chiostro Älofter
chitarra ©uitarrc
chiusa Älaufc
chollera ÄoUer^
ciarlare ß^orlotan
ciarlatano —
cifra 3iffei"
cinta 3etxt
citadella ßitabeüe
ciovetta (5d)ubu
cipoUa 3^i5iebel
Circo ^ixh{
circolo —
ciriegia Äirfdje
citrone Gttronc
coccio Äut1d)c
coditremola Sadiftelje
coglione couionmercn
collera Voller 2
6. Slufl.
coltra Wolter
composto .Humpeft
compra Örcmpclinarh
comprare —
conocchia 5tunfel
conto ßonto, ilonto
contoro Gomptoir
contrada ©cgcnb
ooppa 5lopf
corniolo Äorneüe
costü Äofti
cotta ftoti, Äo^c, ^uttc
crescione treffe
comando Äomntanbant
corba ^orb
crepare frcpicren
creta treibe, Seibe
croccia Ärüde
crocco —
crompare ©rempelmarft
Cuccagna Äudjen
cucina ^üd)e
cucuzza Äürbi§
cuocere fod}cn
cuoco jtodi
cupola Äuppcl
cuscino Kliffen
cutretta Sad}ftel3e
daga Segen 2
damaschinare bamaSjicrcn
damasto Tamaft
dannare oerbammen
danzare Janj
dar presa ^ret»
darsena 5Irfenal
dattilo Sattel
decano Scd)ant
desco lifd)
diamante 3)emant
digrignare greinen
dilettante Dilettant
disconto Siffonto
dispenda ©pinb
ditto 3)tto
doccia ®ufd)e
doga 2)aube
domencia ©onne
donnola DJlarber
dozzina Tugenb
droga Sroge
druda, -drudo traut
elmo ^elmi
empiastro ^flafter
ermellino i'>ernielin
61
482 2. Sßerjeic^niS ber befproc^enen Söörter: c) ou§ bem Statienifc^en.
faggina Sud)it)cijcn
fagiano Jafan
fagotto Jvcig ot
falbala ^a^bd
falbo ta()l
falcone Jalfc
faldistorio falten
fallire fc()lcn, fallieren
falso falfd)
fata 5"ce
favonio 5ö()n
feltro Jyilj
festa Jeft
liadone Jkbcn
fianco ^lonfc, ®elcnf
fiasco 5lcfrf)c
fico 3cüvuar3c
fiera Jycier
figa Jyctgc
fino fein
linocchio Jcndjel
finta ^intc
fiore Jlorin
flotte Jlotte
forbici Sd)erei
forma^gio itäfc
forto i^ort
forza ^orce
franco franf, franco
frangia Jranfc
frasche ^Q^c
fresco friidi
frittadella Jvicanbetlc
fuga ^ugc
furetto Jrcttdjcn
gabbia Ääfig
gabbiuolo —
gaggia —
gaggio ivett
galanga (Maignnt
galea ©eltc
galenlla —
galla @aUc2
galleria 03a(Icric
gallo Äatjc
Gazari ilc^ct
gazza Glfter
glierone 0)c()rcn
gliindarc SBinbc
giaco ;')ad'c
giga Qdciqt
Giovedi ÜJonncr
girfalco ®eicr
giro @iro
giubba ^oppe
giubilare jubeln
giuoco 5uy
giuppa Seppe
gnomo ©notnc
golfo ©olf
gondola ©onbel
gonfalone ^-atjnc
gramo gram
granata ©vanate
grappa 5^Tapfen2
grattare fragen
greppia 5?rippc
greto ©inefe
griffo ©reif
griffone —
grigio greis
grillo ©rille
grirnaldello 2)ictrid)
griso greis
grosso @rofd)en
grotta ©rotte, ©rubc
gruzzo ©rü^c
guadare roaten
guado 2l>aib, lüaten
guai n)c()
guajo —
gualcare lualfen
gualchiera lualfen
guancia SBangc
guardare SBart
guardia ©arbc
guarentire geroäbrcn
guarento — ■
guarnire iDaf)ren
guerra luirr
guindaro SBinbc
guisa 2Beife
guitarra 'iilljer
guslo ©cfd)niac!
imbuto !Irid)tcr
incanlo ©ant
incliiostro linte
infanteria ;intanterie
ingombro ifumnier
insaiata (Salat
inlonicaro tündjen
intonicato —
isola l^njel
isopo !^fop
izza .'i^">itje
lacca 2ad)c, t'art
laccio üa^
aido Scib
ancia Sanje
anda Sänge
anzichenecco, lanzo Sanb§=
fned)t
arice 2ärd)C
asco lafd)
asso lafj
asto Saft
astrico (Sftrid)
atta Satte
attovaro Satroergc
auro Sorbecr
avagna Sei
avendola Sooenbcl
azzeretlo Sajaret
eccare lecfen '
ega OJicilc
esina 2ll)le
esto Sift
evistico Sicbftörfcl
imosina 5tlmojcn
ira Seier
isla Seifte 1, Siftc
iuto Saute
oggia Saubc
oja Sauer
Otto So§
uchina Sug
una Saune
una de miele ^KttCl^
uncdi 2Rontag
madreporla ^4.^crlmuttcr
maestre DJ^eiftcr
magazino 9JJagajin
maggio Tlai
magon Silagen
magone —
magro mager
magun SHagen
majo 9JJaie
majorana 9JJaioran
maledirc inalebcien
malva SJJaluc
mandola ÜJJanbel^
mangano 5)Jangc
mantello Wantel
maica ü)?arf i
marese OJlarfdj^, OJioraft
marga SJlergel
mariscalco ÜJJarfdiaü
marmotta SJJuriiielticr
marosser (obcrit.) Sd)maroöcr
inarle di marti 3)ienftag
2. SßerjeirfjiiiS ber befprod)enen SBürter : c) nu§ bem Stalienifc^en.
483
martirio ÜJlarter
martora ü)larbcv
marzapane 9)larjipan
maschera 5[lla§fe
mattino OJIctte
matto matt
medico 2trjt
mellone 9}lc(onc
mercatante, mercatore 3)lax--
tctet^bcr
mercato SJiarft
mescere mifcfien
messa 9)lcffe
mezzana 58cfanniaft
micio DJliege
miele (luna di m.) JHttcr
miglia OJlcile
miglio —
mille, millione Jaufenb
milza Tlili
monaco Ü)tönd)
moro 9JJo(}r
mostarda QJioftert
mosto 2Roft
mostra 9}lufter
muffo 5muff2
mulinaro 2)iüIIcr
mulino dJlühie
nabisso 9iobtöfrug
nappo 9fapr
nastro tieftet
nespoda 50lifpel
netto netto
nicchia Üiifd)e
niffo ©d)nabcl
nona ?ionc
nonna D'Jonnc
nonno —
norte 9iorb
ocra Drfer
oleandro Oleanbcr
opera Oper
ora UI}r
organo Orgel
ostrica Stuft er
ovate SBatte
pacco ^acf
pagano 5>etbc2
palafreno
palizzata ^allifabe
panca !öanfi
pancia ^anjer
panciera ^^aitjer
pantüfola 5)3antoffeI
papa ^43Qpft
pappa $appc
pappagallo ^^^apagci
parco ^ferd)
parrochia Pfarre
parroco —
partita gartet
pasquillo '»t^ayiiuiü
passare pafd)cu
pasta ^aftctc
patata 5^avtoffcl
patrino $atc, iBcttcr
pausa ^aufc
pavone ']!ß^an
pece '^e.d)
pedante ^^l^cbant
pellegrino $t(gcr
pelliccia ^clj
peluzzo 5ß(üfd)
pena $ein
pentecoste ^fingftcn
pepe ^fcfrcr
pera 58irnc
perla 55er(e
pesca ^firfid)
piaga ^(age
pianca (ptcm.) ^lanfe
pianta $flan3c
piastrello 5pf(aftcr
piatto platt
piazza $(a^i
picea ^id
pie d'oca ©änfcvtd)
piliere Pfeiler
pillola inilc
piluccare pflürfen
pincione (j-tnf
piö (lomb.) $flug
pioppo Rappel 2
pipillare piepen
pipita $ip§
pisciare piffcn
piva pfeife
poleggio ^olei
polso ^ul§
polvere ^uloer
pomice i8im§
pomo ^Pomeranje
porcellana ''!)3or3eIIan
porto '^ort
porvianda ^roüiant
posta ^oft
posto —
polare impfen
polassa ^ott
pozza ^fü^e
pozzo —
prebenda ^frünbc
predicare prebigen
prence ^rinj
presa 5|3rei§
prele ^ricftcr
prevoslo ^sropft
prezzare prcifcn
prezzo ^rci§
propaggine propfen
prova ^^robe
provare prüfen
provenda ^frünbe
prugna ^45flciumc
pulpilo ^ult
punlo bunt
punzono JBunjen
quadrello duaber
quadro —
quadumi (ficil.) Äalbaunen
quaglia SBadjtel
quartana itartoune
quarto Cuart
quarzo Ouarg
quintale ßcntner
rabarbarbo 9il)abarbcr
rabatto Diabatt
racimolo jRofinc
rada 9Rl)cbe
raja SKod)ei
ramponzolo 9iapun3Cl
rancare renfen
ranco —
rangifero 9ienntier
raspo ^iapp
ratio Statte
razza SRaffe
regatta (ücnej.) 9tegattc
rendita Diente
ricco rcid)
riga SRiege
rigoletto —
rischiare, risco, risico Siififo
risma $Rte§
riso 9Rei§i
roba Staub
rocca Dioden
rocchela Diadete
rodomontata Diobomontabe
Rodomonte —
484 2. 55er5etrf)ni§ ber bejprorfienen SBörter: c) a\\^ hm ^^tatienijdien.
roneare 9Runf§
rosa $Hojc
rosso 9taufdigelb
rotolo !:>{oUc
niba 0\niib
rubare —
ruca SRaiifc
ruchctta —
rullare $Roüc
rullo —
ruta SRautc
sabbalo 5am§tag
sacco ©acf
sagire jc^cn
sagrestano ©igrift
sala Saal
salata ©alat
salma 6auiii2
sandalo Sanbcl
sapone ©cifc
sardella SavbcUc
sardina —
satureja ©atiirci
sbirro SbioiTC
soabino ©djöffe
scacchi (a sc.) fd)erftg
scacco (Bd}ad)
scaffale (5d)cüc(
scaglia (5d)ale
scako Sdialf
scandola Sdiiiibcl
scaraffare jd)rüpfcn
scarmurcia Sdiarmüfed
scarlatto 3d)avlad)
scarpa fd)arf
scartata Sd)avtcfc
scatola 3d)ad)tc(, 3d)atullc
scellino Sd)illinii
schermire id)inncn, ^d)ax-
miU3cl
schcrmo idiinncit
scherzare 3d)cr^
schiaffo Sd)lainic2
schiarea 3diavlci
schiavo 3{lat)c
srhiena 3d)tciibcin
schiera 3d)ar2
srhifo Sdliff
schinco Sdnntcn
schinicra 3d)icn[icin
schipi)ire jdjlcifcil
scliiuma 3d)aum
schivare 3d)CU
schizzo SfijJC
sciabla ©äbcl
scialuppa Sdjahunie
sciamilo 3anit
scito fdiciftcn
scodella 3d)iificl
sconto 2)iffonto
scorbuto 3diavbod
scorciare 3dnivj
scorza Äorf
scoss (lonib.) 3d)o&3
scotolare 3dnitt
scotla 3d)ote'^
scotto 3d)ot'32
scrigno 3dn"cin
scurarc fdicucvn
sdrajarsi 3h"CU
secchia ©eibcl
secco, vino 3cft
seda (iibit.) Scibe
segno 3cgcn
segolo 3id)c(
segugio iffiiiib()unb
semola 3cjmnel
sena 3cncdbaum
sonapc 3cnf
senno [innen
sestiore ©echter
seta Scibc
scttimana 3Bod)C
sgabello 3d)cnicl
sgliembo fdjlimni
sgneppa 3d)ncpfc
sgraffiare fd)rafficvcn
sguancio fd)n)ant
sicuro fid)er
signora. -e ,'öeiT
siniscalro 3cncfd)aü
sinacco 3d)niad)
smallo fd)n:cl,^cn
sinalzo Jöuttcv, 3d)nialj
smeriglio Sdimcvgcl
smeriglione Sd)incrl
smerlo —
sncllo fdincll
soccn 3orfc
snglia So()lc^ 2^ ©diodc'-
solajo SöIIcr
solare —
solcio Süljc
soldato Solb
soldo —
sorta ©orte
spada Spaten
spanna Spanne
sparagio Sparflcl
sparaviere Sperber
spasso Spafj
spato Spat
spaziare jpajicrcn
specchio Spiegel
speglio Spiegel
spelda Spelt
spelta —
spendere Speije, Spenbe
spesa Speife, Spcfcn
spezieria Spejerct
spiare jpäl)en
Spione ipäl)en, Spion
spillo Spilling
Spione fpäben
sporlula Sportein
springare fpringen
sprizzare fpi'iliC"
sprone Sporn
spruzzare fpri^en
spuntare Spunb
spuntone —
spuola Spnle
squadra @efd)n)abcr
squadrone Sd)Uiabron
squassacoda 53ad)ftelje
squilla Sd)clle
squillare Sd)all
starca Stafen Stafet
staffa Stapfe
slalTi'tta Stapfe, Staffelte
stagno 3inn
stalla Stall
stallo —
Stallone —
stanii)a ftampfcn
stampare —
stanga Stange
stalo Staat
stecca fteden
stecco —
stendardo Stanbartc
slilletlo Stilett
slincü Sd)inten
slivale Stiefel
stocco Stod
stoffa Stoff
stolto ftolj
sloppare Stöpfel
stoppia Stoppel
storione Stör
stormo Stnrni
slrada Straf3C
strale Stra()l
strapazze Strapa,v?e
strappare ftraff
2. SSergeic^ni^ ber bejproc^enen Söörter: d) au§ bem 9^eufran5öfifrf)en. 485
stregghia ©triegcl
streglia —
strozza Sütofjel^
strozzare —
struzzo ©trau§
stucco Stücf
stufa ©tubc
stufare —
suolo (So(}Ie2
tabacco 2abat
taccuino (inb.) 3(Imanad)
taglia leller
tagliare —
tagliere —
talero Jljaler
tanghero o^i^iic
tappeto Jcpptd)
tappezzare —
targa ^axQi
tartufo Kartoffel, Trüffel
tartufolo f ai-toffel
tasca Za'id)^
tasso 2)ad)§
tastare taftcn
tattera |]ottel
tavola Za'id
tazza Jaffe
tegghia giegel
tegola —
tenda 3eft
terno lerne
terrazzo JraB
tetta 3i6e
tettare —
tinta lintc
titolo litel
toccare ^uä
tonfano lümpcl
tonica tünd)en
tonno 3;()unfifd)
toppo 3opf
torba lovf
torchio lorfel
torre lurm
torso 2)ovfd)C
tortora luvtcltauBe
tovaglia 3t^c()le
tratta Iratte
traltare tmd)ten
tregua treu
trescare brcfd)en
trillare triüertt
trincare trinfett
trionfo Trumpf
tromba Irommel
trombetta —
trono 2:()ron
trotte Trott
truogo Trog
tufo Turf, T)unft
tulipa Tulpe
tulipano —
urto ()urt{g
veccia SBidei
veltro 2©tnb()unb
venerdi Jreitag
vernice 3^irnt§
versa (lomb.) Sßtrfd)ing
verzolto —
verscoYü !öifd)of
vespro 58efpcr
vignajo SBinscr
viola ^iebel, 33etl(^en
violetta 33eilcften
visciola S5?cidifel
visiera SStficr
vivajo 2Bci()cr
vivo Cucdfilber
zafferano ©afrau
zalTo 3flPfß
zatta 3ottci
zattera —
zazza —
zazzera —
zecca 3cdc
zendado 3inbe(
zendale —
zenzero ^ngitier
zenzovero —
zettovario 3itn)er
zezzolo 3i6c
zibellino 3oBeI
zizza 3t^e
zoticacco 3otc
zotichezza —
zotico —
zucchero '^ildiv
zucchero candito 3ilrfßi^
zuppa ©upiie
abbe 2lbt
able 5tlbe2
s'abonner abonnieren
abricot SIprifofc
accent 3{cccnt
acre 3(cfer
action 5tftic
adjudant ^tbjutant
adresse SIbreffe
agace ©Ifter
agrafe (agraffe) 3Igraffc
alarme ^Hamt, 2ärm
alchimie 5nd)imie
alcöve Sllfooeu
ä Terte, alerte alert
alene 2lI)Ie
ITeufran^öfifä).
alize Grie
allee ?(üee
almanach '^(Imanad)
alun Mann
amande DJIanbel^
ambassade Stmt
ambre 2(mbcr
amnestie 'iHmneftie
amulette 3tmulct
amusement, s'amuser aniü.-
fieren
anche ©nfeU
anchois 2(nd)oui
ancolie 5tglet
ancre 5(nfcri
äne 6fel
anis 5lnt§
antique anti!
aoüt IJtuguft
apanage 3{panage
ä part apax't
appetit 3(ppctit
ä propos apropo§
arack 2(rraf
aibalete 5tnnbruft
arcade 5Irfabe
are 3tr
arlequin i^arlefin
armee 9Irmce
Arras 5lrra§, 'Jlafdi
arrete 3tn'eft
arsenal 5Irfenal
486
2. 9?eräeic^ntÄ ber befprorfienen Söörter: d) qu§ bem ^^eufransöfifc^en.
arsenic 2(rfenif
artichaut 2Irti|d)ofe
artillerie Slrttücric
artiste SIrjt
as 2r§
asperge ©pargel
ä tout tUtout
ätre Gftrid)
attentat 2(ttcntQt
auberge .'öcrbcujc
audience 3(iibicnj
aumöne 3ilinojcn
aumuce ÜJiü^c
aumusse —
aune (SUc
aurone 2Ibcrrantc
autruche Strauß 3
avarie .^paoaric
aventure 3fbcnteucr
avoue 93ogt
avril 2{vril
babiller pappein
bäbord löodbovb
babouin ^^auian
bac 5öarf
bachelier .öaflcftolj
bagage öagat^c
baie 33aii, 2
bailli, baillif iöaüct
ba'ionneUe 58aionett
bal SaU3
balcon iöalfcn, 53aIfon
baldaquin 53alt)ad}in
ballade iöadabc
balle «all^, «allen
ballet «aüct
ballon Öallcn, ^Ballon
bambou iBambuö
ban SBann
banal banal
banc iöanf, i^anfctt
bände Sanb, iöanbe^, 5^anbc:
banni^re 33anncr, panier
banque löanfi
banqueroute iBanferott
banquet iöanfctt
baraque iBaracfc
barbeau «arbe
barbier 53arbicr
baron 33aron
baroque iörorfpcric
barque 5öarfc
barre 33arre
barrette 53anctt
barricade «amfabc
barriere ^Barriere
bas-bleu SBIauftrunipf
bassin 58ccfcn
bastard iöaflarb
bastion «aftci
bat 53ajtarb
bätaillon 53atai((on
bätard ^Baftarb
bateau Sßoot
bätir iBaftei
batterie Batterie
Baudouin ba(b
bäume söaljain
beaupre $8ufl
bec 53icfc
bec d oie @än)cvid)
beche SBidc
bedeau SBüttel, ^Pcbcll
belier 58eü()ammc(
b^liere —
Belin —
bellos-lettres 53c((ctrift
benne Söennc
bergamot «ergamotbinic
berline 33erlinc
beton SSteft
bette SBcetc
beurre ^Butter
bible 5Btbcl
biche ^ct?c
bi6re SBai)rc, 5öicr
bi^vre 5Biber
bigot bigott
biUard SBtüarb
billet 5BtII, SBinet
biscuit SBiöfuit, /Jnjicbad
bise 5Bife
bivouac JBtoouat
bizarre bijarr
blämer blamieren
blanc blanf
blanquet IBIanfett
bleu blau
bleu-mourant blümincrniit
bloc 93(orf
blond blonb
bioquer iBlod
boc 58oc!
bocal ^ofal
boie 58oi
bois 58ufd)
bolet ^ilj
bombasin iBoinbarm
bombardc 53ombe
bombe 33onibe
bomerie iBobcn
bonbon JBonbon
bon-mot iBon=ntot
bord 53 orte
bordel 53orbea
border borbieren
bosse $offc
bosseler boffeln -
bosselte 53üdife
botte JBütte
bouc JBocf
bouee «oje
bouge «ulge
boulevard !öonuicrf
bouracan iBcrfan
bourg <Burg
bourrache JBoretfc^
bourse 33örfc
boutique «ottid)
bouton Änofpe
brächet iBrode
braies 53rud)3
brailler pral)lcn
brandon iBranb
braque 58rarfc
bras ^Braffc
brasser iBraffc
brave brau
breche iBrcfd^c
brechet 58rö§c^en
breme iBraffen
breton SBicft
breuil 58riU)I
brigade SBrtgabc
brillant brillant
brise SBrife
broclie ^")ed)t
brochet —
bronze 53ron3c
brosse SBürftc
bru öraut
brun braun
brunet brünett
buer baudicn
buffel iBiiffct
bufic 5Büffel
buis 5Bud)§
bulle 5BulIc2
bulo (oog.) pij
bure S8ül)rc
bureau 5Biucau
busard iBuffarb
buste SBüftc
butin 58cutc2
2. SBerjeic^nig ber befprorf^enen Söörter: d) am bem 9?eufmn5ö)i|rf)en. 487
cabale Kabale
cabane Äabüfc
cabinet — , SlJabtnct
cäble i?abcl
cabus ßappc§
cacao ßacQO
cage täfig
calamine ©ahnet
cajute ^aiütc
calandre Äalanber
cal^che Äalcidjc
calfater falfatcvn
calice itcld)
calme <Salm
camarade Äamerab
cambuse tabüfe
camisole Äamijol
Camper fampteren
camphre Dampfer
Canaille 5VanatlIc
canape Kanapee
canelle Äancl
canette tannc
canne, cannelle Dattel
canon Äanon
canot taf)n
cant tante
cap Aap
cape tappe
capitulation tapitutatton
capot faput
capuce tapuje
carassin taraufc^c
carat tarat
caresser fareffiercTi
carotte tarotte
carpe tarpfcn
carraque trade
carreau Cuaber
carriole tarre
carte tarte
carvi tarbe
casser fajfieren
caste tafte
cauchemar 50labt
caucher —
cavalcade Garalcabc
cavallerie taoaüerie
vavallier tapaüicr
caveQon tappjaum
cavial, caviar taoiar
cedule 3ettel
celerie ©eÜeric
cendle 3ettel
cercle 3itfel
cercueil (Sarg
cerefeuil tcrbet
cerise ttrf^c
chacal ©cbafal
chafaut ©^afott
chaine tcltc^
chalemie ©dialmci
chaloupe (5d)a(uppe
chalumeau ©d)almei
chambre tammer
chameau tamel
chamois @enife
chamoiser ©ämifd}(ebcr
Champion tampf
Chance Scbansei
chancre tanfer^, ©djanfer
chape tappe
chapeau —
chapelle tapelle^
chaperon tappe
chapon tapaun
char tarre
chardon tarbe
Charge 6()arge
charlatan 6bör(atan
charmant cbarmant
charrue tard)
Chart reuse tartl)auje
Chat ^a1^fi
chätaigne taftartie
chätier fafleien
chaton ©d)atune
chaudin (fübrofr.) talbauncn
Chaussee 6.()au)fec
chauve fabl
chauvinisme 6bQUt)ini§mu§
Chef 6()ef
chelidoine ©d)ellfraut
cheminee temenatc
chemise §emb
chicane ©bifanc
chiche tid)cr
Chiffre Softer
Chivert Öcmb
choc ©d)aufel
chocolat Gbocolabc
chou tobl
choucroute traut
chouette ©d)ubu
chou-rabe toblrabt
ciboule 3roicbel
cigare SiflQi^e
cinabre 3innober
cingler ©cgel
ciseaux <5cf)erci
citadelle Gitabcüe
citron 3itronc
clair flar
clavier tlapter
Clique ßltque
cloche @lodc
clocheman Sellbammel
clocman —
cloitre t (öfter
cocarde tofarbe
coche tutfd)c
coffre toffcr
coing Cuitte
coion couionnieren
colere toller^
coUier toller i
commandaat, Commander
tommanbant
compagnie tompagnie
compagnon tontpagnon
compliment tomplintent
complot tomplot
compot tompot
comptoir Gomptoir, tontor
connetable SD^arfcbaü
connin tanincben
contree ©egenb
coq tücblein
coquelourde tüd)enfcbeüe
coquet fotett
corde torbe
cordeile —
corinthe torintbe
cornouille torncüe
correspondence torrefponbettj
corset torfet
cöte tüfte
cotillon toti
coton tattun
cotte toti, toge, tuttc
couche coucher fufcb
coucou tudud
coupeile tapetle^
couple toppcl
coupole tuppel
couque (pifarb.) tuc^ctt
courant courant
courbe turbc
Courier turrier
courtine ©arbtne
Cousin, e toufin
coussin tiffcn
coflt tofti
coüter fofteni
couvert ßoupert
488 2. 35eräeic^ni§ ber be)>roc{)enen SBörter: d) au§ bem DZeufransöfifc^en.
crabe Ärabbc
craie treibe
crampon Ürampc, ÄrapfcnS
cravate Äraoattc
ergehe Ärippc
credit Ärcbit
creque Äi"ied)c
cresson Greife ^
cr6tin Ärcthi
crevette Ärcb§
croc Ärücfc
Crosse Ävücfc
Croupe 5inuHic
croüte itruftc
cruche Äntg'
cuirasse ilüraf;
cuire fod)cn
cuisine Äüd)c
cuivre Äupfcr
cymaise ©im§
dague 3)ci3cn2
daim 2)amboc!
daine —
dais Zxid)
damas ^^amafl
damasquiner bamagjicrcn
dame Tninln-ctt, Tarne, ^mu
damner vcvbamincii
danser lan,^
dassine ^Irjcnal
date Tatum
dd'bat, debaltre Debatte
datte 2)Qttcl
d^chirer Sd)anci)cn
d6combrcs iliimmcv
df'compte Tijtonto
degiierpir lücvfcn
d^'licat bclifat
demain lUoiiicni
d/^menli Tcmciitt
dörober Staub
d^savouer bcSaoouicrcu
deserteur Xcfcrtcur
desscrl TcÜcrt
d^'tail Icllcr
deux lauö
diamant Tcmant
di^te X'xät
dimancbe Sonne
dispenso Spinb
distrail jcritrciit
dopiic Tociflc
doncelle Tunjcl
double boppclt
doublet boppeln
douche 2)ufd)e
douille lüde
douve Taube
douzaine Tu^cnb
doyen Tediant
dragon Tragoncv
draper braptcrcn
draperie —
dravan Ürabant
dresser breffteren
drogue Troöe
dröle brodiii
dru h"aut
dune Tüne
durer bnuenii
^baucher pau)d}CU
^bo Gbbc
eblouir blübe
6caille 6d)alei
{'cale —
ecarlate ©d)arlacb
6chafaut 6d)afott
echalotle Sd)a(ottc
t'chandolo Sdnnbcl
6clianson Sd)cnt'
öcharpe ©d)ärpc
echec ©d)ad), fd)ccftg
cchevin Sdiötfc
^>chine Sd)ictibctn
i'cboppe ©d)uppcu
ecluse Sd)leufe
^col 8d)o^i, 2
^crevisse Äreb§
fcrin 6d)vcin
ecrou Sd)vuubc
^cuelle Sd)üfiel
^"cume Sd)aum
«[•eurer id)cucvn
^cureuil Gidil)OVU
^dredon Taunc
^'gal Ciial
<''lan (S'lcnticv
^■locluairc i!atiucriic
{•I^gant clciv^nl
dlingue Sd)linac
^•linque jdilcntcvu
^lile L^litc
6mail fd)incl,H'"
^merillon Sd)incvl
empan (Spanne
emperour Maiicr
empbUr(> ^^flal'lev
encan (Siant
' encombrer Munimcr
encre Jinte
engager eiuiacjtcrcn
engin ^Irtiücrie
Enorme enorm
enseigne Sefleu
enter impfen
epeautre ©pelt
^pee ©paten
Speiche (5ped)t
epeler 58eifpiel, bud)ftabicren
Operon Sporn
6pervier Sperber
6pier fpä()en
epinard Spinat
epluclier pflüdcn
^pois Spief;2
epreuve prüfen, ^^robc
Equipage Giiutpagc
6quiper Sd)iff
escabeau Sd)cmcl
escabelle —
escadron Sd)n)abron
escalin Sd)i(Ung
escarboucle Äarfunfcl
escarmouche Sd)armüöel
escarpe fd)arf
escarper —
esclave Sflane
escorte (^v't'orte
escupir fpurfcn
espion fpäl)en, Spion
esplanade ©fplanabc
esquiC Sd)iff
est Dflcn
estampc ftampfen
esturgeon Stör
{•tage (Stage
6tain ,Sinn
iHappe Gtappe
{'tal Stall
{'talon -
^tamper ftampfen
{•tapc Stapel
{■tat Staat
{•tau StaU
{tondard Stanbartc
{•ti(luott(' ftedcn
{'tnflV Stoff
{■toller au^iftafficrcn
6touble Stoppel
{•touffer Stube
{touper Stöpfel
{train Stranb
{tree Straüe
6trille Strieflcl
2. ißeräeicf)ni§ ber befproc^enen SSörter: d) qu§ bem S^eufransöftidien. 489
tl'tui ©taud)c
etuve ©tubc
^tuver —
eventail 3äd^)Ci*
eventuel cncntuctl
eveque 33iid}of
cxact cyaft
exces ©yccfi
exercer cyerjicrcn
fable ^abcl
fabrique Jvabrif
fac^ade Jyac^abc
fa(,^on ("yac^on
fade fabc
faillir fc[)(cn
faisan Jafati
fait fett
falaise Steifen
falbala Jalbcl
fameux famo§
famille Janiilic
fanatique g^anatifcr
fanon Jafjttc
farce 3^arcc
fascine ^^afditnc
fatal fatal
faucon "^yalk
fauteuil falten
fauve fa{)l
faux falfcb
fee Jee
feinte ^yintc
fenouil g^cnd^el
fete lyeft, fett
fetiche 5"Cttfd)
feuilleton Feuilleton
feurre g^utter
feutre ^il}
iiacre ^yiatcr
fiasco 5ia§fo
figue ^yetgc
filou F'ilou
filter filtrieren
fin fein
fmances ^inanjen
llnesse Jineffe
flacon 3^lafd)e
flamberge Jlatnberg
flamme ^ylicte
flan Jlabcn
flanc (Vlanfc
flean ^'cgcl
fleche J-li^bogcn
flin glinte
flotte Jlottc
flou flau, lau
flute Jlötc
foire Feier, SRcffc
fondefle !Irid)ter
fontaine Fontaine
force F'Oi'ce
foret Fotrft
fort Forte
foudre Fuber
fourche Furfa
fourrage Fourage
fourreau Futter
fourrier Fourier
foutu futfd)
frais frifd)
framboise 33rombeere
franc franf
frange F'tanfe
frapper frappieren
frasques F^a^e
fret Fvad)t
fricassee Fricaffee
frise Fric§
frieser frifieren
frivole friool
fromage Ä'äfe
front Front
füret F'i'ettd^en
gage ttJctt, ®agc
gai jöl)
galanga ©algant
galant galant
galiasse ©elte
galion —
galoche ©alofcbe
galop ©alopp
gant @ant
garant geraderen
garantie ©arantie
garantir —
garde ©arbc
garder Söart
garderobe ©arberobc
garer raaf)ren
garnir —
garnison ©arnifon
gaspiller foftfpielig
gauche roelf
gaude 2Bau
gaufre SÖaffel
gaz ©a§
gazon 25?afcn
gelee ©alterte
filuge, et^moIogifc^eS S3örterbu(f). 6. Slufl.
g6neral ©eneral
genet ©inft
gentil gcfd)lac^t
geole täfig
gerbe ©arbe^
gerfaut ©eier
germandree ©antanber
gibel ©iebel
gigue ©eige
gingembre ^ngtücr
giron ©cl)rcn
glacier ©letfc^er
glousser ©lucfc
glouteron Älettc
gnome ©nomc
golfe ©olf
gonfalon Fttf)ne
gourde Äürbi§
goüt ©efd)jnacf
grain ©ran
grandpere, -mere ©rofjoater,
=mutter
grappin Ärapfen^
gratter fragen
graviche (roallon.) Äreb§
gre ©rab
grele ©riefe
gres —
griffe greifen
griffen ©reif
grillon ©rille
grimace ©rimaffe
grippe ©rippc
gripper greifen
gris grei§
gros ©rofd)en, ©rofei, @ro§2
grotte ©rube
groupe Äropf
gruau ©rü^e
gue roaten
guede 2öaib
guepe 2Be§pe
guerre roirr
guimpe SBimpel
guinder Söinbe
guise 2Bcife
guitare 3itl)er
gypse @ip§
hache i^Mppel
haillon .V)aber2
haire §aari
halle §alle
hallebarde öellebarte
hanap 9iapf
62
490 2. 35er5eic^nt§ her befproc^enen 2öörter: d) au§ bem ^eufransöiifrfjcn.
hanter l^onticrcn
happe C^irpci
harangue 5Ring
hardi f)art
hareng ^äring
harlequin ^-iQrlefin
harpe i->arfe
harpon 5>arpunc
hase öafc
häte ^oft
haubert .C"^nl§
hazard ^-^ofarb
heaume .»öclmi
heraut 4'^crolb
hermine i)erntdtn
hgtre 4">ciftcr
heure ll{)r
heurt ()urtic3
hisser I)i)'fcn
hochequeue S3ad)ftcIjC
homme man
hongre SBanad)
honnir ()ö()ncn
honte —
houblon iSopfcn
houx öulft
huile Cl
hui Ire 3IufJer
hutte ^ütte
if eibc
ile 3nfcl
Infanterie Infanterie
ivoire Glfcnbcin
jale ©cite
jaque ^adi
jardin ©arten
Jasmin Csavinin
Jeudi !Donncr
juel ^unjcl
jupe ;i[oppc
Journal Journal
jupon ^oiH'C
Labourd Cabbcrban
lacet öa^
lache lafd)
laid Scib
laie fie()nc2
lame 2a()n
lampe Sampe
lamproic iiamprctc
lancette ßanjcttc
lande ßanb
lanterne Satemc
lapin Sampe
laquais öofai
las laß
laste Saft
latte Satte
laurier Sorbeer
lavoir öaoor
löcher lecfeni
lendemain DJIorgenl
lest «aüaft, Saft
leste Sift
leurre öuber
levain ^cfc
lever —
levüre ^
lice fii^c
iieue 9J?cUe
limonade Simonabc
lion Cöine
lippe Sippe
liste Seifte 1
livöche Siebftöcfel
livrer liefeni
löge Saubc, Soge
lorgner lauern
lorgnon, lorgnette —
lot So§
lolerie —
loup-garou ffiermolf
louvoyer laoicreu
lundi SRontag
lune Saune
lune de miel Jylittcr
luquer (norm.) lügen
luth Saute
lyre Seier
maQon SJict^ci
maschine DJ^afdjiue
inadr^' Wafcr
mal Tla\, Tlak
maigre mager
maire 5Rcicr
mais 2)Jaid
inaison SHcfmer
inaitre OJ^ciflcr
malt Tla[7,
maman 5!}Jama
manchclle 9)]and)cttc
mani^re DJJanier
mantoau IRantcl
mappe OTappe
maquereau mäfcln
marais 9Jlarfd), 5J]oraft
marche DJkrfi, 93larfdi2
marche 9JJarft
marclier marfd)iercn
mardi 2)ien§tag
marechall 9}Jarfd)all
marjolaine 9)kioran
marmotte DJlunnelticr
marne 9)]crgel
marque 9JJarfe
mars Tläx'i
martre 9)?arbcr
martyre SJlartcr
masque 2)k§fc
mat matt
matelas SJIatra^c
matelot 5D^atrofe
matin (niatines) SlJlettc
maudire malebeien
mauve OJJaloe
medaille DJlebaillc
m^decin 3h"3t
meler mifdjcn
mere-perle Perlmutter
mesange 9J?cife
messe SCRcffe
meunier OJiüIler
meurlre 9}^orb
meute SDJeute, ü)lcutcret
miel Jlitter
mille Tlcik
mine Wxcnc
mizaine iBefanmaft
moine 9}]önd)
momeric OJJumme^
montre DJhiftcr
more Tlol)X
mort SUorb
mortier SD^örfcr, SJlörtcI
moufette 5Ruff2
moufle 9)^uffi
moulin 9JJül)le
mousse 9}^oo8
mout 5Roft
moutarde 9JJoftert
moutier DJUinfter
mouton ,^->ammel, Jöefl^ammel
mue SJ^aufe
muer —
mule 2Raul2
naif naiü
nation 9Jation
ntfle aJiifpel
net nett
neutral neutral
2. SBerjeicfinig ber befprocf)enen Börter: d) au§ bem D^eufran^bfifc^en. 491
neveu 9Zcffe
niche Wfcf)C
nippe Jiip^ifadjc
noble nobel
none 92onc
nonnain S^Zonne
nonne —
nord S'^orb
note 9Jotc
nouilles 9JubcI
ocre Oder
oeuf 6i
officier Dffijiev
offrir opfern
oleandre Oleanbcr
Omnibus Omnibu»
on man
oncle Cnf'cl
ope impfen
orange 5)3omeran3e, Drancjc
ordalie Urtcl
orgue Cr^et
original Original
ouais tt)e!)
ouate SBotte
oublie Oblate
ouest SBcften
ouragan Orfan
ou\Tage ä bosse $offc
paien AÖcibe2
paire $aar
pal 5pfa()I
palais ''Ißaüait
palefroi ^fcrb
pallisade ^aüifabe
Pamphlet ^amp()Ict
panse 5|3anäer
pantoufle Pantoffel
paon $fau
papa $apa
pape 5]3apft
papier ^opier
päques Oftern
paquet ^acfi
parade ^arabc
parc ^arf, ^^fcrd)
parasite 23atermörbcr
paroisse ^farre
parrain ^ate
parricide SSatermörbcr
pari raiber
partie Partei
passe-dix ^afd)
passe-poil ^ajpel
passer pafficren, paffen i, 2,
pafdjen
päte ^4^aftete
päte —
pätee —
patriote Patriot
patte ^fote
pause ^aufe
peaux chamoisees Sämifd}=
Icbcr
peche ^firfid)
pedant ^^ebant
pelerin ^ilger
pelisse ^el3
pelletier beigen
peluche ^lüfd)
pentecöte ^fingften
pepie ^ip§
pepier piepen
perle ^erlc
peuple $öbel
peuplier Rappel 2
piece 53ü()el
pile Pfeiler
pilier —
pilote 5piIot
pilule ^iüe
pimprenelle 33ibemeüe, 5]ßiin=
pcrnelle
pinceau ^sinfel
pinson ^-inf
pipe pfeife
pique $irfe, Schuppe
piquenique ^icfnid
pisser piffen
placard 5pladcn2
place ^lag'
plaie $Iage
plan $(an
planche plante
planchette 18Ianfjd)eit
plante 5]3flanje
plaque $ladcn2
plat platt
plätre 5?flafter
poele Stube
poin^.on ^Bunjen
poire 33irne
pois Grbfc
poison ©ift
poivre Pfeffer
poix 5|3ed)
pomme de Sine Slpfelfme
pomme de terre Kartoffel
pompe 5J}omp, 93ombaft
poncer paufd)en
port $ort
poste ^oft
pot $ott
potasse —
poudre ^uloer
poulain 5ol)(en
pouliot ^olei
pouls ^ulö
poupee ^uppe
poupon —
prebende ^frünbe
precher prcbigen
presse treffe
pretre ^pricftcr
prevöt ^ropft
prince ^ßrinj, Äönig
prise $rei§
priser preifen
prix $rei§
prouver prüfen
provende ^frünbe
provin pfropfen
prune ^^fIaume
puits $fü^e
pipitre ^Jult
quaille S[Bad}tcI
quart Cuart
quartier Oiwrtier
quartz Cuarj
quenouille ÄuttM
quereile Ärafecl
quintal ßcntner
quitte, quitter quitt
rabat 9iabatte
race 9iaffe
rack 2(rraf
rade 9i[)cbe
radis 9\cttid)
rafTer raffen
raffiner geint
raie ffiod}^^
rain 9tain
raiponce Siapunjel
raisin SRofine
räle Stalle
rame iKie§
rampe 'Jiampe
rance ranjig
rang 9iang, 9fling
rangier SRcnntier
räpe 9lapp, 9iappe3, 9ta§pc
492 2. 55er5eicf)m§ ber befprorfienen SBörter: d) au§ bem 9?eufran5öftfrf)en.
räpes Diappc^
rapier ^Rainer
rapontique 9if)abarbcr
rare rar
rat Statte
rebus 9icbu§
remarquer DJlarfc
rente Diente
reste 9ielt
reule Diegcl
rever rappeln
rhiibarbe i)J()abarber
rhum jKum
ribaud iRabau
riebe rcid)
rime 9ieim
riper reiben
risquer Süfifo
rivi^re DicDter
riz 9iei'?i
robe JHaub
roc 9iod)c2
röchet 9iocf
rodomontade SRobomontabc
röle diolk
rond ninö
ronde iHunbe
roquetlc diank
rose $Kofc
roseau 'Jiolir
rosse Diofj^
rölir 9tofti
rouler iHoUc
rubrique Siubrif
rue 9iautei.
rum dhun
sabre Giibel
sac (Bad
aacr^ farterlot
sacristain SiiiriÜ
safran Safran
sage-femme 4">cboninie
saisir fc^en
salle Saal
samedi Sam^tai^
sandal Sanbcl
sanve Senf
sarcelle itricfcntc
sarriette Saturci
sauce Sauce
sauge Salbei
saule Saliueibc
saumon Salm
sauvage roilb
savon Seife
scopir (roall) fpurfcn
scorbut Sd)arbod'
seigneur .v^etT
semaine SBodie
semaquc Sdnnarfc
semoule Semmel
senau Sdinaue
s6n6 Scnc&baum
seneclial Senefd)aII
servant fd)aniien3eln
setier Sed)ter
seuil Sol)Ic2
simple Simpel
singe 2Iffe
SOG So(fc
socle Socfe
soie Scibc
Soldat Solb
solde —
sole So()Iei, 2^ Sd;oac2
somme Saum 2
sot 3otc
sotie, sottie —
sottise —
sou Solb
souffler puffen
soufflel —
soupe Suppe
spath Spat
Sucre i)uder
Sucre candi ;5urfcr
sur faucr
siir fid)cr
surelle jauer
labac labaü
table lafcl
taie 3icd)c
taille laiüc
taillcr Teller
tailloir -
taisson 2)ad)v'
lalisinan lalic-man
tambcjur Xambour
tante laute
tape 3ni^fc
tapis üeppid)
targe l]av(\c
tarir 2)arrc
tarte lortc
tasse laffc
later taften
taudis 3elt
tente —
tete ßopf
teter ßi^C
tetin —
teton —
tette —
tlie Ibee
thon Ibunfifd)
tique ,^edc
titre litel
tonlieu ^0112
tonne lonne
tonneau —
tope, toper topp
tort Xort
touaille 3>t'cblc
toucher lufd^e, Surf
touer Jaul
toupet 3opf
tour Jurm
tourbe Üorf
tourner tunien
tourtereau Turteltaube
tourtre —
trailler treibein
traiter trad)ten
tr^fle Treff
tresse Treffe
tr^ve treu
trinquer tnnten
triomphe Trumpf
tröler trollen
trompe Trommel
trompette —
tröne T()ron
trot Trott
trotter —
trouble Trubel
troupe Truppen
trousse Trof?
truffe Trüffel
truite ^owllc
Inf luff
tuilc ;)iciiel
tuyau Tülle
vaguc SBoge
valise j^clleifen
vendredi ^reifai)
vent niittern
vepro ü>c§per
vernis ^"irnig
vesce Söirfci
veste SBefte
vidame 33ijbom
2. SSer5ei(i)ni§ ber befproc()enen SBörtev: e) au§ bem 9?eiieiig(if(^en. 493
vif-argent dted|tlbcr
ville SBciler
villier —
viole 3^iebcl
violette 33cttd)en
virelai 3"ii^'cfött3
visiere ^\)kx
vivier 2Bct()cr
zedoaire 3itroer
zibeline ^ohel
zigzag Sicfjacf
zinc 3inf
a ctn
abberdaan Snbbcrban
abbot 5lbt
abele ^belc
above oben
ace 5(§
acorn ßdev
acre 2(dcr
action Qlfttc
adder S^aber, €tter, 9?attcr
address -Jlbrefic
admiral 3(bmtra(
adventiu-e 5lbcnteucr
after ^ftcr
aftermath 9Jla[)b
again gegen, entgetjen
aghast ©cift
agraffe 3Igvaffc
ails 3i()ve
alarm 2((arm
alb 5(lbei
alcohol 2tlfo()ol
alcove 2üfot)cn
alder ©rle
ale Siev
all aü
almond SO] anbei 2
alms 5(huofcn
alone allein
also alfo
alum Sllaun
ambre SImbcr
amelcorn SImelmebl
amice Tlü^t
amnestv ^ünneftie
among mengen
amulet 2(mulet
an ein
anchor Stnferi
anchovy 31ndi0Di
and unb
anent neben
angel Gngel
anker 5(nfer2
Ucuenglifd)
(einfd)!. Sf^ottiftö).
angle 'Jlngel
anise 2tni§
ankle ©nfcU
answer ant=, 2(ntiüort, fdjiuörcn
ant 5(ntciic
anvil 2lmboB
apanage 2(panage
ape ^ilffe
apple 2(pfel
Appledore —
apricot 2tprifo)c
april 5IpriI
arbalist ^nnbruft
arch- 6rä=
ark Slr^e
arm 2tnn
army öeer
arracke 3(rraf
arras 2trra§, 'Sia'id)
arse ^Irfd)
arsenal Strfenal
arsenic 3(rfenif
artichoke 5{rtiid)ofe
artillery 3(vtiüci"ie
as al§, alfo
ash 3lid)ei, Gid)e
ashes 2(id)ei
ask Gibcdiie, l)eifd}en
asker Gibed^fe
asp Gfpc
ass (Sfel
asunder fonbev
atter Giter
auger 9caber
aware geiuabv
away 2Beg
aAvfshots %l\.)
awm CI)m
awns 3(t)nc
ax(e) 5(}t
axle 2(d)fe
axle-tree —
axtree —
aye je
babble päppeln
baboon ^aüian
baby '^uhi
bac '-Bad
bacbelor i^ageftols
back ^ad, ^adborb, jurüd
bacon 53ad)e, '^ade
bagatelle 53agatcüe
bailiff Söatlei
bait beijen
baize Sßoi
bake baden
baker iöcd
bald bar
baldachin , baldaquin 5öal=
bad)in
bale $>a(len
balk 53alfen
ball «ad 2
ballad 33atlabe, @affen()auer
ballast «aüalt
ballock 53alI2
balm Halfan:
bamboo 'Sambus
ban ^ann
banal banal
band iöanb, ißanbe2
bang Q3engel
bangle —
bankrupt 53aniferott
banner 58anncr
banquet ^anfett
bar S5arrc
barb Sarbc
bar bei —
barbs 58arte2
bare baar
bärge 95arfe
bark Sarfe, 58orfc
barley ^axn, ©erfte
barm $8änne, barmljerjig
barn 5ßam
baron 'Öaron
barrack Sßararfe
494 2. SSeräeic^ni§ her be)prod)enen SBörter: e) au§ bem 9^eueng(ifc^en.
barrow 53arc^, S3al)rc, SBerg
barse Sarfcf)
basin fQedtn
bass S3arfd)
bast Saft
bastard 53ai"larb
bat S'lebcrmauä
batch baden
bath, Bath 'Bab
bathe —
bay 53aii, ~, bciujcn
baysalt 53oiiQl3
be- bei
beacon 58ate
boadle 53üttcl
beak Sicfe
beaker 33cd)er
beam 58aum
bean 5üoIinc
bear iöär^, gebären, 33af)rc,
beard 33art
beast 5öcft
beat 2{mboB, 58cuteli
beaver 33ibcr
beck Söad)
beckon i8afc
become bequem
bed S3ctt, ©eet
bee S3ienc
beebread Sorot
beech 58ud)e
beer S3ier
beestinjjs 53iclt
beet S3cete
beetle 53eutcn
b(;(T baf
bc'foro bcüor
beg bitten
begin bciiinnen
behind l)inten
behoof !öc[)uf
believc (Glaube
bell bellen, 5yelll)animel
bellow bellen
bellows 58alfl
bell-welher !8eU()ammcI
bclly 33alfl
bench Sßant
bend 33anb, binben
beneatli niebcn
bcnt 33infc
bcntgrass —
borry 58ecrc
beseech judjcn
besom SBcfen
best bcffcr
betide ^dt
better beffer
betwixt gn)tfd)en
bible «ibel
bicker 53ed)er
bick-iron 58tde
bid bieten, bitten
bide bitten
bier 53a()re
biestings Söieft
bighl 53ud)t
bile 53eule
bilgo 'ia\[lc\c
bül iBill, iöiUc
bin 53enne
bind binben
bing ÜBciflC
bircli Jöirte
bird 58nit
bire SBciucri
birth ©cburt
bisliop 5öifd)of
bit beifeen, 53i)")cn
bitch $e^c
bile beiden
bitter bitter
blab vlappern
black «ladfifd)
bladder Blatter
blade iölntt
blank blanf
blare plärren
blast Si^lafc
blay 531cil)e
blaze 531ä)"fc, d'^dcl
bleak bicid)
bleed SÖIut
bley Sleil)e
blind blinb, blcnben
blink blinfcn
blond blonb
blood Sölut
bloom 33lumc
blooth —
blossem —
blow blöden, blüljen, bläuen
blue blau
blue-stocking 33[auftrunun
blundor blinb
boar 33är3
board 53oib, ^öort
boast böfc
boat 53oot
body Saud), Sottid), stumpf
boil Sculc
bold balb
bole Sofilc
bolster ^olfter
holt S0I3
bombasine Sombafin
bombast Sonibaft
bond binben
bone Sein
book ^nd)
boom Saunt
boon boI)nen
boose Sanfe
boot Seutc2, Su§c
boosy Sanfe
booth Subc
booty Scute2
borage Sovctfd)
bordel Sorbet!
bore bol)ren
borough Surg
borrow borgen
bosh 5Poffe
bosom Sufcn
böte Sufje
both bcibe
botlom Soben
bottornry —
bougli Sug
bouglil Sudjt
bouk baudjcn
bourn Srunu
bousc baufcn
bow Saum, biegen, Sogen
bowcr Sauer 1
bowl Sollet, Sotüle
bowsc Sier
bowsprit Sug
box boren, Sud)§, Süd)fc
boy Subc
boycotl boi)cotten
boyhood :()cit
brace Sraffe
brach Srade
brack Srart, Sradroaffcr
brackish Sradmaffcr
brain Srägen, .{Mrn
bramble Srombeere
brand Sranb
brasse Sraffen
brawl pral)lcn, brüllen
breacli Srcfdjc
bread Srot
break brechen
2. 3Ser5ei(^ni§ ber befprocfienen 2öbrter: e) aug bem S^euengtijcfien. 495
bream Agraffen
breast 53ruft
breath ^Brobcm
breech $8rud)3
breeches —
breed ißnit
breeze iörife
brow brauen
bridal 33vaut
bride — , 53räutt(jam
bridegroom 53räutic]nm
bridge Srücfc
brief SBiicf ' ._
bright ^bcvt
brim ücrbvämcn -
brimstone brummen
bring briuijeu
brink 53rinf
brisket !örü§d)en, 53rauid)c
bristle ^orftc
broad breit
bronze 53ron3e
brood 53ntt
brook braud)cn, 33ruc^ 2
broom 53rombccrc, ©inft
broth 33rot
brothel 58orbetI
brother SBruber
brown braun
bruise ^rau§, ^rofam
Brudisium Sronjc
brush 53ürl"tc
bück 53ocfi, baud)en, ^and)
buckmast 33ud)c
buckskins 53uren
buckwheat 53ud)e, 33u(^n)ei3en
buff Süffel
build 33ubc
bulb 58oaei, Sroiebel
bulge 58ulge
bull 58uüci, 2
bullock 58u(Iei
bulwark ^BoIIroerf
bündle 33ünbcl
bunting bunt
buoy Soic
bur 58orftc
bürden 33ürbe
burn brennen
burrow S3urg
burst bcrftcn
burthen 53ürbe
bury S3erci, ^ßurg
bush 58ufd)
busk 53ufd)
buss 58üfc
but 53uttc
butt söüttc
butter Butter
butterfly — , Sdjmetterliuii
buzzard Suffarb
by be=, bei
cabbage ^appe§
cabeliau, cabilliau Äabliau
cabin itabüfc
cable ^abel
caboose Äabüfe
cacao Gacao
cage Ääfig
cake Äudjcn
calf italb
caliow tai]l
calm Äalm
can Äanne, fönnen
canker Äantcr2
cant Äantc, @ant
cap Äappe
capon itapaun
car Äarre
carawiy i^arbe
carbuncle 5tarfunfcl
care Karfreitag
carl 5?erl
carp Äarpfcn
cart Ärä^ei
carve terben
cat Äa^c
caterwaul —
cavalcade Gaoalcabe
caviar Kaoiar
cellar Getier
chafer ftäfer
chaff — , ©preu
chaine Kette 2
chalk Kalf
Chamber Kammer
Champion Kampf
Chance ©dianje
chancel Kaujel
chap fappen
chapman faufen
charlatan ©barlatan
chary farg
chastise faftcien
chawdron Kalbaunen
cheap faufen
check ßbccf
checky fd)ecüg
cheese Käfc
chervil Kerbel
ehest Kifte
chestnut Kaftanic
chew fauen
chicane Gbifane
chick, chicken Küchlein
Chili falt, fü()(
chilver Kalb
chimney Kcmcnotc
chin Kinn
China orange 3tpfelfine
chinbone Kinn
chincough !eud)en
chints 3i6
chints-colton —
chocolate 6l)ocolabe
choose fiefcn
Christmas DJIeffc
church Kird)c
churl Kerl
churn fernen
cipher 3Ufer
clamp Klammer, Klampe
clang Klang
dank —
clap Klaff, flabaftcrn
clash flatfd)
clai Klei
clean flein, rein
clear flar
cleat KloB
cleave tleben, flieben
cleft Kluft
clew Knäuel
cliff Klippe
clift Kluft
climb flimmen
cling Klüngel
clink flingen
clip Klafter
cloam Klei
clock ©locfe
clot Klofe
clotbur Klette
cloth Kleib
clough Scrgfd)luc^t
clove Knoblaud)
clover Klee
Club Kolben, Klub, Knüppel
club-foot Klumpe
duck ©lüde, Klucfc
clump Klumpe
coach Kutfc^c
coal Kol)l
coast Küfte
496 2. 35er5eirf)ni§ her befproc^enen äöörter: e) oul bem 9^eueng(ifcf)en.
coat Äoti, Äo^c, tündjcn
cock .'öal)n, ■C'^emtc, Äüd}Iein
cockatoo Äafabu
coffee Äaffec
cole Äof)l
colemouse Äol)(c, Äo()Imcifc
coli flower ^aitiol
comb Äamm
come fommen
comely taum
comrade 5lamcrab
cony Äaniiid)cn
cook Äod), itudjen
cooky iiudjcn
cool tiil)l
coom iial)m
coomb Äumpf
coop 5lufc2
cooper Äüfcr
cop flopf
cope Mappe
copper Tupfer
cord Äorbcl
coriander ßortanber
cork .ftorf
corn Hörn
cornelianiree Äomcdc
Cornwall luclfd)
cost Äoit', tollen 1
cot Äoti
cottage —
cotton Äattun
coucligrass Cuecfc
cougli feudien
couple Moppet
couth fiinb
cove iloben
cow Äul)
cower faucni
crab .Vtrabbc
crack fradjen
cradlc .Hiätjei, SBiegc
craft Äraft
crafty —
crag Äragcn
cramp Srampc, Krampf
cramp-irons Ärnmpe
rranberry .Hraminetyoo^^el
crane — , Hvanid}
cranebf-rry ilrainmetäuogcl
crank haut, ftring
crankle —
craple Ärapfen2
cratch ftrippe
crate ftiä^c ^
crave Mraft
craw Mragcn
creak Äriefente
creep fricd}eri
cress Greife 1
crib Mnppe
crimple itrampf, fvumm
crinkle franf, ilring
cripple 5?rüppel
crisp fa()I
croom Mrume
crop ilvopf
cross Üvcuj
crouch fncd)en
Croup Gruppe
crow Ävädc, fvä()cn
crown iironc
crum Mntmc
crnmb Mvumc
crump frumm
crumple —
crust Mvuflc
crutch Mrürfc
cuckoo Älucfud
cud Möbcv
cudgel ilugel
cuniber Äunimer
fup Mopf
cushion Äiffen
daft bcftia
dag 2an-
daggcr Tegen 2
dale Zl)al
dally bal)len
dam Sainni
damascene 3roetf(^c
damask — , 2)amaft
damp T'nmpf
dance lau^
dank bumpf
dappcr tttpfei"
darling teuer
dato ^Tattel
daugbter Iod)tcr
dawn lag
day lag
(Icad tot
d<'af taub
dcal Icil
dean Xediant
dear teuer
deatb lob
deck Xcd
deed I()ot
deem =tuiu
deep tief
deer lier
dell I()al
den Icnne
depth tief
deuce ®au§
devil Jeufel
dew lau 2
dicker 3)cd)er
die lob
dike 3)cid), Jeid)
dill 3)tII
dimple lüiupel
ding bengcin
dip tief
dish lifdi
ditch leid), 2)etd}
dive tief, laubc
dizzy 2}ufel, I()ori
do tl)un
dock 3)ocf
dodder 3)ottcr2
doe 2)ambocf
dog 2)ogge, |)unb
doit 2)eut
dole leil
doUar l[)aler
-dom :tum
doom —
door J()or2
dot 2}otteri
douclie ®ufd)e
dough Üeig
dougiity tüd)tig
dove Jaubc
dove-cot Äoti
dowel 2)öbcl
down ©aune, 2)iinc
dozen S^uljcub
drab Irebcr
draff —
dragon 2)rod)c
drake 2)rad)e
drake-fly 2)rad)C
draw tragen
dream Xraum
dreary Iraner
dregs 3:rujen, Ircbcr
drifi Irift
drink tiinf'eu
drip Irippcr
dripper —
drive treiben
droll broüig
2. 3?er5eidini§ ber befprocfjenen SSörter: e) qu§ bem 9?eueng(iirf)en. 497
droUish —
drone 2)rof}nc
drop Jropfcn
drought tvocfen
drove Jrift
drowse fd)Iäfern
drunk trunfen
dry trocfcn
dub tief
duck ßntci, lud), tauchen
dull tod
dumb bumm
düng 2)ung
dure bauerni
dust 2)unft, 3)uft
Dutch beutfd)
dvvarf S^ttQ
Eames Cl^eim
ear tlirc, Scfsc, Ol^r, Df)r
earn ßrnte
earnest (Srnft
eart @rbc
east Dflen
Easter Dflcrn
eat cftcn
ebb (§^hh&
edge @(f
Edward ^obolb
eel 2tal
egg (St
eider ©ibcr
eiderdown 2)aunc
eiderduck (Jiber
eight ad)t
eils Si^re
either jebcr, ireber
eke and)
elbow @llc
eider ^olunber
electuary Satrocrgc
eleven elf
elf elf
eil ©ae
elm Ulme
eise elenb
emboss boffeln^
eme Clieim
emmet Sltiieife
emplaster ■!)3flafter
empty emfig
end Gnbc
endure bauenii
enough cjcnug, ge=
ere ebcr
ern 2lar
eve 5(bcnb
even eben
evening Stbenb, ÜJiorgeni
evil übel
ewe 2(uc, ©c^Qf
eye 5lugc
eyeball 3Ipfel
eyelid ßib
factotum 3^aftotum
fade fabe
fadge fügen
fall fel)Icn
fair blonb, fegen, O^cier
fairy ^cc
falcon Jalte
fall faücn
fallow fol)!, ^elgc
false falfd)
falsehood =^ctt
fan SBanne
fane j^abne
fang fangen
far fern
fare fobrcn
farm 3^arm
farrovv (5^crfel
fart farjen
farthing Pfennig, ©d)tntng
fast faflen, feft
fat feift
father gjJutter, Sßater
fathom y^aben
fay j^ec, fügen
fear ©cfabr, ^yurd^t
feast j5^cft
feather j^cber
fee 3?teb, <B<i)ai^
feed ^yntter, S5ater
feel fübicn
feil g^cU
felly g^elgc
feit ^tlj
fennel ,Vend)c(
fern g^arn
ferret g^rcttd}en
ferry j^äbre
fetch 5Vu§
fetlock ^n%
fetters ^cffeU
fever lieber
fey (fd)ott.) feige
fiddle ^icbel, @eige
ficld 5cJ^
Äluge, ettimoIogifc§e§ SDSörtertiud). 6. 2liift.
fiend j^inb
fifth fünf
^ight fed)ten
lig-tree ^eige
file 5eile
fdl füOen
film 5eU
fin (^innci
finch 5inf
find finbcn
fine fein
finger Ringer
fir ^öbre
fire (}euer
fireboot ^Buße
firebote —
firelock ^^Hnte
fir st Jürft
fish ^fc^
fist g^auft
five fünf
flag (flagge
flail Jylegel
flannel JlaneÜ
flask (}lafd}e
flat flQd)
flat-footed platt
flawn giaben
flax 5iörf)§
flea glob
fleam (^Hete
fledge flügge
flee flieben
fleece 5lie§
fleet tlicfecn, Jloß
flesh ^ki\d)
flew flau
flick f^ki'id)
flick er flacfem
flight 5-Iud)t
flint j}Hnte, Sinfe
flitch 5Iecf, SIetfd)
flite 5^etB
flitter flattern
flittermouse ^^Icbermauä,
Flitter
float j}Io§
flock g-Iocfe
flood '^Int
flook tlad)
flook-footed —
floor ^-lur
flounder Jlunber
flow Jint
fluke flacb
63
498
2. Sßer5eic^m§ ber befprod)enen SBörter: e) qu§ bem 9Jeueng(ifcf)en.
flute ^lötc
flutter flattern
fly iylicoc, flici^cn
foal (Vol)Icrt
foam ^-eim, ©d)Qum
fodder [yuber, ^-uttcr
foe ^c()bc
fold falten
-fold =fa(t
folk a3olt
follow folgen
food Butter
foot j5^u§
for oor
for- t)er=
forbid bieten
ford ^urt
forehead Stirn
forget üergcffen
fork ^urfe, ©abcl
forth fort
fortnight 9iad)t
fester j5=utter
fosterbrotlier —
folher ^-ubcr
foul faul
four uier
fowi 33ogel
fox J^ud)§i
frauglit ^•rad)t
freak fred), Sprcnfcl-
freckle Sprcnfcl^
free frei
free-tliinker ^-rcibcnfcr
free-mason ^i^einmurer
freeze frieren
freight ^rad)t
fresh frijd)
fret freffcn
friday jVreitag
friend ivreunb
frieze JVrie»
fright ^urc^t
frighlen —
friz ^ric§
frizzle —
frock ^ofd), i^ad
frog ;vrofd)
frolirk frol)loden
from freinb
fr(jsk ^rofd)
frost ^roft
füll DOU
funk ^unfc
furbelow Jyalbcl
furlong i^uxd)^
furrow j5^urd)c
further fürbcr
fustian 58ombaft
gaggle gad'crn
galt ©äffe
galangel ©algant
gall ©aüc2
gall-oak ©aUapfcI
gallows ©algen
gallow-tree ©alflcn
game ©cmfc
gander (S)an§
gang @ang
gang-way —
gangweek —
gannet ®an§
gaol 5iäfig
gape gaffen
garden ©arten
garlic Saud)
gate ©äffe, ©abcn, ©attcr
gather ©atte, gut, üergattcrn
geld gelt
get ücrgcffcn
gherkin ©urfc
ghost ©eift
gift ©ift
gilt gelt
ginger Sngroer
gird ©urt
girdle —
give geben
glad frol), glatt, fd)mcid;cln
glass ©lag
gleam glintnien
gleed gli'il)cn
glide gleiten
gliinmer glinnucn
gliller gleif;en, gliljern
gloat glotjen
glooin glül)en
glow glül)cn
gnaw nagen
go geben
goad ©er, ©crtc
goad ©eifj
god ©Ott
goddaugliter, godfalher, god-
son ©otc
gold ©olb
good gut
goose ®an§
göre ©ebren
gospel Sctfpicl
gourd itürbiS
gowk Qf>a\\d)
grab grapjcn, Grabbeln
grabble ©arbcS Grabbeln
grapple Grabbeln
grasp grapjcn
grass ©ra§
grasshopper 4">cufd)redc
grave graben
gray grau
great grof}
greaves ©riebe
green grün
greet ©ruf;
grey grau
griffin ©reif
grim grintni
grin greinen
grind ©ranb
gripe greifen
grisl ©erftc
j,Til ©rüljc
groan greinen
groat ©ro)d)en, ©rüljc
grog ©rog
groove ©rubc
ground ©ruub
grow grün
grub grübeln
grünt grunjcn
guest ©aft
guild ©ilbc
gulf ©olf
guiiis ©aumcn
habcrdine Sabberban
hack baden
liackle .'öed)cl
hag l)ager, .S>cyc
liaggard l)agcr
hall ,'öagcl, l)cil
hailslonc .'Ü^agel
hair ^-jaar^
hale bolen, l)cU
half balbi
halm .S>ahn
halse .S^alö
halt er ."öalfter
hamble .S>aininer
hame ilunuuct
hammer .^annner
band .^anb^
handicraft gc«
handiwork —
2. Sßeräeic^ntg her befproc^enen SBörter: e) aul bem 9^eueng(ifc^en. 499
handle ()anbcln
hang {}an(icn
harbour öevbevßc, ."pecr
hard l]axt
hards .Sj^anfi, .S^">cbc
hardy ()art
hare :^aje
hare-lip
Iiark ()ord)cn
hann ,s>arni
harness i^->armfcb
harns ,'ptru
liarp .parfc
harpoon Harpune
harrow ^ecr, §arfc
harry ijieer
hart C^irfd)
liervest .'öcrf'ft
hasp .S^'^afpc
haste ^^ait
hat .»puti, 2
hatch ,^ccfc2
hatchel öedjcl
hate ^a§
haul f}oIcn
have Ijabcn
haven öafcnS
haver ^aber
haw ^üc\
liawk i;-»abtd}t
liawthorn |)agcöorit
hay ^eu
hay-boot ^ecfei
hazel A'^afcl
he beute
head §aupt, Äopf
-head =beit
head of milk Sabnc
heal beblen, bellen
health ()ctlcii
heap A^aufc
hear boren
hearken bord^en
heart .'r^crj
hearth ^crb
heat beijen
heath i^cibe^
heathen iöeibe^
heave beben
heaven .'piinmcl
hedge .üerfe^, ^
hedgehog l^gel
heed büten
heel §acfe, Jerfc
heifer t^am
hell .t>öüc
heim .£^elmi, '^, .'oalfter
help betfcn
helve .löalttcr
lu-mlock ©rfjierling
hemp §anf
hen .'^)enne
hence binnen
herd Anerbe
here btcr
heriüt .^eer
herring öäring
hew ()ancn
hide .'öaut, A^ufe, ^au§, .t>ütte
high bod)
liighway Sbauffec
hin .C'ialbe, .'oalle, i;->o(m
him ()cutc
bind Aöinbe, .'öeirat
hindberrics .<öimbeere
hinder binbent
hip |)üfte, büpfen
hirse §trfc
hoar bebt
hoard AJ)ort
hoarse betfer
hoary [}d)t
hogshead Cfboft
holst btifen
hold baltcn
hole ()obl
hollow bobi
holly i>ulft
holm S^olm
holster öolfter
holy beilig
home öeim
honey öontg
honeycomb Äamm
honeymoon ^"litter
hood löuf^
-hood :beit
hoof §uf
hook §Q(fe, |)ed)el
hop topfen, büpfen
hope boffcn
hörn i^orn
hörnet Ajorniffc
horse .Öoßi
horse-radish 9Jlcerrettig
hose Aöofe
hot beife
hotbed *8cet
houghsene Jöcd}fe
hound \->unb
hour U()r
house .Öau§
housebote S3ut5e
how rote
-how bocb
huckster ^odfc^
hulver ^ulft
humble -bee .'öummcl
hundred bunbcvt
hunger .Öungcr
hunt öanb, .sMnbc
hurdle .S^"^ürbc
hurricane Orfan
hurst A^orft
husband Aoau»
hussy —
hustings —
liut 4-)ütte
I irf)
ice ©§
idle eitel
if ob2
ilt gelt
imp impfen
in in
ink lintc
irk ©fei
irksome —
iron ßifen
is fein
Island 3(11, Gilanb
itch Juden
ivory (Slfcnbein
ivy (Spbeu
jacket :3acfe
jail Mfig
jik ©eige
joke 3uy
keam ßabm
keans —
keel ÄieI2
keen fübn, fcbnell
kernel Äern, Äorn
kersey Äirfei
kettle teffel
key Äcil
kid ßiftci
kidney 9?iere
kiln Äoblc
king ^önig
kingdom =tum
kipe Äiepe
500 2. SSergeicfinig her befprod)enen SBörter: e) au§ bem 9?eiiengnfrf)en.
kirtle Ätttel, furj
kiss füffcn
kitchen i?iid)C
kitling fti^eS
kitten —
kittle fi^eln
knack fnarfcn
knapsack fnappcn
knar Änon'c
knave Änabc
knead fnctcn
knee itnie
kneel —
knell ÄnaU
knick fnicfcn
knigilt jlncdjt
knit 5inotcn
knitcli itnocfc
knob ilnopf
knock Muodicn, fnncfcii
knoll Ünodcn
knop Ä'nopf
knot Änotcn
know fönncn, 3cauic
knuckle 5inöd)cl
lace 2a^
ladder t'citcr
lade laben 1
lady Üaib
lair fiage
lake Sad)c
lainb i'niniii
lame lal)iit
lamiiias Üa'xb, dJlcik
lainp Sompc
lamprcy fiaiiuirctc
land £anb
lantprn :iiatcrnc
lap fiappcn
larch !l'nrd)c
lark £'crd)c
larum fiarm
last leil'tcn, Caft, Ictit, Cci)lc-
ficiftcn
late lefet
lath fiattc
lathe fiabc
lather Seife
laiin (alcinifd)
latteiiiiatli DJhiljö
laugh lad)cn
laughter —
laverock !Cerd)c
lax Zad)^
lay legen
lead 58Ici, Sot, leiten
leaf 2aub
leak lcd)5en
leap lanfcn
learn lernen
leas Io§
lease lefen
leather Sebcr
leave bleiben
lee 2ee
leecli 3(rjt
leek Saud)
leer leer
left linf
lend lehnen 2, (eil)en
Lent Senj
-less Io§
let laffcn, le^en
lewd Saic
lick (erfeni
lid gib
lie liegen, Suii, 2aiia,c
lief lieb
life Öeib
lift lid)ten, l'uft
light leidit, Üid)t, lidit, l'un^ie
ligiits Icid)t, i'uncjc
like gleid), Seid)e
lily Silic
liinb ©lieb
iime Seitn
lirnetree Öinbe
linclipin Öünfc
lind Sinbe
linden, lindentree —
line Seine
lion Söiüc
lip Sippe
lisp lifpeln
lisl lanfd)en, Seifte i, Sift, Suft
listen laufdien
litho linb
live leben
liver Scbcr
loadsmann leiten, Sotfe
loadstar leiten
loadstnne —
loaiii Sebni
loan Sel)en, leiben
loath Scib
loathe —
lobsler .Oumnier
lock Sod), Sorfc, mod
long lang, verlangen
loof Suf
looki lugen
lock 2 (norbe.) Sodfe
loose Io§
lord Saib, Jßrot
lore Scbrc
lot So§
loud laut
louse 2an^
love lieb, Sob
low Sebbc
lower bord^en, lauern
luck @lürf
luft Suf
lunacy Saune
lunatic —
lune —
lunns Sunge
lunt Suntc
lurk bord}cn, lauern
lust Suft
-ly =lid)
lye Sauge
lynch h)nd)en
lyre Seier
Macaulay. Mac Carthy 9JJagb
mackorcl SDlafrelc, niöfeln
maggot dJlabc
maid DJIagb
maiden —
maidenhead 4)C\t
inaidcnhood —
maize DJJaiy
inake niad)en
mallow 9Jklt)C
malt ma\i
man 9JJann
manc 9)Jäbne
mangle 9Jiangc, mangeln
manllo DJ^antcl
iiiany iitaild)
maplc 'DJJafjboIbcr
mapletrcc —
march SJlart'l
March JRärj
maie DJhibre, DJJabr
niarjorain Süttjoran
mark DJJarfc
market TlaxU
marrovv 9}2art'^
marsli 9)Jarfd)^
märten DJIarbcr
Mary Sioönmriu
mash 9J^cifd)
2. 33er5eirf)nt§ hex 6e)>roc^enen 2öörter: e) au§ bem S^euengülc^en. 501
masker Tla^U
maslin SD^cffinci
mass SRcfic
mast 9Jlafti,2
master 9}lciitcr
mat 0J?Qtte2
match machen
mate matt
math 5(JJal)b
mattock 3}leiBcl, Tlc^c^
mattress SJtati'agc
maund DJInnbcli
maw SJiac^cn
mawk DJlabc
may möiicn
mead 91lattci, Tlet
meadow 9}^attci
meager mager
meal 9«a(n2, SDM)!
mean gemein, meinen
measles DJlajer
meat DJIcffer, 3[)lettimirit
meed 9}licte
meek mcud)el=
inere OJleer
merlin ©d)merl
mermaid 9Jlcer
merman —
mesh Tla'\(i}^
mew SQ^öiDC
middle mitte, mittel
midge DJlürfc
midland mitte
midlent —
midnight —
midriff —
midst —
midwife öebammc, mit
midwinter mitte
might 9)^ad)t, mögen
milch mclf
mild milb
mildew 9[ReI}ltan
mile äRcile
milk ajlild), melfen
mill 9JJü()le
milt dMi
mind SJJinne
mingle mengen
minster DJJünflcr
mint SDIinje, SDiünjei
mire 5(meiie, 2Roo§
miss miffen
mist Wiit, anil'tcl, 32ebel
mister OJieifter
mistle 9;ii1"tel
mitch meud)cl=
mix mifd)en
mixen dJlxH
mizzen ißefanmaft
moan meinen
mole 9}lali
monday OJIontag
money @etb
monk SRönd)
month 9JJonat
mood Wut
moon Tlont
moor Tloov
mop SRopy
morass 9[)]orait
more 9)^öl)rc, me()r
morning 9)lorgeni, 5(benb
to moiTow OJIorgen
mortar 9)löi1er, SJlörtel
moss 9Jloo§
most meift
moth DJ^otte
mother SDIobcr, gjhtttcr, ^li^cxU
muttcr
mould ajianlraurf, 9)hilm
moult Sülaitfe
mouse DJlau&i
mouth 9)hinbi
mow 5[Ra()b
mud 9}bber, ßil'igmntter
muff gr^uffi
mule 9)laul2
mulberry SDIaulbeerc
mum SDIummci
mumble 9Jlumme2
mumm —
murder SJlovb
must 9}|oft, muffen
mustard 9}|ofterb
muster SDlufter
nail ^iagel
naked narft
name 9iamc, nennen
nape 9tarfcn
nari'ow 9iar6e
narwal 9iarit)al
nave 9Jabc
navel 9tabel
near na()
neck i")al§, 92acfen, Säge
need 3lot
needle 9^abel
neighbour 9iad)bar, datier i
nephew 9Jeffe
nesh nnfd)cn
nest gjeft
nestle nifteln
net 9ieö
nether ntebcr
nettle g^Jeffel
never nimmer
new neu
next nab
nib Sd)nabct
nick y^iy
nigh nab
night 9^ad)t
nigthingale 9?ad)ttgall
nightmare 9)^abr
nine neun
nip fneipcn
nipple nippen
nit Tob
no nein
noon 9cone
north dloxb
nose 2ab, 9Mfe
nostrils 9iüfter
not nid)t
nought nid)t
now nun
nun 9tonne
nut 9htt?i
nyarg (fdiott.) nörgeln
oak ßid)c
oak-gall ©adapfel
oar 3iuber
oath Gib
oats 5^afer
of ah
ofTer opfern
oft, often oft
oil Öl
old alt
on an
once einft
one ein
open offen
or ober
orchard @arn
ore ©rj
organ Orgel
ostrich (Strands
other anber
Otter Dtter
ought eigen
ousel 5tmfel
502 2. 35cr5eic^ni§ her Befpro(f)enen SBörter: e) qu§ bem S^JeueiiöIifd^en.
out au§
Oven Ofen
over obcr2, über
owe cii]cn
owl (Julc
o\vn eilen
ox Cd)ic
oyster Sluftcr
pack ?}}acf
paddock ©d}i(bpatt, 5lrötc
pail ^ciiel
pain ^4^ciit
pair ^43 aar
pale 5Pfa()l
palfrey ^^Jferb
Pamphlet ''43ampI)Ict
pan Pfanne
pap ^^.^appe
paper Rapier
parish 'ißfarrc
park ^fcrd)
party Partie
paste haftete
pasty —
patch ^4ilac!en2
path ''^iab
pause ^^aufc
paw ^Jfote
pawn ^^fanb
pea ßrbje
peach ^firfid)
peacock ^^"au
pear 58irnc
pearl ^erlc, ^4-^crlimittcr
pease (Srbfc
peel ''^^eüe, pfliictcn
peep piepen
peevit Alibis
pelt ^clj
penny ^fcnni^
people "'^.^öbcl
pepper ^^'cüer
pewit Äibilj
pheasant Jajan
pick ^öfel, picfen
pickle ''!|3önel
pickleherrinj; "^JirfelOdrina
picknick 'i^.Urtnicf
pigeon-cove .Hoben
pike .'c>cd)t, piden
pile ^^Heil, '':|ifcilcr
pilgrim ^ilfler
pillar ^^fcilcr
ftill mliidcn
pillow ^pfül)!
pin ^tnn
pinch ^int
pine ^ein
pine-apple 2tnana5
pink ^inf
pip ^ip§
pipe pfeife
piss piffcn
pissmire 5(tneife
pit ^^füljc
pitcli $cd)
place iUa^i
plague ^^^laQC
plaice ^^Uatteifc
plank ''i.Manfc
plant '^M'lanjc
plasler *l}flaitcr
platch '^-^lacfcnS
plate platt
plat-footed platt
play prlegen
pledge —
plight ^Vlidit
plough ^r'Iug
pluck pflürfen
plug ''^■^florf
plum 'i^sflaumc
plump plump
pock X^odc
pocket —
poke — podjen
pole ^falil
pool '•^'tulil
pope '4-^apft
popin jay 'i^apaiici
poplar Rappel ^
I)opi)y ü}lol)n
porch ^^fortc
pose puftcn
post ^Mollen
pot ^ott, lopf
potasli ''^.^ott
potatoo .Hartoffel
pound '^ifunb
praisc prcifen
pramc ^rabm
prcacli prcbiflcn
[irccn '^^vicm^
prico ^rciy
prick pridein
prickle —
priest '^'.rieflcr
princc Äönig, ^rinj
prize ^Jrci§
prong oranger
proof prüfen
pi-op ^:]3fropfcn
provost '^Uopft
puff puffen
pulpit ^ult
pulse $ul§
pump ^^unipe
punch 53un3cn
puncheon, puncher —
puppet ^^uppe
quack quafcn
quart Cuart
quartz Cuarj
queen Äinb
quick fcd
quicksilver Cuccffilber
quill itieli
quince Gnttte
quit quitt
quilchgrass Cuccfc
quite quitt
quiver ilüd)er
race rajcn, Diaffc
racli 53rarfe
rack 5lrrat
rack J)iad)cn, reden
radish Stcttid)
raff raffen
rail 9kllc, 9iiegcl
rain Stegen
rainbovv —
raindeer Sknntier
raise DJcifc
raisin 9{ofinc
rake iHed)en
ram 9iantnte
rampion Siapunjel
rank 9{ang
rant ran,5cn
rap raffen rappeln
rape Üiapp
rapier Siapicr
rare rar
rasli rafd)
rasp 9iafpel
rasper —
rat JRattc
raltle raffeln
ravc rappeln
ravcn JHabc
raw rol)
ray 9ficil)eni, !'){od)c'
2. $ßer§eirf)ni§ btx befproc^enen SSorter: e) au§ bcm S^cucngtijc^en. 503
ray-grass 9?aigra§
reach rcid}cu
read diät, lefcn
ready bereit
ream 9ial)ni, 9iicy
reap reif
rear 9ieifc
rearmouse rii()rcn
reave Duiub
rebus Oicbuä
reck iiierul)eii
reckless rud)(oö
reckon reebnen
red rot
reed iHiet
reef Dieff^, iHiff
reek diaud)
rest 'diaii
ret röften^
rhyme Dieim
rib Dfiipve
rice 9ici§i
rieh rcid)
rick Diücfcn
rid retten
riddle jRätfel, 9leiter
ride reiten
ridge Diüden
rille 9iiefe
right red)t
righteous geredjt
rim $Hinbc
rime iReif^
rimple rümpfen
rind 9Rinbe
rindle 9iinne
ring Sftäbelöfübrer, 9ting, r-int3cn
rind-leader 9täbelyfül)rer
rip üieff^ rupfen
ripe reif
ripple reffen
rise Dicife
rivel Diicfc
roach 9io(^ci
road rciicn, 9i()cbe
roan SRogen
roar rö()ren
roast 5Holti
roch 9tod)ei
röchet 9iocf
rock gRod)c2, gf^ocfen, $Rucf
rocket Siaufe
rod 3Rutc
rode reuten
roe 5Rogcn, Sieb
roll SRoHc
rood $Rutc
room 5Kauui
roost (fd)ott.) 9Roft2
root aiüffel, SBurj
rope $Reifi
rose SHofc
rosmary 9io§niarin
rot röften2
rough rau()
roun raunen
round — , rnnb
rouse 5Raufd)2
rout Svotte
row 9Rei()c, Stuber
rubric 9-Jubrif
rud rot
rudder SJubcr
ruddle rot
ruddock —
rue ^Kautel, 9icue
rule Dictjel
rum Siuin
rumble rumpeln
runimer Siömet
rump Stumpf
rumple rümpfen
run rinnen
rung ^Kunge
rush 9iaufd)i. raufeben
rushes (bed of r.) S3ect
rust Dioft2
ruth 9ieue
rye Diocicjen
ryegrass 9iaigra§
sable 3obel
sabre Säbel
sack ©acf. Scft
sad fatt
saddle Sattel
saffran Safran
sage Salbei
sail Segel
sake Sad)e
sallow Saliueibe
Salt Salj
salve Salbe
same gleid)
samel Sanb
sand —
sangle Sänge
sap Saft
satchel Secfcl
saturday Sam§tag, Sonne
savin Sebcnbaum
saw Sage, Säge
say fagen
scarlet Sd)arlad)
school Sd)ulc
schooner Sd)oncr
scissors Sdierei
score Stiege 2
scot Sd)of;2
scour fd)cucrn
scarpe fd)rappen, fd)arf
screvv Sd)raube
scrimp fd)rumpfen
scrub fd)rubben
scum Sdiaum
scurf Sd)orf
scurvy Sd)avbod
scuttle Sd)üffel
scythe Säge, Senfe
sea See
seal Siobbe
seam Saum 1,2
see feljen, Sidit
seed Saat
seek fud)en
seethe fieben
seldom feiten
seil Salbud)
send fenbcn
senna Senesbaum
sennight 9iad)t
sentimental empfinbfam
set fe^en
settle Seffel
seven fieben
sexton Sigrift
sew Säule 2
shab fd)äbig
shabby —
shade, shadow Sdiatten
shaft Sd)afti
shale Sdiale
shall follen
shallop Sd)aluppe
shallow fdial
shame Sd)am
shammy Sämifd)leber
shamois —
shank Sd)cnfel
shape fd)affcn
shard Sdjarte
share Slftie, befcberen
Sharp fd)arf
shave Sd)abe2, fcbaben
sheaf Scbaub
504 2. 25eräeic^ni§ ber 6et>roc^enen SBörter: e) au§ bem ^Jeuengafc^en.
shear feieren
shears ©d}crci
sheath ©d)cibc
sheats ©d)0tc3
sheave 6d)cibc
shed fd)cibcn
sheen fd)ön
slieep (5d)af
sheep-cote Äoti
sheer jc^icri
Sheet ©d)of5 3
Shell Sdjalci, ©d)cUfiid)
shellac ©d)cUad
shepherd .»pirt
sherd ©djartc
sheriff ©raf
shide Sd)cit
shield Sd}ilbi
shift Sdiicfcr
Shilling 6d)i(Iint]
shim Sd)immcr
shimmer —
shin (5d}icnbcin
shine Sd)citi
shingle Sd)inbcl
ship Sd)iff
shippen Sd)iUH'CU
shire fd)icr i
Shirt (5d)ur3
shit fd)ci|?cn
shive Sd)cibc, (5d)iefcr
shiver ©d)icfcr
slioal Sd)oüci, 8d)ar^
shock .»öotfci
shoe Sd)u()
shoot fd)icf;cn
shop Sd)urpcii
shore Sd)inii)tcin
Short tiiv3, Sd)ur3
Shoulder Sd)ultcr
sliove fd)icbcn
shovel Sdiüufcl
sliow jd)nucii
shower Sd)auci^
shred Sd)rot
shrift jd)rcibcn
shrill jd)riü
shrimp fd)rumpfcn
shrine Sd)rcin
shrink )d)rumpfcn
shrive jd)ieibcn
shroud (5d)rot
shudder jd)aubcru
shy Sd)cu
sick ficdi, Siu1)t
sickle ©tc^cl
side (Seite
sieve Sieb
sift fid)tcu
sight 6id)t
silk ©eibe
sill SdiiDcüe
silly feiten
silver Silber
siniper jimperlid)
sin Sünbe
since feit
sinew ©eljnc
sing fini]cn
singe feiu]cu
sink fmtcn
sintrr Sinter
sip faufen
siskin ^^etfia
sister Sd)raefler
sit fi^en
sithe Senfe
six fed)§
skew fd)ief
skin fd)inben
skiriiiish Sd)armüt3el
skute Sd)üte
slabberdaan ßabbevban
slag Sd)(Qrf"e
slap SdilaiH'c-
slauglitcr Sd)lad)t
slave Sflaoc
slay Sd)Iati2
sleck fd)lcd)t
sied Sd)litteu
sledge Schlegel, Sd)Iittcn
sleek fd)(eid)cn
sleep Sd}Iaf2
sleet Sdilofje
slick fd)[cid)en
slide Sdllittcn
slighl fd)lcdit
slim fd)linnn
slime Sd)leim
sling Sd)Iingc, fd)Ientcvn
slip fd)leifcn
Slippers —
slit fd)leinen, Sd)Iit?
sloaf (norbengl.) fdjlietjcn,
Sd)lof5
sloc Sd)Iel)c
sloom (norbengl.) fd)Innimcin
sloop Sdinlnppe
slul (novbenfll.) fd)lie{jcn,
©d)Ioi5
slough Sd)Iaud)
slow Sdjiebe
sluice Sd)Icufe
slumber fd)Iuinmem
sly fd)Iau
schmack fd)mecfcn, ©d)marfc
small fd)mal
smart Sd)nier3
smcar Sd)nieer
smelt fdinieljcn
smicker Sd)mintc
sinile fd)meid}eln
smite fd)ineif;en
smith Sd)mieb
sinithy —
smock Sd)mud
smoke Sd)inaud}
smother fd)inorcn
smug Sd)jnucf
smuggle fdintnggeln
smut Sd)nui^
snail Sd)ncctc
snake Sd)naf'e
spna fd)nappen
snarl fd)nard}en
sneeze niefeu
snell (fd)ott.) fd)nell
sniH' fd)nüff du
snip Sd)nippd)cn
snipe Sd)ncpfc
snite —
snivel bcfd^näufeln fdjnüffcin
snore fd)nard)eu
snort —
snot fd}neu3en
snout Sdjnaujc
snow Sd)ncc, Sd)nauc
snufT fd)nüffcln, bcfd}näufclii,
Sd)nnppe
snufllc bcfd)nciufcln
snurls fd)nard)cn
so fo
soap Seife
sob feuf^en
sock Sode
soft fauft
soldier Solb
sole Sol)lci, Sd)oIIe2
soUar Süllcr
son Sol)n
son-in-law (Siöani
soon ba
soot 9hlf?
sop Snppe
sorc fel)r
2. 35er5eicf)m§ ber befprocf)enen SBörter: e) au§ bem 9^eueng(ijc^en. 505
sorrovv ©ovcTic
sot 3otc
soul ©cclc
sound gcfunb, ©unb
soup ©uppc
sou faucr
souter (norbciuil. fc^ott.)
©cf)iil"tcr
sow ©au, fäcn
spade ©paten
span ©panne
spangle ©pangc
spar ©parren
spare fparen
sparrow ©perltttg
sparrowhawk ©perber
speak Spracf)e, 2Bafen
spear ©pcer
speck ©ped}t
Speech ©prad)c
speed fputen
speiglit ©pcd)t
spell Scifpict, budiflabicrcn
speit ©pelt
spend ©penbe
spew fpetcn
spike ©pcidje
spin jpinncn
spinage ©ptnat
spit fpeu^cn, ©pteü^
Splint, splinter fpleißen
split —
spoke ©pci(^c
spook ©puf
spool ©pule
spoon ©pan, Cöffel
sprat ©pvottc
spread fprcitcn
spring fpringen
springe ©prcnfcU
sprit fprießen, fpri^en
sprout ipricBcn
spur ©porn
spurn —
spy fpä()cn, ©pion
spuirrel (5td}()ont
staff Änilteloergi, ©tab
stake ©tafen
stalk ©ticl
stall ©tau
Stallion —
stamnner ftamiticln
stamp ftatnpfcn
stand ftc()cn
Standard ©tanbartc
stang ©tauge
staple ©tapcl
Star ©tcru
starcli ftavf
Stare ©tar, ftarr
stark ftavt
starling ©pcritng, ©tar
Start ©tev3, ftürjeu
startle ftürjcn
starve ftcrbcn
State ©taat
stay )tcl)en
steal ftc[)lcu
stealtli —
steed ©tute
steel ©ta()l
steen ©tctu
steer ©teuer 2, ©ticr
stem ©tamm
Step ©tapfe, ©tufe
stepfather ©ttet=
Sterling ©tcvling
Stern ©teru, ©teuer 2
Steven ©ttmme
stick ©tccfeu
stiff fteif
still ftia
stilt ©telje
sting ©tauge, ©tecfen
stink ftinfeu
stir ftöreu, ©turnt
stirrup ©tcgveif
stitch fttcfcu
stiver ©tüber
stock ©tocf
stoke itod)eu
stone ©tctu
stool ©tu()l
stop ©töpfel, floppen
stork ©torc^
storm ©turnt
stound ©tuubc
stour ©turnt
stout Üolj
stove ©tube
Strand ©tranb
strängte ftrangultereu
straw ©trot)
stream ©trom
Street ©traße
stretcli ftrccfett
strew ©treu
stride fd)reilen
strife ftrebeu
strike ftreic^en
Älugc, etljmoIogifd^eS aSBrterbuc^. 6. Stuft.
string ©traug
Strip ftreifen
strive ftrebeu
stroke flveid}eu
strong ftreng
strop ©trippe
strut ftro^eu
stubble ©toppel
stud ©tute, ftügeu
stuff ©toff
stump ©tump
sturgeon ©tör
stut, stutter flottem
sty ©tetg
such fold)
suck faugcn
sugar ßuder
Summer ©otnnier
sump ©umpf
sun ©onue
sunday ©onue
sup faufeu
swallovv ©d}raalbe, fc^ipclgen
swamp Sumpf
swan ©d)raan
swanky ©umpf
sward ©c^roartc
swarm ©d)trarm
swart fd)iüar3
swats (fdiott.j fü§
swear fdjroörcn
sweat ©d}roeiB
sweep fdiroeifen
sweet füg
swell fdirceüen
swift id}uiciten
swim fd)roimmen
swine Sd)u.ieiu
Swing fd}tr)tugen
swink —
swoop jd)ti)eifen
sword ©d^raert
table lafet
tack Sadm
tackle lafel
tail ©d)roan3, Diübe
tale Sa[)l
talk ()ord)en
tallow Jalg
tarne jaljm
lang lang
tangle —
tap :iam
tapor Äetje
64
506 2. SSer5eic^ni» ber befprocfienen SBörter: e) au§ bem 9?euenglijrf)en.
tar Jecr
target ^axQi
tarrace Jra§
tarras —
tarry jcrgcn
tea I()ce
teach 3ci<i)cn
tear 3ä()ve, jc()ren
teat 3i§c
teem oCi'Ö
teend 3i'inbcn
teil ()orcl)cn, 3fif)t
ten je()n
tent 3elt
tevvel liillc
tether oittcr
letter ^i^tfi'od)
thane Teilen^
thank J^ant
that bafj
thatch 2)ad)
thaw tauen
the bej'to
theft 2icb
then batin
thence bannen
there ba
thick bic!
thief 3}icb
thill Tcid)icl
thimble Taumcn, ©ruicl
Ihin bi'inn
thine bcin
thing ^ini^
think bcnfcn, ^'ünfcl
tliird brittc
tiiirst Turft
Ulis bicjcr
thisle Xiftcl
thorn Xorn
thorough burd)
thorp 2!orf
tliou bu
tliough bod)
fliousand taujcnb
thrash bvejdicn
thrcad 2xa[)t
threaten brobcn
three brci
thresh brcfdicn
tlireshold —
llirill bvidcn
thristlc liltcl
throat TioncI2
Ihrong 2)rang, bringen
throp Torf
throstle Sron'el^
thruttle Troifel2
through bnrd)
throw brc()en
thrum Inunm
thrush TroflcU
tluiinb 2)anincn, Grmcl
tlumder 2)onnev
thursday —
thy bein
tick 3cdc, oicd)C
tickle fi^cln
fide 3cit
tiding 3citung
tight bid)t
ticke 3ecfe
tile 3ic9C^
tili 3ie(
tilt 3clt
timber 3inuncr
time 3cit
tin 3inn
tind jünben
linder jiinbcn
tine 3i^ii"
tip 3tpfcl
tire 3icv, jaubcrn
litmousa DJZcifc
to 3n
toad Ärötc
tobacco Zahai
tod 3ottci
loddle gottein
toe 3cl)
together ®attc, gut
loken 3cid)cn
toll 3olP
toller 3oll2
to-morrow 9[)Jorgcn i
tongs 3f»nöc
tongue 3"nflC
tool lafel
tooth 3af)"
top lopf, lopp, 3opf
torsk 3)oiid)
toller jottcln
loltlc —
tough jäl)
low Xan'
towel 3it)c()lc
tower Üunn
town 3(inn
trail trcibcln
Iramp tvainiicin
trample —
Irape trampeln
Iread treten
tree ißaum, Jecr
trendle trenbcin
trot Irott
Irough Jrog
trout (}orellc
trow treu
Irue —
truffle Irüffcl
truinp Üruuipf
trust, truth treu
tub 3ut'Cf
tuesday 2)ien§tag
lug jögern, 3itg
tun Jonnc
tunder ^iinbcn
lunny Jljunfijd)
turtle Turteltaube
tusk 3)orid)
twelve giuölf
twenty gtuanjtg
Iwig 3tucig
Iwiliglit ;)iuielid)t
twin 3iuilltng
twine 3iuirn
twinge jiuingen
twinkle gunnfen
twist 3n)irn, ä^ift
twitch giuirfcn
twillcr jiüitfc^ern
hvo jiuci
twofold =falt
-ty m
udder ©utcr
un- un=
uncoutli funb
undcr unten
undersland Sücrftanb
up au\
US un§
valerian 5ialbrian
vane ^al)nc
varnish /"^inii»
val ^afj
velch SBirfei
vineyard üßingcrt
violet 3?cild)en
vixen tyud)S
wad SBattc
wadc roatcn
2. SSer5eic§ni§ her befproffieneii Söörter: c) nu§ bcm 9?euengnirf)cn. 507
wafer 2BaffeI
waffle —
wag roacfclu
wagtail Sncl)ftc(3C
wain Söctiicn
wake uiadicn
Wales uielfcf)
walk ()ord)cn, rooQcn^
wall SBall, J«atib
wallop ©alopp
walnut 20almif5
wangtooth SBaUflC
ward Söart
wäre Sisare
warm uiarm
warn lüariicii
warp Tuevfcn, SBcrfti
Warrant gcroä()ren
wart 2Bar3C
was SBcfcn
wash raafdicn
wasp SBefpe
wat Saiupc
watch rcad)
water Ül>aficr
wax 2Bad)y, Tr>ad)fcn
way 2Bec3
waybread —
we tt)ir
weak lycid)
weapon SBaffe
wear SBcfte, SSerroolf
weasel SBicfcI
weather 9Jlutter, 2Bctter
weave rocben
wedge SBccf
Wednesday SBut
week ffiod)c
weevil SBicbel
weigh S5>age
weight ©ctütdjt
welcome 2Biüc
weld 2Bau
welk loelf
welkin SÖoIfc
well iDof)l
wend SBcnbc
west 'i^^cikn
wet JBafjcr
wether SBtbber
wharf 2Bcrft2
what roag
wheat 2Bctgen
wheel $Rab
wheeze Aöuftcn
whelp Seif
where iDO
whet treten
which roeld)
while roeil
whine tpie()cnt
whirl 2Bir6cI
whisper n)i§pcht, Reifer
whitsunday ^^Pfiinjften
white lUciB
who lücr
whoost Ruften
whole ()ci(
whore §urc
wick JlUcdie
wicker tuict)crii
Wide roeit
widow SBittib
wield rcalten
wife 2Beib
wight 2Bid)t
wild unlb
will uioÜcn, SBtÜc
wimple 2Öiiupc(
win gctüinncn
wind 2Binb, SBtnbe, roittcrn
window 5"cnftei', SBinb
Windsor Ufer
wine Sfficin
wink SBinf
winnow ÜSanne
Winter SBintcr
wisdom SBetgtum
wise itict§, SBeife
wish S>unfd)
wisp 2Bifd)
wit 2ÖiS
with röiber
wither oerroittent
withy ©etbe^
woad Sßatb
woe roc()
wold SBalb
wolf SBolf
woman STJanit
womb SBammc
wonder SBunbcr
wood ÄrammetSüogel, 2But,
2Bicbcbopf
wool SB olle
woosy SBtefc
word 2Bort
work 2BcrE
World 2Bc[t
worm SBuviii
wormwood SBermut
worse tüirr, lüivfd)
wort JBurj
worth 2Bcvt2
wot luiffen
wound rounb
w rangle ringen
wreak räd)en
wreck 2Bracf
wrench dlant, renfen
wretch 9{ccfe
wring ringen
wrinkle iHnn3c(
wrist 9\ift
write fcrben, jd)rci6cn, reißen
writhe JKift
wrong ringen
yacht 3ad)t
yard ©arten
yare gar
yarn ©am
yarrow @arbe2
yea ja
yean ©d)af
year ^a[]X
yeast gctren, @ifd)t
yellow gelb, 2^ Otter i
wyello-hammer 2(mincv
yes ja
yest ©ifc^t
yesterday geftern
yew Gibe
yield gelten
yoek 3 od)
yolk 2)otteri
yon jener
yonder jener
you euc^
young jung
youngling ,-^üngling
younker 3unfer
your eud)
youth 33nrfdje, Qnime, ^ugenb
yule lueiljen
zedoary ^itnjer
3. Sai^rcfiifteL
Stbftraftn: Gntftcliiuui bcn'clbcn cdit, dcnb,
fcuidi, fül)n, ixin, fdiön.
5(bjcftiüa fubftnnttüicrt Z^iir, Gltcrn, ^Tarbc,
(VÜri't, .'öainutcl, .'öcibc, .sScrr, ^sainmcr, Csüncjcr,
Scib, l'cincn, O.lJcjijdi, 9iQd)fle,©picB, Stummel,
Ticv, lucinaiicii, jivav.
9li)|cfttOtt aui- 5lliücrbtcn baiuic, bcticnbc, uicl,
.^ufvicbcn.
5lrriani'?muvj 58iid)of, Giu}cl, .ixibc, ^ixd)t,
Cltcni, 'i^faff, 'ipnnflltcn, 5)3ftn3tag, ©am§ta(i,
taufen, Teufel.
9lr,sucitunbc f. 5(iit, 'Öüdifc, Jvltnte, $ul§.
S^cba f. Cftcrn, ffi}antcn.
5t^crflmnitnifd)C'3 bevcicnjcnb, itauc, 5luy, ©d)ad)t,
Sdiidit.
S^crn 53at?cn, laben.
ii^ctt >tiffcn, "IMübt, 8icd)c.
5i^ibliid)C0 f. (iliriitcntum; aud) ©ebafi, Semten,
■»^Miiliftcv, Talent; 5lloc, ^Juubc, ^almc.
Jöicncu Xrobnc, .s>oniii, ;'\mme, Oiofc, SBctfcI,
;^jciblcv.
S^tcrnnmcii i^orf, OJhiininc.
5!^ui)bcuv> SJJudcr.
C^nnibrni) .Uainniertud).
(>nfnr .'lint, '-i^urvi, "^lucvod)?, Äaijer.
(fbriüc'itmn V(\\. 'iJlnnani'oniuÄ, Mloftevuicfcn,
2lHid)cntaiie ; auncvbcni %b\, 'iJUniofcn, 'JUtar,
bavm()cv,^iil, Temut, tyv,;(cnyicl, Aaftnad)t, @c=
uattcr, 03lodc, .ööüc, Manjcl, Mapcllc, ilaplan,
faftoicn. Meld), .Hird)c, Äörpcr, .Hinter, .Huttc,
iiaic, latcin, 91Jartcv, 5)^iinilcr, Cl, opjcrn,
''^.'■aiift, 'IWivabicv, 'i'cin, "^farvc, ^-Plaiic, Seiten,
ucrbannncn.
"liMtfttcriprnrijc f. ®oct()C, Sdiiller. 'iJlar, .'öain,
meinen, l'cid)nain.
'X)tiittinitii)btltiuitflcti dien, 4cin; and) Gnfel,
.sM'infcl ; 5.kffd)en, .^^cimdicn, iVanindicn, 9}Mb=
dien, "DlJanlicbdjcn; .Viomunii, oüni^linii,Giicr:
\'m(\ ; ^Jicffcl, J)hin,?cl, Sd)cnfel, Scrfcl, Stcnflcl;
Forelle ; ^Käbclvfülivcr, ^Höffclfinnnui ; ^^cfiiui ;
Gidicl, Grmcl, .\>ermelin, .Hiutlein, Sdimein.
1)tfnmilicrunflcn 'Jllbcr, 5(lmcr, Salbtcr, bibmcn,
ilnäuci, .^noblaud), 5?öbcr, Äörpcr, 5luntel,
llJannel, lliaulbccrc, SRortel, murmeln, ''^flau=
inen, lurtcltaube.
(Stgcuuamcu 58albad)in, ^Bajonett, balll)omt=
fteren, boncottcn, (il)aut5tni§mu§, bamaSjieren,
l^amaft, franf, -t^cller, ^tatfer, i^raroattc,
Mremfer, 5lutfdic, Sabbcrban, h)nd)cn, mau=
fdieln, dJlc^c, Dftcnt, JHobomontabc, ©flaue,
Il)aler, ut^en, SBalladi, SBaünuj;, ^mctfdje.
6'imbcrf j. iBorf.
(i-itflliftbcr (linfluft f. 9iautifd)c§. - 33x0, S8Iau=
ftrumpf, boren, 33oi)cott, 2)oiigc, Gif, J^'I^nclI,
^rarf, .s>arm, .Oci»!» Älub, liind)cn, 9him,
©eft.
(St^tf^cS arii, bannberjtci, Demut, gut, teujd),
rein, fd)lcdit, übel.
3-nftittua äljen, bei.^cn, beugen, bled'en, blcnben,
brennen, bcnfen, flöt^en, fübren, fennen, leiten,
neigen, reijcji, jd)mcl3en, mallen.
^nmiltc aud) 'iiabk-, 5öafe, 53ubc, 53ul)le,2)icd)ter,
Wcbrüber, @elid)tcr, @emal)l, ©cfdjmifter,
'i'.ihilmic.
tynrbcunamcn blafi, blau, bleid), bloub, blüme=
rant, braun, brünett, bunt, gelb, grau, grün,
rot, idiuHir3.
7vcri)tcrfprnrf)c mute, ,'vud)tel.
o-iirtnuntu<* .s>arfe.
7>rciburg i. lÖ. 5Happcn.
^ricfiid) '^^afe.
^•uiibctlciiiuug .'öojen, Süefter, ©cftut), ©orfe,
2ol)lo, ©tiefe!, ©trumpf; 5lltreife, ©d)ufter.
Wnuncrf<)rnd)C f. ^Kotmclfd), and) ,uibenbeutfd).
Woctbc '^lar, äbncln, alinen, 'ülmeife, banal,
53auten, i^ellctnlt, bleidien, 33udelorum,
'-iMihne, iöüfcl, (Sbnpcau, (Sl)auffee, (Sl)rift=
bäum, CSliriftfinbdien, 2}ablcn, 2)egen, Gppid),
7nad, grillifieren, gruneln, Wütd)en, 5?aöen=
Jammer, ^liätfel, ÜBilbbeuer.
Wotcn f. ^Irriani'omu'-?, aud) ÜJJaut.
Wricrf)iirf)c<< f. '~.}lrriani§mu§.
■^^nntburg iüelll)ammel, 58od§beuteI, 33öl)n^afe,
5öud)t, Jylcet, Qanbagd, S'itetc.
(Sac^rcgifter.
509
^ou^bnu 3U)rcn, 53Qlfcn, Xad), t^cnflcr, ?}lur,
ßalt, DJIaitcr, steiler, ^^fcttcn, ^fortc/i^foften,
©d)inbcl, SrfirocIIe, SöHcr, ©pctd}cr, ©tubc,
3;()üv, tündicn, oimmcr.
^cibnifdbc* f. 25^od)cntac(c ; and) 5np, ®ott,
®ö^e, ©ütdicn, ,*i>cin3clmännd)cn, iMmmel,
^•^ötlc, iVobolb, Cftcnt, taufen.
Snfinitiü fubftantiütcrt Glfcn, ©cbrcc^en,
Ircffcn, ä>cvmöiicn, 3Bcfcn.
SntcntiMbilbunßCU belfcni, betteln, btbmen,
brenjcln, bilden, grunzen, bordjen, Itfpelu,
fd)Iud)3en, id)inun3c(n, fd}nard)en, fd)iüägen,
jeufjen, ftodjcrn, ftraudjeln, marfcln, n)ie()ern,
mcxn.
^'dQCV\praäiC äfen, 5(icr, bellen, biiid)en, Sididjt,
}3-ol}c, .s>tft()orn, itctler, fufd), Sampe, na'i^--
raet§, 9^ubcl, (Sd)H)ein, fpurcn, Zkx, rcittern.
So^rcsictittcilunö f. 3eitred)nunc3.
Scno (S()rcnbanbcl, ^()iUlter, ©atbabev; f. ©t;:=
bentifdiey.
Soa^tiifStljnl 'll)akx.
Subcnbcntfd) ad)cln, benfd)en, betu^en, 58od)er,
3)QUey, bibbern, Sofe§, 3)oufc§, fapore§,
ßippe, fofdicr, Mümniclblättd)cn, aJlammon,
9J^a^en, ntaufdieln, nicidjugtjc , fd)ad)em,
fd)äd)ten, id)ätern, ©d)aute, ©d)idiel, fd)ofcI.
©. aiotroelfd).
^(tnglct (faijerlidie) ^aifer, üerföbnen.
Äarl bcr ©ro^c ^irgt, Äaifer, Crgel, ^falj.
ßoufattübtlbunöcn f. Jaftitiua.
5leItiftbcÄ 2ant, 9ieid), SBalnuß.
^loftcrttjcfcu %bt, ftlofter, DJiettc, 93lönd), ÜJ^ünfter,
dlonc, 'Jionne, iRecjel, S^cfpcr. 3. and)
©briftcntum.
^oUehttibtlbungcn ©ebirgc, ©cbrüber, ©efilbe,
®elid)ter, ©efdjtüifter, ©efinbe, ©eroitter ;
Sminc; man.
ßonUJofita mit isBcrbcutlitftuttg ©ambocf, 2)ieb=
fla()l, (Sbcnbaum, GibcviianS, ©lentier, ©aü=
apfcl,.s>irfditäfer, 5leb§racib, Äicfcr,5tnebelbart,
Sebhtdien, Sinbrourm, OJlaulbecre, Tlux'
melticr, DAennticv, ©alrceibe, ©dieüfjengft,
©d)ienbcin, Sd)rciegermutter, ©cbenbaum,
II)unnfd), luffflein, lurteltaube, SBalfifcb-
Äofcnamen '^aa^'-, iöube, i8u()Ie, @ote,
4')einid}en, Sippe, iMttc, Tlaxna, Tlui}xm,
DJlumnic, Spa^, ilBanjc.
^rantbciten ^Slatter, 53räune, ©idit, Äropf,
makx, ^^^oden, iHitten, 9\ubr, 33eit§tanä.
Stürjuiiflcii ^od, Jolter, Zi)akx.
ßombarbci öambertgnuß.
äifctntbcfc 58evni"tein, berftcn, ^öorbcü, 58runn,
irefpe, 2i3cfpe.
SOionat'Snamcn aud) öontung, ©portcl.
SJiünjnnmen ^tngftcr, ^Ba^en, SSIontcufcr, ^lorin,
®rofd)cn, ©ulben, geller, Äreuscr, aJlüngc,
€rt, Pfennig, ^Kappen, Sdiilling, ©olb, ©ter=
ling, Stübcr, I baier.
^{adbbilbunflcn Uon Iat.=roman. SBortcn 3Ibcr=
glaube, Sünbof?, barmberjig, ^^cgfeuer, ©egenb,
©coatter, ©cirnffcn, Cuedfilber, ©djrcertcl,
3roiebad.
9tnuttf*cä Sai, SBafc, «aUaft, «ieten, «oot,
53orb — 33adborb, ©tcuerborb — 33rarf=
roaifcr, Srife, bugfieren, 33urcn, 2)ud)t, (Sbbc,
flagge, flott, flotte, Jvrcgatte, (Sonbel, 5»elm,
falfatern, ftantbafen, fentern, Äiel, 5^ur§,
lanben, laüicren, led, lid)ten, löfd)en, Sotfc,
2uf, Tla\i — 58cfanmaft, Jyodntaft — 9Jia=
trofc, 9^auc, ?Jod, ^^flid)t, ^rabin, ^urnpe,
9iai)c, 9iegatte, Sdnff, ©egcl — iöramfegcl —
©teuer, ftoppen, Stranb, Tafel, lau, leer,
lopp, SBanten, 2BiinpeI.
Dnomoto^JoictiidbcS 'ilmmc, (Slodc, @(ude,
grunjcn, Hingen, llad)en, murmeln, niefen,
^fnüfel, llbu.
^lural ftnßularifcö Sib^e, 33eere, 58ime, 33Iüte,
58ruft, ißud}, Gmte, ö'äbrte, öüfte , (Sd)eerc,
©porn, IbJ^äne, Ibür, 2ßeile, Böbi^e-
9icbiH)Hfation beben, 33tber, ^ube, ?yaltcr,
AOofu§pofu§, Irib§h-ab§, ^ürbi§.
9{boto3i§mu§ bar, 53eere, gäbren, öafe, Tlax^,
Tleikx.
9ttttertMtn 5Kitter, lölpel, SBappcn.
9totttJclftb berappen, befebcin, btedicn, brummen,
3)ofe, (VinfcIiod)cm, foppen, ganfen, ©auner,
4"»od)ftapIer, 3od}ent, ftaffer, feilen, Sango^r,
mogeln, pumpen, rotroelfd), Stromer.
9iuncuf4rtft ^gricf, S3udi, lefen, reinen, Diune,
fd}reibcn. Sauber.
(5dbtff§ttJcfcn f. 9^autifd}e§.
®^iücr 2lar, Stltfangler, anftcllig, 35Iauftrumpf,
blcd)cn, boren, burfd)ifo§, S)egcn, Jeljbc,
feurio, J-Iul), ©auner, SBilbbeuer.
®cbtt)ct3crifcöe§ SIbbilb, abfd)ä5ig, anbeimein,
anflellig, ^^im, ^lub, ü'öbn/ ®au, @Ietfd)ev,
5)etmroeb, S^bn, Saiuine, S'Zauc, ^utfcb,
tagen, Unbiü, SBilbbeuer.
(Sccmönnif(^c§ f. 9tautifd)e§.
SIat)iicbe'3 Solmctfd), 2)roid)fe, bubcin, ©renje,
@urfe, i^alunfe, .sMubit5e, Saudje, flinge,
5?rini^, Äummet, ^allafd), '^Peitfdje, $cfefd)c,
^opanj, Säbel, 2S>ilbfd)ur.
SoIbatciifi)ra(bc 2tffe, brillen, 8anb§fncd)t,
lomifter.
©))teIcrou§brii(fc 2iß, Sttout, 2)au§, boppeln,
gefallen, iSunb, faput, Sotterie, 9fJiete, $afd},
paffen, Sau, Sdiroein, Ireff ; aud) 2Ibfd)ad),
matt, 9iod)e, rodicrcn, Sd)ad).
®tubenttf(^c§ Blamage, ßbren^anbcl, fibel,
510
©ac^regifter.
^ibu§, flott, i5^uc^§, ®e^afi, Äater, ta^en^
jnmmer, Äneipe, Änotc, lebcrn, OJiucfcr,
$[)iliftcv, ^'fifficug, ^infcl, prcÜcn, puutpeii,
SRanbal, iHcnommacjc, Salbabcr, ©djroager,
©dnuulitdt, flibiBcu, Stubio.
Jierfagc Jöär, 33eül}ammel, (Sid)f)orn, Äämpe,
ÄuiiB, 50^arfolf.
Xivoi Sommcrmjcf)c.
Untcnntlitftttjcrbcn alter Äompoj'ita: bcibc, clenb,
©ntcl, (5pl)cu, foUicn, Jrcucl, geben, beute,
Siefer, Tlciicv, 3iäber, neben, ©perbcr, 2BeIt,
2BimpcI, 2Bimpcr, SBurjel.
Söagenliou 581al)c, 2)eirf)fcl, 9?abc, ^pianipagen,
©priegel.
5ÖnIatftct Sßaüad).
SBcinbau impfen, Kelter, ^nfc. Sauer, 9}?oft,
pflürfcn, ©punb, !Irid)ter, 2Bein, SBinser.
3äI)Intct()obc ®ronbunbei-t, Ücull, ©d)i(lmg,
Sd)ort, Stiege, 3üfcr; f. bie einzelnen Labien.
3citrcd)uuuö 'Mcnb, 3a()r, ^iltgang, Slionat,
9-)^orgen, 3Jad)t, ©d}altiabr, ©onne, lag,
SBodjc; f. aud) bie -üiamen ber 2Bod)entagc
(ba^u ^fingtag), SCRonate unb 3al)rc§jeiten.
Aus dem Verlag von
Karl J. Trübner in Strassburg
mdcccciv.
Durch die meisten Buch-
handlungen des In- und
Auslandes zu beziehen.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
GRUNDRISS
VERGLEICHENDEN GRAMMATIK
DER
INDOGERMANISCHEN SPRACHEN.
KURZGEFASSTE DARSTELLUNG
der Geschichte des Altindischen, Altiranischen (Avestischen und Altpersischen)
Altarmenischen, Altgriechischen, Albanesischen, Lateinischen, Umbrisch-Sam-
nitischen, Altirischen, Gotischen, Althochdeutschen, Litauischen und Altkirchen-
slavischen
von KAHL BRUGMAO und BERTHOLD DELBRÜCK
ord. Professor der indogermanischen Sprach- ord. Professor des Sanskrit und der Vergleichen-
wissenschaft in Leipzig. den Sprachkunde in Jena.
I. Bd.: EINLEITUNG UND LAUTLEHRE von Karl Brugmann,
Zweite Bearbeitung, i. Hälfte (§ 1—694). Gr. 8°. XL.
628 S. 1897. M. 16.—.
— — 2. Hälfte (§ 695 — 1084 und Wortindex zum i. Band). Gr. 8°.
IX u. S. 623—1098. 1897. M. 12.—.
Die beiden Hälften des I. Bandes zusammen in einen Band
in Halbfranz geb. M. 31. — .
II. Bd.: WORTBILDUNGSLEHRE (Stammbildungs- und Flexions-
lehre) von Karl Brugmann. i. Hälfte. Vorbemerkungen.
Nominalcomposita. Reduplicierte Nominalbildungen. Nomina
mit stammbildenden Suffixen. Wurzelnomina. Gr. 8*^. XIV,
462 S. 188S. M. 12.—.
— — -2. Hälfte, I. Lief.: Zahlwortbildung, Casusbildung der Nomina
I Nominaldeklination), Pronomina. Gr. 8*^. 384 S. 1891. M.io.^.
— — 2. Hälfte, 2. (Schlus.s-) Lief. Gr. 8». XII, 592 S. 1892. M. 14.—.
Die drei Teile des II. Bandes zusammen in einen Band in
Halbfranz geb. M. 40. — .
INDICES (Wort-, Sach- und Autorenindex) von Karl Brugmann.
Gr. 8<^. V, 236 S. 1893. iM. 6. — , in Halbfranz geb. 8.50.
III. Bd. : SYNTAX von B. Delbrück, i. Teil. Gr. 8«. VIII, 774 S.
1893. M. 20. — , in Halbfranz geb. M. 23. — .
IV. Bd.: 2. Teil. Gr. 8«. XVII, 560 S. 1897. M. 15.—,
in Halbfranz geb. M. 18. — .
V. Bd.: 3.(Schluss-)Teil. MitIndices(Sach-, Wort- und Autoren-
Index) zu den drei Teilen der Syntax von C. Cappeller.
Gr. 8^ XX, 606 S. 1900. M. 15.-, in Halbfranz geb. M. 18.—.
(I.Band) ,, . . . Der BrugmannscheGrundriss wird auch in der zweiten Auflage,
die wir als neues glänzendes Zeugnis der unermüdlichen Arbeits- und Schaffenskraft
seines Verfassers, zugleich aber auch seines weittragenden und scharfen Blickes
in alle Weiten und Tiefen unserer Wissenschaft und seines sichern und un-
parteiischen Urteils in den schier zahllosen Problemen und Streitfragen der
Indogermanistik begrüssen, wo möglich in noch höherem Grade, wie in der
ersten, ein Markstein in der Geschichte der indogermanischen Sprachwi.ssen-
schaft sein, als welchen ich ihn mit vollem Fug und Recht in der im Jahr-
gang 1887 Nr. 3 veröffentlichten Besprechung bezeichnet habe."
Fr. Stolz, Neue philologische Rundschau iSqj Xr. 21
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
KURZE
VERGLEICHENDE GRAMMATIK
DER
INDOGERMANISCHEN SPRACHEN.
Auf Grund des fünfbändigen „Grundrisses der vergleichenden
Grammatik der indogermanischen Sprachen von K. Brugmann
und B. Delbrück" verfasst
VON
KARL BRUGMANN.
Lieferung: Einleitung und Lautlehre. Gr. 8". VI, 280 S. 1902.
Geheftet M. 7.— , in Leinwand geb. M. 8.—.
Lieferung: Lehre von den Wortformen und ihrem Gebrauch. Gr. 8". VIII und
S. 281 — 622 mit 4 Tabellen. 1903. Geheftet M. 7. — , in Leinwand geb. M. 8. — .
(Schluß-)Lieferung: Lehre vofi den Satzgebilden undSach- und Wörterverzeichnis.
Gr. 80. XXII und S. 623 — 774. 1904.
Geheftet M. 4.—, in Leinwand gebunden M. 5. — .
(Soeben erschienen.)
Zusammen in i Band geheftet M. 18. — , gebunden M. 21. — .
„...Über das Bedürfnis eines solchen Werkes dürfte kein Zweifel
bestehen; es ist freudig zu begrüsscn, dass der dazu am meisten Berufene,
der Begründer des Grundrisses, diese Arbeit selbst übernahm, dass er
selbst das grössere Werk in ein Compendium umzuarbeiten sich entschloss.
Natürlich musstc der Stoff innerlich wie äusscrlich gekürzt werden. Das
letztere geschah durch Beschränkung auf Altindisch, Griechisch, Lateinisch,
Germanisch und Slavisch, das erstcre durch Einschränkung des Beleg-
matcrials und Wcglassung von weniger wichtigen Dingen, wie z. B. des
Abschnittes über den idg. Sprachbau im allgemeinen; die phonetischen
Bemerkungen enthalten nur die zum Verständnis einer Lautlehre nötigen
Angaben.... Man staunt, dass es dem Verf. trotz aller Kürzungen gelungen ist,
innerhalb des gewählten Rahmens den .Stoff des Grundrisses so vollständig
wiederzugeben. Präcision und Sachlichkeit des Ausdruckes, sowie eine
straffe Disjiosition haben dies ermöglicht ; der Klarheit der Darstellung
entspricht die übersichtliche Anordnung des .Stoffes
.So ist das neueste Buch, das B. der Wissenschaft geschenkt hat,
ein wertvoller Berater für alle, die sich mit der idg. Sprachwissenschaft
oder einem Zweige derselben beschäftigen. Mit .Spannung sieht man
dem Schluss des Werkes entgegen, weil die Bearbeitung der Flexions-
lehre im ,,Grundriss" weiter zurückliegt als diejenige der Lautlehre ; der
zweite Teil wird sich daher voraussichtlich von seiner Grundlage noch
mehr unterscheiden als der vorliegende Teil. Möge der verehrte Verf.
bald zur glücklichen Vollendung des Ganzen gelangen."
A. Thumb, Literaturblntt für ,((crman. und roman. Philologie igoj, Nr. 5.
Verlag von KARL j. TRÜBNER in strassburg.
GRUNDFRAGEN
DER
SPRACHFORSCHUNG
lAUT RÜCKSICHT
AUF W. WUNDTS SPRACHPSYCHOLOGIE ERÖRTERT
VON
B. DELBRÜCK.
50. VIT, 180 S. 1901. M. 4.—
Aus dem Vorwort.
Die Schrift, welche ich hiermit dem Wohlwollen des Publikums empfehlen
möchte, beginnt mit einem Abschnitt, der einem Philosophen vielleicht sehr
elementar vorkommen mag, von dem ich aber hoffe, dass er den übrigen
Lesern willkommen sein wird, nämlich einer kurzgefassten vergleichenden
Darstellung der Herbart'schen und der Wundt'schen Psychologie. Eine solche
Auseinandersetzung schien mir unerlässlich, weil niemand die Meinungsver-
schiedenheit zwischen Steinthal oder Paul einerseits und Wundt andererseits
wirklich verstehen kann, der sie nicht bis in ihre in der psychologischen Grund-
auffassung liegenden Wurzeln verfolgt. An diese grundlegende Darstellung
schliesst sich der bei weitem umfänglichere Teil der vorliegenden Schrift: die
Auseinandersetzung eines Sprachforschers mit den Wundt'schen Theorien über
die wichtigsten Probleme des Sprachlebens. Dass es dabei nicht ohne viel-
fachen Widerspruch abgehen kann, wird derjenige selbstverständlich finden,
der sich gegenwärtig hält, dass ein Philosoph und ein Historiker infolge der
überlieferten Verschiedenheit ihrer Arbeitsgewohnheiten sich demselben Stoff
gegenüber immer verschieden verhalten werden. Dazu kommt im vorliegenden
Falle, dass ein Unternehmen wie das Wundt'sche einer Fülle von stofflichen
Schwierigkeiten ausgesetzt ist, die sich wohl von niemand ganz überwinden
lassen. Die Sprachforschung ist ein ungeheures Gebiet, auf dem unablässig
gearbeitet wird. Wie wäre es zu vermeiden, dass jemand, der den ganzen
Kreis der dahin gehörigen Probleme durchmessen will, sich gelegentlich im
einzelnen vergreift oder hinter dem jetzigen Stande der Forschung zurückt
bleibt? Habe ich demnach Wundt bei aller aufrichtigen Wertschätzung nich-
selten entgegentreten müssen, so hat sich doch, wie man hoffentlich bald
gewahr werden wird, meine Kritik nie auf gleichgültige Einzelheiten, sondern
immer nur auf Punkte von principieller Wichtigkeit gerichtet.
Inhalt:
I. Kapitel: i. Einleitung, 2. Vergleichung der Herbart'schen und der
Wundt'schen Psychologie, 3. Das sprachliche Material. — II. Kapitel : Die Ge-
berdensprache. — III. Kapitel: Der Ursprung der Lautsprache. — IV. Kapitel:
Der Lautwandel. — V. Kapitel: Wurzeln, Zusammensetzung. — VI. Kapitel:
Wortarten und Wortformen, Kasus, Relativum. — VII. Kapitel: Der Satz und
seine Gliederung. — VIII. Kapitel : Der Bedeutungswandel, Rückblick. —
Litteraturangaben. — Index.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
C£lTci)5 Ulli) .Stttbieii
S p r tt d) ni c f d) i d) t e u ii b 11 o l h s k u n b e.
^rofeffor an bev Uiiiöerntnt (Sraj.
I. SBanb. 80. VIII, 412 ©. 1885. m. 7.— ßeS. !m. 8.—
Snf)alt: ^üv Sprad)f^cfd)id)tc. I. ©aö iuboöcrmamfdhc UiDoIf. II. 3)ic
ctruSüfcfje (2prad)fraöe. III. lieber ©prarfje iinb Sitcratur bei iHl6anefen. IV. ^aä
l^eutigc 0ricd;ifd). V. (5on[tnntui ©atljag unb bie Slaücnfraf^c in C^)ried)cnlnnb.
^ 3ur öcrflicid)cnbcu ^Iliärd)cutunbc. I. golllorc. IL '}Jüivd)enforfd)un(3 uub
2(Itcvt()um§roiifcnfd)aft. III. 3lec(vptifd)e 93?ärd)en. IV. 3trabifd)c ^I1{ärd)en. V. iJduor
unb '^ii)d;e. VI. ^ic Quellen beö ^Itecaineronc. VII. SübiUunfdjC aJlärd^en.
VIII. ©er 9kttenfänger oon .f^ametn. IX. 2)ev X^atljc bog %o\>c§. X. 9lip onn
Söinfle.
3ur ftcuntiiij; bc§ 58oIfc4icbe§. I. Sni'^fct^e ^isierjeilen. IL 9teu^ncd)iid)e
SSoIföpoefic. III. Stubicn über baö ^d)nabcrl)üpfel. 1. 3"»'" Sitcratur ber od;nüber=
I)üpfel. 2. Jl>icr5eilc mt> inclirftropljiges 2k\). 3. Heber ben ^Jiaturcinc^ang beä
©d)naberl)iipfclö. — 9(nnicr{ungen.
IL ^anb. 8". VI, 380 ©. 1893. «Di. 6.— geb. ^"Oi. 7.—.
SnFialt: L ^^ran,^ 33opp. — IL ©corg ßurtiuö. — IIL 2ßcltfprad)e unb
2Beltfprad}cn. — IV. Gtruofifd)eä aus 3(egi)pten. — V. SDie 2hiöfprad)c be§
GJried)ild)en. — VL a3on ber fd^fcfijd^en 9Jiuntiart. — VII. ^ur ßljarafteriftil
bev int)ifd)en Sitcratur. 1. i'tllgemcinc ©runblagen. 2. 5)er ä>eba. 3. Mälibäja.
— VIII. oigeunerpljilologic. — IX. 3>olt5lieber auö "^sieniont. — X. 9icugrie=
d^ifdjc .s>Pd)^'itöbräudjC. — XI. ^ur i^oltötunbe ber Dllpenlänber. — XII. ^-in=
lijdie gteifctage. 1. 3>on 23rinbtii md) Secce. 2. Secce, 3. .Halimera. 4. STarent.
— XX. 33ei'ben Sllbanefen ^talicnö. — XXI. 2)00 Jubiläum ber Uniücrfität
in Bologna. — i'lnnierfungen.
Urteile der Presse:
tEs kann gewiss nur willkommen sein, Fragen, die jeden Gebildeten
interessiren sollten, von berufener Seite einem weiteren Leserkreis ausein-
andergesetzt zu sehen. Und gerade die vorliegende Sammlung verbindet in
glücklicher Weise wissenschaftliche Strenge mit gemeinfasslicher Darstell'ma
in fesselndem und vornehm elegantem Stile.» Liter ari'^'-lifs Ceri7uliliJ.tt.
«Das Ganze zcirjt von einer bewurier.iöWÜruigen Belesenheit und ist
dabei in einer so geistvollen und fcjselnden Sprache geschrieben, dass wir
überzeugt .«sinH da«? neue Buch weide sich bei allen, welche für den in Sprache,
Märchen und Liedern sich offenbarenden Charakter eines Volkes Interesse
haben, schnell viele Freunde erwerben.» Deutsche Litteratur- Zeitung.
Der wissenschaftliche Wert eines Werkes von Gustav Meyer ist
stets über allem Zweifel erhaben; das vorliegende ist aber vermöge seiner
glänzenden Darstellung von, Anton Schönbach für würdig befunden
worden, in seinem Buche „Über Lesen und Bildung, 4. Auflage" unter
den Werken aufgeführt zu werden, die einen Ehrenplatz in dem geistigen
Haushalt jedes Gebildeten verdienen.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
REALLEXIKON
QIDOaERMAIISCHES ALTERTUMSEMDE.
GRUNDZÜGE
EINER
KULTUR- UND VÖLKERGESCHICHTE ALTEUROPAS
VON
O. SCHRADER,
O. Professor an der Universität Jena.
Lex. 8". XL, 1048 S. 1901. Broschirt M. 27. — , in Halbfranz geb. M. 30. — .
„Ein Gelehrter, dessen Name mit der Entwicklung der indogermanischen
Altertumskunde schon aufs Engste verknüpft ist, tritt uns hier mit einem neuen
bedeutenden Werke entgegen, das sich sowohl durch seine innere Gediegenheit
als auch durch seine glückliche Form zahlreiche Freunde verschaffen, ja einem
weiten Kreise bald zu einem unentbehrlichen Hilfsbuch werden wird . . .
Schr.s Ziel ist, die ältesten inneren und äusseren Zustände der indo-
germanischen Völker uns vor Augen zu führen und von da zurückschliessend auch
die ihres Stammvolkes. Es geschieht dies an der Hand der geschichtlichen Nach-
richten, der ausgegrabenen Altertümer und nicht zum geringsten Teil der Sprache.
— Dass auch die Sprachwissenscliaft wirklich berufen und befähigt ist, auf die
Kultur vorgeschichtlicher Perioden Rückschlüsse zu ziehen, ist im Laufe der
letzten Zeit wiederholt bestritten worden, und so sieht sich denn Sehr, in der
Vorrede veranlasst, auf die Fragen der Methode näher einzugehen. Wir dürfen
dabei im wesentlichen -seinen Standpunkt als den richtigen anerkennen. Trefflich
ist unter anderem das, was über das Mass von Berechtigung gesagt wird, das
Schlüssen ex silentio zukommt . . .
Dass überall gleich tief gepflügt wurde, ist ja schon mit Rücksicht auf
die Ausdehnung des Arbeitsfeldes und die sehr ungleiche Beschaffenheit seines
Bodens von vornherein nicht zu erwarten. Im Grossen und Ganzen haben wir
aber allen Grund, Sehr, zu seiner Leistung zu beglückwünschen, und besonders
die Hauptprobleme der indogermanischen Altertumskunde sind von ihm so treff-
lich behandelt, dass sich jeder, der sie neuerdings in Angriff nimmt, mit ihm
wird auseinandersetzen müssen.
Vor allem wird die übersichtliche Darstellung des bisher Erreichten, die
ein Weiterarbeiten sehr erleichtert, dem ganzen Bereich der indogermanischen
Altertumskunde zu Statten kommen. Dank und Anerkennung für das schöne
Buch gebühren dem Verf. vollauf . . ."
(R. Much in der Deutschen Lüteraturzeitiing TQ02 Nr. 34.)
„... Allzu lange habe ich die geduld des lesers in anspruch genommen, möchte
es mir wenigstens in etwa gelungen sein, in ihm die Überzeugung zu erwecken,
dass jeder philologe, auch jeder anglist, der sein fach nicht mit rein ästhetisch-
psychologischer littcraturbetrachtung erschöpft hält, fortan Schrader's reallexikon
zu den unentbehrlichen handbüchern wird zählen müssen, die er stets nah zur
hand zu haben wünscht. Wir dürfen von dem werke mit dem stolzen gefühle
scheiden, dass hier wieder deutschem fleisse und deutscher Wissenschaft ein
monumentalwerk gelungen ist, das von der gesamten wissenschaftlichen weit
als ein Standard IFork auf unabsehhare zeit mit dankbarkeit und bewunderung
für den Verfasser benutzt werden wird."
(Max Förster im Beiblatt zur A?ig;lia igo2 Nr. VI).
^ Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
INDOGERÄIMISCHE FORSCHUNGEN
ZEITSCHRIFT
FÜR
INDOGERMANISCHE SPRACH- UND ALTERTUMSKUNDE
HERAUSGEGEBEN
von
KARL BRUGMANN „„d WILHELM STREITBERG
mT DEM BEIBLATT :
ANZEIGER FÜR INDOGERMANISCHE SPRACH- UND ALTERTUMSKUNDE
REDIGIERT VON
WILHELM STREITBERG
L— XIV. Band 1891—1903. XV. Band unter der Presse.
Preis jedes Bandes M. 16.—, in Halbfranz geb. M. 18.—.
Die Original-Arbeiten erscheinen in den Indogermanischen Forsch-
ungen; die kritischen Besprechungen, eine referierende Zeitschriftenschau,
eine ausführHche BibHographie sowie Personalmitteilungcn von allgemeinerem
Interesse werden als «Anzeiger für indogermanische Sprach- und Alter-
tumskunde» beigegeben.
Die Zeitschrift erscheint in Heften von 5 Bogen 8". Fünf Hefte bilden
einen Band. Der Anzeiger ist besonders paginiert und erscheint in 3 Heften,
die zusammen den Umfang von ungefähr 15 Bogen haben; dieses Beiblatt ist
nicht einzeln käuflich. Zeitschrift und Anzeiger erhalten am Schluss die er-
forderlichen Register.
HITTITER UND ARMENIER
von
P. JENSEN.
gr. 8". XXVI, 255 S. 1898. M. 25:—
i\Iit 10 lithographischen Schrifttafeln und einer Übersichtskarte.
Inhalt: I. Das Volk und das Land der Hatio-Hayk. — II. Die hatisch-
armenischen Inschriften. A) Liste der bekannten Inschriften. B) Transscriptions-
und Übersetzungsversuche. — III. Das hatisch-armenischc Schriftsystem. A) Die
Schriftzeichen und ihre Verwendung. Mit einem Anhang. B) Das ägyptische
Vorbild des hatischen Schriftsystems. C) Palaco-armcnischer Ursprung der
hatischen Schrift. — IV. Die Sprache der Hatier und das Armenische. A) Gram-
matisches. B) Lexikalisches. C) Der Lautbcstand der hatischen Sprache im
Verhältnis zu dem des Indogermanischen und des Armenischen. — V. Zur
hatisch-armenischen Religion. A) Hatischc GcUterzeichen. B) Hatische Götter-
namen. C) Haiische Götter. D) Einfluß des syrischen Cultus auf den der
Hatier. E) Die Religion der Hatier und die der Armenier. — VI. Zur hatisch-
armenischen Geschichte. — Nachträge. Verzeichnisse.
Es ist Jensen gelungen, bisher stumme Denkmiilcr zum Reden zu
bringen und aus spärlichem und spr()dcm Materiale wichtige Aufschlüsse
über ein vorher ganz dunkles Gebiet der alten Geschichte zu gewinnen.
Hoffen wir mit ihm, daß die archäologische Forschung in Zukunft noch
einmal längere und inhaltreichere Inschriften zu Tage fördere. Selbst
wenn dann diese oder jene Einzelheit seiner Entzifferung sich nicht be-
währen sollte, so wird doch die Geschichte der Wissenschaft .stets seinen
Namen als den des Begründers der hatischen Philologie nebst Cham-
pollion, Grotcfend und Thomsen zu verzeichnen haben.
C. Brockclmann (Göttingische gelehrte Anzeigen, 1899, Nr. i.)
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
HISTORISCHE GRAMMATIK
DES KILIEISCH-ARMEIISCHEI
von
Dr. JOSEF KARST.
80. XXIII, 444 S. mit 2 Tafeln. 1901. M. 15.—
M. J. Karst ne pouvait que faire oeuvre eminemment utile ; le
travail a ete fait avec un soin extreme ; quant ä la methode, il suffit pour en
garantir la correction de rappeler que l'auteur est le digne eleve de M. Hübsch-
mann ä qui l'ouvrage est dedit^ Son ouvrage marque un progres
important. A. Meillet (Revue critique, 1901, No. 25).
Unter der Presse:
MITTELARMEmSCHES EECHTSBUCH
(Rechtsbuch Sempads aus dem XIII. Jahrhundert)
Unter Zurückführung auf seine Quellen aus dem Etschmiadziner
und dem Venedig- Wiener Kodex
herausgegeben, übersetzt und erläutert
von
JOSEF J. KARST.
Mit Unterstützung der Kgl. preuß. Akademie der Wissenschaften in Berlin.
Gr. 40. 2 Bände, ca. 50 Bogen.
Erster Teil : Textausgabe. Armenisch und Deutsch.
Zweiter Teil : Kommentar.
VERLAG VON KARL J. TRUBNKR IN Strassbukg.
Handbuch der Litauischen Sprache
Grammatik. Texte. Wörterbuch.
Von
OSKAR WIEDEMANN.
80. XVI, 354 S. 1S97. M. 9.—.
<Seit langen Jahren schon hat jeder, der Vorlesungen über litauische
Sprache zu halten gezwungen ist, den Mangel eines passenden Handbuches
aufs Schmerzlichste empfunden Wiedemann, der verdiente Verfasser
der scharfsinnigen Monographie über das litauische Präteritum, darf des Dankes
bei Lehrer wie Schüler gewiss sein .... Ein ausführliches Wörterbuch macht
den Beschluss, so dass der Band Alles umfasst, was der Anfänger nothig hat.
Möge das Werk der litauischen Sprache recht viele neue Freunde werben.»
Liter. Centralhlatl iSqj. iV>. 6.
Ein Handbuch der litauischen Sprache ist, seitdem das treffliche
Schleichersche Werk vergriffen ist, ein dringendes Bedürfniss, und der Ver-
fasser will diesem durch seine Arbeit abhelfen. Ausser Schleicher hat ihm
besonders Leskiens Handbuch der altbulgarischen Sprache als Muster vor-
geschwebt. Doch wollte er nicht nur eine nackte Zusammenstellung der Laut-
lehre und Paradigmata geben, sondern hat überall die Erklärungen der Sprach-
thatsachen, die er für die richtigen hält, entweder dargelegt oder wenigstens
den Ort, an dem sich diese Erklärungen finden, angeführt. Auch abweichende
Ansichten werden meist wenigstens zitirt.
Dadurch wird das streng wissenschaftlich geschriebene Buch auch für
den des Litauischen bereits mächtigen Sprachforscher ein dankenswerthes
Hilfsmittel, um sich über die neueren sprachvcrgleichenden Anschauungen zu
unterrichten, wenn er über eine umfangreiche Bibliothek verfügt.
Deutsche Littcraturzeitung j8q8. Nr. 2t.
Die Preussische Sprache
Texte. Grammatik. EtymologiscliCvS Wörterbuch.
Von
DR. ERICH BERNEKER.
8». X, 333 S. 1896. M. 8.—
Eine erneute Herausgabe und dem heutigen Stand der Forschung ent-
sprechende grammatische Behandlung der prcussischen Sprachdenkmäler war
schon lange ein Bedürfniss, .... und man muss dem Verfasser schon aus diesem
Grunde dankbar sein, dass er sich der iVIühe unterzogen hat, die drei Katechismen
und das Vocabular aufs Neue abzuschreiben, um so eine sichere Grundlage für
die grammatische Behandlung der prcussischen Sprachreste zu bieten. . . . Abge-
sehen von ihrer grösseren Zuverlässigkeit unterscheidet sich Bernekcr's Aus-
gabe noch in zwei Punkten zu ihrem Vortheil von derjenigen Nesselmann's:
erstens giebt sie den Originaldruck der drei Katechismen mit allen seinen
Druckfehlern getreu wieder und iicrichtigt die Fehler unter dem Text, während
Ncsselmann die Verbesserungen in den Text aufgenommen hat und darunter
die Lesart des Originals giebt; zweitens giebt B., und damit erwirbt er sich
ganz besonders den Dank Aller, die sich mit dem Prcussischen beschäftigen,
auch den deutschen Text wieder, dessen Kenntniss bei der grossen Mangel-
haftigkeit der preussischen Uebersetzung unerlässlich ist. Der wichtigste Theil
des vorliegenden Buches ist sein zweiter Abschnitt: die grammatische Behand-
lung der preussischen Denkmäler, die manches Neue und WerthvolLe bietet.
Literarisches Ccntralblatt JSpj. Nr. 20.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
Siavische Chrestomathie
mit
Glossaren.
Von
Dr. Erich Berneker,
ao. Professor an der deutschen Universität Prag.
Gr. S^^.IX, 484S. 1902. Geheftet M. 12. — ; gebunden in Leinwand M. 13. — .
Inhalt: I.Kirchenslavisch: i.Altkirchenslavisch (Altbulgarisch).
2. Bulgarisch-Kirchenslavisch. Mittelbulgarisch. 3. Serbisch-Kirchen-
slavisch. 4. Russisch-Kirchenslavisch. — II. Russisch (Altrussisch, Gross-
russisch, Weissrussisch). — III. Klein russisch. — IV. Bulgarisch.
— V. Serbisch - Kroatisch, a. Alt -Serbisch- Kroatisch, b. Die
heutige Volkssprache. — VI. Slovenisch. — VII. Cechisch. a. Alt-
cechisch. b. Die heutige Volkssprache. — VIII. Slovakisch. —
IX. Polnisch, a. Altpolnisch, b. Die heutige Volkssprache, c. Kas-
zubisch. — X. Ober-Sorbisch (Ober-Lausitzisch). — XI. Nieder-
Sorbisch (Nieder-Lausitzisch). — XII. Polabisch.
„Das Bedürfniss nach einer Chrestomathie aller slavischen Sprachen
wurde — namentUch an den Universitäten mit nichtslavischen Hörern, so weit
hier das Siavische eben gepflegt wird — lebhaft empfunden. Diesem Bedürf-
nisse soll das vorliegende Buch nachkominen. . . .
. . . Wir wünschen dem Buche, das recht sorgfältig redigiert wurde, den
besten Erfolg und sind überzeugt, dass es recht gute Dienste leisten wird."
Deutsche Litter aturzeituvg IQ02, Nr. 40.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
UNTERSUCHUNGEN
ZUR
GRIECHISCHEN LAUT- UND VERSLEHRE
VON
FELIX SOLMSEN,
a. o. Professor der indogermanischen Sprachwissenscliaft an der Universität Bonn.
8». IX, 322 S. 1901. M. 8.—
. . . Das Buch von Solmsen bildet eine wertvolle Ergänzung zu den
„Quaestiones epicae", an die es sich in wesentlichen Stücken teils berichtigend,
teils ergänzend anschliesst. Es beruht auf ausgedehnter Kenntnis der griechischen
Dialekte und behandelt die schwierigen Fragen der Laut- und Verslehre mit
grosser Gründlichkeit und Sorgfalt. Es ist reich an neuen und anregenden
Gedanken und Vorschlägen und nimmt auch da, wo man nicht ohne weiteres
beistimmen kann, das Interesse des Lesers in Anspruch.
Berliner philologische Wochenschrift 1^02. No. 6.
STUDIEN
ZUR
LATEINISCHEN LAUTGESCHICHTE
VON
FELIX SOLMSEN.
8». VIII, 208 S. 1894. M. 5.50.
,,Drei Aufsätze und drei Excurse bilden den Inhalt der Schrift: I. Der
Wandel von ve- in v5- und von vö- in ve- im Wortanlaut; II. Der Wandel von
que- in cö; III. Der Schwund des v zwischen Vocalen. Sodann: i) Weiteres
zur Bildung der 2. Sg. Imp. Act. der unlhematischen Verba im Lateinischen;
2) Der Plur. Ind. Präs. und das Präteritum des Verbums , .wollen" im West-
germanischen; 3) Reste der indogermanischen Flexion von dieus im Lateinischen
und Verwandtes. Sach- und Wortregister bilden den Schluss . . .
Die von Sachkenntnis und Methode zeugende Schrift bedeutet einen
wesentlichen Fortschritt auf dem vielumstrittencn Gebiet."
Literar. Centralblatt 1895 ^'f- 20.
„Lange Zeit ist das Lateinische von den Sprachvergleichern etwas stief-
mütterlich behandelt worden und infolge dessen in viel höherem Grade als
das Griechische der Tummelplatz für einen Dilettantismus geblieben, der blosse
Einfälle und willkürliche, durch keine Analogien gestützte oder zu stützende
Behauptungen für Wissenschaft ausgibt. Erst in den letzten drei Jahren ist
von verschiedenen Seiten auch dieses Gebiet energisch und mit grossem Er-
folge in Angriff genommen worden. Den Forschungen von F. Skutsch, den
Arbeiten von Parodi gesellen sich als Drittes die Untersuchungen von Solmsen
bei, die in trefflicher Vereinigung sprachwissenschaftlicher und philologischer
Kenntnisse, in feinsinniger Scheidung dessen, was einzelsprachliche Entwicklung
ist, von dem, was in die Urzeit hinaufreicht, in strenger Beobachtung der
historischen Folge überlieferter Formen als eine vorzügliche Leistung bezeichnet
werden dürfen . . ." Zeilschrift f. d. österr. Gymnasien JSgß- Heft I.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 13
DIE GRIECHISCHE SPRACHE
im
Zeitalter des Hellenismus
Beiträge zur Geschichte und Beurteilung der Koivr|.
Von
Albert Thumb
a. o. Professor an der Universität Freiburg i. B.
8». VIII, 273 S. 1901. M. 7.—.
Die Erforschung der hellenistischen Sprache oder Koivr) hat in den letzten
Jahren einen erfreulichen Aufschwung genommen, der sowohl der biblischen
wie der profanen Graecität zu gut gekommen ist. Dabei ist aber auch recht
fühlbar geworden, wie vieles noch auf diesem erst durch die Inschriften und
?apyri recht erschlossenen Gebiet zu thun ist, bis wir die Geschichte der
griechischen Sprache von Alexander dem Grossen bis zum Ausgang des Alter-
tums völlig überschauen. Das vorliegende Buch hat sich die Aufgabe gestellt,
die Probleme und Desiderata der Koivriforschung zu skizzieren sowie einige
Kapitel aus der Geschichte der Koivr] auf Grund des bisher Geleisteten zu be-
handeln oder teilweise durch eigene Untersuchungen, die jedoch nur den
Charakter von Stichproben aus dem reichen Quellenmaterial haben, weiterzu-
führen. Der Verfasser hielt es für seine besondere Aufgabe, die innigen Be-
ziehungen zwischen der KOivri und dem Neugriechischen überall zu betonen
und dadurch für die Forschung methodische Grundsätze aufzustellen, deren
Befolgung für die weitere gedeihliche Arbeit auf diesem Gebiet unerlässlich ist.
Das Buch wendet sich an alle, welche der Geschichte der griechischen Sprache
Interesse entgegenbringen, besonders auch an die Theologen, welche die Bibel-
forschung in engste Fühlung zu den erörterten Problemen bringt; indem der
Verfasser den heutigen Stand der KOiviiforschung zusammenfasst und dazu
Stellung nimmt, hofft er nicht nur das erwachte Interesse an diesen Fragen
rege zu erhalten, sondern auch in weiteren Kreisen neues Interesse für den
Gegenstand zu gewinnen. Die Darstellung gliedert sich in folgende 6 Kapitel:
I. Begriff der koiv/-) und Methoden der Forschung. IL Der Untergang der alten
Dialekte. III. Dialektreste in der koiv/]. IV. Der Einfluss nichtgriechischer Völker
auf die Entwicklung der hellenistischen Sprache. V. Dialektische Differenzierung
der Koivri; die Stellung der biblischen Graecität innerhalb derselben. VI. Ursprung
und Wesen der Koivrj. — Beigefügt ist ein grammatisches und ein Wortregister.
THUMB, DR. ALBERT, HANDBUCH DER NEUGRIECHI-
schen Volkssprache. Grammatik, Texte und Glossar. 8". XXV,
240 S. mit einer lithogr. Schrifttafel. 1895. M. 6. — , geb. M. 7. —
«Endlich einmal eine brauchbare Grammatik der neugriechischen
Volkssprache, ein Buch, das nicht jenes aus allen möglichen Formen zu-
sammengebraute Kauderwelsch der Zeitungen und Bücher, sondern die
in gesetzmässiger Entwicklung entstandene lebendige Sprache der Gegen-
wart lehrt! Th. hat es verstanden, den wichtigsten Sprachstoff auf sehr
knappem Räume mitzuteilen, indem er sich auf die Verzeichnung der
Thatsachen mit den unentbehrlichsten Erklärungen beschränkte . . .
Hundertmal bin ich nach einem praktischen Handbuch der neugriechischen
Volkssprache gefragt worden, und stets war ich in Verlegenheit, was ich
den Leuten eigentlich nennen sollte; die gleiche Verlegenheit drückte
mich jedesmal, wenn ich eine Vorlesung über neugriechische Grammatik
hielt und den Zuhörern zur Vereinfachung und Erleichterung des Unter-
richts etwas Gedrucktes in die Hand geben wollte. Wer die Not so an
eigenster Haut gefühlt hat, wird dem Verfasser für seine schöne Arbeit
doppelt dankbar sein . . .» Byza?ttmische Zeitschrift iSgß S. 220
14 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
GRUNDRISS
DER
INDO-ARISCHEN PHILOLOGIE
UND
ALTERTUMSKUNDE
Begründet von
GEORG BÜHLER,
fortgesetzt von
F. KIELHORN,
Professor des Sanskrit an der Universität Göttingen.
In diesem Werk soll zum ersten Mal der Versuch gemacht werden, einen
Gesamtüberblick über die einzelnen Gebiete der indo-arischen Philologie und
Altertumskunde in knapper und systematischer Darstellung zu geben. Die
Mehrzahl der Gegenstände \Aird damit überhaupt zum ersten Mal eine zu-
sammenhängende abgerundete Behandlung erfahren; deshalb darf von dem
Werk reicher Gewinn für die Wissenschaft selbst erhofft werden, trotzdem es
in erster Linie für Lernende bestimmt ist.
Gegen dreissig Gelehrte aus Deutschland, Österreich, England, Holland,
Indien und Amerika haben sich vereinigt, um diese Aufgabe zu lösen, wobei
ein Teil der Mitarbeiter ihre Beiträge deutsch, die übrigen sie englisch ab-
fassen werden. (Siehe nachfolgenden Plan.)
Besteht schon in der räumlichen Entfernung vieler Mitarbeiter eine
grössere Schwierigkeit als bei anderen ähnlichen Unternehmungen, so schien es
auch geboten, die Unzuträglichkeit der meisten Sammelwerke, welche durch
den unberechenbaren Ablieferungstermin der einzelnen Beiträge entsteht, da-
durch zu vermeiden, dass die einzelnen Abschnitte gleich nach ihrer Ab-
lieferung einzeln gedruckt und ausgegeben werden.
Der Subskriptionspreis des ganzen Werkes beträgt durchschnittlich 65 Pf.
pro Druckbogen von 16 Seiten; der Preis der einzelnen Hefte durchschnittlich
80 Pf. pro Druckbogen. Auch für die Tafeln und Karten wird den Subskribenten
eine durchschnittliche Ermässigung von 2o7o auf den Einzelpreis zugesichert.
Über die Einteilung des Werkes giebt der nachfolgende Plan Auskunft.
Band I. Allgemeines und Sprache.
i)*a. Georg Bühler. 1837 — 1898. Von Jul. Jelly. Mit einem Bildnis Bühlers
in Heliogravüre. Subskr. -Preis M. 2. — , Einzel-Preis M. 2.50.
b. Geschichte der indo-arischen Philologie und Altertumskunde von Ernst
Ktilm.
2) Urgeschichte der indo-arischen Sprachen von A. Thtimb.
3) a. Die indischen Systeme der Grammatik, Phonetik und Etymologie von
B. Liehich.
*b. Die indischen Wörterbücher (Koäa) von Tit. Zacliariae. Mit Indices.
Subskr. -Preis M. 2.20, Einzel-Preis M. 2.70.
4) Grammatik der vedischen Dialekte von A. A. Macdonell (engl.)
5) Grammatik des klassischen Sanskrit der Grammatiker, der Litteratur und
der Inschriften sowie der Mischdialekte (epischer und nordbuddhistischer)
von //. Lüders.
*6) Vedische und Sanskrit-Syntax von J. S. Speyer. Mit Indices.
Subskr. -Preis M. 4.25, Einzcl-Prcis M. 5.25.
7) Paligrammatiker, Paligrammatik von O. Fratike.
Fortsetzung siehe nächste Seite.
Verlag von KARL J. TRÜBNER um Strassburg. 15
Grundriss der indo-arischen Philologie (Fortsetzung).
*8) Grammatik der Prakritsf)rachen von A\ Pischcl. Mit Indices.
Subskr. -Preis M. 17.50, Einzel-Preis M. 21.50.
9) Grammatik und Littcratur des tertiären Prakrits von Indien von G.A. Grierson
(englisch).
*io) Littcratur und Sprache der Singhaiesen von Wilh. Geiger. Mit Indices.
Subskr.-Preis M. 4. — , Einzel-Preis M. 5. — .
*n) Indische Paläographie (mit 17 Tafeln) von G. Bühler.
Subskr.-Preis iM. 15—, Einzel-Preis M. 18.50.
Band II. Litteratur und Geschichte.
1) Vedische Litteratur (Sruti).
a. Die drei Vcden von K. Geldiier.
*b. The Atharva-Veda and the Gopatha-Brähmanaby -l/.i9/^£'»f//^/rf( englisch).
Mit Indices. Subskr.-Preis M. 5.40, Einzel-Preis M. 6.40.
2) Epische Litteratur und Klassische Litteratur (einschliesslich der Poetik
und der Metrik) von H. Jacobi.
3) Quellen der indischen Geschichte.
a. Litterarische Werke und Inschriften von F. Kielhorn (engl.).
*b) Indian Coins (with 5 plates) by E. J. Rapson (engl.). Mit Indices.
Subskr.-Preis M. 5.20, Einzelpreis M. 6.20.
4) Geographie von Af. A. Stein.
5) Ethnographie von A. Baines (engl.).
6) Staatsaltertümer / von J. Jolly und
7) Privataltertümer ( Sir R. West (englisch).
*8) Recht und Sitte (einschliessl. der einheimischen Litteratur) von J. Jolly.
Mit Indices. Subskr.-Preis M. 6.80, Einzel-Preis M. 8.30.
9) Politische Geschichte bis zur muhammed. Eroberung von J. F. Fleet (engl.).
Band III. Religion, weltl. Wissenschaften und Kunst.
I) *a. Vedic Mythology by A. A. Macdonell (engl.). Mit Indices.
Subskr.-Preis M. 8.20, Einzel-Preis M. 9.70.
b. Epische Mythologie von M. Wititerfiitz.
*2) Ritual-Litteratur, Vedische Opfer und Zauber von A. Hillebrattdt.
Subskr.-Preis M. 8. — , Einzelpreis M. 9.50.
3) Vedänta und Mimärhsä von G. Thibaut.
*4) Sämkhya und Yoga von R. Garbe. Mit Indices. Subskr.-Preis M. 2.70.
Einzelpreis M. 3.20.
5) Nyäya und Vaisesika von A. Veiiis (engl.).
6) Vaisnavas, 'Saivas, \ ,,on R G. Bhandarkar
Sauras, Sanapatas, > Bhaktimarga \ (englisch)
Skändas, Saktas, \ \ ^ '^ ''
7) Jaina von E. Leumaiin.
*8) Manual of Indian Buddhism by H. Kern (engl.). JNIit Indices.
Subskr.-Preis M. 6.10, Einzel-Preis M. 7.60.
*9) Astronomie, Astrologie und Mathematik von G. Thibaut.
Subskr.-Preis M. 3.50, Einzel-Preis M. 4. — .
*io) Medizin von y. Jolly. Mit Indices. Subskr.-Preis M. 6. — , Einzel-Preis M. 7. — .
Auf Grunfl dieser Arbeit wurde Professor J. Jolly zum Ehrendoctor der medizinischen
Fakultät der Universität Göttingen ernannt.
11) Bildende Kunst (mit Illustrationen) von J. Burgess (engl.).
12) Musik.
NB. Die mit * bezeich?ieten Hefte sind bereits erschienen.
«Auch diesem vierten in der Reihenfolge der Grundrisse möchte man, allen jenen zur Be-
herzigung, die im Zeitalter derselben ihre philologische Laufbahn antreten, das Wort mit auf den
Weg geben: Was du ererbt von deinen Vätern hast, erwirb es, um es zu besitzen! Diese Grundrisse
haben wie die Janusbilder zwei Gesichter, die nach entgegengesetzten Seiten schauen: rück%värts und
vorwärts. Durch die Arbeiten der vorangegangenen Geschlechter, die sie zusammenfassen, legen sie
Zeugniss ab von der geistigen Energie, die sich allmählich auf den verschiedenen Einzelgebieten,
welche in ihrem inneren und äusseren Zusammenschluss die jedesmalige Philologie ausmachen, auf-
gespeichert hat. Unter diesem Gesichtspunkt bedeuten sie zugleich deren Reiferklärung gewisser-
massen durch den spontanen Act des Unternehmens als solchen, durch das in Voraussicht seiner
Durchführbarkeit geplante Werk selber. Die kommenden Geschlechter aber, die es gebrauchen,
werden in ihm eine gesicherte Grundlage ihrer Arbeiten finden, und stehen deshalb nicht bloss bleibend
in Dankesschuld, sondern tragen auch die ernste Verpflichtung, ihrerseits die Summe der bereits vor-
handenen Energie zu vermehren, der Forschung immer neue Wege zu eröffnen, günstigere Aussichts-
punkte zu erschliessen Mit dem ersten Hefte hat sich der indo-arische Grundriss vor-
treflTHch inauguriert. Wünschen wir dem kühnen Unternehmen einen gleich vortrefflichen Fortgang.»
Literar. Centralblatt 1896 Nr. 36.
i6 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
GRUNDRISS
DER
IRANISCHEN PHILOLOGIE
UNTER MITWIRKUNG VON
CHR. BÄRTHOLOMAE. C. H. ETHE, C. F. GELDNER, P. HÖRN,
A. V. W. JACKSON, F. JUSTI, W. MILLER, TH. NÖLDEKE, C. SALEMANN, A. SOCIN,
F. H. WEISSBACH und E. W. WEST
HERAUSGEGEBEN
von
WILH. GEIGER und ERNST KUHN.
I. Band, i. Abteil., Lex. 8". VIII, 332 S. 1895— 1901. M. 17.—
I. » 2. » Lex. 8". VI, 535 S. 1898— 1901. M. 27.—
Anhang zum I. Band. Lex. 8». VI, 111 S. 1903. M. 6.—.
II. Band. Lex. 8". VII, 791 S. 1896 — 1904. M. 40. — (auch noch in 5 Lieferungen
ä M. 8.— zu haben).
Nöldeke, Theodor, Das iranische Nationalepos (Separatabdruck).
Lex. 8«. 82 S. 1896. M. 4.50.
Inhalt:
I. Band i. Abteilung.
I. Abschnitt. SPRACHGESCHICHTE.
1 ) Vorgeschichte der iranischen Sprachen Prof. Dr. Chr. Bartholomae.
2) Avvestasprache und Altpersisch Prof. Dr. Chr. Bartholomae.
3) Mittelpersisch Akademiker Dr. C. Salcmaun.
I. Band. 2. Abteilung.
4) Neupersische Schriftsprache Prof. Dr. P. Hörn.
5) Die übrigen modernen Sprachen und Dialekte.
A. Afyänisch { v, t t\ u/ r^ ■
,j D j-v- / Prof. Dr. W. Geieer.
C. Kurdisch Prof Dr. A. Sociv.
D. Kleinere Dialekte und Dialekt-
gruppen a) Allgemeines, b) Pamir-
dialckte, c) Kaspische Dialekte
(MäzandaränT, etc.) d) Dialekte in
Persien. Prof. Dr. W. Geifer.
Anhang zum I. Band: Ossetisch l'rol. Dr. W. Miller.
II. Band.
II. Abschnitt. LITTERATÜR.
i) Awcstalitteratur Prof. Dr. A'. /'". Geldtier.
2) Die altpersischen Inschriften Dr. /'". //. IVeissbach.
3j Pahlavilitteratur Dr. E. IV. West.
Mit einem .Anhang iilicr die neupersische Littcratur der Parsi.
4) Das iranische Nationalepos Prof. Dr. 77/. Nöldeke.
5) Neupersische Littcratur Prof. Dr. C. II. Ethe.
III. Abschnitt. GESCHICHTE UND KULTUR.
1) Geographie von Iran Prof. Dr. VV. Gei};;er.
2) Geschichte Irans von den ältesten Zeiten bis zum Ausgang,
der Säsäniden Prof. Dr. /'". Jtisti.
3) Geschichte Irans in islamitischer Zeit Prof. Dr. P. Hörn.
4) Nachweisung einer Auswahl von Karten für die geographischen
und geschichtlichen Teile des Grundrisses. Von F. Justi.
5 ) Die iranische Religion Prof. Dr. A. V. IV. Jackson.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg, 17
Unter der Presse:
ALTIRANISCHES
WÖRTERBUCH
VON
CHR. BARTHOLOMAE.
Lex. 8*". ca. 50 Bogen.
Den ersten drei Bogen des Werkes, die der Verfasser als Probe
verschickt hat, hat er folgendes orientierende Schreiben vorangestellt:
Die beigehefteten Bogen, die ich Ihnen zu überreichen die Ehre
habe, bilden den Anfang meines Altiranischen — d. h. Awestischen und
Altpersischen — Wörterbuchs, das zu Ostern 1904 fertig vorliegen soll.
Für alles, was zu dessen Benützung nötig ist, kann ich auf die beizu-
gebenden Indices sowie auf das Vorwort verweisen, das auch eine Kon-
kordanz enthalten wird.
Für die ersten Bogen dürften ein paar vorläufige Bemerkungen
genügen.
Ausser den in der Stuttgarter Awestaausgabe (NA.) enthaltenen
awestischen Texten (Y., Vr., Yt., V. usw.) sind noch die folgenden aus-
gezogen: \) Nirangastän (zitirt N.), nach der Bombayer Ausgabe, aber mit
Darmesteters Paragraphenzählung in Zend-Avesta J. 78; — 2) Pursisnihä
(P.), nach Darmesteters Abdruck ebd. 53; — t,) Aog^madaeca {h.og.) ndich
Geigers Ausgabe ; — 4) Haööxt Nask (H.), nach Haugs Ausgabe in The
book of Arda Viraf 267; — ^)_Frahang i oim (F.), nach Reichelts Aus-
gabe WZKM. i^. 182; — 6) Afrm Zarttist (Az.), nach Westergaards
Ausgabe in Zendavesta 300; — 7) Vistäsp Yast (Vyt.), nach Westergaards
Ausgabe ebd. 302 ; — 8) Fragmente im Vicarkart i Denik (Vd. j, nach
meinem Abdruck in IF. 12. 92; — 9) iV/-^«//f;«fragment (Nik.), nach Dar-
mesteters Abdruck in JA. 188Ö 11. 184; — 10) Kz^^^^fragment (FrB.), nach
meinem Abdruck in IF. 12. loi ; — ^ Hj sonstige Fragmente, a) nach der
Ausgabe Westergaards a. O. 331, 300, 387 (FrW. / — g, 10, 11), 485
(Extr.); — b) nach dem Abdruck Darmesteters a. O. 149 iFrD. / — 7); —
c) nach dem Abdruck Geldners in KZ. 27. 587 (FrG.); — d) nach dem
Abdruck Wests in SBE. 5. 355 (FrWt.); — 12) Zitate (Z.) der Pahlavi-
Übersetzung (Pü.).
Für die altpersischen Texte habe ich die Ausgabe von Weissbach
und Bang zu Grunde gelegt. Ihre Bezeichnung der Inschriften konnte ich
mir jedoch nicht aneignen. Bh. habe ich belassen; die übrigen Darius-
Inschriften habe ich mit D. / bis ig (in der Reihenfolge der Ausgabe
unter Einfügung von NRb als D. 7) angeführt. Die Kyros-Inschrift ist
mit K, die Xerxes-Inschriften sind mit X. / bis 7, die des Artaxerxes I.
mit Am. / bis ./, die des Artaxerxes III. mit Ao. / und 2 bezeichnet.
Statt nach Zeilen habe ich durchweg nach Paragraphen zitirt.
i8 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
CAPPELLER, CARL, SANSKRIT-WÖRTERBUCH. Nach
den Petersburger Wörterbüchern bearbeitet. Lex.-8^. VIII, 541 S.
1887. I\I. 15. — , in Halbfranz geb. INI. 17. —
«Der Verf. sucht mit seinem Werk einen doppelten Zweck zu er-
reichen. Einerseits will er zu Böhtlingks Chrestomathie und einigen
andern wichtigern Texten . . . ein Spezialwörterbuch liefern, das für die
ersten Jahre des Sanskrit-Studiums genügen soll, und hiermit kommt
er einem entschiedenen Bedürfnis von Lehrenden und Lernenden ent-
gegen. Anderseits will er aber auch dem vergleichenden Sprachforscher
das für seine Zwecke dienliche Material in möglichst bequemer Weise
an die Hand geben . . . Bei der Verfolgung dieses Doppelzweckes zeigt
der Verf überall die grösste Sorgfalt und Umsicht, und die gediegene
Arbeit verdient in jeder Hinsicht volle Anerkennung . . .»
Deutsche Litteraturzeitung 1S87 Nr. 16.
HÜBSCHMANN, H., PERSISCHE STUDIEN. 8». 286 S.
1895. M. 10.—
<Der erste Theil bringt eine stattliche Anzahl von Nachträgen und
Verbesserungen zu Horn's Grundriss der neupersischen LLymologie. Dem
über dieses Buch gefällten durchaus sachlichen Urtheile pflichtet Ref
vollkommen bei; trotz gewisser ihr anhaftender Mängel ist Horn's Arbeit
von grossem Nutzen und wird anregend wirken. Ja, sie hat dies bereits
gethan; denn auf ihr beruht zum grossen Thcile die «neupersische Laut-
lehre», welche die zweite Hälfte des Hübschmann'schen Buches füllt
Diese «Lautlehre» ist ausserordentlich reich an Einzelergcbnissen, ohne
Zweifel wird sie auf lange Zeit hinaus die feste Grundlage für die fernere
wissenschaftliche Erforschung der neupersischen Sprache bilden. Der
Verf. hat (und dies ist vielleicht das Hauptverdienst unseres Buches) die
Grundlagen für eine geschichtliche Betrachtung der persischen Sprache
und ihrer Entwickelung geschaffen. > Literarisches Centralblatt i8q_': Nr. 23.
von PLANTA, R., GRAMMATIK DER OSKISCH-UMBRI-
schen Dialekte.
I. Band: Einleitung und Lautlehre. 8". VIII, 600S. 1892. M. 15.—
II. Band: Formenlehre, Syntax, Sammlung der Inschriften und
Glossen. Anhang, Glo.ssar. 8". XX, 765 S. 1897. M. 20.--
SAMMLUNG INDOGERMANISCHER WÖRTERBÜCHER:
I. Hübschmann, H., Etymologie und Lautlehre der o.sseti-
.schen Sprache. 8«. VIII, 151 S. 1887. M. 4.—
II. Feist, Dr. S., Grundriss der gotischen Etymologie. 8°.
XVI, 167 S. 1888. M. 5.—
III. Meyer, Gustav, Etymologisches Wörterbuch der albanesi-
.schen Sprache. 8". XV, 526 S. 1891. M. 12. —
IV. Horn, Paul, Grundriss der neupersischen Etymologie. 8**.
XXV, 386 S. 1893. M. 15.—
SCHUCHARDT, H., ROMANISCHES UND KELTISCHES.
Gesammelte Aufsätze. 8°. VIII, 408S. 1886. M. 7. 50, geb. M. 8.50
Inhaltsvcrzeichniss: 1. Pompei und seine Wandinschriften. —
II. Virgil im Mittelalter. — III. Boccaccio. — III. Die Geschichte von den
drei Ringen. — V. Ariost. — VI. Camoens. — VII. Zu Calderons Jubel-
feier. — VIII. Goethe und Calderon. — IX. G. G. Belli und die römische
Satire. — X. Eine portugiesische Dorfgeschichte. — XI. Lorenzo Stecchetti.
— XII. Reim und Rhythmus im Deutschen und Romanischen. —
XIII. Liebesmetaphern. — XIV. Das Französische im neuen Deutschen
Reich. — XV. Eine Diezstiftung. — XVI. Französisch und Englisch. —
XVII. Keltische Briefe. — Anmerkungen.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. «9
GRIECHISCHE
GESCHICHTE
VON
JULIUS BELOCH.
Erster Band: Bis auf die sophistische Bewegung und den
peloponnesischen Krieg.
Gr. 8°. XII, 637 S. 1893. Broschirt M. 7.50, in Halbfranz geb. M. 9.50^
Zweiter Band: Bis auf Aristoteles und die Eroberung Asiens.
Mit Gesamtregister und einer Karte.
Gr. 8«. XIII, 720 S. 1897. Brosch. M. 9.—, in Halbfranz geb. M. 11. — .
I. u. II. Band complet in 2 Halbfranzbände gebunden M. 20. — .
Dritter Band: Die griechische Weltherrschaft. I. Abteilung.
Gr. 8«. 1903. XIV, 759 S. Brosch. M. 9.—, in Halbfranz
geb. M. 11.—.
Die zweite Abteilung (ca. 35 Bogen) ist unter der Presse.
Mit ausführlicher Berücksichtigung der Geistes-, Wirtschafts- und
Verfassungsgeschichte, eingehenden Quellen- und Literaturnachweisen,
kritischer Besprechung einzelner Punkte, ausführlicher Erörterung aller
chronologischen Probleme in systematischer Form mit Einschluß der
wichtigsten Probleme der Literaturgeschichte, einer fortlaufenden Reihe
von Untersuchungen über controverse historische Fragen, und einer
Zeittafel.
< . . . Wir haben hier ein Buch vor uns, das unbedingt zu den bedeut-
samsten Erscheinungen der geschichtlichen Litteratur der letzten Zeit zu rechnen
ist. Beloch betont selbst, dass er das Gebäude fast überall von den Grund-
lagen neu aufgeführt habe und manche Gebiete, wie die Wirthschaftsgeschichte,
bei ihm zum erstenmal zu ihrem Recht kommen ; ebenso, dass er kein Neben-
einander von Sondergeschichten (athenische, spartanische u. s. w.) biete,
sondern die Entwickelung der ganzen hellenischen Nation von einheitlichen
Gesichtspunkten zu erfassen suche. Dabei hüte er sich, ein Phantasiegemälde
der ältesten Zeit zu entwerfen, und richte seine Absicht vielmehr darauf, nur
das mitzuteilen, was wir auf Grund des archäologischen Befundes, des homer.
Epos, der sprachgeschichtlichen Forschung mit Sicherheit zu erkennen ver-
mögen. Man wird nicht bestreiten können, dass alle diese Züge, in denen
Beloch selbst die charakteristischen Merkmale seiner Art zu forschen und zu
arbeiten erblickt, wirklich in dem Buche hervortreten. ...» ... Die Aus-
stattung des Werkes ist vorzüglich; der Preis von M. 7.50 für 40 Bogen ein
überaus massiger.
Pro/. G. Egelhaaf, Württ. Korresponde^tzUatt f. Gelehrten- u. Realschulen, 1894 Heft i
<Der eigentliche Vorzug des Werkes liegt auf dem Gebiete der Dar-
stellung d er wirtschaftlichen und socialen Grundlagen des Lebens,
in denen B. die materiellen Grundlagen erkennt, auf denen sich die gross-
artigen Umwälzungen, auch der geistigen und politischen Entwickelung voll-
zogen. Da B. gerade in dieser Beziehung das Material beherrscht, wie nicht
leicht ein anderer Forscher, so durfte man hierin von seiner Darstellung Aus-
führliches und Vorzügliches erwarten .... Glanzpunkte sind der VII. Abschnitt:
Die Umwälzung im Wirtschaftsleben (vom 7. zum 6. Jahrh.) und der XII. :
Der wirtschaftliche Aufschwung nach den Perserkriegen....»
Bl. f. d. Gymnasialschulwesen, XXX. Jahrg. S. 671.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
GESCHICHTE
DER
GRIECHISCHEN PLASTIK
VON
MAXIME COLLIGNON
MITGLIED DES INSTITUTS, PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT IN PARIS,
Erster Band: Anfänge. — Früharchaische Kunst. — Reifer Archaismus.
— Die grossen Kleister des V. Jahrhunderts. Ins Deutsche über-
tragen und mit Anmerkungen begleitet von Eduard Thraemer,
a. o. Professor an der Universität Strassburg. Mit 12 Tafeln in
Chromolithographie oder Heliogravüre und 281 Abbildungen im
Text. Lex. 8^. XV, 592 S. 1897. Broschirt M. 20.—, in eleg.
Halbfranzband M. 25. — .
Zweiter Band : Der Einfluss der grossen Meister des V. Jahrhunderts. —
Das IV. Jahrhundert. — Die hellenistische Zeit. — Die griechische
Kunst unter römischer Herrschaft. Ins Deutsche übertragen von
Fritz Baumgarten, Professor am Gymnasium zu Freiburg i. B.
Mit 12 Tafeln in Chromolithographie oder Heliogravüre und 377
Abbildungen im Text. Lex. S^. XII, 763 S. 1898. Broschirt
M. 24. — , in eleg. Halbfranzband M. 30. — .
Urteile der Presse.
,,Collignon's Histoire de la sculpture grecque . . . hat mit Recht überall
eine sehr günstige Aufnahme gefunden. Der Verf. steht von vorn herein auf
dem Boden, der durch die umwälzenden Entdeckungen der letzten Jahrzehnte
geschaffen ist, und betrachtet von diesem neu gewonnenen Standpunkte aus
auch die älteren Thatsachen und Forschungsergebnisse. Er beherrscht die
einschlägige Literatur, in der die deutsche Forschung einen bedeutenden Platz
einnimmt, und weiss die Streitfragen oder die Thatsachen in geschmackvoller
Form und ohne ermüdende Breite darzustellen. Eine grosse Anzahl gut aus-
geführter Textillustrationen, nach zum grössten Teil neu angefertigten Zeich-
nungen, dient dem Texte zu anschaulicher Belebung und bietet eine vornehme
Zierde des Buches, sehr verschieden von jenen oft nichtssagenden Umrissen,
welchen wir in ähnlichen Büchern so oft begegnen. So war es ein glücklicher
Gedanke, Collignon's Werk dem deutschen Publikum, nicht blos dem gelehr-
ten, durch eine deutsche Uebersetzung näher zu bringen. Der Uebersetzer,
Dr. Ed. Thraemer, hat seine nicht ganz einfache Aufgabe vortrefflich gelöst:
die Darstellung liest sich sehr gut und man wird nicht leicht daran erinnert,
dass man eine Uebersetzung vor sich hat. Hier und da ist ein leichtes that-
sächliches Versehen stillschweigend berichtigt, anderswo durch einen (als solcher
bezeichneten) Zusatz ein Hinweis auf entgegen.stehende Auffassungen, auf
neuerdings bekannt gewordene Thatsachen, auf neu erschienene Literatur ge-
geben ... Im Ganzen jedoch handelt es sich um eine Uebersetzung, nicht um
eine durchgehende Bearbeitung des OriginaKverkes, so dass der Leser überall
Collignon's Auffassungen ohne fremde Acnderungen kennen lernt ....
//. Lücr. Centralblatt 1S94. Nr. ßj.
,, . . . Es mag ja betrübend sein, dass gegenüber der Fülle von Einzel-
forschungen die deutsche Archäologie die Aufgabe ungelöst lässt, einmal das
Facit aus dem gegenwärtigen Stande der Forschung zu ziehen (Overbeck's viel
verbreitetes Buch hätte dazu einer weit durchgreifenderen Umarbeitung bedurft);
man wird auch vielen Ansichten und Aufstellungen C.'s nicht beipflichten (wie
könnte das in dem Fluss der Forschungen Tind Meinungen anders sein?); das
aber wird sich nicht ableugnen lassen, dass C.'s Buch von allen vorhandenen
Kortsetrung siehe nächste .Seile
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
Collignon, Geschichte der griechischen Plastik (Fortsetzung).
Darstellungen der griechischen Plastik am meisten den Anforderungen der
Gegenwart entspricht, am besten über den Stand der Forschung orientirt und
sich am besten liest. Wenn C. von der deutschen Forschung einen sehr
ausgiebigen Gebrauch macht und ganz vorzugsweise auf deutsche Arbeiten ver-
weist, so kann uns das ja nur freuen; es ist ein Beweis mehr dafür, dass
wenigstens auf diesem Gebiete keine nationalen Schranken bestehen, sondern
überall gemeinsame Arbeit herrscht . . . Die Ausstattung des Buches ist der
der Originalausgabe durchaus ebenbürtig, und trotzdem ist, ein seltener Fall,
der Preis nicht unerheblich geringer. . . " Litcrar. Cetitralblatt 1S97 Nr. 44.
,,Das vorliegende
Werk bedarf nach den
in diesen Blättern zu-
letzt Band 33 (1897)
S. 498 f. gegebenen
Ausführungen für die
Bibliotheken der Gym-
nasien und Gymna-
siallehrer keiner Em-
pfehlungmehr, doch ist
es erfreulich, die Ver-
breitung desselben an
bayerischenGymnasien
bereits feststellen zu
können, und erwünscht,
nochmals der Hoffnung
Ausdruck zu verleihen,
dass durch die Anschaf-
fung desselben die qual-
volle Leetüre von Over-
becks bekanntem
Buche immer seltener
wird. Denn es bleibt für
jeden billig und unab-
hängig urtheilenden Ar-
chäologen die That-
sache bestehen, dass
die deutsche archäolo-
gische Literatur eine so
sachgemäss, klar und
anregend geschriebene
Darstellung der griechi-
schen Sculptur nicht
aufzuweisen hat und
deshalb gernedasdurch
die Freigebigkeit des
Verlegers und die ge-
wissenhafte Mühewal-
tung des Uebersetzers
in seinem Werte er-
höhte Buch des franzö-
sischen Gelehrten
Collignon in deutscher
Uebertragung entge-
gennimmt . . ."
Heinrich Ludwig Urlichs, Afünchen,
Blätter für das bayr. Gyitmasialwesen 1897 Heft Il\l2.
„ . . . Schon die vier bisher erschienenen Lieferungen lassen die Wahr-
heit des [in der Ankündigung] Gesagten deutlich erkennen; der Herr Verfasser
zeigt sich über das grosse Gebiet, das von der Kunstgeschichte eingenommen
wird, wohl unterrichtet, er weiss einen festen Standpunkt innerhalb der noch
auf- und abwogenden Meinungen zu gewinnen und, was er bietet, mit solcher
Liebenswürdigkeit vorzutragen, dass der Leser sich von ihm gern durch das
Labyrinth der verschiedenen Ansichten hindurchgeleiten lässt . . . Dem Buche ist
weite Verbreitung zu wünschen." Zeitschrift f. d. Gymnasialwesen 1S97 ^^- ^0.
Probe der Abbildungen.
n. Band, Fig. 235. Dionysos. Marmorkopf aus den
Caracallathermen. (Britisches Museum.)
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
J?rore{rot ÖEC flenuanildjcii HiUrtuinaluiuiic an ber Uniuci-|Uät IvEibui-g i. Bc.
5)iit 17 2(bbilbuiu3cn unb einer Äartc.
8°. VIII, 362 ©. 1898. 'ilireiä brofc^irt Wl 6.—, in Scinroanb gebunbcn ^. 6.50.
3nf)alt: I. ®orf unb /yliir; II. ®a§ .^üm\ III. i^örperbcfcljaffeul^cit unb
2:rad[)t; IV. Sitte unb 33raud); V. ®ie ^ijolföjpvadje unb bic ^Hcunbavtcu; VI. 2)ie
äJoUöbiditung; VII. ©age unb 3Jiärd(;en.
Aus dem Vorwort :
cDiescs Buch bietet sich dem wachsenden Betriebe der deutschen Volks-
kunde als Führer an. Nicht nur fühlen die Germanisten, dass dieser Zweig ihrer
Wissenschaft zu seinem Gedeihen noch weiterer besonnener Tflege und Leitung
bedarf, sondern auch viele Gebildete, von unseren höchsten Beamten bis zu
j,*^'-i^ffC:
Probe der Abbildungen.
xy\Q. IL 2;er ööfjOof in Dbcvricb bei Jyvcibuvg i. 53.
den bescheidensten Dorfschullchrcrn herab, namentlich alle die Männer, die
berufen sind, dem Volk zu raten und zu helfen, und wiederum dessen Hilfe
in Ansjjruch nehmen, ja alle wahren Volksfrcunde emi)nnden immer dringlicher
die Pflicht einer genaueren Bekanntschaft mit den Zuständen und Anschauungen
des gemeinen Mannes. Das hat auch die zahlreiche Zuhörerschaft meiner
akademischen Vorlesungen über deutsche Volkskunde in Freiburg bezeugt,
aus denen das Buch hervorgegangen ist. Denn unser «Volk> im engeren Sinne
des Wortes ist, wie unser Gesamtvolk, am Ende des neunzehnten Jahrhunderts
eine ganz andere Macht geworden, als es je zuvor war, und es ist in der ge-
waltigsten Umwälzung bcgrilTen. Und mitten hinein tritt die Volkskunde, indem
sie das Alte liebevoll der Erinnerung bewahrt und aus Älterem erklärt und
zugleich aufmerksam die Vorbereitung und Wendung zum Neuen nachweist.
Die Volkskunde hat eine wissenschaftliche und zugleich eine .soziale Aufgabe.
Kuriositäten, wie sie viele zusammenhangslos aulhäufen, können der Volks-
kunde dicnsam sein, machen sie aber nicht aus; nicht in allerhand Überlebsein
Fortsetzung siehe nächste Seite.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 23
mmx, (?. ^., 2)ClUfd)C S^olk^hmbc (Fortsetzung).
der Vergangenheit steckt ihr Hauptreiz. Über die Bücher hinweg erfasst sie
zunächst mit ihren eigenen Augen und Ohren die lebendige Gegenwart und
alle deren Volksäusserungen, mögen sie alt oder neu, hässlich oder schön,
dumm oder sinnig sein. Im Wirrsal der Erscheinungen sucht sie das Gesetz
oder den Zusammenhang, der denn doch zu allertiefst in der Volksseele ruht und
dort seine Deutung findet. Und weil die Gegenwart so viel Unverstandenes,
Entstelltes und Halbvcrschollenes mit sich schleppt, bemüht sich die Volks-
kunde nun auch in die aufklärende Vergangenheit einzudringen. Da thut sich
allmählich ein mächtiger Hintergrund hinter unseren Zuständen auf, wie noch
unser alter Wald hinter den modernen Rübenfeldern steht. Man wird begreifen,
warum meine Darstellung durchweg die Zustände der letzten Hälfte unseres
Jahrhunderts wiederspiegelt, aber hier und da bei längst vergangenen Zeiten
ruhig verweilt. , . .>
Amtliche Empfehlungen:
Vom Kaiserl. Oberschulrat für Elsass-Lothringen wurde das Werk gleich
bei Erscheinen (am 6. Dezember 1897) den Kreisschuliiispektoren und Lehrer-
bildungsanstalten zum Studium empfohlen.
Der Grossherzogl. Badische Oberschulrat hat laut Schreiben v. 12. Janiar
1898 im Schulverordnung.sblatt auf das Werk empfehlend aufmerksam gemacht.
Das Königlich Sächsische Ministerium des Kultus und öffentlichen Unter-
richts hat laut Schreiben v. 22. Februar 1898 die Bezirksschulinspektoren auf
das Werk aufmerksam gemacht.
Das Grossherzogl. Hessische Ministerium des Innern, Abteilung für Schul-
angelegenheiten, hat durch Erlass vom 28. Januar 1898 das Werk den Gross-
herzoglichen Direktioneii der Gymnasien, Realgymnasien, Realschulen, höheren
Mädchenschulen, Schullehr er seminarien u. Grossherzogl. Kreisschulkommissionen zur
Anschaffung für ihre Bibliotheken empfohlen.
Urteile der Presse.
€ . . . Was Volkskunde ist, darüber fehlte bisher jede umfassendere Auf-
klärung. Der Inhalt und Umfang des Begriffes ist keineswegs bloss Laien fremd.
Auch diejenigen, die den aufblühenden Studien der Volkskunde näher stehen,
wissen nicht immer, was den Inhalt derselben ausmacht . . .
So erscheint nun zu guter Stunde ein wirklicher Führer auf dem neuen
Boden, ein Leitfaden für jeden, der den Zauber der Volkskunde erfahren hat
oder erfahren will, für den Lernbegierigen sowohl wie für jeden Freund des
Volkes. Bisher fehlte jede Orientierung, wie sie uns jetzt Prof. Elard Hugo
Meyer in einem stattlichen Bändchen bietet. Der Verfasser, von mythologischen
Forschungen her seit lange mit Volksüberlieferungen und Volkssitten vertraut
— der angesehenste unter unsern Mythologen — hat seit Jahren das Werk
vorbereitet, das er uns jetzt als reiche Frucht langjähriger Sammelarbeit vor-
legt ... Es ist ein unermesslich grosses Gebiet, durch das uns das Buch führt.
Es ist frische, grüne Weide, die seltsamerweise dem grossen Schwärm der Ger-
manisten unbemerkt geblieben ist. Ein fast ganz intaktes Arbeitsgebiet . . .
Das Buch ist nicht bloss eine wissenschaftliche, es ist auch eine nationale
That». Beilage zur Allgemeinen Zeitung iSqj Nr. 286.
«Wer sich durch diese Zeilen Lust machen liesse, Meyers Buch selbst
m die Hand zu nehmen, würde es nicht bereuen. Es ist natürlich wissen-
schaftlich zuverlässig gearbeitet, ausserdem aber ungewöhnlich fliessend ge-
schrieben und, was uns am meisten wiegt, von einer ganz prächtigen Auf-
fassung der Dinge belebt. Wie oft muss man sonst bei Arbeiten aus diesem
Gebiete den schönen Stoff bedauern, der in die unrechten Hände gekommen
ist. Hier ist er in den richtigen. Als ein deutliches Beispiel für die bewusst
geschmackvolle, im besten Sinne feine Behandlung des Stoffes ist uns die Ver-
wendung und die Art der Wiedergabe der Mundart erschienen . . . Das Buch
enthält auch eine Menge Fragen und benutzt sie, den Leser zum Mitleben zu
zwingen, der Verfasser nennt es selbst im Vorwort einen in die erzählende
Form gegossenen Fragebogen. . . .> Die Grenzboten i8g8 Nr. 13.
24 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
Soeben erschien:
MYTHOLOGIE
der
GERMANEN
Gemein faßlich dargestellt
Elard Hugo Meyer,
Professor an der llniversiiilt Freiburg i. Br.
Mit einer Deckenzeichnung von Professor Wilhelm Trübner.
8°, XII, 526 Seiten, 1903. Preis geheftet M. 8.50,
in Leinwand gebunden M. 10. — .
Inhalt: Vorwort. — I. Kapitel: Die Quellen der germanischen Mythologie. — 2. Kapitel:
Der Seelenglaube. — 3. Kapitel: Der Alpglaube. — 4. Kapitel: Die Elfen. — 5. Ka-
ffitel: Die Riesen. — 6. Kapitel: Die höheren Dämonen. — 7. Kapitel: Das (Jötter-
eben und der (jötterdienst. — 8. Kapitel: Die einzelnen Gütter. — 9. Kapitel:
Die einzelnen Göttinnen. — 10. Kapitel: Das Christentum in der nordischen Mytho-
logie. — Anmerkungen. — Register.
. . . Jetzt nun legt M. ein neues großes mythologisches Werk vor, das
anders wie sein erstes „durch die Schilderung zu wirken versucht und
den Gebildeten zu freiem Genuß wissenschaftlicher Erkenntnis einlädt".
Damit ist seine Anlage und sein Zweck treffend genug gekennzeichnet,
und die Ausführung entspricht ganz vorzüglich den Absichten des Vcrf.s.
In klarer, übersichtlicher, allgemein verständlicher, stets psychologisch
begründender Form behandelt er meisterhaft, ohne auf weniger wichtige
Sonderfragen oder auf Streitigkeiten in der fielchrtcnwelt einzugehen,
seinen Stoff in zehn Kajjiteln. . . .
. . . Von den nicht ausschließlich für die Wissenschaft bestimmten
Darstellungen der germanischen Mythologie halten wir dieses Werk M.s
für die beste, und wir wünschen mit dem Verf., dafi es ihm gelingen
möge, etwas genauere Kenntnis von dem religiösen Leben unserer heid-
nischen Vorzeit in recht weite Kreise der Gebildeten unseres Volkes zu
tragen. Selbstverständlich muß sieh auch jeder Fachmann mit diesem
neuen Buche vertraut machen und abfinden, und die studierende Jugend
dürfte ebenso mit mehr Genuß und Vorteil zu ihm als zu M.s älterem
Buche greifen, zumal durch einen reichen Anhang von Anmerkungen mit
Literatur- und Quellenangaben für alle gesorgt ist, die einzelnen Fragen
näher nachzugehen wünschen. Ein sorgfältiges, reichhaltiges Register
ermöglicht auch die Benutzung des gediegen ausgestatteten Werkes zu
Nachschlagezwecken.
Literarisches Centralblatt. igoj. Nr. ^2.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 25
TEXTE MD UNTEHSUCHUNGElf
ZUR
ALTGERMAnSCHEff RELIGIOISGESCHICHTE
HERAUSGEGEBEN VON
FRIEDRICH KAUPFMANN.
Texte: I. Band.
Aus der Schule des Wulfila. Avxenti Dorostorensis epistvla de fide
vita et obitv Wulfilae im Zusammenhang der Dissertatio Maximi contra
Ambrosivm. Herausgegeben von Friedrich Kauffmann. Mit einer
Schrifttafel in Hehogravüre. 4°. LXY, 135 S. 1899. M. 16.—.
Texte: IL Band.
Die Bruchstücke der Skeireins. Herausgegeben und erklärt
von Dr. Ernst Dietrich. Mit einer Schrifttafel in Kupferätzung. 4".
LXXVin, 36 S. 1903. M. 9.—.
Untersuchungen: I. Band.
Balder. Mythus und Sage nach ihren dichterischen und religiösen
Elementen untersucht von Friedrich Kauffmann. 8°. XII, 308 S.
1902. M. 9.—.
Ankündigung: Der Herausgeber hat sich das Ziel gesteckt, die Probleme
der deutschen Altertumskunde in umfassenderer Weise, als es bisher geschehen
ist, zu behandeln und hegt die Hoffnung, dass von der Religionsgeschichte her
bedeutsame Züge des altgermanischen Wesens und Lebens, die bisher nicht
zur Geltung gebracht werden konnten, sich erhellen werden. Er beabsichtigt,
das Quellenmaterial neu zu sichten und zu ergänzen und hat im ersten
Bande der Textreihe die wichtigste Urkunde über das Leben und Wirken des
Gotenbischofs Wulfila zum ersten Male vollständig ediert. Er sucht ferner die
religionsgeschichtliche Methode auf die Mythologie anzuwenden und so ein
wichtiges Forschungsgebiet zu neuen Ehren zu bringen. In dem ersten Bande
der Untersuchungen wird der Mythus von Balder behandelt, der in den
letzten Jahren den Mittelpunkt einer über die Grundlagen unseres mythologischen
Wissens geführten Diskussion gebildet hat. Der Mythus wird nach Ausscheidung
der dichterischen Elemente als echt heidnisch erwiesen und das destruktive
Verfahren durch eine positiv religionsgeschichtliche Beurteilung der dem Mythus
zu Grunde liegenden Opferzeremonie ersetzt.
26
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
NORDISCHE
ALTERTUMSKUNDE
NACH FUNDEN UND DENKMÄLERN AUS DÄNEMARK UND SCHLESWIG
GEMEINFASSLICH DARGESTELLT
von
D»*. SOPHUS MÜLLER
Direktor am Nationalmuseum zu Kopenhagen.
DEUTSCHE AUSGABE
UNTER MITWIRKUNG DES VERFASSERS BESORGT
von
DR. OTTO LUITPOLD JIRICZEK
Privatdozenten der germanischen Philologie an der Universität Breslau.
I. Band: Steinzeit, Bronzezeit. Mit 253 Abbildungen im Text,
2 Tafeln und einer Karte. 8°. XII, 472 S. 1897. Broschirt M. 10. — ,
in Leinwand geb. M. 11. — .
II. Band: Eisenzeit. Mit 189 Abbildungen im Text und 2 Tafeln.
8^" VI, 324 S. 1898. Broschirt M. 7. — , in Leinwand geb. M. 8.—.
Inhalt: I. Steinzeit, i. Wohnplätze der älteren Steinzeit.
2. Altertümer aus der Zeit der Muschelhaufen. 3. Chronologie der älteren
Steinzeit. 4. Die Periode zwischen der Zeit der Muschelhaufen und der
Steingräber. 5. Die kleineren Stein-
gräber, Rundgräber und Hünenbetten.
6. Die grossen Steingräber oder Riesen-
stuben. 7. Das Innere der Steingräber,
Begräbnisbräuche und Grabbeigaben.
8. Die jüngsten Gräber der Steinzeit:
Kisten- und Einzelgräber. 9. Das Stu-
dium der Steingräber, eine historische
Übersicht. 10. Altertümer aus der jün-
geren Steinzeit, n. Kunst und Religion.
12. Das Studium der Steinaltertümer,
eine historische Übersicht. 13. Herstel-
iungstechnik der Geräte und Waffen.
14. Wohnplätze, Lebensweise etc.
II. Bronzezeit, i. Aufkommen und
Ent Wickelung des Studiums der Bronze-
zeit. — Die ältere Bronzezeit:
2. Altere Formen aus Männergräbern,
Waffen und Schmuck. 3. Toilettegerät-
II. Band. Abb. 89. Aii^ermanischer sii- Schäften. 4. Männer- und Frauen-
»erner Helm aus der Völkerwanderungs- trachten. Feld- und Moorfunde. q. Die
zejt (im Kieler Museum.) -li. «. /-\ ^1 • tvt j j -t.
alteste Ornamentik im Norden und ihr
Ursprung 6. Die älteste Bronzezeit in Europa. 7. Beginn der nor-
dischen Bronzezeit und Bedeutung des Bernsteinhandels. 8. Grab-
hügel und Gräber. 9. Der spätere Abschnitt der älteren Bronzezeit.
10. Die Leichenverbrennung, Ursprung, Verbreitung und Bedeutung
des Brauches. — Die jüngere Bronzezeit: 11. Einteilung, Zeitbe-
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
27
Sophus Müller, Nordische Altertumskunde (Fortsetzung).
Stimmung und Funde. 12. Gräber und Grabbeigaben. 13. Feld- und Moor-
funde etc. 14. Innere Zustände, Handwerk und Ackerbau, Kunst und
Religion.
III. DIE EISENZEIT. Die
ältere Eisenzeit, i. Beginn der
Eisenzeit in Europa. 2. Die vorrömi-
sche Eisenzeit. Eine fremde Gruppe.
3. Zwei nordische Gruppen. 4. Die
römische Zeit. Altertümer und Indu-
strie. 5. Gräber und Grabfunde aus der
römischen Zeit. 6. Die
Völkerwanderungszeit.
Fremde und nordische
Elemente. 7. Die Grab-
funde aus der Völker-
wanderungszeit. 8. Die
grossen Moorfunde aus
der Völkerwanderungs-
zeit. 9. Die Goldhörner und der
Silberkessel. Opferfunde aus der
Eisenzeit. — Die jüngere
Eisenzeit. 10. Die nachrömi-
sche Zeit. II. Die Tierorna-
mentik im Norden. 12. Die
Vikingerzeit. 13. Gräber, Be-
stattungsarten , Gedenksteine.
14. Handwerk, Kunst und Reli-
gion. Schlussbetrachtung : Mittel,
Ziel und Methode. Sach- und
Autoren-Register. — Orts- und
Fundstätten-Register.
< . . . S. Müllers Alterthums-
kunde ist ebenso wissenschaftlich
wie leicht verständlich. Es ist
freudig zu begrüssen, dass dieses
Werkin deutscherSprache erscheint,
und O. Jiriczek war eine vortrefflich
geeignete Kraft, sich dieser Aufgabe
der Uebersetzung zu unterziehen . . .
Die verschiedenen Anschauungen
der Gelehrten über einzelne Er-
scheinungen werden in objektiver
Weise dargelegt, wodurch in das
Werk zugleich eine Geschichte der
nordischen Archäologie verwebt ist.
Dabei hat M. jederzeit seine Blicke
auf die Parallelerscheinungen und
die Forschung bei anderen Völkern
gerichtet und dadurch den Werth
seines Werkes über die Grenzen
der nordischen Archäologie erwei-
tert. Besondere Anerkennung ver-
dient auch die klare und scharfe Ei -
Band. Abb. 107. Schwert -id Dolche aus klärung technischer Ausdrücke. . .
der ältesten Bronzezeit. Literar. Centralblatt T897, ^^^- ^-
28 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg
Unter der Presse:
GRUNDRISS
DER
GERMANISCHEN PHILOLOGIE
UNTER MITWIRKUNG VON
K.von AMIRA, W. ARNDT, O. BEHAGHEL, D.BEHRENS, H. BLOCH, A.BRANDL, O.BREMER,
W. BRÜCKNER, E. EINENKEL, V. GUDMUNDSSON, H. JELLINGHAUS, K. TH. von INAMA-
STERNEGG, KR. KALUND, FR. KAUl' FMANN, F. KLUGE, R. KOEGEL, R. von LILIENCRON,
K. LUICK, J. A. LUNDELL, J. MEIER, E. MOGK, A. NOREEN, J. SCHIPPER, H. SCHUCK,
A. SCHULTZ, TH. SIEBS, E. SIEVERS, W. STREITBERG, B. SYMONS, F. VOGT, PH. WEGENER,
J. TE WINKEL, J. WRIGHT
HERAUSGEGEBEN
von
HERMANN PAUL
ord. Professor der deutschen Philologie an der Universität München.
ZWEITE VERBESSERTE UND VERMEHRTE AUFLAGE.
Diese neue Auflage wird ebenso wie die erste in Lieferungen erscheinen
und voraussichtlich im Laufe des Jahres 1904 vollständig werden. Die Käufer
verpflichten sich mindestens zur Abnahme eines Bandes; einzelne Lieferungen
werden nicht abgegeben.
I.Band. ^"halt:
I. Abschn. ; BEGRIFF UND AUFGABE DER GERMANISCHEN PHILOLOGE. Von
H. Paul.
II. Abschn. : GESCHICHTE DER GERMANISCHEN PHILOLOGIE. Von H. Paul.
III. Abschn.: METHODENLEHRE. Von H. Paul.
IV. Abschn.: SCHRIFTKUNDE: i. Runen und Runeninschriften. Von E. Sievers (mit einer
Tafeil. 2. Die lateinische Schrift. Von IV. Arndt. Überarbeitet von H. Bloch.
V. Abschn. : SPRACHGESCHICHTE: i. Phonetik. Von E. Sievers. 2. Vorgeschichte
der altgerinanischen Dialekte. Von F. Kluge. 3. Geschichte der gotischen
Sprache. Von F. Kluge. 4. Geschichte der nordischen Sprachen. Von A. Noreen.
5. Geschichte der deutschen Spraclie. Von 0. Behaghel (mit einer Karte).
6. Geschichte der niederländischen Sprache. Von J. te Winkel ^lnit einer
Karte). 7. Geschichte der englischen Sprache. Von /". Kluge (mit einer
Karte). Mit Beiträgen von D. Behrens und E. Einenkel. 8. Geschichte der
friesischen Sprache. Von Th. Siebs.
Anhang: Die Behandlung der lebenden Mundarten: i. Allgemeines. Von
Ph. Wegencr. 2. Skandinavische Mundarten. Von y. A. I.undell. 3. Deutsche
und niederländische Mundarten. Von Fr. Kauffmann. 4. Englische Mund-
arten. Von y. IVrighi.
II. Band.
VI. Abschn.: LITERATURGESCHICHTE: i. Gotische Literatur. Von E. Sievers. Neu
bearbeitet von IV. Streitberg. 2. Deutsche Literatur : a) althoch- imd altnieder-
deutsche. Von R. Koegel und W. Brückner. lA mittelhochdeutsche. Von F. Vogt.
c) mittelniederdeutsche. Von H. yellinghaus. 3. Niederländische Literatur.
Von y. te Winkel. 4. Friesische Literatur. Von Th. Siebs. 5. Nordische
Literaturen: ai norwegisch-isländische. Von E. Mngk. b) schwedisch-dänische.
Von H. Schuck. 6. Englische Literatur. Von A. Brandl.
Anhang: Übersicht über die aus mündlicher Überlieferung geschöpften
Sammlungen der Volkspocsie: a) skandinavische Volkspoesie. Von
A. l.undell. — b) deutsche und niederländische Volkspoesie. Von y. Meier. —
c) englische Volkspoesie. Von A. Brandl.
METRIK : I. Allgerm. Metrik. Von E. Sievers. Neu bcarb. von Fr. Kauffmann.
2. Deutsche Metrik. Von //. Paul. — 3. Englische Metrik: a) Heimische Metra.
Von K. I.uick. b) Fremde Metra. Von y. Schipper.
III. Band.
WIRTSCHAFT. Von A'. Th. von Inama-Sternegg.
RECHT. Von A". von Amira.
KRIEGSWESEN. Von A. Schultz.
MVTHOLOf;iE. Von E. Mogk.
SITTE : I. Skandinavische Verhältnisse. Von V. Gudmundsson nnd Kr. Kalund.
2. Deutsch-englische Verhältnisse. Von A. Schultz. — Anhang: Die Behand-
lung der volkstümlichen Sitte der Gegenwart. Von E. Mogk.
KUNST. I. Bildende Kunst. Von A. Schultz. — a. Musik. Von R. v. I.iliencron.
HELDENSAGE. Von B. Symons.
ETHNOGRAPHIE DER GERMAN. STÄMME. Von O. Br:mer. (Mit 6 Karten.)
NB. Jedem Bande wird ein Namen-, Sach- und Wortverzeichnis beigegeben.
Bis jetzt erschienen : I. Band (vollständig;. Lex. 8". XVI, 1621 S. mit einer T.ifel und drei Karten 1901
Broschiert M. 25. — , in Halbfranz gebunden M. 28. — .
II. Band, i. — 3. Lieferung ä M. 4.—, 4. Lieferung M. 2.50.
III. Band (vollstäntligi. Lex. 8". XVII, 995 S. Mit 0 K.irten. 1900.
Broschiert M. 16. — ; in Halbfranz gebunden M. 18.50.
VII.
Ab.
ichn. :
B
and.
VIII.
AI
ischn.
IX.
>
X.
»
XI.
>
XII.
•
XIII.
Abschn.
XIV.
>
XV.
>
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 29
Sonderabdrücke aus der zweiten Auflage
von
,, Pauls Grundriss der germanischen Philologie".
AMIRA, K. V., Grundriss des germanischen Rechts. Mit
Register. Der zweiten verbesserten Auflage zweiter Abdruck.
VI, 184 S. 1901. M. 4.—, in Lwd. geb. M. 5—.
„Das umfangreiche Material ist mit Umsicht und Gewissenhaftigkeit
zusammengestellt, mit Geschick und Einsicht verwerthet, weil vorzugs-
weise nur das wichtigste und Entscheidendste ausgewählt wurde; selbst
die Schlussfolgerungen aus jahrelangen Forschungen sind öfters in einen
Satz zusammengedrängt. Die neueren, rechtshistorischen Forschungen
sind -nach Gebühr berücksichtigt ... Die Darstellung ist klar, gleich
anregend, wie wissenschaftlich verständlich sowohl in der Wiedergabe
der bereits vorUegenden, wie der eigenen neuen Ergebnisse . . . ."
Deutscher Reichsanzeiger i8gi Nr. IQ4-
BEHAGHEL, OTTO, Geschichte der deutschen Sprache. Mit
einer Karte. Der zweiten verbesserten Auflage zweiter Abdruck,
IV und (I. Band) S. 650—780 und 9 S. Register. 1902. M. 4.—.
in Lwd. geb. M. 5. — .
, Wie die bisherigen Arbeiten dieses Gelehrten, so zeichnet sich
auch diese neueste durch die psychologisch-historische Behandlung ihres
Gegenstandes aus; sie kann sehr wohl als Typus der sprachgeschicht-
lichen Darstellung gelten, wie sie die wesentlich psychologisch basierte
neuere Sprachforschung fordert, und veranschaulicht aufs glücklichste
die von Paul aufgestellten Theorieen. Wer sich mit den Problemen und
der ganzen Disciplin der neueren Sprachwissenschaft an einem bestimmten
Sprachobject bekannt machen will, kann dies an derHand der Behaghel'schen
Arbeit mit ihrem jedem Germanisten geläufigen oder doch fasslichen
Material verhältnismässig mühelos erreichen . . ."
Zeitschrift f. d. Realschulwesen XV , 6.
BRANDL, A., Geschichte der englischen Literatur.
(In Vorbereitung.)
BREMER, O., Ethnographie der germanischen Stämme. XII,
216 S. Mit 6 Karten. 1900. M. 6.—, in Lwd. geb. M. 7.^.
„ . . . Ein Vorzug der Schrift Bremers ist die klare Anordnung
und harmonische Durcharbeitung, wodurch sie sich vor weitschichtigeren
Arbeiten, wie Müllenhoffs deutscher Altertumskunde, auszeichnet. Er
bietet im Beginne eines jeden Abschnittes ein sehr reiches Literatur-
verzeichnis, welches jedem, der sich weiter in die Sache vertiefen will,
zum Führer dienen kann. Namentlich viele zweifelhafte Fragen mit
schwieriger Auslegung treten im Verlaufe der Arbeit hervor, wo man
sich mit einem non liquet begnügen muss, und nicht immer entscheidet
sich der Verfasser in der einen oder anderen Richtung, sondern stellt
die widersprechenden Ansichten einfach einander gegenüber .... Wir
wollen schliessUch darauf hinweisen, dass Bremers Arbeit in der ersten
Auflage des Paul'schen Grundrisses nicht enthalten war, dass daher alle,
welche die erste Auflage noch benutzen, gut thun werden, den Sonder-
abdruck sich zur Ergänzung zu beschaffen ..." Globus 1901 , Ar. 10.
JELLINGHAUS, HERMANN, Geschichte der mittelnieder-
deutschen Literatur. IV, 56 S. 1902. M. 1.50.
30 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
Sonderabdrückc aus der 2. Auflage von Pauls Grundriss:
KLUGE, FRIEDRICH, Vorgeschichte der altgermanischen
Dialekte. Mit einem Anhang: Geschichte der gotischen Sprache.
XI und (I. Band) S. 323 — 517 und 10 S. Register. 1897.
M. 4.50, in Lwd. gbd. M. 5.50.
,.Mit Meisterschaft hat Kluge die noch schwerere Aufgabe gelöst,
die „Vorgeschichte der altgermanischen Dialekte" d. h. die aus der Sprach-
vergleichung er.schlossene älteste (vorhistorische) Gestalt der germanischen
Sprache auf 100 Seiten so darzustellen, dass neben den als sicher zu be-
trachtenden Ergebnissen der bisherigen Forschung auch noch schwebende
Fragen und künftige Aufgaben berührt werden."
L. Tobicr, Littcralurblalt f. gcrm. u. rom. Philologie iSqo S. 135.
Geschichte der englischen Sprache. Mit Beiträgen von
D. Behrens und E. Einenkel und mit einer Karte. IV und
(I. Band) S. 926- -1148 und 14 S. Register. 1899.
M. 5.50, in Lwd. gebd. M. 6.50.
,, . . . Der Geschichte der englischen Sprache ist mit Recht ein
erheblicher Raum überlassen worden. Kluge bespricht zunächst die
Einwirkung fremder Sprachen, namentlich des Skandinavischen (über die
Stellung des Französischen in England und die Elemente, die es der
heimischen Sprache zugeführt hat, handelt die beigegebene Erörterung
von Behrens eingehender) und die Schriftsi)rache und verfolgt dann
im Einzelnen die Entwickelung der Laute und Flexionen durch die alt-
und mittelcnglischc Periode bis zur Zeit Shakespeare's. Klugc's Arbeit,
welche die Resultate der Studien Anderer bequem zugänglich macht
und mit einer Fülle eigener Bemerkungen verbindet, verdient volle An-
erkennung. Dankenswerth ist es, dass Einenkel eine Syntax beige-
steuert hat, welche hauptsächlich auf der Sprache des 14. Jahrhunderts
beruht . . ." Lilcrar. Ccntralhlatt i8()2, Nr. 8.
KOEGEL, RUDOLF, und WILHELM BRÜCKNER, Ge-
schichte der althoch- und altniederdeutschen Literatur.
IV, 132 S. 1901. M. 3.- , in Lwd. gbd. M. 4. — .
LUICK, K., Englische Metrik, a) Heimische Metra,
(In Vorbereitung.)
MOGK, EUGEN, Germanische Mythologie. VI, 177 S. 1898-
M. 4.50, in Leinwand geb. M, 5.50.
,, . . Hier haben wir es mit einer Leistung ersten Ranges zu thun.
Bei gründlichster Sprachkenntnis nichts von philologischer Einseitigkeit,
bei festen Grundanschauungen nichts von Liebhaberei für dieses oder
jenes Erklärungsprinzip, überall vielmehr tiefes kritisches Erfassen der
.Mythologeme unter psychologischem — oder richtiger anthropologischem —
Gesichtspunkte, überall strenge geschichtliche und morphologische Sich-
tung . . . Auch in der Auswertung der Literatur, wie in der Gliederung
und Darstellung des Stoffes zeigt sich die Meisterschaft des seinen Ge-
genstand völlig beherrschenden Gelehrten . . ."
Zeitschrift f. d. Rcalschuhccscii X VII, lO.
Geschichte der norwegisch -isländischen Literatur.
Mit Regi.ster. VIII. 386 S. 1903.
M. 9. — , in Leinwand geb. M. 10. — .
NOREEN, ADOLF, Geschichte der nordischen Sprachen.
IVu.(I.Band)S. 518-^- 649U. 7 S.Register. 1898. M.4. -,gbd.M. 5.— .
«Noreen's Behandlung des Nordischen kann als ej)Ochcmachend für
die nordischen Studien bezeichnet werden. Zum ersten Mal wird hier eine
Geschichte des Nordischen gegeben, welche nicht nur die Literatur-
sprachen berücksichtigt, sondern auch die I'eriode des Gemeinnordischen
auf Grundlage der Runeninschriften l)ehandelt. Noreen's Darstellung
zeichnet sich durch genauestes Eingehen auf zeitliche und localc Unter-
schiede aus und liefert eine Fülle neuer Resultate.»
Literar. Ccntralhlatt iS'QO, Nr. q.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 31
PAUL, HERMANN, Geschichte der germanischen Philologie.
IV und S. 9 — 158 und 23 S. Register. 1897. M. 4.—.
,,Die besonders in der neueren Zeit immer massenhafter heran-
flutendc germanistische Literatur zum Zwecke einer geschichtlichen Dar-
stellung zu verarbeiten, war keine leichte und wahrlich auch keine ver-
lockende Aufgabe. Paul hat diese Aufgabe mit einer Geschicklichkeit
bewältigt, die sich nur aus einer sichern und in den Kern der Dinge
eindringenden kritischen Beherrschung des gewaltigen Stoffes ergeben
konnte; er hat nicht nur Ordnung und Übersicht geschafft, sondern auch
trotz der bio- und bibliographischen Fülle, der nicht aus dem Wege zu
gehen war, eine Darstellung gegeben, die nicht nur lesbar, sondern durch
ihren pragmatischen Aufbau mitunter sogar fesselnd, überall aber klar
und lehrreich ist." Zeitschrift f. d. Realschuhveseti XV, 6.
Methodenlehre der germanischen Philologie. IV und
S. 159—247. 1897. ^I- 2.—.
,,Die Methodenlehre ist eine wahre Schatzkammer feinsinniger
Beobachtungen und Erfahrungen. . ."
Zeitschrift f. vergl. Literaturgeschichte N. F. Band V, Heft 3.
— — Deutsche Metrik. (In Vorbereitung.)
SCHUCK, H., Geschichte der schw^edisch-dänischen Lite-
ratur. 17 S. 1904. M. ^.60.
SIEBS, THEODOR, Geschichte der friesischen Literatur.
IV, 34 S. 1902. M. I.—.
SIEVERS, E., Altgermanische Metrik. Neu bearbeitet von
Friedrich Kauffmann. (In Vorbereitung.)
SYMONS, B., Germanische Heldensage. Mit Register. VI, 137 S.
1898. M. 3.50, in Leinwand gebunden M. 4.50.
4 . . Die Darstellung des Verfassers zeugt überall von besonnener
und eindringender Kritik und wird gewiss einen ebenso nutzbringenden
als anregenden Studienbehelf abgeben. . .■>
Zeitschrift für das Realschulwesen XV, 6.
VOGT, FRIEDRICH, Geschichte der mittelhochdeutschen
Literatur. IV, 202 S. 1902. M. 4.50, in Lwd. geb. AI. 5.50.
te WINKEL, JAN, Geschichte der niederländischen Sprache.
Mit einer Karte. IV und S. 781 — 925 und 6 S. Register. 1898.
M. 5.—.
,,J. te Winkel hat eine Geschichte der niederländischen Sprache
geliefert, die sehr geeignet scheint, in ein den meisten Germanisten
fernstehendes Gebiet einzuführen: besonders ist die Entwickelung der
Schriftsprache ins Auge gefasst, ihre verschiedenen Dialektbestandteile,
die Orthographie, der Einfluss fremder Sprachen. Der grammatische
Abriss behandelt zwar die Lautlehre nur kurz, geht aber ausser auf die
Fle.xion auch auf die Wortbildung und den Wortschatz nach Herkunft
und Bedeutungsentwickelung ein." Literar. Centralhlatt 1891 Nr. 8.
Geschichte der niederländischen Literatur. IV, 102 S.
1902. M. 2.50, in Lwd. geb. M. 3.50.
32 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
@tt)moIogiftf)e§
von
iTrtcöricb Ikluoc,
^rofcffcr an bcr Uniöerfitöt gveiburg i. Sr.
®c(ö§tc tjcrbcffcrtc mib Dcnnctjrtc 5lnflnflc.
Ccr. 8«. XXVI, 510 ©. 1899. 5)3rei§ brofd)iert 2Kf. 8.—, in C^albfranj gebunben 2«f. 10.—
©Dv bein ®rjc{)einen ber erften 3Iiif(age öou ßlugCB cfjtmul0gifd|Bm
H)ÖrfCVlJUri| ftat cy eine (e;citQ(ijd)c 33enr6eitnng ber @ti)mo(ogie unfere» mobemcn
(SprQdjjcf)a^e§ nict)t gegeben, '^n erfolg ber feit bem Sai)re 1884 er)rf)ieneneH fünf
5(uflagen unb bie SInerfennung, weidjc bem S3ud)e jn Zdi geioorben, ^ben gezeigt,
rcie rtd)tig ber ®ebnn!e mav, bie ©rgebniffe be§ ansie^enbften nnb roertöDUften STetteS
ber roifienf(i)aft(id)cn SBortforfdjnng : ben über bie (Sntflel)nng nnb @e|d)icf)te ber cinsetnen
SBörter unferee ©prad)fd)ntsesi, in fnnpper lejifalifdier 2)arfteUnng äufammenänfaffen.
jDer S8erfaffer I)nt e« fid) gnr ?(nfgabe gemadjt, g-orni unb 33ebeutnng jebeS
2öorte§ bi§ gu feiner Ouede ju öerfolgen, bie ^C5iel)nngen ^u ben {(Qffi)d)en ©pradien
in gleidiem SJ^n^e betonenb mie ha§> 33ermnnbtfd)nft8Derl)ältni^^ jn ben übrigen
germanifdjen unb ben ronmnifdien Spradjen; aud) bie entfernteren orientatifdjen, foraie
bie !e(tifd)en unb bie f(nt»ifdien Spradjen finb in alten fällen lierange^ogen , ido bie
^orfdning eine i8eru)anbtfd)aft fcftäuftetleu öermag. (Sine allgemeine Einleitung bet)anbelt
bie ©efd)id)te ber beutfdjcn ©pradje in if)ren Umriffen.
S)ie öorliegenbe neue ^Inflage, bie ouf jeber (Seite 93effcrungen ober 3»)iH^c auf*
meift, ()ält an bem fiüt)cren ^;programm be§ S3erfe§ feft, ftrcbt aber micbernm nad)
einer !i^ertiefung unb (Sriueiterung ber niürtgefd)id)tlid}en Probleme nnb ift aud) bie**
mal bemüt)t, ben neueften 5oi^t)d)ritten ber ettimologifd^en Sßortforfdiung gebüljrenbe
9ied)nung ^n tragen; fie unterfdieibct fidi oon ben frül)eren 'i?lnflagen befonber§ bnrrf)
)prad)miffen)d)aftlid)e i)iad)meife nnb Quellenangaben, foiuie burd) 3lufnal)me maud)er
jüngerer SBortc, bereu @efd)id)te in ben übrigen )ö3örtcrbüd)eru menig berüdfid)tigt ift,
unb burd) umfäugliriiere^^ ^^n,^icl)cn bcr bcntfd)en 'JJi^unbavten. ?(uä ben erften löud)=
ftaben feien nur bie folgenben SBörter, jum Xcil ^Jceufdjöpfnugen unfere^ 3al)rt)uubert?,
angefül)rt, bie neu aufgenommen morben finb: allerbing^, 5nt!anälcr, 5(nfang»grünbe,
5{ngelegeul)eit , 5{ufd)aulid)teit, anftatt, an^ügtid), 5(fd)cnbri3bcl, "i?(fd)ermittmod), au«S=
mergeln, iöegciftcrnng, bel)er5igen, beläftigcn, bcmitleibcn, bcfeitigen, 93emeggrnnb, bemer!=
ftelligen, bilbfam, biciDetlen, ölamage, Söüttner, St)rift, Sl^riftbaum, d^riftfinbd)eu;
ani bem 93nd)ftaben Si nennen mir: .Stabad)e, ilämpe^, .Slammerfäijdien, .Kanapee,
Äannengie^er, iiänfterleiu, ilanter, iUper-, iläpfer, iiartätfd)e, .SiaiHMiiammer u. f. m.
Slm beften aber t)eraufd)aulid)cn einige ^Q^^en bie ^eroollftänbiguug bc» SBerfeg feit
feinem erften Grfd)eiuen : bie 3nl)t bcr @tid)morte f)at fid) öon ber erften jur fed)§ten ?luf(age
öermc!)rt im 93ud)ftabcn VI: öon 130 auf 280, ^: Don 387 auf 520, 2): öou 137
auf 200, ®: öon 100 auf 160, J: öon 236 auf 329, @: öon 280 auf 330, Ä:
öon 300 auf 440, ^: öou 180 auf 236.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 33
Soeben erschien:
Von €ui\)tt bis ^effing.
(S|)rocf)gejrf)ic^tlid)e S(ufjö^e
Don
^vofefiov Ott ber lliiioerittät ^rei&urg i. Sr.
23iei-te buvd)gei'ef)ene Stuflage.
8". VII, 253 S. mit einem Kärtd;en. 1904. ^reig m. 4.—, gebunben m. 5.—
^n^alt: .Q1rd)cu|pvac^c unb 33o(f§ipracf)e. — 9)lai-imtnQn nnb feine ^onjtet. —
Sutl^er unb bic bentfd)c 3prad}c. — <2d)riftfte(Icr unb Sudjbrudcr. — ®d)riftfprac^e
unb SDhmbart in ber ©djiueij. — Oberbentfd)cv unb niitte[beutfd)cr 2Sortfd^ot^. —
^ficbcrbeutfil) unb C"^od)beutfd). — Satein unb .öuinanismuS. — y^bmi unb 5J?obe. —
Obcrbeutfdlanb unb bte fiatfjoltfen. — @oetl)e unb bie beutfd)e (2pract)e. — Stn^
^ang : ß^ittafein ^ux neu[)od]beutfd)en @prad}i]cfd)id)te; Flamen- imb ®ad)regifter ;
3Bortrcgifter.
Urteile der Presse über die bisherigen Auflagen :
„Es muss mit allem Nachdrucke betont werden, dass Kluges Schrift eine
sehr lehrreiche und für den grösseren Leserkreis, für den sie bestimmt, hoch-
erwünschte ist." Dexitsche Littcraturzeiiung 18S8 Nr. 14.
„Das lebendige Interesse der Gebildeten für die deutsche Sprache und
ihre Geschichte ist, wie man mit Genugthuung wahrnehmen kann, augenblicklich
lebhafter denn je. Die Schrift Kluges, in welcher die wichtigsten, für die
Bildung unserer neuhochdeutschen Schriftsprache massgebenden IMomente ge-
meinverständlich besprochen werden, darf daher auf einen ausgedehnten dank-
baren Leserkreis rechnen." Schwab. Merkur IJ. Abt. i. Bl. v. g. Dez. 1887.
,,Der Verfasser der vorliegenden Aufsätze zur Geschichte der neu-
hochdeutschen Schriftsprache hat bereits bewiesen, dass er es vortrefflich
versteht, für einen grösseren Leserkreis zu arbeiten, ohne der strengen
Wissenschaftlichkeit dadurch Abbruch zu thun. Er weiss seine Forschungen
in ein Gewand zu kleiden, welches auch Nicht-Fachleute anzieht; er stösst
nicht ab durch zu viele Citate, durch störende Anmerkungen und weit-
läufige Exkurse ; er greift geschickt die interessantesten Probleme heraus
und behandelt sie mit leichter Feder, so dass auch der Laie gereizt wird,
weiter zu lesen. Und sollte es nicht ein Verdienst sein, gerade die ebenso
schwierigen als wichtigen und interessanten Fragen, die sich an die Ge-
schichte der Ausbildung unseres schriftlichen Ausdruckes anknüpfen, in
weitere Kreise zu tragen, insbesondere auch die Schule dafür zu gewinnen?
Die Schule, die sich der germanistischen Forschung gegenüber sonst so
spröde verhält r Wenn Kluge mit der vorliegenden Schrift in Lehrerkreisen
denselben Erfolg erzielt, wie mit seinem etymologischen Wörterbuche, so
verdient er schon deswegen die wärmste Anerkennung. ..."
Literarisches Centralblatt 1888 Nr. 34.
,, Nicht mit dem Ansprüche, eine vollständige Geschichte der deutschen
Sprache zu bieten, tritt Kluge auf, er will in einer ,, Reihe unverbundener
Aufsätze" nur ,, zusammenfassen, was Fachleute vor und seit Jakob Grimm über
ein paar sprachwissenschaftliche Probleme ermittelt haben." Diese Aufsätze
aber fügen sich von selbst zu einem innerlich zusammenhängenden Ganzen,
sodass wir hier in der That eine höchst anziehende Darstellung der Lebens-
geschichte unseres Neuhochdeutsch von seinen Anfängen um die Wende des
fünfzehnten und sechzehnten Jahrhunderts bis zur Begründung seiner Allein-
herrschaft um die Mitte des achtzehnten Jahrhunderts vor uns haben. ....'♦
Die Grenzboten 1888 Nr. ig
34 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassbürg.
DOlI
giicbrit^ tlutjc
Sßtofefior an bev Uniucvfität )>rc'lJ"^9 '■ S3r.
8^ XII, 13G ©. 1895. ©erjeftet ^J?. 2.50, in Seinmaiib ßcbiinben M. 3.50.
Sniialt: I. Über bic Stubentcni>i'rtrf|C- Stubenten unb ^fiUifter. —
2:run!enlitünei. — SUntife (ricmcntc. — 53uvfd}ifofe Zoologie. — 33i6lt)d)=tI)eoIo9ifd)e
9iad)flän9e. — ^m 23ann beä 9iotit)eIf(^. — gran,^ö[ifd)e (^iuflüife. — ©rammo»
tifc^e ßigcnart. — Urfpruug imb a>erbreitung. — II. SSJörtcrlind) bcr Stitbcntcn»
f^rac^e.
<Beim Lesen dieses Buches fühlt man sich oft von einem Hauche frischen,
fröhlichen Studentenlebens berührt, und selbst das anscheinend so trockene
Wörterbuch reizt durch seinen manchmal recht humoristischen Inhalt zu einem
herzlichen Lachen. Es war in der That eine dankbare, freilich auch recht
schwierige Aufgabe, das für die ältere Zeit so spärliche und vielfach sehr ver-
steckte Material zu sammeln und daraus in grossen Zügen eine Geschichte der
deutschen Studentensprache zu entwerfen, die um so grösseren Dank verdient,
als sie nicht nur der erste umfassende und auf wirklichem Quellenstudium be-
ruhende Versuch der Art ist, sondern auch mit grossem Geschick sich auf
jenem Grenzgebiet zwischen populärer und streng wissenschaftlicher Dar-
stellung bewegt, das einzuhalten nicht jedem Gelehrten gegeben ist. Gerade
auf diesem Gebiet hat sich Kluge durch sein musterhaftes etymologisches
Wörterbuch grosse Verdienste erworben ; denselben Weg betritt er jetzt mit
gleichem Erfolg auch in der vorliegenden Schrift, die ihre Entstehung zumeist
den Arbeiten zu jenem anderen Werke verdankt. . . .>
Lt'ler. Centralhlatt iSqs Nr. 28.
«Prof. Kluge hat mit vielem Fleisse, wie die zahlreich eingestreuten Be-
legstellen beweisen, sowie gestützt auf eine ausgedehnte Lektüre und auf eigene
Beobachtung die Sprache der Studenten in alter und neuer Zeit nach ihrem
Ursprung und ihrer Verbreitung dargestellt und seiner Abhandlung ein reich-
haltiges Wörterbuch der Studentensprache beigegeben. Ist das Buch als Bei-
trag zur deutschen Sprachgeschichte und Lexikographie von grossem Werte,
so ist es auch für den Akademiker, der die eigenartige Sprache seines Standes
nach ihrer Entstehung und Geschichte kennen und verstehen lernen will, ein
interessantes Buch und besonders zu Dedikationszwecken geeignet, wofür wir
es bestens empfohlen haben wollen.» Akad. Monatshefte jSqs ^- ^6. Mai.
«Eine der liebenswürdigsten Erscheinungen auf dem Gebiete der deutschen
Sprachwissenschaft ist diese neueste Arbeit des durch sein mustergültiges
etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache bekannten Germanisten.
Streng wissenschaftlich und dabei so gemeinverständlich geschrieben, dass
jedermann sie mit wahrem Genüsse lesen kann, wird sie in den Kreisen derer
besondere Freude bereiten, die selbst eine fröhliche Studentenzeit verlebt
haben und nun beim Lesen dieses anziehenden Büchleins aus den schnurrigen,
sonderbaren Ausdrücken der studentischen Kunstsprache alte, liebe Gestalten
der goldenen Jugend in der Erinnerung wieder aultauchen sehen. Wer hätte
sich nicht manchmal schon gefragt, woher diese närrischen Wörter stammen
mögen? Eine fast erschöpfende Antwort giebt uns Kluges Buch, eine Antwort,
die uns zugleich ein ganzes Stück Kulturgeschichte vor Augen führt. Wir
sehen, wie im i6. und 17. Jahrhundert die alte lateinische Gelehrtensprache,
im 18. Jahrhundert das Französische Einfluss gewinnen, wie die Sprache der
Bibel und das Rotwelsch oder die Gaunersprache viele Beisteuern liefern,
wie aber vieles auch frei erfunden oder in fröhlicher Keckheit umgeformt,
verstümmelt, in anderer Bedeutung gebraucht wird. Mancher seltsame Aus-
druck, der in die Schriftsprache übergegangen ist, erhält hieraus seine Erklärung.i
Zeitschrift des allgemeinen deutschen Sprachvereins 1896 Nr. t.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 35
Oitetfen unb SBortfd^a^ ber ©ainterfpvad^e
uiib bcr iiern)aubtcn GJcfjcimfpvai^en
bon
Sricbrid) Äluge
^vofeffov an ber Unibcvfitöt fjr^-'eifiuvg i. 93.
I.
^otnjelfd^eö OuetlenOuc^.
&x. 80. XVI, 495 ©. 1901. ^veiö 9!Jl. U.— .
Seit 3Ioe''Sa(Icmantg großem 2ßerf über ba§ beutfd^c ©aunertum ^at ble
(^vforfd)unc3 beg Sf^otiüelfd) beinafje PÖHig geruf)t. . Unb bod) uerlnnt^t bie ©auner^
fprad^e enblid^ einmal nad) einer fprac^ir)ifien)d)aftlid^en unb p()i(ologtfd;en 'J;urci^=
ürbeitung, bie fic bei 3(üe=2aÜemant nid;t üöÜig finben fonnte. ^er Sierfaffer
be^ neuen SBerfeä oerfügt ,^ubem über ein weit umfangreidjete^ 5Jiaterial, fo ba^
fein 23er! in jroei 33änben erid)eint. ^er I. ^anb ift ein rotiDeIfd)e§ Gueüenbuc^,
ber II. 33anb ein rotroelfd^eä SJörterbuc^. ßine Einleitung jum II. Sanbe be=
I)anbelt iBau unb Gkfd)id^te ber beutfd^en (^3e^eimfprad)en. ^er I. Sanb erneuert
löic^tige fulturgeid)id)tlic^e unb friminaliftifd;e CueKen unb bringt bebeutfame 3(uf=
fd)Iü)fe über bie beutfdie 3>oIföipra(^e ; cor allem fei ^ingemiefen auf bie (f ntbedung
lebenber .^rämerfprad^en, rooburdj bie beutfd^e SSolfsfunbe neue 2{nregungen erl^ält.
iJer in ä>orbereitung befinblic^e II. 33anb wirb in bem rotmelfd^en SÖörterbud)
ftc^ ber öilfe von ^rof. ßuting in Strasburg unb ^^rof. ^^^ifd)el in 53erlin er^
freuen, bie ben jubenbeutfd;en unb ben jigeunerifd^en Seftanbteilen ber ß)auner=
fprad^e il)re 2(ufmerffamfeit mibmen roerben.
Bie beutCdje ÖnKkerfjjradjc
bon
Dr. K^cinrirfi Öhn^,
8». XV, 128 ©. 1900. $rei§ bxo\d\\xt JL 2.50, in Cciniranb gebunben JL 3.50.
Diese Festschrift zum Gutenbergjubiläum besteht der Hauptsache nach
aus einem Wörterbuch aller Fach ausdrücke des Druckereige\-.-erbes in wissen-
schaftlicher Bearbeitung auf Grund älterer Fachwerke (Hornschuch, Vietor,
Schmatz, Pater, Ernesti u. A.); vorauf geht eine Einleitung, worin der Einfluss
der lateinischen Gelehrtensprache auf die Entwickelung der Druckersprache,
Wandlungen einzelner Ausdrücke, Entstellungen und Missdeutungen, dialektische
Schreibungen nachgewiesen werden und auf die zahlreichen humoristischen
z. T. derben Ausdrücke aufmerksam gemacht wird.
36 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
ENGLISH ETYMOLOGY.
A SELECT GLOSSARY
SERVING AS AN INTRODUCTION TO THE HISTORY
OF THE ENGLISH LANGUAGE
BY
F. KLUGE AND F. LUTZ.
8°. VIII, 234 S. 1898. Broschirt M. 4. — , in Leinwand geb. M. 4.50
PREFACE.
Our primer of English Etymology is meant to serve as an introduction
to the study of the historical grammar of English. However manifold the ad-
vantages which the Student may derive from Professor Skeat's Etymological
Dictionary, it cannot be denied that it does not commend itself as a book foi
beginners. Though it is a work of deep research, brilliant sagacity, and admi-
rabie completeness, the linguistic laws underlying the various changes of fornn
and meaning are not brought out clearly enough to be easily grasped by the
uninitiated. We therefore propose to iurnish the Student with'a small and
concise book enabling him to get an insight into the main linguistic phenomena
We are greatly indebted to Professor Skeat, of whose excellent work we have
niade ample use, drawing from it a great deal of material, which we hereby
thankfully acknowledge. As our aim has of course not been to produce a bool?
in any way comparable to our predecessor's work in fulness of detail and
general completeness, we have confined ourseives to merely selecting all words
the history of which bears on the devclopmcnt of the language at large. We
have, therefore, in the first place, traced back to the older periods loanwords
of Scandinavian, French and Latin origin and such genuine English words as
may afford matter for linguistic investigation. In this way we hope to have
provided a basis for every historical grammar of English, e.g. for Sweefs
History of English Sounds.
If WC may be allowed to give a hint as to the use of our little book,
we should advise the teacher to make it a point to always deal with a whole
group of words at a time. Special interest attaches for instance to words ol
early Christian origin, to the names of festivals and the days of the week;
besides these the names of the various parts of the house and of the matcrials
used in building, the words for cattle and the various kinds of meat, for eating
and drinking, etc. might be made the subject of a suggestive discussion. On
treating etymology in this way, the teacher will have the advantage of Con-
verting a lesson on the growth of the English language into an inquiry into
the history of the Anglo-Saxon race, thus lending to a naturally dry subject a
fresh charm and a deeper meaning.
In conclusion, our best thanks are due to Professor W. Franz of Tübingen
University, who has placed many words and etymologies at our disposal and
assisted us in various other ways.
LIST OF ABBREVIATIONS.
acc. = accusative case, adj. = adjective, adv. = adverb, bret. = Breton,
CELT. = Celtic, conj. = conjunction, CORN. = Cornish, cp. = compare, Cymr.
= Cymric (Welsh), Dan. = Danish, dat. = dative case, der(iv). = derived,
derivative, dimin. = diminutive, DU. = Dutch, E. = modern English, f. (fem.) =
feminine, frccjuent. = frequentative, FR. = French, fries. = Friesic, G. =
modern German, Gael. — Gaclic, gen. = gcnitive case, GOTH. = Gothic,
GR. — Greck, Icei. = Icelandic, inf. = infinitive mood, infl. = inflected, interj. =
interjection, IR. = Irish, ital. = Italian, lat. = Latin, LG. = Low German,
lit. = literally, lith. = Lithuanian, m. = masculine, ME. = Middle English,
MHG. = Middle High German, n. (neutr.) = neuter, nom. = nominative, obl. =
oblique case, ODU. = Old Dutch, ofr. = Old French, oho. = Old High
German, oiR. = Old Irish, on. = Old Norse, onfr. = Old North French,
orig. = original, originally, OSAX. = Old Saxon, OSLOV. = Old Slovenian,
pl. = plural, p. p. = past participle, prob. = probably, pron. = pronoun,
prop. = properly, PKOV. = Proven^al, prt. = preterite, past tcnse, RU.SS. -^
Russian, sb. = Substantive, skr. = Sanskrit, SPAN. = Spanish, superl. =
Superlative, SWED. = Swedish, teut. = Teutonic, vb. = verb.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 37
3ettfcl)rift
für
S)eutfc^e SBortforf^ung
[jcrauo^egcbeti boii
jfricöncb Ikluöc.
Diese Zeitschrift erscheint in Heften von je 5 bis 6 Bogen. Vier Hefte
bilden einen Band. Die Hefte erscheinen ungefähr alle 3 Monate.
Bis jetzt sind erschienen :
I. 95ünb. 8". VI, 374 ©. mit bem 33il5ni§ uou gebor Sed) tu Sidjtbrurf. 1901.
^rei^3 flcl^eftet 9)2. 10.—, in ©olbfrnnä gcOunbeu Tl. 12.50.
II. 35anb. S'>. IV, 348 3. mit bem 35tlbni§ bon §:. SBein^otb in Stupf erät3ung. 1902.
5ßreiS geheftet M. 10.—, tu |)a(bfrou3 gebunbeu 3)i. 12.50.
III. SBq üb mit iBeil^eft: jDie ^BergmanuSfpradic in ber ©arepta be§ .Qol^ann
9Rat^efiu§ lion e. ©opfert. 8». IV, 382 unb 107 @. 1902.
^rcii? geheftet SD^. 12.50, in .g^alDfran^ gebuuben 9J2. 15. — ;
5Bei|eft einzeln Wl. 3.—.
IV. SBanb. so. iv, 352 ©. 1903.
5prei§ geheftet m. 10.—, in .^aröfranä geßunben ÜJi. 12.50.
V. iBnnb. Unter ber ipreffe.
Ankündigung. Wölfflins „Archiv für lateinische Lexikographie" ist das
Vorbild, dem unsere Zeitschrift nacheifern wird. Welche Aufgaben die neuere
Wortforschung zu lösen hat, ist auf dem germanischen Sprachgebiet durch
großartige Unternehmungen, wie das Grimmsche Wörterbuch, das New English
Dictionary, das niederländische und das schwedische Wörterbuch veranschaulicht
und durch Hermann Pauls bekannten Aufsatz ,,über die Aufgaben der wissen-
schaftlichen Lexikographie" begründet worden. Auch die Berichte, welche der
Öffentlichkeit über die Vorbereitungen des Thesaurus linguae Latinae unter-
breitet werden, zeigen der deutschen Sprachforschung, daß wir jetzt, wo das
Grimmsche Wörterbuch seinem Abschluß naht, für unser geliebtes Deutsch
Ziele und Aufgaben der Wortforschung erweitern und vertiefen müssen, wenn
wir dem Thesaurus linguae Latinae nachstreben wollen. Unser neues Unter-
nehmen will den altbewährten Zeitschriften keinen Abbruch tun, auch nicht die
Zahl der allgemein germanistischen Fachblätter vermehren. Es will eine
Sammelstätte sein, in dem die Nachträge und Berichtigungen zu unsern großen
Wörterbüchern eine Unterkunft finden bis zu einer endgültigen Aufarbeitung.
Es will durch Klärung über Wesen und Inhalt der Wortforschung die großen
Aufgaben der Zukunft vorbereiten und einleiteil. Es will der Gegenwart dienen,
indem es durch ernsthafte Einzelarbeit das Verständnis derMutter-
sprache belebt und vertieft.
Wir beabsichtigen, die Geschichte der deutschen Wörterbücher in unsern
Bereich zu ziehen, wichtige Sprachquellen neu zu drucken und Sammlungen
zum deutschen Wortschatz unterzubringen. Aber wir wollen zugleich durch
wortgeographische und wortgeschichtliche Aufsätze und durch kleinere Mit-
teilungen anregen, durch Zeitschriftenschau alle deutsch-sprachliche Arbeit
buchen und über neue Erscheinungen berichten. — Zugleich stellen wir unsere
Zeitschrift in den Dienst der Fachgenossen, indem wir immer Raum für
,, Umfragen" zur Verfügung stellen: wir wollen den ^Mitarbeitern am Grimmschen
Wörterbuch, dem großen Wenkerschen Unternehmen u. A. die Möglichkeit
eröffnen, vorhandene Lücken in Sammlungen zu ergänzen oder Ungenauigkeiten
richtig zu stellen. Wir hoffen, auch gelegentlich einzelne Spracherscheinungen
durch Karten bildlich veranschaulichen zu können.
38 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
DEUTSCHE GEAMMATIK
GOTISCH, ALT-, MITTEL- UND NEUHOCHDEUTSCH
VON
W. WILMANNS
ord. Professor der deutschen Sprache und Littoratur an der Universität Bonn.
Erste Abteilung: Lautlehre. Zweite verbesserte Auflage. Gr. S^.
XX, 425 S. 1897. ^^- 8- — » ^^ Halbfranz gebunden M. 10. — .
Aus dem Vorwort zur zweiten Auflage:
„Diese zweite Auflage weicht von der ersten ziemlich stark
ab, kaum ein Paragraph ist unverändert geblieben, manche
ganz neu gestaltet. Bald gab die Form, bald der Inhalt den
Anlass, bald eigene Erwägungen des Verfassers, bald die Ar-
beiten anderer. Auch der Umfang des Buches ist um einige
Bogen [sechs] gewachsen, besonders dadurch, dass sehr viel
mehr Beispiele für die einzelnen Lauterscheinungen ange-
führt sind "
Zweite Abteilung: Wortbildung. Zweite Auflage. Gr. 8<>. XVI,
671 S. 1899. ]\I. 12.50, in Halbfranz gebunden M. 15. —
Die zweite Auflage beider Abteilungen ist, was die
Zahl der Exemplare betrifft, eineerhöhte, um auf eine
lange Reihe von Jahren hinaus die Notwendigkeit eines
Neudrucks oder einer neuen Bearbeitung auszuschliessen
und dadurch die Käufer vor allzu schnellem Veralten zu
schützen.
Dritte Abteilung: Flexion. (In Vorbereitung : erscheint in zwei
Teilen im Laufe des Jahres 1904).
Das Werk wird in vier Abteilungen erscheinen : Lautlehre,
Worlbilduno-, Flexion, Synta.x. Eine fünfte, die Geschichte dei'dcutschen
Sprtiche, wird sich vielleicht anschliesscn.
„. . . Es ist sehr erfreulich, dass wir nun ein Buch haben werden,
welches wir mit gutem Gewissen demjenigen empfehlen können, der sich in
das Studium der deutschen Sprachgeschichte einarbeiten will, ohne die Mög-
lichkeit zu haben, eine gute Vorlesung über deutsche Grammatik zu hören: in
Wilmanns wird er hierzu einen zuverlässigen, auf der Höhe der jetzigen
Forschung stehenden Führer finden. Aber auch dem Studierenden, der schon
deutsche Grammatik gehört hat, wird das Buch gute Dienste leisten zur Wieder-
holung und zur Ergänzung der etwa in der Vorlesung zu kurz gekommenen
Partien, jedoch auch der Fachmann darf die Grammatik von W. nicht unbe-
rücksichtigt lassen. Denn alle in Betracht kommenden Fragen sind hier mit
selbständigem Urteil und unter voller Beherrschung der Literatur erörtert.
Und nicht selten werden Schlüsse gezogen, die von der gewöhnlichen Auffassung
abweichen und zum Mindesten zur eingehenden Erwägung auffordern, so dass
niemand ohne vielfache Anregung diese Lautlehre aus der Iland legen wird.
Besonders reich an neuen Auffassungen ist uns die Lehre von den Konsonanten
erschienen. .\ber auch die übrigen Teile, unter denen die bisher weniger oft
m Grammatiken dargestellte Lehre vom Wortaccent hervorzuheben wäre, ver-
dienen Beachtung . . ." /F. B., Lilcrarischcs Coitralhlatl i8(j3 Nr. 40.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 39
NEUHOCHDEUTSCHE METRIK.
EIN HANDBUCH
VON
D" J. MINOR,
0. ö. PROFESSOR AN DER UNIVERSITÄT WIEN.
ZWEITE, UMGEARBEITETE AUFLAGE.
8». XIV, 537 Seiten. 1902 M. 10. — , in Leinwand geb. M. 11. —
Urteile der Presse über die erste Auflage.
< . . . Eine systematische und umfassende Behandlung der neuhoch-
deutschen Metrik zu liefern hat Minor im vorliegenden Werke unternommen.
Und wir dürfen sagen, dass er seiner Aufgabe in vorzüglicher Weise gerecht
geworden ist. Nicht zwar, dass wir mit seinen Resultaten überall einverstanden
wären und in ihnen Abschliessendes erblicken könnten. Das beansprucht er
abfer auch selbst nicht, sondern wünscht, dass sein Buch zu weiteren Unter-
suchungen anregen möge. Und gerade in dieser Hinsicht erwarten wir davon
die fruchtbarsten Wirkungen. Denn M. hat für die nhd. Metrik einen festen
Boden geliefert, von dem aus sie weiter gebaut werden kann. Ganz besonders
die Grundfragen: Rhythmus, Quantität, Accent und Takt hat er in eingehender
und vorurteilsfreier Weise unter Berüccsichtigung früherer Ansichten allseitig
untersucht und erwogen. Eine Fülle neuer und treffender Beobachtungen
treten da zu Tage. Die Quantität im nhd. Verse, d. h. die wirkliche, nicht
mit dem Accent verwechselte, ist unseres Wissens noch nirgends so objectiv
untersucht worden. Aus dieser gründlichen Würdigung der Elemente ergeben
sich denn auch für die Beurteilung des Versbaus wichtige Resultate. . . Mit
dem Ausdruck des Dankes für reiche Belehrung wünschen wir, dass das Buch
zum Aufblühen des wissenschaftlichen Betriebes der neuhochdeutschen Metrik
Veranlassung geben möge. fF. B. im Literar. Cejttralblatt. 1894, Nr. 18.
€ . . . Eine reiche Fülle des Stoffes bietet und bewältigt Minor, er
schildert ebenso die geschichtliche Entwicklung auch der auswärtigen Formen
in Deutschland, wie er das Originaldeutsche der alten und neuen Zeit ge-
schmackvoll würdigt. Und meine ganz besondere F'reude sei noch ausgesprochen
über die ganz vortreffliche Darstellung des sogenannten Knittelverses, jener
freien Behandlung der durch den Reim verbundenen Zeilen mit vier Hebungen,
die von zwei unsrer grössten Dichter in zwei ihrer herrlichsten Werke so volks-
tümlich, wie kunstverständig verwertet sind, von Goethe im ,, Faust", von Schiller
in ,,Wallensteins Lager". Gerade hier zeigt sich die Meisterschaft des Ver-
fassers in der Darlegung, wie der innere Sinn das Massgebende ist und aus
dem lebendigen Gefühl des Dichters der Rhythmus in seiner Mannigfaltigkeit
sich entwickelt, wie Freiheit und Ordnung innigst zusammenwirken.»
M. Carrüre in der Beilage zur Allgein. Zeitung 1894, Nr. 104.
40 VERLAG VON KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
GESCHICHTE
DER
DEUTSCHEN LITTERATUß
BIS ZUiM AUSGANGE DES MITTELALTERS
^ VON
RUDOLF KOEGEL
ord. Professor für deutsche Sprache und Litteratur an der Universität Basel.
Erster Band: Bis zur Mitte des elften Jahrhunderts.
Erster Teil: Die stabreimende Dichtung und die gotische Prosa.
8». XXIII, 343 S. 1894. M. 10.—
Ergänzungsheft zu Band I: Die altsächsische Genesis. Ein Bei-
trag zur Geschichte der altdeutschen Dichtung und Verskunst.
8". X, 71 S. 1895. M. 1.80
Zweiter Teil: Die endreimende Dichtung und die Prosa der alt-
hochdeutschen Zeit. 8". XX. 61; 2 S. 1897. M. 16.—
Urteile der Presse.
« . . . . Koefjel hat eine Arbeit unternommen, die schon wegen ihres
grossen Zieles dankbar begrüsst werden muss. Denn es kann die Forschung
auf dem Gebiete der altdeutschen Littcraturgeschichte nur wirksamst unter-
stützen, wenn jemand den ganzen vorhandenen Bestand von Thatsachen und
Ansichten genau durchprüft und verzeichnet, dann aber auch an allen schwie-
rigen Punkten mit eigener Untersuchung einsetzt. Beides hat K. in dem vor-
liegenden ersten Bande für die älteste Zeit deutschen Geisteslebens gethan.
Er beherrscht das bekannte Material vollständig, er hat nichts aufgenommen
oder fortgelassen, ohne sich darüber sorgfältig Rechenschaft zu geben. Kein
Stein auf dem Wege ist von ihm unumgewendet verblieben. K. hat aber auch
den Stoff vermehrt, einmal indem er selbständig alle Hilfsquellen (z. B. die
Sammlungen der Capitularien, Concilbeschlüsse u. s. w.) durchgearbeitet, neue
Zeugnisse den alten beigefügt, die alten berichtigt hat, ferner dadurch, dass
er aus dem Bereiche der übrigen germanischen Litteraturen herangezogen hat,
was irgend Ausbeute für die Aufhellung der ältesten deutschen Poesie ver-
sprach. In allen diesen Dingen schreitet er auf den Pfaden Karl Müllcnhoffs,
dessen Grösse kein anderes Buch als eben das seine besser würdigen lehrt. . . .»
Anton E. Schönbach, Oesterreich. Litcraturblatt iSg4 Nr. 18.
«Koegel bietet Meistern wie Jüngern der Germanistik eine reiche, will-
kommene Gabe mit seinem Werke; vor allem aber sei es der Aufmerksamkeit
der Lehrer des Deutschen an höheren Schulen empfohlen, für die es ein
unentbehrliches Hilfsmittel werden wird durch seinen eigenen Inhalt, durch
die wohlausgcwählten bibliographischen Fingerzeige und nicht zum wenigsten
durch die Art und Weise, wie es den kleinsten Fragmenten ein vielseitiges
Interesse abzugewinnen und sie in grossem geschichtlichen Zusammenhang zu
stellen versteht. Wie es mit warmer Teilnahme für den Gegenstand gearbeitet
ist, wird es gewiss auch, wie der Verfasser wünscht, Freude an der nationalen
Wissenschaft wecken und mittelbar auch zur Belel)ung des deutschen Literatur-
unterrichts in wissenschaftlich-nationalem Sinne beitragen.»
Beilage zur Al/gcm. Zeitung 1894 Nr. 282.
t — Vorliegendes Buch .... nimmt neben dem Werke Müllenhoff s viel-
leicht den vornehmsten Rang ein. Es bietet den gesamten Stoff in feiner
philologischer Läuterung, dessen eine Literaturgeschichte unserer ältesten
Zeiten bedarf, um sich zum allseitig willkommenen Buche abzuklären. Dies
hohe Verdienst darf man schon heute Rudolf Koegel bewundernd zuerkennen.
Dass das schwerwiegende Werk seiner selten vergeblich bohrenden Forschung
und mühseligen Combinationen und Schlussfolgerungen würdig ausgestattet ist,
bedarf keiner Versicherung. Und so möge unsere Germanistik des neuen Ehren-
Drcises froh und froher werden.» Blätter f. liier. Unterh. 1894 ^f- 43,
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 41
©efc^ic^te
ber
Ciijlifdjtn ffitteratut
oon
6erttliarb tcn Brtnk.
©rftevSanb: SBt§ ^u SöidifS 2tuftrctcn. S^^^^^ »erüefferte unb üermeFirte
2luf läge, c^xvüuögegeben uon ^^Uot§ iBraubl, ^^^rofefjor an ber Unineifität 33erlin.
8". XX, 520 ©. 1899. 33roid)iit m. 4.50, in Seinroanb gebunben 3K. 5.50,
in ^albfrang geb. Tl. 6.50.
Sn^alt : I. Surf). Sor &cr Sroberung. II. Suc^. Sie ÜBergannHeit. III. Sud). Sßon ßeroes 5tä
(Ivccij. IV. Sud), iöovfpicl bei- 3?efonnattou uub bei- Sfenaiffaucc. Slu^ang.
ßrociter Sanb: Si§ pr 3Jcformation. herausgegeben oon 3lIoi§ 8ranbl.
8». XV u. (347 ©. 1893. ?W. 8.—, in Seinroanb geb. m. 9.—
in c'oalbfranj geb. ?!Ji. 10. — .
5nf)alt: IV. Suc^. SJovfpiel ber 9ierormation unb ber SJenotffance (gortfe^ung^ V. Sucfi.
ilniiciiüei- unb fjoü. VI- Sud). Sie Olenainance biä ju ©ui-rei)'5 Xob.
2)arau§ einzeln : bie 2. Jp)älfte. 8". XV u. ©. 353—647. 1893. m. 5.—
Die Bearbeitung der zwei weiteren Bände hat Herr Professor
Dr. Alois Brand! übernommen.
Urteile der Presse.
< . . . Bei allen Einzelheiten, die zur Sprache kommen, bleibt der Blick
des Verfassers stets auf das Allgemeine gerichtet, und seine Gründlichkeit hindert
ihn nicht, klar, geistvoll und fesselnd zu sein. Der gefällige, leicht verständ-
liche Ausdruck, die häufig eingelegten, auch formell tadellosen Uebersetzungen
altenglischer Gedichte verleihen dem Buche einen Schmuck, der bei Schriften
gelehrten Inhaltes nur zu oft vermisst wird. Kurz, die englische Litteratur bis
Wicüf hat in diesem ersten Bande eine reife, des grossen Gegenstandes
würdige Darstellung gefunden, und sicher wird sich das Buch in weitesten
Kreisen Freunde erwerben und der Literatur dieses so reich begabten germa-
nischen Volksstammes neue Verehrer zuführen.» Lil. Ceiitralblatt iSjj Nr. sS-
cDie Fortsetzung zeigt alle die glänzenden Eigenschaften des ersten
Bandes nach meiner Ansicht noch in erhöhtem Masse ; gründliche Gelehrsam-
keit, weiten Blick, eindringenden Scharfsinn, feines ästhetisches Gefühl und
geschmackvolle Darstellung.» Deutsche Litteraturzeiiiutg 1889 Nr. ig.
«Bernhard ten Brink's Litteraturgeschichte ist ohne Zweifel das gross-
artigste Werk, das je einem englischen Philologen gelungen ist. Mehr noch :
es ist eine so meisterhafte Leistung, dass es jedem Litteraturhistoriker zum
Muster dienen kann. Und dieses Urtheil hat seine volle Kraft trotz der
unvollendeten Gestalt des Werkes. Wäre es dem Verfasser vergönnt gewesen,
es in derselben Weise zu Ende zu bringen, so würde es leicht die hervor-
ragendste unter allen Gesammtlitteraturgeschichten geworden sein ...»
Museum 1893 Nr. 7.
«ten Brink hat uns auch mit diesem Buche durch die fesselnde
Form der Darstellung und durch die erstaunliche Fülle des Inhalts in unaus-
gesetzter Spannung gehalten. Der wissenschaftliche Wert des Buches ist über
jede Besprechung erhaben; auch dieser Band wird, wie der erste, dem Studenten
eine sichere Grundlage für litterarische Arbeiten bieten; aber hervorgehoben
muss noch einmal werden, dass wir hiermit nicht nur ein fachmännisch ge-
lehrtes, sondern auch ein glänzend geschriebenes Werk besitzen, das jeder
Gebildete mit wahrem Genuss studieren wird.» Grenzbolai 1880 S. 517.
42 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
bcv
3taüentfd)cn Citcratur
Hbolf (Baepar^.
ßrfter ^anb: ^ic itoUcnifd^c öitcratuv im SDJittclnltcr.
8°. 550 S. 1885. 51c. 9.—, in .Oalbfrnnj tnobunben Wi. 11.—
Snljalt: Ginlcitimcj. — 2)ic Sicilianifc^c ^idjtcrfdjule. — ^ortfc^umj bcr
It)rifd)cn ^id)timg in 'OTittelitalicn. — ■ ©uibo ©uiniceÜi mn Bologna. —
Tic fran3Öf. 5)Üttcvbid)tung in Dbcritalien. — 5HeIigiöfe imb inovaUfd)e
•^ocfic in Cberitalien. — ®ie rclifliöfe 2\)v\t in Umbricn. — ^ie ^^rofa
im 13. ;jat)rl). — Die aücgorifd)=bibaftiid)e 'Did)tuno( unb bie p[)ilofop^.
'2x)vit ber neuen f(prentintfd)en Sd)nle. — Dante. — Die (5omöbie. --
Da^ 14. oia[)rI)unbert. — ^|>etvavcQ. — ^^-^etravca'o (San^oniove. — älnl^ancj
bibliograplji)d;ei- u. frit. Semerfungen. — Dtegifter.
3ioeiter 33anb: 2)ic italicmfrfic Sttcrnlur bcr iWcjmiffrtiiccjcit.
8«. 704 S. 1888. m. 12.—, in C^albfran^ gebunben Dt. 14.—.
Snfinlt: 5^occaccio. — Die Gpigonen ber gro)U'n Florentiner. — Die ^umaniftcn
beä 15. ^a(jr[)unbertö. — Die 'lsulgärfpvad)e im 15. %\i)xh. mib i()re
!i!iteratur. — '^.^oli^iano unb Soven^o b6 .Diebici. — Die :'Kitterbid^tung.
^ulci unb ^I^ojarbo. Oicapel. ^j^sontano unb 3anna^aro. — "-niacd^iauclli
u. Giuicciarbini. — 33embo. — 9(rio[to. — (Saftiglione. — ^^Uetro Slretino.
— Die Stirif im IG. '^a^rljunbert. — Dnö §elbcngebidjt im 16. ^al)x=
f)unbcrt. — Die ^ragöbie. — Die ^omöbie. — ':}lnljang bibliograpT). u.
fritijd)er SBemcrfungen.
,, Jeder der sich fortan mit der hier behandelten Periode der italienischen
Litteratur beschäftigen will, wird Gaspary's Arbeit zu seinem .Ausgangspunkte
zu machen haben. Das Werk ist aber nicht nur ein streng wissenschaftliches
für Fachleute bestimmtes, sondern gewährt nebenbei durch seine anziehende
Darstellungsweise auch einen ästhetischen Gcnuss; es wird daher auch in
weiteren Kreisen Verl>reitung finden." Deutsche L/tfcrafurzeitung.
„Eine sehr tüchtige wissenschaftliche Arbeit. Plmpfichlt sich das Buch
einem grösseren Publikum durch seinen leicht verständlichen geschmackvollen
Ausdruck, so findet auch der Gelehrte in den im Anhange gegebenen reichen
Anmerkungen die bibliographischen Nachweise und die kritische Begründung
bei schwierigen zweifelhaften Punkten." Liierarisches Ccutralblatt.
,,Die Darstellung von dem in die Anmerkungen verwiesenen Ballast be-
freit, schreitet festen aber elastischen Schrittes vorwärts; sie führt in die Mitte
der Thatsachen und der an diese sich knüpfenden Fragen, aber ohne gelehrte
oder schulmeisterliche Pedanteric, sodass der Genuss des Lesens sich mit dem
Nutzen des Lernens zugleich und von selber darbietet. Allgemeine Zeitung.
„Air opera del Gaspary, che raccoglie abbastanza bene i risultati degli
studi piü rccenti, auguriamo, perche ci parebbe utile ä dotti e agli indotti, una
edizione italiana." Rivista critica dclla Icttcratura italiana.
„Prof. Gaspary's history of Italian literature promises to be the ideal of
a thoroughly useful introduction, occupying a middle position between an ex-
haustivc work on the subjcct and a students mamial. The a^r^tints of PtLiaio»!.
and Dante are very clcar and instructivc, but pciliaps the most interesting
part of the book is the pirture of the carly siruggles of Italy to acquire a
national languagc and liteiature." The Saturdav Review.
Die ;yortiet3ung bieieoi ':llH-vfeo b^t .Qerr Dr. ^Kid)arb 3"0enbrincr (33res(au)
übernommen: ihm finb t>on bcr (^)attin bco ticvi'tovbenen ':lverfn)"jerci bie :jsorarbeiten,
foiueit fid) joldjc im 'Juid)la)"ie lun^r"a^^cn, auogcbänttigt uunben.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 43
Geschichte
der neuern
französischen Litteratur
(XVI. -XIX. Jahrhundert).
Ein Handbuch
von
Heinrich Morf.
Erstes Buch: Das Zeitalter der Renaissance.
8". X, 246 S. 1898. Broschirt M. 2.50, in Leinwand gebunden M. 3. — .
Inhalt: Einleitung : Mittelalterliche und humanistische Weltan-
schauung. — I. Kapitel: Am Ausgang des Mittelalters. (Die Zeit Lud-
wigs XII., 1498 — 1515.) — 11- Kapitel: Die Anfänge der Renaissance-
Htteratur. (Die Zeit Franz' L, 1515 — 1548.) Einleitung. Die Prosa. Die
Dichtung, i. Die Lyrik. 2. Die Epik. 3. Die Dramatik. — III. Kapitel:
Höhezeit und Niedergang der Renaissancelitteratur. (Die Zeit der letzten
Valois und Heinrichs IV., 1547 — 1610.) Einleitung. Die Prosa. Die
Dichtung, i. Die Lyrik. 2. Die Epik. 3. Die Dramatik. — Bibliogra-
phische Anmerkungen.
Aus dem Vorwort: „Es soll hier die Geschichte des neuern franzö-
sischen Schrifttums in vier Büchern, deren jedes einen solchen Band füllen wird,
erzählt werden. Der zweite Band maf^ die Litteratur des Klassizismus, der
dritte Band diejenige der Auflclärungszeit, der vierte die Litteratur unseres
Jahrhunderts schildern. Die Arbeit ist von langer Hand vorbereitet und zum
grossen Teil im Manuskript abgeschlossen.
Dieses Handbuch will den Bedürfnissen der Lehrer und Studierenden des
Faches und den Wünschen der gebildeten Laien zugleich dienen." ....
Die Beilage zur Allgem. Zeitwig urteilt in Nr. 10 von 1899 ,, . . . Der
vielverzweigten und komplizierten Aufgabe der Literaturgeschichte ist Morf
in vollem Masse gerecht geworden. Er versteht es ebenso sehr, die Geschichte
der einzelnen literarischen Gattungen von ihren ersten bescheidenen Keimen
bis zur Blüthe und zum Verwelken zu verfolgen, als die literarischen Persön-
lichkeiten mit ihren Eigentümlichkeiten und Besonderheiten lebenswahr zu
schildern. Dabei vergisst er auch nie, auf die kulturhistorischen Strömungen
hinzuweisen, welche die Literatur nach dieser oder jener Richtung getrieben
haben. Sein ästhetisches Urteil ist nicht von irgend einer aprioristischen
Stellungnahme bedingt, sondern beruht auf gründlicher, verständnissvoller Wür-
digung aller massgebenden Faktoren. Endlich genügt die Form , in welche
Morf seine Erzählung kleidet, allen ästhetischen Ansprüchen. . . .
Wer diesen ersten Band gelesen, wird das Erscheinen der folgenden mit
Ungeduld erwarten. Die Erzählung der literarischen Geschehnisse schreitet
rasch vorwärts und ist fesselnd geschrieben. Die literarischen Persönlichkeiten
treten lebenswahr und plastisch hervor. Einige Beschreibungen kann man
geradezu Kabinctsstückchen nennen. Morf besitzt überhaupt die Gabe der
prägnanten Charakterisirung. Ein paar V/orte genügen ihm, um ein lebens-
volles Bild hervorzuzaubern. . . .
Morfs Literaturgeschichte ist eine ganz hervorragende Leistung. Wenn
sich die folgenden Bände — wie es übrigens zu erwarten ist — auf der Höhe
des ersten halten, werden wir in dieser französischen Literaturgeschichte ein
Werk begrüssen können, das sich der italienischen Literaturgeschichte Gaspary's
ebenbürtig an die Seite stellen wird . . ."
Der n. Band ist unter der Presse.
44 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
Soeben erschien:
Altitalienisclie Chrestomathie
mit einer grammatischen Übersicht
und eine])! Glossar
von
DR. PAOLO SAVJ-LOPEZ UND DR. matteo BARTOLI.
8". VIII, 214 S. mit einer Tabelle 1903. Preis geh. M. 4.50, in Leinw. geb. M. 5. —
Einem doppelten Zweck soll dieses Werk dienen: zunächst soll es ein
Bild geben von der ältesten italienischen Literatur vor dem Zeitalter Dantes,
dann aber zuverlässiges Material liefern zu wissenschaftlichen Übungen in
Seminarien über die Entwicklung der italienischen Sprache und über die
ersten mundartlichen Denkmäler in den verschiedenen Provinzen Italiens. Die
Verfasser haben sich bemüht, nur Texte in sicherer Redaktion herauszugeben
in einem Gesamtumfang, der für die Lektüre während eines bis zwei Semestern
ausreicht, beginnend mit den ältesten Urkunden, dann Proben von Dichtung
und Prosa zur Veranschaulichung der zeitlichen und örtlichen Entwickelung
der Sprache. Die Te.xte sind chronologisch geordnet und reichen bis zum
Entstehen des dolce stil nuovo, also bis zum Zeitalter Dantes — Dante
selbst ausgeschlossen.
Beim Abdruck der Texte haben die Verfasser die verschiedenen wissen-
schaftlichen Methoden angewandt, um den Leser mit einer jeden vertraut zu
machen. Zum Teil sind die Texte in kritischer Bearbeitung mit Varianten und
Apparat herausgegeben, zum Teil in diplomatischer, oder nichtdiplomatischer
Abschrift (mit Worttrennung, Auflösung der Abkürzungen etc.). Alle Stücke
sind von einer kurzen Bibliographie begleitet.
Soeben erschien :
i)er 9iiiiiuincn.
2? 0 V t V ä t] c u II ti 3 H 5 g c 11
Hon
iBrinvidj ühn^
8". XI, .'»40 S. 15»i>:t. öcOcftct äH. H— , in Vcinumnb act'unbcn S[)}. 7.—
i^in'^Qtt: 23oriüort. — 33oni 3ioIanb>ölicb ,ynn Ovlanbo fnviofo. — .SJaifcv üaxU"
Pilgerfahrt. — !Dic [leben Infanten üon 5i'ara. — iHnö ber Wcid)lrl)tc bco fran^öfifcfien
2)ramQö. — tSpicünannofiefiliiittcn. — I}ic SBitiiiotOcf "ipctrnrca'c*. — yjJoüere. —
Soul^ourc'. — Xrci 5üürpo|ten bei fvan.^öMfrlicn 9tnffliivnnf; (2t. CSDremonb — 99ot)lc —
^ontenellc). — ®ic CSafartroflöbicn 33oltotre'!.^ nnb Sljofefpcore'ö. — 33oltoire unb
Sofl'uet alc4 Uniüer)aUii)torlfcr. — ^uiel fonbcrbarc .tieiüöe. — !J)eni6 !Dibevot. — 3Bte
SBoItoire 9Joufienuö "^cinb flciuorbcn ift. — 2)er 5^crfa[fci- bon ,.Paul et Virginie".
— 5.lJnbonie be (2toi'-(. — (k\n Spradienftreit in ber vätifriien SdiiueiiV — §rcberi
3Ril'traI, ber !Dlf()ter ber anir<Mo. — I-Jnm (^cböditnio; I. l'nbiuiö Sobler (1827—95).
11. ;3nfob 93acd)tülb ilHiH-Uli III. C^afton %^axii (1839— 1!)ü;{).
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
45
GRUNDRISS
DER
ROMANISCHEN PHILOLOGIE
UNTER MITWIRKUNG VON
G. ßAIST, TH. BRAGA, H. BRESSLAU, T. CASINI, J. CORNU, C. DECURTINS, W. DEECKE,
TH. GÄRTNER, M. GASTER, G. GERLAND, F. KLUGE, GUST. MEYER, W. MEYER-LÜBKE,
C. MICHAELIS DE VASCONCELLOS, A. MOREL-FATIO, FR. D'OVIDIO, A. SCHULTZ, W. SCHUM,
CH. SEYBOLD, E. STENGEL, A. STIMMING, H. SUCHIER, H. TIKTIN, A. TOBLER,
W. WINDELBAND, E. WINDISCH
HERAUSGEGEBEN
von
GUSTAV GRÖBER
o. ö. Professor der romanischen Philologie an der Universität Strassburg.
I. Band. Lex.-8". XII, 853 S. mit 4 Tafeln und 13 Karten. 1888.
Broschiert M 14. — ; in Halbfranz geb. M i6. — .
II. Band. i. Abteilung. Lex.-8\ VIII, 1286 S. 1902. Broschiert Ui 20. — ; in Halbfranz geb. Ji 23. — .
II. Band. 2. Abteilung. Lex.-8*. VIII, 496 S. 1897. Broschiert M 8. — ; in Halbfranz geb. Jt 10. — .
II. Band. 3. Abteilung. Le.\.-8<'. VIII. 603 S. 1901. Broschiert M 10. — ; in Halbfranz geb. Ul 12. — .
Inhalt:
II. Bd., I. Abt
I. EINFUHRUNG IN DIE ROMANISCHE PHILOLOGIE.
1. GESCHICHTE DER ROMANISCHEN PHILOLOGIE von G. Gröber.
2. AUFGABE UND GLIEDERUNG DER ROMANISCHEN PHILOLOGIE von
G. Gröber.
II. ANLEITUNG ZUR PHILOLOGISCHEN FORSCHUNG.
1. DIE QUELLEN DER ROMANISCHEN PHILOLOGIE, a. Die schriftlichen Quellen
mit 4 Tafeln von IV. Schum. h. Die mündlichen Quellen von G. Gröber.
2. DIE BEHANDLUNG DER QUELLEN, a. Methodik und Aufgaben der sprach-
wissenschaftlichen Forschung von G. Gröber, b. Methodik der philologischen
Forschung von A. Tobler.
IIL DARSTELLUNG DER ROMANISCHEN PHILOLOGIE.
I. Abschnitt: ROMANISCHE SPRACHWISSENSCHAFT.
a. Die vorromanischen Volkssprachen der romanischen Länder. i. Keltische
Sprache von E. IVindisch. 2. Die Basken und die Iberer von G. Gerlatid.
3. Die italischen Sprachen von IV. Deecke. 4. Die lateinische Sprache in den
romanischen Ländern von W. Meyer. 5. Romanen und Germanen in ihren
Wechselbeziehungen von F. Kluge. 6. Die arabische Sprache in den romani-
schen Ländern von Ch. Seybold. 7. Die nichtlateinischen Elemente im Rumä-
nischen von M'. Gaster.
b. Die romanischen Sprachen: i. Ihre Einteilung und äussere Geschichte von
G. Gröber (mit einer Karte). 2. Die rumänische Sprache von H. Tiktin. 3. Die
rätoromanischen ^Mundarten von 77«. Gärtner. 4. Die italienische Sprache von
Fr. d'Ovidio und W. Meyer. 5. Die franz. u. provengal. Sprache und ihre
Mundarten von H. Suchier (mit 12 Karten). 6. Das Katalanische von A. Morel-
Fatio. 7. Die spanische Sprache von G. Batst. 8. Die portugiesische Sprache
von y. Cornu. 9. Die lateinischen Elemente im Albanesischen von Gusi. Meyer.
II. Bd., 2. Abt.
II. Bd., 3. Abt.
2. Abschnitt: LEHRE VON DER ROMANISCHEN SPRACHKUNST. Romanische
Verslehre von E. Stengel.
3. Abschnitt: ROMANISCHE LITTERATURGESCHICHTE.
a. Übersicht über die lateinische Litteratur von der Mitte des 6. Jahrhunderts
bis 1350 von G. Gröber.
b. Die Litteraturen der romanischen Völker:
1. Französische Litteratur von G. Gröber.
2. Proveni;alische Litteratur von A. Stimming.
3. Katalanische Litteratur von A. Morel-Fatio.
4. Portugiesische Litteratur von C. Michaelis de Vasconcellos und Th. Braga.
5. Spanische Litteratur von G. Baist.
6. Italienische Litteratur von T. Casini.
7. Rätoromanische Litteratur von C. Decurtins.
8. Rumänische Litteratur von M. Gasier.
IV. GRENZWISSENSCHAFTEN.
1. GESCHICHTE DER ROMANISCHEN VÖLKER von //. Bresslau.
2. CULTURGESCHICHTE DER ROMANISCHEN VÖLKER von A. Schultz.
3. KUNSTGESCHICHTE DER ROMANISCHEN VÖLKER:
Bildende Künste von A. Schultz.
4. DIEWISSENSCHAFTEN IN DEN ROMANISCHEN LÄNDERN von W.lVindelband.
NAMEN-, SACH- UND WORTVERZEICHNIS in jedem Band.
46 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
ZEITSCHRIFT
FÜR
ASSYRIOLOGIE
UND VERWANDTE GEBIETE
in Verbindung mit
J. Opfert in Paris,
Eb. Schrader in Berlin, und Anderen
herausgegeben von
CARL BEZOLD
in Heidelberg.
XVI. Band. Gr. 8". 424 S. mit 4 Tafeln in Lichtdruck. 1902. M. 18.—
XVII. Band. Gr. 8". 418 S. 1903. M. 18.—
Beiheft zum XVII. Band : Ibn Outaiba's 'Ujün al Ahbär. Nach
den Handschriften zu Constantinopel und St. Petersburg hcraus-
<,'egeben von Carl Brockelmann. Teil II. Gr. 8". IV, 136 S.
M. 10. —
XVIII. Band unter der Presse.
Die Bände I — XV und Ibn Qutaiba I. Teil sind im Verlag von Emil Felber in
Berlin erschienen.
Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg. 47
Demnächst erscheint:
Die altarabische Mondreligioii
und die mosaische Überliefenmg
von
DITLEF NIELSEN.
Mit 42 Abbildungen.
8». VIII, 207 S. M. 5.—
Der Verfasser, ein Schüler Hommels, stellt in diesem Buch wesent-
liche Berührungen zwischen den südarabischen Inschriften und dem alten
Testament fest, sowie den Ursprung verschiedener biblischer Dogmen in
der altarabischen Religion. Neben dem Interesse weitester Kreise für
den Zusammenhang zwischen ,, Bibel und Babel" dürfte ein gemein-
verständlich geschriebenes Buch über Arabien und die Bibel Beachtung
verdienen.
Unter der Presse :
BEITRÄGE
ZUR
SEMITISCHEN SPRACHWISSENSCHAFT
VON
TH. NÖLDEKE.
Lex. 8^ ca. 10 Bogen.
48 Verlag von KARL J. TRÜBNER in Strassburg.
Unter der Presse :
PROYINCIA AMBIA
Auf Grund zweier in den Jahren 1897 und 1898 ausgeführten
Reisen und der Berichte früherer Reisenden
beschneiden von
R. E. BRÜNNOW.
Das Werk wird aus zwei Bänden von je 50 — 60 Bogen in 4" mit
zahlreichen Abbildungen und einem Atlas von Tafeln und Karten be-
stehen. Der I. Band wird Anfang 1904 erscheinen.
In diesem Werke werden die Ergebnisse einer wissenschaftlichen
Forschungsreise, die der Verfasser in Begleitung von Professor Alfred
v. Domaszewski und Professor Julius Euting nach Petra und in das Ost-
Jordanland gemacht hat, niedergelegt werden. Es wird über die Topo-
grajihie, die rr)mischen, byzantinischen und arabischen Altertümer und
Inschriften einen erschöpfenden Aufschluß geben und sich durch reiche
künstlerische Illustration und durch Wiedergabe von zahlreichen photo-
grajjhischen Natur-Aufnahmen, endlich durch Beigabe einer vom Ver-
fasser neu vermessenen und entworfenen Karte des ganzen Gebietes
auszeichnen.
Ein wichtiger Bestandteil des Werkes wird die genaue Aufnahme
und Wiedergabe des Palastes zu Meschetta sein. Die von dem Verfasser
mitgebrachten Aufnahmen und die unter seiner Leitung angefertigten
künstlerischen Dctailzcichnungen waren die Veranlassung, daß dessen
glänzende Fassade soeben mit Erlaubnis des Sultans abgetragen und für
die Kgl. Museen in Berlin in Sicherheit gebracht worden ist, nachdem
zu befürchten war, daß mit dem Fortschreiten des Baues der Hedschäz-
Eisenbahn dieser Palast der Vernichtung anheimgefallen wäre, wie dies
bei einem in der Nähe befindlichen r()mischen Kastell tatsächlich der
Fall war.
0^ '»,'■•';
'>\''.y ''^i ^^;■:^:'
'.' \ ^- .,1/ .-^
>^z\
^-A'^
^^^VV'^l!:
iiF.-^.^'-)
^.A >
'1' /_Xv .
,1 ' f
^^SA
/v'-\^
f'^:^ '
r^^
A^^f^^:-
;V"'*^ ' ^' ^ XI^
r^\^^
■^^■"\ ■ /
a
•H
U.
•H
CD
ü
Cd
73
o
-pi
:o
■'■ ^-vl-l.
■1 (■'»-.'^-^
h' . / /- A; •■■■ •/.■j;.--\
üniversity of Toronto
Library
DO NOT
REMOVE
THE
CARD
FROM
THIS
POCKET
Acme Library Card Pocket
Under Pat. "Ref. Jndex File"
Made by LIBRARY BUREAU
5Q. O
-^X-
/^ .-^
1 • >r;
^m Ol
- o>
Q CO
" \<r ;^\^\...:Vf - K-f ■}.
V- >7 .,
Vi ^ //!^
^^•A-
r..;^ 1
'"-^v-
Av'
\n /
r^nj^t