Skip to main content

Full text of "Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache"

See other formats


^•,.?^    fr 


>A     '■     ^'^ 


^  •  >   V  f      -     . .    / 


,-     '  •'^ä'^'^''?"^ 


.r^^'y 


f^ii"'!  .     C' 


■•^'  \  A 


^-%-, 


■  V .  ■ 


r^'^.    \ 


.  ..  ^, 


.^         ''s^. 


<ct  Uy 


-/^-«^^ 


■  -HC,. 

\       V 


..C^ 


-S'.m'a 


rrr^      1 


"^^(ß.-^ 
^v.;'':"  "':i 


m^^m 


"N        ^  -.'^     ■    1'.' I   ■ 


(f tymologifd^cs  VOövicrhud} 


bux  bcutfdien  Spradie. 


ißon  bemfelben  SJerfaffer  in  bemfelben  i^erlao: 

VORGESCHICHTE    DER    ALTGERMANISCHEN     DIALEKTE.      2.    Aufl. 

1S98.    Mk.  4.50. 
GESCHICHTE  DER  ENGLISCHEN  SPRACHE.    2.  Aufl.,   mit  einer  Karte. 

1899.     Mk.  5.50. 
©Dtt   €utljer   bia   ItHing.     3prac^9ef(f)i(f)tlitf)e   9luffäpe.     3.    Slufl.,    mit   einer 

HQvtc,  18y7.    -m.  2.i*.K  geb.  TU.  3.50. 
^EutrrfjE  «lulijntEnrpratfje.    1895.    iWf.  2.50,  flct>.  mi.  3.50. 
ENGLISH    ETYMOLGGY   serving  as  an  introduction   to  the  history  of  the 

English  language.  By  F.  Kluge  and  F.  Lutz.  1898.   Mk.  4.-,  geb.  Mk.  4.50. 


®tt)moIogtf(f)e§ 


äSiJttctiurfj  bcr  bciitfdjcii  ®^Jl•arfjc 


von 


'^^rofcffor  an  bcr  Uniocrfität  ^veiburg  i.  J8r. 


Bt^§tt  öerkfjcrtc  unb  öcrmc^rtc  ^üiflagc. 


-^-"^ n— ^ 


Strapurg 

Ä'orl   3.   Xrübner 
1899. 


örflc  iinb  jiucitc  ^Jluflagc  1881—1883,  brittc  unucränbcrtc  2Iuflagc  1884, 
üiertc  Dcrbcffcrte  'JdiflQöC  1889,  fünfte  ocrbeffcrte  ^luflagc  1894. 


3ltle  JRcc^tc,  bcfonbcr§  bai-  bcv  Ubcrfc^uiic}  üorbefjaltcn. 


ro.  15uSDlont='3t^Qu6erg,   Strofeburg. 


iOcm  2lrt6ert^en  meiner  ^reunbe 


Scrnt^arb  t^n  Srinf  un6  HcmI]oIb  Kollier 


^etDibmet. 


^  ö  r  to  0  r  t. 


^ag  oorlteoenbc  fSud)  I)at  üdu  feinen  erftcn  Stnfängcn  an  in  ntannigfadjen 
Unifleftaltnnflen  unb  SBanbluncien  üon  ütelen  Seiten  I)cr  2(nrecjunc3  unb 
^elc()nutii  i'ibernonnnen.  3ai)'Io§  [inb  bic  SBinfe  unb  9Zacf}raeife ,  bic  Gv= 
gänsuncien  unb  SBerbeiferuncjen,  bie  id)  fiir  mein  S3ud)  nun  faft  3roanäic3  ^a[)xc 
f)inburd)  evl)altcn  unb  ncnücvtet  fiobi.  2Ba§  «yreunbe  be§  Sud)e§  unb  n)a§ 
Stritifcr  be§  ^nd]i§'  im  Sauf  ber  geit  betcjefteucrt  ^aben,  barüber  fann  id)  I}cute 
felbft  nid)t  me()r  in  aücn  ßinjeUjciten  üolte  'Jtec^enfd)aft  ablegen.  Stber  gern 
befenne  id),  ban  grabe  fold)ev  5Dlitarbeit  ha^  SBerf  uiel  SBertüotle»  oerbanft,  'öü'-i 
il)m  jur  oicvbe  gemd)t.  SSon  Ji'cun'^cn  be§  5ßud)e§,  bic  für  mefjrere  2(uflagen 
beigefteucrt  ()aben,  nenne  id)  bcfonbcrg  bie  Äoüegcn  §erm.  ^yifdjer  in 
Tübingen,  31  ug.  Scgfien  in  Seipjig,  öerm.  Dft^off  in  |)eibclberg  unb  9iub. 
2;^urnci)fen  ()ierfelbft.  2Ba§  mir  neuerbing§58aift§umfaffcnbe  @elcl)rfamfcitbei 
ber  5(uf()eüung  beutfd)cr  Sß>ortgcfd)id)te  gc()oIfen,  gebt  raeit  I)inau§  über  gelegentliche 
9[RitteiIung ;  überall  (]at  er  I)ülfreid)c  i^anb  mit  angelegt,  um  mangelbafte  3^ormu= 
Uerungen  ober  jroeifelbafte  33e!^auptungen  ober  Sücfen  ber  S3eraei§fübrung  ju 
ergänjcn  unb  ju  beffern ;  eine  9icif)c  roid)tiger  2hlifcl  au§'  feiner  ^eber  —  burd)  ba§ 
gan^c  ^Bud)  l)in  —  roerbcn  ben  (yreunben  ber  ©tymologic  gemif;  raiüfommen  fein. 
G§  erfüllt  mid)  mit  Jvcubc,  baß  bie  oorlicgenbe  fed)§te  2tuflage  aud)  fonft  noc^ 
einige  felbftänbige  Strtifel  bringt,  bic  mir  für  mein  33ud)  3ur  S3erfügung  gcfteÜt 
rourben. 

Söei  aücn  SKanblungen,  bie  ba^  ^ud)  bur(^gema(^t  f)at,  ift  e§  feiner 
3{ufgabe  immer  treu  geblieben.  ®tt)mologifd)e  5otfd)ung  jielt  nid)t  überall  auf 
bie  Grmittlung  üon  Urmurjcln,  bie  üon  t)orgefd)id)tlid}er  9prad)3erglieberung 
geforbcrt  ober  geftattet  merben.  2)arauf  rairb  bic  Gtymologic  in  fielen  (Väden 
ja  allerbing»  l)inau§laufen.  '3lber  ba§  ift  nur  eine  jufäüige  ©cite  i-Dortgefd)id)t-- 
lic^er  2Ilter§beftimmung.    Unb  bie  eigcntlid)e  2lufgabc  ber  ©tt)mologie  bcftcl)t  in 


—    VITT     — 

ber  3:cWcQun9  bc§  f)i)toriid)cn  unb  gcograpljifdicn  nrfpvung§bcrci(^c§  bev  SBort= 
matcrialicn.  Äetnc  Siiradittnirjcln  fudicn  xvh,  xvxv  fud)cn  bic  SBurjcIn  unfcrcr 
ffiortc  in  unjerer  S;irad)gcfdiid}tc,  unb  bicfc  bccft  un§  and)  bic  cicograpl)ifd)cn 
JUnggonoic-iHinftc  bcr  Ginjclciidicinumjcn  auf.  Unfcrc  2lrtifcl  ftrcbcn  im  ©cgenfa^ 
ju  bcr  ijolicrtcn  2Bortbc()anbIung  bcr  mciftcn  SBörterbüc^cr  bic  ©infügung  bcr 
cinjclncti  Kiatfadicii  in  unjcrc  Sin-ad)gcfd)id)tc  an.  2)a§  cinjcinc  SBort  mit 
onbcni  fnnuicrtDanbtcn  ober  fonnctl  ücrgleidibarcn  3u  ocrcinigcn  unb  I)intcr  bcr 
Ginjcl^cit  eine  gefd)id)t(id}c  Scrocgung  ju  crfaficn,  bo?  aÜcin  fül)rt  gu  ctqmolo-- 
gifd)cr  SBortbcutung.  Senn  idi  midi  nadi  iträftcn  bcmülit  Ijabc,  foldic  $iroblemc 
an  bem  gröfjtcn  Ici(e  unfcree  mobcrncn  2!Bortfd)a^e§  ju  Dcranid)aulid)cn  unb 
aufjulöfcn,  gcbcnfe  id)  nodi  gern  bcr  ®unft  bc§  5publifumö,  bci'fcn  Csntcrcffc  an 
bicfem  Programm  mid)  nun  id)on  bc§  öfteren  in  bic  ßagc  gebrad)t  I)at,  ba§ 
iPud)  mit  reiferem  unb  roüercm  C^nbalt  crfdieincn  ju  laffen,  al§  idi  e§  anfänglid) 
fonntc.  5l(ier  juglcid)  gcbcnfc  idi  aud)  banf[nu  ber  .Viülfc  unb  üljatfraft,  bic 
mein  Avcunb  unb  SBerIcgcr  Dr.  iiarl  Trübner  bem  33udie  nun  fd)on  jroanjig 
C\a()rc  ()inburd)  gcroibmet  bat. 

Areiburg  i.  !ö.,  ü)Jot)cmbcr  1898. 

^ricbrid)  ^ihiöc 


3  u  Ij  a  1 1* 


Seite 


33orroort vii 

(Einleitung xi 

©rfläntnc]  bcr  ^Ibfürjungen xxiii 

3^cv3cid)uiy  bcr  311  ^Xltcröbcitimmuntjcu  sugejogenen  beuticf)en  2Börter= 

büdier xxv 

SBörtcrbud) 1—443 

2{nbang. 

1.  (Ebvonologie  be§  n^b.  SBortjc^a^eä  t»on  Dr.  5-  9Jien^  .    .    .    .  445 

2.  3?er3cidini§  bcr  bejprodiencn  S}öi1er  au§  bem  @ricd)ifd)cu,  Satctni- 

fd)cn,  3talicnijd)en,  Jranäönfdicn  unb  ©nglifdicn 461 

3.  ©ad)regilter.    ; 5u8 


Einleitung. 


/|^§  In§t  fiel)  nicl)t  (eugnen,  ha]]  bie  beutjcfie  öttimologic  bei  um  in 
^ü"  geringerer  ^^(cfitung  fte^t  unb  mit  weniger  Siebe  gepflegt  mirb  al§ 
bie  fran^Lififctje.  ^Ticje  2f)atiac(ie  ift  md)t  befrcmbüd).  Süenn  mie  beqncni 
(äffen  fiel)  bie  örgebniffe  bcr  romanifd)en  iHprad)forfrf)ung  beni  ©ebilbeten 
Uax  machen,  ber  am  Satein  bie  ^auptquelle,  an  feinem  ^entfd)  bie 
miditigfte  ^^ebenquelle  be§  Srn^Si^fif'i)^"  ber)errfd)t!  Unb  meiere  greube 
geumfjrt  e»,  menn  bie  öti)mo(ogie  bekannte  Söorte  in  einem  neuen 
Sicf)te  geigt! 

Sie^e  bie  bentfdje  (Sttimotogie  fid)  in  gleii^em  'DJJa^e  roie  bie  fran= 
5lififd)e  auÄ  bem  SJcaterial  ber  bcfannteren  .*»^ultnrfpradien  aufbauen,  fo 
mären  it)r  fd)ün  längft  biefelben  Si)mpatl)ien  fid)er  gemefen,  meld)e  ber 
fran5lififd)en  gelten.  5(ber  bie  Grtenntni§  ber  gefd)id)t(id)en  3uff^"tmen= 
l)änge  ift  erfdimert,  mo  bie  fpradilid)en  SSorftufen  nid)t  fo  5ugäng(id)  finb 
mie  ha^  Satcin  für  bie  romanifd)e  2ÖDrtgefd)id)te.  3Siffenfd)aftIid)e  (Sr= 
!enntni§  in  beutfd^er  (Sti)mo(ogie  fußt  auf  ^t)atfad)en,  bereu  3itf«"i"^eu= 
]^änge  über  bie  ^uptfäd)lid)en  Äu(turfprad)en  t)inau§gef)eu.  (3omeit  5U 
folgen  ift  bem  (Sebilbeten  nur  bann  möglidi,  menu  i^m  alle  3dimierig= 
feiten  bargelegt  unb  befeitigt,  menu  it)m  alle  5nr  Grfenutnis  ber  3BDrt= 
gefd)id)te  nötigen  3üge  t)orgefül)rt  merbeu.  33ei  bem  5JätteIt)od)beutf(f)eu, 
ber  cin5igen  iöorftufe  unferer  9Jhitterfprad)e,  meld)e  bem  ©ebilbeten  uä^er 
ftel)t,  fann  unb  barf  bie  bentfd)e  Söortforfdiung  nid)t  mhcu,  unb  felbft 
bav  ^^ütl)Ddibcutfd)e,  bie  ältefte  litterarifd)  bejeugte  '^^-^eriobe  ber  ^1Jcntter= 
fpradie,  genügt  nur  in  fel)r  menigen  Rollen  bem  @tt)mologen,  bcr  bie 
S3ebeutung  ber  Singuiftif  für  bie  Grfeuntni§  ber  beutfc^en  8pracl)gefc^ic{)te 
ju  mürbigen  meiß. 


—     XII     - 

ÖJerobe  bie  öor^iftovijdicn  ''^^criobcn  bc§  'Deutji^en  bieten  bie  uiejcnt^ 
(icf)e  @runblage  ^^u  ett)mDlDgiicfier  %xhc\t.  Grft  bie  (Sinficf)t  in  ben 
Untcn'cfticb  .^miidicn  bcm  bodibinitidicn  nnb  bcni  nicbcrbcnt)d)cn  .S^onjo^ 
nanti^nuiÄ  bciätiigt,  bie  iöcjictjnngcn  cinc§  bcntjdicn  iBovtcii  ,^n  jcincn 
germanifdien  'Jöeriiianbtcn  ^n  benrteilen;  cvft  bie  Ginfidit  in  bn?  iScx^ 
bältniÄ  bc*  gotiid)en  ilonfonanti^^nuh?  ,',n  bemjcnigcn  bev  inbogcnnnnijdien 
3diineftcn'prndicn  lehrt  bie  ^^HTglcidning  cinec^  SinntcÄ  mit  feinen  gried)i= 
jdien  nnb  latciniidien  ii^erninnbten  oevftefien.  Xie  älteren  (Sntund(nng§= 
[tnfen  be§  -J^entjdien  bnrjnlegen  nnb  a(§  (5rtcnntni§qneUe  ber  3Bort= 
gejdiidite  ^n  be(enditen,  ift  bie  '^Infgabe  ber  biftoriidien  ©rnntnmtif.  ®er 
(itinnologe  ninfj,  mofern  er  über^engen  unll,  eine  nllgenieine  .Sienntni^ 
ber  ^anptmenbepnnfte  in  ber  (^ejd)id)te  nnjerer  53hitter)prad)e  t)orau§)e^en. 


^en  iüi))cnid)att(idien  örrnngenidioften  be§  gegenmärtigen  3a'^r= 
bnnbertx'  bnnfen  nnr  bie  .Sienntniv  einer  erften  'jj^eriobe  ber  bentfdien 
Spradigefdiidite,  bie  bnrdi  fein  anbere-ö  ;-^engni^  al?  bie  Sprndie  felber 
beglanbigt  ift.  Tic  ieit  bem  (Sd)Inf5  be^;  nürigen  3nl)rl)nnbert§  ber  ge= 
leinten  2Belt  erjdilofienen  Vitteratnrbcntniiiler  ber  Q(ten  ^vnber  fül)rten 
ant  bie  folgenreidie  l^ntberfnng,  hn]]  bie  CHernianen  niel)rere  ^vvnbrtanjenbe 
öor  nnjerer  ßcitredmnng  mit  ben  '-iHufabren  ber  ^vnber  nnb  ^'^.HTJer, 
rv)ried)en  unb  9(lbancjen,  otaler  nnb  .^leiten,  3(aüen  nnb  ?(rmenier  ein 
nnb  biefelbe  3pradie  rebeten,  nniv'  man  gemifj  andi  für  einen  'iJ^Moei? 
il)rer  BtamniDernmnbtfdiaft  mirb  nel)men  muffen.  Xer  Urfitii  jener 
Stämme,  bie  ninn  nad)  ben  Ünbpnnften  ber  Sini^nfitje  il)rer  fpäteren 
i)?nd)fLimmen  aU  ^snbügermnnen  ober  ^nbofelten  ober  and)  a(§  ^vnbü= 
enropäcr  be,^eid)net,  mar  bai-  füb(idie  Cftenropa  ober  \Hficn. 

^"sljrcr  5pradie  fpenbet  bie  gelel)rte  ^'^orfdmng,  bie  an§  ben  fpäteren 
^'enfmälern  ber  ein.^elnen  inbogerninnifdicn  Stämme  ben  gemeinfamen 
C^^rnnbftud  ,^n  erfdiliefjen  nnn  faft  ein  ^abrbnnbert  bemiibt  ift,  ba^ 
hbd)fte  Vüb  in  'iV.yig  anf  ben  ^"^ovmenreiditnm,  beffen  ti-ntmidtnng 
bie  beutfdie  (^rammatif  für  nnfere  "OJintteripradic  bi*  anf  bie  C^egen^ 
mart  »erfolgt.  I)er  Sl^ortfdiatj  biefer  (^hnnbfpradie  ermeift  fid)  bnrd) 
bie  einzelnen  '-lser,^meignngen  al«  nntjerft  reid)  nnb  ,vigleidi  ermeiternng?- 
fähig.  ^^Iber  bie  il)ni  .^i  (^rnnbe  (iegenben  ^Hnfd)annngcii  nnb  '-l>in- 
ftellnngen  »öoren  befd)ränft.  Xafi  er  bie  notmenbigften  iieben!?üerl)ä(t= 
nifie   nnb   Veben^bebürfniffe   nmfafjte,   bac^   luit   ibn  ,yim  cyrnnbftod  für 


—     Xlll     - 

bie  SBortborräte  ber  einjcfnen  inbogcrmnnifrf)cn  3pvarf)cn  gemocfit.  95on 
biefcm  nltcu  ©itt  6ciüa()rt  and)  unfcr  ^cutjrfi  uorf)  f)ciite  einen  nicf)! 
gcrinöcn  Tei(. 

'iDtnn  öert-\(eirf}c  nnfcuc  liöc^eii^nungen  für  35erli)anbtj(f)aft§gunbe  mit 
benen  bcr  odiiucj'tcriprnrficn :  man  tuirb  bicfelben  3Sorte  —  mit  fleinen 
Iantlid)en  ':?tbmcid)uni3cn,  nbcr  mit  nnöcränbcrten  iöebcntnngcn  —  faft 
au§nal)mÄ(o§  auf  allen  inbogcrmanijd)en  ©ebieten  treffen,  ^^reilic^  mar 
ber  Vorrat  an  folrfien  ^^e^eidinungcn  meit  grij^er,  a(§  mir  nad)  ben 
menigen  aftnen  Üinnen,  bie  nn^  geblieben  finb.  !ÖDrmal§  Ratten  and) 
mir  3.  äl  oerfdjiebenc  ^-^-^enennungen  für  ''ÜJcutterbruber'  unb  'i^yaterg- 
bruber'  (ögl.  £)f)eim  nnb  i8etter  mit  lat.  avunculus  unb  patruus), 
für  'i8aterÄfdimeftev'  unb  '3)hittcrjd)mefter'  (ngl.  anglf.  l'aöu  nnb  mödrie 
mit  lat.  ainita  unb  iiiatertera).  ^cne  t)orau5i5ujel^eube  JüUe  oorge= 
jd)id)tlid)cr  33enennung  für  95ermaubtfdi aftijgr abe  begreifen  mir  nur  au§ 
einer  S^^U  i"  "^cr  unfere  Sinnen  in  ©ippen  al§  §irten  unb  9?omaben 
bei  einanber  lebten.  SSenn  im  2öed)fel  bcr  ^citeu  bie  üermidelteren 
ilserl)ältniffe  bcr  '-Benimnbtjdjaft  il)re  altüberlieferten  93e5eid)nungen  öer== 
loren,  mie  feiten  l)aben  e§  g'remblinge  öerfud)t,  bie  einl)eimifd)en  SBorte 
3U  üerbrängen!  Hub  mie  feiten  mit  Grfolg!  9]gl.  Onfel  unb  Xante 
gegen  !^ater  unb  SJ^utter,  Sruber  unb  Sdim^fter,  O^eim  unb 
9JhiI)me,  9Zeffe  unb  9^i(^te,  35etter  unb  93afe,  <Sd)mäf}^r:  unb 
©dimieger,  ©dinur  unb  @d) mager. 

2)ie  ^^ermanbtfdiaftgbejeidinnngen ,  bereu  unt)ermüftlid)e  Seben?; 
fä^igteit  unfer  ^eutfd)  nod]  ^eute  öerriit,  finb  im  herein  mit  ben  ,3al)l= 
Worten  bi§  ^unbert  ein  untrüglidie§  (Srfennung§§eid)en  be§  inbo= 
germanijdien  llrjprung»  einer  ©prad)e.  5)a§  ®cutfd)e  be5eugt  beun  and) 
burd)  bie  altüberlieferten  3'jf)^^o'-"te  no^  ie|t  feine  engen  33e5iel)uugen 
§u  ben  öermanbteu  ^i)lfern.  2)a5U  treten  meiterl^in  bie  93euenuuugen 
ber  i^tjrperteile  al§  befoubery  d)arafteriftifd)  für  alle  inbogermanifc^en 
8prad)en.  SBenn  ha^  2)cutfd)e  in  feiner  fpätereu  Gntmidlung  and)  öiele 
Don  il)nen  öerloren  I)at  (ogl.  5.  33.  djh.  gebal  'Sdjiibel'  gleid)  gr.  KecpaXn 
unter  @  i  e  b  e  1),  fo  bemal)rt  e§  bod)  in  ben  meiften  B^älten  bie  alten 
©rbraortc :  ,s5  i  r  u  ,  C  1)  r  ,  51  u  g  e ,  33  r  a  u  e ,  9i  a  f  e ,  B  a  ^  n  ^  Ö  a  I  § » 
33  u  g  ,  51  d)  f  e  1 ,  51  r  m  ,  ö  1 1  e ,  ÜJ  a  g  e  1 ,  Ä  n  i  e ,  ?5  u  §  ,  gell  feieren 
balb  in  einer,  balb  in  mel)rereu  8d)mefterfprad)en  mieber.  51ud)  bie  @r= 
!enntni§  be§  9laturleben§  mar  fdjon  in  ber  Ö5runbfprad)e  burd)  einige 
mefentlid)e  Sorte  firirt.  ^^on  ben  Säugetieren  finb  e§  anfjer  ben  ge= 
5ü^mteu  (f.  35  i e ]^ ,  Ä  u  1) ,  O  d)  f  e ,  -ö  u  n  b,  5'  0  ^  ^  e  n,  9x  0  ^,  S  d)  0  f) 


—     XIV     — 

nur  einige  jd)ät)licf)e  3;icrc  luic  2Öo(f  nnb  yjtau»,  33i6er  unb  .pajc 
(f.  aurf)  33 nr),  bie  feit  jener  urfpradilidicn  ^^it  bi§  in§  Sl'cutirfic  il)re 
33e.^eirfinnngen  »ererbten,  "illber  bie  9?amen  für  35öge(  unb  für  93öume 
finb  nur  feiten  mebrercn  inbogcrmnnifrfien  Sprndien  gemcinfam  (f.  ?(ar, 
Älranid),  :öirfe,  ^-übre,  ?'vid)to,  ^ud)e).  5lud)  bie  (cblofc  9Jatur 
iiiar  bem  UrDoÜc  nur  in  bcfdirünfteni  Umfange  ,yini  $8eiüu§tfeiu  ge= 
fLininien ;  iJ^c;cidiunngcu  für  bie  Ingec-  unb  3nl)re§5citen  innren  erft 
juenige  gcfdiaffen,  unb  im  ;^ufammenl)ang  bnmit  fte()t  ec\  menn  ber  5ltei§ 
bcr  retigiöfen  i^orftellungen  nodi  flein  mar.  'i'hir  nnferc  beutfd^en  9lnc^t, 
5J?onnt,  Sommer  t)fibcn  in  mebreren  «Sd)mefterfprnd}en  entfprec^eube 
i8e,^eid)nungen ;  bie  beiben  nltinbogermnnifdien  Siditgottbeiten  Dioiis  unb 
Aiisos  l)nben  in  bem  nlemannijdieu  ^i^^^^ö  ""»^  in  unferm  Öfter n 
i^re  legten  Spuren  l)iuterlaffeu. 

'^lod)  eine  5'iüt<-'  cin,^e(ner  Sl^ortc  nnferer  "incuttcriprndie  ift  urn(tcfte§ 
Grbgut.  Sie  betreffen  meift  bie  einfad)ften ,  niitürlid)ftcn  l'ebcneäuJ5e= 
ruugen,  !öebürf niffe,  ^ l)ntigteitcn  :  ft  e  t)  e  n ,  g  e  f)  e  n ,  e  f  f  c  n  ,  f  d)  m  i  ^  e  n , 
berteu,  nnrtt,  jung,  neu,  imll,  iüfs,  mitten,  bürr  u.  f.  m. 
ftnmmeu  nu^  ber  (Mrnubfprad)e.  ^^lu  niLH-nlifdicu  i^egriffeu  ererbte  unfere 
':)Jiutter)pradie  bie  Stiinune  Don  /"vi'cuub  unb  Jeiiib,  (iebeu  unb 
t)njfcn,  t)abe rn  unb  trügen  nu'?  bem  alten  !föortfd)nt.  — 

9Jcit  ber  Spaltung  bcc-  inbiigcrmanifdieu  UrPLiltec-  in  Stämme  — 
.VI  ber  religiös  pülitifrbe  3"-'iftigfi'iten,  nielleid)t  and)  nur  bie  ftete  l^cr^ 
grö^cruug  bcr  il<olf5mengc  bie  i^eranlaffuug  gemefen  fein  mag  —  unb 
mit  bcr  ^Hn^manbernug  ber  Stämme  nu§  ber  uralten  .<^eimat  finb  bie 
'"^(nfängc  bcr  germauifdien  Spradie  gegeben,  ^eilmeifc  genügte  ha^  alte 
yjiaterial  bem  ftcteu  iiMidietum  ber  'Hufdiauuugen  unb  ^-l^egriffc.  9J^an 
gab  alten  (^rbmorten  eine  eigene  ?y(ii^bung :  bie  iföurscl  für  'fterben'  über== 
nabni  bie  i^ebeutung  tum  Wurb:  ba§  '(^-icliebtc,  C^iepftegte'  mürbe  ^um 
/yrcien;  'folgen'  lonrbe  ,yi  fcf)en,  'fpalteu'  ,^1  beifjcu,  'bel)arrcn'  ,^1 
leben,  'fdircitcn*  ju  ftcigen.  'Jlblcitungcn  au^  iuu()aubeucn  3i^ort= 
ftämmen  übcrnnbmcn  d}arafteriftifdie  !^\'bcutungcu :  fo  entiprangeu  Ö5ott, 
.Siönig,  Minb,  fd}ön,  lii^oge.  Tancbcu  benuntcn  mir  aber  aud^ 
ben  Untergang  alter  !ö>ur,^eln,  bie  auf  anberu  inbogcrnmnifd)cu  Sprad)= 
gebieten  rcid)e  Sippen  entmirfclten :  bie  !©ur,^cln  |>n  'trinfeii'  unb  (16 
'geben',  bie  mir  in  tat.  polare  unb  gr.  TTt'TTuiK«  fomie  in  lat.  (Iai(!  nnb 
gr.  ^(^lI»Lu  erfenncn,  finb  ,v  ^-P-  bem  05ermanifd)cn  gäujlid)  abl)anben 
gefommen.  ilson  anberu  uralten  933ur,^cln  finben  mir  im  (^crmanifd)en 
nur   noc^   einige   fd)mad)c  Übcrbleibfcl,   bie   bem   Untergange   na()e   finb 


—     XV 


unb  im  mcitcrcn  ^ßcrfauf  unfcrcr  Sprnrfigefrf)irf)tc  jum  2:ei(  ganj  11111- 
!ommcn;  SBiivjel  ag  'treiben'  (in  tat.  ago;  j.  Bieter),  SBurjel  an  'atmen' 
(in  iat.  aniinus  unb  gr.  öve^oq),  Sönrjet  giw  '(eben'  (in  (ot.  vivere; 
f.  qnerf)  l^aben  inner^lb  be§  ©ermanijrfien  iüäf)renb  feiner  ielbftiinbigen 
Gntuiiffding  nirgenby  bic  rcid)o  Gutfattung,  bic  mir  im  :^atciniic()cn  unb 
im  Ö)riccf)ijd)en  bcobad)teu  tonnen.  Jür  füldje  Sl^orte  ift,  ha  ber  S3e^ 
griff  (ebenbig  bleibt,  ber  Grfa^  frf)on  üor  i^rem  '^^(bfterbeu  t)t)rf)anben, 
jo  er  ift  bie  Urfarfie  ifirc^  Untergänge^.  —  Ö5e(egentlid)  begegnen  im 
93ereid)  bes  ©crnmuifcben  aber  nnrf)  diaraftcriftifdie  äl^ortftiimmc,  bk  mir 
auf  ben  (Gebieten  ber  @d)mefterfprad)en  ocrgcben§  fudien,  obmot)!  fie  au§ 
bem  gemeinfamen  (^runbftocf  ftammen  muffen :  foldje  uralte  SBortftämme, 
bie  adein  ha§>  @ermanifd)e  bemal)rt  l)at,  mögen  nnferm  trinten, 
geben,  fürd)ten,  fed)ten,  f(ie()en,  {) alten  u.  a.  5U  örunbe 
liegen.  3(nbere  2Bur§e(n,  bie  ben  gcrmanifrfjen  8prad)eu  eigen  fiub, 
!önnen  einer  jungen  DUDinatopoietifdien  9?eufd)Dpfung  inner()a(b  ber  fe(bft== 
ftönbigen  Gntmicflung  be§  @ermanifd)en  i()r  unfein  üerbnnfeu;  fo  etma 
Üingeu,  niefeu. 

9Zur  eine  fotc^e  93i(bfam!eit  ber  llrfprad)e  tonnte  mit  ber  ^iV^eren 
geiftigcn  (Sntiindfung  Sdiritt  l)a(ten,  bie  mir  für  bie  ^lu^bilbung  ber 
germanifd)en  '^(rt  nadi  ber  erfteu  ®ialeftfpa(tung  öorausfefeen  muffen. 
SDie  (Sntmicffnng§fä()igfeit  unferer  9^affe  genügt,  andi  o^ue  bie  5(nna{)ine 
frember  (5inf(üffe,  iuuerf)a(b  ber  gmeiten  ^eriobe  unferer  fprad)(ic^en  Ur= 
gefi^idite  eine  reidie  5(usbiibnng  unb  Gutfaltung  be§  gefamten  germanif(^en 
üeben§  begreif(id)  3U  machen.  5(u§  ber  mad)fenben  GmpfiiugHd)fcit  für 
bie  5(uBenmeIt  folgte  bie  (Srmeiterung  be»  @ötter!reife§,  ber  3iM'f^nTmen= 
ftof3  mit  fremben  koffern  füf)rte  ju  einer  HuÄbilbiiug  be§  fo5ialeu  SebeuS, 
unb  mit  beibem  midß  bie  5(uffaffung  be§  Sittlidien.  äl^eldie  Jynik  non 
neuen  S3egriffen  unb  ^Sorten,  bie  ber  @ruubfprad)e  fremb  marcn,  mu§te 
fi(^  je^t  entfalten! 

Sn  ber  Xliat  finben  mir  bei  ben  ^nbogermauen  nur  geringe  llber= 
einftimmung  in  ben  !öe5cid)nungeu  für  etl)ifd]c  33egriffe:  gut  unb  übel, 
milb  unb  arg,  l)olb  unb  treu  fiub  fpe5ififd)  germanifd)e  äöorte; 
5lbel,  (äf|e,  fdiraören  l^aben  innerhalb  ber  übrigen  iubogermauifdjen 
(Sprad)en  feine  genauen  @utfprcd)ungeu.  ©ott,  .pimmel,  |)i)lle, 
©rbe  fomie  SSoban  (f.  SSut),  ^^^xcia  (f.  frei),  Souar  (f.  ^Donner) 
üerbanten  erft  ber  religiöfen  ©onberentroicflung  ber  ©ermaneu  il)re  @£i= 
ftenj,  mä^renb  mir  ben  ©(auben  an  elbifdie  SSefeu  (f.  5Ilpj  fcl)on  in 
ben  ^Schm  antreffen. 


XVI 


g-reilidi  öciiünt  bicjcr  ^u'^^d)^'  iiti"llt  9fi»0'  i'''^  ^^^  5(u§bi(bung  ber 
gcrmnnijrf)en  Spradiart  511  dinrnttcrijicrcii.  Se^en  mir  nie  bcn  fpäteften 
Termin  für  bic  inbociivLipäiidic  Tialcftjpaltiino  ctiua  hai-  y\a{)x  2000 
t).  (St)r.,  jo  iinirbc  bic  ,^mcitc  '^-'criobc  bcv  bciitjd)cn  3pi-ad)ijcid)id)te  mit 
bem  iöcflinn  iin)criT  ^citrcdiniuin  jd)(icf3cn.  S^icjer  Zeitraum  Don  gloei 
^at)rtauicnbcn,  nn  bcffcn  Gnbc  unr  bie  5(iiebilbiing  ber  eigcuartijicn 
gcrninnijdicii  l'autform  in  Monionnntiöinus  nnb  !isüfn(i§mn§  jomic  bic 
9iicbcrlaiiung  ber  Öierninncn  in  Tcntjdilanb  feigen,  ^nt  für  nn§  jtoar 
feine  nadimeiebarcn  'Hbjd)nitte  mit  l)crDorfted)enben  BiiQC";  o^er  ha^ 
fpnterc  3prndiinntcrial  bentct  für  bicfe  ppvgcjdiiditlidic  Qdt  eine  Sf^et^ie 
loirtjamer  iUiltnrbcrüljrungcn  nn,  bic  in  l)iftoiijd)cr  ^icit  mot)!  nly  e|3od)e= 
niad)enb  ,^n  be^^eid)nen  lunrcn. 

5Ü*  |)irtcnOLi(f  l)atte  ber  germnnifd)e  3tannn  mit  ber  mcftlidien 
5yö(fergrnppc  ber  3nbLigcrmnncn  bie  öft(id)e  .S^^cimat  öcrlnfjcn.  3prad)= 
lid)c  ^()ntiad)cn  geigen  il)n  mit  feinen  .S^ierbcn  nnf  ber  SBnnbcrnng. 
Sin  bem  yjiittelbodibentidicn  gelnufigcy  tageweide  tonnte  ot§  Sängen- 
mnfj  nnr  bei  einem  nnf  ber  ÜMinbcrnng  begriffenen  .s^irtcntiolt  bcftetjen, 
nari)  Üinften  tonnten  nnr  ülionmbcn  iljrc  |^üge  nbjdjätHMt.  ^a\]  ber 
gro^c  (Strom  inbogernmni)d}er  Stämme  fid)  burd)  bie  fübruffifc^en 
9?icbernngen  ergoß  —  bcn  (^-Jcmmncn  f)abcn  Stalcr  nnb  iUlten  moljt  bie 
SlH'gc  gemicfcn  —  ift  nn  fid)  umliridieinlid),  mirb  nbcr  nod)  bnrd)  bie 
OJcfd)id)tc  bcÄ  2l^orte^  -t^nnf  fdiön  bclciiditct.  \")icr  fcl)cn  mir  bic  (SJer- 
mnncn  in  '-i^criiliruiig  mit  einem  nid)t  inbogermnnijd)cn  !isolf  in  (3üb= 
rnfdnnb ;  nnb  fo  bc.^cngt  nud)  bn>:>  frcmbnrtigc  ^Inv^fcbcn  bcv  gcrmnnifd)cn 
äLkme?  Silber  (ngl.  nnd)  (irbje)  bic  uorgcjd)id)tlidjc  !iu'rül)rung  nnfcrer 
Söorfn^ren  mit  !i?ö(fern  nnDermnnbtcr  3^nffe,  beren  Urfprnng  firb  leiber 
nidit  mel}r  beftimmen  (nfjt.  Wix  nl)nen,  bnf5  il^r  (£inf(n§  nnf  bie  ®er= 
mnncn  nnb  nnf  it)re  3prnd)e  fidi  in  einer  gröf^crcn  ^ünc  t)on  Sc()n= 
morten  nnfjerte,  nli?  jetU  ,^n  ermittetn  ift. 

^^(nbcrfeit^  fiUirtc  ber  fortmn^renbc  !iserte()r  gmifdicn  bcn  nu§= 
gemnnbcrten  rsnbogcrmancn,  bie  mir  fpntcr  in  nnfcrni  iilH'tttcil  finben 
—  i^re  Sprndien  entfernten  fid)  erft  gnn,^  n((mn()lifb  oon  einnnbcr  nnb 
öon  ber  (Mrnnbfprnd)e  —  ,^n  einem  regen  \Hni?tnufd)  öon  HnUnrerrnngen^ 
jd)nftcn,  ,yi  meld)en  bie  ein,^c(ncn  Stämme  öieUeid^t  erft  nnd)  einer  längeren 
fclbftänbigcn  (5ntunrf(nng  gcinngt  mären.  Ten  enropäifd)cn  o^nboger^ 
mnncn  fiiib  5nl)(reifbc  il^ortc  cigcntiimlidj,  bic  mir  bei  bcn  ^nbcrn  nnb 
^^erfcrn  oergcben^  )nd)cn;  fic  be.ye^cn  fid)  meift  niif  bcn  'iHdcrbnu  nnb 
nnf    tcd)ni)d)c   Jy^rtigfeitcn,    bereu  ^Insbilbnng    gemifj    nid)t    nntcr    allen 


—     XVII     — 

curopnticf)eu  35öl!ern  un)ere§  ©prarfiftamme»  gur  gleichen  3sit  ftattfnnb. 
©clcgcntlirfi  (cgt  bic  Sprnrfic  fdbft  8i-'iiOni§  bafür  ah,  baf?  ipvndiUi^e 
Üliereinftiminungeit  bei  bcn  aicftlic{)eu  ^Jnbogcrniancn  nur  auf  Übertragung 
öon  einem  95oIfe  ^unt  anbern  berufen  (f.  näl)en);  unb  fo  werben  benn 
alte  iTlun-tftämme  unc  )äen,  matten,  mäben,  melfen,  bereu  inbo== 
germnuifcber  (it)arat'ter  un^meifettjaft  i[t,  borf)  uidjt  notinenbig  a(§  erf)t 
gevuiauijdi  ,^u  gelten  {)aben,  ha  fie  ton  einem  oermaubten  9carf)barooIfe 
in  t)ovgejrf)id}t(id)er  ^dt  entlehnt  fein  fbnuen. 

"^^ae  8prad)materiaf,  me(die§  adcin  Hon  ben  uralten  S3erül)ruugen 
ber  Germanen  mit  fremben  mie  mit  [tammöeriDanbteu  i^Hilfern  Äuube 
giebt,  tft  (eiber  nid)t  gro^  unb  and)  uid)t  immer  burd)fid)tig  genug,  um 
5U  einem  !fareu  'öitbe  biefer  öDrgeid)id)t(id)eu  (Sreigniffe  f)iureic^eube  ^üge 
5U  tiefern.  g'ür  ben  ©tnftufs  ber  Sletteu  auf  bie  (Germanen  bieten  ^(mt 
unb  9i  e  i  d)  loertüoUe  ^cugniffe,  bie  uu»  5ug(eid)  teuren,  meld)  einjdjueibcnbe 
93eobad)tungen  gelegentlich  öon  ber  ©prad)e  ou§  gemonnen  merben  fönnen. 
2öir  \)aiK]\  in  ber  93e5etd)nuug  melfd)  ben  letzten  51u§läufer  be§  ou§ 
bem  teltijdien  5tammeÄuamen  Voleae  entlel)uten  germauijdjen  Walh, 
momit  frül)er  bie  Sielten  non  ben  (Sermonen  bejeidinet  mürben. 

Leiber  fel)lt  un§  ber  9tame,  mit  meld)em  bie  ©ermanen  ]\d}  felbft 
benannten.  So  fiub  benn  unfere  (^elel)rteu  barin  einig,  bie  bei  ben 
alten  @ejd)id)tx^jd)reibern  üblidje  felttfdje  !öeneuuung  3U  gebraudjen,  mit 
raeldier  in  Snglanb  bie  eingemanberten  3(ngelfad)fen  narf)  be»  el)rmürbigen 
93cba  3^11911^^-'  "odi  im  51ufaug  be§  8.  Sail)rl)nnbert§  Don  ben  93ritten 
be5eid)net  mürben.  Ser  9tationald)ara!ter  ber  ©ernmuen  unb  ber  2i)pu§ 
if)rer  Sprad)e  umr  gemi^  uod)  lange  3eit  l^inburd)  berfelbe  mie  frülier, 
nadibem  fie  bereite  in  Stämme  jerfallen  marcn.  3nt  legten  ^a^r^unbert 
oor  uuferer  ^i-'it^ec^liiwi'Ö'  ^^^o  germanifdie  ^.^ölfer  in  größerer  3^^!  '^^^ 
antiten  ^n^t  befanut  mürben,  tonnen  mir  burd)  nid)t§  auf  Spaltung 
ber  Spradie  in  Violette  fd)Iie^en.  ©benfomenig  gilt  bie§  für  2:acitu§' 
3eit;  aber  fein  93erid)t  oou  ber  germauifdien  iisöltergencalogie  fdjeint 
fid)  mit  ber  fpäter  bejengten  2)ialeftoertetlung  5U  berüt)ren. 

®te  fprad)li(^e  Spaltung  ber  (Germanen  in  eine  öftlidie  !^Dl!er= 
gruppe,  meld)e  @oten  unb  Sfanbiuaöier  umfaßt,  unb  eine  meftlidje, 
meldje  burdi  (Suglänber,  5'i"iejenr  Sad)fen,  Ju-anfen,  33aiern,  Sc^umben 
unb  5Üemanneu  gebilbet  mirb,  gilt  meift  ai^i  jmeifelloÄ.  Sprad)lic^e 
2t)atfad)en  jcbod)  ermcifen  nur  für  bie  meftgermanifd)en  Stämme  eine 
näl)ere  Übereinftimmuug ;  unb  menn  be^  2acitu§'  (Stl)nogonic  nid)t  alle 
©ernmnen  umfaßt,  bedt   fid)   fein  iHÜfertomplej.;   ber   3ngacDonen,   i^er= 


-     XVIII     - 

mioncn  iinb  Sftaeöonen  in  her  Zijat  mit  bcv  ineftgermanifrfien  ©nippe. 
SBarcn  bie  2autDericf)icbiing  unb  bie  'i)hi§6i(biing  be§  SSofn(i§mu§,  bie 
mir  t)Dr  ben  Scginn  iinjcrer  3'^iticd)niing  icßcn,  bie  l^niipt](irf)ürf)ftcn 
C£l)arnttcriftifn,  ine(cf)c  bcm  gcjamtcn  Sprnd)mnteria(  ber  giucitcii  'i|>ciiobe 
bnv  Oicpiäije  geben,  fo  ^ot  aU  ber  iinrfiamfte  Jn^tor  in  ber  ?tuÄbilbung 
be^  2i>eftgermani)cf)en  bie  g(eicf)mäf5ige  '^Ibjditeifnng  ber  alten  Snbfitben 
jn  gelten.  "OJcit  beni  SSirfcn  bev  iüe[tgcrninniirf}cn  5(n§(nntÄge)efec§  be= 
ginnt  ber  '-Iscrfall  ber  altcrcrbten  J-ormcn,  Pon  bereit  J'^i^^'-'  ^^^  ^^'tte 
^eriobc  ba^  meifte  einbüßt:  f)ier  fte^en  mir  nnt  33eginn  einer  (£nt= 
nncfinng,  an  beren  (Snbc  ha^  ©nglifdie  id}on  feit  einigen  ^vaf)rl)unberten 
angelangt  i)'t. 

?lber  bei  biejem  S^erluft  ber  ^^ormen  bleibt  bie  alte  öi(bfamfeit  ber 
i£prad)c  nngeniinbert :  nad)bem  jelbftänbige  SBorte  fdjon  in  ber  gmeiten 
^^eriübe  5n  3nffiren  nnb  'i^räfiren  geiuorben  maren,  he\a^  bie  (Sprad)e 
neue  (Elemente,  iüe(d)e  im  5tanbe  maren,  ha^  5>erlorene  3U  erjet3en.  2)a- 
neben  mirfen  in  ber  lüeiteren  ®ei^id)te  be§  SBortjc^a^e?  biejelben  3JJäd)te 
mie  in  ber  nrgcrmaniid}en  Spradipcriobe. 

3o  benmbrt  hai>  Ä^eftgermanifdie  alte  SBortftämme,  bie  im  @ütiid)en 
nnb  im  3tanbinauiid)en  me()r  ober  meniger  jurürftraten  ober  aueftarbcn: 
gc^en,  fielen,  tl)nn,  bin,  fed}ten,  fterben  joroie  S3u)en,  Obft, 
^•ener,  grof}  u.  a.  djarafterifieren  im  meientfid)en  eine  meftgermanifd)e 
3prad)e.  ^^(nbere  SBorte  luie  ))l  a  d)  b  0  r ,  lö  ü  r  g e  r ,  IJB  n  r  ^^ e  l ,  &^  e  ( t ,  e  l  e  n  b , 
gejnnb,  .llcejjer,  .s^eirat,  9?arf)tigal(  oerbanten  jnnger  ^iijf^nitt^fn' 
fefeung  il)re  (iriftenj.  5lber  öor  allem  ift  bai-  5'el)len  ja^llojer  alter 
Iföorte,  bie  bai  0otiid)e  ober  ha-^  3!anbinatti)d)e  nod)  anfineift,  für  bie 
uieftgermanijdien  3prad)en  d}araftcriftijd}.  Xod)  ev  ift  ^ier  nid)t  ber 
Ort,  jcbcn  i^erluft  nnb  jeben  ©r)a^  oorj\nfiil)ren,  ber  ba^  altererbte 
3)iaterial  im  .SUeijc  ber  nnjerm  Tentfd)  nädiftöermanbten  3prad)en 
nmgeftaltet  l)at. 

^ie  üoraltt)Dd)bentjd}c  ß^it  —  bie  britte  ^eriobe  unjerer  9J?utter= 
jpradie,  bie  nid)t  bnrd)  litterarijdie  X^entmale  bc.^eugt  ift  —  t)at  jeboc^ 
il)r  uiefentlid)c«  ("Gepräge  betommen  bnrd)  neue  ilultnrberüt)rnngen,  iocld)e 
bem  DDrl)anbcnen  ilnirtmaterial  neue?  .^ufü^rten :  oor  allem  ergab  ber 
^-{ufammenftofj  mit  ben  9iömern  eine  Übernahme  öon  (Srjeugniffen  unb 
C5inrid)tnngen. 

4l>orte,  bie  einen  regen  .^anbel^oerfe^r  anbenten,  luic  taufen, 
äRünje  unb  '!|3funb,  Strafe  unb  9)icile,  'iHrdie,  Mifte  nnb  3ac!, 
@jel  unb  SJZanltier,  3aumtier  unb  ,^elter,  mürben  in  nüralt^oc^- 


-    XIX     — 

beutjd)er  3^^^  —  ^^o¥  1*^)011  in  ben  cvften  Sa^rl^unbertcn  n.  (5'^r.  — 
iinjern  !i^ürfal)ren  burd)  bie  ^J?5mer  betannt  unb  jtDar,  mie  bic  genaue 
Iautlid)e  Übercinftinimiing  ber  gennanijcf)en  SBorte  mit  ben  lQteini](i)en 
©runbiuorten  5eigt,  5umeift  geiui^  unmittelbar,  ofjne  gaUijd)e  3?ermitt= 
hing.  ^}i5mi)c{)e  '^ec^tfprcd^ung  auf  germant)cf)em  33obcn  gab  bama(§ 
5ur  ^^(ufna()me  üDU  SSorten  mie  Äcrler,  fieser,  3oü  ben  2(n(a^.  Unb 
Raubet  unb  9ierf)t§pf(ege  gcmeinjrfiafttic^  bebingten  ben  5(nfd)(n^  an  bie 
fpätvömiid)e  3eitved)nung,  bie  burd)  bie  2öod)e  unb  bie  öürd)rift(ic^en 
9iamcn  ber  SSü^entoge  (ög(.  aud)  ''Mai,  SJiärj  unb  oportet)  gefenn^ 
geic^net  wirb. 

@teid)5eitig  mürbe  ber  rcmiifdie  SSeinbau  in  2:eut)dj(anb  fjeimifd), 
unb  S5>ein,  SBinjer,  SD? oft,  Sauer,  Act t er,  21  ortet,  2:rid)ter, 
©ff ig  ert)ietten  bei  un§  33ürgerred)t.  Unb  faum  fpiiter  brang  aud)  mit 
bem  römifd)en  ©teinbau  eine  reiche  Terminologie  ein:  9J?ouer,  fetter, 
(Söller,  (Speid)er,  Äantmer,  2öei!^er,  .^iegcl^r  ^feiter,  ^foften, 
^fa'^  t  unb  5at)treic^e  anbere  üermanbte  93egriffe  tragen  beut(id)  Iateinif(^e§ 
©epräge  an  fid).  jDie  Übernat)me  be»  füb(id)en  3teinbau§  ^atte  aber 
oud)  eine  Umgeftattung  be§  gangen  ^u§tid)en  Seben§  im  (befolge :  tier= 
taufd)te  man  hav  !iöanberfeben  mit  ber  feften  ?(nfiebe(ung,  fo  nutzte 
bo»  58cirbi(b  eine»  ^oc^  gioitifierten  55olfe§  ben  reic^ften  8toff  gur  dlad)' 
ol)mung  geben.  3Sir  munbern  un§  bo'^er  nii^t,  felbft  bem  ©influ^  ber 
römtfdjcn  ßüd)e  unb  be§  römifc^en  ©artend  fdjon  öor  ber  attt)Oc^bcutfd)en 
3eit  —  auc§  in  ber  (Sprache  —  gu  begegnen:  au§cr  Äod)  unb  Äüc^e, 
^fiftcr  unb  Semmel  getjoren  (^efäß-  unb  @efd)irrnamen  mie  Sd)üffet 
unb  2::if(^,  Äeffel  unb2;iege(,  Sed en  unb  Söedier,  (Simer  unb  Äorb 
"^ier^er;  gu  ben  füb(id)en  Dbftarten  mie  ^irfd)e,  ^firfid),  ^ftaume, 
Cuitte,  S'ciöe  gefetten  fid)  frü^  ©emüfe  mie  ßo^l,  9?ettig,  ilürbi» 
unb  ©emüräe  mie  '»Pfeffer,  Kümmel,  Senf.  5tud)  ^iei^Döget  unb  ^i^r^ 
pftangen  mie  ben  ^fau  unb  ben  S3ud)§baum  ^aben  mir  bamat§  Don 
Statien  au§  fennen  gelernt.  So  erf)ält  unter  römifd)em  ©influ^  oui^ 
ber  gelb^  unb  Stderbau  eine  erl)öl)te  93ebcutung:  ^eugniffe  finb  !föorte 
ttjie  pflonsen  unb  pflüden,  SSide  unb  Spelt,  Sichel  unb  Stoppel, 
?51egel  unb  5S3onne.  ®a§  ganje  f)öu§Iid)e  Seben  nimmt  eine  der= 
änberte  ^I)l)fiDgnontie  an:  öon  ben  Stomern  erlernen  bie  2^eutfd)en  eine 
beffere  ^^u^befleibung  (f.  Sollte  unb  Sode),  eine  oerfeinerte  Beleuchtung 
(f.  Stadel  unb  Äerge),  eine  neue  ©egräbni§art  (f.  Sarg). 

So  bezeugen  ga^Ilofe   lateinif(^e  Se^nmaterialien,   mic   bereitmillig 
ber  S)eutf^e  in  ben  erften  Sa§rl)unberten  ber  d)riftlic^en  5(era  feine  ilennt= 


-     XX    — 

niffe  unb  feine  Sprncf)e  bereid)crte,  nl^  er  bie  einfalle  8itte  jeincr  ^t^nen 
mit  einer  üppigeren  iieben^art  t)ertanjrf)te. 

(Sä  iiuirc  freilid)  eine  lun-idineKc  ^(nnntimc,  ]ofrI)c  lübliffic  ^n-emb= 
linge  —  jpätrönii)ct}c  '-iNCvinittliiiig  fül)vte  m\i  gleidi^eitig  nuri)  einige 
!eltiirf)c  Sl^orte  mie  Älnircu,  Marrf),  ^ferb  unb  ©a Inten,  ja  aurf) 
ibcri)riie  il^orte  inie  fetter  unb  Mnninc^en  ju  (ogl.  audi  nt)b.  lorihh-in 
'ilanindicn'  nu*  Int.^iber.  laurox)  —  allein  an§  bem  ^nipnrt  Don  ^xo' 
buften  unb  tcd)niid)cn  Jc^tigfeitcn  ^u  erflärcn,  ireldic  unfern  isorfa^ren 
bi§  etroa  jum  93eginn  unferer  3fiti''^'i)"»"9  nnbefannt  geblieben  mareu. 
95>ir  t)aben  üielmcbr  un.^uu'ifeniafte  Oh-üube,  mcldie  aud)  bie  53ebcutunii  bc^ 
gcrnianifdien  (STpoitv  uad)  'Ktini  (ngl.  Xed)cr)  enneifen  —  nid)t  blo^ 
fprad)lid}e  ©rünbe.  ilUr  miffen  awv  '^^ilinin^'  'i)iaturgcfd)id)tc,  bafj  bie 
öennanen  bem  Deruieidilid)tcn  ^)xom  ber  .Staifer,^eit  burd)  eine  gro^e  ^i^' 
ful}r  Don  öänfen  ba»  'Diatcrial  für  'i)>fül)le  lieferten:  eoqiie  processere 
deliciae  ut  sine  hoc  instriimoiito  dtirare  jairi  ne  virorum  quidem 
cervices  possint.  2)cm  @prad)()iftorit'er  (iegt  c^  uabe,  bcu  lateinifc^cn 
Urfpruug  onn  Jylanni  unb  .Siiffcn,  'i^fülil  unb  oiedie  mit  bem  ^-l^crid)t 
bei?  'I^liuiu^  in  ;-^ufainmcul)aug  5U  bringen:  wai  bor  ^Kömer  auv  ©er= 
manien  be^og,  bnfür  übernal)men  nnfere  üßorfat)ren  bie  (ateinifd)e  93e= 
5eidnning.  3o  bezeugt  nnfer  '!|5fülil  mit  feiner  3ippe  ben  9lntcil 
Ö5ernianicn§  an  i)lonh:^  ^iserfall ! 

•iliit  (^ried)eu(anb  l)atten  bie  illH'ftgernmncn  in  gefd)id)t(id)er  ^eit 
—  ha^  cinjige  ÜBortSUj^t  beioeift  nid)t  ttiel  —  feine  unmittelbare  i8e= 
rü^rnng  ttnn  CJinfluf?  auf  bie  beutfd)e  3pradie.  3i^areu  eö  hvd)  erft  bie 
9iönier,  iücld)c  bcu  neuen  Ü>clterüberern  bie  Benennung  icne'ö  '-luilfe^^ 
5ufüi)rten,  ba§  in  ber  ^-olge.^cit  unfere  CSntmirtlung  fu  mäd)tig  beftinimen 
füllte !  'iUbcr  ber  *'^lnfcntl}alt  ber  (^5oten  auf  ber  iöaltaulialbiufel  —  il)re 
letjten  '"^lu^läufer  finb  bie  (^oten  ber  .Strim,  bie  erft  im  17.  ^abibnnbcrt 
auc'ftarbcn  —  mirfte  and)  auf  bie  !ö>eftgermanen  in  eiiun-  '^in-iie,  iueld)e 
fttgar  in  unferer  ':)Jhitterfprad)e  Spuren  l)intcrlief} :  bie  erfte  Menntniö 
bcv  CSbriftcntum-?  brang  üon  l)ier  auc-  unter  bie  übrigen  (Mernmuen. 
Unfer  ältefter  '-üeftaub  an  religiöy=d)riftlid)cu  iJcl)uu)Lnten  ift  gried)ifd)c 
Terminologie,  mcld)e  innerl^nlb  ber  römifdien  .Mirdic  nie  üblid)  mar:  bie 
SBorte  M  i  r  d)  e  unb  ''^^  f  a  f  f  e,  Samstag  unb  '4>  f  i  u  ,5,  t  a  g  boufen  mir 
5U)eifcl?ol)nc,  (5ngel  unb  Jeufel,  !!Öifd)of  unb  '*4>fiugften  uial)vfdiein* 
lidi  gricd)ifd)em  (iiuflufi,  ben  bie  arriani)d)en  (^oten  uu^  übermittelten. 
^er  3ufammenl)ang  beutfdier  Stämme  mit  ben  (^oten,  bcu  mir  md)  in 
anbcrn  2öorten  ber  religiofcn  'begriff «fpl)äre  mie  .9)eibc  uub  taufen  ,^u 


-    XXI    — 

er!ennen  glauben,  haimk  bt§  in§  7.  Sci^r'fiunbert :  bi§  635  ftanbcn  bie 
5((einaniieu  unter  gotijcdcv  Sotmäfjigtcit.  2)a§  orf^obore  Ci^riftentnm 
be§  'OJhttclaltcv^J,  mediicv  ben  5(rnaniÄmu§  öerbrängte,  mar  bann  nid)t 
mef)r  im  ©taube,  bie  bereit«  eingebürgerte  jtermiuologie  gauj  au^ju^ 
mcr3en,  uub  ]o  betüa()rt  uujere  'i)JtutteripracI)e  wod)  t)eute  einige  ^^(u§= 
brüffc  jeueä  gütijrf)=^arrianijdien  (iljriftcutnme. 

5Ülc  ent(el)nte  -Terminologie,  luelrfie  römifdie  Sefel^rer  bem  ®eutjrf)en 
aufbräugten,  trägt  benn  aud)  beutlic^  ben  (Stempel  einer  jüngeren  ©prad)- 
periobe.  (Srft  nad)  ber  31n§bilbnug  ber  eigenartigen  Sautform  be^i  .S5oc§= 
beutjdieu  —  eine  neue  Sautoerjd)iebnng  trennte  Don  nun  an  ba^^  .^dc^= 
beutfdie  Oou  beut  9iieberbeutfd)en  —  beginnt  ber  Ginfln^  be§  ri3mif(^en 
61)riftentum§  fid)  in  ber  ®prad)e  5U  än|3ern :  dorn  ?(u§gang  be^J  8.  ^a!l)r= 
^unbert»  an  ftel)t  uujere  SÜhitterjprad}e  me^r  al§  gmei  Sal)r§unberte 
Ijinburd)  auc^jd}(ief5lid)  im  Sienft  religii3]er  Sitteratur.  ©§  ift  bie  erfte 
^eriobe  unferer  @eid)id)te,  in  meld]er  litterarifdie  X^enfmäler  er]d)einen, 
uub  in  it)r  erfiil^rt  ba^  ,'pod)beut]d)e  einen  meitrcidienben  Ginfluß  bnrd) 
ha^  römifdje  (il)riftentum.  Giue  [^'ü^c  lateinijdier  'K^oxk  w\xb  bei  uu§ 
"^eimifc^:  für  !ird)lid)e  ^Jlmter  uub  SBürben,  für  !irc§(id)e  ^anblnngen 
uub  ©eräte  übernel)men  mir  bie  im  Slbenblanb  l)errfd)euben,  bnrd)  bie 
offi5iclle  .Slirc^eujpradie  gemeinten  333orte  mie  ^^  rieft  er,  'iprobft,  ^2tbt, 
SJüind),  Ütonne,  6igrift,  Äüftcr,  5Jtef3ner,  raie  9Jteffe,  ?}eier, 
feguen,  prebtgen,  tafteien,  oerbammen,  mie  ilreug,  ^elc^, 
Cr  gel,  Elitär  n.  a.  Uub  bie  fortbauerube '-Bilbjnmfeit  unferer  2prad)e 
änfjert  fidi  bnrin,  ba)]  man  einigen  lateinifdicu  il^orteu  bentfdie  naö:)= 
fd}afft  mie  33eid)te  nad)  confessio,  ©eoatter  nad)  compater,  ©emiffen 
nadi  conseientia.  9JJit  ber  Äird)e  jiefjt  gelet)rte  93i(buug  mit  neuer 
DiomeuJlatnr  ein:  glcidi^eitig  mit  jenen  !ird)enlateiuifd)en  SBorten  er= 
l)altcn  Sd)ule,  fdireiben,  Jinte,  33rief  bei  um  bai^  33ürgcrred)t. 

2öirb  ber  altbeutfd)e  3Bortfc^a^  bnrd)  fold)e  9JMteria(icu  6ereid)ert 
—  fo  fef)lt  c»  anberfeit^  uidit  an  Spradigut,  ba«  in  ber  lHtteratur= 
fprad)e  ansftirbt  uub  gum  2eil  nur  im  altüberlieferten  ^öolt^gefang  ein 
©(^einleben  friftet.  S^^^^  ^^^  !riegerif^e  2:ermiuolDgie  nimmt  fo  ein 
ueue§  (Gepräge  an :  alte  SBorte  für  'Äampf  roie  gund  hilti  badu  hadu 
öerfd)aiinben  al§  felbftänbige  Söorte  uub  t)iuterlaffeu  nur  in  Gigennamen 
mie  ©uutl)er  unb  ^S^ebroig  unbentlid)e  Spuren;  uub  SBorte  mie  marh 
(f.  3JJäf)re)  unb  (Ber,  mie  9iede  unb  SSeigaub  fü'^rt  hav  35olf§epog 
ard)aifirenb  bi«  in  bie  mittel^od)beutfc^e  3cit- 

ajät    bem  Üiittertum   nutzte   fid)    begreifli^ermeife   ber  altbeutfd)e 


—     XXII     - 

®prQ(i)jc^a^  für  Äneg^roejen  umgeftaltcn.  Jj^f^^äöfifcf)  feinem  ganjen  Söefen 
nac^,  fül^rte  e«  aiid)  fronjbfifrfjc^  £'e!)nmQteriQl  bei  un§  ein.  ©rft  etttio 
feit  beni  ^sn^ic  llöO  iprnrf)(icl)  in  XeiitjdUnnb  niirffam,  l^at  frnnjöfifd^er 
(Sintluf5  nie  luieber  nufgel)Lirt,  nuf  unfcre  3prndie  ein^nroirtcn.  ^^(ber  er 
erreid}te  feinen  ijö^t-'pnntt  mit  bem  Ginjng  bc»  ütittcrtnm»  in  ^entf(^= 
tonb  —  mie  nadimni»  mieber  jur  3cit  bc§  brei^igjn^rigen  ilricge».  @§ 
ift  bnber  nidit  ^n  öcrmunbern,  baß  l)öfifdi-'fricgcrifd)e  Sl^orte  luie  Snnje, 
(Solbnt,  '"^jnlnft,  itaftcÜ,  Xninicr,  ^Xbcntcncr  bem  fran5Lififd)en 
Söortfdintj  enttef)nt  merben  —  glcid)fom  im  5ln§tanfd)  gegen  ha^  germanifd)e 
(Sprndigut  bei:  friegcrifdjen  33creid)?,  hai  einige  3flf)r^nnberte  frütier 
in»  3r""db)i)d)c  eingebrungen  mar:  (f.  franjöfifd)  auberge,  goiil'alon, 
man'clial,  heraut  nnter  J^erberge,  5at)ne,  SJiorfc^nll,  ^ero(b). 
2;ancben  bringen  nnrii  biifijdie  SOcobeirorte  mie  toften,  liefern,  prüfen, 
preifen  nnd)  Tcntfdilnnb.  Unb  nl^  ber  fprndi(idic  Ginfhifj  öon  ilBeften 
t)er  feinen  .'pi3l)epunft  crreid)t  l)ntte,  begann  flaütfd}er  (iinfluf]  fidj  in  ben 
beutf d)en  Cftmarten  ^n  regen.  \Hnf  ben  na^bQr(id)en  35ertet)r  ber  ©renj* 
flamme  gegrünbet,  luar  er  aiifänglid)  unfdicinbar  nnb  nngefäf^rlid).  9Iber 
metjrere  SBorte,  iueld)e  jo  nnftamen  —  mie  ^i^ül  metf  d),  (^renje, 
ftnmniet,  ^eitfdje,  ^etfdiaft,  ©d)lip§  —  eroberten  fid)  feit  bem 
IB.  :^a^rt)nnbert  nadi  unb  nadi  einen  ^(a^  in  ber  ©prad)e  nnferer 
iiitteratnr. 


Xiei'  finb  in  ben  .S^anpt5Ügen  bic  Xl)atfad}en  bcrjenigcn  'ipcriobcn 
ber  beutid)eii  3prad)gejri)id)tc,  bcren  yjiateiial  bem  ULUlicgenben  '-üud)e 
ben  mefentlic^en  ^nl^alt  gegeben  l)at:  in  biefen  '!|3erioben  liegen  bie  ^tn- 
fange  ber  meiften  ©orte,  beren  Urfprnng  eine  genanere  eti)mt)logifcf)e 
Untcrtnd)ung  erl)ci)d)t. 


—     XXIII    - 


grfläning  kr  ^löfürsmtgcn. 


2rbftr. 

=  mftrattum 

cicd). 

=  cjedjifd) 

Jon. 

=  ionijd) 

abulg. 

=  altbulgarifrfi 

bän. 

=  bänifd) 

jüb. 

=  jübifd} 

3lbi. 

=  micitw 

2)at. 

=  2)attüu§ 

jur. 

=  jux-iftifcb 

mo. 

=  2(bt)erb 

®cf(in. 

=  Scflination 

Kar'  tEox. 

=  KOT    iloxr\v 

afriej. 

=  altfric[ifcf) 

®cnom. 

=  2)cnoniinat{t) 

Äauf. 

=  Äaufatio 

ahrj. 

=  altfvan3öfifd) 

btaf. 

=  btalcftifd) 

feit. 

=  felttfd) 

agerm. 

=  altgcnnanifd) 

Timin. 

=  2)tininutii)um 

flaif. 

=  {(afiifd) 

ägwt. 

=  ngi)ptifcfi 

bor. 

=  bonfd) 

Äoücft. 

=  ÄoÜcftinum 

afib. 

=  akiodibcutfc^ 

3)ual. 

=  2)uali§ 

Äoinpar. 

—  ^omparatb 

mt. 

=  2Iffufattü 

eigtl. 

=  eigcntlid) 

Äonjug. 

=  Konjugation 

dat. 

=  altlateinifdj 

engl. 

=  cnglifd) 

Äonjunft. 

==  Konjunftion 

olem. 

=  alcmannifd] 

europ. 

=  europäifd) 

fontr. 

=  fontra()i:-t 

aüibg. 

=  Qltinbogcnnamfd} 

5- 

=  Jenitninum 

Mmgot. 

=  frimgotijd) 

atttnb. 

=  altinbifd) 

finn. 

=  finnifd) 

fpmr. 

=  fpnirifd) 

altir. 

=  altirifd} 

fleft. 

=  fleftiei-t 

lapp. 

=  lappifd) 

Qltfcit. 

=  Qltfelttfdi 

fränf. 

=  fränfifd) 

lat. 

=  (ateinifc^ 

amerif. 

=  amcrifaiufd) 

^requent. 

=  Jrequentatbum 

(ett. 

=  lettifd) 

anbb. 

=  altnicberbcutfd} 

fricf. 

=  fricfifd) 

lit. 

=  litauifd) 

anglf. 

=  angclfädjfifd) 

frs. 

=  franpnfdi 

lombarb. 

=  lonibaröifdi 

anorb. 

=  alUxoxbxid) 

gael. 

=  gaclifd) 

m. 

=  5[Raäfulinuni 

2ror. 

=  Slortft 

gaü. 

=  galUfdi 

ma. 

--  OJhtnbait 

apeti. 

=  a(tpcrfifd) 

®en. 

=  ©cnitiü 

mb. 

=  nnttelbcutfd) 

apreufe. 

=  altprcußifd) 

genn. 

=  gcnnanifd) 

mgr. 

=  n;ittelgried)iid) 

axab. 

=  arabijd) 

gleidibeb. 

=  gfeidibcbcutenb 

m()b. 

=  mittcll)od}beutfd} 

arfab. 

=  artabifc^ 

got. 

=  gotifd) 

mittelengl 

=  niitte(cngltfd) 

anncn. 

=  armentfrf) 

Sr. 

=  gricd)ifd) 

tnlat. 

^  niitteüatcinifd) 

amtor. 

=  annorifd) 

(Srbf. 

=  ©runbfonn 

mnbb. 

=  nütte(nicbcrbeiitfd) 

afäd)f. 

=  altiädififd) 

Iib. 

=  ^odibeutjd} 

mnbl. 

=  inittelnicberlänbifd) 

af(ot). 

=  altfloocnifdi 

l)cbr. 

=  [)cbräifd) 

mobett. 

=  niobenifd) 

baicr. 

=  büicrifd) 

I)OlI. 

=  (lollänbifd) 

ntongol. 

=  mongolifd) 

ba§f. 

=  baSfifd) 

ibg. 

=  tnbogermamfd) 

91 

=  9icutnnn 

bibl. 

=  bibltfdi 

inb. 

=  inbifd) 

naut. 

=  nautifdi 

bö^m. 

=  bö()mifd) 

tnbefl. 

=  inbeftinabel 

nbb. 

=  niebcrbcutfd) 

brct. 

=  brctomjd} 

3nfin. 

==  3nfinitio 

nbl. 

=  nieberlänbifcb 

burgunb. 

=  buvgunbifdi 

3nftr. 

=  3nlti^ui"c"taU5 

nbrf). 

—  nicberrl)ciniic^ 

6af. 

=-  6Qfu§ 

Öntenf. 

=  SntcnfiDum 

9f?ebenf. 

=  9?ebentonn 

c^alb. 

=  d)albätfd} 

Snterj. 

=  3"tcricftion 

9?cgat. 

=  9iegation 

d)inef. 

=  d)tncnidi 

intranf. 

^  iutranutiü 

ncugenn. 

==  neugerntanifd) 

d)urnj. 

=  d)unüälfd) 

ir. 

=  irifc^ 

ncunorb. 

=  neunorbifd) 

com. 

=  corntfd) 

i§I. 

=  i§Iänb. 

nfrj. 

=  neufranjöfifc^ 

ct)mr. 

=  a)mrifc^ 

ttal. 

=  italtenifd) 

ngr. 

=  neugiHcdjifd) 

—     XXIV     — 

^räf. 

=  ^Pröfir 

©ubft. 

=  Subftanttüum 

rrafrt. 

-^  prähnliidi 

fubflantit). 

=  fubftantioirt 

'^.^•äiiof. 

^  "^^nniontion 

©uff. 

=  oiiffij: 

^^räf. 

—  träfen» 

SupcrI. 

—  3upcrlatiu 

^^rät. 

=  '^irätcvituin 

fübflci-m. 

=  fübgcnnanifd) 

^kät.-^vüf.  =  ^vätci4to--$räfcn§ 

Ücvm.  tcd)n.  ^  Icrminu§  tc^= 

vxcüü- 

^  prcumjd) 

nicuS 

^^ron. 

=  ^4-^ronomcn 

tOraf. 

=  t()vafifd) 

^^ronominalfubft.='lUoiiomijia(= 

tranf. 

=  tranfitiü 

lubftantiu 

umbr. 

=  umbrifd) 

pvorcnj. 

-^  proucn.^alifd) 

unflcft. 

=  unficfticvt 

Dicbupl. 

^   3{cbiiplifatioii 

ungav. 

=  luujavifd) 

rcfl. 

=  vcflcno 

uviicvm. 

=  uviicvmanifd) 

röm. 

^^=  vömtfd) 

uvibg. 

=  uvinboiicvmamfd) 

vornan. 

^-  vouuiuiid) 

ücnet. 

=  ucnctianifd) 

nn'i. 

=  niffifd) 

5Bcrbalabfl 

V.  =  3scvba(abftvaft 

fädif. 

=  fnd)nfdi 

33crbalabj. 

=  33crbalabjcttiö 

l\i)ütt. 

^'~  fdiottifd) 

33crbaltt)3. 

=  iöcrbalii)ur3cl 

fcimi. 

:  idmuid)  ficftirciib 

3Sof. 

^  i^ofatiü 

üi)UHib. 

^~  fdiuuibii'd) 

i)oral)b. 

—  uovaltl)odibcutfd) 

fdimcb. 

=^  fdiiucbifd) 

t)orgcnn. 

=  üorgcrmaiiijd) 

fem. 

=  jcniitifd) 

t)ort)b. 

=  üovl)od}bcutfd) 

ferb. 

=  fcrbifd) 

oulg. 

=  oulßäv 

S^v 

=  Stiuiulan'5 

tüa(. 

--'^  umlififd) 

ftr. 

=  jauvtiitikli 

lücftflcrm. 

^  mcftiicvmamfd) 

jfi)tl). 

=  ffmhüdi 

ttjcftibg. 

=  lucftiiiboiicrmanifd) 

ilnu. 

=  jiainfd) 

rocftfädif. 

=  ii)cftfäd)fifd) 

ipan. 

=  jpaiiifd) 

2Bb. 

=  SBörtcvbud) 

n. 

=  ftavt"  flcftivenb 

2B3- 

=  Sur3cl 

:  3t. 

=  Stamm 

^tro. 

-^   OCitlDOtl 

nl)b.  =  neubod)bcutfrf) 

nnbb.  ^^  ncunicbcrbcutfd) 

nnb(.  —  ncunicbcvlänbifd) 

^Jiom.  ■-=  DJominatiü 

^JJom.  3rg.  =  llJomcn  "Jlgetiti'ö 

9?om.prop.=  9?omcn  '^Proprium! 

norb.  =  iiorbifd) 

norroeg.  =  itonucgifd) 

^Jhim.  =  9cumcralc 

obcrb.  ~  obcvbcutfd} 

obl.  ^  obliquu» 

Crb.  -^  Crbinalc 

oncnt.  —  oricmalifd) 

o>5t.  ---^  ov'tifd) 

offct.  -=  offctifd) 

oflafiat.  ^  oftafiaiifd) 

oftgenn.  =  oftgcrmniiifd) 

oftibg.  —  oftinboiicrmanijdi 

^^art.  -  ^^3artifcl 

^^artit.  -^  'iUutitiu 

^<arti3.  --=  ^^Uini^ipium 

icrf.  =  ':pcrfctt 

pcrf.  ^  pcrfifd) 

pbönij.  —  phöiiijifd) 

picm.  —  picmontcfifdi 

%^.  -  ^iUurali'ö 

lUur.  tant.    -  ^Murale  tantum 

poln.  ^  po(iiifd) 

portug.  -  poHugicfifd) 

"iH  =  i^ofitiu 

ioffcff.  i^offcfÜP 

©in  3tcrn  (*)  por  einem  il'ort  seigt  an,  bafi  bic-ö  nidit  bc3engt  ift  unb  blof; 

auf  Wnmb  ipiad)gcid)id)tlid)er  Ibatjadicn  nly  möiilid)  3n  gelten  I)at. 

Gin  Ärcnj  r^)  por  einem  3tid)iPoi1  3eigt  an,  ban  cö  nidit  allncmein  aly  fd}riftiprad)lid}  gilt. 


■Jliiicigcr 

Jöcitr. 

sBcjjcnbcrger^  Jöcitr. 

2)5Bb. 

Wenn. 

(^rbr. 

.^anpti^  ;;fdift. 

•Öcrrigö  51rd}ip 

,)bfl.  ,'\orfd)gn. 

ftul)n§  ,^fd)ft. 

M^-m.  de  Mn^. 

;}a(f)crd  ■\l 


-  5ln3cigev  für  bcntfd)e§  ?Iltertnm  nnb  beutfdic  Öittevatnr,  1876  ff. 

-  '-beitrage  3nr  Wejd)iditc  bcr  b.  3piad)c  nnb  l'itteratnr,  1874  ff. 

-  '-Ikiträge  3nr  Mnnbe  bev  ibg.  3pmd)en,  isTT  ff. 

^  Xcntfd}e'5  SBörtcvbnd)  bcr  Wcbriibcr  Wrimm,  1854  ff. 

-  Wcrmania,  '.^^icvtelial)r':^fd)rift  für  benlfdic  5lltcrtnm^.fnnbe. 

=  ®rnnbrir,  bcr  gcrm.  ^;M)ilologie  beranogcgebcn  p.  a>.  ^^.^anl,  '2.  5(nfl.,  1896  ff. 

-  8citfd)rift  für  bentfd)C'5  ^Jlltcrtnm,  1841  ff. 

-=  2lrdiip  für  ba^S  Stnbinm  ber  nenercn  Sprad)cn  nnb  Öittcratnrcn  1846ff. 
--  3nt>ogermanifd)e  »"vorfdinngen,  1802  ff. 

-  8citfd)rift  für  pcrglcid)enbc  Spradiforfd)nng,  I8ö2  ff. 
M^-moires  do  la  i^ncW-U'  de  liM^'uisti<iiic  lie  Paris,  1868  fif. 

-  ,Scitid)rift  für  bcutfd)c  *:pbilologie  18G8  ff. 


—     XXV     — 

S?cr^)Ciri)inö 

bcr  311  ^lllcr^ljcftiimmuigcn  sugcjogcncn  bciitfrfjcn  Sörterbüc^er. 

A.  5lttßcmcinc  SBörtcrbü^cr. 

1540 

Sr.  2tlbcru§ 

Novum  dictionarii  genus. 

1561 

Sofua  SJloalcr 

2}ie  leütfd)  ©praad). 

1616 

@eou3  ijentfd) 

2cutjd)c  Sprad)  unb  3Beif;()cit. 

1663 

3uftu§  @g.  <Bd)ot'^ 

tc(iu§ 

©tammraörtcr  bor  Icutfd)cn  ©prad}e. 

1686 

©corg  Siebe 

Jeutfd}c§  2Büi-terbüd)Iein. 

1691 

6a§i.Hir  ©ticlcr 

S^cr  bcutfd)cn  3prad)e  Stammbaum  unb  JortroadiS. 

1722 

■*ö.  3?  0 1  d"  V.  2Bcrt()ctm 

2cr  auf  neue  9}hiniev  abgetaute  unb  allezeit  fertige 
^rieffteüer. 

1725 

6l)ni"top()  ßmit 

Steinbad) 

Scutfd^e»  2Öb.  vel  Lexicon  latino-germanicum. 

1734 

—    — 

S5oüftänbige§  2)eutfd)e§  2Bb. 

1741 

'^ol).  ßeonl).  ^i'ifdl 

leutld)=Öateinifd)c§  2Bb. 

1741 

V.  3(ntGi^pcvi} 

2^a§  beutid)e  fai)ferlid)e  SdjuU  unb  Ganjelet^SSb. 

1775 

3iof)anii  (^()riftop() 

5(bclung 

33erfud)  eine§  üodftänbigcn  gramiuatifd^frittfd}en 
2Bbä.  ber  ,s5b.  9}la. 

1775 

3.  5-.  §et)na^ 

.S^anbbudi  jn  rid)tiger  Serfertigung  unb  ißeurtbeilung 
oder  3(rten  üon  fd)riftlid)en  2(rbeiten  ujir. 

1791 

.     Sof.  9itd)ter 

@rammatifd}e§  2Bb.  ber  beutid)en  !Sprad}e. 

1793 

3of).  (i()v.  Slbclung 

@rainmatifd)=fritijd)e§  2Bb.  ber  [jb.  OJta.  mit  be= 
flänbigcr  51>crgleid)ung  ber  übrigen  Tla. 

1793 

Slngcvfleiit 

Stnraeiiung  bic  gcnicinften  Sd}reib=  unb  Sprad)fe()Ier 
im  Ieutfd)en  5U  Dcrmcibcn. 

1793 

5^.  ^b-  a)toril5 

örammaiijd)e§  2Bb.  b.  b.  ©pr. 

1793 

•tteinr.  ^raun 

2;eutfdie§  ot1bograpbifd)=grammatifd)e§  SBb. 

1796 

^.  5.  ^ct)na^ 

SSeiiud)  cine§  beutfdjcn  3(ntibarbaru§. 

1805 

(Sbr.  ty.  Irg.  isoic3t 

Seutfdieg  Apanbiüb. 

1S07 

3oad).4')einr.C£ampc 

®b.  b.  b.  £pr. 

—    XXVI     — 

Srcmbtoürtcrbüeöcr. 


1571 

(Simon  SRotl) 

©in  teutfd)er  Dictionarius  bo§  ift  ein  5Iu§leger 
fdiiüevcr  uiibct'anntcv  tcutfdiev  SBövtcr. 
(and)  1572  cvfdiicnen?) 

1607 

3of).  9tub.  (Sattler 

Ient)d)e  Crt()0t3rap()ei)  ©.  484—566. 

1620 

58cnt().  .öcu;iolbu§ 

Dictionarium  crflärcnb  adcricn  M)iiiävc  uubcfanntc 
tciitfd)c  irnirtcv,  fo  in  bic  icuti'd)  S^vaad) 
ciniicnffcn. 

1643 

OJkttl).  ^etiler 

Gpiftcln  nnb  3cnbid)vcibcn  III,  30.  294;  IV,  437. 

1644 

(anoni)mi 

Icntid)cv  unartiger  Spraad)=  Sittcn=  nnb  lugcnb^ 
ocrberbcr. 

1695 

6a§p.  Don  Stielet 

ocitnnc3§=änlt  nnb  ^hi^  (and)  1697  crfd)ienen.) 

1695 

(Sd)eibner 

FaQons  de  Parier. 

1702 

ü)?enantc§ 

2)ie  adcrneuftc  5Irt  I)öflid)  unb  (\a[ant  311  jd)rcibcn 

ncbü  einem  .^uivinalidicu  Iitulatur=  unb 

®üvtevbud)(aud)  IToT.  IToi).  1715.  1729. 
1732). 

lentfd)  ortl)09rapl}iid)e§  Sd)reiti=,  6ouuerfation§-, 

1720 

3-  .'ö.  Spauiuitiii'j 

;)eituni3§=  unb  Spvid)aHn1cr=l'ericon. 

1727 

S  p  c  V  a  11  b  c  r 

;i  la  inode-Sprad}e  ber  Teutfd)en  (and)  1728  au^- 
gegeben  1. 

1727 

5lntonio  l'tovatovi 

^egucmeö  Correspondenz-  unb  Conversalions- 
Lexicon. 

1728 

6i)m.  oac.  ^Ipinuy. 

Glossarium  novum  ad  aovi  hujus  statum  ador- 
nalum. 

1728 

Beleninon 

(Snriüic§  Innern  Lexicon,  niovinncn  bic  metücn 
in  nnjerer  teutjd)en  Sprad)c  uorfonunenben 
freniben  SBörter  evflärct. 

1754 

Dt.  'iV  Cbilo  Scl)ve  = 

13  er 

l'uitig=  unb  nuljlidjer  ocitoertreiber  S.  1 — 82. 

1766 

3ol).  micbv.  .Hiacf  = 

l)  c  r  V 

.vtanb^l-exicon. 

1774 

'-Ö  c  1)  j  cl)  I  a  ii 

SanniUuiui  auylänbiid)cr  ^ilHirfcr. 

1775 

;>bel 

äJcrbeutjdi^il^b.  (im  „'9ieucingcrid)tctcn  s'yani)^  unb 
Sieiiebud)"). 

21 


=n,  -ad)  ein  (läufiiics  3uffir  3uv  iBtlbiuifl  oon 
33ad)=  unb  Alunnanicu  (rcfp.  barnadi  benannten 
Ci1§namcn);  im  flanscn  ift  =atö  (Urad),  Stcinad), 
Saljad),  9iotad),  Sd)iüarjad))  ine()r  oberb.,  -a 
jncl)r  nib.  unb  nbb.  (milba,  3[ßevra,  Sdwarja): 
aus  al)b.  aha  'fliencnbey  SBafi'cv'  =  flot.  aba 
'^•lufj'  (uicitcve§  nnter  '^(u),  molierand)  bic  Jvluf;= 
namcn  %a  (2dni'ci3  unb  il«ei"tfa(- >,  C(ic  (.s>fi.), 
"ilad)  C^öabcn),  2(d)  (^icbenflufi  bcr  3^onau). 

9lnl  SDL  mbb.  a()b.  äl  9«.  =  anorb.  all, 
ancilf.  ä'l  cnfll.  eel,nbl.  aal:  cierm.  (St.  äla- ela-. 
23ern)anbtid)aft  mit  ben  glcid)bcb.  lat.  anguilla, 
gr.  'cfxeXvc,  lit.  ungurys,  af(ou.  agorist!  ift 
lautlidi  nnmöfllidi.  ^ud)  ()abcn  bic  ibiv  Spvadicn 
feine  iicmeinfamen  A-ifdinnmen  (f.  A-ijdi). 

5(nlrnii4)C  a-  ein  aaläbnlid)cv  Tvifd)  (in  Sdilc= 
ficn  unb  an  bcv  G(bc  ölruppe,  in  ber  SBcttevau 
unb  Obcv()clfcn  olrobb,  in  J-ranfcn  älruppe,  in 
Äöln  oelrappe).  S^cr  (Vifd)  (aud)  Siaubaal  gc= 
nannt)  Iicifjt  cicitl.  blof?  S-Jaupe  m()b.  rnpe  nippe 
a(}b.  rflppa,  ha^  faum  mit  ajloü.  ryba  'J-ifd)' 
urocrrcanbt  jcin  fann.  SDJcift  mirb  abb.  rflppa 
iDcgen  bec^  oilcidibcb.  mbb.  riite  a-.  auf  lat.  rubeta 
'(ytofd),  Ävötc;  m'ofdififdi'  ,^untcf\icfübi't.  Tafür 
fprid)t  forool)!  bie  nbb.  33cncnnuni]  2lalquappc 
(f.  unter  Cuappc)  al§  aud)  ba§  in  Cftveid) 
beftebcnbc  rutte  an^  *rubte  =  rübeta  (baier. 
rutten  aalrutten,  älter  baicr.  rugeten).  S'aju 
fd)citit  mittcirb.  nicberrb-  nifolk,  mnbb.  rufölke 
(eigtl.  '9iaup=5(ald)en'  ?)  ,5u  geboren.  Spnoninuon 
ift  fd)iüeis.  trys  (2)Jaa(er  lößl  S.  410 b  trüfdi) 
=  fd)iüäb.  treis.  3^ie  öautfonn  5(a (raupe  be= 
gegnet  IGIO  bei  6a(oifiu§,  1613  bei  (Vontanu§ 
(nodi  niriit  in  03et5ner§  5"iirf)f'ucb  1556.  1575 
unb  bei  .sSenifd)  161G). 

9lar  ÜJi.  bic  attgerm.  33enennung  be§  3(blcr§, 
bic  feit  5(ucHiangbey  DDtittcIaltcr-?  binter  5lbler 
in  bcr  Icbcnbigen  3>olfefprad)e  ganj  jurüdgetrcten 
ift.  öntber  bat  al?  Simpler  nur  31b ler,  aber 
bancben  Öcpit.  11,  13  ^-ifdiaar.  So  mar  über= 
baupt  baö  einfad)c  31  ar  im  16./17.  ^flbrb-  faft 
gan3  auc-geftorbcn,  mäbrenb  neben  31blcr  überall 
^•ifd)aar,  .s'-^afcnaar,  5>auaar,  .»oübncr^ 
aar,  öänfcaar  —  @an§aar,  J^alfaar, 
Stof;aar,  DTJauSaar,  9iobraar,  Storfaar 
in  2Börterbüdiern  uiic  in  bcr  Sitteratur  beftebcn 

ftliigc,  (it>)mo[o3ifcf)C5  SSörteröuc^.    6.  Sluft. 


(bodi  fdion  frübnbb.  fteüt  fid)  Atfd) abier  neben 
Jvifd)aar  ein,  ebcnfo  9Jieerablcr);  unb  bcr 
lurmfalfe  [)c\\]t  nod)2Banncnaar  (md)t2Ban  = 
n  c  n  a  b  1  c  r) ;  pgl.  ba»  crft  nbb-  21  a r m  e i  b  e.  2^af5 
fid)  ücreinjelt  im  16./17.  ysai)xi}.  ein  Simpler 
31  ar,  ba§  fcbr  feiten  in  ben  üorlutberifd)cn  gc= 
brurftcn  53ibeln  (5.  iö.  9türnbcrg  1483  ^cf.  34, 

15,  i>.  Sad)y  Aaftnaditfp.  27,  247)  neben  3lbler 
porfommt,  neben  3'tidiaar  einftcllt,  ift  begreife 
lid);  fo  l)at  2)Cimx  1622  31b (er  unb  31  ar  für 
lat.  aquila  unb  6.  Sd)roencftclb  Theriotropli. 
1603  S.  218  f  d)  lü  a  r  3  c  r  31  a r.  ^Bon  33abber  meift 
^eitr.  22,  520  nod)  einen  @ebraud)§unteiidiieb 
3mifd)cn  31ar  (milvus)  unb  31blcr  (aquilai  für  ba» 

16.  3ci^ivb-  "flcli-    r^iii  allgemeinen  ift  3tar  im  17. 

3abrh. Pertlungcn :  .s>epnat5 1775  .s>anbbud)  S.  178 

fennt  3mar31ar,  aber  ibm  finb  „bic  jufammen^ 

gefegten  A-ifd)aar  unb  ©änfeaar  befannter". 

So  crflär-t  fid),  bat?  21  ar  feit  ber  2.  .S>älfte  bc§ 

Dorigen  3nl)i^b-  al§  poetifd)e§  SBort  01^11411,3.53. 

bci(Soefingfl781@ebid)ten,  45al§  31  bv  mit  ber 

ertlärcnben  (Vunnotc '31blcr'  (ebcnfo in  @(cim'ö9xo= 

man3cu  17-56).   ©octbe  aber  bat31bler  als«  po= 

ctif d)cÄ  SBort  unb  nurgan^uercinjelt  unb  fpät3lar 

Jaufl  II  3>.  5462  unb  ebcnfo  pcrein3clt   3d)illcr 

1798  im  eicuf.  Jeft  Str.  13,  ma§  fein  Sd)mager 

iRcinmalb  bricflid)   15.  2.  1799  tabclt.   SBcitcrc 

Belege  53ürger  in  bem  Sonett  auf  31ug.  SBilb. 

Sd)lcgel  unb  5iörner  in  bem  @ebid)t  „ber  prciifj. 

(Srensablcr".    (?rft  mit  beut  19.  3fll)i'b.  mirb  ba§ 

25>oi1  bauctmb  eingebürgert  in   ber  Sprad)c  ber 

Sitteratur.   Sie  Tialeftc  fenneu  31  ar  alc-.  Sim= 

pler  nid)t  mcbr  (nur  nod)  im  2Ba((i§  gi(t  aro); 

fo  ift  e§  a(^3  bcr  a>olfefprad)c  frcmb  für  .s>ffcn 

unb   Sd)raabcn    au^brürflid)   angegeben.    31ber 

im  9tbb.  gilt  üiclfad)  nod)  arn  3.  33.  in  '^ony 

mcrn  (unb  bem  cntfpred)cnb  babcn  bic  nbb.  ^i= 

bcln  in  bcr  1.  .s>älftc  beä  16.  ^abrb-  nod)  31rn, 

tpäbrcnb   Öutber  fd)on  31b ler  []at).   31ber  31  ar 

mar  im  31ltgerman.  haz-'  berrfd)cnbe  SBoil:  mbb. 

ar  abb.   aro  =  got.  ara,    onorb.  are  9}].;   ba- 

ncbcn  abb.   mbb.  arn,  nbl.  arend,   anglf.  earn 

(fd)ott.  ern),  anorb.  orn.     Ter  gcrm.  @nntb= 

ftamm  aran-  mit  ber  9Jcbenform  arn-u-  3cigt 

reidie   Sippe  in   ben  curop.   Sprad)cn:  afloo. 

orilü,    lit.    erelis,   corn.   brct.    er,    ci)mr.   eryr 


5[a§ 


9 


5(b9Dtt 


''Jl5lcv'.  Über  lucitfäl.  ärent  'läubcvidi',  ba^ 
mit  gv.  öpvii;  '33oi.^cr  eine  aUiiemcincre  53cbcu= 
tun(<  für  i>av  gcnn.  ©nmbinovt  aran-  arnu- 
enueift,  f.  Tauber;  nunerbem  v(\{.  53uf5nar, 
©perbcr  unb  3(blcr.    3.  ^ndiery  of.  24,  311. 

%ai  ^JJ.  iiihb.  atib.  anbb.  äs  9?.  r=  anglj. 
äes  'Olac-'':  5(blcitinu^  511  cücii;  iierm.  Osa  au-? 
etla-  lüie  lat.  ßsus  'i^ci^cficn'  nu':-  ötto-s.  SBci^cn 
bcr  uripri^l.  ^cbeutinui  bcadue  ön)pl)iuö  1G39 
SonntnivMon.  20,  9  i>immcl§aa§  '4"*immcll= 
jpciie'.     3.  5(icr  unb  äfen. 

ab  5(bii.,  älter  n()b.  (unb  nod)  ie^t  fdiweij.) 
and)  "^xäv-  < baher  nod)  n b  I1  n n  b c n  eigtl.  'non  bcn 
i^dnbcn')  nihb.  abo  ab  X^xäv.  'herab  non,  uon 
U'cg,  nb'  —  'iJlbü.  'bcrab',  al)b.  al)a  '^.^räp.  'uon: 
rocg,  oon  l)inab'  —  5Ibo.  'l)erab'  =  got.  af(ab) 
5|3räp.  'oon  herab,  oon'  (aud)  3lbr>.),  mnbl.  af  ave, 
anbb.  af  'oon',  anglf.  engl,  of  'uon':  uruerroanbt 
mit  gr.  ünö  ötto,  ffr.  dpa  'ooniueg'. 

^bbilb  ')}.  nercin',elt  im  17.  ;'\atirb.;  mirb 
bctanutov  burdi  .s>allcr  IT.'iniCbc  'loriv-'  i^.  U), 
ber  ba'ö  ii>oil  gebvaud)te  unb  be>>u'ciien  uon  3diÖn- 
aidi  im  iKeolog.  5i'b.  17.")!  nod)  ueripottct  mcrben 
fonnte.  ;tcugnine  für  bavUmfid)greifen  bcj ißorte-o 
bieten  ÜÜitbofä-  Öebid)te  unb  il.  W.  Ceffing  'bie 
reid}c  J^-rau*.  IJ^od)  ^Ibelung  be3cid)net  '!>ai-'  ©ort 
qI»  ungeiuöbnlid). 

t  5lbclc  A.  '"JUber'  ein  uon  33of5  gcbraud)te§ 
nbb.  Jl^ort,  bac>  uon  ber  '){l)cinurouin.^  an  biv 
nad)  '4-^ommern  hinein  üblid)  iit  ^^  nbl.  abeel, 
engl,  abele:  i'chnmoi't  am-'  afr.v  aul)el  'äßeif>= 
paupcr.  Cuelle  lat.  *albellus  füralbulus  'meifj', 
luoher  aud)  ital.  albaro  'Sdjroarjpappcl'  {iben= 
tifd)  mit  Silber). 

Slbcnb  9J1.  mbb.  äbent  abb.  äband  <Ui.  = 
ofäd)f.  äband.  nbl.  avond;  mit  anbever  (Jnbnng 
onglf.  a,-fon  engl,  cve  mit  ber  "^(hlcitung  anglj. 
a.'fning  engl,  evt-nin;,'  (ugl.  inornin^'  'lllorgcn'). 
Slnorb.  aptann  =  anglf.  aftentid  lueift  mit  bem 
lueftgerm.  iSJort  (got.  bafür  andanahli  eigtl. 
'i?ornad)t'  unb  sagqs  eigtl.  'ba^ö  3infen')  auf 
oorgerm.  Opüto-  (=  abb.  äbundi,  optön  (anorb. 
aptann.  i'pt<''n  =  anglf.  afen).  Tav  3ufnr  von 
anbb.  äband  ift  mohl  mit  *-Hilbungen  mic  ffr.  hv- 
mantä  vasantä  '^ji>inter,  /"yrühling*  ,ui  uerglcid)en; 
cö  erliegt  in  germanifd)cn  Tialetten  häufig  ber 
5lnglcid)ung  an  9.11  or gen.  &n  ,uir  Grtlärung 
ber  3iiH'c  ,^uge ^ogenc-5  fd)iuei,v  äbon  (öboni 
'^Ihenb  lucrben*  ift  nid)t  fomohl  (^ruubiuoH  ,ui 
9lhenb  al<?  uielmehr  junge  ^Ibleitung  baut  'mic 
y  5^.  fd)iueiv  nafiau.  arben  .^u  ^Irbeiti.  -  Über 
?(benb  (V  '-Ö.  (Shriftahenb)  in  bcr  iöebeutung 
'lag  üor  einem  Aefte'  f.  3onuabenb.  -  Über 
'Jlhenbrot  (im  18.  ^nbrb-  auftrctenb)  f.  uiuer 
Ü)]orgenrot. 


IHbciilcucr  (bei  C'uthcr  (5-bcntcucri  ?i.  nibb. 
ävenliure  ('\-.  ''-öcgcbcubcit,  unuibcrbarc;',  glürf^ 
lidie^o  ©reignig,  ein  (^ebid)t  bauon,  Cucllc  bcr 
höfifd)cn  ^id)tcr':  entlehnt  ani-  frj.  aventure 
(mlat.  adventura  ju  mlat.roman.  advenire  'fid) 
ereignen'),  luoher  aud)  nbl.  avontuur.  engl,  ad- 
venture  (mittelcngl.  aventure  aunler). 

nbcr  ':}lbu.=.S{oniunft.  ml)b.  aber  (aver)  —  abe 
(avei  ^löu.^iloni.  'luicbcr,  abcrmalö;  bagcgcn, 
aber',  al)b.  abur  avur  2(bu.=iloni.  in  beibcn  ^e= 
beutungen  (baju  a(}b.  avaron  'u)icbcrboleu'  unter 
äfern).  i^gl.  got.  afar  ^h'äp.  'nad)'  — 
"Jlbu.  'nad)hcr',  anorb.  afar  'febr'  in  oufammeii^ 
fct5ungen ;  bot  fäd)f.  Tialcftcn  fc()lt  bac^  SBort,  )vo}u 
aber  bic  ^(blcitung  afäd)f.  abaro,  anglf.  eafora 
'9tad)fommc'  lugl.  got.  afar  'imd)hcr')  üorl)anbcn 
ift.  i^crnianbtid)aft  mit  ab  unb  feiner  3iiipc  ift 
iuabrfd)cinlid);  bajuogl.  nocbffr.  äpara  'bcr  3pä= 
terc'  —  aparäm  2(bü.  'fpätcr,  fünftig'  —  apari 
'oufnnft'. 

tabcr,  aber  5(bi.  (obcrb.),  äfer  (fränü.)  'uon 
3d)nce  frei,  biot';ge(cgt' :  am  0)rbf.  *äbar  äbiri 
(äviri);   urucriuaubt  mit  lat.  apricus  'fonnig"^ 

'sJlbcrgloubc  lU.  im  ]'>.  oa()rh.  aufgcfommen; 
Öuthcr  beuor.iugt  3}J  i  f;  glaube  uor  'Jl  b  e  r g  l  a  u  b  c 
(unb  'Jlft  er  glaube);  '^llberuü  1540  unter» 
fd)eibet  diffidentia  5)lif5glaub  unb  superstitio 
51  ber  glaub.  Ter  :i^ocab.  Cpt.  ficipjig  1504 
hat  für  superstitio  nur  llt inglaub  ober  11)1= 
glaub.  2ie  am  Cbcrvhciu  cntita)tbcncn  !ii>örtcr^ 
büd)cr  uon  ArifiuC'  unb  ^J^aaler  luie  aud)  oberrlicin. 
3d)riftftcller  bcy  IG.  !,^\al)rl)'5.  fennen  jiuar  5lbcr= 
glaub,  beuor,5ugen  aber  ein  feltf ame§  21  p  0  ft  ü  I3  = 
lerci  (baö  bcn  mb.  3d)riftftcllern  luie  Sutber, 
5llbcru'o,  aud)  Tafnpobiuc-  frcmb  ift);  bie»  ift 
iebod)  fd)on  im  17.  .uihrh.  hinter  51  ber  glaube 
ami)  in  Cherbeutfd)lanb  .^urürf'getretcn.  3'» 
'')li)ti.  bcftcht  iiit;l'"tvc  (C()uträuci  c.  182  byge- 
love).  Tic  lanbfd)aftlid)c  .'perhinft  uon  3lber  = 
glaube  ift  unflar;  ba§  crfte  SBortclcmcnt 
ift  baffelbe  mie  in  mbb.  aberlist  'Unflug= 
l)eit*,  früh  nbb.  3lbergunft  '9JJif?gunft',  2(bcr  = 
name  '3uottname*,  5(bcnuillc,  5(bcrman  = 
bei;  f.  nod)  'Jlbcrmitj.  —  nbcrmnl  5lbu.  erft 
nhb.,  für  mhb.  alxT  'micbcr,  ahernuil',  mit  3uffir 
mal  gebilbet.  —  ^^(bcrrnutc  a.  uolt-?cti)mologifd)e 
llmbcutung  (nbl.  averuit)  uon  lat.=gr.  abrotonuni 
(frj.  aiirone  =  nbl.  avoroen)  nad)  5Hautc  b»»; 
f.  and)  Gbrijj.  -  lUbcriuit?  9Ji.  ml)b.  aberwilze 
abewilze  'Unuerftanb' ;  ugl.  mhb.  abe  'ab'  luie  in 
ml)b.  abejiunsl  'iüHngunft'  uiuer 'Jlberglaube. 

nbncfctmt  f.  Aeim.  -  ülbnott  W.  mhb. 
ahb.  al>;;nt  i)i.  '5(bgott,  (^3öt3cnhilb' ;  nmn  bead)te 
bic  '-yemahrung  bc^  älteren  Ci^cniiö  uon  Wott  biö 
in^^  9JM)b.;  ugl.  got.  afgups  'gottloö'   (Ögf.  ju 


^(Boninb 


3     — 


?(ccent 


gagu{)s  'fromm' I;  aljo  5((uiott  (nbl.  afgod) 
e\(\t{.  '^ItitHiott,  falidicr  ©Ott',  f.  '^(bcriuig.  — 
SlbflruuJ)  9JI.  mlib.  abgnmt  9)1.  mcift  abgründe 
v)i.  ==  al)b.  abgrunti  9f.  '"^UHivunb',  eiiitl.  '{jcvob- 
gcl)cnbcr  ©ruub' ;  X)c\\.  nbl.  afgrond,  iiot.  afgrun- 
di^ja  [y.  '-^([HU-iiub'.  —  ttüf)£)Iii  5(bi.  feit  bcm  IH. 
Sctfn'O-  i"  rbcrbciitidilanb  bcunuit  iinb  uon  DJutalov 
15()1  (niuii  Avifd)  1741)  ncr^cidinct ;  bcu  älteren 
mb.  SdiriftitcÜern  nne  i'ntl)cr  fremb,  ift  cy  crft 
feit  1750  Sittcratnriuort  (nod)  1775  bcüorsuflt 
.^>ciina6'  .'öanblnid)  S.  181  abgeneigt).  —  ab= 
lonfl  3lbi.  crft  nbb.,  nad)  lat.  oblongus  gebilbet. 
—  3lblnf?  m.  mbb.  ablä^  dn.  al)b.  äbla^  9t.  '3(blaf;, 
Grlaf;,  iun-gcbung';  =  got.  äflets  91|.  'Grtan, 
3>crgcbnng'  3n  af-lt-lan  'crlnfjen,  uergcbcn',  nljb. 
oblä^^an.  —  ttbnicvnctu  j.  ausmergeln.  — 
nbntuvffcn  f.  mcud)cln. 

nbomiicrcn  ;)tn'.  uon  bcn  älteren  Jremb= 
n.uirterbüd)crn  (Coerljeibe  1660,  Siebe  1685, 
(id)eibner  1095  nnb  Speranbcr  1727)  nid)t  vqx- 
geid}nct  nnb  luolil  crft  in  ber  2.  iMlftc  bc§  18. 
^abr()y.  (Minbcrling  1795  nnb  Gantpe  1813  be= 
I)anbcln  ba^?  älnnt)  am  frj.  s'abonner  cntlieljen 
(ngl.  ital.  al)bonare  eigtl.  'uergüten' ). 

1 3lbfd)ad)  Ti.  in  Seffing&  9iatl)an  II,  1 ;  nad) 
6olcnu§  1611  2)a§  ©d)ad)=  ober  Äönigefpiel 
©.  111  '2t63ng&fd)ad)' ;  fd)on  nit)b.  abschäch- 
SSgl.  oon  53al)ber  53eitv.  22,  522. 

nbf(f)ät?ifl  ein  oberb.  '3lbi.  (u'ojn  fid)  im  älteren 
^aier.  bie  g leid)gebilbeten  b  o  d)=  unb  r  i n  g  f  d)  ä  t^  i  g 
finben);  c\-  ift  Tialehmort  in  ißaicrn,  Sd)aiaben 
unb  ber  3d)uiei3.  3»  ber  Sdjuicis  ift  e^  feit  bcm 
16.  3al)rl).  bcjengt  (3.  58.  3ürid)er  33ibcl  1548 
I  (Samuel.  15, 9;  öottinger  1666  SÖanbcrgmann ; 
Seniler  1709  Clav.  Ling.  Lat.).  2^a§  üon  g-rifd) 
1741  unb  ^Ibclnng  18'i7  nod)  nidit,  crft  tJon 
ßampc  18<J7  uer3eid)ncte  ©ort  mar  im  üorigen 
3abrb.  in  9Jlinel=  unb  9torbbcutfd)lanb  nnüer= 
ftänblid)  nad)  Öcffing  im  16.  Cittcraturbnef;  ei> 
ift  burd)  SOCnclanb,  ber  c§  l)äufiger  (3.  53.  3lgatbon 
II,  213)  gcbraud}t,  litteratnrfäbig  nnb  bctanntcr 
gemorben. 

Stbfcitc  J.  m()b.  apsite  ^■.  'übcrmölbtcr 
9tcbenraum  in  einer  Äird)e':  üolf§cti)mologifd)e 
Umbeutnng  am  mlat.  abb.  absida  (gr.  üvjjig 
'©emölbc'  an  site  'Seite'. 

abfolüicrcu  unb  '^Ibfolution  a:  Öcbnmorte 
bcc>  10.  3abvby.  (..'önttcn  1521  @cfpräd)büd)lein; 
ßlagfdirift  1520)  =   lat.  absolvere   absolutio. 

abfvcnftin  3Ibj.  oon  bcn  2Börtcrbüd)ern  erft 
jcit  Steinbad)  1732  nnb  Jrifd)  1741  aufgenommen 
unb  erft  im  18.  :,^sabrl).  bäufiger  beleiht  äufammcn 
mit  ber  älteren  Aormel  'jcmanbcn  iia^i  ©efinbe 
abfiiannen';  babcruon  fiianncn  abgeleitet.  33cr-- 
cin5clter  S3clcg  im  16.  :^ai)vl}.  bei  bcm  Sd^lefter 


.s>.  V.  Sd)meinid)cn  1566  i9iebcnform  abf  pennig 
bei  (Vninijberg).  33gl.  öombertv  aScitcrc  58eitr. 
1889  S.  2. 

Slbitctöcr  9Jl.  in  ber  53cbcutung  '9cebcnreifc' 
3uerft  uon  Gampc  1807,  aber  nod)  nid)t  uon 
Stieler  1689  nnb  ^rrifd)  1741  unb  ^Ibclung  t>cr= 
3cid)net:  umbl  ein  non  ber  nbb.  Seelüfte  üor= 
bringenbe'ö3:l>ort,  baÄ  17^1  (enen  afstäker  maken) 
alö  pommciHfd)e-:-'  Tialeltmoil  (bafür  im  18.  ,"sal)rl). 
berlinifd)  2Bipc-)  bc3eugt  ift.  2)aö  2Bort  ift  3u= 
frül)ft  be3engt  in  9}li)liu5' Überfcljung  uon  Smollett§ 
^^.^cregrine  '^idk  1769  unb  in  ißobc»  Übcrfeljuiuj 
pon  Smolletty  illinfcr  1772. 

9tbftimmmtfl  J.  nad)  öei)naö  1796  3(nti= 
barbaru§  I,  58  unt  1790  auffommenb  unb  non 
(Sampc  1807  ücr3cid}net. 

mt  dn.  ml)b.  apt  abbet  abbat  al)b.  mbb. 
abbat  9)1.  =  nbl.  abt  (mnbl.  abbet),  anglf. 
abbod  (mit  auffälligem  d)  unb  jünger  abbot 
engl,  abbot  'älbt' :  mit  geänbcrter  33etonung  in 
abb.  3cit  cntlcl)nt  al5  mlat.  abbat-e(m)  (9J.  Sg. 
abbas)  'Stbt'  =  ital.  abäte,  fr3.  abbc,  altir. 
abb  5(cc.  abbaith.  TaB  bei  Gntlel)nungen  an» 
bcm  l'at.  nidit  immer  bie  9cominatir)form  3U 
©runbc  gelegt  luirö,  fonbern  ort  aud)  bie  Stamms 
form  ber  obl.  ^af.,  rairb  unter  Äreu3  gc3cigt; 
tücgen  be»  in  al)b.  Seit  cntlel)nten  fird)lid)en  2öor-t= 
fd)a^e§  ogl.  n.  a.  9J^önd),  9t 0 nne,  $apft, 
'^U-icfter,  ''^Nrobft.  Xa6  feit  bcm  4.  '^aijvl^.  im 
iiird)cnlatcin  üblid)e  iföort  bcrul)t  mit  fpät  gr. 
"ßßa?  auf  fi)rifd)  abbä  'iuiter,  9}^önd)'.  —  5tbtct 
i}.  mbb.  aptei  abbeteie  fpät  aijb.  abbateia  J. 
'2rbtei'  (für  *abbeia?)  nad)  mlat.  abbatia  (nbl. 
abdij)  unter  Ginflnf;  non  afr3.  abbaie  mit  2{n= 
lel)nnng  an  abbat? 

abtrünuifl  5(bi.mbb.abetrünnec  (abetrünne) 
al)b.  abatrunnig  'abtrünnig':  eigtl.  'mer  fid) 
non  etmae  abtrennt';  bcnn  trennen  entbält  bcn 
glcid)cn  Stamm;  ngl.  and)  abb.  anttrunno 
'(5'lüd)tling',  mbb.  trünne  'abgcfonbeile  Sd)aar'. 

3lbwcfcnI)Ctt  5-  feit  Stieler  1691  gebnd^t 
nnb  im  17.  ^"sabrb.  gleid)3eitig  mit  Slnraefcn^ 
beit  3.  53.  bei  ocfcn  öfters  belegt  (frübcfte? 
ocngnin  bei  Souborp,  Acta  publ.  be§  3;eutfd)en 
itriegcö  I  43115  435b).  llrfprgl.  btrfür  Stbmefen 
9teutr.  (ogl.  @ombert§  '^^^rogramm  1893  S.  4). 

t  5lb3it(öt  Jv.  'SBaffergraben'  crft  nl)b.,  umgc= 
bcutfd)t  am->  lat.  aquaeductus  (barau§  aud) 
fd)roei3.  Sitten  'itanäle');  f.  2Inband)e. 

Slcccnt  9JI.  unter  bcm  ßiufluf;  ber  lat.  unb 
ber  beutfdicn  ©rammatif  im  16.  3fll)i'i)-  fii'^'  '^t. 
accentus  (fr3.  accent)  entlel)nt  unb  fd)on  1571 
in  Simon  9iotb§  2)ictionanu§  nnb  non  .s>nifd^ 
1616  alio  Arembmort  Dcr3cid)net  (e§  ift  fd)on  1564 
oimmer.  Übro.  II,  573  belegt). 


aä) 


3Ibani§apfc( 


ad)  Sntcvi.  iiilib.  ach  afib.  ah;  baju  mfib. 
nlib.  51  dl,  Ql)b.  ah  ^1?.  'Mv  SBch'  ioivic  bic  iyät 
ml}b.  5lblcitunii  ät^jcn  eigtl. 'adi  faijcn'  (gcbilbct 
luic  ilirjcn,  biit5cn). 

3td)nt  9?].  mt}b.  achät  =  gr.^Iat.   achates. 

t  51(f)C  vlicin.  für  9? a dien. 

■;-  5(ti)cl  f.  ^JUnc. 

T  nd)clit  otro.  'en'cn'  ein  iubcnbeutfdie» 
2Boil,  öon  l)ebv.  äkhäl  'ei'fen';  fd)on  im  ^Rotroeljdi 
bc§  1.5./1G.  Cs^lu'bC'.  be3cugt. 

Sttftfc  5.  nibb.  ahse  abb.  ahsa  ^.  =  nbl. 
as,  anglf.  eax  iv.  (engl,  axtree)  ''Jldiic' ;  tia^iU 
mit  l^'Jlblcitnng  ba§  glcid^bcb.  anovb.  oxuU,  luo- 
raus-  entlehnt  mittclengl.  axel,  engl,  axle-tree. 
i^orgenn.  aksfi  ''Jldifc'  ift  über  bie  ibg.  Sm'adten 
roeit  ccrbreitct;  lU-neriunnbtfdiaft  belteht  mit  ffr. 
äksa  0.11.,  gr.  (iSiuv.  lat.  axis.  nfloo.  osT.  Ht. 
aszis  '3tdife'.  Jer  Ü^erbadn  einer  (Sntlehnnng 
ber  genn.  SiinK  ift  unbegriinbet;  t)gl.  '^ati. 
2;ie  örunbbebeutiing  ron  ibg.  akso-  bleibt  bunfcl ; 
man  bat  an  SBj.  ag  'treiben*  in  anorb.  aka 
'fal)ren',  lat.  ago,  gr.  ä'fuJ  (unter  '3(cfer)  ange^ 
fnüint.    S.  i)a<^  flg.  2Boit. 

5ld)fcl  ?;.  mlib.  alisel  al)b.  ahsala  5-  = 
anglf.  eaxl.  anorb.  qxI  ^.,  afäd)f.  alisla  Jv. 
'Sldifcl'.  53cjicbung  bc§  gemeingerm.  2Borte§ 
ju  bcm  altibg.  3ldifc  ift  ivabrfdicinlid};  lüeiter 
Tinb  lat.  axilla  (altir.  oxal)  '5ld)fcll)öl)lc'  iinb 
äla  (au§  *axlA)  '5ldifelböble,  Alügel'  uenvanbt. 
3m  Wenn,  bat  got.  *alisla  (ibg.  *aksl;"i)  nodi  eine 
rcidiere  SiiH'e,  inbem  normen  mit  germ.  o,  ibg. 
ä  in  ber  3tammftlbe  ba',n  gehören:  anglf.  öxn 
öcusta'''2ldifelbDble'  unb  abb.nohsana'mbb.  üehse 
uohse  7f.  ''Jldifelhöhle',  nbl.  oksd  'Jldifel'.  Über 
ba§  3?crhnltniv  Mi  Sdniltcr  f.  bie§. 

ncftt  ;lahlm.  mhb.  ahto  abb.  ahto  (baju  ogl. bic 
Crbnuiuvösabl  adite)  =^  got.  ahtau.  anglf.  eahta 
engl,  eit-'ht.  nbl.  acht,  afädif.  alifo:  ein  gemein^ 
germ.  unb  weiterhin  ibg.  ;^)ahlmort  mit  ber  ur^ 
fprüngl.  bualcn  Wrunbform  nktöu;  rgl.  ftr. 
aäjäu,  gr.  öktiü,  lat.  octo.  altir.  ocht.  lit.  asztüni. 
—  SDegcn  bc^J  5luc>brurfy  adit  Xage  f.  bie  gc^ 
fdiiditlidie  ^^cmerfung  unter  OJadit. 

5lrf)t  ?!.  mhb.  ähto  ^v.  'SPerfolgung,  mneb^ 
unb  ^•Keditlofigtcit,  ^Idit'  abb.  ähta  (anglf.  öht) 
Jv.  'feinblidic  i'crfolgung' ;  ba^u  nri)tcii  mhb. 
a?hton  abb.  ähton  ^^  afädif.  Ahljan.  nuglf.  rlitan 
(au§  *nnhtjan)  'perfolgen'.  Wenn.  *ahtjan  au^^ 
anhtjan  'oerfolgen'  unb  *arilitö-  'iVrfolgung' 
fdicinen  auf  einer  bentallofcn  2i?s-  S»  beruhen,  bie 
uielleidit  mit  ber  Siinie  uon  eng  ober  eher  mit 
gr.  üv(i-fKri  unb  altir.  <^ccn  '^mang'  jufammeit= 
gehört. 

nrijtc  Crbnung§snbl  mbb.  ahlede  mcift 
nertür^t  ,^u  ahto  al)^.  ahlodo  =  got.  ahtuda. 


anglf.  ealitoöa).  Tie  brcifilbigc  Jovnt  ad)tcbe 
ftirbi  im  1.".  ^abrhunbert  au§  (ücrcinjclt  nod) 
bei  Steinhömel),  aber  im  lö.  unb  IG.  ^obrh. 
finben  inir  bie  ^Nebenformen  adite  übe  (nad) 
fiebcnbe  gcbilbet)  unb  aditeftc. 

9(AtcI  9J.  f.  unter  Icil. 

n(()tcn  :?)Uv.  mhb.  ahten  ahb.  alüön  'hc- 
aditcn,  criinigen';  baju^ldit  J^■.  mbb.  ahte  abb. 
ahta  jv.  'i^caditung,  3hifmerfen'.  i^gl.  nbl. 
achten,  anglf.  eahtian  'erauigen' ;  ba^n  bic  l-'^lb^ 
leitung  anorb.  ä'tla  (got.  *ahtil6n)  'meinen,  bcn= 
fen'.  ;-)U  ©runbc  liegt  eine  germ.  SBj;.  ah  'meinen, 
benfen'  in  got.  alia  '3?crftanb'  —  ahjan  'glauben' 
—  alima  'öeift'.  Tk  ibg.  35>,v  oq  bat  eine  grofjc 
3>erbreitung,  fie  erfdicint  5umeift  in  ber  iBcbeu= 
tung  'feben',  bic  in  ber  jugcl)öiigen  Sippe  uon 
3luge  ,^u  läge  tintt. 

a6)tcv  nbb.  Tür  after;  —  3(diteruiaffcr 
'.Ciintermaffer'  f.  unter  Slfter. 

äd),K)t  otm.  gu  ad),  mic  bu ^cn  ju  bu. 

5tcfcr  9JJ.  ml)b.  acker  ahb.  ackar  accliar 
(ahhar)  9DL  :=  got.  akrs  Tl.,  anorb.  akr,  anglf. 
«cer  engl,  acre  (barau§  entlehnt  fr,^  acre),  nbl. 
akker.  afädif.  akkar.  @erm.  *akra-z  beruht 
auf  ibg.  agro-s  =  ffr.  äjra-s  5R.  'Irift,  Ghenc, 
Mnv',  gr.  (irpöc.  lat.  ager  (St.  agro-)  '3ld'cr'. 
Tay  i^crhältniö  uon  Irift  gu  treiben  madit 
c§  niahrfdieinlidi,  'öa^]  51  der  (ibg.  agro-)  auf 
ber  ibg.  2B3.  ag  'treiben'  berul)t;  ügl.  ffr.  aj 
'treiben',  lat.  ago.  gr.  äfvj  fomic  unter  5(difc 
ba-o  anorb.  aka  'fahren'.  „So  bcKidmet  ibg. 
agros  im  mciteftcn  Sinne  'Aelb  unb  ^lur'  ur= 
fprüngl.  cik-  'äBcibclanb',  uon  bem  bann,  alsS 
ber  5(cterbau  bie  iMcbjudit  .uirürfbrängte,  ber 
gröntc  leil  alc^  3(cfcrlaub  benutz  mürbe".  Ter 
^öcbeutung-öübergang  uolljog  fid)  roohl  auf  ber 
3i>anberung  ber  europ.  :^)nbogermancn  nadi 
JBcftcn;  aiui)  bie  SB,v  ar  'pflügen,  acfcrn'  ifl 
meftibg. ;  ugl.  gr.  dpöuj,  lat.  arare,  got.  arjan. 
ahb.  erian.  aflou.  orati  unter  'Jlrtlanb. 

UlbninottVfcl  Tl.  'beruorftcbcnbcr  !Ieil  be§ 
Sdiilbtnorpcl-ö'  uor  Mridnnbetannt  unb  uon  ben 
älteren  ainirterbüdieru  nidit  uer,^cidinet  (felbft  nidit 
uon  .s>enifdi  IGIG,  ber  übrigen«  5(bam&apfel 
alö "i^arabic&apfer  S.  90  angibt;  biefe  5^ebeutung 
ift  für  bac»  ältere  9ihb.  mchrfadi  bc.^eugt).  TaS 
früheftc  beutfdie  ;)eugnic-.  ift  1502  CS.  i^auhinu§ 
De  Cfirporis  humani  parlihus  (^afcl)  S.  HO 
ßpö-fxoc  vulgo'morsus  et  pnmuni  Adami';  1G03 
hat  (5.  Sdnuenrffelb  Theriotroph.  Silesiae  S.  21 
^l  b  a  m  c>  ,^  ä  P  f  l  i  n.  1 G7M  finbet  fid)  in  Tl.  .Krämer? 
23?ortbudi  in  teutfdi  =  ital.  Spradi  (9ii'miberg) 
5lbamc>bif;  'ber  .<{norpel  im  .s^alfe',  il  rnorso 
d"Adamo  (ebenfo  in  fuamer&  hb.^nbl.  23}b.  1710 
uiUer  fiel)ltnübcl);   Stielcr    1G91   üerscid)net 


nbbteicii 


miev 


3(bam§btf5  'larynx';  cbcnfo  (lat  2;cn^(cv  1709 
Clavis  Ling.  Lat.  larynx  5(öainiibtf;  (oiil.  ital. 
morso  d'Adamo,  frj.  morceau  d'Adam).  (S'J 
fe()lcn  ältere  ißcleac  für  ^IbaiiK^apfcl,  bas 
feit  tvrifd)  1741  imi)  3löeluiui  al»  fd)viftfprad)= 
Itd)  gilt.  G^'  cntfprcd)cu  fv3.  pomme  d'Adam, 
engl.  Adam's  apple,  jd)iuet).  Adamsäpple,  bän. 
Adams  äble,  iibl.  Adanisbroklcbcnfoi'odl.jablko 
Adamovve,  [uHiui.  Adamavo  jaldko,  Ictt.  Adama 
äbüls).  2;icfe  fo  uorbrcitotc  ixnicnmuui  iirünbct 
fid)  nur  bell  ;i^ol^öunl3,  bof;  bcv  itcbltnorpcl  ein 
Stüd"  bcc«  ücrbotcnen  ^(pfcliS  im  ^^^nrabiefc  fei 
(üieüeid)t  beruht  bicfev  auf  roinnit.  ©ebiet  im 
15.  '3al)vbuubert  bcjcugtc  S^olfvölaube  auf  Um= 
beutuug  uou  bcbr.  tappuach  ha  adam  'pomum 
viri';  pomuni  foü  bic  m(at.=bcbr.  ißcucnnunci  adcr 
(5vbabenl)etten  bec-  mcufd)lid)eu  Mörpcrc-«  fcini. 
2^a  3(bam  fpc^icll  audi  bcu  '^(pfclbul^cn  ober 
©rogcu  uou  Goa  bcfommcti  ijabcn  foü,  fagt  mau 
iu  ber  ^-^falj  älbam^froöc,  in  öeffeu  grüps 
(Gaffel  adamsgrüwes),  iu  Öeipjig  greps  adams= 
greps,  in  Sdiraabeu  unb  lirol  5(b am 6 bu^eu. 
3)af ür  iu  ber  'Jibciupf alj  unb  iu  ^;)iaff au  @  u  r  g  c  l  = 
hiopf,  iu  ber  Sd)iDei3  uub  im  Glfan  oiun"cl. 
Ghpträu-J  c.  2U  de  knoep  an  der  k^le.  ^ii  Cft= 
preufjcu  3  a  u  f  f  n  u  b  b  e  l ,  iu  ber  C  berpf al3  33  i  e  r  -- 
fröpfl  (3(bcluug  teuut  53icrfuoteu). 

abbicrcn  ot>ü.  iu  ber  1.  |)älftc  be§  16.  '^ai)xi). 
(9leid)3eitig  mit  fummiereu  fomic  fubtral)ie= 
reu  uub  multipliciercu)  eut(el)ut;  es  be= 
geguet  bei  ^ac.  Äöbel  1532  3ied)ueu  uub  33ificrcu 
<5.  Gl  unb  bei  6ruftu§  1562  Gramm.  Lat.  I.  306 
unl)  luirb  1571  iu  Simon  Üiotliö  2ictionariu§  al§ 
Sebniuort  uerscidinct:  ani  lat.  addere. 

t  abc  uereiujelt  fd)on  m()b.  ade  (aide,  bai-'  and) 
nod)  im  16.  3al)rl}.  3.  Jö.  bei  50luruer  (Seudimatt 
5B.  317  begegnet)  aiiv  altfr3.  ade  neben  adieu, 
^sm  16./17.  ijabrl).  bcrrfdit  abe  uub  mirb  oon 
9)Jaaler  1561,  üou  Stieler  1691  alv  üolf-:>üblidi 
ccr3cid)uet;  .'öenifdi  1616  fcnnt  fdiou  abc  uub 
aöiou  unb  1617  fiubct  fid)  abieu  and)  in 
beutfdieu  oeituugen  (frül)e  Sittcraturbelcge  finb 
Cpii3  1624  ^:]]oemata  S.  61,  ä1tofd)erofd)  1644 
öef.  ^l)il.  II,  815  uub  Sdntppiu»  1657  ^-reunb 
iu  ber  9tot  S.  63  foiuic  ©rimmelöbaufen  1669 
Simplic.  457.  458).  2t bc  ift  im  18.  ^sai)xi]. 
veraltet  (nad)  öeffing  ll''  280  „fiubifd)  unb  ge= 
mein")  unb  burd)  abieu  crfct^t  ifdiou  1644 
£prad)ocrberber  J  IIb;  1595  Sdieibner  Inter- 
preie  3.  3),  bält  fidi  aber  aU5  yoetifdicc-  2Bort. 

t  Stbcbnr  d)}.  bie  iu  SDIcdIcnburg,  '^Nommern 
nnb  ":|3reuf;eu  (bafür  iu  ber  9}tart  ituepncr 
uadi  Golems  1656  Oeconomia  Ruralis  3.  40 
unb  iu  ber  Ufermarf  it  u e p  p e r  eigtl.  'iilaiuicrcr' ) 
üblidie,  iu  mel)rfad)eu   'iiautuax-iantcn   ("örauu= 


fd)meig  hailebärt)  burd)  ^liebcrbeutfdilanb  ucr= 
breitete  !öeueuuung  bc<-  Stord)-?,  bie  fid)  aiv 
hvercli  ulwar  and)  im  Cberbeff.  fiubct;  ugl.  nbl. 
ooijevaar,  luubb.  odevare,  nU)b.  odebar  al)b. 
odobero  (frübcr  alfo  mar  ber  9iamc  üerbrcitcter). 
Ginc  3it)eifello§  fid)erc  Tcutimg  fcl)lt;  baS^  2Bort 
rairb  mcift  al»  'ilinberbringer'  (3U  anorb.  j<')ö 
'Äinb')  ober  al^  'C^lüdybringer'  gebeutet  (ugl. 
5ülob).    i^gl.  Stord}. 

5lbcl  1>JJ.  mbb.  adel  9J^3^.  '(^efd)led)t,  cblc§ 
(^efd)led}t,  ebler  Staub,  3]olll:ommenbcit',  abb. 
adal  3i.  (itnb  edili  5)J.)  '@efd)lcd)t,  bcf.  cbleS 
@cfd)led)t'  =  afddjf.  aSali  9c.  'cble§  ©efd)led)t 
(ÄoÜcft.),  bic  Gbclften,  ber  3Ibcr,  nbl.  adel,  anglf. 
ce(5elu  9^cutr.  'i)3l.  'eblc  5(bfunft',  anorb.  a?ial 
'3(n(age,  (ycfdited)t'.  Sencaubt  mit  a[]b.  uodil 
uodal  9c.  'Grbfit3,  .s^cimaf  (nbb.  Ulrid)  au» 
al)b.  Uodalrich  ober  Uf)lanb  auö  Uodal-lant) 
=  aiäd)f.  ööil,  anglf.  eSel  dJl.  'Grbfi^,  i>eimat' 
unb  nad)  C  3d}rabcr  aud)  mit  got.  atta  '33atcr' 
(altfrief.  aththa).  2)aruod)  fd)eint  ber  33egi-iff»= 
fern  ber  germ.  2B3.  a|):  ö])  {aibS  ibg.  ot  ober  at) 
ber  bc^  '33ätcrlid)en,  5(ngcftammtcn'  3U  fein. 
I^av,  bie  Sippe  eine  ariftofratifdie  Jö^bung  im 
SBeftgerm.  3eigt,  ift  für  eine  ältere  Äulturjcit 
nid)t  auffällig:  nur  ber  'i^orucbme  batte  ein 
(^efd)lcd)t;  Stammbäume  uou  J-ürfteu  (in  alten 
Cueüen)  reid)eu  iu  bie  altgenn.  ;:)eit;  bie  9camen 
mit  21  bei  al§  erftem  ÄompofitionSglieb  finb  ur= 
alt:  3llfou§  nad)  bem  Span.  (au§  Adalfuns); 
Adalheid,  Adalberaht;  Adolf  au?-'  Atha-ulf; 
ba3U  bie  3lbleituug  ai]b.  Adalung.  S.  nod) 
3(blcr  unb  cbel. 

Slbcr  <v.  mbb.  äder  al)b.  ädara  Jv-  =  mnbb. 
ader  '3Iber,  Sel)nc',  nbl.  ader,  anglf.  eedre  J- 
'3Iber'  (feiten  eSr),  afduueb.  a|)ra  ufd)meb.  ädra; 
ba3U  obue  bai-  ableitcnbe  r  im  'Ülnorb.  seSr  iba^ 
r  blof;  9iomiuatit)3eid)en)  ?f.  '3(ber';  got.  feblt  ein 
3U  biefer  Sinpe  e{)  gcböiige^i  2S>oi1.  3}orgerm. 
öt-  bat  mau  3U  gr.  nxop  'Sxvf  —  nfpo"^  '^audi' 
gefügt,  mobei  aud)  311  einnuern  ift,  baii  m[)b. 
mnbb.  äder  im  $1.  'Gingeraeibe'  bebeuten  fann. 

abtcu  au?:  tr3.  ä  dieu,  f.  abc. 

9(bjutant  9)1  roobl  ein  2e()uniort  be§  30iäbr. 
SlriegeÄ,  uou  Stieler  1695,  üou  23o1cE  v.  3Beit= 
beim  1722  unb  uou  Speranber  1727  al§  J-remb-- 
luort  ücr3eid)uet:  aus  fpan.  ayudante. 

3tblcr  Tl.  mbb.  adler  adel-ar  (aud)  adel- 
arn)  9Jt.:  eigtl.  ;]ufummeufct3ung  'ebler  2(ar' ; 
babei  ift  iutereffant,  bat";  31  ar  im  9cbb.  bic  cblcre 
53e3eid)nuug  ift,  mäbrcnb  2(bler  un^  als  @cnuc^= 
lüoil  gilt,  obue  bat";  mir  nod)  bcu  Urfprung  aiC^ 
2t bei  unb  3t ar  füblten.  3tbö.  *adal-aro  fd)eint 
3ufällig  unbelegt  311  fein.  Gntfprcd)cnb  uDl.  adelaar 
(neben  arendi.  ^"siu  16.— 18.  ^"sabrb-,  mo  3t ar  im 


5lbmira( 


—      6 


5(Qio 


jiücttcn  ©lieb  von  o»fanimenfe^ungcn  Icbcnbitj 
blieb,  finbct  lief)  meln^adi  bie  2^cutunn  yon  51  b  1er 
QU'?  51  bei  aar,  ba§  nodi  bei  .öerber  alv  ^}iebcn-- 
form  von  3lbler  (=  mlib.  adel-ar)ciicfieim.  Tic 
Don  C'iitticr  iicbraudite  ^-orm  ^(belcr  cntniridit 
bcm  norblliiiriiui.  iinb  iibb.  adeher.  S.  31  ar. 
5(bmtrnl  '^Jl.  in  bcr  Jöebeutuiu-j  'Cberbcfcl)le= 
babcr  ber  ,"ylottc'  (praefectus  classis)  —  ctiua 
glcidijeitiii  mit  5(rjciial  imb  mit  9(rmnbn 
(f.  umer  A-lottci  —  um  ir>r>(i  aU  iJlmiral  unb 
2tbmiral  ( Aronc-ucraer  IfjTS  im  ilric^vjbud)  liat 
nodi  eine  britte  ,"vorm:  5(mer)  ciuiiebüniert ; 
©i-ac-m.  ^überuÄ  unb  ^Tafmiobiuc-  1540  unb 
Jyrifiuö  ir)41  fennen  cc-  nod)  nidit;  "Jlmiral 
pnbct  iid)  15G1  bei  ÜJIaalcr  löc,  157»»  bei  .'pabr. 
^uniu!?  Nomenclal.,  ir>82  bei  ©oliuj.  Onomast. 
199  —  3lbmiral  löG2  bei  (Sxiifiuci  Gramm.  I. 
264.  Sdion  .'öeniid)  lOKJ  bcnoruuit  bie  Aorm 
2(bmiral.  2:ie  Sippe  iboju  ennl.  nbl.  admiral) 
flammt  auv  afr.v  admiral  amiral.  bie^>  burd) 
fpan.  i^ermittlnufl  (altjpan.  almiraje  de  la  mar) 
au§  arab.  amir-al-mä  amir-al-balir  'praefectus 
maris'  (amir  =  '©mir',  al  ift  ©cnitiupartifcl), 
roorübev  Soift  5Rom.  ^orfdi.  4,  3fJ8  bnnbcit. 
Sd)on  in  ml)b.  ;',cit  (feit  2Bolfram  non  G;fd)en= 
bad))  hatten  mir  admirät  amiral  amiralt  ak- 
litcl  bcö  (Slialiren. 

Slbrcfic  A.  in  ber  58cbcutunfl  'i8ricfauffd)iift* 
in  ben  ,'vrembmüilerbüd)ern  feit  Sd)eibner  Ki!).") 
unb  3pcranber  1727  ucr,^eid)net  unb  mobl  fd)on 
roährenb  bev  :5<»iäi)rijien  Mrieiicy  entlehnt  („meine 
Briefe  an  ÜJJonficur  JKhümliuii  abreffiert"  51r= 
inotU'o=9Jift,  Siettuuii  bcr  cblen  teutfd).  .s>aupt= 
fpradie  1G42).  ;;unfd)en  17r)()— ls.")U  finbct  fid) 
5^ c  h  ö r  b e  ( „i>cn  'Bv'xci  an  feine  53el)örbc  abiieben" ) 
alv  i5erbeutfd)univ  —  Xie  bei  unc-  am  3d)lun 
bcö  Is.  ,^al)rl)v..  auftretcnbe  ^cbeiUuiui  'feierlid)ey 
Sd)reiben'  ift  pon  Gnglatib  auyiiejianiien,  mo 
address  feit  ber  JHcftauration  l(i02  alc«  '3d)rift 
ftüd  bcö  cufll.  "I^arlamcnty  an  ben  ilönia'  (biefe 
SBcbeutunfl  mirb  in  Teutfd)lanb  bem^M  in  ber 
1.  .C>älftc  bev  IS.  Mhi%y  unb  ,v  'l^.  bei  aUora^ 
fori  1727  vicbud)!)  auftritt.  ;Ju  Wrunbc  liciU 
bcr  3ippc  fr,;,  adrcsse. 

Slbüofnt  '))!.  im  Einfang  beö  10.  ^snlirl).  be= 
rcitö  iiblid)(.iMmen  l.Jl!»  S\la<\  unb  i^crmanunii; 
Scb.  ^-i^ranbt  iniO  ^jjarrcnfpicucl;  Scb.  ("yrancfi? 
llbciict?unrt  üon  (fracMuiiv.'  l'ob  ber  Iborbeitiunb 
feit  9Jlaaler  ]'»r,\  and)  poji  ben  SJiirterbiuhern 
ücr;icid)nct :  auv.  lat.  advoratus  (f.  unter  i^oiiti. 
t  äfcr  f.  aber. 

■i"  nfcrn^Jtip.  'micbcrholcn'  ein  oberb.  ÜOort: 
ml)b.  ävfrcn  al)b.  avarön;  f.  unter  aber. 
=aff  3uffir  ,uir  i^ilbun^  uoji  !8ad)namen  (Gr- 


)Cil§namen  (bef.  im  Jränf.^.'öeff.  v(\\.  .sSoneff), 
luoui  -ep-  -p  iand)  mcftfäl.)  alv  unpcrfd)obcne 
^•orm  bcv  -Jibb.  j.  53.  in  Scnncp.  Tay  ,;u 
©runbc  liciicnbc  *apa  ift  feit.  (=  lat.  aqua 
'3Baffer',  tiot.  ahwa  MhuV). 

9(ffc  1  301  ml)b.  alle  al)b.  affo  Tl.  (baju  im 
3(l)b.  bie  5c'»i"i»^iJ'^i"Hlcii  ^^^  ^^i"  alTinna 
'^tffin')  =  anorb.  ape,  ancilf.  apa  engl,  ape 
(barau'5  ir.  c\äl.  apai.  nbl.  aap.  3^ur  fad)tid)e, 
nid)t  aud)  fprad)lidic  förünbc  fpred)en  bafür,  haii 
iierm.  apan-,  mit  uield)cm  altruff.  opica.  altböhm. 
opice  ,^uiammcngcl)ört,  alö  uraltee  Sel)nuioi-t 
auf  unbct'anntem  .'öanbclvipcgc  ju  ben  @cr= 
manen  fam;  £>.  Sd)rabcr  bent't  an  feit,  äßpdva^ 
(für  (ißßdva<;?)  '3(ffc'  bei  .'pcfi)d).  ;>ben= 
fallC"  ift  C'o  fid)er,  baf;  c§  fein  gcmeinibg.  unb 
aucf)  fein  meftibii.  2Bort  für  5lffc  iicgcben  bat; 
fo  entflammt  mnbl.  simme  simminkel  '5(ffc' 
(barauv'  nbl.  sim  scliarminkel)  burd)  alte  @nt= 
Iclinuuij  QU§  lat.  simia  *simiuncula  (anbfrf. 
*simmia  anv  lat.  simia  =  frj.  singe).  —  <B. 
aud)  9Jhinaffc. 

t5lffc2  grij.  'lorniftcr'  ueucrbiniv3  in  ber  SoU 
batenfprad)e,  mcil  ber  ©aufler  ben  'Jlffen  auf 
ber  Sd)ultcr  trägt. 

9lffcct  Tl.  im  •Jlnfaitg  bc§  16.  ^al]\i)§.  auf= 
tretcnb  uiib  oon  3imon  3iotl)  ir)71  unb  .s>cnifd) 
1G16  uer,;cid)nct :  ün<-'  lat.  affectus  (frül)c  Belege 
ir>26  in  bcr  '>^o\xi.  (Sorrefponb.  von  Strasburg 
1,  26;-^;  3eb.  m"ancfö  Übcrfeljung  uon  Gra&muö' 
l'ob  ber  Il)orl)eit  3.  Km''). 

•i" 9lffi»Itcr  Tl.  '^Ipfclbaum'  unter  5lpfel. 
Alfter  Tl.  ml)b.  aftcr  al]^.  aftaro  Tl.  '^43o= 
bcr'  eigtl.  'bor  .s>iuterc'  ^n  ml)b.  after  al)b. 
aftar5lbi.  'hinter,  nad)folgenb' ;  tia:'in  got.  aftana 
'uon  hiutcJi',  anglf.  a»fter  engl,  after  'nad)'  (nbb. 
nbl.  achlcr).  got.  aftra  '^jurücf,  mieberum'.  !i>cr= 
uiaubtfd)aft  mit  got.  afar  'hinter'  unb  ber  unter 
aber  behanbeltcu  Sippe  fleht  feft.  —  ^Iftcr^ 
in  ;)Ufammcufcuungcn  eigtl.  'nad)',  morauy  ber 
^-Begriff  bec>  'llncd)ten,  3d)led)tcn' ;  pgl.  mhb.  aftcr- 
spniclu!  'i1iad)rebe,  '.Jlfterrebc'  —  afterworl  'i^er= 
leumbuug';  bie  ältere  ^iVbeutung  'nad),  hinter' 
bemahren  nhb.  Alfter  miete,  =mufe,  =rcbc. 
'■i^ead)tc  nod)  Alfter  barm  ©n)pl)ins5  .Oorribil. 
isorrebc  S.  6;  fd)iPäb.  (bereite^  in  ml)b.  ^\c\t) 
aftcrmonlaj;  für  'Xienftag';  ,'ö.  3ad)y  Artft= 
uad)tv'fp.  ;'.7,  '11  21 .",  %  f  t e  r  w  i  n  t c r  '''1iad)mintcr'. 
1 5(flnlnftcr  Tv.  im  16.  ,uihrh.,  beiCpitj  5lge= 
1  after  unb  bei  Wüutl)er  ^Iglafter  f.  unter 
Gilt  er. 

'Hn'io  Tl.  in  ber  1.  .«öälftc  bc§  18.  3a()rf)§. 
herrfd)enb  gcmorben  (172u  uon  Spanutiu^,  1727 
uon  Speranbcr  unb  l'Joratori  ab?  mcmbmort 


laff  Ql)b.  Eril-affa,  2lfd)aff  al)b.  Asc-affa;  unb  |  ucr,;cid)net.    ^n  ber  2.  .\>älfte  be-o  17.  ^^aljrf 


5(i3lfi 


n^iicii 


(IGGO  Cucv()ctbc,  Srfivcibhmll  S.  189.  194; 
1685  @.  Öicbe,  tcutid)c§  SBövtcvbi'utlciu  ^  'ib) 
iialt  bafüv  lazo,  uioncbcii  fid)  jüiuicrc§  lagio 
ctnl'tcdt,  big  um  IT."/)  'Jlato  bafüv  [)cnid)cnb 
luivb.  Ter  ciaujcii  Sippe  lietit  311  Önmbc  ital. 
l'aggio,  picinontcf.  Tagio  '>i(ufoelb  beim  i9ed)= 
fein',  ct(itl.  'iu\iucmlid)feit'. 

5(fllci  d'-  "'')b-  agleie  ü{)b.  agaleia  Jy.  = 
nbl.  akelei;  ui]l.  ital.  aquilcgia  (unuieftaltet  frj. 
ancolie).  llripruiui  bitntcl.  Tie  n()b.  3iebcn= 
form  3(felei,  'Jlflci  ift  nbb.  r^^ommern  aklei) 
=  nbl.  akelei. 

Stflrnffc  iv.  eilt  um  1700  auftretcttbce  m-cmb= 
mort,  ^lieitev  uoiltommency  u.  f.  m.  ©örtcrfmd) 
(£()cmiiit3  1722  S.  2iJ8  uitb  ;')CbIer  17:52  jucrft 
ucr3eid}nct  iittb  noit  bctt  "^l^itriiten  ilittbcrlittg  179.5 
itttb  (Sampc  1813  bcbanbclt:  cileidijeitio  ntit  cttcjl. 
agraffe  au§  frj.  agrafe  (agraffe)  uiitirgl.  agrape, 
\)a§  mit  ivaüou.  agrafer  '(^reifen'  auf  a{)h. 
kräpfo  ',s*->afcu'  (f.  ^Irapfcn)  jurücfocbt. 

t  5(öftcin  dJl.  f.  33  c  ruft  ein. 

SKjIc  A-.  mlib.  ale  al)b.  Tila  ^■.  '3dntftcr= 
a()le'.  3^0311  in  o(lcid)er  iicbeutunci  bic  'iJtbIcituufl 
al]t>.  älimsa  älansa  J.  (mit  bcmfelben  Suffir  mie 
©cnfe):  cio(t(.  alesna  (fd)iüci3.  älesne  alse), 
iüo()er  cutlebut  bie  romau.  Sippe  oon  fpan.  alesna, 
ital.  lesina,  frj.  alene  '2(l)lc'.  iBgl.  anglf.  <el(cnci(. 
auf  bcn  Crfnepinfehi  alison),  anorb.  alr,  nbl. 
aal  eis,  bitmaiid).  eis  '3(hle'.  Sscrmaubt  mit  ffr. 
ärä  '-^^friem,  3((}(c'  nnb  mobl  audi  mit  [it.  Via. 
lett.  ilens,  preuf?.  ylo  '3l(}le'  ifallv  fic  auf  por^ 
genn.  elä-  '5(l)(c'  meifcn).  3"  Teutfdilanb  fiub 
uod)  Säule  unb  Pfriem  al§  Spuonpma  3U 
nennen  (aud)  Crt,  öftreid).  Sdiufterörtel). 
3Son  älteren  2erifoi^rap[)cn  fcunen  Arifiu§  lö-tl, 
©raSm.  ^dbcrib^  löiU  unb  'Maakv  LlOl  31  b  l  e  nidit. 

91I)U  -Hl.  mbb.  ane  (uiuticlautetc  ^Itcbenform 
ene)  abb.  ano  dJl.  'örofuiatcr';  ba3U  bimtniuiu 
alem.  '3U)ui  SOL  '©rotumtcr'  unb  nbl.  aanheer 
'3U)nberr'.  (Vcrncr  3(bnc  J-  '"bb.  ane  abb.  ana 
5.  '@rof;muttcr'.  Tie  Sippe  ift  fpejififd)  beutfdi, 
ben  übrigen  germ.  S^ialeften  fremb  (bod)  ügl. 
anglf.  Onela  aiv  Gigcnnamc);  pgl.  aud)  bic  3u= 
gcl)öi-ige  eigtl.  biminutinc  '-i3ilbung  G  n  f  c  l.  9tuf;er= 
balb  bcy  (5crm.  ftcücn  fidi  al^^  urt)crmanbt  bin3u 
lat.  änus  'alte  Arau',  altprcun.  ane  '@rof;muttcr', 
Ut.  anyta  'Sdmnciicrmuttcr' ,  mol)!  aud)  gr. 
(Öefi)d))  ävviq  '0)rof;muttcr',  aüeft.  nyäka  (fall§ 
=  *anyäka)  '©rofiuatcr'.  Über  bie  53cbcutung 
t)on  'iü]\\  f.  ©ronuatcr.  2;ic  53ebcutung  '3)or= 
fabren'  luirb  für  2U)nen  jucrft  im  9ibb.  (3.  33. 
in  ^vommcru)  bezeugt;  fic  begegnet  j.  33.  in  S>cid)= 
iimnuö  '^.'pcftc  ber  .Itieberfadifcn  (172.j)  I,  17. 
246;  II.  62.  192;  III,  367  unb  mirb  um  175U 
fd)riftfprad)lid}. 


abnbcit  otip.  'ftrafeu'  m()b.  anden  ül)b.  antön 
anadön  'ftrafen,  rügen'  3U  abb.  anto  anado 
'iffl.  'luiberfabrcne  Mräufung,  nerbittcileS  0)cfüb( 
barübcr,  ;')Orn' ;  entfprcdicnb  afädif.  ando  '3hif-' 
gcrcgtbeit,  oorn',  anglf.  anda  oneöa  '(5ifcr,  'Jirger, 
.N>an',  1U03U  andian  °3ornig  fein'.  Tasu  bemabrt 
ba§  C^)ot.  bic  3U  (^runbe  liegcnbc  5i>3.  an  'baudicn, 
atmen,  fdmauben'  in  us-anan  'fterben' ;  pgl. 
anorb.  ande  (barau§  fdiott.  aynd)  '-lUem,  @eift'  — 
9nd  5.  '3(tcm,  Seele';  unb  nod)  anglf.  eöian 
'atmen'  (got.  *an^jön  norauefe^enb),  anglf.  oro|) 
oru])°3(tem'(got.*uzan|))—or(5ian  "atmen',  anorb. 
orende  '3(tcmlofigfeit'.  Tic  in  ber  gan3en  Sippe 
entbaltene  iri>3.  an  ift  altibg.  in  ber  33cbcutung 
'baudien';  vgl.  lat.  aniinus  anima,  gr.  dveuoc, 
ba3u  bie  inb.  3B3.  an  'bniid)en,  atmen'.  —  aljnbcii 
3tm.  'abnen'  f.  abtten. 

9lÖnc  *y-  'Stengclfplittcr  uon  (Vlad}§  ober  .sMnf 
ml)b.  agene  abb.  agana  J-.  'Spreu'  =  anglf. 
pegne  (mittclcngl.  awene,  engl,  awns  '©rannen, 
'Sldicln  an  ben  3ibrcu'  ift  norb.  (Smlcbnung),  got. 
ahana,  anorb.  ogn  'Spreu'.  2{u§  bcm  3lltgerm. 
ftammen  finn.  akana,  eftn.  agan,  lipl.  agan. 
Urpcrmaubt  mit  ber  germ.  Sippe  finb  gr.  axvri 
äxupov  'Spreu'  fotüie  lit.  akütas,  Ictt.  akots, 
apreuf;.  ackons  '3(()nc'.  @ot.  ahana  unb  abb. 
agana  bentben  mit  apreuf;.  ackons.  alat.  agna 
unb  gr.  äxvri  auf  ibg.  akonä  akhonä. 

äljucin  3tiu.  eine  im  16./17.  ^^brb-  nod)  int= 
befanntc  ^^tcubilbung  3U  äbnlid),  bie  in  ber  2. 
.'öälfte  bes  18.  3afn"^}§-  burdibiingt  (bei  ©octbe 
belegt).  2)afiir  miprgl.  (3.  33.  bei  öutber  unb 
im  poingen  S^brb-)  äbnlid)cn  („er  äbnliditibm 
in  etmaä"  Sticlcr  1691).  Saä  uon  i^ritfd)  1741 
nod)  nid)t  ucr3cid)ncte  ab  nein  mirb  non  .v^enna^ 
177.")  .»öanbbnd)  S.  18.j  al-!^  „2i>ort  a\ii  bcm 
gemeinen  Öebcn"  per3eid)net,  erbält  aber  in  feinem 
3(ntibarbanbJ  1796  bcn  33or3ug  uor  ä[}nlid)en. 

aöncii  {]tw.  ncucrbingS  perfönlid)  „id)  abne 
etroa^."  (öoctbc  Okbiditc  II  83;  Sd)i[lcrÄ  2i>allcn= 
ftein  IV  9;  Ublanb?  @cbid)te  19.  32.  83.  llU); 
im  18.  3a[)rl).  uitb  frül)er  unperfönlid)  „e§  abnt 
mir  etmaS",  feltener  „mid)  abnet":  an?-'  mbb. 
anen  (lueift  mich  anet)  'porauefeben,  abnen', 
ber  älteren  ocit  unb  bcn  übrigen  germ.  Tialcftcn 
frcmb:  3(blcitung  oon  ber  '4>räpof.  an;  abnen 
eigtl.  'anfommen,  überfommcn'  (eigtl.  non  @e= 
fpcnftcrn  ober  Iraumbilbern  3U  perfteben).  2^a§ 
pon  Sutber  unb  .s>an§  Sad)§  gebraud)te  ©ort 
fd)cint  mb.  nbb.  311  fein;  aU-  üolfcniblid)  für 
Cberbeffen,  '^^onnnern  lutb  anberc  mb.  nbb.  Öanb= 
fd)afien  angegeben,  ift  cv  ben  oberb.  d)la.  frcmb 
unb  feblt  im  16.  ^abrb.  bcn  Öcrifograpbcn  ArifiuS 
1541 ,  Tafppobiuä  1,540  unb  9Ttaater  1 561  ,niäbrcnb 
ßraemuy  2llbcru§  1540  „cö  ant  mir"  unb  „id) 


ät)iilicf) 


—     8     — 


^;!llbe 


aiit"  ocrjcidmct.  5hi^  beut  3ibb.  nantmcn  burrfi 
Gntlclimmii  bic  (^Icidibcb.  bän.  ane  iinb  id)rocb. 
ana. 

öfiultd)  ^ilbi.  beut  ÜlJbb.  fvcmb;  bei  öiithcr 
nio  c  n  1  i  d)  iicläiifui  imb  iuXrudcn  bc§  iucftlid)en 
DJJittclbcutjdilaiib  im  IG.  ^sain'i).  in  bcr  i)Jcbcn= 
form  cinlid)  aiiilid)  (tiva»in.  3(lbcnie  1540 
cDiilid)),  lyny  für  bac-^  oumittclb.  cnlich,  älin= 
lid)  3(blcititiui  ^^u  ein  cvioeiü;  v<\\.  lat.  similis 
ju  seiiiel.  i)iit  bicjer  Tcutnnii  von  ä  Im  lid) 
Dci-n-öiit  nd),  bat";  ev  bcin  iiltovon  Cbcrbentidicn 
fvcnib  mar,  nnc  c-:-  nod)  beute  bev  obevb.  '-l^oltc-^ 
\vvad)c  feblt;  bcvö  "-öac-lcv  '-öibcUilofirtv  von  -)li>am 
^^ctri  1521  unb  im  5(nidilufi  bavan  anbevc  'l^ibd^ 
fllofjavc  iiben'ejjen  ii'uthevy  ehnlid)  mit  fllcidi 
(iilidii,  iinb  ba.ui  ftimmt,  bat";  Tajiuuibiu'o  unb 
(Iviiiu-ö  lat.  similis  mit  iilcid)  uilnd))  übeiiclien 
unb  ilbnlid)  iibcvbaum  nid)t  iHn-UMd)nen;  and) 
iiebraud)en  obevbeutid)c  Sd)nft)tcllev  für  nnjcv 
ähnlid)  uielfad)  aleid),  jnmal  in  friib  nl)b. 
^cit.  ^'su  bev  abb.  ^eit  iibcnuiciit  j^ilili  nud)  fiiv 
'äl)nltd)'  (im  iHbcinfränf.  and)  anagilih  analili, 
ml)b.  anelich).  ^'^m  Siebcnbiiviv  beiieiinet  uiel 
fnd)  önas  inas  alö  %ileid),  abnlid)'. 

SUiDrit  i1?.  mbb.  a[)i>.  ähorn  lUL,  beiien  ä 
l'id)  auv  beut  2d)U'ei,v  foiinc  aiiy  bcm  iKbb.  bei- 
ÜJtünftevlanbev  eviiibt.  Cfttbiiv.  id)U)ci,v  änhum, 
iu03uil^ijrtcvbüd)cvbey  lU.  biö  is.  ^'^abrb'J.anhorn 
ancliore  anili(jrn  bieten,  tonnen  uielleid)t  bavauf 
I)inbeuten,  bau  abb.  mbb.  Ahorn  aiiy  *anli<)rn 
cntftanben  i)t.  %h  uvvcrmanbt  biivften  ba.^n 
flcböven  lat.  acor  ':}(bovn'  unb  (\v.  üKuöTot;  {c\v. 
diKUTaXic,  'iiHutbolbevbeeve":').  (5"inen  anbevn 
alteu_ "Jiamen  beö  '.Jlboni-ö  j.  untcv  ''llJanbolbcr. 

^l)rc  A-  nn^-  bem  '^Uuval  von  mbb.  elicr  abb. 
ehir  ahir  ^JJ.  '"jibrc'  =  nbl.  aar,  nngif.  6ar  (an^ 
*eahor)  unb  a-liher  cnjil.  oar.  Ta  ba§  r  bev 
31blcitunfl  fiiv  ältcveö  s  ftebt,  finb  <\ot.  alis  ))i. 
(Wen.  alisis)  unb  auovb.  ax  laiub  id)iueb.  bau.) 
"Jibvc'  bamit  ibeinild);  ba^i  Tcvncv  abb.  ali  ''jüive'. 
9(uf;evbem  inil.  abb.  aiiil  ubb.  'ikbel  '^JiU)vcn= 
ftad)el,  '/lbreniinl3c'  (mciien  be-5  eh  v(\l.  baiev. 
Gdiev  'jlibrc',  aut^lf.  novbhumbv.  ahher),  an^^lj. 
(>k1c  '5ibveniinlKn'  cn<\{.  ails  cils  '$<ai1  on 
2i.^ei,?en  unb  Cikvlte',  nbb.  (5-ibe  'flbvcnfpit^e'  {c\ot. 
♦ajjip":').  Tieticvm.  3L\^  ah.  bie  bef.  'fniveniinHe, 
^l)rc'  bebeutet,  nimmt  ui  lat.  acus  ((^ien.  af(  risi 
9i.  '(^etveibeitad)er.  llberbaum  iit  im  ,\biv  eine 
äl.\v  ak  mit  bev  ('•hiiiibbebeiuuna  bev'  '3iutKn'  iebv 
reid)  eutmidelt;  ual.  \\x.  ^Kavoc;  'Xiflelart'  — 
ÜKuiva  'iNiebftad)cr  -  «ükujv  'ib3uvf jpieiV  -  üKpo; 
'jintj*,  Jat.  acus  —  aculeus  —  acies  (j.  Gdc). 

t  9(brcn  —  ."öau$evcn  OT.  '.'jSan^fluv',  in 
übiiriuiien,  .öeffen,  »Ivanten,  Gljaf!  unb  Sd)iüaben 
iiblid)  (and)  fd)iüeij.  orn  onni  auc^  mbb.   om 


9JJ.  '("vunbobcn,  Icnnc',aud)  '©vunb,  Sobcu'  abb. 
*erin  d)l.  {c\ot.  *arins),  ii)eld)cm  anovb.  arenn  Tl. 
'.'öevb'  entiin'id)t.  ©eitcvbin  maii  abb.  öro,  anovb. 
jorve  '(^-vbe',  joiuie  lat.  area  '.söofvaum,  Senne' 
—  arvum  'Js-luv,  Saatfclb',  fevnev  and)  oiv.  ^paZe 
'auf  bic  Gvbc'  uevmanbt  fein.    ©.  ivlnv. 

nid)cn  '].  eid)cn. 

iHtclci  --Hfl ei  f.  51 1;» lex. 

Wt  Tl.  id)on  non  .VScnifd)  IGIO  i)cv,^cid)net 
{'—  „leil  bev  C5omocbi  ober  ^vaiiocbi"!  unb  uon 
Tbi^  „Xaiibnc"  1(327  (.icbvaud)!  (i>(i)üv  bei  .v^anC- 
Sad)"?  nod)  actus):  an<--  lat.  actus. 

^^IftCH  iUuv.  in  2ubiuiii§  enc\l.=tentfd).  2Bb. 
171G  unb  in  ben  Arcmbiuöi1erbüd)cvn  feit  Sticlcv 
IGOf),  SpanutiuÄ  172(1  unb  Spevanber  1727 
iHnicid)net,  luährenb  fvübcv  bic  lat.  ^autfovm 
acta  im  Tcinid)cn  iun-bcvv)d)tc ;  bod)  bat  fd)on 
.s>cniid)  IGIG  ^){atyacten  l'^VIcii:  CSvefc.  Steiiicv 
lG2n  älHid)tcliiefana  B  11^  bieten;  in  ben  ;-)Ci= 
tuui^cn  —  ,v  ^.  (Solu  1579  —  finbet  fid)  2(ctcn 
fd)on  fvübev). 

Vlftic  ,'s-.  an->  nbl.  actie  =  cuiil.  action  (jc^t 
bafüv  sliare),  fr3.  action:  uvfin-nl.  „ein  .s>anbel-ö= 
mort  bei  bev  oft-  unb  n)c)tinbiid)en  liompat^nie  in 
(iuiilanb  ii'ie  and)  in  Avantvcid)"  (opcranbev 
1727);  fd)on  in  Üubmiiv?  entil.^teutfd).  üli>övtcrb. 
171G  aly  bciufd)  ucv,^eid)nct  („'^(ciion  bei)  bev 
oftinbifd)en,  afvicaniid)en  unb  bnbfonbaifdjcn 
(iompartuie  in  Guiilanb"),  cbenfo  im  llicucn  uoll^ 
fommcnen  ii.  f.  m.  SBörtcfbud)  uon  inilrt  v.  2Bcvt= 
beim,  C^bcuuiil^  1722,  and)  bei  OJJovatovi  1727 
('iyii)i)iiHnid)c  "^(ctien  bef.  in  A-vanfveid)  bcfannti. 

^.Hlnünftcr  '.lU.  mbb.  alabasler  (ubl.  albast. 
iiot.  alabalstrai'in)  aiiy  lat.n^v.  alabastruui. 

i?l(nuti  Tl.  (eine  ("sifdjavt)  mbb.  alanl  abb. 
alant  alunt  Tl.  =  afQd)f.  alund;  ha^n  uielleid)t 
anovb.  olunn  'ein  ^ifd)':  bunflen  Uvfpvnno'ö, 
üielloid)t  mit  ?lal  ücvmanbt. 

Vllnnt-  Tl.  (eine  'lU'lau.'icnavt)  mbb.  alant 
abb.  alanl  Tl.:  bindicu  llripruniv?;  ntan  uev; 
mutet  ;')Ufammcnbanii  mit  bem  ii(cid)bcbeut.fpan.: 
povt.  ala.  baö  mit  fv,v  aunrc  auf  lat.  inula 
3Uviidnotiibvt  mivb. 

lUIarin  l'J.  evit  nbb.,  mit  en^l.  nbl.  alarm  an^ö 
rtleid)bcb.  ital.  allarme,  mobcv  and)  fv^.  alarme 
(eit^tl.  ',311  ben  SBaffen'l;  bic  (i-ntlebnuuci  nc= 
fd)ab  im  IG.  ,\al)vb.  in  ben  i'autfonucn  !i!evman, 
(V ll<''vm 0(111,  ".Jllavma  unb 'JUarm.  S.  Öävm. 

lUInnu  Tl.  mbb.  alun  9.1].  '"üUmn'  au'j  lat. 
airim(;n,  uiobcv  aiul)  Iit.  alunas,  ubl.  aluin,  fv^. 
alun.  enal.  alum  (auiilf.  a'lifne,  and)  efnej. 

^JUbc  1  ,1.  ml)b.  albe  abb.  alba  Jy.  'rociftce 
beim  ''JJJefjopfcv  flcbvaud)tc§  Äleib*  nad)  bcm 
i}leid)bcb.  tivd)l.dat.  alba  (cn^l.  alb). 

■sfUbc-  7s.  'SBcinfifd)'  mbb.  albel  Tl.  bcm  lat. 


?(( beere 


9     — 


alle 


albula    311    Wnln^o    liciit,    luornitv    nudi    fr^. 
able. 

t  5Ut)ccrc,  'Jdbcitng  iiM).  '.'sobaunt'c'bccrc', 
jclioit  nuiöö.  albere;  al-  lutvD  nicift  mit  •Jllauts 
3uiamiiiciu3cito(lt.  Gntfprcd)cnö  iiM.  aalbes  aal- 
bezie;  vo,\.  ^ccrc. 

SUbcr  Jv.  'iBoitUHUipor  ml)i).  alber  n()b. 
albciri  d)}.  ''^avvd' :  entlehnt  anc->  ita(.  albero 
(and  Int.  albulus  eii^tl.  'i\>cifuiappcri;  einmal  iit 
al)i).arbar  ''l.Hnu'cr  be,^euiit.  ,^\beniiicli  mit'iJtbelc. 

t  5Ubcrci  /V.  bei  ^ejunci:  nöö.  ®ortbilönnc(. 

ttlbcrit  %i)].  älter  n[)b.  alber  mf)b.  ahvcere 
'cinfältiii,  albern'  al)b.  älawari  \iiitin,  frennölid), 
jnticncii^t'  (mit  iiucreffantem  '-öebcntnni^c-'übcriianci 
i)om 'Jlbö.  ^nm  ilibö.i;  Daneben  bebentct  ba^ö  alib. 
5lbi.  and)  'mabrbaftiq,  (\mv^  umlir';  fo  mirb  andi 
für  ciot.  ^vvcrs  'mabr'  bie  iiebentnnn  "frennblidi' 
burd)  un-werjan  'nnmiüiii  fein'  uorani-iieietjtdH-il. 
aud)  al)b.  mitiwdri  'freunblid)');  f.  \va[)x  nnb 
all.  ilbrigcn^i  fcl)(t  albern  (baraiiS  cnttcl)nt 
fd)H)cb.  allvar  '(Srnft'  ?)  in  ber  jetjigen  53cbentuno( 
bcn  oberb.  $)Ja.;  Sntber  bat  ed  al-:i  albcr  an§ 
bcm  ä1ib.  in  bie  3d)rinfprad)c  acbradit.  2)ie 
oberb.  ^ibcUilofiareirj22— 1Ö3U  überleben  Öntbery 
albcr  mit  närrifd)  nnb  fanteftijd),  nnb  bie 
oberb.  iöcarbeitnngcn  oon  fintl)crö  33ibel  l)abcn 
bafür  einfältig  nnb  nntueiS.  Jitr  Sittber? 
albcr  babcn  bie  nbb.  33ibetn  alücrn,  nnb  bay 
anelantenbe  n  ber  nbb.  ("^orm  ift  feit  ber  2.  .s>älfte 
bev  17.  ^alirbcv  I)b.  gemorben;  nod)  ^^-rifd)  17-41 
bcuor^ngt  albcr.  Untlar  ift  bie  '-öe^iebnng  .^n 
fd)mci3.  älpsch,  nbb.  (-^^ommernj  alfsch  'albern' 
(nbb.  alf  'albcrneö  91läbd)en'j. 

t  SUbcrtnt  a:  bänfig  im  17.  ^sain'i]-  (ugl. 
3.  33.  (^r-immclc4)aiifen  1663?  Simpl.  I  50,  69U. 
II  41!),  ®eife  1672  (Srjn.  60.  252.  SSegen  ber 
23;>ortbilbiing  ngl.  (i-brbartät,  (^robität, 
Sdimnlität  nnb  Sdinöbität.  3.  Süberei.  — 
3u2Ilbertät  gebort  'iJdbertift  'alberner ^lienfdi' 
bei  '^^räto^nv■  'Jüibcjabl  ISS.  53cibe!?  finb  bnr= 
fd)ifofc  ober  ;ifeuboafabcmifd)c  SBortbitbnngen 
au§  mat'aronifd)cr  Siditnng  (^^afeniagb  60  ex 
Kurzweilitate  im  22i>b.2). 

9l((6l)mtc  A.  (uon  i'llaaler  1561  bereit^  alc-' 
2üdnmi)  ücr3eid)net)  fpät  mbö.  alchemie  ,'v. 
=  ital.  alchimia,  fr^.  alchimie:  Cnellc  arab. 
al-kimiä  (al-  al§  arab.  3ütifcl  nod)  in  "Jdfali, 
StU'oran,  ^llfabe,  'Jllbambra;  f.  ^Iltoucn) 
=  ©b ernte,  t>a^  aly  chimia  Xll^ei«  \ei\JLda 
jiicrft  in  einem  Tefret  2)ioflctiany  belegt  nnb 
luabrfdicinlid)  in  '3lleranbria  jn  .s>anfe  ift  (nrfprl. 
bie  Ännft  llIetallprätHiratebar^uiftellen).  llrfprnng 
bnnfel.  3>gl.  .'öoffmann  in  iabcnbergd  .s>anb= 
roörtcrbnd)  ber  (ibemic. 

alcrt  "Jlöi.  ein  lanöfd)aftlid)(3.  53.  in  33ateni) 
fituijc,  öti)mologiicI}e?  ?3övtev&ud).    6.  9(ufl. 


iiolt'c->tümlid)ev'  i'cbnmort  an^o  frj.  alerte,  fd)on 
](J95  uon  Stieler,  1710  non  oininutine  nnb  1727 
üon  Speranbcr  uer3eid)nct  (frj.  ä  Terte  eigtl. 
ba§  '.s'^eraiti-rnfcn'  ber  £d)ilbmad)cn). 

5Ufnn,5crct  5-  mbb.  ale-vanz  Tl.  '^^ßoffcn, 
Sdfaltbeit,  betrug':  ju  ai)b. gianavenzon  'f motten' 
iinvi  al-  be§  nibb.  tuie  in  albern);  hain  5'tr= 
lefan^  nnb  ^-ant. 

5üfo{)oI  Tl.  15s;!  uon  Il)nrnci)ffcr  (Jnomast. 
als«  alcofol  mit  anbercr  '-l->ebentnng  ('-^nber')  bc= 
jcngt;  bie  bcntigc  ibebciUnng  finbet  fid)  in  2cntfd)= 
lanb  sncrft  1597  in  Sibauin»'  Alchemia  ©.  838 
(alcool  vini);  al§  bentfd)  lüirb  c§  jncrft  1616 
Don  .'öcnifd)  ücr5eid)nct  („^Ilcool  basi  Snbtilift 
eine?  jcben  2;inged  aii-'  alcool  vini  'ber  58rannt= 
mein'").  Tun  16.  {"^abrb.  ift  'i^a^  älnn-t  in  ber 
abcitblänbtfd)cn  5(ld)i)mic  gclänfig  alv  'feinftc§ 
'^^nloer'  (finin.  port.  engl,  alcohol.  nbl.  alkohol). 
(Sä  entflammt  bcm  arab.  alkohl  '^öleiglanj  jnm 
färben  ber  Zoranen'  (fpan.  alcohol  in  gleid}cr 
^cbcutung  =  frs.  alquifoux).  33gl.  9Jla{)n, 
(Sti)mol.  Unterf.  S.  107. 

5Utoücu  Tl.  erft  nbb.,  au^  frj.  alcöve  (ogl. 
and)  engl,  alcove,  nbl.  alkoof),  bas.  bnrd)  fiian. 
alcoba  auf  arab.  al-kobba  'i^abinet,  t'lcinci? 
Ütcbensimmcr'  jurüdgebt.  Spanutius  1720  2eri= 
con  3.  145,  hai-'  3tenc  uodfommeite  2Bb.  t)on 
3.^ol(f  u.  SBcrtbcim  1722  ©.  208  unb  3ucranbcr 
1727  3.  25  uer3cid)nen  c§  al§  SIlcoüc,  ba?^ 
33obmer  im  Tioal)  3.  34  gcbraud)t.  2Babv1d)ein^ 
lid)  ift  eö  luic  engl,  alcove  im  legten  23ici"tcl 
be§  17.  3nbvb'5.  an^  bcm  ^ranjöf.  cntlebnt  {&. 
2kb<^,  tcntfdjcx-i  2Börterbüd)lcin  1685  uer3cid)net 
cö  nod)  nid)t,  cbcnfomcnig  .'oenifd)  1616). 

aU  5Ibi.  ml)b.  abb.  al  (fleft.  ^lural  alle) 
'gan3,  jebcr,  alle'  =  got.  alls,  anorb.  allr.  anglf. 
eall  engl,  all,  nbl.  al,  afäd)f.  al.  daneben  eine 
,^-orm  altgerm.  ala-  in  oufrtmmenfcBungen  unb 
::}{bleitungen;  ügl.  a[]b.  afäd)f.  alung  mbb.  alenc 
'gan3,  uoüftänöig' ,  got.  alamans  '^slur.  'alle 
9.1ienfd)en',  abb.  ala-wäri  'gan3  mabr'  (f.  al  = 
bcru),  alaniuwi  'gan3  neu'.  ifi>abrfd)einlidi 
bcrubt  got.  alla-  alö  ;iarti3ipialc  53ilöung  auf 
älterem  al-na-  (ügl.  ooll,  SB  olle),  ba  icnc? 
ala-  ein  al  refp.  ol  als>  SB3.  enueift.  €b  got. 
alan  'aufmad)fen'  (f.  alt)  ncripaubt  ift,  bleibt 
nnfidier;  iebcnfaüe  mit  3{cd)t  ucrgleid)t  man  auc> 
bem  telt.  (Gebiet  öa^ö  altir.  uile  'gan3,  jeDer,  aü' 
((^röf.  oljo-)  unb  f't)mr.  oll  'gan3',  mäbrenb  gr. 
öXoc,  roegcn  ffr.  särvas  (aui-  iög.  solvo-s)  'gan3, 
icber'  feni  gcbalten  merbcn  muf;.  —  aüc  iti  bcn 
i^erbiitbungen  'alle  fein,  alle  roerben'  ift  eigtl. 
nur  mb.  nbb.  unb  im  Cberb.,  3.  ^.  in  ber 
3d)mei3  unbefannt.  (Srac-m.  ünbern§  1540  bat 
alle  merbcn  'deficere'  (x  11»)  unb  Öutber  ocr^ 


allein 


—     10    — 


mp 


lücnbet  C'o  and)  in  bcr  '^ibcl  ibac-  *-J3i[icKilonav 
oon  I(ionitt§  31>olf,  '^aid  ir>2;>  überlebt  bicic-o 
all  mit  „läv,  ö?,  ncnchrct,  iduund)"».  JCmlir: 
idicinlidi  bcntlicn  bicfc  Aovinclu  auf  (5-llipfc; 
ciatl.  ctma  „alle  ocrbraudit  mcvbcn,  fein"?  — 
nUciit  "Jlbi.  auÄ  i^lcidibcb.  nlll^.  al-ein  al-eine 
uüc  ivät  anc\\l  eall-äna.  mittclcniil.  al-öno.  cniil. 
alone  'allein'  iinb  nbl.  alleen.  —  nltmnljltd), 
allmäliii  'W].,  nltev  allmädilidi  unb  all  = 
iieiiiadi  auö  nihb.  almochlich  'laniiiam';  bie 
neuere  Aonn  ollmnlifl  bcnil)t  auf  'Jlnlchnnnii 
an  allemal;  aber  ber  mbb.  Aorm  lici^t  ge- 
mach ju  Wrnnbe.  —  '^(llnicubc  Acm.  (fdimäb.^ 
alem.)  ml)ö.  alnu-nde  a.  'Wcmcinbetrift' ;  mit 
bcn  älteren  !:)iebenformen  alm<'inde  unb  alge- 
meine: eiiiil.  '".Hdiicmcindcit'  (al)b.  *alagimei- 
nida).  —  ''HHot  'Je.  crü  nhb.,  awv  mlat.  allodis 
allodiuni  i'ibcrnommcn,  ba-ö  die  latinifierte  Aorm 
für  ba-j  altbeutfdi.  altfninf.  älüdis.  ahb.  al-öd 
'©anjbefi^,  (^an',eiiieiunm,  freier  '-öefit^'  ift;  nnl. 
aföd)f.  od,  ani^lf.  ead  'Wut,  i^cfit.?',  abb.  ötag 
'begütert'.  Tnju  ber  (\cvm.  (Siiienname  Odoardo 
Edward. 

5(Ucc  A.  auö  frv  allee:  bie  Gntlebnunii  fanb 
nadi  oeiller  Kill  iviiiücln  IV.  2(il  im  Hojähriiicn 
itrietie  ftatt;  bav-  Arcmdiuort  luirö  iicr5cid)nct  uon 
Stieler  l(j!t.">  unb  3iminuiuv  172u,  im  ^Jieuen 
uolltommcnen  u.  f.  w.  äBorterb.  uon  i^olcf  n. 
ifi^ertbeim  1722  unb  uon  Speranber  1727. 

aUcrbiiin<^  ('i^artifeli  in  ber  beutii^cu  'Bc^ 
beutun^i  erit  burd)  bav  10.  ^'sabrh.  iieläufiii;  in 
ber  '^cbeutuurt  'iiän,?lidi,  uölliii'  burd)  bav<  17. 
unb  1'^.  ,uibrh.  (frübcfter  'ikkc\  3l^i^manl^^ 
Aauftbud)  1. ">!)!»  3.  l<>!)i.  ,^sm  1(5.  ,uihrb.  berrfdit 
allerbiuiic  unb  feltcncr  allcrbinneu.  Ikv- 
einjclt  allerbiuiieC'l'cffinrtnöOli.  i^iil.  neuer  = 
bin()v,  fdileditcrbinivö. 

9Um  A.  '^-ikrtvueibe'  an»  'JUben  (^2(1  bin 
entüandou:  iilcidi  '.Hlre. 

iHlninnncf)  '))].  nadi  fr;,  alinanarli,  ta-S 
mitteilt  be-3  3imn.  bcm  ~?lrab.  entflammen  fotl 
luic  anberc  mit  :}(h  beiiinnenbe  Jlnnte  (f.  \Hld)i: 
niic,  5tltoüen).  Ta  aber  bie  arab.  iye,^eidi= 
mmg  für  .Halenber  utdit  5(lmanad),  fonbern 
taqnim  (barau'?  mailäub.  tarcuinn»  ift,  hat  nicl; 
mcbr  ^tbleituud  an-?  n»"iedi.  =  ä<\\)t.  ('iXufvixiaKci 
'Halenber'  (bei  bem  .Hird)cnuater  Lvujcbiu'ö  be 
,^euiit)  ak"  riditia  ;u  (gelten.  Todi  mad)t  bie  (Me 
id)id)te  bc>5  ill^ortcv  im  aiJittelalter  (uierft  12(i7 
bei  ;){oaer  'l^aco  unb  im  i:{.  ,';abrh.  aud)  im 
fpan. '}habifdi  ak  altnanaln  iirof-.e  3dm)ierii^feit. 
;in Teutfdilanb  tritt  cö  feit  i'eurbadiy  .Mmanarh 
pro  pluribus  annis  Jl^en  14»iu  uielfad)  auf  unö 
beneiinet  im  IC.  ,'\ahrb.  aud)  bäufi^i  alij  beuffd)er 
53nd)titel  il.'»4<i  "JUmanad)  unb  "i'ractica  Xoctoriö 


CsobanniÄ  is^olmar  uut  ,uir  l.")40,  A>ambura; 
ir>90  Iburncifferv.  "iih  uiiö  neiD  ^Jlümanad)); 
Ulli,  aud)  ^\o[\.  3tirpianU'M587  Gramm.  Elymol. 
„ephimerides  eim  5llmanad)"  J  ö^.  3(lv  beutfd) 
ücrjcid)nen  lOlß  .C">euifd)  unb  1G20  ,'peupolb  ba§ 
2Bort  (aber  9J^aalcr  1."jG1  nod)  nid)t;  c§  ift  bei 
S}ntbcr  unbelciit). 

5tlutcnt)c  f.  '^(llmenbc. 
■i-  5llmcr  A.  '3d)ranf,  Saften'  (im  16.— 17. 
oabrb.  bei  mb.  inib  oberb.  3d)riftftcllern  bc= 
i^euflt)  mbb.  almer  alma:'re  l^h  auv  lat.  armarium 
(=  frj.  armoire)  mit  ber  biffimilirten  !:}tebcnfürm 
almarium  (afrj.  aumairet.  1)a§  nod)  von 
Stieler  1G91  uerseidinctc  51  Im  er  (mit  ber  blieben-- 
form  '^üm ereil  lebt  uodi  in  ber  Sdimei.v  '-^aicvn, 
ber  rbcrinal,;  unb  im  (^-rHlcbiriic  in  iiiclfad)cn 
l'autiHiriamcu. 

^^Untofcu  Oc.  fd)on  bei  ^nÜKX  in  bicfcr  eigtl. 
nbb.  l'autform;  im  IG.  M^)xl).  mar  fonft  '^(1  = 
mufcn  bie  mb.,  'iJllmüfen  (feiten  Slrmüfcu) 
bie  oberb.  öautform  (.Oenifd)  IGIG  ucr3eid)net 
bereite  nur  31lmofen).  3luw  mbb.  almuosen 
abb.  alamuosan  9J.  =  nbl.  aalmoes  mubl.  ael- 
moese,  ajtglf.  a?lmesse  engl,  alms,  anorb.  ol- 
musa:  mit  ber  (^infiibrung  bcv  (5briftcutum§ 
entlebut  au-o  bem  gleid)bcb.  tird)enlat.  elcemo- 
syne  (gr.  ^XeriLioaüvri).  ^'sn  ber  abb.  ;]eit  mar 
man  fid),  mie  bie  gelcbrte  abb.=anbb.  "Dicbenform 
elemosyna  elimosina  geigt,  be^i  lat. :gr.  Ur= 
fin-ung§  ebenfo  beiuufU  mie  bei  abb.  kirihlia  = 
.Siird)e  auy  KupuxKöv.  Jabci  ift  bie  Arage  ^n 
beantmorten,  auf  meKbcm  iln'ge  baö  fird)lid)c 
ilHUl  fo  früb  in-?  Wenn,  brang,  bau  eö  bcn 
fontiuentalen  Wermaueu  mit  ben  uörblidien  ge^ 
meinfam  ift.  Tay  Aeblen  eiueiS  entftu-ed)enbcu 
got.  2Borte§  (bafür  armaiö)  crflärt  fid)  barau§, 
ban  mir  i)a<-  Jl'ort  uon  ben  lluimancn  ("[Pallien? 
bc.^ogen  babcu,  luie  bie  übcrcinitiniiiiciibc  Caut= 
forin  beiueift:  gallifd)  roman.  al(i)ni(^)sna  nad) 
fr,v  aumntie  afr,v  aliiiosnc,  prou.  aliriosna  (ital. 
limosina  =  fpau.  iimosna)  auy  elimosina,  bb- 
gr.  *^Xi.uoaivri  mit  ber  'Jluyfurad)c  uon  gr.  n  unb 
u  al§  i);  bagu  nod)  altir.  almsan,  aflou.  almu- 
zTno,   poln.  jalmu/.na,   morauy   lit.  jalmuznas. 

9Uoc  A.  fd)on  mbb.  äir.e:  ein  biblifdie^  ilnnt 
—  lat.  aloo  gr.  ä\ör]  (bebr.  'alwllim). 

m\)  m.  mbb.  alp  (b)  9JJ.  'gefiienftifd)c§ 
Jl'eicn,  "Jllu,  'Hliibrücfcu' :  urfurgl.  bie  ii^encnuung 
ber  mmbifd)en  C^lfen  -~  anglf.  a'lf,  anorb.  älfr 
(bie  Sfanbinauier  initerfd)iebcn  Öid)telfen  unb 
Tunfelclfeni;  bieie  fdicinen  mit  ben  altinb.  rbhü 
ibentifdi  (rbhü  eigtl.  'funftreid),  '.JMlbner,  Hünft= 
ler'i;  bie$  maren  brei  fnnftrcid)e  (^ienien  (Glfeu= 
fönig  mar  rblm-ksan).  Sic  fd)cincn  früb  ju 
tiicfifd)en  JBefen  umgeftaltet  ,;u  fein,  lucnn  me= 


mpc 


11 


^Xltci- 


niiil"tcn$  c\i\  ^-Xecp-aipouai  'täujrfic'  unb  ö-\oqp- 
üjioq  'ti'idijd),  väutouoir  mit  mliö.  alp  auf  bcr 
fllcid)cn  tbcv  2B,v  Ibh  lebh  lobli  bcnilicn.  Xa- 
I)cr  von  bell  Gliben  in  uvi^crm.  ocit  bay  3lUi  = 
brücfen  feinen  ^liamcii  bat;  V(\l  ani^lf.  pelf-ädl 
pelf-sogoda  ''?(lpt'vanf()cit,  5(liifd)ludiscn'  (bcr 
i">crenfd)uf;  ()eif;t  in  en^l.  Tialcftcn  awfshots, 
anijlf.  ylfa  gesceot).  Tic  nbb.  53enennun(icn 
für  ''3((ii'  f.  unter  9}^al)r.  'iJdidi  bav  Cberb. 
l)at  abu'cidienbc  '-i^cneununncn,  baninter  Trutc 
(.f.  bieyj.  Sonft  touinicn  aiv  3i)noni)uta  fd)aiei3. 
toggeli  toggi  stnedl  streessl  schrättel  {.2)aft)= 
pobtuS  unb  ^•infine  bnbcu  nur  schrättele),  baicr.= 
öflrcid).  unbfdnudb.  schrettel,  fd)njäb.druckerle, 
clfäff.  letsel  in  !öetrad)t;  ba.^n  fränf.  trempe. 
2(u$  älteren  (^loffarien  feien  nod)  blecklin  unb 
nachtmännlin  (7vrifd)lin  1592  lltouiencl.  lüU) 
criüäbnt.  51  Ip  (fdion  bei  Sutbcr  unb  5(lberu§ 
bcjcmit)  c]ebört  ei^tl.  nur  lliittclbeutfdilanb  ( .Steffen, 
i^ranfcn,  Ibüriucjcn,  Sad)fcnj  an.  :,^m  ^Jtbb.  bcr 
^roüiuj  '^^rcuf5cn  ift  alf  bcr  ^$apierbrad)c  bcr 
Äinbcr,  in  Kärnten  unb  öottfdiec  alp  eine  'feu= 
ricjc  Sufterfdieinuuif ;  in  bcr  ^luoc-burii.  2(uy= 
flabc  bc»  llcomcncl.  ,s>abr.  ^unii  luon  'DJ^attb. 
6d)end  1599)  ftcljt  51  Ib  für  ba§  inebi^inifdic 
mola  ©.  20ö,  nnibrcnb  3.  204  für  ha<-  2llp= 
brücfen  „bas  Sd)rötelin,  ^Jiad)tnicnlin"  gilt.  2(bcr 
bie  Scip^itjer  Slusgabe  bc§felbcn  @loffar§  1571 
erfc^t  ba^  obcrb.  Sd)rettcl  burd)  21  Ip. 

Sllpc  J-.  nibb.  albe  J-  '©eibcplal?  im  .V)odi= 
gcbiujc',  mcldic  33ebeutung  nod)  heute  in  ber 
©d)rcci3  unb  bcn  bcnad)bartcn  Üanbfdiaften  für 
alp  (alm)  J.  beri'fd)t.  3^a§  lat.  Alpes  ibarau§ 
al)b.  Alpun  unb  Alpi)  'iJdpcn'  foK  nad)  3ci-uiu& 
feit,  fein  (gacl.  alp,  trifd)  ailp  '(jober  53eri3';; 
icbcnfally  bcnibt  ber  9iame  bc§  @cbirije&  auf 
jenem  SBortc  für  '3>iebn)etbc  im  i^odigcbirgc'. 

Stiraunc  jy.  ntbb.  alrCme  a[)b.  alrüna  J. 
'OJtanbragora,  2llraune':  ein  uralter  9iame, 
I)intcr  beut  man  altgerm.  mmbifdie  SBcfcn,  bie 
im  Öebcimen  (ciot.  rüna  '@ebeimniy',f. raunenj 
roirfcn,  ücrmutet.    Gntfprcd)cnb  nbl.  alruin. 

tdä  Äonj.  mbb.  als  älse  also  'cbenfo, 
fo,  al§,  al§  ob,  rueil',  baber  mit  alfo  eigtl. 
tbcntifd);  al)b.  also  'ebenfo,  mk'  ift  anc^  al 
'gauj'  unb  so  'fo'  äufammengcfcgt  mic  ba§  ent= 
fpredienbc  anglf.  ealswä  (engl,  asj  au§  eal 
'ganj'  unb  swä  'fo'. 

Sllfc  (V.  uiu  mfd))  mbb.  *alse  abb.  *alosa: 
au§  bem  gallolat.  i}ifd)namcn  (5.  i^labrb.  bei 
Slufoniuö,  DJiofclla  ^.  127)  alausa,  ir^obcr  auf 
frj.  alose. 

t  5Uicm  9)].  (ücreinselt  im  16.  '^ahrt)  mbb. 
*alhsen  abb.  alalisan:  mofelfränf.  ^larnc  bc5 
2S>ermut»  =  nbl.  alsem;  iöcntifd)  utit  gaUifd}lat. 


(ß.  vsabrb.)  aloxinmn  (=  afrj.  alnine,  fpan. 
portug.  alosna).    Urfprung   gr.  dXör]   öEivriq? 

alfo  5(bo.  neben  al6  nne  ncuengl.  also  ju 
as,  mit  bem  uorigcn  uollftänbig  ibentifd). 

t  5(lftcr  5.  =  Gift  er. 

'^Ut  dJ>}.  glcidiscitig  mit  53 an,  Siscant 
unb  lenor  im  fpäteren  9Jibb.  au»  bem  ^stal. 
ciulcbnt;  ogl.  ital.  alto.  SBäbrcnb  fd)on  1540 
■Jllt  für  'vox  alta'  bei  Gräfin.  "^JUbcruS  be= 
gegnet,  ^eigt  fidi  im  10.;  17.  ^uihrb.  audi  laiini= 
fierte»  ;HltU'5  (3.  53.  bei  SD^art.  3lgxncola,  Ü.lhififa 
3nftr.  1.532j. 

olt  3lbi.  mbb.  ai)b.  alt  =  afäd)f.  ald,  nbl. 
oud,  anglf.  eald  äld  engl,  cid;  got.  für  3U  cr= 
lüartcnbcy  *alda-  uielmcbr  aljjeis  'alt'.  Sie  iueft= 
germ.  3"orm  al-da-  ift  attcö  t6-''^arti3ip  (lat. 
al-tus  'bod)')  luie  anbcrc  nbb.  2tbi.  (f.  unter 
talt)  unb  gebort  3U  got.  alan  'aufroadjfcn', 
anorb.  ala  'beraorbinngcn'  (mit  lat.  alo.  altir. 
ahm  'ernäbre'  uiDcrroanbt) :  alfo  cigentlid)  'auf= 
gctuadjfen';  baber  cielleidjt  miprgl.  junädift 
immer  mit  ber  3abl  uon  Seben&jabren  u.  f.  ro. 
gebraudit  (ügl.  lat.  x  annos  natusi,  bann  aber 
früb  audi  nbfolut  'vetus'.    3.  Filter,  ßltcrn. 

3(ltttu  yJt.  iiutbcrn  nod)  fremb  unb  von 
DJJaaler  1501  unb  ,s>enifd)  1010  nidit  ucr3eid)net ; 
bie  SBöitcrbüdier  bieten  ci  erft  feit  3tieler  1091 ; 
eigtl.  ale  3(ltanc  iycm.  ein  baicr.=öftrcid).  ©oi-t, 
ha^  um  1470  als  altän  5.  bei  Tl.  53ebcim  unb 
1489  in  ber  [OUindiener  53auorbnung  begegnet. 
($■0  flammt  aue  bem  ital.  altana  (Daber  b«t  Grf» 
53ibcl  1537  3lltbana  al^ iRanbgloffc  ju  Söller 
1.  Äönige  9  unb  i>an§  3ad)ö  1538  Jaftnaditfp. 
VIII  il  2S(J  „3{ltancn  auf  n)clfdi  DJ^anier"). 
Sa§  eigtl.  baicruiftreid).  2S>ox-t  m'wb  oon  bcn 
Jrcmbitiörtcrbüdiern  vor  Sucranber  1727  ntd)t 
ücr3eid)net. 

Siltttr  Tl.  (and)  ^leiitr.  bei  fd)lef.  Xiditcrn 
luie  Öobenftein  unb  ©üntber  unb  im  fdilef.  2^ia= 
lefti  unter  ftetö  neuer  53eeinfluffung  bc§  3U 
©runbc  licgenbcn  lat.  altäre  auö  mbb.  älter 
altäre  altsere  abb.  altäri  älteri:  ha^  ^ijüitm- 
tum  brad)tc  bas  2Box-t  tm  8.  ^abrb.  3U  un§. 
S'a»  @ot.  gebraudit  bafür  liunslasta|3S  eigtl. 
'Cpferftanb',  ba»  Olnglf.  weofod  wihbed  für 
*\vihbeod  'bcüiflcr  lifd),  Icmpeltifd)'  (f.  rocibcn 
unb  53eutc). 

9tltcr  'Ji.  mbb.  alter  abb.  altar  llc.  '2e6en§= 
alter,  3lltcr'  i^@gf.  gu  3"Se"ö);  ffll-  i^ie  cnt= 
fprcd)cnbcn  afäd)f.  aldar  'Scbcn,  2eben§jcit', 
anglf.  ealdor  'ßeben',  anorb.  aldr  'Lebensalter, 
©reifenalter',  got.  *aldra-  in  framaldrs  'oor= 
gefdirittcncn  3tlter'^,  beiabrt':  ein  mit  bem  im 
(^r.  unb  ilat.  bäufigen  3uffir  -tro-  gcbilbctc» 
'Jlbftrattum  ju  ber  unter  alt  crmäbnten  SBj.  al 


nltfränfijdi 


12     — 


?tmelnie]^( 


'aufiwad))*cn,  bcrüorbinncjcn' ;  lucitcvc  23criuani>tc 
j.  unter  3i>clt. 

nltfriiiitifrf)  'JlDi.  im  IG.  oßbvl).  bei  obcvb. 
SdnnTincIlcni  i^cldufiii  il.')G4  oinimcv.  (ilivonif 
1:  4b0;  II,  IIG;  3cb.  m'ancfe  Übcrfc^uiui  von 
(^vasimie'  2ob  bcv  Ibovbcit  3.  7i:  mohl  auf  bcn 
CJci-icufal?  5U  bcii  Avan.^ofcn  iiciiiiinbctc  '-i^c,^cic(i= 
nuuii  bc'ö  'JUtmobiidicn. 

3Uttnn5lcr  'VI.  neue  nibnicfibeutidic  3r^ovt= 
bilDuuiv,  in^l.  idiiiiei^.=bab.  'i(ltbüviicvineiitcr 
'iieiueieuev  '-öiu\ievnicii"tev' ,  fdiiuei.v  51 1 1 1  a  n  b  a  in  = 
mann  (Sdiillcvö  Jell  II,  2i  'iiciueicnev  "ilm^ 
nmnn*;  ivil.  nod)  "JUtnorbcrn. 

t  5lltrcin  i)l.  bei.  bei  ^üiünibcri^ev  3d)i-ift^ 
ItcUcvu  ber  fiül)  n[)b.  ,Seit  (j.  33.  bei  .VS.  3ad)§) 
für  ',>-lirtfd)ufter'  ^icbraudit;  inil.  im  alten  '-J^am^ 
beriier  ^Kedit  Ü  42o  ,Mn  bic  ^Kennen  feinen 
neuen  3dmb  madien  follcti".  3dion  mlib.  der 
alle  riu^e  ,s>auiity  ;',).  VIII  :U2.  3Bol)(  iier= 
RiauM  mit  'Kieiter  (iiernt.  SBj.  reut). 

3UtUorl)crn  'iUur.  nihb.  altvordern  abb. 
alt-vurdoron  %sl.  d)l.  'J^orfabrcu':  ciiitl.  'bie?llt= 
früheren'  an-ö  abb.  vord(jro  'frühere';  loeiien  ber 
^^ebcutnna  von  alt-  in  biefer  ;')Uiammenfel3uiui 
Ulli.  a\)'ii.  mbb.  alt-vater  '(^ronnater',  tthb.  alt- 
herro  '"ilbuhciT',  —  alt-niä<;  ''iUniabr'. 

5lltiüci0crfoniiucr  "))}.  bic  uon  ^Jiemnid)  170:^ 
unb^lDeluna  l^^^'T  nod)  nidit  uer^eidinetc,  erftfeit 
CSnmpc  Im »7  fdiriftfin-adilidi  luerbenbe  5^enennunii 
ber  im  .v>erbft  umfliciicnben  Siünnvicmcbe,  iiunür 
bic  'iDhinbarten  uiclc  abiucidienbc  '•Jiamen  haben. 
'$6k  bic  id)n'eis.  53enennuna  wilwcnsiimmerli 
;^ciiit  (entii>red)cnb  audi  baicr.  'jlnlfiimmcr), 
beruht  ber  'jüimc  auf  einem  '-l^cridcidi  mit  ber 
fpäten  l'icbe  älterer  grauen  tvo.[.  ^a^^  3in-üdiuun1 
„burd)  3ci'tcmberc^  heiteren  'l^M  fdiant  mandimal 
ber  5)iai  jurürf").  ^n  'Jiicbcrbcutfd)lanb  ift  mett- 
kensamer  ('^.^omnicrn)  —  barüber  f.  unter  'DJJet; 
teil  —  lücitucrbreitct ;  lucflfäl.  and)  allewiwer- 
suamer  allcrliilli^'f.Ti.suoiiic'r.  ,\n  "IHittclbeiufd) 
lanb  bafür  ba-?  uon  »^can'i^aid  hdufiacr  iiehraiiditc 
fliciiciiber  3onimer  (man  nimmt  an,  ber 
Sommer  fliciic  luc^ii.  >^Mi  *-i^aicrn  iinfcr  lieben 
ivraucn  Wcfiiunfl,  lUuttcr  Wottec^  Wc  = 
fpi Hilft  (bal)cr  and)  ^JJiaricnföbcn,  9JJaricii= 
flarn,  ÜJiaricnfcibc  alö  Übcrblcibfel  vom 
lud)  ber  rtcn  .'öimmcl  fahrenben  'J.Kariai.  3onft 
iHil.  cui^l.  gossaiiiori  Wottcv'  ober  Wänfefommer '.''), 
nbl.  Miarirndraadjcs,  fr,v  lils  de  la  viert:«',  jdniicb. 
dwäru'snät.  Ter  iUtltvi'daubc  halt  bie  herbftlidien 
oommcrfäbcn  uiclrad)  für  ein  {*ikfpinnft  uon 
Glfcn,  ,Smcrrtcn  ober  'DJlaria;  Ofll.  bic  ,Vnacr 
Xiffertation  De  filamenlis  I).  Virginis  ber  Som^ 
mcr:  ober  'DJarieniiarn  noii  .s>anncr  1071. 

9liiinrnnt  'M.  crft  nhb.  (jd)on   oon  gjlaalcr 


1561  unb  uon  .yScnifd)  1616  al§  beutfd)  ücrjeic^s 
nett:  auo  iu"icd).dat.  amarantus. 

5(mbcr  in^l.  mhb.  nbl.  amber  =  mlat.  ital. 
andn-a,  fr.v  ambre.  cnc\{.  ambre.  öcljtc  Cucüc 
arab.  anbar  '5(mbra'. 

^liiibot?  Tl.  mhb.  anebö^  a()b.  anabö;  Tl.: 
ein  jiicjififd)  bcntfdicy  ©ort,  gu  ahb.  bö^^an 
mhb.  bü^en  'fdila^^en,  ftot';cn'  iiehöinci;t)gl.  aiiiilf. 
beatan  eiuil.  to  beat  'fdilaiicn,  ftof5en'  (f.  53cu= 
tel,  hoff  ein).  £b  ahb.  ana-bö^  einer  9?adi= 
bilbuuii  ^e'•^  lat.  incus  (gu  cudere)  fein  Tafein 
nerDanft,  bleibt  nnfidier,  ba  bic  Sd)micbetunft 
bei  ben  (Germanen  fehr  früh  —  ohne  füblidicn 
(iinfluf;  —  aucnicbilbct  ivar.  '')}cbm  2(mbofi 
bcftcht  a\)h.  anafalz  (2(ad)cn  afdts,  Solincien 
amfilt,  iDcftfäl.  anefdt)  =  mnbl.  aenvilte,  anglf. 
aidilt  eiii^l.  anvil;  mhb.  aneliou  nod)  aly  5ln= 
harn  bei  C^eilcr  v.  Mcifer'Jp.  ^rofam.  8^  Staf= 
fein  Si-;  ferner  nbl.  aanbecld.  mnbb.  anebelte, 
pommcr.  oftfrief.  bitmarfd).  bdn.  ambolt  (bar= 
nad)  lett.  ambulta). 

Stmctfc  i^.  mhb.  ämei^e  a()b.  amei^a  t?. 
^^  auiilf.  a^mette  cnc^I.  enninet  ant:  ein  fd)ir)ic= 
riiieö  älHirt,  bay  in  ben  neueren  hb.  unb  nbb. 
i'ia.  in  uielfadien  iNariationen  beftcht  (fdion  mhb. 
nod)  aiiibei;^e  äiiieitze  eimei;5e);  alle  finb  ^iefle^'C 
uon  u'cftiicrm.  @rbf.  ainaitjon  ainiaitjnn.  iöci 
ben  oberbcutfd)en  ^L'erit'oiiraphcn  bcy  IG.  oa()r(). 
übermieiit  ^hnenf;  (fo  bei  Tafniiobiuci  unb  ^ri= 
fiuv);  Sörtcrbüdjcr  unb  3d)riftftc(ler  au$  9D^ittcI= 
bciufd)lanb  haben  meift  e  ober  ei  in  ber  crfteii 
3ilhc:  "Jllberuy  emeyss  emess,  Öuthcr  eirames 
enimeis,  "^ieuccr  einse,  ^-il^hart  3(umeif!  (^Oiiau 
(5mfc,  ncrcin.^elt  in  l^octhe-ö  ("yauft  II,  '^5  7875. 
7s!)S  ,\mfe,  ilMclanb  '^imfo.  o"  ben  iil)b. 
Tla.  bcftcht  nod)  eine  l'autnariantc  ts  ftatt  ss 
im  lueftl.  "Dlittelbeutfd)lanb  (Üoblcnj  ömets  2Bet= 
terau  imatsa  .'öünfclb  emels  5Diarburfl  ämentsa 
.s>cnneb.  eämelso);  aud)  nafalicrt  hcff.  ramentsa 
tjramentsa  6oblu\i  anientsn  rhcinfränf.  «"'mens 
neben  öinäse.  ^iscrbreitct  finb  im  O.Kb.  Cbcrb.  and) 
normen,  bie  altcv  ä  uorau'öfeljen  (Jirol  rimissa, 
Cberlauf.  oumso).  i^^nncrc?  rjcißt  fid)in  fd)mei,v 
wurrneisle,  lucftthüriiuv  urineissn  unneintsn.  ^s^\ 
mb.  nbb.  Tla.  lucrbcn  bic  5(mcifcn  iiern  sex-camsn 
mix-ampltn  iicnannt,  entfpred)cnb  cnal-  pissmire. 
Weht  man  uon  ahb.  ämei^^a  ämeizza  ak-  hb.  (%bf. 
auö,  fo  lic^t  cmfiii  alo  (5"ti)mon  nahe.  3lbcr 
ahb.  ä-iriei^a  nerbinbet  man  mit  '^Jlciücl,  ä 
iiHire  bann 'ihdfir  une  in  a-malit  (f.  rhiimad)t) 
unb  ^Imcifc  ludre  ctiua  ''.?(bfd)nciber'.  Oiiröncrc 
i^crbrcitnuii  al^  5(mcifc  l)at  nbl.  nbb.  mier, 
fi-iniiiot.  iniera,  anflif.  rnyre  cncil.  mire,  fd)iucb. 
myra  founc  anorb.  rnaurr. 

^^(iiicliitr()(  1^1.  '.Uraftmehl'  (bafür  iicrein,;elt 


5tmet^i)[t 


—    13 


?[mt 


im  IG.  ^aln-I).  5(mchtiia)  ju  mlli^-  ''"iiei"  al)b. 
amar  '2)iitfcr?  ober  cntlciint  au§  iiv.^mlat. 
amylon  'feiiiftcy  9Jicl)(',  luolicr  aitdi  ita(. 
amido. 

31mct()i)ft  W.  idion  iniil  non  O^^aalcr  (':}(mc= 
tift)  alv  bcutfdi  ucv,^cid)nct:  aiu5  ml)b.  ainetiste 
=  (iv.=(at.  amelliysta. 

1 5lmiunnn  ^JJ.  inbb.  iinb  alcnt.;  bafi'iv  fränf. 
^"»ciinbüriK)  a»y  "ilib.  amman,  baS  ticvfürjtc 
9Jcbcntorm  311  aiTib(e)tman  '3Imtmann'  \\i:  c\a,Ü. 
'Ticncv,  Beamter',  bann  midi  'mlcilfpvcdicubc 
©criditviicvion'.    S.  nud)  9(int. 

5lmmc  5.  indb.  amme  Jv.  '93htttcv,  infofcrn 
ba§  5^tnb  uon  tlir  (icuä()rt  mirb,  '^duinc'  n[)b. 
amma  7v-;  baju  anovb.  amnia  '03vofniuittcr' 
(fd)uiäb.=baicr.  nod)  jcljt  'lühittcv',  aber  naffau.  bei 
SBctlburci'^roniuuttcv'):  tüabrfdieinltd)  ctn^iatuv; 
laut  (f.  unter  ^ube),  ba  —  smcifelÄobne  unab= 
I)Qnc(ici  üout  ©erin.  —  aud)  ronian.  unb  anbcrc 
©in-adien  äbniidic  SBortc  für  5(mutc  babcn;  vc\[. 
fpan.  port.  ama. 

t  5lllliuciftcr  Wi.  mdb.  ammeister  an^:  am- 
betmeister  unc 'Jhumnnn  au§  2(m betmann; 
m{}b.  ammanmeister  unb  ainmeisler  '3ünfte= 
mctftcr  (üon  ©traftburi])'. 

2limncri  J..  jnl)b.  amer  a{)t>.  amero  (*amaro) 
9)L  mit  ber  ^tblcitnnci  abb.mbb.  amerinc  '3(mmcr' 
(va,\.  mlat.  amarellus.  bav  mot)I  nacf)  bem  beut-- 
)dicn  äßort  gebilbet  ift);  ennl.  yellow-hammer 
'©olbammer'  ift  uolt'c^etiimolofliid)  umgebildet; 
vgl.  anglf.  amore.  '>li{)b.  *amaro  rairb  oon  Siebid) 
S3citv.  23,  223  unter  iMnrociy  auf  3)  ift  elf  in  f 
unb  ^■>änfling  auv  af)b.  amar  '©ommerbinfcr 
abgeleitet.  2?gl.  nodi  Gmmeri^c  unb  (Smmer  = 
Hitg. 

t  9linnicr2  a-.  'Sauertirjdie'  mit  ben  ^Jtebcn= 
formen  % m  a r e  1 1  c  unb  9)i  a r i  ( 1  a  (f.  aurf)  2( pr i  = 
fofe)  bcru()cn  auf  mlat.  amarellum  —  amarns; 
»gl.  Siebidi,  «eitr.  23,  224. 

5linncfttc  5-  ati§  Iat.=gr.  amnestia  (roie  aud) 
frj.  amnistie,  engl,  amnesty).  2)ic  ©nticbnung 
gef d)a()  im  3<  ijäbrigen  5lrieg  (3)cr  unailig  tcutfdier 
©vradnierberber  1643)  —  bancben  in  gleidier 
58ebeutung  @ c n c r a Ip a r b 0 n.  'il m n e ft i c  roirb 
in  ben  ivrembroörtcrbüdicrn  feit  Öiebe  IGSö,  Sticicr 
unb  Sdieibner  1695  uer^eidinet  (aud)  aU  5(m= 
uiftia,  3.  53.  1646  3ei(lcr§  Gpiftehi  V,  721). 

9lm))Cl  Jy.  mt)b.  ampel  (aud)  ampulle)  al)t). 
ampla  ampuUa  "jy.  'Sampe',  aud)  '©cfäff;  in 
at)b.  3cit  entlebut  au^  lat.  ampulla  '^-(äfdidien, 
@efäf?',  mobcr  aud)  nbl.  ampel,  anglf.  ampelle, 
anorb.  ample  'Ojefäf;'  (nbb.  mb.  pulle  Mlafdie'). 
Sanbfdiaftlidi  ift  "Jlmuel  im  Cberb.  beimifdi 
für  bay  mb.  öampc;  öiUlicr  gebraud)t  5(mpcl 
nid)t;  mo  feine  '-Bibel  2cud)tcr  bat,  uermenbet 


(5cf  unb  bie  ;^)ürid)er  ^ibcl  3(mpel.  2Bäl)renb 
bie  oberb.  9i>iirterbüd)er  be§  16.  3fl^)i"b§-  für 
lampas  nur  3(miiel  baben,  3cigt  bie  mb.  ^c= 
arbeitung  non  .S'^^abr.  ^Tsunii  ^Jiomencl.  Öeip3.  ir)71 
S.  9S  Sampc  für  simpel  bc§  oberb.  Criginal§. 
ßra^m.  5überuy  1540  Kk  im  bat  5lmpcl  unb 
S  c  u  d)  t  e  r. 

9lmpfer  5L)L  mbb.  ampfer  abb.  ampfaro 
d)l.  =  anglf.  ompre  '-;)(mpfer' :  ein  fubftautiuierte§ 
21biectiinnn ;  ügl.  nbl.  amper  'fdiarf,  bitter,  un= 
reif,  fd}n)eb.  amper  'fauer,  bitter',  anorb.  apr 
(für  *ampr)  'fd)arf'  (meift  üon  ber  Äälte);  ba3u 
nbb.  ampern  "fauern  ©efd)marf  3eigen'.  Sauer= 
ampfer  (aud)  umgcbilbet  3U  Gauerrampf)  ift 
eine  tautologifdic  ;)Ufammcnfet^ung  ipie  2Binb= 
bunb.  Urpcrmaubt  fiub,  fall^  germ.  ampra- 
auy  *ambro-  für  eigtl.  ibg.  *amr(')-  ftel)t,  ffr. 
amlä  'fauer'  (aud)  'Sauerflce')  unb  lat.  amä- 
rus  'bitter'. 

9tmfcl  5".  ml)b.  amsel  al)b.  amsala  J.  = 
anglf.  ösle  (6s-  au§  oms  ams)  engl,  ousel 
'31mfer.  llnflar  ift  ba?^  2>erbältniÄ  3U  ber  im 
.sSenueberg.  unb  31>cfttl)üriug.  auftrctenbcu  munb= 
ai"tlid)en  jvorm  anispal  unspal  (2Bcftcrivalb  anspal 
unspali,  :peld)C  für  üi)ii.  amsala  eine  ©rbf.  *ans- 
wala  (pgl.  anglf.  wudu-walu)  ipabrfd)einlid) 
madien  bürfte.  2}od)  mad)cn  aud)  nod)  anbers 
'Dtebcnformcn  fi'-»eff.  ummelsa  9JIan§fclb  amessl 
5?aieru  amuksl  Dftreid)  ömaksl  .sSanau  ömeste) 
Sd)unengfciten.  '^wu  öftlid)en  Ibüringcn  gilt 
amsl  (aud)  in  Kärnten,  33aiern,  Sd)iDabcn  unb 
in  6oblen3;);  unb  ipie  (Sra^öm.  5{lberu8  1540 
amschel  fd)reibt  (ebenfo  A>an§  ©ad)§),  fo  ben-fd)t 
aud)  in  ber  SBctterau  omsl;  fd)roäbifd)  ift  amsl, 
tirol  angstl  (ober  troestl  =  3)roffeI).  Tk 
(Vorm  mit  nieid)cm  s  mirb  im  poingcn  ^abrb. 
üon  ben  ©rammatiferu  empfoblcn;  bialeftifd) 
gilt  fte  in  ber  Cberlaufil',.  —  ^ei  biefcr  91?annig= 
faltigfeit  ber  ("yormen  ift  3]era)anbtfd)aft  mit  lat. 
merula  (au§  *mesula)  '^fmfel'  ebenfo  unftd)er 
roic  5Bc3iel)ung  3U  3t  mm  er  ober  3U  got.  ams 
''Sd)ulter'. 

9lmt  9c.  mi)b.  ammet  älter  ambet  au§ 
ambeht  al)b.  ambaht  ambahti  9J.  '2;ienft,  2(mt, 
5)eruf,  ©otte&bienft,  5!}leffe'  =  got.  andbahti 
'2(mt,  Sienft'  (511  andbahts  '3)iener',  abb.  am- 
baht '2)icner' ),  anglf.  anbiht  ambiht  l1t.  '3(nU, 
S^ienft'  —  ambiht  Tl.  '2)iener',  nbl.  ambt,  afäd)f. 
ambaht-skepi  '2)ienft'  —  ambahtman  '2)ieuer'. 
2)a§  2>erl)ältni§  be§  gemeiugerm.  SBoileS  (am- 
bahtja)  3U  bem  au§  6äfar§  Bell.  Gall.  bcfann= 
ten  gall.=lat.  ambactus  '^icnftmann'  ift  piel 
beftntten.  oU"ii*l't  'icfjeu  fid)  bie  got.  anglf. 
Saute  3mar  aui>  altgevm.  andbahta-  begreifen, 
aber  bicfe  @rbf.  bättc  im  2lbb.  9Jil)b.  311  ampaht 


5(inii(et 


14    — 


nnber 


ampeht  9efiU)it  iiitb  nid)t  ju  ambaht  ainbeht. 
@ciicn  bcn  acvni.  llriinniiui  &cd  atiH-Int-  am- 
bactus  ünid)t  nod)  bai^  nuÄbrürflidic  oC"9»i'-' 
bcä  jycftu§:  ambactus  apud  Ennium  lingua 
gallica  servus  appellatur.  Ta3ii  nimmt,  bat"; 
bo5  25?oit  auö  bem  ilelt.  oöllia  cvtläu  lücvbcu 
faiin:  ambactus  entluilt  bnc*  feit.  "!|}väfir  amb- 
(lat.  amb-j  'um';  unb  ag  ii't  eine  uevbveitete 
ä>erbalimuiel  (f.  'Jlcfev)  für  'iiclieu'  im  Mcltifdien; 
aljo  ambactus  '53otc'  (ciiitl.  'A>eninuiciaiibtev' », 
lueC'iuciicn  aiui)  bae  miat.  ambactia  ambactiata 
'2Iuttrnii'  litnl.  ambasciala,  frj.  ambassade 
'©cinnbtidiaft');  üfll.  bavübcr  Il)imici)fen,  9ich 
tovoman.  3.  :^'».  söei  biefer  3(uffaffuiui  bev  Iat.= 
roman.  3iiH'c  eriibriiit  für  bic  nitaerm.  Z'wxk 
bio  'Jlnnnlimc,  ^af;  al)D.  ambaht  'Tienev'  auv 
i^nll.  ambactus  entlehnt  unb  t>(i\]  iiot.  andbahts 
unb  auijlf.  onbiht  üolfveti)moloiiifd)c  Umtn(= 
bunten  für  *ambalita-  flub;  jebcnfndg  bat  bic 
Gntlebnunii  in  uord)i-ijtlid)er  ;ieit  ftattcjefunben 
(Olli.  9{cidr.    3.  nod)  5(mmann. 

3lliuilct  '}}.  aui-  frj.  amulette  =  lat.  (fd)on 
bei  i?an"0)  amuletum  famoletum'),  ba^ö  ,^n  ainoiiii 
cjcbört  alij  Übciie^unji  bcv  gr.  cpuXaKxt'ipiov. 
3m  IG.  17.  oal)rb.  ift  ci-  bei  unc>  nod)  nid)t  ein= 
gcbürgcrt;  Die  lat.=beutfd).  äßinlcrbüdier  bicfer 
3cit  lüic  Xafni'obiuö  1041 »,  ^ritiuy  löil,  foniic 
bic  bcutfd)=lat.  öloffaiicn  üon  (SaluifiuiS  lOlO 
6.  8.Ö8,  ;-^chncr  1022  3.  330  umidireiben  ba§ 
lat.  ®oil;  fo  uer^cid)ncn  aud)  'i'Jiaalcr  ].")G1  iba-- 
für  3<i'-  „'3lrl3nen  fo  man  ann  .s^alo  licndt")  unb 
.'öcnifd)  lülG  'Jl malet  nid)t,  ba-j  aud)  bei  Öuthcr 
unbejciuit  ift.  Xer  frübcftc  biv^ber  befanntc  ik^ 
Icfl  bafür  ift  3burncnffer§  Cnomafticon  1582, 
3.  172;  unb  bicy  ftimmt  ju  ber  Ibatfad)c,  t>a\] 
um  1G<X)  aud)  fr;,,  amulette  unb  ctiiil.  amulet 
ouftritt.  ä<er3eid)nct  ift  'il  m  u  l  e  t  uicrft  1 722  im 
9icucn  üoUtommcnen  u.  f.  lu.  Jlnntcrbud)  von 
jyolrf  ü.  ih-knihcim,  (ihcmnii^  3.  21  •»  unb  bei 
Jyrifd)  1711  (bod)  beiieiinet  anberunirtö  aud)  ^ic 
lat.  yautform  ainulctum,  fo  bei  .'öcuiiolö  Hi20 
unb  3imnutiu-5  1720).  Gin  populäre^  UiJort 
bafür  mar  im  17.,'18.  l^obd).  ^Inbäuiifel; 
3(mulet  fdieint  crft  in  ber  2.  .s>älftc  bev  In. 
:3abrbÄ.  betannter  .ui  merben. 

amüfirrcii  ;',tm.  in  3ticlcvc-;',eituniiC'luft  Uiir> 
mit  'aufhalten,  "l'Jaulaffen  feil  baben'  nevbeutfd)t, 
in  iyolrtv  n.  2i?erthcim  !jieuem  nollfommenen 
u.  f.  tu.  Jl?Örtcrbud)  1722  unb  von  3peranbcr 
1727  Dcr5cid)net  mit  ber  'i^eDeutunii  'aufbalten, 
binbcrn*;  bod)  l)at  Spanutiu^  1720  bereite 
SImüfcmcnt  ';-5eitDcilreibuniV :  aui>  frj.  samu- 
ser  —  amusemont. 

an  'i^räii.  ?(bt>.  mbb.  ane  abb.  ana  ^räp. 
3(bt).  'an,  in,  atif ;  cntfprcdicnb  viot.  ana  ^räp. 


5(bu.  'an,  auf,  in',  auiilf.  euiil-  on  X^väi\  5(Dd., 
nbl.  aan,  afäd)f.  an:  urneriuanbt  mit  (\\:  ävd 
auf,  an',  aueft.  ana  'axx}',  lat.  an-  in  anhelare 
'aufatmen',  aflon.  vü  (für  *on). 

9(naiia^  ^.  in  (i'lcid)cr  3d)reibunii  im  Qn(\\. 
A-ran.uif-  3pan.  'i^.^ortuii.  norbanben :  bie  am  3d)luf; 
bec-  IG.  ^sabrhÄ.  burd)  Sieifooerfc  über  5(mcrifa 
in  Tcutfd)lanb  betanut  (lemorbcnc  pcruatt.  '-i^c-- 
ncnnuuii,  meKtc  in  (Suropa  1578  burd)  Gbrift. 
i)lco|ta  (Tractado  c.  58)  unb  1580  burd)  o-  bc 
£en)  (Histoire  d'un  voyage  S.  188;  bcutfd)  üon 
leucr.  3(nnäu§,  ^"vranffurt  1593  3.  18;  ngl. 
aud)  .s;-)ulfiu§  IGOG  3d)iffabi1l,30)bcfannt  rourbe, 
nad)bcm  1558  9(.  Ibcuct  (Singularites  de  In 
France  antarctique  c.  46)  bafür  ba§  pcruan. 
nanas  iicbraud)t  battc  i'l?cter  ^Lliailnr  1514  unb 
C^onc.  .s>ern.  be  Cuicbo  1535  baben  nod)  f  pan.  pinas 
bafür  iiefai^t;  baber  euiil.  pine-apple).  Tic  im 
(SmuiI.  bouabrtc  i^ctotiuuii  ber  53^ittelfilbc  (anänasi 
i)timXcutfd)enunbe3eucit.  5llÄbcutfd)c53enen)iunii 
c^alt  im  1^.  ,uibrb.  iielcacntlid)  .Uönii'iv'ainel. 
niibcrnnmcn  ;')tiii.  mit  bialcttifd)cr  UiiDuanb: 
hnui  uon  ä  in  au  (allfd)nHib.),  mcKtc  burd)  bic 
3prad)c  ber  baicr.  i\a)i,5lei  (f.  .Haifcr,  vcr-- 
föbnen)  alKicmein  flültiii  mürbe:  au^^  mbb. 
ramen  'i8orfd)läiic  madjcn,  trad)tcn,  ftrcben' 
(berämen  'feftfe^cn')  abb.  ramen.  afäd)f.  lämön 
'trad)tcn,  ftrcben',  nbl.  beramen  'fcflfel^cn' ;  baju 
mbb.  Tcäm  ';^)icl'.  Xci^n  afrj.  aramir  'iieiid)tlid) 
beflimnien'? 

•iHnrijüUi  A.  in  (5onr.  63ef5nery  5vifd)bud)  155G. 
1575  nod)  unacfannt,  ein 'i!ebniiiort  bC'j  17. 3abrb&. 
(1G53  bei  '^lnd)inoanbcr  Gramm.  Ital.  Vocab.  c2'' 
ahj  3(nfd)ioücn  bereite  bcjcuflt),  mit  nbl.  an- 
sjovis,  cuiil.  anchovy  au§  fpan.  anchova  (ital. 
bial.  anciova,  frj.  anchoisj  entlehnt. 

5(nbnd)t  Tv.  mbb.  andalil  abb.  anadäht  ^. 
'•^lufmevtfamtcit,  ^Inbad)!' ;  mbb.  dfilit  Jy.  '@c= 
baide'  ift  iHnbalabflrattum  ,ut  mbb.  nbb.  bcnf'en. 
Tilhtbouri)C  A.  ''^tb.^uo'ööraben',  iiltcr  nbb. 
adücbe  au^  lat.  aquaeductus  (j.  5lbgud)t)  um= 
gcbilbct. 

nubcr  5(bi.  mbb.  ander  abb.  andar  'ber 
anbere,  ber  jiucitc'  =  got.  anpar,  aitorb.  annarr, 
aufllf.  ö<5er  cn(il.  olher.  nbl.  ander,  afäd)f.  andar 
iu'^ar  ö(\'ir.  Xic  !i^ebeutuniicn  'ber  .^ueite,  ber 
eine  uon  .vucien,  ber  anbere'  berubcn  auf  einer 
tomuaratiuifd)en  ^-Bilbnuci  (ibiv  änteros  'ber  eine 
uon  ,vueien  —  lat.  alter');  ucil.  ha^  cntfprcd)enbc 
ffr.  äntara-  'ucrfd)ieben  uon',  offetifd)  ändär 
'anber^J  al?>,  mit  ^(u^nabmc  uon',  lit.  äntras, 
urcuf;.  antars  'ber  anbere'.  Xah  an-  bic  2Bg. 
ift,  bemeift  ffr.  aueft.  an-ya-  'anbcrer'.  Ur= 
furüJiiilid)maraljo-s  ber 'anbere  uoti  uielen' ''got. 
aljis  gr.  6\\o(;)  neben  anteros  'ber  anbere  uon 


nnbcnncit 


—     15 


Stnil 


3Uicicn';  im  i'atcin  iinivbc  alter  (ftatt  *anter) 
nad)  alius  iicbilöct.  —  3(nbcr&  f.  ciuft. 

aubcnuctt  'ilöu.  bei  Öutdcv  iiod)  in  bcv  älteren 
$8cbcutuua  'äum  giücitcn  DJialc'  =  inljb.  ander- 
weit anderweide;  baS  2.  2Box1clcmcnt  crid)cittt 
aU  Siiffir  nod)  in  iul)b.  driweit  vierweide  vier- 
zecweide  'Dreimal'  u.  f.  lu.  unb  ift  i^leid)  äßcibc 
(ml)b.  weide  Mal)rt,  3^eiiVj.  —  Über  bav'  '3(i)i. 
nnberiücit  w\i>  aiibcnucitii-!  ibeibcfdion  bem 
17.  3«l)vl).  angc()örii3)  f.  ©ombcrty  ^^rogramm 
1893  S.  G. 

5inboni  9Jt.  (=  nbl.  anderen)  m()b.  al)b. 
andern  '^;}(nborn,  bic  ^Ulanjc  marrubium' ;  ^M-- 
Icitiiiui  =ürn  mie  in  ^^Jtborn?  Tic  Stammfilbc 
ift  nodi  nncrtlärt. 

1 9lui)riciuic  A-  'eine  2(i-t  (5d)(eppflcib)  burdi 
bcii^  oianjc  Is.  ^^aini).  ('3.  ^.  bei  Tan.  Stoinie, 
in  ©cücvtö  fiuftfinclen  unb  bei  ©iclanb)  üblidi: 
an§  frj.  andrienne  (benannt  1704  im  2(nfd)luf;  an 
bic  5(uffiibrnno  ber  5(nbria  be§  Teren3  in  '^aron& 
58carbeituniV). 

nnfnd)cu  j.  radier. 

9(ufauflv(irüut»c  'l>hir.  feit  (iamiie  1807  flc= 
bud)t;  früliefter  ^cleii  nadi  ©ombert  35>eiterc 
53citr.  1889  3.  3  in  bcc^ '43t)ilojop()en  (5l)r.  ©olff 
„^(nfaniv-nivi'inbe  bcv  DJktbemat.  SBiifcnfdjaftcn" 
171'J.    Grfag  für  lat.  elementa. 

Stngcl  ü)l.  5-  "if)^-  angel  Tl.  ^y.  '3tad)cl, 
^•iid)angel,  Ibüranijcl'  ahb.  angul  dJl.  '©tad)el, 
Stn§c,  J-ifdianger:  Timinutiü  311  aljb.  ango 
'Stad}cl,  Ibüranael'  —  ml)b.  ange  'J-ifdiangcl, 
Tljüranijer ;  vi\{.  anfllf.  ongel  engl,  angle  '3Iiuie(-- 
l)afen'  ju  aiujlf.  onga  'Stadiel',  anorb.  ongull 
'3(nc)cl()afcn'  ju  ange  'Stad)el,  Spiuc'(alem.  angel 
'iöienenftadiel  —  angelmuk  'Stadidfliccjc'). 
5-üv  bic  9crmaniid)c  Sippe  Ijat  'fpigig'  als  58e= 
griff^fern  3n  gelten.  Gine  ibg.  2B3.  onk  'fpig 
fein'  ftccft  and]  in  lat.  uncus.  gr.  öykoi;  —  öykivoc; 
')3Siberl)afen'  —  d-fKiaTpov  '2(ngcü)afen',  ffr. 
ankä  \s>afcn',  off  et.  ängur  \C"»afen,  Slngel',  altir. 
ecad  \s>afen'. 

Sliiöclcflcnfjctt  5-  feit  Steinbad)  173.  gebud}t, 
aber  in  ©ombcxis  Programm  1893  ©.  6  aus 
bem  3(nfang  bcy  17.  :3ö^)vf)§.  belegt. 

aitflcucfjm  '3lbi.  auä*  mt)b.  genseme  fpöt  alib. 
ginämi  -äh\.  'genel)m,  angenel)m'  (ol)ne  haii  '^xäfix 
an-)  311  ncbmcn;  ogl.  got.  andanems  'angc= 
nehm'  sn  and-niman  'annel)men'. 

5htacr  Tl.  ml)b.  anger  at)b.  angar  Tl.  '@ra§= 
lanb,  (^raöplai?,  SIcferlanb';  ba3u  anorb.  eng 
enge  '35>icfc,  2(nger';  taum  ju  enge  (germ. 
angwus)  gcbörig. 

Stuflcficöt  )}i.  m()b.  angesiht  9t.  'bas  %n-- 
fdiaucn',  nibb.  audi  °~}Intlit3' :  3n  @efid)t,  feben. 

angft  '^Ibj.  bcrul)t  auf  bem  Subft.  2Ingft; 


ocvein3elt  ilomparatiu  ängftcv  Simplic.  II  328 
unb  fd)on  bei  Xiutber. 

5lnflft  Jv-  i"t'b.  angest  abb.  angusl  Jv.;  bcn 
übrigen  altgerm.  Xialeftcn  fcl)lcnb,  luie  überl)aupt 
baö  Suffir  st  äufjerft  feiten  ift  (t)g(.  Ttcnft). 
2(ber  be§bal&  ift  noef)  "iet)t  Gnticbnung  üon  al)b. 
angust  an^  lat.  angustiae  'ßttgc'  ansuncbmcn. 
3>ielmcbr  ift  e§  cdUgcrm.  2lblcitung  aue  Der  in 
enge  flcdcnbcn  ©3.  ang,  3umat  M'i^  51flot).  in 
bem  uruermaubten  azostl  'Gngbcit'  bie  glcid)c 
xHbleitung  3eigt.  Tal)er  Stugft  mit  lat.  angustiae 
urucrmaubt. 

tSlugftcri  gjt.  '5lafd)e  mit  engem  öale' 
ml)b.  angster  auä  ital.  (florcntinifd))  anguistara; 
bei  .«ö.  3ad)§  Gngfter.  ;\m  17.  3a()rl).  au§= 
geftorben. 

t9(unftcr-  Tl.  mbb.  angster:  eine  fd)tüei3. 
3dieibemün3e  (',2  Aöcller).  diod)  bei  Örimmcl5= 
l)aufcn  Simplic.  531.  Tann  ocraltet. 

o«t)CtmcIn  ?)t\v.  cigentl.  ein  oberb.  Tialcft-- 
iiunt  (in  ber  3d)tüci3  ift  aud)  ha^  einf ad)e  l)ci= 
mein  in  gteidier  ^ßcbcutung  nolfgüblid);  be^gl. 
ber  ©egcnfag  auf  remöenj,  alö  fold)eÄ  oon  .s^ebcl 
gebraud)t;  cö  mirb  non  bem  3dimci3cr  Tcngler 
Clav.  Ling.  Lat.  ^i^afel  17rj9  t)er3eidmet  unb  burd) 
fdniiei3.  Sdiriftftcllcr  (mie  Csol).  v.  DJUilleri  um 
18UU  in  bic  Vittcratur  cingcfül)il  unb  0011  (Eampe 
1807  T3eräcid)nct.  23gl.  aud)  i^cimrocl).  Tic 
l-2(bleitung  in  Sterben  bebeutet  im  Cbcrb.  gern 
'nad)  ctroa«  fd)mecfen  ober  ried)en';  alfo  l)ci  = 
mein  'nad)  ber  .Ocimot  fdnneden  ober  ried)cn' ; 
ngl.  alcm.  effelu  'nad)  (Sffig  ncd)cn',  bren3eln 
'nad)  '-öranöigcm  i-icd)cn'  if.  aud)  faulcn3en). 

antjcifdjiö  2Iöj.  unter '2(nlcbnung  an  l)eif  d)cn 
cntftanben  au§  ml)b.  anthei^ec  anthei^e  Slbj. 
'Dcrpflid)tet' :  3u  ml)b.  al)b.  anthei^  '©clübbc,  33er= 
fpred)cn',  bay  mit  got.  andahait  '^Bcfenntniö', 
anglf.  ondettan  'befennen'  au§  ber  ^^nirtifcl  ant: 
unb  2B3.  halt  'l)cif5eu'  3ufammcngefct5t  ift. 

3(uI)öl)C  ^■.  eine  am  Sdiluf;  bce  18.  ^'^^irO»- 
auftvetenbc,  Don  ^Jlbelung  unb  Gampc  3uerft  Dcr= 
3eid)ncte  DJad)bilbung  bc§  älteren  glcid)bcb.  21  n= 
berg,  ba§  non  6bpträu§  1582  c.  8  aleSImbcrg 
'clivus'  unb  aud)  fonft  al§  nbb.  (3.  ^8.  im  53ran= 
benburgifd)en  unb  Öiolänbifd)cn  foiuie  bei  2>of5) 
be3eugt  ift.  m'übefter  bb.  53elcg  ift  ^ob.  3J2üllcr§ 
@cfdi.  Sd)roei3.  Gibgen.  1780  I,  537;  II,  691. 

9(ni§  Tl.  bie  mb.  nbb.  fiautform  für  oberb. 
(16.  3af)'-'().)  enis  mit  bem  Jon  auf  ber  erftcn 
Silbe  Toie  nod)  beute  enas  ä?nis  änis  im  Cber= 
beutfd)en.  2utl)ev  bat  Slnnf;,  mie  fd)on  ber  1504 
in  SciP3ig  gebruchc  3)ocab.  Cpt.  ©emma  unb 
Gbpträus  1582  anyss.  jvür  Sutberö  2(nm; 
0)kttb.  23,  23  bciben  bic  älteren  oberb.  53ibcln 
21  nie.    3m  Ginflang  bicrmit  ftebt  bic  umgc= 


Stnfe 


16 


5Iniüejenlf)eit 


lautete  Aonn  bei  ^TniqpobtuS  l.j4<t  uub  m"iuu§ 
1541,  DJJnaler  1.">G1  u.  a.;  uodi  ict^t  fdimciv  enis 
(enes);  in  iönieni,  Sdiiuabcn  unb  Cltvcid)  i^ilt 
änis  (aud)  äneisj.  :^"^sn  m()b.  ocit  enis  anis  ^1?., 
bas  rool)l  oor  bcr  inl)b.  ocit  nuv>  lat.  anfsum 
(ijr.  äviöov  övrjöov)  cntlel)nt  ift;  vc\i.  fv3.  anis, 
engl,  anisc,  tibi,  anijs. 

t3tntci  A.  'töciüd'  am  9)littc(v()cin  imb  in 
Sdinmbcn  üblidi:  mbb.  anke  ahb.  anka  a: 

f^lnfc-  '))l.  'iinitcv'  ein  alcniann.iübidiuuib. 
25}ovt:  mlib.  anke  ahb.  anko  "DJ.  ''.i^nttcv'  bic  cdit 
beutid)c  i^c,5cidinuna  für  bac-  entlehnte  '-öuttev, 
lüofüv  in  ahb.  ;]cit  and)  anc-smero  kuo-smüro 
eigtl.  'Muhfett'  (f.  Sd)nieer\  Uruci-nmnbtfdiaft 
mit  bev  inb.  ÜBj.  anj  'falben,  befdimicvcn'  nnb  lat. 
unguo  'falben'  —  unt:a(^n-(uiii  '3albe'  ift  fidicv; 
ugl.  ffv.  Ajya  Tinevbuttev',  altir.  imb  (au-o 
iinben-i  'i^uttev'. 

9(nfcri  sjij  (im  v)jt)ti.  ^IJcutv.,  am  Cbcvvhein 
im  16.  ^'sahrh.  audi  Gnfev)  ml)b.  anker  fpät 
al)b.  ankar  SR.  =  nbl.  anker,  angif.  (fet}v  fvül)) 
oncor  engl,  anchor  (anorb.  akkere)  '2lnfcr' :  ein 
früh  in  Gnglanb  eingebi'ivgevtc§  lat.  Schniuort, 
bav  ftdi  mohl  cbcnfo  früh  audi  im  tontincnialcn 
Teutfdi  nnb  im  lliorb.  eingebürgert  hat:  auv  lat. 
ancora  (ugl.  ital.  ancora.  frj.  ancre  j^-. ;  ita},xi 
nod)  lit.  inkaras,  afloü.  ankira  ankura  ani'  gr. 
(i-fKupu).  5^ei  ber  germ.  Gntlehming  trat  früher 
(^ennCMiiedifel  ein,  inbem  bei  'Jliiofovc  bc§  (5nb-a 
bav  lat.  3i»ort  fein  femin.  '^luc'fchen  uerlor.  5ludi 
haben  mir  anbcre  nautifd)c  i*Joiie  früh  bem  l'atcin 
cntnonnnen;  vgl.  :){iem  unb  lliaue.  M\  '.Jlhb. 
finbct  fid)  scnkil  sinkila  i  f.  2  e  n  f  e  1  •,  im  1  (i.  ,uihrh. 
nercin^clt  3d)iff'5l)oat  ak-  cinhcimifd)e§  35?ort 
für  '^Jlnfcr'. 

Stufer-  0)].  'ein  AlüffigteitÄmaf;'  erfl  nl)b., 
anv  nbb.  nbl.  ankor.  mit  bem  hai-'  gleidibeb.  engl, 
anker.  fdiiueb.  ankare  auf  mlat.  anceria  an- 
clieria  (im  14.  ^'sahrl).  belegt)  'ciipa  minor' 
lueift;  .v>erfunft  bunfel. 

*illulcl)cn  IR.  mhb.  an-lr-hen  ahb.  ana-l("Iian 
'Ji.  'Darleihen  non  Weib'  f.  l'ehen. 

anrüd)ifl  "Jlbj.,  and)  anrüditig,  crft  nhb., 
nad)  rud)bar,  unter  ?lnlehnung  an  ricdjen 
gcbilbct;  f.  rud)bar. 

9lufrf)anlid)fcit  a.  erft  am  Gnbc  bc§  1 M.  ^al)vl)§. 
auftreienb  ^.  ^^.  bei  A>crber  7,  äHS. 

Sdtftalt  A.  mhb.  an.slalt  ''.^egrünbung' ; 
H'talt  iit  ^Mbftrattum  .^n  ft eilen. 

anftntt  '^hap.  'aud)  (ioni.)  bei  Luther  ftets- 
an  ftatt  getrcniu  gcfdirieben;  nrfurgl.  =  'an 
bcr  Stelle'  (baher  mit  bem   Wenit.)  S.  Statt. 

nnftcUifi  'Jlbi.  non  '!}lbelnng  nodi  nidn,  crft 
non  (Samnc  isn?  ner^eidmct:  nrfin-gl.  ein  fdniiei,^ 
Tialcttmon.  (Jn  'Jlnflelligleit  bemertt  l'auater 


1776  ^bi)fiogn.  ^ragm.  II,  2S8:  „ein  Sdnueijcr^ 
mort,  bie  ©efdiirflidit'eit  mandicrlcn  3^inge  gut 
einuiridnen  unb  anjuorbncn  unb  fidi  in  allcy 
leidn  3U  finbcn;  mer  biefe  öcfdiirtliditcit  hat, 
hcintein  anftelligerllJeufd)"  unb  'iMnifiogn.  ivragm. 
III,  H29  emiifichlt  er  ba§  gut  fdimeij.  anftellig 
bcn  Teutfd)en  ^ur  5)Jaturalifierung.  Gy  ift  bann 
non  ^iiicolai  (17S3  9ieife  II,  ;«6;  bcf.  V,  20(1  unb 
1704  03cfdi.  einc§  bid'cn  'ilJuinncv  I,  60)  aufgc= 
griffen  unb  non  Sdiillcr  im  Teil  I,  .'}  gcbraud)t 
(l'uther  hat  bafür  1  Mön.  11,  2S  aU'Sriditig, 
anbere  au fd) lägig;  im  18.  '^a[)x[).  galt  nielfad) 
actio  unb  agil).  '')lad)  ^cx)na^  1796  3Intibarb. 
S.  184. 

ant-  '^väf\x  im  Td}b.  nur  nod)  in  ^Intditj 
unb  ":}lnt  =  uiort  (f.  and)  anhcifd)ig  unb 
,\Saubuicrf)  erhalten;  in  bcn  früheren  ^^eriobcn 
in  nielcu  nominalen  ;')Ufammcufoi^ungen  norhan-- 
bcn,  moju  uufer  uhb.  eut:  bic  Aorm  bcv>  ^'•m- 
fircJ  in  nerbalcn  ;)Ufammeufel?ungen  ift.  Ä^gl. 
ml)b.  al)b.  ant-,  got.  anda-,  anglf.  and-  ond- 
(ngl.  engl,  answer  unter  31  nt  in  ort);  bain  bic 
got.  ^xäv.  and  'an,  auf,  in,  entlang'.  X'ic  ®ninb= 
hcbeutung  bcö  -^U-äfirc'?  ift  'entgegen',  ma^i  auf 
ilscruHinbtfdiaft  mit  gr.  dvTi  'gegen',  lat.  ante 
'nor',  ftr.  änti  'gegenüber'  führt. 

nittif  '^Ibi.  an&  frj.  antique  (=  lat.  anliquus); 
non  Speranber  1727  (antique)  ahi  J^-rembinort 
uerjeidmet,  nadibem  bereits  im  17.  3(tl)t'l)-5lnti  = 
guität  hcrrfdite. 

';llntii)atl)ic  a.  feit  üiebc  168.5  unb  ©ticler 
160;")  in  bcn  Arcmbininlcrbüchcrn  ncr,^cid)nct  unb 
fdion  non  "I'iofdicrofdi  1614  (^k'fidite  '•^MiilanberS 
11,  Mii  gebraucht:  anc'«  gr.dat.  antipathia. 

9lutlil5  l)i.  mhb.  anllitze  fpät  ahb.  anl- 
lizzi  'il.  mit  bcn  '3cebenformen  mhb.  antlülte 
a{)i>.  antlutti  (analfiti)  ^1J.  '5(ntlilj':  ,vnei  urfprgl. 
nerfchicbenc  Sporte  haben  fid)  in  bicfen  Aornten 
gemifd)t.  Xem  anglf.  andwlila  Tl.,  anorb. 
andlit  9i.  (ngl.  got.  andawleizn  "ilJ.)  folltc  ahb. 
m[)^>.  antli;;  cntfnrcd)en ;  ngl.  got.  wlits  9[R. 
'•Jlngefidjt'  —  wlaitön,  anorb.  lita  (für  *vlita), 
anglf.  wlitan  'fpähen' ;  bie  hierin  erhaltene  2l.\v 
wITt  (norgerm.  wltd)  ift  auncrhalb  bcS  ®erm. 
nod)  nid)t  nad)geinicicn.  dJl'ü  biefer  Sivvc 
miffbte  fid)  bieienige  non  got.  ITidi  '5(ugeficbt' 
(aubb.  Ii"id  '"Jinnerc«''),  mo.^n  *anda-]ridi  für  abb. 
antlutti  i)i.  ''^(utlit?'  norau-jgcfclU  merben  muft. 
9(utiüOrt  A.  mhb.  antwurl  ahb.  anlwurli 
A.  '"Jtntmort'  (älter  mhb.  antwürte  al)b.  ant- 
wurti  =  got.  andawai'irdi  llicutr.) :  eigtl.  '®cgen= 
mortc'  (alö  ilollcftinum);  ngl.  ant=  unb  anglf. 
andswaru  engl,  answer  ''JliUmort'  unter 
fd)tnören. 

5limjcfcit()Ctt  f.  9lbuiefcnhcit. 


onsettetn 


17    — 


?(|}rifoie 


anscttcdt  otiu.  friUi  nlib.;  ^l^nalcr  IHGl  iicr= 
jeidmct  c»  in  i^utem  unb  in  fitlcditcin  Sinne 
(„Ärieg,  ^ant  nnb  .s>abcr,  sxii  anjcttlcn");  bic 
Iicutiiic  tSiicjialificrnnii  int  fdilcditcn  Sinn  fo(( 
fidi  in  llcicbcrbcntjdilanb  uoIl.H^iicn  (labcn.  2)cr 
3(nc-brnrf  itantmt  ci^tl.  an&  bcv  är^cbcvci  'ein 
©eivebc  befcüiiien'  (f.  oettelK 

anjtcbcnb  'Jlbi.  eine  feit  bcr  2.  ,'öä(fte  be§ 
IS.  ^^snlivl)y.  üblidic  5)icn[nlbnnii  in  3>crtreninci 
bc§  frcmbcn  tntcrcffant ;  öfter§  ,^nevft  bei 
SBiclnnb  HS,  IST.  2r)S. 

anjüflltt^  '}(bi.  —  3(n3üflltd)fcit  a-.  feit 
©tielev  1G91  in  bcr  tientigcn  33ebcntnnii  i^ebudit 
(frül}cr  ^c(eii  bei  ^^iftom  Sdfi).  ^Utcre  20ort= 
tonn  für  5(n, ^ü  13 (idi teilen  im  lß./17.  d^aini). 
vielmebv  5[njüae  (in  öonibei1§  -^roav.  1S93 
S.  71. 

Sioncn  'i^lnv.  nui  1750  anftretenb'lißobnievS 
9?oab  ©.  32;  2BicIanb§  Gmpfinbnniien  eine§ 
Gbnften  S.  4S;  igobmeria?  1754  S.  19 1,  ^nnädift 
üon  Sdiönaid)  '^teoloiv  2Bb.  1754  ücrfpottet:  an§ 
(\x.  aiuuv. 

^(tiauaflc  (V.  in  ber  2.  .sSälftc  be§  17.  3abtb§- 
QU§  fvj.  apanage  (balicr  andi  en^il.  apanage  feit 
bem  17. 3nbi-"^)-l;  id)on  uon  Siebe  16S.5,  Sdn'cibncr 
1695,  Spanutiu§  1720  unb  Speranbcr  1727 
qI§  Jvrcnibrooil  ücr3cid)net  (ältere  Sdireibung 
3lpi.icnaiict.  25>ecien  be§  im  18.  ^ab^^b-  aiif= 
tretcnben  abteilen  für  ap  an  agieren  ^ilt  i)cr= 
einjelt  im  IS.  o^^brb.  51  b teil  für  ^tpanafle. 
SRlat.  appanare  eigtl.  '(^rob)  9Ju^niet5ung 
geben'. 

a$avi  3(bi.  urfprgl.  nnr  iibvi.:  au§  frj.  ä  part: 
i)a§  in  ben  ^-rembmörterbüdiern  feit  Siebe  16S6 
bejengtc  SBort  ift  raabiidieinlid)  im  30jäl)ingen 
Äiicgc  entlcbnt. 

3l4)fcl  531  (in  Sdnuaben,  ber  Sdnüci^  unb 
ber  Cberinalj  ift  ba§  plurate '}[  ;i f  e  l  Singularform 
gcmorbeni  mbb.  apfel  a[)b.  apful  (aud)  afful. 
•Plur.  epfili)  dJl.  =  nbl.  nbb.  appel,  anglf.  seppel 
engl,  apple,  anorb.  eple  dl.  'Gipfel'  (got.  *apliis 
ÜJi.?).  Ser  3Iiifelbaum  bicü  meftgerm.  *apuldr 
»^.;  rgl.  abb.  affoltra.  anglf.  apuldr,  ma§  fid)  in 
ben  Crl§namen  nbb.  3(f  foltern  —  3lffaltradi, 
nbl.  Apeldoren,  engl.  Appledore  erbalten  bat. 
2^cr  Üiamc  ber  '-öaumfrudit  (germ.  aplu-)  bat 
(Sntfpred)ungen  im  ftelt.  unb  Slauolettifdicn; 
ügl.  ir.  aball  uball,  lit.  öbülas,  afloü.  ablüko 
'2lpfcr.  2urd)  bic  Gntfpred)ung  be§  germ.  p 
(aplus)  mit  aut'jergerm.  b  luirb  bobc§  t)orbifto= 
rifdic§  3(lter  ber  gcmeinfamen  Urbenennung  ablus 
entliefen.  Ter  lln'prung  biefer  blof?  norbeuroiv 
Sippe  ablu-  (bafür  lat.  mälum,  gr.  ufiXovi  ift 
unflar.  'iJlblcitung  auS  lat.  inalum  Abellannm 
<bie  dampanifdjc  Stabt  3lbella  roar  im  3Ilteilum 

filugc,  (ftt)moIoGifc^e3  SSörterbucf).    6.  Slufl. 


ibrer  3(pfcl  mcgen  berübmt  unb  {)at  bei  33irgil 
bai-'  53eiuiort  maiifera:  ugl.  Sdn'obcr  S.  4U<»), 
ift  begriff lid)  (pgl.  'ipfirfid))  anfprcd)cnb,  aber 
lautdironologifd)  anfcdnbar,  jumal  im  JHoman. 
bie  .v^afelnitf;  al§  (nux)  Abellana  gilt.  —  i8e= 
ad)ten§it}ert  ift,  baf;  für  3lug apfel  im  3(bb. 
apful  (mie  ougapful)  allein  gebraudit  lucrben 
fann;  ugl.  anglf.  »ppel  '^lugapfel'  engl,  apple 
of  the  eye  (aud)  eye-ball),  nbl.  oogappel;  ba= 
für  anorb.  aber  augasteinn.  —  3?gl.  ^irne. 

9t<)fclftne  (V.  erft  nbb.  au§  nbl.  appelsien 
appelsina.  2a§  SOort,  in  5Kift§  9ieuem  leutfdien 
^^antaf;  1G52  S.  S3  nod)  ungefannt,  gebt  um 
17(10  Pon[.s>amburg  ans^,  uiol755  appelsina  al§ 
baS  2ialcttuiort  bc,^cugt  ift,  unb  ,^niar  bat  5u= 
nädift  3(ppclfina  —  3(ppelfiue  aB  iit.  J>-onu 
gegolten  (1774  Ärüni^,  Cecon.  (Sncncl.  III,  92), 
wofür  um  1770  3I"pfelfine  al§  bb.  Jvonn  (raegen 
ÜlpfeO  berrfdienb  rairb  (fd}on  1716  in  Submig§ 
tcinfdi^engl.  2er.  3Ipfelfina).  Jvrifd)  1741  fennt 
nur  erft  (£  b  i  n  a  p  f  e  1 ,  nodi  nidit  31  p  f  e  1  f  i  n  e.  3iad) 
itriinii5  maren  .'öamburg  unb  3(mftcrbam  bie 
X'^auptmärftc  für  lU'orbbcutfdilanb,  uiabrcub  in 
Cberbcutfd)lanb  bie  ^Italiener  bamit  banbelten 
(baber  C ränge  unb  '^^omeranje  al-ö  oberb. 
53encnnuug).  2ie  .»öeimat  ber  3(pfelfinen  ift  ba^t 
füblid)e  Q.[}ma  unb  (5od)indnna,  oon  mober  fie 
pon  ben  ^ortugiefcn  um  1500  nadi  Suropa  ge= 
bradit  mürben  (pgl.  Sinarofe  bei  3?on  für 
'(Sbinarofc'  unb  Sina  galt  um  17» JO  allgemein 
bei  unä  für  (Sbina).  ^m  ,ltal.  beifU  bie  3IpfeI= 
fine  baber  audi  bic  portugicfifdie  (portogallo).  — 
Jie  mb.  (3ntenburg)  Tialeftform  appeldesine 
meift  auf  fr5.  pomme  de  Sine  (=  engl,  china 
orange).   25gl.  ^Jomeranje. 

Sttmtljefc  J-.  (Pon  SHaalcr  1561  al§  beutfd) 
pcrjcidinet)  feit  nd)b.  (13.  .labrb-i  apoteke  all= 
gemein  üblidi:  auo  gr.=tat.  apotheca. 

3(j)pctit5DL  bei  Sutber  nodi  nnbejcugt,  jufrübft 
in  ber  1.  i^dlftc  be§  16.  3abrb§.  in  Sübracft= 
beutfdilanb  (3.  ^8.  J-rieS  1545  Spiegel  bcr  3(r3nci 
101b)  5e(cijt  unb  1561  pou  DJiaaler,  1616  pon 
iöenifd)  al5  beutfd)  pcr3cid)net:  au§  frj.  appetit. 
(^rasm.  3Ubeni§  1540  bat  (5brtd)  (ff^)  al§  beut= 
fd)ee  Spnonpmon.  @leid)beb.  nod)  nbb.  möge  (in 
.s>amburg  unb  53rcmcn)  unb  jrat  (in  9}kgbeburg). 
ilonfun-icrt  mit  3Uipetit  bat  im  Cberb.  &c-- 
luft  (,'yifd)art  1575  (^argant.  101^  2:cr  ©eluft 
unb  3(ppetit  fompt  alleroeil  man  tut). 

Stjjritofc  5.  eine  im  17.  3abrl).  in  9?orb= 
bcutfd)lanb  auftretcnbe  Benennung,  bic  Stider 
1691  ttod)  gar  nid)t,  mnfd)  1741  als  3(pricofe 
per3cid)net  (1665  bei  &.  (Sreflingcr  ber  franjöf. 
$iaum:  unb  Staubcngänner  S.  21. 56  bejcugt  al§ 
3(  b  r  i  c  0  f  e ,  1669  bei  p.  b.  ©roen  'bcr  nbl.  ©ärtner' 


5(pri{ 


—     IR     — 


arg 


unb  1678  bei  3-  3-  3tflxicola  'i->au§üater'  tt(v 
Slprifofe):  aus  tibi,  abrikoos  =  engl,  apricot, 
frg.  abricot,  üian.  albaricoque,  ital.  albercocco 
(luivicd).  TTpaiKOKKia)  an^i'  axab.  albarkök;  (eljtc 
Cucllc  lat.  praecociurn  (nialum  praecuquum  V), 
civitl.  'Der  Aniliveife'.  Ter  'Viamc  \h  biird)  bic 
Diicöcrlanöe  luM.  abrikoos,  öac«  luohl  niif  bcin 
$lur.  frj.  abricots  berul)t;  inil.  '-öirno  iiK-- 
9iDb.  gebx'uniicn,  iuäl)rcnb  Cberöeutfd)lanb  aiibere 
dlamm  bafür  aufiveift.  3i»  18-  x^sa()rl).  galt 
2tiu-ifoie  crft  nur  nlv  nbb.=obciind)f.  Tialeft= 
lüoil.  9icben  5(  mit  oje  bcftcl)cn  anberc  '-i^enen; 
nungen,  uon  benen  oüreidi  baicr.  marille  (id)lc). 
morelle)  nni  entidiiebeniten  tonhirriert  bat;  e-j 
beruht  aur  ital.  annenillo,  geniijdn  mit  amarclloV 
'Jl^cintirjdic'.  'Jluncrbem  gilt  füv  ''^Un-itoic' 
fdiiueij.  barelleli  ^Ji.  ober  barillen  (parili  inareioli 
larinjieli)  —  1541  ^iniinv:  9Jiorillcn,  ''^.^arcnlc; 
l.Xl  ailaaler:  53ciillclc,3lmmarellcn;  1700  Tentj^ 
ler  Clav.  Ling.  Lat. :  ^Inmrillcn  iöarrilclein  — 
bie  lüobl  üon  ital.  armenilli  auvgcbn;  cbcnbabcr 
aud)  nod)  cljän.  mellele,  fdimäb.  inijllele  9(. 
(jeW  bcrridit  im  Sdiiuäb.  abrikö  mit  fr,v  5luv- 
Unadie).  ^"sm  Citfränf.  mcrbcn  5)Uuillcn  unb 
3(iniloien  aiv  'tleinc*  unb  'grotV  '.JUnifofcn 
nntcrfdiicben.  :,lm  1G./17.  MW),  bcltanbcn  nod) 
mandic  anbere  ^iknennnngcn :  in  Böhmen  93lcr  = 
unten  (—  böbm.  mcrunka;  Vncab.  Trilingue 
^rag  £.  7-1)  unb  in  Sdiletien  unb  im  3>ogtlanbc 
3[Rarunfcn  (H).")(j  ßoleru^',  Oecon.  lUualis  II, 
212);  Gber='!)3cuccr  l.")S  bat  „^(marellcn,  W\h- 
n)ad)s",  ."öcniidi  10<J7  Sp.  02.  12'J  „^Imarill, 
3)lolIetcn,  51nneIIen,  S.  C^obannic-'  'i^lriid)", 
iveld)e  Tiamon  aud)  fon)t  im  1G./17.  '^\al]x\).  mcU 
fad)  begegnen. 

3Ujril  i)l.  mbb.  aprille  5)1.:  ani  lat.  Aprilis 
(ogl.  frv  avril,  ital.  aprile,  nbl.  april,  engl. 
a|»ril):  nne  lllai  unb  ^uinner  (früher  9.1Iär,u 
im  beginn  ber  mbb.  ;ieit  entlehnt  an  Stelle  bec- 
cdnbeutidien  abb.  östarmAnöd  'Citermonat'. 

npropoi»  im  17.  ^abrb-  auftommenb,  uon 
Jvrembmörterbiid)em  Jeit  iiiebc  ICH")  uerjeidjnet: 
auy   fr.V  ä  propos. 

9{r  9)1.  9i.  ein  {vläd)cumai";,  erft  nhb.,  nad) 
bem  171t."{  gcmaditcn  fr,^.  are. 

5lrbcit  A.  mbb.  arbeit  arebeit  abb.  ar(a)beit 
5.  ''Jlrbeit,  ^JUibjal,  ^lOt*  =  aiäd)j.  arbc'di  ^i. 
'ÜJlübJal,  53e)d)n)crbc,  Ccib*  —  arbi'd  ^.  unb  nbl. 
arbeid  Hl.,  anglf.  earfoiJ  earferte  9i.  'llliUifal, 
33eid)n)crbc*,  got.  arbai|)s(^di  Jv.  'iöcbrängniv, 
9Iot' ;  anorb.  erfiöe  9^  '9)hd)jar  —  crlli'^r  "JlDj. 
'fd)nnerig,  mübfelig'.  Temnad)  ift  '9}]iibmr  aly 
ÖrunDbebeutung  ber  Siin^e  an,uniebmcn,  nmö  auf 
Sycrujanbtfdiaft  mit  aflou.  rabü  robü  lauv- "orbfii 
'ilnedn,  l'eibeiguer'  (f.  uJitcr  JHobott)  fd)Iief',en 


lant.  C^ot.  arbaijis  ift  (nad)  G.  'öratc)  3iti«i"i"cn= 
fetjung  bev  oorgerm.  orbho-  'Hnedu'  =  aflou. 
rabu  mit  einem  bem  anorb.  iö  'äßerf,  Ihat' 
gleidien  germ.  .sSanptmoil.  Tic  germ.  ©runb-- 
bcbcutung  'mühfeligcs>  ÜBcrf  beruht  auf  einer 
älteren  53eöcutung  'ilneditc^arbcit',  mcKbc  mit 
lacituv'  ^i^cridit  ((.^3erm.  1"))  übcreinftimmt,  aio= 
nad)  ber  freigeborene  Wermanc  bic  'Jlrbeit  Den 
Unfreien  überlief;.  2."l>egcn  bcy  2.  (*iilicbc^^  ber 
oufammenfet3ung  ift  anorb.  iöja  'hmibeln,  aii^y- 
führen'  .^ususiehen  fomic  anorb.  iöja  'iianbinng, 
Ihätigteit';  ineUeid)t  liegt  ffr.  iti  iti  '@ang'  mit 
ber  ibg.  SBj.  i  'gehen'  (f.  gehen)  nahe.  ,u'ben= 
falle-'  ift  'Oav  fdjeinbare  örunDnerbuin  fdmici^v 
ai-bon.  naffan.  crwa  'arbeiten'  nur  eine  mobernc 
9icufd)öpfuiig  311  3trbcit. 

Strr^c  7\-  mbb.  arche  (neben  arke)  abb. 
arahlia  (neben  archa)  Jv-  '2trd)c  9ioab§';  bic 
nbb.  Sautform  mit  ob  (ftatt  mit  k)  fd)eint  auf 
Cbcrbeutfdilanb  311  nieifeu  ('fiittberS  33ibel  bafür 
9t  0 a  b  C'  .U  a ft  cm;  vgl.  abb.  buoh-arahha  'i^üd)er: 
taften',  mbb.  arche  '.Hifte,  Wclbfiftc' ;  cntfpred)enb 
nbl.  ark  '5lrd)e  9ioahö',  anglf.  earc  earre 
'.Hifte,  ^^iuubcMabc,  5lrd)e,  .Haften',  engl,  ark, 
anorb.  nrk  ('s-.  '.Hifte,  Sarg,  3lrd)e  9toah^-'',  got. 
arka  ^•.  'ilaften,  öelbtaften,  5lrd)c  9ioahc->' :  ein 
lueit  ücrbrcitctc?  oord)riftlid)e§  fichnmort  au§  bem 
gleid)bcb.  lat.  (and)  roman.)  arca,  mober  aud) 
aflou.  raka  'Örabhöhlc'  unb  Ted),  rakev  'Sarg'. 
Tay  2Bort  ift  in  ber  allgemeinen  Sebcutnng 
'.Haften'  toohl  im  5.k\iiini  nnferer  ■lcitrcd)nung 
311  ben  Wcrmanen  gcbrungen  glcid)3eitig  mit 
ilifte  unb  Sarf. 

^rt^iu  9i.  um  llJUtJ  au&  lat.  archivum 
(ocbncr  1G22  Nomenciator  S.  120  archivum 
bic  2lrd)iiicn;  ^eitler  IGU  Gpiftcln  IV  .Sil 
3lrd)iü);  im  17.  MW)-  bafür  oft  (Sr3fd)rcin. 

arg  'Jlbj.  mbb.  arc(g)  'iüd)tC'nn'irbig,  böfe, 
targ,  gcijig'  abb.  arg  arag  'geizig,  feige,  nid)ty= 
nn'irbig'  =  anglf.  earh  ?(bj.  'feige,  träge,  mnbl. 
arck  erck,  nbl.  erg,  anorb.  argr  'feige,  mcibifd)' 
(aud)  ragr) ;  5J}aulu':^  Tiac.  führt  arga  alö  Sd)mäh^ 
lüort  bei  ben  Öangobarben  an.  Turd)  ein  got. 
*args  mag  bay  germ.  ©ort  bhi  Span,  unb  Ainn. 
gcbrungen  fein;  ugl.  fpan.  aragan  'träge',  finn. 
arka  'feige'.  Ta  man  uon  ber  im  5thb.  baupt: 
fäd)lid)  anftrcteuDen  '-iH^Dciunng  'geizig'  nid)t  gut 
ju  'feige'  gelangen  taini,  muf;  'nid)teunirbig, 
niebcrträd)tig'  alö  Wrunbbcbcntung  bc§  germ. 
arga-  angenommen  iverben,  lüorau»  'gcijig'  unb 
'feige'  Spe.üalificrungcn  luären,  bic  üon  ber 
gaftlid)cn  Areigebigtcit  unb  uon  ber  Japferfeit 
ah  ben  germ.  .s>auintugcnben  ane-gegangcn  mären. 
X(i->  !ifi3ort  ift  mic  faft  alle  SBorte  ber  ethifd)en 
Sphäre  bcju   (^erm.   eigcntümlid} ;    ugl.   arm, 


nugcnt 


—     19    — 


5(rra§ 


böfe,  gut,  übel.  Thö  Sublt.  %v(\  (mdb.  arc 
afib.  arg)  9L  bcrul)t  auf  bcni  ^^(bi.  —  nracru 
nn§  m[)b.  ergern  'jum  '-ßöicn  reiben,  iicvjd)lcd)= 
tcvn,  Dcrbcvbcn'  a()b.  ergiron  argiron  'fd)Ied)tcr, 
ärger  mndicu':  jum  5lonuiaratiu  üou  arg;  baju 
im  'Itlib.  gcbilbct  3irgcr  93J.  (ugl.  2(u§fa^  au§ 
nueiäl5ig,  (^)et3  an^  gcijcn,  i^anbcl  nu-? 
[)nnbcln,Cpfcr  ani-  opfcrni;  c§  Üainmt  (für 
obcrb.  "ilrgcrni'o)  ani^  ^Ittcbcrbcutfdilanb  unb 
\oü  um  1750  burd)  ubb.  Sdiriftftcücr  unc  Tufd) 
unb  53obc  in  bic  3dinnii.n-ndic  gcbrad)t  fein. 
9iod)  iöei)ual3  1775  .\Sanbtnid}  3.  197  [leuor^ugt 
Ütrgerniy  üor 'Jlrgcr.  —  3lrßtwo()n  91J.  mlib. 
arcwän  2IJ.  (ogl.  SSl^abu'i  '33erbad)t,  3(rgmol)n' 
=  nbl.  argwaan  rjtrglift  ?(.  aifi  m()b.  a()b. 
arclist  Jy.  '5(rglifl,  !Öoel)eit'  =  nb(.  arglist) ; 
jdion  a[)i).  arcwänen  'argraöfjuen'  ml)b.  arc- 
wa?nen. 

ärgern  S^m.  f.  arg. 

5(ric  d'-  (^»S  ita(.  aria:  2c()nmort  bc§  17. 
3a()rf).,  üon  Spanutiu§  1729  unb  ©pcranber 
1727  erft  nod)  in  bcr  ita[.  öautform  5(ria  vcx- 
3cidntet  unb  fo  audi  in  bcr  Sitteratur  bcr  1 .  .'öälftc 
be§  18.  ^afn'lK".  gctn-audit;  bodi  liat  fdion  Öubmig 
(gngl.  =  tcutfd)  iBb.)  171G  ^ilric  fbcr  '•^ilural 
3Irien  crfdicint  allgemein  im  17.  ^al)r().;  Dg(. 
be§  Tid)terc-'  3nbci1,/^lricn  ober  ÜJtcIobei)en  u.  f.  m." 
1638  unb  ;-]ei(lcrö  (vpifteln  1G46,  V,  2G1). 

Slrttfjmcttf  A:  ein  im  IG.  ^tib^b.  eingcbür-- 
gexlee  Öebnmort,  für  ba§  Die  dien  fünft  aüer= 
bing§  biy  uK-  norige  vU^bi'f)-  oolfvüblid)  geblieben 
ift;  3tritl)metif  uiu-j  gr.=lat.  arithmetica)  be= 
gcgnet  3ucrft  1528  in  einer  3'üirfauer  (Sd)ul= 
orbnung;  frü()cr  uereinjelt  arismetica. 

3(rfabc  ty.  aii§  frj.  arcade;  bic  ßnt(e()nung 
9cfd)al)  unt  1750  (Speranber  1727  tier^cidinet 
ba§  (Vrembmort  ebenfomenig  mic  bie  älteren 
(Vrembuiöilcrbüd)cr  I ;  bic  bcutfd)c  ißeseidmung 
bafür  ift  ui-fprgl.  Öaubc. 

9trIcC'baum  93^  mlib.  al)b.  arli^-boum  dJl. 
'acernus.  cornus' ;   mit  Grlc  faum  ueruianbt. 

9lnn  9Ji.  ml)b.  arm  al)b.  aram  arm  93^.  = 
afäd)f.  nbl.  arm,  anglf.  earm  engl,  arm,  anorb. 
armr,  got.  arms  2R.  '5lrm'.  SBic  mand)e  33c-- 
ncnnungcn  füv  Körperteile  (f.  5(rfd),  3lugc, 
jyuf;,  .'öcr3,  Änic,  9?agel  :c.),  reidit  and) 
gcmcingerm.  arma-  '3(rm'  in  bic  ücrmanbten 
Spradien;  ügl.  lat.  armus  'oberfter  Icil  bc-J 
CberarmcÄ,  isorbcrbng',  aflou.  rame  'Sdiulter, 
3(rm',  preuf;.  irmo  '■ülrm*,  armen,  armukn  'Glle= 
bogen,  53ug',  neupcrf.  arm  '2trm',  ffr.  irmä-s 
Tl.  '33orbcrbug,  5(rm'.  Ginc  alte  5lblcitung  ju 
2trm  ift  ßrmel. 

orm  ?(bj.  ml)b.  arm  at)b.  aram  arm  = 
afädif.  arm,  nbl.  arm,  anglf.  earm  (engl.  nid)t 


uorbanben),  anorb.  armr,  got.  arms  5lbi.  'arm' : 
ein  gemcingcrm.  GigenfdiaftcMUort,  baö  in  ben 
ücrmaubtcn  ibg.  Spradien  feine  ftdierc  Q^ejicbung 
bat.  —  5lrmut  3".  "üib.  armuot  5".  —  armuote 
9Z.  °5trmut'  al)b.  aramuoti  J.  =  nbl.  armoede: 
eine  3(bleitung  au§  bem  3(bi.  got.  *armö{)s ;  ügf. 
(Sinöbc,  .sScimat.  ^liu  Cberfädif.  ift  "Jlrmut 
9i.  folleftiuifdi  'bie  Firmen'  ('fo  f^ci  ©cllert,  ^ct= 
fd)mcftcrn  3.  M2». 

5(rmbruft  a.  mlib.  armbnist  dl.:  uolfäetpmo^ 
logifdic  Umbeutung  au§  mlat.  arbalista  arcu- 
balista  eigtl.  '^ogcnmurfmafdiinc  (lat.  arcus,  gr. 
ßdWeiv)  fein  muf;;  eine  3ufammenfet3ung  üon 
31  rm  unb  '^ruft  ift  im  Xeutfdicn  eigtl.  unmtjg= 
lid),  gumal  ba^ö  mbb.  äBort  9c.  ift.  2lu§  lat. 
arcuballista  ftammt  ba^i  glcid)bcb.  frj.  arbalfete; 
ügl.  engl,  arbalist,  nbl.  annborst,  ital.  balestra, 
axfi  lücldicm  letiteren  bav  ältere  n[)t).  ^öaleftcv 
'Hugelarmbruft'  cntlelint  ift. 

^irtucc  5-  ^ci  Öutl)er  unb  fonft  im  IG.  ^lal)rb. 
unbejeugt  unb  uon  9Jiaaler  15G1,  3.  9iotl)  1571 
unb  .s>enifd)  IGIG  aud)  nid)t  ocvjcidjnet:  ein  im 
53eginn  bcy  SOjäbr.  ilricge»  au»  fvj-  armee  er= 
borgte-^  ©ort,  ba-?  bei  u.  25>allbaufen  1G17  Corp. 
Milit.  nnb  in  ben  bcutfdien  ocitungcn  be§  3flOi"c§ 
1G2.3  (3.  53.  C£afparfen  1G23.  Hist.  Relat.  Contin. 
3.  74)  3uerft  bi^ifig  auftritt  unb  uon  3(rmatu6= 
9iift  1642  „Diettung  bcr  eblcn  teutfdicn  A>aupt= 
fpradie"  unb  uon  99lofd}crofd)  1644  @ef.  '^^bil. 
II,  .545.  662.  9ij2  mebrfadi  ücrroenbet  mirb ;  bie 
J-rcmbmörtergloffare  ucr3cid)nen  3(rmce  feit  9}t. 
ociller  1642  Gpiftcin  III  3ii,  3pradi=  u.  f.  m.- 
33erbcrbcr  1644,  Siebe  1G85.  Um  1600  gilt  and) 
3(rinaba  'sxcx'  (meift  =  'flotte'). 

5irnicl  f.  ©rmcl.  —  9(rmut  f.  arm. 

nromatifcö  2lbi.  im  16.  2ai]xi).  (1583  3:l)urn= 
enffer»  Onomast.  80.  95)  auftretcnb:  au§  Iat.= 
gr.  aromaticus. 

Strraf  9JI.  =  nbl.  arak,  engl,  arrack  (rack) : 
mit  fr3.  arack  rack,  fpan.  arac  au5  arab.  arak 
°3aft,  bcraufdicnbc»  ©ctränf.  Ter  9iamc  be§ 
in  Cftinbien  (bcf.  '-öataüia)  cinbeimifdien  @e= 
tränfc»,  ba»  mit  feinem  auölänbifd)en  9iamen 
—  ugl.  3.  58.  1750  58obmcr§  9^oal)  3.  72  — 
gelegentlidi  früber  erroäbnt  ift  (3ucrft  in  Guropa 
burdi  Garpaial,  ber  beibeä  1521  auf  bcr  Teufel 
'43alaman  fcnnen  lernte),  mirb  3uerft  1763  pon 
©abcbufd)  in  feinen  oufäljcn  3U  ArifdiS  3i>b. 
üer3cidinct  unb  [)at  ]\d)  nad)  .'öcnnigö  preufj. 
3biotifon  1785  crft  fürs  vox  1785  eingebürgert. 
93iellcid)t  ift  er  üom  9?orboften  2)eutfd)lanb§  au^-- 
gegangen. 

%na§  9}L  burd)  ba§  gan3c  16.  ^ai)xi}.  üblich 
unb  1616  üon  .s>enifd)  al§  beutfdi  t)cr3eid)nct  == 
engl,  arras:  eigtl.  9tame  ber  fr3.  3tabt  Arras, 


5(ri-cft 


—     20 


3Int 


bic  biird}  ©cbcrcicn  fidi  fvüh  auc'jcidnictc.  ivil. 
nb(.  ras  für  arräs  unter  'Kafdi. 

5(rrcit  'M.  jdion  im  IG.  ^^ahü).  üblid)  unb 
feit  Simon  :}iotl)y  S^ictionarius'  lüTl  ale  ^-rcmb: 
luort  oerjeidmct:  quo  nfrj.  arrest  (frj.  arret) 
ober  eher  auv  mlat.  arrestum. 

9(rf(f)  ilJ.  nad)  beu  unter  birfdien  beiiic^ 
braditen  analoiien  fällen  auv  älterem  \llr0  mliö. 
al)D.  ars  ilj.  '^^(rfd)'  entüanbcn;  eutjiu'edienb  in 
glcid)er  ii^eöeutunii  mnbb.  ars  ers,  nbl.  aars 
naars  (^mit  präfiijieiiem  n),  anglf.  ears  cnijl. 
arse,  onorb.  ars  {w\i>  rass,  ücjI.  an.  argr  neben 
ragr  f.  arg)  50^  '3(iid)'  C^erm.  arsa-z  9)J. 
auö  örso-s  gilt  mit  iHed)t  für  urueruianbt  mit 
gr.  ö^^oq  (pp  für  rs;  '3tcif;bein,  '-öür^^el' ;  inv^n 
altir.  err  ^.  'Sdnuanj,  Cxnbe,  Sintje' ':"  inil. 
31  rm. 

iHrfcunl  l'i.  um  1.'>.jU  (glcidijeitiii  mit  'äi>- 
miral  unb  3(rmaba)  cik-  'Dlarineiuort  für 
'Torf,  ©erfte'  nuftretenb  unb  3uerft  lülü  üon 
.'öenifdi  nerjeidmet  =  engl.  fr^.  fpan.  voHug. 
arsenal:  Cnelle  ital.  (^ncrft  in  l'enebig  bc3eugt} 
arsenale  aiiv  arab.  as-.sin;ia  ''Jlrfenal'.  Xie 
ältere  ^onn  ital.  darscna  (frj.  darsine)  lucift 
auf  arab.  dar.sinä'a  'ffierfte*. 

5lrfcnif  ilJ.  ein  um  bie  i^litte  bee-  IG.  ^"sabrbe. 
eingebürgerte^  ,lrembiüort  iXafiniobiu«'  104»)  unb 
("vrifin-ö  1")41  .s.  arsenicum;  OTaalcr  l'jGl  unb 
^xnifd)  IGIG  ücr3eid)nen  ev  bereit«?  al:?  beutfd)) 
=  frj.  arsenic,  engl,  arsenic:  auv  lat.  arseni- 
cum (gr.  dpoeviKÖvi;  bod)  hält  fid)  baneben  im 
16./17.  ^^\al)rl).  im  Xeutid)en  uielfad)  bie  lat. 
Sautfonn  iv  53.  9JJofdierofd)  '^.Miil.  u.  3itt.  1G.'>0, 
I.  P<'>).  'lUterc  Jöenennungen  bec-  .\>b.  luaren 
Cpcrmcnt  (ml)b.  öperment  au§  lat.  auri- 
pij^'menluiii)  unb  feit  bem  fpätcn  Wl}b.  audi 
i>üttenraud). 

9trt  A.  mbö.  :irt  '))Ia:  'angeborene  (?igen: 
lümlid)teit,  'Jiatur,  'i<efd)affenbeit,  3lrt'  (alib.  arl 
in  biefen  '•i^e^eutungen  unbe^cngt;  audi  fonfl 
fehlt  bac<  ilnnt  in  biefer  '-öebentungi.  llruermanbt 
mit  lat.  ars  ((§en.  ^|Jlur.  arti-um)  '3h1  unb 
Sßeifc,  ilunft'  unb  ffr.  rlä  '3(rt  unb  'Beife' 
^citr.  n,  IIB.  —  Tic  frühnbb.  ;',ufiimmenfetjungen 
3lrtacfcr,  artbar,  artbaft  enthalten  mbb. 
ab^.  arl  '3lderbau,  Liderung'  unb  gehören  mithin 
3U  ber  gcrm.ibg.  2l\v  ar*ntlügen'  in  ahb.  orian 
mhb.  tTn  —  got.  arjan,  lat.  ararc.  gr.  äpdw,  lit. 
arti.  aflou.  orati  'uflügen*. 

StrtiUcrie  ,"v.  von  OJlaaler  l'jGl  nod)  nidit, 
juerft  üon  .'öenifd)  IGlG  al^  beutfd)  üerjcid)net; 
cs-  u'irb  um  bie  l^Jitte  bev  IG.  ^^sahrh-ö.  geläufig 
(53.  iiHilDiy  1.742  b.  lu.  Ulann  u.  5l>olfenb.  5<.  S4 
3trtlerei,  l."»Gs  (^rufinö  firainm.  Lat.  1.  'Jio  im- 
pedimenta  3lrtiUcrei/  ale  3lrrfalci,  3lrd)allci^ 


3lrtellarei,  3(rtoloreii  (nm  1620  and)  ciUi 
3htigleria).  3>gl.  fr3.  artillerie,  engl,  artil- 
lery.   ital.  artiglieria,   fpan.   artillaria  u.  f.  w. 

9(rtifd)ofc  ^^  um  1550  in  ber  Sdiu'ei,^  ent^ 
lehnt ;  Tafni'obiuö  1540  fennt  c»  nod)  nid)t ;  ("s-vifinS 
1541  Diction.  s.  cinnara  fenitt  nur  erft  frj.  arti- 
scliault,  aber  155G  Nomencl.  s.  cactus  3trti  = 
fd)orf,  baö  Waaler  1.5G1  unb  .sSenifd)  IGlG  aU 
beutfd)  ver^eidincn.  iH'ad)  ,s>ieron.  53orf  (Iraguv) 
1539  'Jiem  Hreutterbud)  11 531.  Sii  muffen  '?lrtifd)ofen 
üor  155(1  in  2eutfd)lünb  feiten  gemefen  fein. 
Xa&  u.  a.  uon  53od',  ^rifinc-  unb  5}laaler  gebraud)te 
gleid)beb.  melfd)  Tiftel  meift  auf  Giulehnnug 
am-  ber  in  ber  2.  .sSälfte  bey  15.  :^sahrh.  auftommen= 
bcn  ital.  5\Micnnung  norbital.  articiocco  (=  frj. 
arlicluuit.  nbl.  artisjok,  engl,  articlioke),  bac^ 
burd)  fpan.  alkarchove  auf  arab.  al-harsöf 
3urüd"geht.  Seit  ber  2.  .sSältte  bcio  IG.  ^ahrh^. 
luirb  bac-  uon  ber  3d)n)ei3  au!3üorbriugenbe3lr  = 
tifd)ofe  in  Ü)loffaren  unb  in  ber  u)iffenfd)aft= 
lid)en  Citleratur  uielfad)  gebraud)t;  -üiebcnform 
bce  17.  ivVhvh^-  (3-  ^-  €pil3  1G24  ''4?oemata 
S.  13)  ift  3(rtfd)ofe.  3ntere§  Si)nom))iion 
roar  Strobelborn. 

t  nr,3cn  ;)tn-'.  'heilen'  bei  O^eiler  u.  5^teifcr§= 
berg  nnb,lifd)art, unb  feine  ^iKebenformen  ar3ncn 
(getabelt  eiligem.  X.  53iblioth.3lnhang  3n  X-Xll  G. 
G17)  unb  ar3ncicn  finb  junge  ^Jieubilbungen  uom 
(Snbe  bec^  15.  i^'sahrhi?.  3U  2(r3t  unb  3lr3nci; 
bei  nbb.  Sd)riftftcllern  be§  16.  ^ahrh§.  and) 
arteten  ertöten  (3\olIenhagen  Arofd)m.  I  1,G3Bh 
2,10127  2,lii<^j.     '3d)on  fpät  mhb.  arzen. 

9tri?nct  A.  (im  17.  ^ahrh.  bei  fd)lef.  Tid)tern 
and)  auf  bem  31  betont)  nihb.  arzenie  {orzeniL-i 
\y.  'i")eilt'unft,  .sSeilmittel' ;  ahb.  nod)  nidit  uor- 
hanben,  luohl  aber  ahb.  erzinen  arzinön  = 
mhb.  erzenen  'heilen'.  Tie?  3tiu-  erinnert  mit 
feiner  3lbleitung  an  got.  lekinön,  anglf.  hVcnian, 
ahb.  lähliinön  'heilen'  ;  aw^  ahb.  arzinön 
märe  baim  bav  erft  fpäter  auftretenbe  Subftant. 
mhb.  arzonie  mit  ber  bei  un-ö  im  12.  ,uihrh. 
anflommenbcn  roman.  3lbleitung  ie  gebilbet. 
3lhb.  arzinön  ift  unter  bem  C5inflnf;  bey  cd)t 
germ.^got.  lekinön,  ahb.  lähliinön  'heilen'  3» 
arzät  '3lr3t'  gebilbet.  Übrigen^^  bilbet  bai-  9)lhb. 
and)  ein  arzatie  (mtibl.  arsediej  '3lr3enei' ;  f. 
3lr3t. 

9lr,U  ft.  l'L  (bei  bapcr.uiftreid).  Sd)riftftellern 
oft  fdiin.  ^JJ.j  in  ber  Umgang-öfpradie  jelU  U'ohl 
überall  Diird)  T  0 1 1 0  r  erfeljt  (aber  in  51^  u  n  b  a  r 3 1, 
Iicrar3t  nod)  populär  geblieben);  fd)on  im 
IG.  ^'sahrl).  nimmt  Doctor  bie 53ebeutung  '3lr3t' 
an(15(il  9Jlaaler3(i'  unb  lGlG.s>enifd)  12G  haben 
Toctorei)  für  'iUlebicin',  .\Senifd)  127  aud) 
Xoctor  für  '3(r3t');  bal)cr  fd)on  im  3(nfang  bc& 


m 


—     21 


?im( 


17.  ;^sa[n-(iC'.  ucvboctcvn  („icl)  habe  fo  incl 
(iJclö  ncvöoctcvt"  'Jiic.  iNolcfmav  iUDialogi  Ilioni 
m2'>  531.  102'').  '•Hx^t  l^l1^.  arzet  arzut  nl)^. 
arzät  dJl.  ift  ein  fpc^ififd)  öcutfdKy,  &cm  ßiu^l. 
9torb.  @ot.  fvcmbcö  iBovt  (bafür  flot.  lekeis 
*3(r3t',  niiijlf.  Ici-'ce  ciic^l.  leech  in  horse-leech 
9)1.  Micvavst',  al)b.  lähhi  unb  baju  bic  nl)b. 
Giiicnnauicn  Sadimann  —  2ad)ncv  a\iv  nil)b. 
läclienacre  ''i>ciin-ed)ci-',  ciiitl.  '5(v5t').  Tic  mnbl. 
iVorm  arsatre,  anbb.  ercetere  ''^h",U'  linnbb. 
nbb.  arste)  bcmciü  Uvfinnuui  auv  bcni  liänfiiicn 
fvänf.  inlat.  arclüaler  (dpxiarpöql  '"Jtvjt'  ibcj. 
'tünicilid)cr  ijcibavst'i.  !!iantlid)c  3d)ii)icnöfcitcn 
al]b.  arzät  mit  arzäter  arciäter  archiäter  ju 
Dcvmittcln  finb  nidn  uovlianbcn,  ba  bic  anbb. 
mnbl.  3"0Vin  jclbft  anf  bic  nilat.  C^runbfovni 
binracift.  'iJIud)  fonft  finb  Icnn.  Icdni.  bcv  tivicd). 
•DIcbijin  fvüb  inv  "itbcnblanb  vicbiiuuicn  hh^I. 
S^üdiic  '4-^flaftcvi,  aber  flctc-  bnrdi  lat.= vornan. 
a>crmitthuuv  Unb  juiar  bat  bic  Gntlebnnn^ 
ivalivfdicinlid)  nm  8(J<J  (3ur  ocitilarlc^  bc5  ©vofscni 
ftüttgcfnnbcn,  racil  in  arc(^h)iater  bac^  ci  cj  al;? 
z  aufticnommcn  ift;  bei  älterer  Gntlebnuno  luäre 
ki  in  ben  i^enn.  (Sntlebnnniicn  ncbliebcn.  Xa\- 
cinjigc  arzate(r),  bac^  nadi  3d)ndiarbt  nur 
nod)  im  '-Bafttfdicn  für  bae  :){oman.  be^icn^it  ift, 
feblt  romantfd)  löafür  ital.  medico,  afrj.  mire 
frj.  medecin,  bic  frcilid)  and)  bcm  ©erman. 
frcmb  geblieben  finb;  jcbod)  c\ebrand)ten  roir  im 
17.  Sabrb.  aud)  9JZebtcu§  ftatt  2(rjtj.  Über 
arz-  aU  isertrctcr  uon  (\v.  dpxi-  f.  Grj=.  3^ic 
ii'eocn  mtüclrlicin.  'Fi  ü  b  l  a  r  3  t'^Cliiblcnrcparicrcr' 
anTtieftcIltc  (Srflärnnci  von  abb.  arzät  an^'  tat. 
artista  ift  (antlid)  unb  t^fdiiditlidi  nnbcred)tiiit. 
6rft  im  fpätcn  31littclaltcr  nnrb  mlat.  artista 
für  bic  DJlcbi^iner  c(cbraud)t  (ui:;!.  nfr^.  artiste 
veterinaire) ;  and)  ift  e§  bcm  älteren  ^toman. 
frcmb.  i>ini-\ciicn  treffen  mir  archiatri  bereite 
Bei  bcm  (^-rantenfönii^  CSbübebert  unb  bei  ilarl 
beut  @rof;cn.  —  3.  nod)  'älr^nci. 

91$  9i.,  3(f;  erft  nbb.,  nad)  fr,v  as  SOI.  'bic 
©ine  auf  ©ürfcl  ober  Harte,  ein  fleincc-  @eund)t' 
(lat.  as),  mober  aud)  eniil.  ace  (me.  äs);  in  mbb. 
3cit  bcriid)tc  aly  i8e3eid)nung  für  bic  'Sinä  im 
2*>ürfclfiner  esse,  bac^  au^  lat.  assis  (iünc3erc 
9icbenform  oon  as)  ftammt.    3>cil.  2)au§. 

9titö  f.  5hfd). 

9tfttl  9.11.  ein  C^efäf;;  baju  2(fd)tuc^en  aii^, 
mbb.  ascli  abb.  asc  911.  '3d)üffcl,  53ecfcn'. 
3nfrübft  für  '^öoot'  bejeugt  in  ber  Lex  Salica 
alc'  ascus  (=  an.  askr,  abb.  asc  '^öoot').  Gicjtl. 
roobi  '^oot  au§  Gfd)en[)ol3'.  3.  (5fd)c. 

Slftftci  ^.  (bafür  in  ben  rbeinifdien  2anb= 
fdiaften  eine  junge  9tebcnform  esaj  mbb.  asche 
abb.  asca  =  nbl.  asch,  anglf.  asce  eesce  engl. 


ash  ashes,  auorb.  aska  unb  mit  auffälliger 
Öantuariainc  got.  azgO  Jv.  '2tfd)e'  (auc->  bcm  @ot. 
fd)cinen  finin.  ;iortug.  ascua  entlebnt  3U  fein). 
Cftboff  '^citr.  i:-},  HOO  uerbinbct  ^ic  3iiHie  mit  ber 
ibg.  2B3.  äs  'brennen',  bic  in  lat.  areo  'Dörre', 
ardeo  'brennen'  founc  iiiGffc  norliegt;üielleid)t 
fterft  ber  näd)ftc  i>'criuanDtc  beö  germ.  askön- 
'2lfd)e'  in  bcm  5(bi.  altinö.  asikni  (Jcmin.  3U 
asita)  'öuntelf arbig',  fo  bau  ba§  gcnn.  askön- 
eigtl.  ein  fubftantiincrte^i  2(biectiü  ibg.  asfaikon- 
mit  ber  C^runbbcbeutung  'bic  öraue'  märe; 
öa3u  ngl.  ffr.  äsa  '"iiiibc,  3tanb'. 

5lfd)c''^,  '^ifdic  (1-.  (ein  ,>-lu[;fifd)j  mbb.  asche 
al)h.  asco  9Ji.:  oicllcid)t  mit  2(fd)c  ucrmanbt, 
fo  baf5  ber  ("yifd)  feinen  9Jamcn  oon  feiner  afd)= 
grauen  (Varbe  bättc.  (Sine  altgerm.  53enennung 
öcy  A-ifd)ec->  ift  1  nad)  Öiben  53eitr.  15,  Ö(j9j  fd)roeb. 
nonnegifd)  harr,  ba^.  mit  glcid)bcb.  lit.  kirszlys 
3ufamincnbängt. 

5lfd)cnbri)i)cl  9teutr. ;  im  16./1<.  ^sain-- 
bunbeil  9Jiaff.  3.  53.  3Bcifc  (Jrsnarrcn  71.  Ki.j; 
bebeutet  eigtl.  'jäüd)cniungc',  fo  öftere  bei  Sutber 
(fd)on  mbb.  in  S>anvt^  3f-  ^  K^J^ss)  unb  aU 
'^lfd)erbröbcl  bei  9Jlatbefiu§ ;  bei  3eb.  ^yrand 
'3(rd)e  17a3oa  bafür  -iifd)erläiiel  9JI.  ^n  ber 
beutigen  53ebcutung  uon  '3(fd)cnbröbel  uer= 
menbet  ©eiler  uon  HcifcrÄbcrg  1 53röfamlcin, 
3d)aaf,  ^^.Urrabics.)  Gfd)cngrübcl  ale  d^lait 
bef.  uon  einem  9Jläbd)en  (aud)  „in  ber  (Sfd)cn 
grübeln").  3n  5Rollenl)a9en§  Jrofdimäuelcr  G 
'?lfd)cnböffel. 

9lfrf)crmittn)0(ft  911.  ugl.  «fd)crbrot  ©n)= 
ubiue  IGHO  Sonntage  3 on.  23 2  =  5( f  d)  e r  f  u d) c n 
gilathcfiuc-  Sarepta  224  b,  ebenba  104  ^  aud) 
5(  f  d)  e  r  b  r  ö  b  e  1  für  %  f  d)  e  n  b  r  ö  b  e  l,  sOa  a  f  d)  e  r= 
färb  5(bi.  'afd)grau'.  Sic  ^ufammcnfctjung 
3Ifd)crmittmod)  ucreinsclt  im  16.  Cvaf^b.  bei 
.sS.  3ad)e  Aaftnad)tefu.  26,  3.  29;  ältere  33clcgc 
fcblen.  ©eiler  Spinn.  57^  fagt  „an  ber  äfd)cingen 
93littiuod)cn" ;  mbb.  aschtac. 

t  äfcu  ;-)tm.  in  ber  2.1>cibmann§fin-ad)c  ^  uom 
i^irfd)  gcfagti  'freffen':  3n  5(a§  (eigtl.  'Sueifc'i. 

t  9Ifcr,  'iifer  Wl.  '^Haw^cn,  Sueifcfarf'  ein 
oberb.  2:ialeftiDorti;aud)  in  ber  2l>eibmaunefurad)c 
üblid) )  mbb.  äser  äsa-'re :  2lbleitung  3U  äs  'Speife' 
(unter  "ilae). 

Stffcl  A.  9JI  erft  nbb.;  megen  be§  gleid)beb. 
(Sfelid)en),  Äcllcrcfcl,  931auerefel  unD 
mit  9\üdfid)t  auf  gr.  ovo?  övioKoq  '(5fcl,  Riffel' 
mcift  aue  lat.  asellus  'flciner  Gfel'  i'ugl.  ital. 
asello  'Kliffen  abgeleitet.  Tic  älteren  ;^ormen 
bee  16.  "sabrbe.  finb  jcbod)  9iaffcl  unö  9ioifel 
('43eucer  lö63  ijat  nossel  ossel  neben  eselchyn) 
unb  5-orer  {)at  in  ber  ÜbciicBung  oon  ©cf;ncre 
^-ifd) bud)  nassel  unb  biefe  Jo"»  ^^^'^  ^l»  batet. 


5(ft 


00 


9lu 


(nassel  nastel)  beftätiijt.  Taju  eine  elfäfi.  ivovni 
5t Bei  in  bem  gleidjbcb.  Cfiragcl  0oliu§  15S2 
Onomast.  S.  828.  .3.30.  2)a§  Jicvdicn  liat  bic 
nuiiinitualtiiiftcn  ^liaincn  in  bcn  Wunbarten:  in 
■'öcficn,  Avanfcn  unb  Sdiumbcn  .stcllcvciel,  in 
Sdmmbcn  unb  Glian  ^.IJanerei'cl,  im  Gljaf; 
l^Kibve,  5}Jol)rlc,  in  "^(uiii-'bnvo  Xuniiejel 
(bicic  53enennuni^en  fnüpfen  an  ital.  asello. 
ijr.  övoi;  an).  %u6  nbb.  luivb  freseln  iienannt, 
nbl.  muurvarken  (61)i)träu§  c.  87  Stciniuovin, 
Grbmuic\  Tic  '-J^cncnnuni^  %)\cl  i\\lt  a\->  öftrcidi. 
Xaiurobinv  unb  'Jllbcvuö  l'vid  fcnncn  feinen 
l'ianten  füv  bcn  'Jlfiel,  unb  »"vinünc^  lall  ionnc 
91kalev  1"/)1  benennen  ihn  C^vac-uuivm  (b.  1). 
'iHaniic'i,  Waalcv  aud)  Cvenniittel. 

9lft  IIJ.  nidb.  al)b.  ast  m.  =  got.  asts  'W 
(bcn  übiiiicn  Tialcften  frcnibi.  1:av  bobe  5(lter 
bcy  S5>orte§  ftebt  feft  burd)  Übcrcinitiniinniu^  bei? 
i^erm.  astaz  {axiv  voxc\cx\n.  ozdos  uerfdioben;  üi^l. 
Tlail  unb  bic  boi1  aniicfübrten  5ycii viele  uon 
i^evfdiietninii  bc>5  ibiv  zd  sd  ,;u  iicnn.  sl  i  mit  iiv. 
öZoc,  (üöboqi  '"ilit,  ilwciii,  Mnoten,  iluinTcn  am 
iöauin' ;  bicv  beruht  mit  armen,  ost  '^iC  i^lcid)^ 
tallö  auf  osdns.  Tic  ^-^cbeutnuaen  bcv  iir.  ill^ortcv 
laficn  iycnuanbtjd)aft  mit  mnbb.  Ost  (nbb.  öst 
aust),  nbl.  oest,  anfllj.  öst  'Änotcn,  Änorren' 
(ibij.  @rbf.  özdo-)  uermuten. 

t  aftcu  ;')tni.  'tba?  Aclb)  tragbar  nmd)en' 
nadi  bem  XJ1.H1.  iu  mcttcraniidien  ©ei-Mümern 
bcö  ir».  ,VibrbC'. ;  ucrmanbt  mit  iiot.  asans  '(vrnte, 
>>erbit'  =  nbb.  aran  unter  C^rntc  nnb  mit 
abb.  esni  =  (\o\.  asneis  '^Irbeitcr'.  i^il.  '-öeitr. 
8,  52h. 

%\f  f.  51  a§  unb  51  ö. 

^tciii  OJJ.  unittelb.  ^JJebenform  Cbem)  nd)b. 
ätem  (äton)  abb.  älum  9JJ.  ''Jltem,  Weift'  (mhb. 
der  hfilcgf!  atoin  ahb.  der  wilio  ätum  'öer 
bciliiie  (^cift'i  -  -  afädif.  ädum.  nbl.  adcin  ast-m, 
anglf.  :'''I"n  '5ltcm'.  Tic  Siope  meift  auf  ib(V 
etmo-n-  =  ftr.  ätinän  ÜJl.  '5ltem,  Weift' ;  ba.^n 
altir.  alharh  '.\Saud)*,  (\v.  6tuö(;  'Xampf,  Tunft'. 

jitbcr  '))l  feit  ber  OHittc  be§  18.  .'snbrb^.  a(^ 
PoetiidKö  21^011  bäufiii  i.v  ^.  'i^obmery  ^IJoab  3. 
22< I ;  .silorftorfA  Weffiay  I ;  ^i^obmeriac  1 7.')  1 3. 2.3 ; 
baaciicn  Sdionaiii)'?  ^JJeoloiv  3lH\  17.')ti,  nadibcm 
lyrobeninv-  1730  ^en  Zither  .pueril  bereitet  unb  fo 
benannt  hatte:  auv  tir.  iat.  actlicr. 

5ÜIa*i  "iUl.  ein  moriienlänbifdier  3toffname, 
ber  auf  arab.  alias  'tilatt'  beruht;  feit  ber  fiuit- 
mhb.  ;^,eit  be^euat  unb  fd)on  im  Ki.  ,uihrh.  fchv 
iiebräudilidi  unb  in  bcn  abenbldnbifd)en  3inad)cn 
ucrbrcitet. 

5tt(nö-  5R.  ab3  *.8encnnuiui  uon  Crbfarten 
u.  f.  m.  'Uierit  uon  3iieranber  1727  nerKidmet) 
acht  3urürt  auf  IKercator^  taiioiirarbifdiev'  Jlnnt 


Atlas,  Tui^-buni  ir)0."),  ba-o  nadi  einem  mnthiidicn 
Äöniii  ^Itki'j  üon  'IRauretanien  1  bei  Xiobor  Hl,  GO. 
IV,  27  >  benannt  ift.  Ta^?  Ji^erf,  ba^5  in  ber  1.  .s>älfte 
be§  17.  ,^ahrhv.  ,v^hlreid)c,  ;,.  I.  uerfürjtc 'Jluv^ 
iiabcn  erfuhr,  mar  nadi  ociücr  1040  (Sinfteln 
Hl,  ()2.")  fchr  beliebt  unb  ucrbreitct. 

5ttout  ''Tl.  (,im  .Hartenfpiel)  l'ehnmort  bcS 
30 jähr.  MriciiC'-^  rtU'J  fvj.  ä  tout;  Trüheftcö  3cu(j= 
ni-?  1044  im  „3tnad)=  u.  f.  tu.  i^erberbcr" :  „ieö= 
unber  muf;  man  cv  a  tout  nennen"  (mag  ciiitl. 
Im  min  heint). 

•i-  5ittc,  "Jitti  9J^  '2>atcr'  (fd)n)äb.nalcm.) 
mhb.  atte  ahb.  atto  'i^ater';  ber  Umlaut  ber 
nhb.  Aorm  ift,  luie  bac^  i  be-J  fd)U'eiv  ätti  jeiflt, 
biminiuin:  ncrmanbt  mit  africf.  athtlia  =  ciot. 
alta  'initcr'  (ba^i  Attila  ~  mf)b.  Etzel  cii^tl. 
'jyätcrdien'),  uiellcidit  and)  mit  altir.  aite  "ij.^flene^ 
uatcr'  (au«^  atlios  1,  aflou.  oti-cT  (biminut.)  'iUiter' 
(otT-ni  'oäterlid)' I,  (\x.  ärra. 

5lttcutnt  'Ji.  in  bcn  A-rembmörterhi'ubern  feit 
3dieihncr  1  <)!(.")  iiebudn  unb  fdion  in  ^ieitun^uMi 
bc-ö  :>niähr.  Mriencc   üblidi:   auö  frj.  attenlat. 

9lttcutätcr  -UJ.  feit  bem  2. 5lttentat  auf  ilaifcr 
"JCMÜielm  l.  allgemein  üblid);  ci^tl.  eine  fdier,U)aftc 
ilHirtbilbnuii,  bic  nad)  einem  5(ttentat  auf  ivrieb= 
rid)  SBilbelm  IV  auiicblid)  in  einem  Trel)oröel= 
lieb  aufiichradit  morbcn  ift.    9iad)  SanbcrS. 

•i-  bitter  />.  (bei  .s>.  3ad)§)  =  ^Jiatter. 

^Itttrf)  an.  mhb.  attoch  (ateoh)  ahb.  attah 
lattuli  ataii)  'Sl.  '5lttid)':  (^ntlehnnuii  unb  3l>eitcr= 
bilbnuii  an-:-'  tat.  acte  (cjr.  (iKTfj  ö.KTin)  '.s^oluuber' 
iinil.  ^attid)  ju  (at.  lacluca,  and)  Tattel  su 
dactylos). 

"'■  ?Jftc(  A:  'Viamc  ber  (Alfter  (and)  =  ''4-^crüctc*) 
f.  unter  15- Ift  er. 

nftcn  ;)tn).  mhb.  olzen  ai)h.  czzcn  'ju 
effcn  (■(eben',  eigtl.  'effen  mad)en':  ju  effen. 

5(u,  5(uc  A.  mhb.  ouwii  abb.  ouwa  A: 
'2Baffcr,  3trom,  2l>afferlanb,  vV'fel,  .'öalhinfel, 
maffcrreidico  2lMefcnlanb,  3luc' ;  abb.  ouwa  an^ 
altem  *aujn-  (fo  in  got.  i>orm  üorautfjnfet^cn, 
üfli.  bic  abb.Mulat.  Jyorm  augia).  (^ntfin-edienb 
anorb.  ey,  angif.  og  ig  ("y.  '^^sufel',  mo.^i  augif. 
('■glond  iglond  engl.  Island,  nbl.  ciland  ^^^nfcl'; 
'i)a}in  lat.Hicrm.  Hat-avia  (=  nbl.  Betouwe) 
Scadin-avia  (angif.  SceJen-ig,  an.Skaney).  Wot. 
"aujö-  (für  avvjö-  awiä-)  bat  ein  g  nerlorcn; 
bay  uorau-5,^ufct3enbc  *ag\vjn-  ift  ein  fnbflantiuiertey 
5lbi.,  gleidifam  'bic  2Bäfferige'  (bnhcr  '2Baffcr= 
lanb*,  b.  b-  'v^nfcl'  ober  'ÜBiefc'i,  unb  gehört 
,^u  got.  ahwa  (=  abb.  aha)  J\.  'aIuiV,  iiav  mit 
lat.  atpia  auf  ibg.  akvva  berubt;  vgl.  nod)  bic 
Crti^namen  auf  --a  (].  5^.  ^-ulba)  unb  =ad) 
{\.  *.ö.  Urnd))  mciter  oben  unter  a  (f.  and) 
-av  unb  Tinfel). 


nudi 


23    — 


aufiincgctn 


anät  5(t»v.  .StoHi.  inliö.  ouch  n()b.  ouh  'unb, 
üiidi,  aber'  ^  afädif.  ök.  nbl.  ook,  nfvicf.  ak, 
ani^lf.  eac  ec  a\c\[.  eke,  anorb.  auk  'ba3u'  (bän. 
og  'unb,  aud),  aber',  id)iucb.  och,  ic->l.  ok),  iiot. 
auk  'beim,  aber':  eine  aciitciiuicrm.  ^4>artttc(. 
llriin\il.  uicüeidit  oiuiieratiu  auk(c)  311  bcr  (}crm. 
2,l\v  auk  libiv  aug)  't)cnitcl)rcn',  au§  bcr  a()b. 
ouhliön  'l)iu3ufiuien',  aiäd)j.  ökjan,  aiicilf.  yean, 
anorb.  auka.  (\ot.  aukan  ft.  qUv.  'ucrmctircn' 
ftamnien  i.Krncr  lat.  augere  aug-ustus,  ffr.  ugräs 
'iicmaltia'  —  (*>jas  '5lraft',  lit.  äugti  'ii)ad)icu' ). 
^Tann  unubc  aud)  uriiu\il.  'ii\(\c  Ijinju'  bc= 
beuten. 

9lubicu3  ^•.  feit  S.  Diotf)»  Sictionoriuä  1571 
oer3ctd)Uct  (mit  ber  Übcrfeliunn  'oitlofi^tn,  Shif-- 
mcrd'uuc^,  iserliör'i  unb  im  IG.  ^sa{}xi).  fd)on  aiU 
gemein,  3.  ii  bei  '^Hlbcru^ö,  (Vranf  unb  .s>.  Sad)§ 
üblid)  (früliefter  l'ittcraturbcleii  ir/iG  in  ^^^oh)= 
djoriuÄ'  Siietouübcricl5uuvi  11^53»;  in  politifdicn 
2)ofumenten  becieiincn  ältere  53clcge):  an^:-'  frj. 
audience  (=  ital.  audienza.  mlat.  audientia 
'@cl)ör,  ^2lnl)öruug'). 

t  9luc  (V.  'DJtuttcridiar'  (>ial.)  m()b.  ouwe 
oI)b.  ou  5.  =  aiuilf.  eowu  cuiil.  ewe,  au.  ser: 
ücrumubt  mit  lat.  ovis,  (\v.  o'\<;,  lit.  avis,  aflot). 
ovica,  ifr.  ävis  '3d)af';  inil.  nodi  Sd}ai. 

Stucr  in  3(ucrod)c-  3JJ.  ml)b.  uv  (ürochse) 
a()b.  ür  (urohso)  dJt.  '2{ucrod)ic'  =  anglj.  ür, 
QHorb.  ürr  (u-Stamm).  2)a§  äBort  begegnet  jd)ou 
bei  röm.  ©d)i-iTt1tcüern  al§  lu-us;  bic  Eingabe  be§ 
9)lacrobiu§,  ürus  fei  fcltijd),  bat  l'id)  uidit  bc= 
^tätigt.  2^ic  (Sriiten3  bcr  Öautform  ürus  in  bcn 
crften  ^urlirbunbcrtcu  nad)  6br.  ©cb.  fin-id)t  in 
ilbcrciuitimmunn  mit  bem  nid)t  burd)  z4lmlaut 
umgcftaltetcu  anorb.  ürr  bafiir,  haii  ba^  r  in 
al)b.  ml)b.  ür  uid)t  au§  s  cntftanbcn  ift.  2Inbcr= 
feit§  jeigt  ffr.  usrä  Tl.  'Stier',  baf3  al}b.  ür  au§ 
gcrm.  ürus  eine  uralte  ü^ebenform  usro-  gc()abt 
I)at  (über  ibg.  ^(u&fan  non  s  üor  r  mit  .V^intcr= 
laffung  uon  Grial^bebnung  f.  iiia()r).  53ei  biefer 
S^cutuuß  ergibt  fid)  lucitcrliin,  hai]  bcr  2tuerodig 
feinen  9iamen  uon  ber  ^arbe  bat:  ffr.  usrä  beint 
eigtl.  'rötlid)';  ngl.  bic  Gntftcbung  be§  SBortcy 
58är,  53ibcr,  laubc. 

9tucrt)af)u  dJl.  unter  5(n(cl)nung  an  ba§  oorigc 
2Bort  ifdion  mbb.  ürhan  '3(ucrl)abn'  unb  ürhuon 
'2(uerbubn')  an^  eigtl.  mbb.  or-han  al)b.  or- 
orre-liuon  '5(uerbubn'.  nrfprünglid)cr  ift  bai- 
nid)t  5ufammcngcjcl3tc  anorb.  fd)uicb.  orre  ';öirf= 
I}ul)n,  3rHrficrl)ubn'.  SBabrfdicinlid)  mar  al)b. 
*orro  eigtl.  nur  bcr  ^Jtamc  bcö  93Iännd)ensi,  IÜ03U 
bann  or-hOn  aly  ber  ^Jiame  be&  SBcibdjcU'ö  fefunbär 
cntftanb.  3tbb.  *orro,  anorb.  orre  ge()cn  nad) 
6.  '-Brate  auf  ein  ibg.  ©ort  3urücf,  bac-'  'iDtät:n= 
d)cn'    bcbeutet   [)at:   urgcrm.   urzon-    am   iög. 


wrsön-  ()at  eine  nabe  (vntiprcdinng  in  ffr.  visan 
'brünftig,  3eugungi-fräftig,  mänulidi,  SDJann, 
Stier',  momit  aud)  lat.  verres  'Gber'  für  *verses 
unb  lit.  viTszis  'Halb',  lett.  wersis  'Stier'  3U= 
fammcnl)ängcn(iigl.  aud)fd)meb.biaI.orne'Gber'). 

t2Iufi  'M.  'lil)u'  (ein  baier.=oftr.  Sßort)  ml)b. 
üve  al)b.  üvo;  n()b.  33clegc  axi^  Gcf  unb  3(ocntin. 
inil.  anglf.  üf. 

t3tnf2  Tl.  '3äpfd)cn'  (im  .S^alfc)  ein  baier. 
2Bort:  mol)l  auf  lat.  üva  für  üvula  'oäpfd)cn' 
berul)enb. 

auf  %bv.  '»Präp.  ml)b.  al)b.  üf  9(bü.  5|3räp. 
'ani'  =^  afäd)f.  üp,  anglf.  upp  \mi'  engl,  up 
'auf ;  auffällig  meid)t  got.  iup  ^bo.  'aufmärt», 
nad)  oben'  im  Sßofal  ab.  2Bal)rfd)einlid)  finb  bic 
unter  oben  unb  über  bcljanbcltcn  ©ruppen  ur= 
ücrmanbt. 

t  aufcn  3tm.  frü()nt)b.  'aufbringen,  mel)rcu' 
(bei  .s^.  Sadi§  unb  S.  '^■vant)  mi]b.  üfen  a()b. 
üflön  (any  auf  al)b.  ml)b.  üf  abgeleitet).  D'^euer-- 
bing§  ruicbcr  bei  fd)rüei3.  Sd)nftftcllcrn  (3.  58. 
&.  Äellcr)  äufnen;  fd)on  in  Stumpf»  61)ronif 
oft  aufncn  (121b  194b  482b),  Qot).  v.  mülkx 
7, 223  (bafür  in  2ircr§  2]orarlberg.  61)ron.  2. 13 
öffnen). 

rtuffjörcn  otm.  'ablaffcn'  ml)D.  üf  beeren; 
aud)  ba»  cinfad)c  beeren  l)at  im  9Jll)b.  gelcgent= 
lid)  biefe  53cbeutung,  n)eld)e  fid)  au§  l)ören 
'audire'  eiüiüirfelt  l)at  (ob  eigentl.  =  'einem 
3?erbot  gc()ord)cn'  ?). 

aiifmntjcu  f.  mutjen.  —  9tufru()r  f.  9rul)r. 

aiiffcf)ucibcu  otm.  'prahlen'  burd)  ba%  ganse 
17.  3nbrl).  geläufig  bcf.  in  bcr  (3-ornncl  „mit  bem 
grofjcn  DJIcffer  auffd)ncibcn"  (3.  58.  Simpliciif. 
1669;  Garon  Unluftücrtrcibcr  S.  214);  ebenfo 
alt2Iuffd)neiber  (3.  33.  ®cife  (grjnarren  S.  26) 
unb  2{uffd)ncibcret  (Cpi^  H  162,  (Srsnarren 
S.  101).  5lcin  mcibmännifd)cr  2(u§brucf.  TlaÜjc- 
ftuö  61)r-ift.  I  71a  ^(x(\t  bafür  l]creinfd)nciben. 
(£aron  Unluftoertr.  215  fagt  für  2(uffd)neibcr 
„\">crr  Sd)ncibauf",  Sogau  III  135  Scbneiduffus. 

nufftöbcru  f.  ftöbcrn. 

oufiuicgcln  otm.  bei  2utl)er  unbe3cugt  (er  f)at 
bafür  erregen);  e§  erfd)eiitt  gufrübft  in  ber 
Sd)raci3  (1561  DJIaalcr  37  b  aufmiglen  'concitare. 
excitare'j ;  fd)iüei3.  (3.  33.  Slargau)  üfwiggle  'auf> 
nncgcln'  crfd)eint  im  Cbcrb.  bec^  16./17.  ^af)rl)§. 
alö  aufmideln  (fo  nod)  17.32  in  58obmer§ 
Überfcöung  uon  ^lliltonö  oerlor.  ^^arab.  S.  5, 
aber  in  ber  'JJluinjabe  pon  1754  getilgt).  Jür 
Sutl)cr§  erregen  (3.  33.  SIpoftelgefd).  21,  27) 
Iiabcn  ältere  oberb.  Bibeln  auf  megifd)  mad)cn. 
Sie  gan3c  oberb.  Sippe  l)ängt  snfammen  unb  ge= 
böit  3u  bemegen:  al)b.  *\vigil6n  ift  3"tcnftü= 
bilbung  3U  wegan. 


5Iuge 


—    24 


?Iufter 


9tttac  9^  inlib.  ouge  Ql)b.  ouga  ^.  =  got. 
aiigO,  anorb.  anga,  nngli.  6a ge  6ge  engl.  eye. 
nbl.  oog.  anbb.  öga  '5(ugc' :  nllc  oiic-  gcnn.  augön. 
3i?ic  jadlrcidic  aiibcvc'.^UnTcrtcilc  (f.  unter  5(vni, 
/Inf;,  •\>cv5,  itinn,  Mnie,  Tlir  n.  f.  m.),  Imt 
bae«  5(nge  eine  gcuiciniicnn.  unb  genieinibg.  53e- 
nennnng.  ^\n  ben  neviiianbten  ibg.  3iu-ad)en 
eridieinen  53ilbnngen  aii^  einer  S5?j.  ok  oq  in 
gleidicr  53ebentung:  lot.  oculus,  gr.  öaae.  Qiiv 
*ÖKJe)  öcpeaXuö;  uiira  ö}x\xa,  aflou.  oko,  lit. 
akis.  ffr.  aksi;  baju  gr.  öv^ofioi  'merbc  fefien' 
(f.  ad)teni.  Tiefe  ibg.  Üi\v  oq  jeigt  (nadi  Högcl 
ii'itteratnrbl.  S,  llOj  idven  cinfadicn  '}}oU\[  gerui. 
a  nod)  in  al)b.  awi-zoralit,  beffen  awi-  für 
agwi-  anf  orii-  '-Jlnge'  meift;  gerin.  awi-  '"ilugc' 
ftecft(nad)3.1töllerMnlni&of.24,-4:i7,)  and)  in  anglf. 
eowan  ywan  (got.  *aujan  *a\vida)  'jeigen'.  Tcx 
gemeingenn.  Tirlithong  r»on  got.  augo  —  al)b. 
ouga  '-^Inge'  bernl)t  mad)  örbr.  H  305)  anf 
altem  (yinflnn  von  gerni.Hiot.  auso  Xlu"'-  — 
5hiflcnlib  f.  yib. 

•••iJlngftcin  f.  '43 cm ft ein. 

Slußuft  l^i.  unter  frifdier  '}(nlel)uung  an  ba^ 
lat.^roman.  augustus  nad)  nilib.  ougest  ougeste 
al)b.  augusto  agusto  9JJ.  ''Jlnguft'  (bie  cd)t  alt^ 
beiufdic  53e5cid)nung  bafiir  ift  Grntcmonot 
al)b.  aran-mänöd).  3?gl.  fr.v  aofit,  ital.  agosto. 
lie  t^-ntlclinung  non  al)b.  agusto  fanb  gleidijeitig 
itait  mit  ^cr  uon  l^Jar,^  unb  Wai. 

lUuftiou  A:  'C^ant*  jd)on  l"»?!  in  S.  5Kotl)v 
Tictionariu'ö  unb  1020  in  .öcurolbv  Diotionarium 
uer.^eidntet  =  mlat.  audio  'iserfteigcrung'. 

am  5lbii.  'ipräp.  nihb.  ahb.  \\z  5lbu.  '^.U-äp. 
=  got.  iit  "Jlbu.  'hinau'?,  (leranci*,  anglf.  v'it  5lbr). 
*()iitau&,  l)erau'3,  auf;en,  aiu'jcrhalb'  engl,  out, 
nbl.  uit  '^räu.  'ülbu.  \\\by',  afäd))'.  üt.  Üsenuanbt 
mit  au  neu  unb  auf;  er  unb  mit  ffr.  ud  'an^'. 

5lu<5bniib  "VI  fdion  im  Ki.  ^uibrh.  in  glcid)er 
^ebeinung  allgemein  üblid)  lebenfo  a  u  v  b  n  n  b  i  gj : 
ein  .Haufmannöniort  (mic  urfprgl.  and)  9lfl§  = 
fdiuf.),  ifav  über:  ober  auSgebunbcne  Sdianfti'irf 
al'ö  Jlnaarenmufter  be,^eid)nenb. 

^(itolaiib  l^i.  erft  in  ber  2.  .'öälfte  beö  is. 
;>ViIh'1)ö.  geläufige  junge  Oieubilbung  ,ui  ben  fdion 
bei  l'uthcr  gemöhnlidien  'Jlni^länber  Tl.  unb 
auvlänbifdi.  '.?lber  ahb.  ri;5lonli  ^JJ.  'Ufer, 
.vSafen'  —  elilonti  Mrembc'. 

aiii^mcroclit  ^\uv.  (aud)  abmergelii)  fd)on 
bei  ^.iJaaler  WA  gebudit  ali  'bai"  Tlavt  cint--- 
.Ueben'  (44»)  —  alfo  auf  Tlaxt  be.^ogen  — 
unb  in  bcr  5Berbinbung  „ein  Grbrid)  aiii- 
märglcn":  nad)  t'iebid)  '-i^eitr.  '2'\,  2'A]  uriin-gl. 
,^u  mergeln  'mit  Wergel  binigen'.  Aort 
mälircnbc  5J^ergelbiingung  madit  ben  'Jlrfer 
boben  fd)led)tcr  (bie  Bauernregel  „^Jficrgeln  mad}t 


reid)c  3>ttter  unb  arme  St)l)ne"  erfd)eint  fd)oit 
bei  '^^iftoriuo  1716  S;n-id)niöx1erfd)a4^  I,  62). 

nuontcr^cn  3tn).  neben  gleid)beb.  älterem 
mer.^cn  feit  bem  16.  ^"^abd).  bezeugt  (,v  53.  Tla- 
thefiiiö  ir)62  3arepta  103»;  aber  iL^utlier  ift  e§ 
fremb,  er  fagt  bafür  au^fonbcrn»  unb  3a>ar 
unc  bei  Stielcr  16in  unb  m'ifd)  1741  nur  uon 
Sdiafen  gebraudit  (babcr  'D[)lär:,fd)afl  Tie  auf 
bem  llJonat-öuamen  Tl  är  j  bcrubcnbe  'öescid)nung 
rübrt  ber  uon  ber  im  Wiäv^  norgenommenen  'JIhä.- 
fonberung  ber  über.^äliligen  intb  jur  oiu"l)t  iunaug= 
lid)en  3d)afc  (bie  'Jluömufterung  im  .sSerbft  bicf? 
eigtl.  brad'en,  auv'brarfen;  baber  '-i^racf^ 
fdiaf);  ugl.  fimn.  inarceav  'bie  Sd)afc  (eigtl. 
im  O.UävO  fdicrcn'. 

5luyfnl?  '))l.  am  bem  i)i  ber  2.  .\>älftc  bev 
13.  ,uibrl).  auffommcnbcn  gleid)beb.  mlib.  ü^-satz 
Tl. :  ÜÜirfbilbnng  auc>mbb.  i'^sctze  umsetze!  '3lu§= 
fälliger'  mbb.  fi:5setzic  'au&fä^ig',  abb.  ü^-säzzo 
ri;j-saz(>o  Tl.  ''^luöfäl^iger' :  eigtl.  'mer  brauf;cn, 
abgefonbert  ivolint';  bie  mit  bem  '^liföfal?  Ü8c= 
hafteten  nuibnten  ifoliert  i baber  audi  mhb.  sunder- 
siocli  v('ltsipc]i  'au'öiät3ig').  Bei  bem  fpäten  5(uf: 
treten  be§  Subft.  5(usifal?  gegenüber  bem  früb 
abb.  fi^säzeo  '5(u§fät?iger'  fann  man  nid)t  be- 
.vveifeln,  baf;  5(u§faö  eine  junge  Bilbung  ift 
n'ie  'Jlrgcr  ,^n  ärgerti  ober  lüad)  ju  niad)eu. 
'^luf  got.  bcif;t  '3lu-Mat3'  |)rutsrdl,  auf  mlib. 
inisolsuclit. 

nuöftnfficrcu  ;')tui.  mit  ber  älteren  ^^tcbcnform 
aufftaffieren  jucrft  von  Sticicr  1691  uer= 
jeid)net:  ha^i'  33?ort,  ba§  im  9ibb.  üolfyüblid)  ift 
(meftfäl.  iitstafferen,  brcmifd)  ritstoffgren  up- 
sioffi-TenV  ift  mäbrenb  be§  17.  ^'sabrb?.  fd)nft= 
flirad)lid)  geworben  iba-?  einf ad)e  ftaffiercn  bc= 
gegnet  fd)on  1564  ,')imm.  Gbron.  I,  45S;  ,^soad). 
Ül^eftphal  1565  .vSoffart-Meufel  Og  6i').  (S§  berubt 
auf  nbl.  stoffcrcn  —  frj.  etoOer  f.  unter  Stoff. 

IHuftcr  A-.  erft  nbb.  2}ic  oberb.  Slnirterbüdicr 
an^i  ber  912itte  be§  16.  ^sabrl)§.  it)ie  Tafiipobiuci, 
Arifiu'o,  lokaler  u.  a.  fcnnen  ba§  S5>ort  nod)  gar 
nid)t;  ebenfou'enig  (Sonr.  ©cfmcr  De  piscibus 
1 .5.5( i  (aber  fein  Überfeiner  Aorer  1 575  bat  D  ft c r  n). 
■Jlber  im  IKb.  'Jibb.  unir  c<-  früber  bctannt:  an^ 
bem  9ibb.  flammt  1504  Bocab.  £vi.  (Öci^g) 
r  ft  e  r ,  1 5S3  Woliu'o  Ctiomaft.  unb  1 571  Sd)end'y 
Bearbeitung  uon  .s>abr.  ,uinii  ^Joinencl.  Dftrccn, 
1.51«;  l'.  .s>ulfiuy  Tiction.  Öfteren.  3)ic  beutige 
l'autform  mit  au  berubt  auf  bcr  u=2(u§fprad)c 
bc'?  nbl.  ocster  (.C-^abr.  oiiinii  9tomencl.  1567. 
1606  i)at  uster)  unb  crflärt  fid)  unc  n'cttcrauifd) 
'Jluer  —  nbb.  lU)v:  in  beiben  fällen  liegt  ö 
I  lat.  hora  oslrca)  ;(u  (^runbe  (im  ^Jibb.  gilt 
östcr).  lim  16'M)  fd)ei)it  3(uftcr  auf^ufommcn: 
fd)on   1601   gebraudjt  cä  2i[g.  2llbei1inuö  „bcr 


auÄirteiben 


25 


33arf)fte(5e 


5tviciv?lcut  iK>ccfu()v"  II,  IGO^  unb  lömxid)  IGlß 
bat  ^Jtuücnt,  '^lii'Ucni,  Cftcvn,  3(uftvicn 
(S.  löG.  Iö9.  iHUöj.  C;ni5  1G24  ^l^ocmata  £.  i:} 
hat  Cftcni,  mälivcnb  bic  "JlU'jaatic  uon  lG2r; 
bafür  ^luftcni  fcl5t.  ^n  ber  2.  .'öälftc  bc§  17. 
3a()r(i§.  bviniit  5(ultcr  burd).  2(uy  lat.  ostrea 
ostreiim  cntUamuicn  audi  frj.  huitre,  ital.  ostrica 
inib  aiuilj.  östre.  cntil.  oyster.  nbl.  oester. 

nuc'iücibcn  f.  2öctbc  unb  Gincicroctbe. 

nuC'Wcnbifl  j.  uicnbcii. 

niM'?cit  '^'i'i'-  iiillb.  ü^^en,  ndb.  ü^ana  ü^än 
2ibii.  X^äv.  'aiincn,  auncdialb,  ani-,  obnc*  = 
onfllj.  üton  3(bü.  °oon  auncn',  tpt  utana  5(bü. 
5Präp.  'uon  aitncn,  außerhalb,  au»'.  2^a,5u  nu^cr 
3(bn.  ^räp.  au§  mhb.  ü?er  al)b.  ii?ar  ^räp. 
'auc\  ani-'  —  heraus';  vc\l.  ajächf.  fltar.  Tkx- 
iimubt  mit  an<-. 

?lu^cmüclt  ^v.  jucrft  174."j  belebt  hei  ÜCnthof 
C3tfab.  (^c^.2  I  ITy;  uad)  öoinbertö  "^-^roijramm 
1893  ©.  lU. 


5üitor  9JI.  ein  Schniuoil  ber  2.  .'öälftc  bc§  lü. 
^"sahrh».,  bac->  bic  Jßoilcrbüdier  jcit  3.  JKoth  1571, 
.sScuifd)  IGIG  unb  .\Seupolb  1G2<)  ucr^cidincn; 
Jifdjan  nebraudit  c»  jucri't.  —  5lutorität  ,"y. 
aud)  feit  S.  9ioth  lö71  unb  i>eupolb  1G2U  in  bcii 
Jyrcinbraörterbüdicrn  crjdieinenb,  tritt  fdjon  in 
imt  uihb.  3cit  f  ältcfte  ^onn  auctoriteit)  auf  unb 
ift  (mit  ber  ^Jtchenfotnn  5(uctovität)  bereit?  in 
ber  1.  .<^älfte  bcc^  IG.  ^lahrh?.  fleläufiii  (h  53. 
1531  in  .'öebioö  v^ofcphU'Jübcric^una,  lä3G  in 
^olijdioriuö'  3uctonübcrict3una).  •^)U  Örunbe 
liegen  lat.  auctor  auctoritas. 

%Xi  ?y-  (tnit  unuripvüno|lid)eni  Xcntal  luic 
iMifte,  ÄÖabidit,  Cbft  2C.)  ml)b.  ackes  ffpät 
mhb.  axt)  5.  al)b.  ackus  ($lur.  ackussi)  J.  = 
ajäd)i.  accus  (jet5t  l)enid)t  nbb.  ekse),  nbl.  aaks 
(auö  akes),  anglf.  eex  (am  *Eecces)  engl,  ax 
axe,  anorb.  ox.  got.  aqizi  ,"}.  '2(rt'.  1:a^  gemein= 
germ.  2i?ort  beruht  auf  ibg.  agesi  freip.  aksi); 
ugl.  bac-  bamit  ocnnaubte  gr.  «Eivri  '3(rt',  roo3U 
oielleid)t  nod)  lat.  ascia  "äp,'  (falls  für  *ac-scia). 


3 


T  S3aa§  9}J.  'DJ^eifler'  ein  nbb.  2Boi1;  ugl.  nbl. 
baas :  eigtl.  ruohl  Äofcrooit  ber  ehrcnben  'Jlnrebe 
(ügl.  2(mmc,  [Uiuhme,  '^nbc,  58uhle).  ou= 
fammenhang  mit  ^afc  'laute  oäterlidierfcit;.' 
ift  siueifello»,  racil  53a fe,  '^aa^  —  53äfel  audi 
ber  munbartlidie  (,v  53.  fd)uiäb.  elfäf;.)  Ghrcnnainc 
bce  ©efinbeö  für  bie  .V)au&frau.  Todi  fällt  auf,  baf; 
baci  i^erbreüungägcbiet  vom  '^aas'  ÜJ^.  (nbb.) 
unb  53afc  J.  (mb.  obcrb.)  oetid}iebcn  ift.  iSxma 
'oätcrlid)'  bürftc  bie  ©runbbebcutung  ber  beiben 
SJBorte  gcinefen  fein  (in  ber  Cftpfal',  ift  33ater 
bie  5(nrebe  an  bcn  A'^aushciTU  and)  oon  feiten 
beci  @efiubc&). 

babbeln  f.  pauiieln. 

JBarf)  d)l.;  bac-  öefdilcdn  beS  2Boi1e§  hat  im 
92hb.  lange  gefdimant't,  ba  in  ben  dJla.  dJlai<nl. 
unb  Jcminin.  mü  einanber  fonfuiTieren.  2)a5 
SJlaöc.  henid)t  in  53aiern,  Sd)iuaben,  in  ber 
Cberpfalj  unb  am  Cben-hein.  "iUn  9}Jittelrhein 
(audi  im  Glfatl)  unb  in  9)]ittcl=  unb  ^Tcicberbeutidi^ 
lanb  (ubb.ift  bekei  herrfdit  ba»  ,>mininum.  Öuthcr 
fcnnt  beibc  ©encra,  ebeufo  bie  fdilcf.  2iditer  beö 
17.  3«bvh».  2a6  2Boii  ift  uralt:  mhb.  bach  ahb. 
bah  (hh)  aus  germ.  baki-  =  afädif.  beki,  mnbb. 
nbb.  beke,  nbl.  beek;  baneben  auf  germ.  bakki- 
rocifenb  anglf.  bete,  anorb.  bekkr  (baraus  engl, 
beck  entlehnt)  '53ad)'.  (Sine  fid)crc  sBenuanbtfdiaft 
aufjerhalb  be§  ©erm.  (@rbf.  bhogi-j  fehlt,  uer^ 
glid)en  mirb  uon  3i"nner  of.  f.  feit,  ^^hilol.  I, 
98  altir.  büal  {am  '"-bhogläj  '53ad)maffcr'. 

Sluoe,  etgmologifc^eä  SSörtereuc:^.  6.  Stuft. 


$Pa(f)bunöe  a.  "^veronica  53cccabunga'  eine  feit 
beut  IG.  oahi'h-  üblid)c  53cnennung  (bei  3d)n)encf= 
felb  1G03  ntit  ber  auffälligen  fd)lef.  9iebenform 
^^funbc):  mohl  SU  mhb.  bunge  ahb.  bungo  dJl. 
'ÄnoUc' ;  Dcrmanbt  mit  anorb.  bingr  '-^olfter', 
iDciterhiit  mit  ffr.  balui  'bidit',  gr.  iraxüc;? 

t  33ncbcu  9.11.  nodi  baier.  unb  fditüei.v  foroie 
oft  bei  i>.  3ad)s  für  '3perffeite'  gebraudit,  bei 
53urf.  2Balbi»  (Sfop  IV  93153  9021  „od)  pom 
lebenbcn  Sdimein  gebraud)t.  Saju  jc^t  nod) 
53ad}e  lycm.  'luilbes  SRutterfd^roein'.  Sluffällig 
mhb.  bache  ahb.  bahho  '3d)infcn,  3pccffeite' 
(prop.  afrj.  bacon  '3pecffeite'  finb  gcrman.  Ur= 
fprungs;  engl,  bacon  im  12.  ^i^'^h.  au»  bcm 
A-ranjöf.  eiUlchnt).  9lbcr  mlat.  baco  unb  mnbl. 
bake  percinigeu  bie  53cbeutungen  'Sdiinfcn, 
Specffeite'  unb  '3d)ipcin'.  3(uffätlig  fpät  lat. 
baca  (infdiriftl.). 

!öacöftd3C  iy.  eininberl.5>älftebe§15.3a^rb§. 
auftrctcnbe»  SBort,  rpofür  mhb.  wa^^erstelze  ahb. 
wa^^arstelza  ^■.  galt.  äJon  ben  Scrifographen 
bc&  IG.  :,^^ahrhs.  haben  SafppobiuS.  l.ö4<J,  Jrifiu» 
1541,  (Srufiu»  1.562  wasserstelz,  roährenb  in 
DJlittelbeutfdilanb  (vrasm.  2llberu»  lö4U,  aud) 
fdion  ber  1.j(j4  ju  Seipjig  eiidiicnene  33ocab.  Cpt. 
©emma  bictus  (bachsteltze  bei  Galpifiuö  IGIO) 
bachstelz  haben.  S^arnad)  bürftc  iBadifteljc 
eigtl.  mb.  fein.  2:er  33ogel  hat  in  3:eutfd)lanb 
mandic  Miauten :  Komment  akrmenken((5hpträu» 
c.  83  ackermenneken  quickster t),  Dtorbthüringen 

4 


93acf 


26 


93nc|a9c 


9?ic^cl•()C1fcn  C(icvlicfjcu  äkrmenfi.xn,  35>cft= 
thürincjcu  (,"s-vanf.=.s>cnucb.l  beinsterls  (3d)mal= 
falöcn  §teinberts8),  Goblcnj  baxsterts,  ^Indien 
quekaf.  5D]an  V(\l.  tibi,  kwikstaart,  noriuciv 
quickstiert,  cnc^I.  wagtail,  bän.  vipstiert,  jdnvcb. 
sädesärla:  and)  (\x.  öeiöoiruY»^,  ital.  squassa- 
coda  coditrernola  cutretta.  frj.  hoche(iueue ; 
Qudi  fiian.  andario  ciiitl.  ''-öadHiäniicv'. 

üöarf  l^t.  'tiefe  böljenie  Sdiüiiel,  in  Der  einer 
beninuntcn  "Jln.uihl  bcr  3dnnvinannidiaft  Siieiie 
aufactraijen  luirb',  luic  oicie  lenn.  tcdin.  bei-' 
Seemannc-leben^'  aue  bcm  ^3ibb.  cntlel)nt:  nbb. 
back  '3d)üffer  =  cni^l.  back  'OJefän,  ilnfc' ;  vc\l. 
bas'  önrnne  ober  nibö  bem  nbl.  l)ak  entlelmte  nfrv 
bac  'Hufe  ber  ^Bierbrauer,  i^raubottid)' ;  man 
leitet  fic  ab  axii-  finit  lat.  bacca  'i>>aiieri-\cftir.', 
ivolier  and)  fr,v  bac  '^•nlire',nbl.  bak.  euiil.  back 
'flad)bobiiiee  Sdnff'.  2lHilivid)cinlid)  ift  inerten 
üermanbt.    in^l.  uodi  boe  fki.  ©ort  unb  ^öacfe. 

iönrfborb  Ti.  aiiv  bem  ■3ibb.  (üi^l.  ba-o  uoriine 
®oi1l;  Di^l.  nbb.  nbl.  bakboord  (auiilf.  bfccbord), 
molicr  audi  bav  ^Icidibcb.  frv  bäbord:  ei^tl.  'Der 
9{anb,  bie  3eite,  meldic  bem  bac^  3teucr  lenfenben 
Steuermann  im  Luiden  lieiit'  liiber  ben  3i|? 
bec-  Steuermannv  unb  bie  3teÜc  be'?  Steuer^ 
in  nltcv  cicit  f.  bie  '^^arallelbenennuni^  Steuer^ 
borbi.  Gni^l.  back  '^Kücfcu'  ift  ein  altiierm. 
äßoil,  bQ5>  aber  im  .\Sb.  id)on  frül)  auyftarb  (f.  ba^^ 
fUv  25}ort):  al)b.  bah,  afäd)j.  mnbl.  bak  (nbl. 
aciiterbaks  '.^urürf'l,  aui^lf.  b*c  cmil.  back, 
anorb.  bak  ilt.  ':Kiiden',  ^ot.  *bak  ')l  %n-:>  bem 
3ibb.  entflammen  and)  'Vi ad,  '-Boot,  i^orb. 

JBnrfc',  '-Bacfcn  9JJ.  bef.  i^ebräudilid)  in  ber 
3nfammenfet3una  mit  5lrfd}s  .s>inter  =  ,  balier 
bie  eiiitl.  iBebeutuna  'Oii'irfenftüd' ;  bie  riditißc  bb. 
Jvorm,  bie  reiielred)lc  i^eiid)iebunii  von  k  ,^u  ch 
bat,  seilet  mbb.  bacbe  abb.  baliho  'Sdnnfen, 
SiKdieitc'  (bod)  mbb.  aud)  arsbackc  3)1.),  bav 
ak"  bacon  iuv  %ix}t.  (in^l.  mnbl.  baken  bake 
'2i>crfieite' )  unb  uon  ba  am  aud)  inc>  (Jnnl.  (me. 
bacun  bäcon,  cnal-  Ijaconi  bran*^;  obmobl  vom 
nbb.  Sinadii^efübl  ,uim  ^s\-  2i^oiie  iie.^iacn,  ift  C'5 
mit  bcmfelben  bod)  nidit  pcnvanbt;  uiclmebv  ftebt 
5Jad)c  junäd)ft  unö  ber  unter  5Bartborb  bc^ 
banbelte  3tamm  Ijak. 

it^nrfc-  all.  A.,  and)  Warfen  9)1.  (Ic^tcrcö  bcf. 
in  ber  ^lufammenfeunna  '-i^aden,^abn,  H'trcid)) 
am-  mbb.  Iiafke  9JJ.  '.Hinnlabc,  'V'ade' ;  'ba-:^'  5tbb. 
bat  bie  XoiHiclformen  backo  (njobcr  bnö  mbb. 
nbb.  ck)  unb  bahho.  \va'^  mbb.  bachc  cniibt; 
Olli.  mbb.  kinnebacbe  neben  kinnebacke,  U'eKbc 
^^^ufammenfetnnifl  and)  fd)on  im  ^(bb.  (aly  clunni- 
baliho)  bänfiiicr  ift  al-J  ba-:-  3imrler;  inil.  afdd)f. 
kinnibako,  nbl.  kinncbak.  £b  lat.  bucca '53ade' 
ocrmanbt  ift,  bleibt  unfidier;  fein  anlautcnbc» 


b  märe  an?-  bh  einftanbcn  mie  in  barba.  f. 
53art;  aber  in  ber  '-Bebcutuuii  bifferiercn  beibc: 
uuibrenb  ba&  2at.  unter  bucca  'bie  aufcieblafenc 
'i?adc'  nerftebt,  bebeutet  t)a^  beutfdie  3Bort  nr= 
fiu'iil.  '5tinnlabe'. 

baden  otm.  (oberb.  bad)cn)  mbb.  backen 
bachen  abb.  backan  bahhan  ft.  [-\t\v.;  abb. 
ck  =  cch  beruht  auf  einer  (Gemination  kk 
(afäd)f.  bakkeri  'i^äd'er',  nbl.  bakken  'baden' i; 
aber  mbb.  nbb.  ch  =  abb.  hh  fct5t  einfad)ee^  k 
uorauö;  v>c\{.  ani^lf.  bacan  ft.  otm.  eiuil.  to  bake 
neben  eniil.  batch  '©ebärf'  an^  mitteleuiil.  bacche 
(aiii^lf.  *ba'ree,  mo  cc  auf  ba^3  ck  bcc^  nbb.  353ortc§ 
meifti.  2.i?abrfd)einlid)  muf?  iiot.  *bakkan  (au§ 
^•'bak-na-n  V I  ft.  ;  )tm.  norauÄiicfet^t  mcrben  ; 
uoriierm.  ©eftalt  ber  i^erbalii'3.  ibcv  bhög  in  (\\\ 
cpdiYUJ  'röfte'  (unfid)cr  iyeruianbtfd)aft  mit  lat. 
fficus  '.sSerb'i. 

Ükb  9i.  mbb.  bat(d)  abb.  bad  9^  =  nbl. 
bad.  aiu^lf.  btc])  eniil.  bath.  a)!orb.  baö  'üBab'. 
(Sin  füv  bie  altaerm.  itultur  n)id)tiiiey  2Bovt: 
fd)on  bie  röm.  3d)riftfteller  be',euiien,  baf;  iBabcn 
(Ulli,  nod)  laben)  ben  (Gernmnen  tiuilid)e'ö  '-Be-- 
bürfniö  mar.  311^  'Um.  nnirbc  bereit-?  in  t>cn 
altiierm.  Tialcften  ein  Tenominatiu  nbb.  mbb. 
liaden  abb.  badon  =  nbl.  baden,  aiuilf.  baöi'an 
euiil.  to  bathe  iiebilbet  (ipt.  *ba]jün).  2;er  Scntal 
bcr  3itHic  ift  ableitenb,  alfo  ba  (x)c([.  ba^  bann 
uermanbtc  bäbcn)  !fi3ur,^elfilbc,  moju  aflou.  banja 
'^ab',  banjati  'inafd)en,  baben'  iicbört.  — 
iUiben  aiv  Cnc-name  ciiitl.  Tat.  '"^.Uur.  ha^n, 
Illeid)  'ju  ben  ^äbcrn'  (ebenfo  eiuil.  Bath);  niobl 
^iadibilDimii  von  lat.  A(iuae  aly  Crt-öuamcn. 

üi^nbcr  i)].  'barbier'  mbb.  badaTe  9Ji.  'öer 
bie  im  ^abebauS  JBabenbcn  befonit'.  9iad)  bcm 
(Snbe  bco  33abc§  vficiitc  num  fid)  im  fvätcrcn 
iiiittclaltcr  burd)  ben  33abcr  ben  33art  fiteren 
unb  ba-j  .\>aar  fibneibcn  ,iU  laffoi. 

bnf!  baff!  'ononmtoiioctifcbc  33c3cirf)ming  für 
ben  3d)all  be§  3d)uffe'ö' ;  erft  nbb.  2)a3U  nbb. 
(öftrcid).!  biiffen  'bellen'  mbb.  baffen  beffen; 
viil.  mittelcuiil.  baffon,  cuiil.  to  beff;  jüngeren 
ono)natoiioetifd)cn  llrfin-uiuvi. 

iBnffdicn  f.  '-Beffd)cn. 

bnf.^cu  ;',tiv.  5(blcitunii  von  baffen. 

il^rtonnc  A-  ein  von  9iiebcrlanb  (nbl.  bag- 
gaadje)  an-:-  uorbriniienbcv  fr,v  Aronbivort,  ba§ 
im  Einfang  bcy  17.  ,\abvby.  in  bcutfd)cn  ;;eituniien 
—  j.  5J.  (iöln  lOH»  —  alö  ^iagagic  begegnet 
unb  fo  aud)  lOlG  bei  .S^enifd)  ll'-i  auftritt;  in  bcr 
beutigen  3d)rcibung  begegnet  ^Bagage  bei  von 
iBallbaufen  1017  Corp.  Milit.  S.2lSunb  iuirbaü= 
gemei)!  in  ben  Arembivüi1erbüd)ern  feit  bcr  2.  .S^ölftc 
bcv  17.  ^Ubrbv.  (feit  bem  „Svvad)=  u.  f.  m.  33er= 
bcrbcr"  1(>44)  verjeid)nct  (alö  bcutfdjcö  Si)nont)= 


SngatcKe 


27 


balb 


inon  lieben  Stielev  169"»  ;)citunivMui"t  S. r>(i."j  imb 
(Sd)Dnaid)  1745  ^licoloiv  iBb.  3.  :}2  ^4-Munöcv). 
Säl)reub  bcy  7jnl)r.  Äviciic»  trat  c§  al§  milt= 
tärifd)e§  SBort  fnft  Hfl»)  bintcv  ©cpäcf  juvürf, 
roar  aber  nad)  ATtfdi  1741  uovl)cr  al§  fold)c§  aü= 
(lemciu  üblidi.  ou  ©runbc  lieat  frj.  bagage,  bav 
mit  TV3-  (5'nbuuii  aiK-  h^.  bagnes  '©cpärf' 
(Cueüc  auorö.  baggei  iicfoniU  fdieint.  fsn  Gtuv 
Imiö  icit  ^elll  1").  3iil)i"l)-  baggage. 

2^nflatcUc  J.  ein  Öc()nroovt  au§  bcr  oc't  be§ 
SOiälirtiicn  .Hrieiicv,  bay  bic  m-cnibir)örtcrbüd)cr 
feit  (^.  l'icbc  IGSf)  unb  3d)ctbnev  109")  üer.^eidmeu 
(cij  bciieviitet  ',ufrülift  in  bev  iuirvebc  ,ntnt  .'öor- 
ribilicv.  uon  51.  (^niphiu-?);  feit  bcm  17.  ,>a[id). 
aud)  cutil.  bagatelle  (älter  bagatello):  an§  fr^. 
bagatelle  (bnvübcr  Sndiicr  in  ©röbcrö  3)'.  19, 
104). 

t  biißcru  'qndlen,  planen'  luohl  ut  abb.  bägan, 
mbb.  bagen  ft.  otiu.  'ftreiten,  ganten'.  Xajn  iv. 
bdgim  'ftrcitc'  —  bäg  \Hantiif' :  alio  iön-  25?3. 
bhegh  bhügh. 

Bagger  ^.  '9Jlaid}inc  gum  2(u&jd)öpfcn  bc§ 
©anbc»  au§  einem  ©ciuäffer' :  ivie  uiele  SBorte 
mit  Q(\  (Olli.  J^-lagge)  eiiitl.  nid)t  []'!:>.,  ha  alte^ 
gg  im  .s>b.  5n  ck  oerfdioben  fein  müf;te,  fonbern 
au§  nbb.  bagger,  ba^  mit  nbi.  bagger  '3d)lamm 
auf  beut  övunbc  be§  SBaffevö'  iöentifd)  ift. 

iäftcii  otm.  'burd)  Überfdiläiie  cnoärmen' 
ml)b.  baen  bsejen  abb.  bäjan  bäen :  iierm.  35>3. 
be  aii§  üoviierm.  bhe.  iüo,3u  bie  3iii;ie  uon  '^ah 
eine  bentale  3[blcitunii  ift. 

SBoDn  i}.  mbb.  bane  ban  a-^JI.  '$Sabn,  2Beii' 
=  mnbl.  bane  nM.  baan.  3Iüen  älteren  iierm. 
©pradipcrioben  feblt  ha^  2Boi1.  2Babi1d)cinlid) 
ift  bic  3ipiie  oon  bobncn  Dcrmanbt. 

SPaf)rc  5-  ^^^)^>-  bare  a[)b.  bära  Jy.  =  nbl. 
baar,  aniilf.  bter  beere  eniil.  bier  'ißabre' ;  enfll. 
barrow  (mittelengl.  barewe,  oftfiicf.  barwe) 
'S3abrc'  l)at  eine  anberc  3Iblaut§ftnfe,  inbem  e§ 
got.  *bar\va  oorau&fegt;  t)iil.  anorb.  barar  ^(. 
'53a()re',  C[Ot.  *barwös.  9?orgcrm.  öautform  ift 
bherä-.  5(u§  bem  abb.  2Bort  entflammt  ba§ 
gleid)beb.  ital.  bara  (barella);  frv  biere  an?^ 
germ.  *bera.  Tie  2Bur',cl  ift  bie  lueituerbrcitete, 
nod)  in  nbb.  53ürbe,  gebären  foiine  audi  in 
3 über  ftccfenbe  uribg.  SKurgcl  bher  'tragen', 
bic  im  5nb.  al§  bhar,  im  ®r.  al§  qpep.  im  Sat. 
al§  fer  uorliegt;  au§  bicfer  SBurjel  bilbeten  bie 
altgerm.  Sin'ad)cn  überctnftimmenb  ntit  allen 
übrigen  ibg.  3in-adicn  ein  ft.  otm.  got.  bairan  = 
abb.  beran  mbö.  bern  (öiec-  nur  '5rud)t  tragen, 
bcroorbrtngen,  gebären'),  anglf.  böran  engl,  to 
bear  'tragen,  halten,  fübren,  bcrtiorbnngcn'. 
3?g(.  bcf.  gebären. 


iPaii  (V.  'Acnftcrlufen  mit  5(u§buditungen' 
mbi).  beie  'A-enfler':  romanifdier  .s>ert'unft,  ugl. 
afrj.  beee  Xffming,  ^refdie'  frj.  baie  'Jenfter^ 
Öffnung';  ügl.  ital.  badare  'gurfcn'. 

iBai2  J.  '3[Reerbufen'  öurd)  baä  9ibb.  au§ 
engl,  bay  (mittelengl.  baie)  gctommen:  öebniuort 
au'5  fr,v  baie  =  ital.  baja.  fimn.  ibcr.  (bei  ^'sfiöor 
um  G4<M  baja  ',s>afcn'  (über  bereu  Urfpruug 
ugl.  3dmd)aröt 'Öcitr.  19,54::!).  Dcbö.  ^-öai  ift 
feit  ociüer  104G  (Sinftcln  V,  G4.")  bezeugt  unö 
(al5i  53ai)e)  in  öen  ('\-rcmtm)ö:lerbüd)crn  uon 
3d)eibner  1695  unb  3peranber  1727  fomie  bei 
3tcinbadi  1734  unb  Ai-ifdi  1741  juerft  üer3eid)net. 

SPajouctt  Tl.  3mifd)en  1650— 170i)  entlcbut 
au§  frv  bai'onnette  (im  16.  ^sahxi).  bezeugt,  au§ 
53ai)onnc  ftammeub)  uwi)  in  öen  A-remömöiter^ 
büd)ern  feit  3d}cibner  1695  ucr^eidinet  C-Öcleg: 
iyleming  1710  Ter  uoüt'ommene  teutfitc  3olöat 
3.  199). 

iBnfc  A-.  'ocidicn  an  ber  .\Safencinfabrt  unb 
3ur  ©arnung  nor  nnticfen,  SBabitonne'  (3ucrft 
oon  3pcrant)cr  1727  iicr3eidinet  ale  't'euditturm' 
unb  in  bicfer  '.ßcbcutung  uon  '.Brodec-  gebraudit): 
luie  anberc  lernt.  ted)n.  bec-  Seciuefcnc-  3unädift 
ein  nbb.  SBort;  e§  entflammt  bem  frief.  bäken 
(ugl.  58acf),  roorau»  nbb.  bäke,  nbl.  baak.  ;-5u 
©ninbe  liegt  ein  got.  *baukn  =  anglf.  beacen 
''3eid)en'  engl,  beacon  '^öafe,  SBabrtonnc,  and) 
öcnditturm,  3ignalfeuer'  (to  beckon  'nnnfen') 
=  al)b.  bouhhan  ntlib.  bouchen.  anbb.  bökan 
'3cidien,  3>orbilb'.  2^a§  altgerm.  ©ort  batte 
fomit  bic  allgemeine  ^ebciUung  '3eirf)cn';  ^afc 
ift  fpejialifiert  auf  ein  feemännifdie§  ifi>arnung§= 
3eid)en   (fdion   anglf.  beacen fyr   'Seudmunn'). 

t  SSalbicr  dJl.  für  53arbier. 

-i-  $Pn(tf)C  a:  f.  «old). 

balb  ':}(bü.  berubt  auf  einem  gcrm.  3(bi.,  ba§ 
'fdmcü,  fübn,  taufer'  beöeutctc  (ugl.  fdinelO: 
got.  bal|js  'fübn'  (nur  in  -Ableitungen  crbalten), 
anglf.  beald  bald  (mit  Übergang  uon  ])  nad)  1 
3U  d  ugl.  S5>alb,  falten»  engl,  bold,  anorb. 
ballr  'fübn,fred},  brcift';  ba3u  nod)  anorb.  baldr, 
anglf.  bealdor  'Jürft',  mober  ber  ^Jcame  be§ 
(Sottcö  53 alber.  ^^m  .s^b.  manbte  fid)  bic  ^c= 
beiUung  mebr  nad)  'fübn,  fd)neir  bi«:  flbb.  anbb. 
bald  mbb.  balt  (@en.  baldes)  'fübn,  eifrig, 
fd)nen';  ugl.  ital.  baldo.  afr3.  urou.  baud  'fübn'. 
®aber  bie  53ebeutinig3cnttüicflinig  be§  3(bo.  abb. 
baldo  mbb.  balde  'fübn  —  fd)ncn  —  foglcid)'. 
Ta§  3ugcbi3nge  abftraftc  ^älbc  bcbeutetc  cigent= 
lidi  'ftübnbcit'  mie  got.  balpei  unb  abh.  baldl 
mbb.  beide  'Trcifiigfeit';  taa?'  nbb.  3ubftantio 
lebnt  fid)  in  bcr  53cbcutung  an  tal^  5lbü.  un= 
mittelbar  an.  —  l:a'!,n  (Sigennamen  mic  "5  a  1  b  u  i  n, 
foroie  fr3.  Baudouin  ali->  -Juimc  be?  ©feie. 


93a(bacf)in 


28    — 


S3anen 


5^all)rtc6in  'l^J.  nidit  a\b>  mfib.  baldekin  '3ci: 
bcuitoff  aiuö  '-öaiiöaö'  r-öaabab  liici;  im 'Jtbcnölanb 
Fialdac),  fonbcni  mie  ital.  baldacchino.  i>av  mit 
jenem  mt)b.  2Boi1c  cititl.  ibcntifd)  ii't,  nbcv  in  bcv 
53cöcutuna  fidi  ircüaltncrt  bat  anf  'bcn  nuö 
ioldicm  Stoff  iicmadncn  Ilivonhimmcr.  Gnt^ 
1in"cd)cnb  ncncniil.  baldaclün  baldaquin  nho 
Stoffbcncnnnnvi  unb  al-ö  'Ibronhimmcl',  frv 
iium.  baldaquin.  nbl.  baldekijn:  Cncdc  nrab. 
bagdädi.  Tic  Gntlelinunii  ine-  Tcntfdic  i^cfdiali 
im  "Jlnfani^  bc^  17.  onlnliö.;  biiv  Sl'ort  bciic^nct 
in  ;')Citnniicn  uon  KVJ.j  nnb  nnvb  109.")  von  3ticlcv 
„;')Cttnniivlnft"  3.  •')().".,  ITu-J  uon  il^nantcv,  1727 
uon  Siicvtinbcv  ucv^cidmct. 

Jörtibrian  iüL  '.Halicnfvaut'  ml)b.  baldriän 
=  lat.  Valeriana:  vc\[.  ciitil.  valerian  '^-^albrian'. 

Jönlfl  'M.  ml)b.  balc  (^:|}I.  beige)  n()b.  balg 
(iU.  bal^i  belgi)  ÜJi.  =  i^ot.  balgs  (^^I.  balgeis) 
'3d)Iaud)',  ciiit(.  'bic  jnm  ^lufbcamlncn  uon 
Alüiniifcitcn  abiicflrciftc  licvbnnt*;  nniilf.  belg 
bylg  =^  cn^il.  belly  '^nndi'  {'iSal<\  nnf  bcn 
i"lcid)nHillcncn  l'cib  iiicünlificvt)  nnb  ciuil.  bollows 
'iU.  '^lafcbaKi':  iicvm.  ilniv^cl  l)(dj;  'anfd)uic((cn' 
in  Qbb.  belgan  ml)b.  bi-lgen  'jdiincdcn,  .^orniii 
fein*  (bttju  nnc^lf.  böigen,  an.  bolgenn  'anf= 
flcfd)iuotlcn,  .^orniti'i  nnb  bic  unter  ^^^olftcr  bc= 
lianbdtc  Siuuc  nnb  '-ynlvK-  i^ouicrm.  Aovm 
bcvilUiv.H'lfilbc  bhi'lgb  inaltir.  bolgaim  'fdimcllc', 
iv.  bolg,  i^aüolat.  bulga  '3art';  and)  iscnuanbt; 
fd)aft  uon  i^cvm.  baigi-mit  lat.  fnllis  laU'?  *folvis 
*folgvis)  iit  möiilid),  aber  ffr.  2l\v  IjiIi  'flvon 
fein'  iiehöii  ebcr  jn  ^cvii. 

bnlflcu  ,')tiu.  ciiitl.  ',^ovnia  rebcn,sanfcn'(iucld)c 
^cbcutunii  bem  otm.  im  3d)niäb.  '^llcmann.  nod) 
jcHt  ciiinet),  bann  'uriiaeln':  'ilbloitnna  uon  bev 
il^erbaliu^  l^-lg  'anfd)iuc(len'  in  al)b.  bi-lgan 
ml)?,  bt^lgen  '.^ovniii  fein';  f.  5^alii. 

iynlfcniDJ.mhb.balkeabb.  balko  balrho  W. 
=  aniili.  balca  eniil.  balk ,  altfrief.  baica. 
nbl.  balk  'halten',  ^m  ^Jiovb.  .^iilt  fid)  neben 
bem  cntfurcdienben  b.ilkr  'Wehere,  3d)eiDclinie' 
mit  anbeiev  <'lblantöftufc  bjalke  (fdimcb.  bjälke, 
bän.  bjelke)  'iöaifen';  ba.^u  lueiterbin  anal).  l)<>I''a 
'3d)iff'?aflniV  lim  ^'^ot.  (\\\t  für  '^<alfen'  ansi. 
i^oriicnn.  l)lial^',  fallC'  auc«  blialnj;-  entftanben, 
ift  uiellcid)t  mit  (w.  fpoXa-ff-  cJiom.  3iiiii.  'puXutEi 
'länalid)iunbe>j  3tiicf  .\>oI^,  iyanmftamm'  uev; 
manbt;  bann  tonnte  and)  i^oblc  ,HlJlc,^o(^cn 
luevben.  —  %ui^  bem  altbentfd)eu  balko  ftammt 
bic  vornan.  3iiuic  uon  fw  balnm ;  f.  ba»?  fla.  SBovt. 

i^nlfon  "Bl.  in  bcn  rvrcmbniörtcvbndicvn  feit 
Sticicvv  ;;citnnavlnft  Ki'.»')  uevKidmet  nnb  .^n^ 
näd)ft  alv  'Acnflev'  nnb  'C^vtcv'  anftvetenb  ^  fn. 
balcon  refu.  ital.  balrone.  ba^  feincvfeite  flcrm. 
Uvfurunflö  ift  (f.  5J alten). 


iSoUi  W.  '5(nfd)Iacj  bcr  ^öfli^bunbe'  ,^um 
3tammc  uon  bellen. 

^ali  - "))}.  'tuiielninbev  itövucr'  mbb.  bal  (@cn. 
balles)  —  balle  ballen  Wi.  ahb.  ballo  lll.  —  balla 
A.  Gniil.  ball  (mittclcntil.  balle)  ift  bem  au§  bem 
Tentfd).  übcrnonnncncn  roman.  irßovte  (fvj.  balle) 
entlehnt  obev  flammt  auö  anovb.  bolh-  'Änc^cl'; 
Ulli,  aber  fdion  an^ilf.  bealloc  '.s>obe'  cititl.  '53äU= 
dien'  (cniil.  ballock).  ©ur^clfilbe  bal  crfd)cint 
mit  anberer  3(blantvftnfc  nod)  in  SBoUc;  ttcil. 
nod)  iöallcn.  'Jlunerhalb  bc§  @erm.  mirb  lat. 
foUis  ueriilidien. 

SPnll''  'M.  'Ian:,feft'  an<-  fv,v  bal  'lan,^'  (afrj. 
baller  'tan.^cn'  nnb  feine  vornan.  3tinic,  uio,ui  fd)on 
(at.  ballare  bei  ^humftin,  leitet  man  an§  gr. 
ßaWiLUj  'tanjc'  ab),  i^n  bcr  2.  .s>älftc  bc§ 
17.  ,uil)rb'o.  bürgeHc  fid)  ha?-  2Bort  bei  nn-o  ein ;  bic 
A-rembu>öilcrbüd)er  ucr;,cid)nen  c§  feit  3d)cibncr 
1  (jO.")  unb  '^JJcnantcv- 1 7<  )2,  uuibrcnb  .s>cnif d)  1616 
cö  nodi  nid)t  fcinn. 

Ji^nUnbc  A.  cvft  fviib  nhb.,  ani  fv,v  balade 
'lan^Uicb';  ugl.  engl,  (feit  ITjiK))  ballad  (ältere 
Aovm  bal  lat  ballete). 

5!^nllnft  d)}.  iuieanbcvc'?(uv.brücfebcc.3d)iff§= 
lucfcuö  ai[->  bem  ^cbb.  ^Infvübft  ift  ba^o  SBort  im 
^JJbb.  unb  Xiin.  belegt,  luo  e§  feit  ctiua  14(H.)  — 
,uinäd)ft  alö  barlast  (eigtl.  'baarc,  blonc  Saft'  im 
(*iKif.  'lUvSdiiffvlabnng)—  cvfd)cint;  bicaffimilievte 
'Jiebenrovm  bailast,  lueldic  im  Sdimcb.  unb  Dan. 
fd)on  ini  1 .").  ^uibvb.  cvfd)cint,  ift  balb  nad)  1  '>( )( )  nad) 
Gnglanb  gciuanbevti  engl.  nbl.  l)allast).,'\n'>Jiiebcr= 
bcutfd)lanb  untv  cc-  friil)  geläufig  (Gbuträuv  c.  36 
ballast  'saburra'),  unihrcnb  co  bem  .s>od)beutfd)cn 
im  16.  ^^abrb.  ungclänfig  blieb;  3)afi)Uobiit§ 
\')H)  bot  3d)ifffanb,  ©r.  ^llbcruS  1540  'un- 
reiner  3anb'  für  Int.  saburra:  bic  meiftcu  lat.=bb. 
ilHn-tcrbiidier  bcv  16.  ,'\ahrh'o.  geben  für  saburra 
eine  Umfdireibung.  'Jlbcr  fd)on  bcr  l)b.  i^oca^ 
bularinc>  Cptinin-ö  l'cip.üg  l''>(i4  bat  '.yallaft; 
A>enifd)  161(i  ucr^eidmet  e?  bann  al^i  fäd)f.,  3tieler 
l<i!»l  ohne  Ginfd)ränfung.  ^\m  d)l[)i).  tonnte  man 
für  '!öallaft*  nod)  einfad)  last  (baran^i  fr^.  lest) 
fagcn.  C\n\)  K^.")  "^^oemata  3.  116  bat  bafür 
Saftfanb  ujib  bcv  3d)iffec-  3anb;  .S>ul= 
fiuö  16:V2  3d)iffabrt  X.XII.  st)  gebraud)t  fd)on 
5^allaft,  bac'  übcrbanut  feit  etnia  16<H»  bc= 
tainucr  mirb.  ,"^11  bcr  übertragenen  !öebcntnng 
uerseid)net  ^Ji.  .'öübncr  1720  ^i(niueifnng  ,^.  b.  3tilo 
3.  ")<)  unfer  ÜBort. 

5Paüci  A.  ''.}(mtc-be,ürt'  ani  miat.  ballia;  bie§ 
nad)  fr^  baiili  baillif  '\!anbuogt'  (mIat.  ballivus. 
engl,  bailidi,  bay  mitteilt  -ivus  an€-  lat.  bajulus 
mcitcr  gebilbet  ift. 

:^allcn  W.  ibentifd)  mit  53a II,  ha^-;  mie  mbb. 
balle  abö.  ballo  3civit,  früber  ein  fdjiu.  DJJ.  mar; 


6  allen 


29 


bange 


au  btc  TtfTcvcn'iicnma  öcr  Jvorm  jcMon  firfi 
2)iffcrcn3icniiui  bcr  'i^cöcutunii :  cu}t{.  'vunbltd)c 
^MUncvroüe',  bann  'eine  iicu'ific  Cunntität  su= 
jaimnciuicrodtcii  ober  iiciiacftcn  ■^^aincr^''.  Giuil. 
hak-  Ulli)  ub(.  l)aal  fiu^  ciitlehut  au§  bciu  ictucv= 
fcitv  bcm  Teutichcu  alnicboviitcu  fr,v  balle  (and) 
ballon).  3.  iMillou.  —  ballen  otu'.  nu^  mlib. 
ballen  '311  ciueiii  'i^a.ii  iiiadicu'. 

5^nllct  ^Jt.  feit  111.  'ilunicue  „Hcblicbcu  frö= 
Ud)cu  '-öallcttcn"  i  llcünibcui )  1  Ol  i9  cüuicbürncvt  itub 
feit  ;)Cillcr  l()4o  (S-inftclu  111,  301  uou  bcu  (Vrcmb= 
luörtcrbüdicvii  ucv^cidmct  (1643  2}cutid)cv  oprad)c 
(Sl)vcuh-aii3  3.  312t:  aui^  ital  ballctto  vcfii.  frj. 
ballet.  311  iß a  1(3  cicliörti]. 

bttUbornifiereu  i\uv.,  ocrbalUiorucu  'iicr= 
fdilimiubciicvu':  '^Iblcituiui  uou  ^Jioiii.  in-oin-. 
S3alllioru,  einem  IHibccfcr  53udibrurfcr  (1531 
—1599),  ber  in  beu  neiidncbcucu,  aly  „ücrmc[)t1 
uitb  uevbcifexl"  be^ciduietcu  5CufIagen  ciue§  5('-8(S= 
53udic§  ftety  3d)limnibciTcnuuicu  anbvaditc  {vo,l. 
bttv  ubb.  3inndiivort  „bat  i-ö  ucvbctcvt  fiör  ^^miu 
Söalliooni,  lic  ncrbctcrt  et  ae  ^^sobau  'iialboorn"). 

Jßollou  ''M.  um  Kjoo  ciucicbituieit  untD  KiKJ 
tjou  .s>euiid)  vci.iiftricrt  iaudi  non  3d)curf  1571  in 
feiner  '-Bearbeitung  bes  Nomencl.  Hadr.  Junii 
6.  146,  tjon  (SahnfinS  1610  Thesaurus  3.  929 
unb  üon  Sdiönc-'leber  1618  Prompt.  D  7a-  t)cr= 
3cid)nct):  au^  ital.  pallone  refn.  frj.  ballon. 

Salfam  dJl.  mlib.  baisam  balsem  9)1.  ai)"!). 
balsamo  DJJ. ;  ber  @ote  faiit  mit  ciauj  auffälliiicr 
Stbiücidiun^i  balsan  (=  arab.  balasänV).  S^a-J 
beutfdie  ©ort  entftammt  bcm  cjr.^at.  balsamnm 
(ßdXaauov),  rool)er  aud)  frj.  bäume  (ubi.  balsem, 
engl,  balm),  ital.  balsamo. 

SBals  m.  ml)b.  balze  m.:  nadi  @.  ^Baift  ju 
ital.  balzo  °3in"unc('  —  andare  a  balzi  'liüpfcn'. 

-ÖambU'S^Ci.  =  nbl.  bamboes.  cutil.  bamboo, 
frj.  bambou.  fpan.  portiui.  bambu:  Die  53encn= 
nuiui  bambü,  lueldic  auf  Sumatra  unb  :3aüa 
beimifd)  ii't,-  luirb  am  3d)luf5  be»  16.  3al)rl)§. 
in  ßuropa  befannt  (1563  l)at  ber  Spanier  ©arcia 
be  Crta  Simples  e  Drogues  194  al§  inb.  33e= 
nenunuii  nodi  mambu). 

bammeln,  aud)  bambetn  otni.,  erft  iil)b. 
nadimci-öbar,  babcr  luobt  onomatoiioetifdicc-'  2Bort 
neben  bimmeln,  bemmeln  'läuten'  (üou  ber 
©lortci. 

banal  2(bj.  bcn  2Böiterbüd)ern  be§  18. 3af)fl}§- 
(aud)  bei  A>einfiu&  1815)  cjönslid)  fel)lcnb  unb 
üon  ben  ^urnften  Äinberlinoi  1795  unb  Gampe 
1813  audi  nidn  bebanbelt;  in  bcm  bcutiaen  Sinuc 
feit  etroa  1S2<»  be^cui^t  (.s>cuberi>>  .v^öivb.^  1818 
gibt  für  banal  nur  erft  bic  ^ebeutung  'mit 
^Siuang  belegt,  gebicterifdi').  ^rj.  banal  gilt  iu 
unferer  ^ßcöeiunng  fd^on  im  18.  3at)i"')-  (baraue 


engl,  banal  feit  etiua  186n;i,  eigtl.  ift  c§  'ber  0c= 
meinbc  gcbörig,  uou  allen  bcnnl^t'  (luie  ein  '-öacf^ 
ofcn,  Wüble  unb  berglcidicn). 

ÜBananc  (V.  au^  glcidibcb.  fpan.  portugief. 
banana,  'i>a§  al§  bic  im  (Songolanb  lieiTfdienbc 
53cncnimng  1503  burd)  Tc  Crta  fSimples  e 
Drogues  93i>)  iu  (5uropa  befannt  mirb;  nad) 
Tapper  1670  i8cid)rcibung  oon  'Jlfrifa  S.  457. 
511  mar  bi-tebbe  —  mic  nod)  beute  —  bic 
53antubcneiiiinng  ber  Bananen.  !3)od)  ift  5(ficn 
bic  Urbeimat  ber  53anane. 

Sßanb  9)L  91  in  binben:  ml)b.  bant  ^l. 
bender  (unb  bant)  9J.  al)b.  bant  $1.  bentir 
(linb  bant)  =  afädif.  band,  nbl.  band  ÜJi., 
anorb.  band:  got.  mit  anbcrer  Ableitung  bandi 
löaju  anglf.  bend  engl,  bend  neben  jüngerem 
band,  bai^  beut  frj.  bände  entflammt).  2)aju 
'Scnbel  unb  ha^  flg.  SBort 

iöanbci  (V.  in  ^Billarbbanbc  au§  frj. 
bände:  aud)  in  ber  S3ebeutung  'Sd)aar'  bal)er 
cntlcbnt;  ba^  rom.  2öox1  frj.  bände  (ital.  banda) 
'53inbe,  Streif,  iöanbe,  Inipp'  entflammt  einem 
gcrm.  banda  =  ^anb. 

!J^ttnbc2  ;v.  'Sd)aar'  erft  ubb.,  nodi  nid)t 
üon  a^Iaalcr  1501,  erft  üon  ASenifd)  1010  rcgift= 
rieil:  in  ber  2.  i->älftc  bc§  10.  :^al)rl)§.  (roie  um 
15(1)  and)  ba§  glcid)beb.  engt,  band)  aus  bcm 
9ioman.  übernommen;  ügl.  frs.  bände,  ital. 
fpan.  banda  '3d)aar',  bic  iual)rfd)cinlid)  germ. 
Urfprung§  (altgcrm.  bandum  'A-clbscidicn,  ^-atinc') 
finb;  ngl.  bic  unter  53 ann er  unb  '^Uinicr  h^-- 
fprodicnc  Sippe. 

53anbclicr9c.  'SBclirgcbcnf  im  30iäl)r.  5lricg 
(iBclcg  Simpliciff.  3.  200)  entlehnt  unb  oon 
3d)ön§lebcr  1632  (al§  $  an t  alier)  unb  Sticlcr 
1091  gebud)t:  au?-  frj.  bandouliere. 

bönbiflcn  otiu.  von  bäubig  1  gcraöbnlid)  nur 
in  ber  oufnmmcnfet^ung  un bäubig;  mbb.  ben- 
dec  'fcflgebunben,  ein  53anb  an  babeub');  bän  = 
bigen  baber  'in  ^anbe  legen'. 

23anbit  d)l.  ein  bei  2ut()er  nod)  unbc3eugtc§ 
Scbnroort  (au§'  ital.  bandito),  hai'  in  ber  1.  iSälfte 
be§  16.  rsal)rl)§.  in  ber  3d)n)ci3  auftintt  unb 
3it)ar  3nnäd)ft  in  ber  53ebcutung  'i^erbannter' ; 
wfiu§  1541  (unter  exul,  terra)  gcbraud)t, 
DJlaalcr  1561  t)cr3cid)tict  iBanbit  in  biefer  ^c= 
beutung  als  bcutfd)eö  SBort;  c§  begegnet  1564 
Simmer.  6l)ron.  I,  571;  11.  283.  Spcranber 
1727  tennt  nod)  bic  ältere  ^gebeutung  unb  boj« 
bic  jüngere  al§  'Straßenräuber'. 

banflc  5tbj.  2(bü.  eigtl.  nur  Slbücrb  unb  jroar 
bcm  9tbb.  ))M.  angebörig  unb  feit  öutber  alU 
nuiblid)  fd)riftbeutfdi  mcrbcnb  (Dae  Cbcrbcutfdie 
bc§  16.  3abrb§.  bcporsugt  cngftig,  bad  in  bcn 
'-öibelgloffareu  uou  3lD.  i^ctin  unb  ponlbom.  3Bolf 


93angert 


—    30    — 


Sanfe 


1Ö22  itnb  in  obcrb.  53ibclbcnr(icituiuicn  für  Öiitl)cv§ 
baiuic  uorl)ciTfd)t,L  3d)onml)ö.  ^ilt  bange  3lbo. 
'änanlid)'  unb  Subft.  '2Ingit,  Sorge'.  3)ic 
Stamml'ilbc  ift  ange,  bic  nod)  in  3(ngft  flcrft; 
ba  CIU3C  ba§  auacböiigc  2tbi.  in,  fann  in  bange 
nur  tiVj  5(bD.  nilib.  ange  alib.  ango  ftcrfcn,  unb 
bQv  2l£)ü.  iDurbe  bann  jum  5tbi.  Tik-  b  nuc> 
bcni  unbetonten  '43rafir  be  (bi)  cntftanbcn  une  g 
in  glauben,  grabe  a\iv  ge;  f.  be. 

S^onßcrt  ü)i.  Xbftbaumgartcn'  für  bän-, 
bämgart  ml)b.  boumgarte;  vgl.  S3aum  unb 
Öarten. 

®anfi  jX  (in  ben  obcrb.  OTa.  9JJait.)  nilib. 
banc  (-:|3I.  benke)  abb.  bank  C^Mur.  benki)  W  a. 
—  nbl.  bank.  anglj.  benc  engl,  bench  'i^ant, 
©criditc-banf,  Maufftanb',  anorb.  bekkr.  hieben 
beul  Stamm  banki-  (au»  tJorgerm.  bhangi-)  bat 
büv  (^enn.  nod)  anbere  Stannnfonnen  gebabt, 
bic  burd)  roman.  Gntlebnungen  bejcugt  finb; 
ogl.  ital.  banco  banca  panca.  frv  banc  ban(iue 
u.f.  11).  S.  bic  flg.  SBortc. 

Ü^nufs  ,"v.  '.öauc-.  für  Welbgeid)äftc'  bei 
DJJaalcr  1501  nod)  unbe.^cugt,  feit  .sSenifd)  KjKI 
(Uiglcid)  mit  33anticr  'argentarius*  i  üer,^cid)nct ; 
c»  tritt  im  17.  Mhxi).  in  2)eiufdilanb  aud)  ak-> 
banco  (j.  58.  Grefe.  Steiger  1()20  ilisaditclgcfang 
H  IP'  unb  in  Cucrbcibcy  Sdircibfunft  Ki»;»))  auf: 
entlehnt  auy  ital.  banra.  baö  fcincrfcitv  bcm 
Wenn.  if.  i^au f ')  cutitammt.  J*3cgen  bcr  Gnt^ 
Icbnung  oon  taufmduniidicn  älnnlcn  au^i  bcm 
;jstal.  i.  :}lgio  unb  ^.öanterott. 

ii^öiitclfäuflcr  '))l  (frühcfler  iöeleg:  öott= 
fd)cb  1731t  Grit.  Xiditfunft '  i:i  7');  i-^amburg. 
Gorrcfp.  1701  ^Jtr.  li»!i)  —  53  auf  (ein  =  Sänger 
171  »1)  in  ber  ^Jtcufird)'fd)cn  Samml.  0,  :U;i  (in 
©omiicii'5  "iUogr.  ISOH  S.  Hl  Stieler  l(i!»5 
,'^eitungvluft  S.  137  gcbrand)t  bafür  Waifen^ 
fänger  (unb  ^JJarttj äugen.  Grff  "Jlbelung 
1774  üerjeid)nct  i^äntcl  fänger  unb  er  Hart  c» 
mit  „mer  auf  ben  Waffen  uon  böl.^ernen  ii^änfeu 
(bic  fie  mit  fid)  berumtrageni  allerlei  9}Jorb: 
gcfdiid)tcn  abfingt".  Tay  1.  GlcmcJit  ber  ^\n 
fammenfetjung  meift  auf  obcrb.  .'öerfunft  bcv 
©ortC'J  ibod)  fduneiv  Stäublif ängcn  unb 
ift  nad)  W.  *-öaift  eine  'JJad)bilbung  be»  gleid)beb. 
ital.  cantainbanco  (ugl.  ital.  saltiiiibanco 
'Wauficr*). 

^ttnfcrott  W.  crft  frübnbb.  a\i^  itol.  banca 
rutta;  ogl.  frv  banqucroule,  nbl.  bankroet,  engl, 
bankrupt  (älter  bankorolai.  ^wn  10.  ^^^^ahrb. 
fagtc  man  [)t>.  meift  53ancarotta  ',v  iS.  1.">0"J 
Grufiuv  Gramm.  Lat.  I.  271  unb  1."t(il  ;',innner. 
Gbron.  II.  131,  bei  .\Scnijdi  1010  alö  53a u de 
rott  unb  iöanrforotta  iier^idineti  in  genauem 
'Jlufdiluf;  an  baC'  ital.  Wrunbmort. 


23nnfcrt  älter  ißanfart  —  33anf(iart 
(=  nbl.  bankaard)  9.1^.  ml)b.  banchart  5)1  'im- 
cbelidicy,  cigentlid)  ba^i  auf  ber  '$>ant  erzeugte 
itinb':  oufammenfelntng  mit  53  auf  (ivober  aud) 
in  gleid)er  53cbeutuiig  im  älteren  'Jtlib.  53änf-' 
ling,  53 au tbe in  im  ll^igbeburgifdicu  üblidi, 
53anffinb,  53  au  treffe);  bcr  ^lucite  leil  ift 
bac«  in  Gigcnnamen  une  ©ebbart,  JHeinbart 
ftcdenbc  =bart  unb  berubt  auf  9iad)bilbung  unb 
•Jlubilbung  an  !öaftarb  (älter  iöaftart,  aud) 
53aftbart  gcfdiriebcn).  ,>rübnbb.  Snnoniima 
finb  fdimci^  ,s>übfd)fiub  unb  clfän.  Öicbtinb 
(.(^■ifdiart  mit  nbb.  !L*autgcftalt  ^ifffinbeten), 
fouiic  nbb.  mb.  'DtRantclfinb. 

5i3nnfctt  '')i.  lum 'i'.llaaler  1501  aU  53auguet 
unb  53  an  de  t  nerKidmet  (aber  in  Simon  9?otl)» 
2^iction.  157<»  febleub)  unb  fdjon  in  bcr  1.  .s>älfte 
bc'o  10.  ^'sabrb'o.  öfter»  belegt  non  Obmbcil  öerm. 
29,  347  (yiuber  bat  ba§  otu'.  banrfeten 
baurfeticreu':  entlehnt  mit  frv  banquet  (iiio= 
bcr  aud)  engl,  ban(iuet)  auc->  ital.  banchetto: 
Timinutiü  sii  frv  banc,  ital.  banco  'lafel',  ba^ 
an-:-  bcm  bcutfd)cn  53 auf  abgeleitet  ift;  vgl. 
,^oad).  9Beftvl)aI  1565  i->offart§teufeI  N  7  „ein 
melfd)  53andct". 

5t3nun  "))}.  mlib.  alib.  l)an  (nn^  m.  'öcbot 
unter  Strafanbrobung,  iVvbot;  Weriditöbarfcit 
unb  bereu  Wcbict'  ^-  auglf.  bann  engl,  ban 
'53aini,  "iUbt,  "Jlufgcbot  bcr  53crlobten,  53cfannt= 
madmng',  nbl.  l)an.  G^o  gebort  ,^u  bcm  icl5t 
verloren  gegangenen  ft.  ,Stiu.  bannan,  bcffen 
©rnnbbcbcutung  'unter  Strafanbrobung  ge^  ober 
verbieten'  mar;  al-5  iC^ur^cl  fant  mau  ba-,  vor= 
germ.  l)lia-;  nn  u)ärc  'Jlbleitung  (vgl.  rinnen), 
bic  eigtl.  nur  bcm  "iU'äf.  bc»  ft.  otm.  ^utam, 
aber  bann  .^um  iverbalftammc  gc.^ogcn  unirbc. 
Ticl'cm  vorgcrm.  blia-  cntfvridit  ber  ^ainvcr-- 
fdiicbung  gemäf;  gr.  cpa  in  cpü-aKUj,  cpri-^i  unb 
lat.  fa  in  fari:  bic  germ.  53cbcutuug  bätte  bann 
eine  ftarfc  Svc.üalificrung  erfabreu.  5(uy  bcm 
germ.  ÜHirtc  ift  bic  roman.  Sippe  von  fr,v  ban 
'öffeutlidic  inn-tünbigung'  (afr,v  arban  '.»öecr: 
bann')  cutlcbnt. 

jynuiicr  9i.  mbb.  bancr  meift  banier  baniere 
,"v.  an'6  frv  banniere,  ivober  and)  mittelcngl. 
neuengl.  bannor.  Xav  frj.  2Bort  ivirb  ^ufammcn 
mit  ital.  bandiera,  fpan.  bandera  auf  ben  germ. 
Stamm  von  got.  bandwa  bandwö  '^cifl'C'i' 
.Uirüdgcfübrt  i^lJittelilufe  bandäria);  vgl.  älter 
miat.  bandum  bei  ^13aul.  Xiaf.  vexilkim  tpiod 
bandnm  appellant.     3.  tuid)  ^^'^anicr. 

v5!3aufc  A.  '3dicuneuraum  neben  bcr  Tonne' 
an->  bcm  l'ib.  l'ibb.;  bcm  iUbb.  '?ü)b.  fel)lcnb. 
5(n-o  *bans-  cntftanb  anglf.  bös  engl.  bial.  boose 
boosy  '53ichtrog',  anorb.  bass  '.^ul)ftair.  Xa§ 


bav 


—    31 


barin()er5ig 


@ot.  hat  bann-  bansts  ^^  '3cf)ciinc',  luorin  bic 
Staiiniiiilbo  ■\nia\',  bor  '^(blcitiuui  -ti-  evfaln-cn  hat. 

=l)nr  'JlDicttiüiuffir,  bav  aus  einem  noücn 
5löi.  eiiitl.  :bäve,  iiil)ö.  -bu'i-e,  al)b.  -bari  ciit: 
ftanbeu  ift;  e-ö  bebeutet  eigtl.  'trnflenb',  vc\l. 
fnid)tbar,  laftbar,  nud)  öanfbnv;  ii)citer()in 
nimmt  c§,  jum  Suffir  cieiuorben,  bic  bcuticic 
33cbcntnnii  nn.  Tac-  ältere  5(bicftiu  ift  5>evba(c 
jn  bcm  unter  '-önbre  beiin-odienen  ft.  otiu.  böran: 
(lerm.  2i\v  ber  (ibii.  bher)  'tracien'.  5(ud)  im 
Stui^lf.  erfdicint  -bifere  ,v  ^.  in  vva'stmbcere 
'frud)tbar'. 

bar  3lbi.  ml)b.  abö.  bar  ('Jiomin.  ml)ö.  barer 
Ijarwer  al)ö.  barer)  2(bi.  'nacft,  blof;,  cntblöf5t, 
Icbiii,  leer'  =  aiäd)).  bar.  nuiill-  brer  eufll.  bare, 
nnorb.  berr  'narft,  blon'  üiot.  *baza-).  ®af3 
bav  r  ber  auncniot.  Xialcftc  altcc-'  s  (nidu  r)  ift, 
bcnicift  befonbcri?  bie  iHn'uumbtfdiaft  mit  afloü. 
bosü.  (it.  bäsas  'barfüfüii',  bic  mit  ben  c^erm. 
5(öicftinen  auf  ein  ibcv  bhosö-s  'entblöf;t'  (meinen 
bcy  "Jdtcre-.  bicfe§  33eiiiriffe§  f.  narft)  fübren; 
ba.^n  nod)  nrmcn.  buk  'nacft',  'üa^  auf  bhos-ko- 
berubt.  isicüeidn  I)äncit  aud)  eutbebven  mit 
ber  i!3,v  bhes  jufammen. 

2>äri  OJi.  'Jluimmtlou'  taum  an§  mbb.  bern 
'ld)laiicn,  fknncn'  aijh.  berian  (urtjcrmaubt  mit 
lat.  terio)  'fdilaßcn',  fonbevn  luol)!  nur  53är2 
tu  übertvaaener  53ebcutung,  luic  aud)  53ocf, 
5trabn,  iHammc  u.  a.  äl)nlidic  33cbeutunge'= 
cntancfluna  entfaltet  ()abcn.    3cad)  &.  ^aift. 

2^nr2  d)l.  'ursus'  (mit  ber  Timiniuinbilbunci 
58irfel  bei  mfdiavt  &a\\T,.  '>V>)  mbb.  ber  abb. 
bero  =  nbl.  beer,  angtf.  bera  cnc\[.  bear. 
anorb.bjorn.  @emciiu"(erm.beron-(bernu-)benil)t 
nad)  ^-rölibc  33c33enbcrticr§  ^ßeitr.  X  295  mit 
Subftantiüierung  auf  einem  ibg.  3fbi.  bhero- 
gleid)  lit.  beras,  lett.  bers  'braun'  (lat.  furvus  ?), 
auf  beffen  2Ö3.  bher  audi  nl}b.  iöibcr  unb 
braun  berul)cit  fönncn  (ügi.  53 raun  alö  9Zamc 
bcy  iöärcn  in  ber  altb.  licrfagcj.  2^cr  ältefte 
ibg.  :9camc  bc&  53ärcn  rkso-s  (in  ffr.  rksas  lat. 
ursus  gr.  äpKxoc;)  fc()It  im  ©crnn.  (aud)  im  Slau., 
itjo  bafür  afloü.  ruff.  medv-edi  eigtl.  \s^onig= 
cffer'j.  —  3?gl.  nod)  53 är'  unb  53a§en. 

iöärä  üJi.  '3ud)teber'  (ein  mb.  SBort)  m()b. 
al)b.  ber  Tl.  =  aiäd)).  ber-swin,  angif.  bar 
engl,  boar  '6bcr',  langobarb.  sonor-pair  (got. 
*bairu-).  Cftreidi.  Sdnnftfteüer  unterfd)eiöen 
ben  SdnueinÄbär  üom  ladbar  (bie§  bei 
S.  Clara  1711  Gtreae  für  2me  I  317). 

5öorarfc  a.  ein  Öe()nmort  bc§  30iä()r.  Krieges, 
feit  3tielerÄ  3eitunge4ufl  IGOö  unb  Sdieibner 
169.1  in  ben  (irembniürtcrbüd)ern  oerscidinct  CBc- 
leg:  2(b.  Jvrcitag  1665  Archit.  milit.  S.  50,  aber 
S.  134  bafür  i"^üttcj:  aus  fi'ä.  baraque  refp. 


ita(.  baracca.  fpan.  barraca  ',s>üttc  ait§  £uft= 
siegeln'  (babcr  aud)  engl,  barrack).  Cuedraort 
nadi  06.  53aift  fpan.  barro  'öe()m'. 

23arbc  a.  '53artfifd)'  m()b.  barbe  5.  a[)i>. 
barbo  9Ji.  au&  glcid)beb.  lat.  barbus :  ber  ^fcfi 
ift  üon  lat.  barba  'ißavt'  feiner  53artfciben  luegen 
genannt.  %u^  bcm  (at.  SBort  ftammt  aud)  frj. 
barbeau  (0rbf.  mlat.  barbellus),  n)o()er  engl, 
barbel  neben  barb  unb  ital.  barbio  '58arbe'. 

Ü3arbicr  9Jt.  erft  fvül)  nbb.,  emle()ttt  ani-  fr3. 
barbier  ''-öartfdierer'. 

23artö  9JJ.  'nerfd)nittcne&  Sd)n)cin'  ml)b.  bare 
(barges)  al)b.  barug  barh  =  anglf.  bearh  bearg 
engl,  barrow  'gefd)nittene§  ©d)rDcin',  nbl.  barg 
berg,  anorb.  borgr.  (Sin  uorgerm.  Stamm 
bhargh  bhark  für  '3d)n)ein'  Iäf5t  fid)  fonft  nid)t 
ftüt5cn.  2lfloü.  bravü  {aui:->  *borvü)  'Sd)öp§, 
uerfd)nittcner  (5ber'  luirb  al§  uruermanbt  uer-- 
glidicn,  üon  anbcrn  lat.  porcus  (f.  bic§  unter 
jyerfeli. 

23arcöcnt  d)l.  'ein  3cugftoff'  mbb.  barchant 
barchät  barchet  3Jl.  nad)  mlat.  barracänus 
'grober  Äamclot' :  mit53crfan  an?^  arab.  barra- 
kän  'grober  Stoff  (fpan.  barracan). 

barbaul?  f.  parbau^- 

23ari)c  dJt.  im  17.  ^abrb-  au§  frj.  barde: 
£vUCÜe  altgall.  bardus  (gacl.  ir.  bard)  'Sänger'. 
5öelege  au§  bcm  17.  3al)rb.  in  ©ombcrt».  ^ro= 
gramm  1876  S.  4. 

S3arctt  '>)l.  im  15.  3flf)vf).  übernommen  iunb 
feit  DJIaaler  1561  ücrscidmctj  am  frj.  barrette 
=  ital.  berretta,  mlat.  birretturn,  ba6  3Ibleitung 
üon  lat.  birrus  birrum  'IDiaiUel,  53ifd)ofyfleib'  ift. 

23arfc  Jv-  i"bb.  barke  J.  =  engl,  bark,  norb. 
barke  '^Sarfc' :  3u  ©iiinbc  liegt  ber  Sippe  eine 
gleid)bcb.  roman.  mit  ber  (Srbf.  barca  barica 
(fd)on  um  400  bei  $aulinu£i  9colanuö  unb  um 
640  bei  ^fii^or  begegnet  barca) :  pgl.  ital.  barca, 
fr3.  barque  (banebcn  afr3.  bärge  am  mlat.  ba- 
rica; barauö  mc.  ne.  bärge,  nbb.  53arfc  unb 
aud)  altir.  bare).  Öegter  Urfprung  ber  ganjcn 
Sippe  (auf  fpan.  ^oben?)  unfid)cr. 

SßörI(H)p  d)l.  eine  ':)3flan3c  eigtl.  'iöäreittagc', 
pgl.  bic  barnad)  gebilbcte  lat.njr.  ^Benennung 
lycopodium:  ju  abb.  lappo  eigtl.  'f(ad)c  i>anb'. 

t  Söärmc  ^-.  '53ierbcfe'  entlehnt  am  gleid)beb. 
nbb.  barme  dJl.  =  anglf.  beorma  engl,  barm: 
urpcriüanbt  mit  lat.  fermentum  ffaüö  bie§  nid)t 
3U  lat.  formus,  gr.  Bepuöc;  'mann'  gcböil). 

bnrmtiersiß  mbb.  barmherzic  3u  nbb.  mbb. 
erbarmen  al)h.  irbarmen.  Tlan  jiebt  bicfctl 
Stamm  3U  einem  genn.  SBoxIc  barm  'Sc^oß* 
(engl,  barm  an»  anglf.  bearm.  got.  barms,  ai)b. 
anbD.  barm  mbb.  barm  DJi.i;  erbarmen  ba^ct 
eigtl.  'im  Sd)ot3e  büten,  bei'äcn'.    33iclleid)t  pcr= 


S5arn 


32 


Sajnit 


Ilält  fid)  bog  oiIcid)bcb.  ciot.  arman  'erbarmen' 
unb  armaiö  'Grbarmutuf  jo  ju  %vm,  eii^tl.  'in 
ben  %xm  ne()mcn,  bccjcn'.  3lbcr  anbcrc  meinen, 
büß  erbarmen  ein  an§  b  i  cntitanöcnc^  b  (iinc 
bange  aii§  bi  =  anc^ej  bat,  fo  bat"?  e-J  bem  ijot. 
arman  näber  itünbc :  aber  bann  muf>  man  ent^ 
njcber  fi'ir  iierm.  arm  eine  ^Jtcbenbebcutnnvi  'mi- 
sericors'  neben  'miser'  annebmcn,  nnb  bafi'ir 
fcblt  ieber  3(nbalt;  ober  mir  l)aben  ev  mit  einer 
^liadibilbunii  cinci?  lat.=dn"iftlidicn  25>oile§  ju  tbun: 
got.  arman  ju  arms  une  lat.  misereri  ju  miser; 
ijt  bcr  Ihat  erbeben  al)b.  armherzi  'misericors' 
unb  irbarmherzida  (ipt.  armaliairti})a)  'miscri- 
cordia'  ey  jur  ©eminlieit,  baf;  bae  (Shriftentnm 
bic  beutidien  25?oiie  jdnif  alv>  l1cad)bilbnnii  cincc'' 
lat.^dmnlidicn  '-öci^inffc'ö ;  Oi^l.  Temut,  Wc  = 
uattcr,  C^nabc  :c. 

Jöarn  Tl.  'kviim,  •'öcnreffc  über  ber  Hritipc' 
ml)b.  barn  a[)'b.  barno  DJI.;  eine  ^ebcntnnii 
'3diener'  .^eii^en  an^ilf.  bern  cni^I.  barn.  Tic 
bentfdien  nnb  cniil.  SBorte  finb  niclleidn  nidit 
ibentijdi,  jonbern  nnr  itammneruianbt ;  ber  Stamm 
bcö  engl.  SBoileö  ift  bar-,  ber  in  not-  *baris 
'Werite',  anglj.  bere  (engl,  barlcy)  'C^erüe'  uor; 
liegt  unb  in  lat.  far  (farrisi  'Stielt',  aflou.  bürfi 
'eine  21x1  iMiic'  33crmanbte  bat;  anglf.  bern 
beutet  nmn  ant-  bere-em  'töerüenbanci'. 

JHnroii  M.  nid)t  aus  gleidibcb.  mbb.  barün, 
jonbern  anv  ber  fr'v  'Unb  mnbrlicin.'  Aorm  baron. 
bic  im  l<j.  ^^abrbunDcrt  burcbbringt ;  mlat.  baro 
barunis  (luobcr  aud)  nbl.  engl,  baron)  berubt 
aui  a[)t).  baro  "illann'. 

Ü^orrc  ^.  —  53arren  Ü)J.  mbb.  barre  \s: 
'iHiegel,  3d)ranfe',  bay  mit  nbl.  baar,  engl,  bar 
auv  Ui-  bane  ftammt. 

Jöorricrc  7s.  uon  3iKranber  1727  uer.^cidnict 
=  fr,^.  baiTJcTe. 

5Pnrri!alic  a.  l'ebnmort  bcy /'ojnbr.  .Slriegcc-, 
jeit  StielerC'  ,')citungöluil  Hi!)."»  unb  3cl)cibner 
Hü).")  in  t)cn  Arembii'örterbi'utern  uer.UMdmct  Cilt). 
("sreitag  lüG.")  Ardiit.  milit.  3.  0  ueriuenbet  ba- 
für  „fric|iid)c  Sicutcr"):  au'i  ft^.  barricadc  rcüi. 
fran.  barrlcada  (ital.  barricata  '3d)lagbaum, 
3dnit^gatier*). 

jPnrfd)  3DJ.  'ein  ^Kaubtlfd),  [lerca'  mbb.  bars 
91J. ;  bafür  aud)  mit  'Jlblcitung  mbb.  abb.  borsidi 
(bic  Aorm  bars  iit  mb.  nbb.,  bcrsich  bie  oberb. 
Jvorm  nad)  ben  ÜBönerbüdiern  bcö  10.  i^'sabrbc-'., 
Miai-'  .ixluig  1620  Orig.  Dict.  Germ.  S.  70  aui- 
brüdlid)  bezeugt;  bersich  crfdieiut  jcl?t  im  Cber^ 
bcutfdi.  qIö  berSi).  ^^m  16.  ;'\abrb.  aud)  i^crjing 
l.")S7  ivanftbud)  3.  X'^  unb  i^criid)  bei  ÜBirfram 
iöilg.  16.  Tasu  bic  entfined)enben  nbl.  baars, 
anglj.  baTs  bears  engl.  bial.  barsc  (bassi.  fo= 
mic  in  glcidjcr  Scbcutung  Die  juiammengcfeötcn 


id)nieb.  abborre,  bön.  oborre  (rr  aui'  rs).  SBobI 
gcbörig  ju  ber  gcrm.  SBj.  bars  (bors)  'borftig 
jctn*  in  !öorflc,  SBürfte. 

barfd)  5lbi.  ben  oberb.  d^la.  fremb,  jeit  175(j 
in  ber  !L'ittcraturiin-ad)c  auffommenb  unb  jmar 
nad)  ilinbcrling  9icinigfeit  3. 362  burd)  ©oefiugf 
allgemein  bcfannt  gemorben  ('-öcleg:  ©octingf 
17S1  öebidne  II,  14),  aber  non  .Öcnnal3  1796 
■Jlutibarbar.  I,  199  nodi  uerpont;  aber  fd)on  5ub= 
mig  1716  „t.=cngl.  2Bb."  bietet  barfd)  im  eigtl. 
unb  im  übertragenen  3innc;  uon  ben  bb.  !fi>ör1er= 
büd)crn  luirb  a-  feit  3tieler  1691  r)crjcid)nct.  ^TaS 
2Bort  ift  nbb.  .öerfuuft;  c^  mirb  aÜ  barscli  (banu 
bnrg.  bascli.  brcm.  bask)  in  ^cr  finnlid)cn  i^cbeu= 
tnng  'id)arf,  ftrcngc'  (aud)  'ran,Mg'  i  nou  Ökid)nmd 
lU'ic  ''^^tcffer,'){ctiig,Häict  für '^Uxuncn,  '"^Jommcrn, 
llicdlenburg,  .'öamburg,  '-Bremen  nnb  anbcrc  nbb. 
iicuubarien  angegeben,  mo  e^  3.  2.  aud)  in  bcr 
übertragenen  ^cbeutung  unfcrc'5  fd)riftiiirad)lid)cn 
barfd)  auftritt.  Tic  (inftcii,?  be§  nbb.  barfd) 
länt  fid)  über  ba^  16.  Csabrb.  ((ibDträuö  ca.  116 
astrinfjens  'barfd)' )  ,^urürt  ncrfolgcu.  Tay  nbb. 
SBort,  an<-  n)cld)cm  fd)a)cb.  barsk  (nbl.  barsch) 
cutlebnt  finb,  bürftc  auv  ber  unter  '-öarfd)  unb 
58orftc  bebanbeltcn  gcrm.  SBj.  bars  'fpit^'  ab= 
geleitet  fein;  ugl.  bic  l)cutige  übertragene  iöcbcu= 
tuug  uon  borftig. 

Ji^nrt  m.  mbb.  abb.  hart  m.  =  nbl.  baard, 
anglf.  beard  engl,  beard  (im  9corb.  fcblt  ein 
gleid)ey  Sßoil,  bafür  skegg).  Tay  urueriuanbte 
lat.  barba  meift  mit  aflou.  brada,  Ictt.  barda, 
prcuf;.  bardus  '53art'  aud)  für  bic  lueftgerm. 
3ippc  (ba3U  granones  et  cinnabar  Gotliorum 
bei  Csfibor  al§  ocugniy  für  ein  got.  *bards 
'i^art')  auf  eine  ibg.  C^rbf.  bliardhä. 

Sporte  1  A-  '^cil'  mbb.  harte  abb.  harta  a. 
(bcm  i^aicr.^3d)iuäb.  unb  Cbcrbcff.  fcblt  bay 
ill^ort;  bod)  öftreidj.  ^Icifd)  erb  arte  '5lcifd)cr= 
bciC)  =^  anbl.  afäd)f.  barda,  auorb.  baröa  {au6 
bem  Wcrm.  ftammen  afrj.  barde  'oimmerayt' 
unb  aflou.  brady  a-  '3Irt')-  2^ic  SBorte  finb 
'3lbleituugcn  be§  in  iöart  flerfcnbcn  3tammc§ 
Ijhardh-;  bic  5(rt  ift  gleid)fam  'bic  bärtige',  luic 
beim  aud)  onorb.  skeggja  'iBarte'  3U  skegg 
'^^art'  gebort;  and)  mittclcngl.  barbe  (auy  lat.- 
rom.  barba)  bebeutet  n.  a.  '3d)neibc  bcr  5(rt'. 
i?gl.  .öcllcbarbc. 

üßartc-  A-  'Aifd)bcin3abn  bco  2Balfifd)Cö'  erft 
nbb.:  eigtl.  luobl  'iUural  uon  ^art;  ugl.  engl, 
barbs  '3Balfifd)bartcn'  ju  lat.  barba ;  nbl.  baar- 
dcn  ^l. 

JBofolt  aJJ.  auö  lat.^afrifan.  (^liniug  Natur. 
Hisl.)  basalles,  bao  im  16.  ^abrb.  al^  basalt 
aud)  in»  Arö'ijöf.  unb  (5ngl.  bringt;  glcid}jciti9 


Snfe 


33     — 


35aud) 


bürgert  co  ficf)  im  Tcutfchcn  ein,  anfäniilidi  cvft 
in  ^cr  lat.  iiautform  C-i^cviiu'cvtc-'lcncoii  17oi|i. 

iöafc  A.  ibialctt.  icttcn  cmfcvntcvcn  lucibliitcn 
^BcnuanbticbaftcnlvaCi  bc^icidiitcnt),  j.  ^.  baflcr. 
'lantc,  Tiidnc,  öcfdiunftcrfinb*)  ml)b.  base  al)b. 
basa  'Scl)iiicftcr  bc^j  Ü)atcvc>' ;  bic  anolofric).  9Jln. 
Ijabcn  bafür  ein  mit  i^atcr  ncvmanbtcö  2l>oi1: 
anglf.  faöu,  africf.  fethe;  ba§  ticvm.  0)vunb= 
tiiort  fa|)ün  ift  ßciuif;  luiv  eine  Äofefovm  für 
faj)cr-  fadtr-swestar  'isatcridmicftcr'.  JIhiI)!'^ 
fd)cinlid}  ift  aud)  ai)b.  basa  itojcfovm  ober  iiinbcr= 
roort  für  ctcitl.  badar-  fadar-swesö  (SBugflc, 
58eitr.  IH,  175).  2)a§  ©Icidic  (löttc  üon  bcr  9tc6en= 
fonn  mb.  nbb.  SBafeluaL  and)  ba§  Tla\t.  '&aa§') 
ju  (gelten. 

SBafftn  9t.  f.  unter  53 c den. 

83nft  5)^  ml)b.  bast  (nud)  buost  mit  3(blant,i 
odb.  *bast  d)l.  )}}.;  entiinxdienb  ancjlj.  baest 
cm]l.  nb(.  nnorb.  bast '53att',  130t.  *bastiis.  Snju 
bic  Qtbleitnnt^  a[)b.  m()b.  besten  'id)nürcn',  foroic 
bic  romnn.  ©ippc  basto  'Snumiattcl'  (f.  unter 
58ai'tarb),  moju  fdnvci.v  oberclidn.  bast  'Sattel' 
flimmt.  3(blcitnnii  ber  2i>ortc  au§  binben  ift 
ohne  AMlt;  benn  ba^  Jveblen  be-j  9cafai^o,  founc 
ta^^-:  st  imofür  man  ss  an§  dh  -|-  t  ermarten 
mimte),  ferner  andi  ber  3(b(ant  in  mbb.  buost 
madicn  3(b(eituniii  any  binben  unmöglid).  I^an 
nur  im  9cl)b.  3Inflanii  an  binben  fü()lcn,  beroeift 
niditS^  für  bie  (^tumologie;  bicfc  nabelteaenbe 
3>olfvctmno(oaie  ift  cntftanben  im  3(nfdilnt;  an 
ben  0)ebraudi  beö  ^öaftcv.  2^a§  oci'ni.  ©ort 
branii  in§  9\oman.;  luil.  ital.  basta  \sSeftnabt'. 

bofta'iienug'auc--  ßlcidibeb.  ita(.  fpan.  basta ;  bic 
beutfd)cn  3"i"cmbiuörterbüd)cr  bieten  bafta  'eö  ift 
gemtc(,e§  maij  fein'  feit  Stie(er§  ^citunc^c-Iuft  1695 ; 
roabrfdicinlid)  ift  baeSBort  im  Sdjäbr.  Urica  guunS 
gebruniien  (ugl.  @n);ibiu§  .'öorribilicr.  ©.  80). 

S^oftarb  ^Jl.  üibi  frj.  bätard  bastard  (ital. 
bastardo)  im  D^iitteialter  (m()b.  bastart)  jn  un§ 
gefommcn  unb  mit  SSiKiclm  bem  (Eroberer  nad) 
(änglanb  (engt,  bastard)  nnb  meiterljin  nad)  Sfan= 
binaoien.  Slfrg.  bastard  (nfrg.  bätard),  roober 
and)  nbl.  bastaard  unb  engl,  bastard,  bat  (\c\in. 
31blcitung  (f.  Sanfcrt);  ba§i  eilte  SBortcIcment 
(beaditc  afr.v  fds  de  bast  '33aftarb')  ift  ha^ 
m(at.:romgn.  bastum  ''^^adfattet,  Saumfattef ; 
t)g(.  ital.  fpan.  basto,  frj.  bat  '£aumfattcr  (niol)cr 
aud)  fd)n)ci3.  obcrclfät';.  ba§t  'Satte(').  2^ann 
lüärc  33aftarb  'bcr  auf  bem  Saumfattcl  cr= 
jeugtc,  bcr  Sobn  ber  SöiitÄntagb'  (bie  Sättel 
bicnen  ben  fpan.  9?laulticrtreibern  aly  5tiffen; 
ogl.  58 an f er t^;  norb.  bastarSr,  moranS  einige 
ba§>  curop.  5tnltuniioi1  ableiten  mollen,  ift  erft 
um  V2(M)  au§  bem  3(nglonoinn.  ober  6ngl.  nadi 
bem  9^orbcn  gcbrnngen.  i^gl.  53aft. 

filuge,  Gti)moIogifc^e§  SSörteröucf).  6.  9(ufl. 


SBaftci  A-.  in  ©loffaren  beö  15.  ^alirb?.  anf= 
tretcnb  unb  bei  bem  Sdimeijcr  .'öcinr.  9JJittenuieiler 
um  145U  unb  bem  Cftreidicr  9JI.  i^ebcim  um  1460 
fomie  bei  2^ürer  „^efeftigung"  A  U  jufrübft  be= 
3cugt  unb  üon  9JIaalcr  l.";61  als  ^  a  ft  c  i)  rcgiftiicrt  : 
aii§  ital.  bastia  (311  altital.  bastire,  frj.  bätir); 
Dcriuanbt  ift  ba§  an§  frj.  bastion,  ital.  bastione 
cntlebntc  33aftion  ("v. 

iötif?  9)J.  mit  üielen  anberen  mufif.  lerm. 
ted)n.  auci  ital.  basso;  bie  (äntlebnnng  fanb  mic 
bieuon5(lt.iml.5. 16.  :,'sal)rb.  ftatt  (SlJaalcr  1.561 
ucr3eid)net  Öaf;  fd)on  al>;^  beutfd)e§  2ßoi1);  1.540 
Gr.  2übcru§  unb  1541  J-riftuö  baben  58  af;  'vox 
intim a' ;  e§  begegnet  1538  in  OJJeidifncrö  i>anb= 
büd)lin  5b.  ^gl.  5(lt.  —  2ie  2Iblcitung  :öaf= 
fift  begegnet  feit  5ifd)art  1575  ©argantua  S.  260 
(aud)  a)tofd)crofd)  1642  ^l>l)ilanber  I,  310;. 

ba^  3lbü.  be-!^  Äomparat.  'beffer'  ml)b.  at)b. 
ba^ ;  ogl.  afödif.  bat  bet,  anglf.  bet  au§  *batiz 
(ügl.  got.  batiza);  c§  ift  ba^  alte  3Ibo.  3U  bem 
uiuer  beffer  ju  bcfpred)enben  2Ibi.;  bafi  mir  je^t 
faft  nur  uod)  beffer  aKi  2(bo.  für  ha^  ältere 
bau  gebraud)en,  berubt  barauf,  har^  bic  i8ilbung 
be§  2lbü.  nid)t  mebr  ucrftanbcn  rourbe  unb  fonft 
allgemein  baö  3(bj.  juglcid)  abuerbiale  J'iinftion 
übernommen  bat.  2^en  urbeutfdicn  2]erluft  bc» 
fomparatiDifd)en  -ir  im  2tbuerb  ucrgl.  unter  cl)r 
unb  feit. 

23ataitton  9t.  ein  2cf)nn)ox-t  beg  SOjäbrtgen 
5triegc&  ibafür  im  16.  y}>al)xi).  iväbnlcin  — 
i^enblim;  Stielcr  Dcr3eid)net  e§  „ocitungcduft" 
1695  febenfo  bie  fimtercn  Arembiuöitcrbüdier) ; 
gebraudit  mirb  c§  fd)on  t)on  3(b.  m'citag  1665 
Archit.  Milit.  <5.  129.  Cuellc  fr3.  bataillon 
=  ital.  battaglione. 

S3at()cngcl  Tl.  'eine  ^n'langenaii'  fd)on  im 
16.  3abrl).  allgemein  fo  genannt  (3.  i8.  1-540  bd 
(Sr.  2{lbcru§,  1.54« )  bei  58rannfel^5, 1582  bei  @oliu§ 
Onom.  415):  eine  3uerft  uon  .s>cnifd)  1616  regift= 
rierte  Umbilbung  axi^S  lat.  betonica,  rooraug  aud) 
fr3.  betoine,  m[)b.  batönje. 

Sßattcrtc  (V-  feit  ©ticlcrg  oeitungäluft  1695 
t)on  ben  ,'vrembtt)öx1crbüd)crn  Dcr3eid)net  unb  fd)on 
oon  SBallbaufcn  1617  Corp.  Milit.  6.  215  unb 
in  Leitungen  be§  30iäbr.  Äricgc§  gebraudit,  aber 
bem  16.  ^abrl).  nod)  frcmb:  aui'  hy  batterie. 

23aften  dJl.  'eine  beftimmte  DJiüngc'  mbb. 
batze  931  'f leine  9Jtün3e  ber  3tabt  Sern  mit 
bem  s8crncr2Bappen,  einem  53ären'  (mljb.  betz 
ni]b.  58äl3,  ^cB);  t)gl.  <itrcu3cr,  9iaiipcn. 
2)arau5  ital.  bezzo  '@elb'. 

5gau  Tl.  mbb.  al)b.  bü  9}?.;  f.  bauen. 

ißaurf)  Tl  mbb.  buch  abb.  büh  (hh)  3Jl. 
=  nbl.  bück,  anglf.  büc  (engl.  bial.  bück  'ba§ 
innere  be§  SBagenö');  bagu  anorb.  bükr  'ftörpcr, 


Bauten 


34 


58autcn 


fieib'.  C6  53 au cf)  3U  bcr  ffr.  ©j.  bhuj  fügl.  lat. 
fungor)  'opcUc  gcnictKu'  ober  ^u  ffr.  bhuj 
'biegen'  (53aurf)  eigtl.  'bicgfame  Stelle' j  gebort, 
ift  unficf}cr.  33ie(Icicbt  nnirc  and)  an  gr.  cpüaKa 
(für  cpuTKu?)  'D^kgen,  '-Olafe'  itiib  an  angif. 
bodig  engl,  body,  alib.  botah  'ilörrer'  511  benfen, 
tücnn  bhutek-  bhutk-  bhük-  (t>gl.  Strand)  = 
lat.  frulex)  al§  ibg.  örbf.  crroeivbar  luäre. 

t  bauchen  3tiu-  'in  l)eif;cr  Sauge  einiricid)en' 
mbb.  buchen  =  engl,  to  bück,  fd)ott.  to  bouk 
(fdion  mc.  bouke),  bau.  byge.  fd)it)eb.  byka, 
noi-rceg.  boukja.  ^n  Tcutfd)Ianb  ift  ba&  l]im. 
je^t  lucituerbrcitct,  bef.  in  ber  Aorni  büken  im 
'i)lht>.  beiniifd)  unb  geht  in  uevidiicbcncn  Caut= 
formen  ((Sob[cn3  bauche,  eh'iiff.  büxa,  ^afel 
büxa,  3(ppen3e(l  büxa,  fdmuib.  bauxo,  norbt()ür. 
bixa)  ben  ganjen  9üiein  aufmärt»  (ügl.  and) 
fiebcnbürg.  bexn).  Unbefannt  ift  band)cn  in 
JBaicm  (bafiir  sext^la)  unb  in  Cberfadifen  unb 
Cfttbüringcn  ('aber  fränf.=bcnneberg.  böx,  beff. 
bixn).  53ci  bcr  gronen  i^crbrcitung  in  Teutfdi- 
lanb  unb  bei  ben  liiorbgermancn  ift  ein  editgcrm. 
3tnj.  bükön  (bükjan)  fid)cr  ^ücrnianbt  mit  angIf. 
büc  engl,  bück,  fdiott.  bouk  'Gimer'?).  ^ie 
roman.  Sirpe  uon  frj.  buer,  ital.bucare  'niafd)cn* 
ift  au§  bcr  german.  SiiUK  entlcbnt. 

T  Sönubc  A'-  '.'öirtenbütte  auf  bem  Webirge'  ein 

fd)Icf.  äBort,  ba-o  Steinbadi  172.").  ITol  ^nerft  wr- 

jeid)net;  c-:-  ift  mit  '^ubc  ibentifd)  unb  tritt  fdion 

.um  H.')!!  in  Sdilcfien  ijunädift  für  '9}larftbubc') 

auf;  ba5  SBoil  brang  al»  bauda  \ni  53öbmifd)e. 

bauen  ^^m.  mbb.  bfuven  abb.  onbb.  büan 

(fdiro.  ^Uv.  mit  tieften  ftarfcr  Jylerion)  'mobncn, 

beroobnen,  bebauen,  inlauKn';  megen  ber  5?cbeu^ 

tung  'mobnen*  ugl.  'Ban,  53  au  er  unb  53  übe. 

üTcm  abb.  büan  cnifin'idit  im  Oiot.bauan'mobncn, 

beroobnen'.    Xic  iBuru'l  in  bcr  '^Jcgcl  bcr  iiiaut- 

ücrfdiicbung   gcmän   oorgerm.   bhü,    alö   bereu 

@runbbcbutung   nad)  ffr.   bliü,   gr.   cpüiu,    lat. 

fui  (futurus)  u.  f.  ro.  'fein,  merben,  entftcben, 

erjeugcn'  }u  gelten  bat;  jur  felbcn  SBurjel  fteüen 

fid)  flg.  'JJomina,  bie  für  bic  Oivunbbebcutung  ber 

JBur^el  roid)tig  finb:  altinb.  bhürni   '(Srbe'  — 

bhüti  'Xafein',  gr.  cpö^o  'Oknuidi»;-«'  —  (pvaxc; 

'^JJatur'  ~  cpOXov  (puXri  'Stamm,  (Mcfdilcdn'. 

iöflucr'  ^JJ.  9JI.  ein  hm  oberb.  '^Jla.  frcmbc^^ 

SBort  (fd)lef.  ift  Webauer;  anbenuärt'3  S^orb, 

Ärö^c,  .Häfig,  Steigei   mbb.  bür  '^Jlufcnt^ 

balt,  Ääfig  bcr  53ögcr ;  aber  abb.  bür  bat  nod) 

bic  rocitcrc  53cbcutung  '.öau^,  Mammer'  =  anglf. 

bür   'ÜOobnung'     mom   nodi   engl,   neighbour 

au§  anglf.  ni'-aligebür  '^JJadibar' ;   älmlid)  ftccft 

in  l)b.  iliad)bar  nod)  bic  allgemeinere  53cbcu- 

tung  oon  53  au  er)  engl,  bower  'itjaube,  yanb= 

fiö,  53iUa'  (baju  aud)  engl.  bial.  bire  '55iebftaU', 


anglf.  byre).  3(u§  bem  @crm.  flammt  afrj.  buron 
'.'öütte'.  23orgcrm.  Jorm  roärc  bhü-ro-  (mit  ro 
alc-  ^Iblcitung"» ;  ©3.  bhü  f.  unter  bauen. 

i^aucr^  5)^  in  (Srbauer,  3lcferbaucr 
mbb.  büwiere  abb.  büäri:  3U  bauen. 

23aucr^  Tl.  'rusticus'  biftornfd)  tom  oorigen 
53aucr2  gcfd)icben:  c§  lautet  mbb.  gebür  abb. 
gibüro  SOI.,  ba§  3U  bem  unter  53 aucribcfprod)c= 
neu  gcrm.  bür  '2Bobnung'  gebort  unb  eigtl.  'W\U 
bcmobner,  93]iteinuiol)ncr',  bann  'ilJadibar,  91lit= 
bürgcr'  (cgi.  (5) ef eile  'mcr  einen  Saal  mit  bc= 
roobnt')  unb  rocitcrl)in  '3)orfgcnoffe,  58auer'  bc= 
beutet.    S.  iJiad)bar. 

S3ftum  2R.  mbb.  abb.  boum  Tl.  =  afädjf. 
böm,  nbl.  boom,  anglf.  beam  501.  '53aum'  (rao= 
bcr  engl,  beam  '53alfcn,  SdiiucIIe,  .s>cbebaum, 
Teid)fcl');  got.  bagms  '53aum'  meift  auf  üor= 
gcrm.  *bhaghmo-  ober  bhakmö-  für  abb.  mbb. 
boum.  '3luf;erbalb  bc»  ©erm.  bflbcn  fid)  nod) 
feine  üd)crcn  53e3iebungcn  für  ba§  gcrm.  333ort 
ergeben  (engl,  bow  'S^cig'  f.  unter  53  ug  ift 
nid)t  luobi  mit  53aum  uermanbt). 

bnumclu  otn».  blof;  nbb.,  'fdimcbcn  luic  an 
einem  53aumc":'  f.  jcbodi  bummeln. 

bäumen  ;-)tro.  erft  nbb.  eigtl.  'fid)  in  bic 
iMibe  riditcn  mic  ein  53aum'. 

Jöonfdj  Tt  mbb.  büsch  Tl.  'Knüttel,  Srf)Iag, 
bcr  53eulcn  gicbt,  5^^ulft' ;  falb?  'ilnüttcl'  bic 
Oriinbbebcutung,  barf  man  an  mbb.  bö:^en  abb. 
bö^^an  auä  bautan  anfnüpfen  (f.  ^iJlmbof?, 
53cutel,  ^eifufi);  büt-  roärc  anbere  21blaut§= 
ftufe,  unb  cor  bem  Suffiy  sk  mufUc  bcr  3)cntal 
fd)roinbcn;  vgl.  lat.  fustis  'iinüttcl'  auS  *bhüd- 
stis? 

baufcn  otro.  '^cdien,  fd)uicllcn'  an?-'  53au3 
mbb.  büs  ''^(ufgeblafcnbcit,  fd)U)cllcnbc  Jvütlc'; 
ber  gleid)c  Stamm  büs  aud)  in  engl,  to  bouse, 
mnbb.  büsen  '3ed)cn'. 

©ttutcn  ^lur.  bei  ®octbc  1809  SBablocrro. 
(SBcrfc  20,248;  ber  Singl.  53 ante  ^-auft  II  53. 
1 1 157);barüber  ha?^  Icbrrcidie  ^cugniÄ  von  .'öcgc= 
roifdi  17!il  9{egicrung  ilaifcr  SiavU  bc§  (Großen 
S.  I4f)  mif'.note:  „53auten  ift  sumr  ein  '^xo- 
inn3ialroort,  aber  cy  ucrbicnt  in  bic  Sd)nftfprad)c 
auTgenommcu  3U  rocrbcn,  roo3u  man  fd)on  3U 
53erlin  ba'3  (5ycmpcl  gicbt":  ein  um  bie  Tlitti 
bei?  18.  ^uibrbv.  in  bcr  SOiarf  53ranbcnburg  auf= 
tretcnbe§  SBort  ber  53crroaltung§fprad)e,  jucrft 
üon  .{vtinal}  177;")  .s^aubbud)  S.  207  (1796  5tnti-- 
barboruc^  S.  199)  t)er3cidinct,  aber  bei  ^Ibclung 
ujib  (Samiie  nod)  fcblenb;  ''Hbclung  unter  53 au 
erroäbnt  53autcn  ab?  ^^lural  3U  53 au  für  ba? 
nbb.  ■i)Jorbbeutfd)lanb.  1781  roirb  büwte  '53aute' 
alö  pommer.  2;ialeftroort  t)cr3eid)net. 


bajcit 


—    35 


Seete 


bajcn  3tro-  tu  bcr  2.  .'oälfte  bc§  18.  3a^)i^f)§- 
=  boycn. 

JSn.^ar  dJl.  ani-  pcii  tüvf.  bazär  '5Warftii(ai3'; 
ba§  oncntalifdic  äBort,  im  17.  ^\al)x{].  im  ^^Iticnb^ 
lanbc  bitrcf)  Cvicntrcifcnbc  bcfannt  (icmorbcn, 
bleibt  anfänalicd  auf  oncntalifcfic  S?cr()ci(tmi"ic 
befdivdnft  (3d)önnidi  1754  9JcoIoci.  2Bb.  S.  36 
labclt  bic  i^crmcnbuna  bcffclbcn  für  äinnitifd)e 
9[Rävftc  an  ^obmcv,  bcr  e&  im  „C^afob  unb  3o= 
fevf)"  gcbraiidit  battc).  2)ic  bciitfdicn  Süortcr^ 
büdicr  Dcrjcidincn  ^Sajor  im  2(nfang  unfcr§ 
3a()r()§.  nod)  nidit  (c§  fctilt  nod)  bei  .f^cinfiu§ 
1818).  @rft  ncucvbiiuv3  bürncil  c§  fidi  in  bcn 
niobcmcn  abcnblänbiftticn  Multurfin-adicn  ein, 
nndi  &.  '-Baift  burd)  „laufcnb  unb  eine  9tadit". 

bc=  ^^U'äfir  aiiy  mtib.  be,  cintl.  2?erba(iiräfir 
au§  atib.  fiot.  bi,  ba^  feine  aucHicprägte  i8ebeu= 
tung  bat;  ibentifd)  mit  ber  ^räpof.  bei,  aii§' 
Ql)b.  m()b.  bi  (got.  bi),  angif.  bi  engl.  by.  ^yür 
be  erfd)cint  eine  füvjerc  ftinfopierte  ^onn  in 
bange,  barmbcrjig,  bleiben,  Sßlocf. 

beben  otiV-  '»^li^-  biben  abb.  biben  'jittcrn,be= 
ben';ba§  e  ber  nbb.  lonfilbe  für  alte§  i  fdicint  nbb. 
gu  fein.  '3d)on  2ut()er  bat  beben,  rodbrenb  bic 
auf  Sutber  bafiertcn  obcrbeutfdi.  i8ibelüberfel3ungen 
uon  ßroingli  unb  Gd  bafür  baS  rentianbte  bib= 
mcn  gcbraudien  unb  2Ib.  5]]etny  ^Bibelgloffar 
1522  beben  mit  bibmcn  überfe^t.  6§  ent= 
fpredien  afäd)f.  bibön,  angIf.  biofian  (au§' biböjan), 
anorb.  bifa.  2ü)b.  bi-be-t  'er  bebt'  ftimmt  ge= 
nau  ju  ffr.  bi-bhe-ti  'er  fürd)tet  fid)',  luorin  bi- 
(für  bhi)  SkbuplifationÄfilbe,  bhe  für  bhai  ab- 
gclautcte  Stammfilbc  ift.  Sie  altinb.  iNcrbalnij. 
bhi  'fid)  fürd)tcn'  bilbet  il)r  ^^räf.  mit  9icbupli= 
tation:  bi-bhe-mi  bi-bhe-si  bi-bhe-ti;  unb  bicfem 
rüürbc  got.  *bi-bai-m  *bi-bai-s  *bi-bai-p)  cnt= 
fpred}cn.  2;icfc§  gcrm.  -PräfcnS  trat  roegen  ber 
fdieinbaren  3Ib(citung  mit  ai  unter  bie  fdiroadien 
S^crba  mit  ai  igot.  habai|),  ai)t).  habet);  ogl. 
ÄubuÄ  3f.  26,  S5.  2B3.  bhi  (ffr.  bhi  'J-urdit'  — 
bhi-mä  'furd)tbar')  vgl.  in  afloü.  boja  se  'fürdite 
mid)'  —  besü  '2;ämon',  lit.  bijöti-s  'fid)  fürd)ten' 
—  bäime  '{yurd)t'  —  bajüs  'fürd)terlid)'  —  baisä 
'Sd)recfcn'  (baju  cicHeid)t  nod)  nbb.  beilen). 
%l]t).  bi-be-m  'idi  fürd)te  mid)'  (auio  ibg.  bhi- 
bhai-mi  =  ffr.  bi-bhe-mi)  ift  eincv  ber  lucnigcn 
Söeifpielc  er()altencr  ^$räfcnc->rcbuplifation  im 
©erm.  (ngl.  gittern  unb  bibmcn). 

S^ecbcr  93J.  mbb.  becher  ai)b.  behhari  Tl. 
=  anbb.  bikeri  (,sMupt§  3f-  28,  260),  nbl.  beker; 
baju  anorb.  bikarr,  moraug  fd)ott.  bicker,  mittel 
engl,  biker  engl,  beaker  'i8ed)er'.  2^ie  ®ruppe 
entflammt  bem  uulgärlat.  bicarium  (mit  bcr 
roman.  9^ebcnform  *picarium  in  afr3.  proo. 
pichier  pechier  '^cd)er',  iPo()cr  engl,  pitcher), 


ba?-'  nod)  in  ita(.  biccliiere  flccft;  ba§  (at.  SBort  bat 
fidi  irobl  fd)on  im  5. 6.  ^sabrb.  —  mobrfd)einIid) 
gleid)3cüig  mit  fteld)  —  in  Teutfd)[anb  cingc= 
bürgert;  e§  berubt  auf  gr.  ßiKoq  'irbencä  @cfän' 
{ha^n  mgr.  ßiKiov). 

t  Jöerf  ÜJJ.  'ißäclcr'  (a(em.  fd)mäb.  baicr. 
fübtbüring.  oftfränf.  2ia(eftrooi1)  mbb.  bocke  abb. 
becko  ju  bacfcn  igerm.  *bakjan-  hakkjan-). 
9tbb.  iß  öder  ift  ^^icubilbung  nad)  bcm  DJIuftcr  bcr 
nomin.  agent.  auf  -er  (angIf.  biecere  baecestre 
engl,  baker).  ^sm  9ibb.  erbiclt  fid)  58cd,  igoccf 
roieSäder  al§ ,"yamilicnname.  2,Hil.nod)^fifter. 

SJettcu  5){.  mbb.  hecken  becke  abb.  beckin 
(becchi)  9i.  =  mnbl.  beckijn  becken:  Ouelle 
oulgärlat.=rom.  baccinus  baccinum  (pgl.  ital. 
bacino,  frg.  bassin,  engl,  basin)  '53cd"cn',  ba§ 
man  pon  bem  unter  iöad  bcbanbeltcn  fpötlat. 
bacca  'vas  aquarium'  ableitet;  pgl.  ^icfeU 
^aube  unb  f.  aud)  3d)üffel. 

Speere  3".  auy  bcm  Plural  be§  glcid)bcb.  mbb. 
her  abb.  beri  3c.  =  got.  basi  (nur  in  weina- 
basi  9i.  '2Beinbeere'  =  afäcbf.  winberi) ;  ba§  abb. 
r  in  beri  fegt  eigtl.  got.  *bazi  porau§;  ju  bem  s 
be»  got.  SSortcä  ftimmt  nbl.  bes  'iöeere'  (mit 
S^botajiymuö  aud)  anglf.  berie  engl,  berry).  2)od) 
f.  aud)  53efing.  3^  3d)ipäb.  Sd)ipci3.  begegnen 
S^ialeftformcn,  n)cld)e  auf  mbb.  bere  abb.  beri 
(got.  *baizi)  unb  auf  3»fammenbang  mit  anglf. 
bä?g,  nbl.  bei  '^eerc'  racifen.  ^yür  af)b.  beri 
fel)len  auSrüärtigc  ^^ejicbungcn. 

Seet  dl.  '3tüd  (^anenlanb';  älter  nbb.  unb 
nod)  legt  gemeinobcrb.  and)  53ett  (in  Sd)maben 
bafür  aud)  2  ein  bic):  eigtl.  ibentifd)  mit  ^ctt; 
bcnn  mbb.  ift  bette  al)b.  betti  aud)  '(^axlcnbect'. 
2)er  Jorm  nad)  ift  33eet  (ogl.  !ötenc)  au§  beut 
91  Sg.  got.  badi,  iöett  au§  bcn  (Saf.  ntit  got. 
dj  (@en.  badjis,  2}at.  badja,  dl.  3icc.  ^l.  badja 
u.  f.  iP.)  entftanben.  2(ud)  engl,  bed  bebeutet 
'33eet'  (fo  fd)on  anglf.  risc-bed):  engl,  bed  of 
rushes,  hotbed  ''3JJiitbeet'.  2^ic  fdn*iftfprad)lid)c 
Sifferen^ierung  pon  '-Sect  unb  53ett  fd)eint  au§ 
9)Jittclbcutfd)lanb  3U  ftamntcn ;  fic  finbet  fid)  fd)on 
in  ^cb'tcrö  Nomencl.  1622. 

iöcctc  5.  'rote  iRübc';  ber  dlamc  entflammt 
mit  piclcn  '^flanjennamen  au?-  bcm  53crcidi  ber 
Äodifunft  bem  l'at. ;  bC-ta  nnirbe  bereite-'  por  bem 
8.  ^sabrbunbcrt  entlcbttt  unb  bei  unc-  cingcbürgcrl; 
benn  bai  SBort  erfd)cint  im  Ml]b.  ald  bie?a  mit 
ie  ans>  e  t)gl.  ^:)3ricfter,  33ricf,  Bieget, 
©piegel,  abb.  Pietar  ani-  lat.  Petrum  unb  mit 
33erfd)iebung  Pon  t  ^u  7,:  barauS  mbb.  bie?e  = 
baicr.  öftreid).  53ief5en  —  53ief;fobI  föenifd) 
1616  pcrjcidmet  «icnen  ab3  fd)lcf.).  3^te  nbb. 
Öaiugcfialt  ift  nbb.,  nnc  bcnn  ^rifd)  1741  Söeete 
alö  nicberfädif.  pcr5cid)uct.    2Iu§  lat.  beta  (itaL 


befe'^len 


36 


beibe 


bieta,  frj.  bette)  ftammt  aud)  anc\l).  bete,  rooraus 
encjl.  beet.  ^sn  einer  anbercn  @niinic  Int.  Cel)n= 
roortc  rouvbe  lot.  e  ju  i  {\)c\l.  Jeiev  ju  fi'riaei; 
bahcr  cridicint  audi  für  beete  —  bie?e  iiciciient: 
Ixd)  ^ÖcinfoliI  imb  binl.  beifse  (ei  ani-  mlib.  ii. 

befehlen  otiü.  mit  iiciid)icbcncn  '-^cbcutuniicn : 
iii(}b.  bevelhen  bevelen  'übcriicbcn,  aiiucnraiicn, 
übcrtraflcn,  befclilcn'  —  nl)b.  bifelhan  bifelahan 
'iibcr lieben'  (nud)  'bergen,  bei^rabcn,  anoertraucn, 
aneininel)lcn').  Ta§  iiot.  fl.  Stiu.  fillian  bcif;t 
aud)  in  ber  ;Unn"iincnicl^unii  mit  bcn  ''^>ni1.  ga-. 
US-  meift  'be^irabcn';  analilhan  nähert  fid)  bcm 
ubb.  'befehlen,  anbefehlen':  ev  heifu  Rieben,  über; 
geben,  enun"ehlen,  anempfehlen'.  5(niilf.  l)efeolan 
(für  *befeollian)  'annertraucn,  übevlaffen,  fidi 
roibmcn'.  3Uy  ©runbbebcutunii  enübt  fid)  für  bai? 
urgerm.  ft.  ottu-  bifölhan  'anuertrauen,  übcriieben, 
beulen'.  Tie  iierm.  2B3.  felh-  beruht  auf  uouierm. 
pelk;  Ulli,  aud)  ffr.  prc  'rüden,  befdicnfcn,  mit^ 
teilen'. 

t  S^cfftftcn  "Tl.  'bic  herabhöncienben  meinen 
fiäppd)en  beö  Mraiieuv  an  ber  iicifilid)cn  ^tnu^; 
trad)t':  ein  nt)t>.  Ximinut.  ju  betre  (ubb.  mnbb. 
mnbl.)  =  ubi.  bef  'ßhorfainie'  (uiiin\il.  '^l^elj= 
mantel*  1.    Urfin-unti  bunfel.   Xem  .s>od)b.  fremb. 

bcflcljrcit  ;',tm.  mhb.  begern,  meift  einfad) 
gern  ahb.  jr<  rnn:  \n  Üs;;.  gc-r  in  lUrn  unb  Wier. 

Jt^Cflciftcniitrt  A.  nad)  Wombcrtö  ']^voc\i\  IsOH 
S.  11  .uierft  bei  l^)ottfd)eb  17;}<i  (Siit.  Iid)it.  iJUli, 
3;r>  iiebraud)t;  bav  ■\tw.  bciieiftern  fd)on  bei 
Sticicr  1001  iicbud)t  unb  bei  @n)pl)iuc^  nn^ 
S93eife  bcicat. 

licaiunrn  ^tm.  mhb.  beginnen  nhb.  biginnan 
=  flot.  diiginnan.  ajuilf.  a-  be-  on-tiinnan  euiil. 
to  begin.  ani>i.  biginnan  in  iileid)cr  ^ebeutuuiv 
Tiefer  in  alter  .Icit  nur  utfamnuMtiiefetu  auf= 
tretenbe  iNerbalitannn  beruht  auf  einem  nonicrm. 
pi-  bbi-kenwM  mit  i'cvfdncbuuii  von  k  ,ut  iicrm.  g 
im  SBortinlnut.  üine  ibii.  il\^.  ken  uiil.  in  aflou.  \)0- 
CTna  (^V'fin.  po-roti)  'anfangen'  —  kon!  '3(n= 
fanä'.    i^il-  '^ugac,  5^citr.  12,  4(»(j. 

brennen  ,',tm.  (baui  behaglidii  eigtl.  ein 
ubb.  Ä^ort,  bac-  bei  Luther  fehlt  unb  bei  ll'Jaaler 
l."»<;i  unb  .s>cniid)  KiKJ  nid)t  ucru'idmet  ift. 
?(ber  beiengt  mhb.  Iteliagen  =  afäd)f.  Itihagön, 
nnglj.  cmliagian  'naffen,  gefallen',  anorb.  haga 
'anorbncn*.  Ta},\i  ein  flarfe^?  ^^articiii  ahb. 
bihagan  ml)b.  behagen  'frifdi,  freubig,  bcl)aglid)'. 
Taö  alte  ft.  ^\t)V.  ift  im  Wcrm.  nidit  mehr  er: 
balten.  laiu  alv  uruermaubt  nmhrfd)einlid)  bic 
ibg.  2Pi.  (,ak:  (:akn<"iiiii  'bin  ftarf,  faiui,  bin 
behülflid),  förberlid)' —  (,akr;i-s  'fiarf;  vgl.  nodi 
•X^ao,,  .öcrtc  unb  hegen,  bic  bei  gleidicr  l'aut 
form  ber  älteren  ^-öebeutung  'helfen,  fdiü^cn* 
nabe  fommen. 


bcbaujjtcn  Stro.  fvätml)b.  behoubcten;  vgl. 
mhb.  lioubeten  'jem.  aiv  S^aiivt  anerfennen,  jem. 
anhangen'. 

bcbcUigcu  f.  1} eiligen. 

bcljcubc  "^Ibi.  ml)b.  bebende  5(bv.  'paffeub, 
bequem,  gefd)icft,  fd)neir;  aifii.  iväre  abverbialc§ 
bi  lienti(3^at.)3uenvarten  (bafür  zi  benti  'fofort'). 
Tic  'iJ3räv.  ift  mit  bem  Xat.  be§  3ubftantiv§ 
haut.  ahb.  henti.  lufammengcictU;  ugl-  bic  älju^ 
lid)e  G^ntftchung  von  abhanbcn  unter  ab. 

bcbcriiflcu  otiv.  von  i^utber  1523  verpönt, 
öftere-'  juvor  gebraudit  bei  Gmfer  (Belege  in 
töombertc^  i^rogr.  1893  S.  11). 

iPcbürbc  A:,  crft  nhb.:  m  hören;  mhb.  zuo 
bebiiM-en  'uibehören,  lutommcn'. 

iöcbuf  'i'J.  n^ii-'  nibb.  beliuof  d)l.  '03cid)äft, 
ouicrf,  tnirbcrlidjcv';  ©3.  baf  (in  beben)  ivic 
aud)  in  engl,  beboof  'iJorteil'  angif.  behöf. 

bei  ^räv.  5lbv.  mhb.  ahb.  bi  (vgl.  nod) 
5öeid)tc  unb  iö ei) viel)  bic  nolltonigc  Jvon»  J» 
bem  tonlofcn  '4-^räfir  !)e;  ba-:-  Gnglifd)c  untcr= 
jdieibet  mic  bac"  Teutfd)e:  anglf.  Iji  engl,  by 
'bei',  aber  be-  aly  -^räfir.  ,'sm  0)ot.,  mo  bt 
für  bcibe  ("vällc  gilt,  bat  bt  bie  '-öebeutung  'um  — 
berum,  bei';  baburd)  ivirb  i^crmanbtfd)aft  mit 
gr.  ducpi,  lat.  ambi-  tval)rfd)einlid)  (bac^  Acl)lcn 
ber  crftcn  Silbe  am-  bat  ein  5lnalogon  an  bem 
altgcrin.  äl^ortc  für  beibo;  vgl.  aud)  um  aus 
älterem  umbi. 

iPctrbtc  A.  mhb.  biht  au-j  mhb.  ahb.  bijibl 
bigibt  fontrahiert:  regclmäfngeä  93crbalnomcn  lu 
mhb.  bejehen  ahb.  bi-jeban  ft.  '-^tiv.  'beid)ten,  bc= 
fcinien';  aud)  'imv  nid)t  lufammcngefcl^tc  jt-ban, 
meift  'fagen,  auvfagen',  hat  luiucilcn  bie  ^öcbcu: 
tung  'geliehen,  beiditen';  barau'J  afri.  gebir.  Xcx 
;')Uiammenhang  bicfcö  jr-lian  mit  ja  ift  nid)t  un-- 
möglid)  (f.  ja). 

bcibc  ;)ahlivort  mhb.  beide  bede  9Jt.  Jy. 
fbeidiu  "it.)  ahb.  beide  bede  (beido^-.,  beidiu9?.). 
("s-ür  bic  53eurtcilung  bc^?  SBorte-o  ift  au^j.iugchen 
von  ber  Ibi^t)ad)e,  baf;  ber  3tamm  bcy  ;',abl= 
mortcv  in  feinen  ältcften  ,lormen  eigtl.  feinen 
Tenlal  gehabt  hat:  anglf.  begen  ba  bü,  got.  bai 
(anorb.  (^en.  beggja)  'bcibe',  moiu  nod)  ba§  bi§ 
ietjt  unerflärtc  got.  l)ajö|)s  'bcibe'.  Taiu  auc^ 
bcn  übrigen  ibg.  Gvrad)cn  mit  'iyorfd)lagv'filbc  ffr. 
ubliäu.  gr.  aurpiu,  lat.  ambo,  aflov.  oba,  Ijt.  abü. 
Tic  beutfd)en  Aormen  mit  Xcntal  finb  imcifclloö 
jctnnbär;  fic  haben  ihren  Tcntal  in  Aolgc  einer 
vcrhältnivmänig  iungcn  i>crfd)iiuMinng  bcy  vri= 
mären  ba-  'beibc*  mit  bcm  'Jlrtifcl  (vgl.  Siever» 
^öcitr.  l<i,  4!».")),  fo  tuar,  ahb.  IxMle  au'-^  be  de, 
beidiu  ani^  bei  diu,  mittclcngl.  bötlie  (engl,  bolb) 
an^  anglf.  bd  pä  entftanben  luärc  (anorb.  bä{)er 


beicrn 


—    37     — 


beißen 


au§  bai  |)ai).  ^i"  ®ot.  unrb  ba  mit  beut  'Jdlifcl 
ncvbitnbcii :  ba  {)u  skipa  '6ciöc  3d)tnc';  äl)nltd} 
im  öricd).  äinqpuj  (cbcnfo  al)b.  beidiu  diu  scef 
'bcibc  Sdiiffc' ).  Tuvdi  bic  5(nnal)inc  einer  fo(d)cn 
;3uiamiiicnfet3unn  im  il^cfti^crm.  crflärcn  fidi  uiel: 
IcidU  aud)  ciniiic  nlib.  Tialcftformcn  für  bie  brei 
©cfdileditcr  ituiicv.  brd  l)öd  beid,  fdimäb.  l)t'd 
bued  l)oad.  locttevanüd)  bid  lind  bfid),  bodi  bc- 
vul)cn  i'ic  U'ol)l  auf  juniiev  'Jiad)al)uunui  uon  mlib. 
(fxiU)  nlib.)  zwene  zwo  zwei. 

t  bcicrn  ^tiu.  ein  oon  23of?  ßc6raud)te'ö,  fdion 
im  IC.  onl)rl).  bcjeuatcS  ©oi-t,  ba§  über  ba% 
flanjc  nbb.  TialcftiU'bict  non  bcr  ^Tfbcinuroüin,^ 
h'hi  nadi  '^Hxuncnj'ounc  in  bcn  nörblidicu  Stridicn 
tum  iliinclbcutjdilanö  üblidi  ift  fi'u'  'bic  (^Modcn 
aiifdilaiicn';  ii'cidi  nb(.  beieren. 

5i3cifuH  3JI  'artemisia  vuljjaris'  mbb.  abb. 
bifuo^:  bie  bb.  Senfo^ranbcn  be§  16.  :^"scibrb^. 
geben  53eifüt5,  ba«  al^  forreftc  Aorm  für  bcn 
©übiueft  uon  Cbcrbcutfd)(anb  jn  iieltcn  bat.  ©ine 
9tcbcnform  obb.  mbb.  bibo^  bcbant  nodi  beute 
aU  obcrfädif.  (aufil^.  ofttbür.  baips  lucfnbünnn. 
bips  biwes  uorbtbüriuii.  biwest.  (Jiue  fidicrc 
Tcutun^^  bec-'  bb.  SBoilce  i=  nb(.  bijvoeti  bat 
non  bcr  ("s-orm  bivuo:?  mit  3iüctfidit  auf  bie  nbb. 
$*autformen  (mcftfäl.  bifaut  pommcr.  biföt)  au§= 
juiicbcn.  Ü3]eift  roirb  53cifuf5,  luobl  faum  mit 
Dicdit,  ab^  uolf5etnmo(ociifd}e  Umbcutuuii  non  abb. 
mbb.  bibö^  uiUcr  nbb.  (Siufluf;  ncfant  unb  ani- 
bcr  nutcr  "^dubon  bcbanbcltcn  iicrm.  äCw  baut 
'ftonen'  iicbcutct  (blbo^  'luae  3ur  Sueifc  ale  @c= 
mürj  binju  ncftoncn  roirb'?).  ©bcr  ift  an  bcn 
im  5(Itci-tum  befanntcn,  andi  für  SBcftfalen  be= 
äcuiitcn  'Jlbcralanben  anjufnünfen,  ban,  rocr  fid) 
58eifuf5  in  bic  Sdwbc  legt,  beim  SBanbcrn  nidit 
crmübct:  bann  märe  bac-.  Girant  nad)  abb.  mbb. 
bi  unb  fuo^  eintl.  beuaunt. 

t  Jöciflc  (V.  'nufgcidiid)tctcr  A^anfen'  (ein 
oberb.  ©ort)  mbb.  bige  abb.  bigo  lU.  'Öetreibc= 
l)aufcn'  lital.  bica  \s>aufen  @arbcn'  ift  lanc\o- 
barb.  Urfprnnijö);  x>(\[.  cuiil.  bing  '.s^anfen',  norb. 
bingr  '^4-^olfter'.  2)ie  nbb.  odircibunci  33 enge 
liat  eu  burd)   bnncrbod)bcutfd)e  3(nlcbnnng   an 

iScil  (baier.  nod)  '.öcidil)  dl.  mbb.  bil  bihel 
abb.  bihal  bial '')}.  lugL  bie  äbnlid}e  Gntroicflunge= 
reibe  fibala  ju  Acilc);  =  mnbb.  bil  "öcil'. 
SBcgcn  anorb.  bilda  'löcil'  ift  abb.  bibal  roabr= 
fdicinlidi  auf  bi|3l  bitl  3urürf;5ufübren  irocgen  hl 
au§  pl  ugl.  (Scmabl).  Xaburd)  unrb  ;^)Ufammcn= 
bang  mit  bcr  unter  b einen  bebanbcltcn  Sinne 
bhtd  roabrfdieiulidi;  bcr  53cbcntung  rocgcn  ngl. 
bcf.  lat.  findo  'fiialtc'  (altir.  biäil  '^Bcit'  ift  nid)t 
ocnnanbti. 

t  bellen  otin.  '2Öilb  burd}  53cllen  jum  3tcbeu 


bringen'  nadi  mbb.  abb.  bil  '^:}(ugeublicf,  rao  ba§ 
gejagte  2BiIb  ftcbt  unb  fidi  gegen  bie  .s>unbe  jur 
iJBcbr  fct5t;  llmftctluug  burdi  Die  bcüenbcn.sSunbc'; 
mbb.  bilen  'öurd)  53e(lcn  jum  oteben  bringen, 
intr.  bellen'.  SBcrroanötfdiaft  mit  bellen  ift  md)t 
3U  erroeifcn;  cbcr  beflebt  oufammenbang  mit2Bg. 
bi  in  beben  i'einc  l-'ilbleitung  bani  ngl.  in  Ictt. 
baile  'Jnrdit'  —  bailus  'furditfam',  flr.  bhirü 
'furditfam').    9L)lbb.  abb.  bi-1  eigtl.  'Jurdit"? 

ißcin  9i.  mbb.  abb.  bein  d}.  =  anbb.  ben, 
nbl.  been,  anglf.  bän  engl,  bone  'ftnod)en'; 
bnö  dli]b.  beroabrt  bie  ältere  unb  nodi  oberb.  r»or= 
berrfdieube  ^ebentung  'Änodien'  in  53  ein  bans, 
Glfcnbcin,  Aifdibein,  ^aljbein,  ©ebein. 
Tic  jüngere  ^ebeuiung  'Unterfdicnfcr  ift  fdion 
im  %i)i).  'DIbb.  '^(norb.  bcjcngt;  in  bcn  mobcrnen 
5[Ra.  ift  ce  in  biefer  '-öebeutung  aber  nidit  überall 
geläufig,  inbcm  Jvnn  5.  ^.  in  Sdiroabcn,  am 
Üibcin  (andi  in  Siebenbürgen)  ober  sokn  in 
©eftfalcn  Dafür  bciTfdit.  Tafnnobiu»  1540  untere 
fdicibct  i^-nf;  'Unterfdienler  uni5  53 ein  'Änodicn'. 
3(norb.  beinn5löi.  'grabe'  legt  bie  ^^crmutung  nabe, 
bat;  unnrüngl.  bcf.  bic  graben  Sdienfclfnodicn 
abj  53 eine  bcjcidmct  nnirbcn;  got.  *bain  dl.  fcblt 
jufällig:  ein  urgerm.  'Iinirt  mit  bcr  @nmöbcbeu= 
tung  'Hnodien',  bac-  fidi  aber  nidit  rocitcr  surücf 
ücrfolgen  läfU  (lat.  os,  gr.  öaxeov,  ffr.  asthi 
asthan,  roeldien  ein  ibg.  osth-  'Änodien'  entfnräd}e, 
fcblt  bagegcn  bcn  germ.  Sin-adicn). 

23ciutlctii  dl.  f.  unter  A>ofe. 

^^cifptel  dl.  fnät  mbb.  bispil  meift  bispel 
dl.  %labcl,  ©leidiniö,  Snnd)rooil'  abb.  bi-spel 
(bi  ogl.  bei  unb  53eidite);  ngl.  anglf.  bi-spell 
'58eifnicl,  ^^^arabcl' :  nad)  abb.  mbb.  spei  (Uj  'Sr= 
jäblnng,  Jvabel,  ©crebe',  got.  spül  'Sage,  Jabel', 
afädif.  anglf.  spell  engl,  spell  (gospel  au^  god- 
spell)  'Grjälilnng,  ^-abel':  germ.  spella  —  Die 
altgcrm.  '-öcjeidinung  tünftlerifdicr  ftomnofition  in 
ungcbunbencr  ^ücDc  —  entfnridit  einem  uorgerm. 
sqetlo-  =  altir.  scel  '©cfdiidite,  53endit',  tiimr. 
chwedl ;  ju  örunbe  liegt  biefem  sq-etlö-  Die  iDg. 
2B5.  seq  'fagen'  in  fagen. 

beiden  3tro.  mbb.  bi^en  abb.  bi^^an  =  got. 
beitan,  anglf.  bitan  engl,  to  bite,  an.  bita :  ein 
urgerm.  ft.  33crb  mit  ber.53cbcutung  'beißen',  bic 
aber,  roic  bic  nerroanbten  Snradicn  Icbrcn,  au§ 
bcr  allgemeineren  53cDcutung  'mit  einem  fdiarfen 
^uftrumcnt  ncrflcincrn,  fnaltcn'  fiic5ialifici-t  ift; 
ogl.  lat.  findo.  ffr.  2B3.  bhid  'fnalten,  jcrbrcdicn' ; 
in  bcr  altgcrm.  ^J>oefic  roirb  b einen  andi  oom 
Sdiroeile  gcbraudn,  roae  ein  JHcft  ber  älteren  58e= 
beutung  ift;  audi  unfer  -53 eil  länt  fid)  an  lat. 
findere  'finalten'  anfuünfcn;  ogl.  nodi  bitter,  t>a^ 
eigtl.  'ftedienb'  iü.  ^Jlblcitung  berfelbcn  2Ö3.  ift 
'-Sin  mbb.  abb.  bi?  ddl.,  Dem  anglf.  bite  engl. 


SSeißfer 


—    38 


^emme 


bit  eiUipricftt;  53 iü dien  ift  ba^u  S^iimnutin.  9i(ib. 
Siifen  au§  niljb.  bi^^e  a()b.  bi^^o;  baju  aiunb. 
bitc,  anglj.  bita. 

83cifffcr  OJi.  'eine  Jücftort'  unter  üolf§cii)iTK>= 
logifdier  3(nlc(inunci  an  b einen  ibcr  mid)  niivb 
audi  „3tcin^,  SdUammbcincv"  iicnnnnt)  übcv= 
nonnncn  aib>  bcin  3laii.  [uMini.  piskor,  obcviovb. 
piskof '.  2ic  (S-ntlcbniuui  fanb  lun  \'A M •  uon  3d)lc= 
fien  unb  bcr  Cilbc  auv  fmtt:  iJUbcvuÄ  ir)4<t  bat 
bereits.  58citid)cr  (qH);  ber 'Diomend.  bcc-.'öabr. 
5;nniu§  1571.  1599  bat  33eii-.fer  unb  (£onr. 
©eüner  1556  (1575)  De  piscibus  S.  101.  269 
gibt  '-Bcinfer  al§  an  bcr  Glbc  üblidi  (.s>iny 
(3adi5.  bat  bie  nod)  in  '-i^aicrn,  Cflrcid)  unb  3tcicr= 
niarf  üblidie  !)iebcnfovm  i^fuuirre).  4"»emid) 
1016  rciuitrien  bav  ii>ort  jucrfi. 

bcijcn  otiu.  nibb.  beiden  i^beitzen)  jdiin.  3tiv. 
'bcijcn,  mürbe  niadicn,  Üsöijel  mit  ("yalfcn  jüiicn' ; 
obö.  bei?,en  (beizzen)  eigtl.  'beiwn  madjen'  ift 
baä  ^aftitiuum  ju  abb.  bi^7,an,  f.  beitjen;  bay 
cntiprcdienbe  engl,  lo  bait  'töbern,  beij^en,  füttern, 
baö  '^^ferb  auf  ber  ^lieifc  füttern',  babcr  andi 
'auf  ber  dkiic  eintcbvcn,  anbauen'  cntitannnt 
bem  anorb.  beita,  bac-.  mit  abb.  beizzen,  angif. 
bätan  ibcntifdi  ift. 

bctdunmcu  f.  Älamm. 

bclöftirtcn  '\m.  in  ber  beutigen  iVbcutung 
fdion  bei  lUaaler  1561. 

5Pcld)C  1  ?f-  'eine  3alman',  bnnfeln  Ur= 
fpruiuiv;  f.  53old)e. 

5t^cld)c2  A.  'iOafferbnbu'  m()b.  belebe  nbb. 
beliliha.  i'at.  fulica  unb  gr.  q)aXapic  finb 
tunr^elnermanbt  (ba-j  beutfd)e  Wutturalfuffir  ift 
bavfelbe  nüe  in  got.  äbaks  'laubc' ;  f.  aud) 
.SSabidit  unb  Mranid)).  3u  ©runbc  liegt  bem 
ä^ogelnamen  ein  mit  gr.  (paXöc,  icpaXiö^)  'bleid)* 
oernmnbtcc'  germ.  bala-  'mein'  ^\>a^n  aflou.  belu 
'mein',  lit.  baltas  'u'ein',  lett.  bäls  'bleich',). 
a^Sgl.  3dnbber,  .\>aniitö  ;;i.  35,  28M. 

t  bcicmiucrii  ^uv.  'betrügen'  ein  nbb.  2Bort 
JU  mnbb.  nM.  belemmeren  'ucrbinbern,  beläftigcn' 
unb  JU  nbb.  labm? 

belfern  otm.  juerft  bei öutber  belegt:  ^sutenfio^ 
bilbung  ,uim  flg.  SBort  mit  auffälliger  'Jlbleitung. 

bcUen  ,)tm.  mbb.  bcMlen  nbb.  bc-lian  ft.  i]uv. 
'bellen*  =  anglf.  böllan  engl,  bell  'fdireien'  loom 
.C^irfdi  i)i  ber  ii^runft^eiti;  bac  (5"ngl.  meift  fomit 
barauf  bin,  ta\]  bie  Wrunbbebeutung  eine  allge-- 
mcinerc  al^  bie  beö  'i^elleny'  amr  (bodi  anglf. 
belgian  byl<rian  engl,  to  bellow  'bellen*  an^:>  Wrbf. 
balligön).  Tlan  beutet  bie  meftgcrm.  51',^  br^ll 
an^:>  beiz  bels  bbels,  roa-5  auf  i^ermanbtfdiaft  mit 
ffr.  bbas  'bellen'  —  bhäs  'rebcn'  fübrt  (baju  lit. 
bälsas  '3timme,  Ion'),  llbrigen-o  zeigen  bie 
I)cutigen  dJla.  jablreidie  3nnonnma  für  'bellen' 


mienicftfäl.  blikn,  bcff.naffau.  pfälj.  gantsa,  pfälj. 
beffe,  mefltbür.  bouf,  tirol.  fteicrm.  kallen  u.  a. 

Ü^cUctrift  5,1?.  eine  um  1750  bei  un§  (um 
ISlM  audi  in  (Snglanb)  auftretenbc  beutfdie  9ieu= 
bilbung  ju  frj.  belles-lettres,  ba§  im  IS.  J^abr^. 
bei  un§  laudi  in  ber  Jorm  33ellittcratur  Senj 
1774  5(nmerfg.  über  ba§  Ibcatcr  S.  3)  üblid) 
mar;  tiampe  im  (\rcmbmörterbud)  1813  befin'id)t 
baö  ben  beutfdien  Arcmbmörtcrbüdicrn  vor  1730 
fcblenbe  iTl^ort  li^eleg :  töoctbc  1774  im  SBcrtljcr 
2.  leil  3.  53rief). 

t  Jöcübnmmcl  l""!  'Seitbammcl'  non  ."öenifd) 
1616  juerft  ucrjcidinet :  ein  nbb.  Sr^ort,  ba§  in 
Bremen  nni>  .s>amburg  unb  fonft  nbb.  übertragen 
für  '9?äbelC'fübrer'  ibrcm.  meflfäl.  bellhammel, 
aber  bambnrg.  ju  bcllbamer  biffimilierti  auftritt, 
^m  O.^Jb.  Cberb.  entfin-edien  !i!citbammel  (fdion 
1.54ti  bei  (S-ravin.  ^JUbcrny  X  Hl»',  15s2  bei  Woliu§ 
Onomast.  298)  unb  A>erman  (für  '.\Serbmann' ? 
ober  gleidi  bem  (Eigennamen?) ;  fdion  9Jlaaler  1561 
fomie  ber  i)tomencl.  be§  .s>Qbr.  ^uning  1571. 1599 
babcn  .s^erman  'vervex  sectarius*.  9ibl.  bel- 
hamel,  engl,  bell-wether  unb  frj.  clocbeman 
clücman  (beutfdi.  llrfinungö\  aud)  frj.  moulon  ä. 
lasonnette  madicn  oufammeufel^ung  non  ÖelU 
bammel  mit  nbl.  bei  mnbl.  anglf.  belle  engl, 
bell  'tölode'  jmeifelkvo.  fsn  ber  frj.  lierfabel  bat 
ber  Scitbammel  ben  (E'igeiutamen  Belin  i  baju  frj. 
b61ier  'ffinbber')  nad)  beut  nbl.  bei  '(^)lödd)cn', 
mober  audi  frj.  beliere  'C^Wodenring'. 

S^elt  W.  l^iame  ber  '^IJeerengen  jmifd)en  ben 
bau.  oufcln':  eigtl.  ibcntifdi  mit  lat.  german. 
Baltia,  mare  Balticnm :  fdion  fpät  mbb.  beltemere 
((5\erm.  18,  261)  für  'Cftfec'. 

beljen  8tm.  'pfropfen',  aud)  peljen  (in 
öftrcidi.  3Berfen  be§  16.  oabrbv.  audi  pfeljen) 
mbb.  bi'lzen  abb.  hi-lzön  in  berfclben  '-i^cbentung ; 
bamit  uermanbt  prouenj.  empcltar 'pfropfen',  'C^a^ 
mit  frj.  j)elU'tier  'Xürfdincr'  (f.  '•^^elj)  ju  lat. 
pellis  gebort  unb  ein  milgärlat.  (im)pell(i)täre 
uorauc-fetU.    i^gl.  nodi  impfen. 

bcutitlcibeii  ;)tm.  uon  'Jlbelung  1807  nod) 
nidit  anertannt  unb  al'ii  niebrig  bejeidinct,  aber 
nadi  .'öepnat?  1796  'Jlntibarbaruö  S.  234  jelbft 
bei  guten  3diriftftellern  u)ie  !ji>ielanb  bäufiger 
üblid);  IKof.  ilUcnbclfobn  bejcidmet  bay  ;)tm.  in 
einem  'l^rief  an  l'effing  (,\anuar  1757)  al§ 
fd)meijerifd).  Mramer  bat  ev  1719  in  feinem 
bb.=nbl.  "K-b. 

iLkiiimc  A.  ''■lirotfd)nitte'  erft  frübnbb.  (al§ 
^hitterpomme  bei  ^i'utber  unb  al§  53uttcr  = 
bamme  bei  ; (ebner  1622  Nomenciator  ©.  4<)8 
bejeugt).  3tielcr  1691  gibt  für  i^amm(e)  bie 
allgemeine  '-i^ebeutuiig  ''■l^eflreid)ung'  (mit  ^et= 
tigfeit)  unb  ihitter bamme  al»  'panis  butyro 


Senbel 


39 


Setnfteiu 


illitus'.  (5§  ift  ein  a^^ovt  bc3  öfll.  9}iittelbcutfd)= 
lanb§,  luic  bay  uon  Sticlcr  1G91  aii  53ain§ 
(fd)lcf.  tI)ürtno.  bams)  'Acttpapiic*  ucrjetd)nctc 
SBort,  biivi  mit  öftrcidi.  pampf  'bictcr  53ret'  3U= 
jauiincn[)äiuit. 

i^cubcl  i^i.  in()b.  l)f;ndel  a(ib.  bentil:  2)tmi= 
iiittiu  ju  'i^aub;  ußl.  inittclcnoil.  bendel,  anorb. 
bendell. 

bcncbcicu  3tiu-  i»l.ib.  benedien  au§  lat. 
benedicere. 

Jöcitflcl  "Sl.  ''^rügel',  bann  übertragen  'rol)cr 
9)lcnjd)'  ndib.  bengel  91J.  ''^rüger ;  cgi.  engl. 
l)an<,de  'iinüttd'  3U  einem  otin.  to  bang  'fdilagcn', 
anorb.  banga  'fdifagcn,  flopfcn',  nbb.  bangen. 

t  S^cinic  A.  'irntgcntaften'  ein  obcrbcntid)e§ 
3)ialettmort,  ba^  nrjprgl.  tclt.  ift  iTs-eftuy  ()at 
nltgad.  benna).  SDHt  gr.  cpdtvri  'ilrippe'  urocr^ 
manbt,  fadö  örbf.  bhentnä  möglid).  33gl.  frj. 
benne  'Iragfaflcn',  nbl.  ben  'E'orb',  anglj.  binn 
engl,  bin  'Haften'  imb  hnnr.  ben  '2Bagen'. 

t  bcnftöcn  iüb.  'ben  Segen  fpredicn'  awa  lat. 
benedicere. 

bcflUCm  5(bi.  mllb.  bequseme  a{)b.  biquämi 
'paffcnb,  tauglid)' ;  baju  angif.  gecweme  mittele 
engl,  iqueme  queme  'angcnel)m,  paffenb' :  qemi-, 
©rnnbftammform,  ift  3>erbalabjeft.  3U  got.  qiman, 
al)b.  kuman  'fommen',  für  baz^  eine  iöebcutung 
'fid)  3iemen,  paffen'  uoranegefeBt  roirb,  bic  fd)on 
in  got.  gaqimi|j  'eö  3icmt  fid)'  norliegt;  t)gl.  anglf. 
becuman  engl,  to  become  '3nfommen,  gcsiemen' ; 
f.  tommen  nnb  ba§  nruerumnbtc  lat.  convenire 
'aitfammenpaffen,  fid)  3icmen,  paffen'. 

t  bcrap))cn  ^tiü.  'bcjablcn'  erft  nl)b.,  eigtl. 
'Duippen  geben' :  miprgl.  ein  ©aunerraort;  cgi. 
Diappcnnnb  bled)cn  'JBledi,  b.  b.  Selb  geben'. 

bereit  5(bi.  mbb.  bereit  bereite  allb.  bireiti 
'bereüiuillig,  bienftfertig ;  gerüftct,  fertig';  ügl. 
anglf.  gercede  r;ecle  engl,  ready  'bereit,  fertig' ; 
got.  garaids  'feftgcfcgt'  entfprid}t  nid)t  gan3  genau. 
®a§  2Bort  bürfte  3U  ber  unter  reiten  bebanbclten 
2Bur3el  gel)ören  (ogl.  al)b.  reita  'SBagen')  unb 
urfprgl.  'mit  ber  ßriegSausrüftung  cerfelien'  bc= 
beuten;  e§  luärc  bann  mic  fertig  eigtl.  '\äi)xt' 
bereit'  3U  beurteilen;  rgl.  altir.  riadaim  'td) 
fal)rc'  —  reid  'fabrbar,  paffirbar'.  25>egen  bc§ 
58cbcutung§Derbdltniffe§  ngl.  fertig  fomie  It)urn= 
ci)fen,  Äeltoroman.  3.  TG. 

JBcrg  9JI  au§  bcm  altgerm.  2Bortfd)ag  ererbt: 
al)b.  berg  ml)b.  berc  (g)  dJl.;  ogl.  anglf.  beorh 
(g)  bcf.  '©rabbügel'  (aud)  byrgels  genannt)  engl, 
barrow  'örabliügel',  rcosu  to  bury  (anglf.  bebyr- 
gan)  'begraben'  au§  *burgjan;  got.  *bairga-  cr= 
giebt  fid)  auö  bcr5lbleitung  bairgahei  5.  '®ebirgc'. 
3«  gcrm.  berga-  (am  oorgenn.  l)hergho-)  '^erg' 
fügen  fid)  al»  uroerroanbt  ffr.  brhänt,  aocft.  bare- 


zant  (0)rbf.  bhrghant)  'bod)',  aoeft.  barezanh 
'.s>ölic' ;  armen,  berj  '.vtöbc'  —  barjr  'bod)' ;  ba3U 
auy  bem  itelt.  ba§  lautlid)  mit  58urg  iöentifd)c 
altir.  brigh  '53erg'  unb  fpmr.  armor.  bre  'iBcrg, 
C^ügcl',  h)mr.  bry  'l)od)'  unb  bic  feit.  33ölfemamen 
Brigiani  unb  Brigantes  glcid)  gcrm.  53urgun  = 
ben  Rurgundiones  (eigtl.  'monticolae')  unb  ber 
Stäbtenamc  Brigantia  (^regcnj).  Sem  S?ort= 
flamme  bhergh :  bhrgh  gebübri  alfo  bic  0runb= 
bebeutung  'l)od),  5(nböbc'  (aflou.  brogü  'Ufer'  unb 
ferb.  breg  'AMigel'  finb  luobl  bcutfd).  2cl)nrcortej; 
mal)rfd)einlid)  gebort  53urg  ba3u.  ßu  ^öcrge 
'empor'  ügl.  mbb.  ze  tal  'binab'. 

Jßerßamotbirnc  d-  (f'ci  9iift  1652  9?.  tcutfd). 
^amafe  ©.  81  al§  'öergamottcnbirnc):  an^ 
fr3.  bergamote  =  ital.  bergamotta  (urfprgl.  türt. 
beg-armüdi  '(Vürftenbirne'  ?). 

bergen  3tm.  mbb.  bergen 'bergen, in  Sid)erbett 
bringen'  abb.  bergan  =  got.  bairgan  gabairgan 
ft.  3titi.  'beroabren,  crbalten',  anglf.  beorgan 
mittclengl.  berwen  'crbalten,  befd)üBcn'.  Sic  gcrm. 
2B3.  berg  bürg,  uorgerm.  bhergh  bhrgh  mit  ber 
©runbbebeutung  'irgenbroo  3ur  3id)crbcit  nicber= 
legen'  finbct  fid)  auöerbalb  be§  @erm.  nur  in 
aflou.  brega  'beroabrc,  bebütc'. 

t  bergenseub  2lbi.  'bcrgmännifd)'  im  18. 
3al)rb.  auftretenb;  eigtl.  'nad)  53crgeyai-t  i-ied)cnb 
ober  fd)mcd'enb'  f.  unter  faulcn3en. 

S^ergfcE  f.  unter  ivcy. 

53erid)t  Tl.  mbb.  beriht  '^cvidjt,  S3elel)rung, 
33crföbnung'.    3"  rcd)t. 

SBertau  Tl.  ein  3cugftoff  '!öard)cnt'  au§  mbb. 
barragän  barkän  au§  mlat.  barracänus  (fr3. 
bouracan),  t)gl.  S8ard)cnt. 

SöerlittC  5-  'SRcifcmagcn'  erft  nbb.,  au§  gleid)= 
heb.  frj.  (frübefter  Seleg  1712)  berline  5.  (ügl. 
Sanbaucr),  eigtl.  'berliner  5Bagcn'. 

iBernftetn  Tl.  ein  nbb.  2cbniüoi-t,  bav  in 
biefer  Sautform  in  ^^H-cunen  bialeftifd)  beimifd» 
ift.  2)ic]bb.  S3cnennung  bei  ben  Scrifograpbcn  unb 
©d)nftftcücrn  bc§  16.17.  ^abrby.  ift  5(gftcin 
unb  2iugftein  —  au§  lat.  achates  cntftanbcn  — 
ba§  in  ber^Sitteratur  feit  bcm  OJlittclaltcr  bi^  in§ 
18.  3abrb.  begegnet.  5Bon  gcrm.  Spnonpmcn 
fei  norbfricf.'reaf  (anorb.  rafr)  fomic  anglf.  gleere 
genannt;  biefe^  le^terc  ift  nad)  bem  bei  -^liniu^ 
iMft.  9ht.  überlieferten  lat.^gcrm.  glesum  unfere 
öltcfte  33encnnung  be§  33crnftein§.  2)ic  'Öcncnnung 
SSernftcin  rcid)t  im  'iRhb.  in  ber  Öautgcftalt 
bornsten bi§  tn§  13.  ^abrb-  3urüd.  '^wn  16.  Qabrb- 
bat  Sbpträu§  Aap.  16  bic  pommer.  2)ialcftfonn 
barnsteen  (=  nbl.  barnsteen).  ^$n  ber  2.  .pälftc 
be§  16.  ^abrb§.  mirb  Söornftein  (3.  J8.  bei 
5[Ratbefiu§  unb  5ifd)artt,  in  ber  crften  c'öälftc  be§ 
17.  ^abrbunöcrt»  ^öörnftcin  allgemeiner  U'^ 


93cnerfer 


—    40 


beffer 


fannt.  2'ic  53ciiciuuinii  bcnidt  auf  nbö.  bernen 
für  brennen:  t>ev  ^crnftcin  univbe  (nadi  &. 
53aift)  cic;uiliiei1  lum  Siäudicvn  uerumnbt.  ^^sn 
unfercv  £'ineratuiivi"ad)c  l)at  £in^  IG'i")  'i^^oeniata 
S.  164  ^renncnftcin  (audi  3liiftetn  in  bcv 
„^Itiimfc  .\>crcinic").  ^^m  17.  M^ni].  blinkt  öie 
ivorm  ^evnjtcin  OFticväliuö  1030  %hc-:-  'l.'oni: 
nicvlanb  I,  17  unb  bev  3Jont. '^Ibclev  lUi."))  ^lu•d1; 
.s>cmidi  ItilO  l)at  nod)  i^arnftcin  unb  ^ovn- 
ftcin,  Siebe  1080  unb  3tielev  1091  ^crnftein. 
2tuS  prent;,  bernstein  ftannnt  tioln.  bursztyn. 
2)ic  alnireufj.  33cncnnum]  ©entarn  (=  lit. 
gentäras.  ruii.  jantaii  erniäbnt  DJlatbefin»  1562 
Sarerta  77»  land)  '-öo  ruft  ein  7Sb  79»). 

:^crfcrfcr  W.  niobcrnc  (^'ntlchnnnn  aui'  novb. 
berserkr  ciatl.  'i<ärcnHcib',  bann  'unlbcv  Mrictiov, 
ber  nuibrcnb  bcr  3d)lad)t  in  'Kaicrci  verfällt': 
am  anorb.  ber-  '^är'  unb  serkr  \Hleib'. 

bcrftcu  3tit>.  mbb.  brüsten  al)'i>.  bröstan 
ft.  otu'.  'bred}en,  reifjen,  berften'  (uuiieti  'mnufleln, 
ciebredien' ) ;  er  für  reift  eicitl.  nbb.  unb  nib.;  iHil. 
nbl.  barsten,  aniilf.  berstan  cilc^l.  to  burst 
'brcdien'.  Gitte  ibiv  2f\v  blirest  vc\{.  nod)  in 
oltir.  brissim  'brcdic'  iss  ani-  st). 

=bcrt,  iöert-  in  (Jiaennaincn  auv  inl)b.  bürht 
nbb.  beraht  '^länsenb';  in^l.  qot.  bairbts,  anglf. 
beorlit  eUfll.  briglit. 

SPcrtrom  2)J.  'Wcifcrunir,','  unter  üoIf§eh)mo= 
loiiifdicr  'Jlnlcbnunii  an  bcn  (5"iacnuanien  ilUr-- 
train  (eiiitl.  \ilän,^cnter  'Habe',  f.  'Habei  an^ö 
birtrun  für  lat.nir.  pyrethron  crrüpeOpov)  = 
ital.  fiilatro.  inov.  pelilre;  ber  beutjd)e  9iame 
gilt  fdion  im  IG.  ^abrb-  aUgemein. 

bcrüt^Hnt  abi.  gebrauditcö  ''^^art.  eine§  nod) 
bei  Öutbcr  iiebrändilidicn  fd)iu.  ^lu'.  berüd)- 
tiiKu  'in  Werüdit  briitiien*,  nuifür  man  im  16. 
unb  17.  ,^\abrbunbcrt  bcrüditen  fagtc.  'i}(iu";cr 
Werüdit  inil.  nod)  anvüdiiii  unb  rud)bar; 
alleSGone  finb  mit  rufen  nermanbt  unb  flammen, 
jüic  ch  für  f  üor  t  ^eigt,  am  bem  l^ibb. 

JBcroU  Tl.  mbb.  berille  barille  d)l.  nad) 
lot.^flr.  berylhis  (aud)  brille;  f.  S rille).  2)er 
gr.:lat.  Björne  flammt  ai\v  in-afrt.  vClüriga,  ffr. 
vaiflürya. 

SPcfänmnft  '3iJ.  ba.ni  '-1^ c f  ä n f e a e  1  Ti.)  am  nbl. 
bezaan  'OJuifi  uuiädift  bcm.N>iuicrteilbeö  2diiffev«*, 
ba'ä  mit  engl,  niizzcn  unb  fr<.  mizaine  auf  ital. 
mezzana  beruht  i  bac«  romau.  A^ort,  ital.  'Jlblcitung 
ju  lat.  medius.  ift  eigtl.  '"Dlittelmaft' ).  ,^^n  Xeutfd)^ 
lanb  fdieint  bie  5^e,^eidmung  jung  ,ui  fein;  niäb= 
renb  bcr  ^Jtomencl.  be«  .Vtabr.  ,uiniu!5  1577  nur 
ein  nbl.  bezane  'opidrotims'  tennt,  uer,Kid)net 
(Shutninv  ein  cutfincdienbeö  nbb.  moysabn,  Stie^ 
Icr»  ocitungc-luft  1005  DJiefanfegcl,  gebier 
1732  5öe3aanfe9cl. 


bcfrf)n(cu  otir.  crft  nbb.;  Tenominatio  ju 
mbb.  schi'l  ')Jl.  unter  Sd)clÜ)engft. 

bcfdicibcu  3tiu.  mbb.  bescheiden  nbb.  bi- 
sceidan  'fdiciben,  entfd)ciben,  erjäblen,  berid)ten'; 
'}3art.  nbb.  mbb.  besclieiden  eigtl.  'bcftimmt',bann 
'tlar,  bcntlidi,  uerftdubig,  fing',  f.  fd)eiben. 

bcfdjcrcu  iUm.  mbb.  beschern  schern  nbb. 
scerian  fdmi.  o^m.  'jiucilcn,  bcftimme)i';  mit 
engl,  sliarc  '-idueir  (anglf.  lond-scearu)  urücr= 
maubt,  mojit  and)  abb.  biscerian.  anglf.  bescyr- 
wan  bescyrian  '(feitiev  'JtiUeilv)  berauben*;  got. 
*skarwjan  'juteilen'  märe  mobi  bie  ©runbform. 

bcfrfinäufdn,  bcfd)nüffcln,  befd)nu;i  = 
pcrn  [\m.  'fd)naufcnb  bericd)cn';  baju  bie  gleid)= 
beb.  engl,  lo  snivel  snufl' snuffle  unb  fd)naufen. 

•i-  bcfd)uminclu  otiu.  'betrügen'  3u  fd)um  = 
mein  'plagen'. 

T  bcfdjupvcn  otm. 'betrügen'  auc^  bem  'Oibb.;  bie 
neriuanbten  2l>ortc  bcrfelben  C^)ruppc  jcigen,  i>a\] 
pf,  nid)t  pp  bie  flreng  bb.  Sautform  märe.  (S§ 
jd)eint  gn  bem  3tomme  uon  anorb.  skopa  'üer= 
fpotten'  3u  geboren;  mnbl.  scop  'Spott'  ijum 
fclben  3tammc  gebort  ein  altgerm.  *Lliame  für 
'Tid)ter',  anglf.  scop,  abb.  scopf.  bcr  feiner  '^c: 
beutung  wc(\cn  für  bie  "Jlnffaffung  biditcrifd)cr 
^robut'tion  bei  inifern  Inirfabren  micbtig  ift). 

5Pcf(()lücrbc  A.  mbb.  beswa-rde  jv.  '^cbrücf= 
ung,  Mummer'  ju  fd)mcr. 

bcfc()Uiid)ttacu  ;')im.;  unfer  Spracbgefübl  oer= 
biubct  eö  mit  jdiiueigen;  aber  cv  ift  in  bcr 
letzten  .s>älftc  bc">  uorigen  ^uibvbunbertc-  am  bem 
^1ibb.  in  bie  Sdn-iftfpradic  gebruugen,  unb  fein 
eilt  ift  ältere?  bb.  fl;  mbb.  entfpind)t  swiften 
'ftillen',  abb.  swiftön  'ftillc  fein'.  Ter  Stamm 
ift  berfclbe  iine  in  got.  sweiban  'aufboren,  nadi- 
laffeif;  ba^n  fügt  fid)  bie  Sippe  yon  fd)U)eigen 
lautlid)  unb  begriff lid)  fcbr  gut;  bie  germ.  ©3. 
swib  swTji  benibt  auf  ibg.  s\vu|  (swTg  in  gr. 
öiYauj;  f.  unter  fd)U)eigen). 

t  bcfcbcltt  C)Uv.  'betrügen'  ein  rota)elfd)ey 
^JBort,  bezeugt  im  Liber  Vagatorum  unb  burd) 
baci  gnnje  10.  Clnb^b-  geläufig;  nud)  nod)  Sim= 
pliciff.  151.    Wleid)3eitigc  lliebenform  bcfefeln. 

bcfcitiflcu  ;)tm.  bei '.Jlbclung  nod)  feblenb  unb 
crft  pon  iSampe  1S()7  gebiubt:  ein  iIlMenerifd)e§ 
ManUciuunt ;  frübe  i^clcge  Woetbe. 

ii^cfcn  W.  mbb.  bi-sen  bi'sein  bi-snie  nbb. 
bC'sanio  —  anglf.  bcsma  engl.  bial.  besom  (got. 
*bisma):  ein  urgerm.  Sinnt  Pon  bunfler  2Ib= 
leitung,  t>ai>  an  Int.  fcrula  '©infter'  (nuy  bhesolä?) 
nntuüpfcn  tnnii. 

t  St^cfiitrt  nbb.  SBort,  eine  Timiuutiübilbitng 
luic  mnbb.  bosckc  ^1i.  'f leine  53eerc';  311  nbl.  bes, 
got.  basi;  f.  unter  Seere. 

bcffcr  Äompnrat.  (f.  bnö  jugcbörige  5(bp.  b  a  15); 


«eft 


—    41    — 


^eut()cie 


«Sitpcrl.  bcft:  auv  inl)b.  he7,7,Qv  best  fbe^^isti 
al)b.  be^^iro  be^^ist;  cntli.n"cd)cnb  an^lf.  betera 
betst  ciuil.  better  best;  i^ot.  batizabatists.  Scfion 
im  Uvocnnan.  bilbctc  c\ut  feine  Stciijcrunoyijrabc 
in  bicfer  iS>ctfc.  Ji'ir  bic  OJvunbbebcntuitij  von 
beffcv  (t^enn.  batiz-)  dat  man  an  beni  ücv= 
umnbten  ^uf5c  (eii^tl.  'irücbcvbcrftcünnii  ciney 
Sdiabcn-:-»')  einen  '?(n(ialt;  vo,{.  idiiucij.  büatso 
'flicfcn,  anc-bci'jern'. 

t  S^cft  'i)?.  ein  nbb.  ffiovt,  an?-  lat.  bestia 
cnt(el)nt.  ."sm  3cbb.  ift  best  (=  engl,  beast  me. 
best  an§  afv3.  beste)  adflcmcin  für  'Üier'  (3.  33. 
.'Öclüici  1011  Orig.  Dict.  Germ.  <B.  74);  e§  rctrb 
of}nc  üblen  ^)iebenfinn  in  '-Bucicnbai^en»  nbb.  J8ibel= 
übcvfel3nna  Ükncf.  1,  24  gcbrandit.  2)a§  .s>od)= 
bcntfd)c  bat  fdion  feit  bem  14.  Csabrb.  (3.  53.  aud) 
bei  Öutbev)  53eftie  (mbb.  bestie)  unb  am  SdVluf; 
be§  IG.  3iibi'h.  aud)  bie  5(bleitung  bcftialifd) 
an'o  bem  Latein  übernommen. 

bcftallt  'i^art.  in  beft eilen,  roofür  icl5t  bc  = 
ftellt. 

bcftnttcu  3tm.  3n  Statt  —  Stätte. 

T  bcfulbcrn  otm.  'arg  befdimntjen'  an^o  mbb. 
sülwen  suhven 'bcfdimnt5en',  bancben  andi  süln 
ü[)b.  sflllen ;  vgl.  anglf.  sylian,  got.  sauljan. 

betäuben  o^m.  eigtl.  'tanb  madjcn';  f.  taub. 

beten  otro.  ml)b.  beten  a[)t).  beton;  ugl.  got. 
bida  =  al)b.  beta  '33ttte,  @ebct':  3U  bitten. 

«tett  5^.  mbb.  bet  bette  ebb.  beti  betti  m. 
=  anglf.  bedd  engl.  nbl.  bed,  got.  badi.  mir  nbb. 
ißett  finbet  fidi  im  18.  ^"sabrb.  (3.  53.  bei  @cfmer) 
33etb,  mic  für  53ect  oolfc-mdnig  (unb  mbb.)  '-Bett 
gilt.  Tie  53ebeutung  ^eet  läfjt  e§  (nad)  iyxand 
unter  bed)  moglid)  erfd)einen,  an  bic  ibg.  2B3. 
bhedh  bhodh  'graben'  an3ufnüpfcn;  basu  lat. 
fodio  'grabe',  fi)mr.  bedd  '@rab',  lit.  bedu 
'grabe',  lett.  bedre  '@rube,  ©ruft'  (afloü.  boda, 
lit.  badaü  'fted)c').  Sic  ©ruubbebeutung  üon 
germ.  badja-  (auö  bhodhyo-)  mar  luobl  eigtl. 
bic  in  bic  örbe  cingemübltc  Öagcrftellc  für  licre 
(ogl.  afd)U'eb.  bacdhil  '5)icft,  licrlagcr',  mo3U 
afdimcb.  bale  'Ääfig'  nad)  53uggc  53eitr.  13, 177). 
2^iefc  I^cutung  t)on  53ett  ücxlrägt  fid)  am  bcften 
mit  53cet,  läf;t  fid)  aber  md)t  leid)t  mit  anorb. 
beör  9JJ.  '';polfter'  unb  bem  an?-  bem  @erm. 
entlcbntcn  fiun.  patja,  cftn.  padi  '"^olftcr'  Viv- 
einigen. 

jPcttel  5Ji.  '@cringfügigc§'  3U  ml)b.betel  'ha?: 
iScttcln'. 

betteln  o^m.  mbb.  betelen  al)b.  betalön: 
5iteratiüum  3U  bitten;  baju  33ettler  au§  ml)b. 
bötelcere  ahb.  betaläri. 

•;■  bctucben,  betudit  5(bi.  5(bo.  'ocrläffig' 
iübifdi=bcutfdi.  ©ortaut^  bcbr.  bätüach'3>crtraucn 
I)abenb,  fidier'. 

filugc,  Stt)moIogtfc^e§  aSJörterbuc^.    6.  2tuf(. 


3?e<?e(  ^e^cl  ^.  'eine  ilopfbebecfung'  an§ 
mbb.  (mb.)  bezel  j^-.  ',v>aubc'. 

t  beutben  f.  baud)en. 

beuflcu  otiu-  wl)b.  böugen  abb.  bougen 
boucken  \d)m.  3tro.  au§  gcrm.  baugjan  = 
anglf.  began  bigan  'beugen'  engl,  to  bay  'ein= 
engen':  Jyaftitio  3U  biegen,  alfo  eigtl.  'biegen 
madicn'. 

i^cnle  A:  ml)b.  biule  al)b.  bülla  *bfillea  ^. 
'53lattcr'  =  anglf.  byle  engl,  bile  '@cfd)it)ür, 
Sd)TOulft'  (and)  boil),  nbl.  bull  'iöcule';  got. 
*biüjö  '2(ufd)uicllung'  gel)ört  3ufammcn  mit  got. 
ufbauljan  'aufblafcn'  unb  ftebt  rüal)rfd)einlid) 
für  *bügwli6  eigtl.  33ucfel:  3U  biegen? 

t  23enube  a-.  ml)b.  biimde  al)b.  biunt  'frcic§, 
bcfonbcrcm  Einbau  uorbel)altcneo  eingel)egte§ 
©runbflürf,  ©cbege';  mnbb.  bi-wende  'um= 
3äunter  ^].Ma^'  3cigt,  hah  ein  ai]b.  *bi-want  'ma§ 
fid)  ijerumminbet,  oaun'  uorau^sufc^cn  ift.  — 
SBcgen  bi  'ring§l}crum'  f.  bei. 

t  23eutei  J.  '53arftrog,  ^ienenforb'  ml)b. 
biute  abb.  biutta  Jy.  (got.  *biudja);  üicüeidit 
2tblcituug  au§  abb.  biot,  got.  biu|)s,  anglf.  beod 
'lifdi'  ('anglf.  beod  audi  'Sdiüffel'). 

Öente2  J.  '^riegegeminn'  mbb.  biute;  ha?>  t 
beutet  auf  Sutlebnung  megcn  nbl.  buit,  anorb. 
byte  '53cute,  laufd)',  mo3U  byta  'taufd]cn,  ücr= 
teilen';  engl,  booty  '53eute'  entftammt  bent  anorb. 
byte,  aber  ocrmifdit  mit  boot  '©croinn,  93ortcil' 
if.  53nf3c).  Tic  gan3c  SBortgruppc  ift  bem  s^od)h. 
urfprgl.  frcmb ;  bcnn  nbb.  t  mütjtc  i)b.  fs  ober  tz 
fein,  ©ir  baben  germ.  bat  —  oorgerm.  bhüd 
ai?-  2Bur3el  für  53cutc  3U  uermuten.  m-  '^^-^tin 
'53cute'  ift  rool)l  falfränf.  llrfprung§.  Slltir. 
buaid  'Sieg'  au§  boudi-  (Stofe§,  llrfelt. 
Spradifd).  ©.  175)  fd)eint  m-ücrroaubt. 

23eutcl  1  9)^  '5h-t  DJIeinel,  i>ol3  3um  2«ürbe= 
fdilagen  bc§  Jladifcy',  crft  nbb.;  t  beutet  auf  nbb. 
llrfprung,  l)b.  märe  fs,  mbb.  ^  3U  crmailcn  (mbb. 
bö^el  boe^el).  i^il.  nbb.  bd'tel,  anglf.  bytel  engl, 
beetle,  anorb.  beytell  '.'öannncr'  3U  einer  2ßur3el 
baut  'ftof5cn,  fdilagcn'  (anglf.  beatan  engl,  to 
beat,  anorb.  bauta,  al)b.  bo^^an),  bic  nod)  in 
2Imboti  ftedt. 

*teuteI2  dJl.  'Säddicu'  mt)b.  biutel  301.  al)b. 
bütil  91  '^Beutel,  lafdie'  =  nbl.  buidel  (bull) 
'53cutcr.  2^aÄ  ©ort  ift  über  ba§  2(l)b.  binau» 
nidit  3u  ücrfolgcn;  a>ermanbtfdiaft  mit  bieten 
(2Ö3.  bud  auy  bhudlij  mürbe  bic  53ebeutung 
nid}t  gut  crflärcn. 

SPentbcic  ,3-.  '«ottdierfdilcgcl  31»"  eintreiben 
ber9\eife';  33cut=  gel)öi-t  mit  ^öcutcl  'Stöfecl' 
eigtl.  in§  ^Ibb.;  =()eic  'Diamme,  .öammer'  au§ 
mbb.  heie  abb.  heia  'iöammcr';  iöcutfjeic  alfo 
'Stoübaiinncv'. 

6 


beoor 


42 


Biebcr 


bcöor  iloni.  inlib.  bevor  adb.  bifora;  ogl. 
tia§  entüircchcni)c  CJUjl.  before  au§  anijlf.  beforan. 

bcn)a()rl)cttcn  Stiu.  oon  Slbclung  al§  „albcrneS 
2Dort  einiger  9tculingc"  ücv5eidmet;  Ganuic  belegt 
€§  au§  Sauater.  iJJad)  ,s^ei)nai3  l~'*^->  'ilntibarb. 
6. 4Ö5  luar  e$  am  Scbluü  bc5  18.  Sib^b»-  ft^on 
geläufig. 

bciücgcni  3*"'-  ntt)b.  bewegen  Q()b.  biwegan, 
f.  lue  gen. 

bciüCflcn^  3tn).  nitib.  bewegen  alib.  biwecken 
biwcgen,  Aaftiiiu  .utni  Dorigen;  f.  luegcn. 

Söcjucßflninb  J.  (Giiag  für  ältereä  53  c  = 
rcegungögrunb  imb  iirfprgl.  9)?otiü)  oft 
fdjon  oon  2Bielanb  gcbroudit;  uorbev  fdion  belegt 
in  bcr  l'oiTcbe  ju  ber  5(uc-gabc  bev  6anit5fdien 
@cbid)te  (äönige  Qüicniabc  1727  S.  XXI);  ogl. 
@ombei1§  "^srogramm  ls9.3  S.  13. 

58ciüci'5  Tl.  crft  nl)b.,  ^u  ni[)b.  bewisen 
'belehren,  geigen,  bemeifen';  ügl.  lueifen. 

bcJücrtitcüificn  ?)tro.  feit  Steinbad)  1734  gc- 
bud)t;  frülier  i^eleg  i^utjdifi)  1677  ':j}atl)nio§  4:32 
©.  fill  (nad)  Wonibcrtc-  ^srogr.  ls93  S.  13). 

beliebten,  bc^iditigen  o^w.;  crftere»  mit 
llmbcutiing  nad)  5üd)tigcn  and)  bcjüd)tcn, 
9(blcitungen  cine§  3ubftantir§  mbb.  biziht  (be- 
ziht)  A.  ':öeid)ulbigung' ;  ngl.  jciben. 

5Pcsirt  dJl  ml)b.  zirc  'ih-ei5,  Umfrei?,  58e= 
3irt'  au'j  lat.  circus  'itreiv';  bic  Gnticbnnng 
fanb,  luie  z  für  lat.  c  lebrt,  frübflen^j  uuilnenb 
ber  abb.  ;>cit  üatt. 

5öibcl  ,}•  '"bb.  bibel,  luoneben  and)  biblie 
(engl,  bible,  nbl.  bijbel,  frj.  bible) :  nad)  gr.^lat. 
biblia.     i^gl.  ("yibel. 

Jöibcr  ^JJ.  ml)b.  biber  abb.  bibar  ÜJl.  =  angif. 
beofor  engl,  beaver  '^.öiber',  nbl.  bever.  anorb. 
björr:  ein  gemeiniög.  lliame,  umirgl.  ein  'brauney* 
SBaffcrtier  bejeid)ncnb ;  lat.  liberiaügall.  Bibracle), 
üfloü.  bebrü,  üt.  büjjrus  (mcift  iläbrasi  ':yiber'. 
5(ltinb.  bablinis  bcbeutct  alc^ilbj.  'braun*,  alv>  DJ. 
'grof)er,''id)ncumon'.  ,'^ög.  l)he-bhr-ü-s  ift  rcbuiil. 
^orm  gu  äÖ,v  bher  in  ^är  unb  braun.  Ter 
ungetrennte  Urftannn  bcr  ,^\nbogermanen  batte 
bereit?  einige  feit  au§gebilbctc  liernamen;  ogl. 
.£■> u n  b ,  it u  b ,  "DJ^  a  u  ? ,  ®  o  1  f  u.  f.  m.  Xa?  germ. 
2Bort  bat  im  3{oman.  früb  bcm  lat.  fiber  ben 
^Matj  genommen:  irdtlat.  biber  (ital.  bevcro.fpan. 
bibarn,  fr;,  bii'vrej  ftamnU  au?  germ.  bcbru-. 

Ü^ibcriicüc  ("v.  f.  'iUmpcrnellc. 

i^ibliotbct  A.  feit  SBicel  1033  Apolopia  D  in 
belegt  unb  feit  ^Wotb  ]."»71  unb  .Ocuiiolb  Hi20t)cr= 
|eid)nct:  au?  latgried).  bibliotbeoa.  ;im  16. 
3abrb.  galt  überiuicgcnb  Üi bereu  bafür,  ,v  Sil 
.^:)utten  iry22  SBiber  ^4<fal:,grafcn  l!ubmig,  3.  iörant 
1519  !j]arrcnfpiegel,  l.'>61  ^immcr.  C£l)ro.;.  für 


biefc?  au?  lat.  libraria  enticbntc  Sibcrei)  tritt 
feit  bcm  17.  3flf)vb.  oercin^elt  i^üd)erci  auf. 

Jöirfc  J.  —  53  icf  e  l  )))l.  'S^ntjbacfc'  mbb.  bicke 
bickel  d)}.  neben  mbb.  bicken  alib.  (ana)bicchan 
fdiiu.  3tio-  'ftcd)cn,  ftofjen' :  ücnuauM  u:it  anglf. 
bi'cca  engl.  l)ick-iron  'finliige?  (5-ifcn'.  2öeiter= 
bin  ift  53cjicbung  ju  einer  feltoa-oman.  Sippe 
ital.  becco,  frj.  bec ,  nbl.  bek,  engl,  beak 
'Sd)nabcl',  fr,v  bOche  '@rabid)eit',  ital.  beccare 
'l)ü<icn  u.  f.  m.)  ipal)rfdicinlid) ;  Urocrmaubt^ 
fd)aft  oon  engl,  beak  anglf.  becca  'opiljbadc' 
mit  altgall.  beccus  'Sdjnabel'  ift  fo  gut  moglid) 
mic  Gntlcbuung. 

t  biticrb  avdiaiftifd)  für  bieber. 

t  üiömcit  otiu.  ein  in  ber  Öitteratur  bc§ 
16.  ^H^bib?.  üblidicöoberb.  ;£}ort,ba?im  17. 3flbvb- 
auy  bcr  Sprad)c  bcr  i'ittcratur  fd)minbct;  mit 
beben  gleid)bcb.  unb  uenuaubt:  mbb.  bidemen 
'beben*  (abb.  *bi(limön)  muf5  für  *bibimön  = 
bibinön  fteben;  i^gl.  ahh.  pfi'damo  neben  pübano 
unter  ^^l^fcbc  luegen  bcr  (5ünfouautcuucrl)ültniffc. 
2n)b.  bibinön  ift  ^'\ntcnfiiibilbung  ju  ü[)t).  biben 
(f.  beben  unb  (5rbbibcm). 

2.>tcbcr  'ivicbcr'  nur  in  ber  ;)Ufammcnfcl3ung 
mit  =Elcc,  --fraut,  =uiurj  mbb.  biever  3J. 
'lieber';  fein  i^erbaltni?  ju  lat.  febris  ift 
oiclbcntig;  iüabrfd)einlid)  ift  e?  umgcbilbct  axiv 
vieber,  f.  Js-ieber. 

btcbcr  %b].  im  älteren  9tbb.  bi?  jum  ^al)rc 
1770  nur  gau,;  nereinsclt  bclegbar  (3.  33.  £cb. 
Mcnbcn  ir)2.")  '4^affion  au^  ben  4  (Spangclicn  2J. 
12  =  Xcutfd).  ilird)cnlicb  111,  554;  33.  ÜBalbi? 
efop  I  535  III  79  lY  94  "3;  5h)rer  2691';  2oc\aü 
1654  £inngebid)te  9h-.  1229;  gebier  1733  unter 
„33icbermann").  Xic  2Börtcrbüd)er  pon  ^D^aaler 
1561,  A^enifd)  1616  (.'öclnig  1611  unb  .s>cupolb 
1621 M,  bc?gl.  bie  frembfpradilid)en  Söörtcrbüdicr 
i'.V  337  Cubmig?  engl.  ®b.  1716,  X  51-  2Öeber? 
Lex.  Encycl.  1745)  fenncn  bieber  al?  lebenbige? 
JBort  nid)t  mebr;  pcrein^clt  —  3.  33.  bei  Stieler 
1691  —  roirb  c?  alv  (Jtumou  gu  33iebcrmanu 
üorau?gcfcl?t  (nur  .^tilian  1599  gibt  bieber  al? 
nbb.  an).  ^Jn  Wegenfal?  3u  bieber  lebte  !öieber  = 
mann  auc«  mbb.  biderman  feit  l'utber  and)  im 
9Jbb.  allgemein,  unb  eo  ift  fid)cr,  bat,  icne?  crft 
eine  Folgerung  auv>  bicfcm  ift.  ?ln  bcm  5hif= 
leben  bcö  3lbi.  bat  jene  Öogauftcllc  einen  5(ntcil, 
inbem  C'cffing  1759  t>a\an  auf nüpfte,  um  e?  3U 
cmpfcblen  (l'ogaubcarbeitung  S.  74;  fiogau^ 
miiirtcrbud)  S.  25);  al?  Scffing  e?  bonn  1772  in 
ber  (?milia  Walotti  1,  4  gcbraud)t  batte,  nmrbc 
c6  fotort  liJobcmort  tmdi  .s>ci)nal^  1796  3(ntibarb. 
S.  259,  bcr  1775  .s>aiibbud)  3.  217  meinte,  c? 
luürbe  fid)  faum  uncber  cinfülircn  laffcn  (bef. 
cntftanbcn  aud)  3al)lreid)c  oHiammcnfe^ungcn  roic 


33icbcrmann 


—    43 


bieten 


S3icbcrfiirft  bei  9iam[cv  Cbcn  I  101,  Stcbcr  = 
ton  iinb  iöicbcrfinu  bei  i8üi\^er  I  'M.'ü  it.  a., 
tneift  ton  hirscr  e^iftenj).  —  isoii  bcn  SBinter^ 
büd)ern  ücrjcidinct  e-o  S.  61).  S.  O.lhiliu^  1777 
juerft  ja  ben  .s>ainiltünidieu  5Rärd)cn  S.  543; 
5(bc(unii  be,^cidinet  e^ö  nod)  alv  uevaltct,  feit  (Samiic 
uiirb  cv  aüiHMiiein  ucv^eidmet.  —  Ü^iciicrmaun 
501.  burd)  bic  iiaiijc  ^^leit^eit  in  bcv  i'ittcratitr  luic 
in  Tinletten  üblidi  (bei  Öntficv  nnb  in  allen 
3©övtcvbüdicvn  benennt):  altco  Gvbiuoi-t  an-i  tnbb. 
biderman  (für  biderbman)  'Gbrcnntann'  (mbb. 
andi  biderwip  für  biderbwip ;  äbnlid)  bei 
fiutber  bibcrlidi  für  *biderblich).  ;]n  (Srnnbc 
\\Ci\t  inbb.  biderbe  a()b.  biderbi  'brand)bar, 
nüBc',  batin  'brau,  luader'  (inil.  bcffer  metien 
Ql)nlidicn  ^i^eiiriffviuanbelv') :  eii^tl.  'bebürfniÄ=, 
jiucdentfpredienb'  (ardiaifd)  luirb  unter  fdimcij. 
ßinfluB  feit  ctiua  1780  oereinjclt  bibcrb  für 
'biebcr*  gcfagt);  bcnn  ba^  m()b.  abb.  3lbj.  ift 
jufamnicnnefe^t  an§  bem  Stamme  üon  bürfen 
'nötig  bc^bcit'  unb  bem  "^^räfir  bi,  ba^  feine  ältere 
S3ctonnng  bebauen  bat,  obne  baf;  mie  fonft  bi 
bafür  eingetreten  märe. 

biegen  'Stm.  mbb.  biegen  ü{)h.  biogan  ft.  Stm. 
=  got.  biugan  'biegen' ;  im  Gngl.  nad)  anberer 
Älaffc  anglf.  bügan  (engl,  to  bow)  =  nbl. 
buigen.  3?gl.  bengen  al&  ;inge()Drigc§  {yaftitiu : 
gcnnan.  SBj.  bflg  aiiy  norgerm.  bhuk,  beffcn  k 
in  ^übel  (ahh.  buhil)  regclred}t  ^u  h  Derfdiobcn 
ift.  ^sm  'illtinb.  cnuartete  man  *bhuc,  bafür  er= 
fdicint  bhuj  (j  für  g»,  baC'  mit  bem  germ.  älnn-t 
allein  in  bcr  53cbentnng  'biegen'  übereinftimmt; 
lat,  fugio,  gr.  opeü^uj  babcn  bic  ferner  liegcnbc 
Sebcntnng  'rlie()cn',  bic  and)  anglf.  bügan  jcigt. 
33crmanbt  ift  nod)  ^ogcn  nnb  33 ü gel. 

SPicuc  7v.  mbb.  bine  bin  [y.  abb.  bini  ^l.; 
bi  ift  bie  eigtl.  ÜBnr.^elfilbc,  mk  abb.  bia,  nbl. 
bij,  anglf.  beo  engl,  bee,  afdnneb.  bi  (anorb. 
by-fluga)  geigen:  bai-  n  ber  fd)ui.  Teflination  ift 
in  bcr  5(bleitnng  al)b.  bini  beibcbalten;  ein  ju 
crn)artenbc§  *binni  (an§  binja-)  ift  nnbcjcugt. 
2;anebcn  crfd)cinen  abb.  mbb.  5yovmcn  mit  i:  al)b. 
bina  J.  —  mbb.  bin  J-  Cöftrcid).  Wia.  58 ein). 
i^erroanbt  fd)einen  mit  anberer  3(bleitiing  alt= 
prent"?,  bitte,  lit.  bitis,  lett.  bitte,  ir.  bech  '53iene'. 
^u  @runbc  liegt  bie  unter  beben  befiirod)cne  JB.v 
bhi  'fidi  fürd)ten';  '-öicnc  iiHirc  bic  'oittcrnbc'? 

^ier  'lit.  mbb.  bier  (baranÄ  cntlebnt  fr,v  biere), 
abb.  anbb.  bior  9f.  =  nbl.  bier,  anglf.  beor 
engl,  beer  (im  3(ltnorb.,  mo  björr  einmal  al§ 
augcnfdicinlid)eÄ  A-rcmbinoil  norfommt,  bcrrfd)t 
ol  =  engl,  ale  anglf.  ealu.  anbb.  alu,  mo.m  audi 
Sic  gleid)beb.  lit.  alüs,  afloo.  olü».  5>iclieidit 
rermaiibt  mit  anbb.  beo  =  anglf.  beow  (an.  bygg) 
'©crftc'  nad)  üögcl  ^eitr.  9, 537  (alfo  ißier  eigtl. 


'©crftcnfaft'V  53ei  biefer  Tcutnng  bleibt  bic 
formelle  3tblcünng  bc?  gcrm.  33icr  anä  bem 
©rimbmort  nnflar.  'Jlnberfeitv'  luirb  (Sntlebnnng 
au^i  flai).  pivo  '^icr'  für  möglid)  gcl)alten  (ugl. 
e.  Iul)n  in  Äul)n§  3f.  35,  313j. 

SBiefe,  ^ifc  J.  '^Jorboftminb'  älter  bei 
Jifdiart  ^eiSiuinb  (mit  regelred)tcm  ei)  ml)b. 
bise  al)b.  bisa,  mober  fr,v  bise.  Ginc  gcnn. 
2D3.  bTs  biz  'aufgeregt  einberftürmcn'  ftcdt  and) 
in  mbb.  nbb.  (bial.)  bisen  'nmberrenncn  mic  uon 
53remfcn  gcplagtci?  5yicb'  (1U03U  mit  9Ü)ota3i'jmu& 
nbb.  bial.  beiern  im  .s>ennebcrg.  unb  im  5nlbaifd)cu 
mit  glcid)er  53ebeutung  1 ;  ügl.  nod)  afd)iiieb.  bisa 
'laufen',  bdn.  bisse  'unrubig  rennen'.  33icüeid)t 
ift  3^3.  bi  'beben'  nabe  vcriuanbt. 

iBicft  Tl.  (in  !öieftmitd))  mbb.  biest  abb. 
biost  dJl.  =  anglf.  beost  mit  ber  ^(bleitung  anglf. 
bysting  engl,  beestings  biestings  'iöieftmild)'. 
Ta3u  ftclleu  nl)b.  2;ialcfte  Ütebenformen  mit  br 
roic  anorb.  ä-brystur  'iöicftmild)'  unb  nl)b.  (bial.) 
3.  ^.  fd)rociä.  briest  (brie§),  bic  fid)  an  33 ruft 
{ai-)^.  brüst)  anfd)Iießcn.  Über  bav  ©crman.  binaul 
(barauo  cntlebnt  afr3.  bet  nfr3.  beton'i  ift  ber 
Stamm  nod)  nid)t  uerfolgt;  meift  luerben  ^ie  glcid)= 
beb.  gr.  iTüö(;,  ftr.  piyüsa  3ugc3ogen.  2^od)  fd)eint 
eine  gcrm.  2B3.  bius  in  lüctterauifd)  biese  beise 
'melfen'  üor3ufommcn. 

bieten  3tro-  mbb.  bieten  al)b.  biotan  ft.  gtro. 
'anbieten,  barreid)cn,  gebieten'  (äbnlid)c  ^cbeu- 
tnugen  uercinigt  bac->  mbb.  SBort  für  befcl)lcn)  = 
anglf.  beodan  'anfünbigen,  anbieten'  (engl,  bid 
nercinigt  unfer  bieten  unb  bitten >,  got.  ana- 
biudan  'bcfcblcn,  anorbnen'  —  faürbiudan  'rcr= 
bieten'  (abb.  farbiotan  mbb.  verbieten  ^  anglf. 
forbeodan  engl,  forbid).  (^ot.  biudan  beutet  mit 
biefer  gansen  SBortgruvpe  auf  eine  oorgerm.  2Ö3. 
bhudh;  gr.  TTue  (für*cpue)  in  iTUvedvoinai 
TtueeaGai  'fragen,  forfd)en,  burd)  jvragen  erfun= 
bcn,  boren'  näbert  fid)  ber  einen  '^cbeutung  be§ 
germ.  otw-;  bicö  bat  bic  aftioe  'nerfünbigcn, 
mitteilen',  ha?^  gr.  5Rcbioiiaffiü  bic  ^Bebeutung 
'burd)  D-Itittcilung  lüiffen,  crfabrcn'.  5tn  bic  linn= 
lid)c  53ebeutung  bc§  l)b.  bieten  fd)lief;t  fid)  bic 
altinb.  2B3.  budh  (für  bbudh)  'jem.  befdienfen' 
an;  bod)  bebeutet  c§  meift  'nmd)fam,  rege  fein, 
bann  aufmcrfcn,ad)tcn';  unb  ba3U  fügt  fid)  afloo. 
büdeti.  lit.  budeti  'madien';  lett.  budrüs.  afloü. 
büdrü  'it)ad)fam';  aitd)  lit.  baüsti  '3Üd)tigcn'  — 
bauslis'{Sebot'unb  altir.buide  'TanV:  ein  uribg. 
33erbalflamm  mit  rcid)cr  58cbeutung§entunrflung, 
bereu  .s^aumformcn  'öan-eidicn  (befd)enfen)  — 
anemiifeblcn  'gebieten,  mitteilen^  —  tbätig  fein, 
mad)cn'.  oum  fclben  Stamme  gebort  Sote, 
^Öüttcl  unb  incllcid)t  *^cute. 

t  SPieten  dJl.  'i^orbcrbed'  (bei  Sd)iffe§)  ein 


SStgamie 


44    — 


Stnje 


o"6crr()cin.  S5>ort  bei  'DDJnalcv  1561 ;  nicücidn  cic\t[. 
'Jörctt'  (flot.  biu])s  unter  'Öcutci?  ^qI  'i)ai' 
l'nnoniimc  ©ranien. 

iPtflnmic  A-.  ndioii  1")64  in  bcr  oinimer. 
Glivonif  III,  ."»4.")  auftvetenb )  auv  lat.  bigamia'für 
(\x.  brfauia. 

biflott  ?(bi.  erft  ndb.,  entlehnt  anl-  fvj.  bigot, 
aber  nn  (Sott  lU'npbifci)  aniielchnt.  Tie  beutid)en 
^■rcinbiiunierbiidicv  ucv^cidinen  biiiott  evft  feit 
i^cnnat3  177.")  .sSanöbud)  3.  <)7<)  unb  ^IJovit?  1793 
övnmni.  i'!3b.  3.  lOS.  Über  h'h-  l^'g^t  p^i'- 
53ai)t  3ionuui.  Aoridiiin.  7,  4n7. 

üBilniis  A.  id)on  1616  bei  .sScnijd)  nnb  in  bcn 
jyvcniba'inicibüd)evn  feit  Cncrheibcy  3d)veibfunft 
1G6<.I  yer5eid}nct  nnb  non  <l-mitcnbad)  UioVi  iie= 
brand)t;  cö  entitaunnt  Uileidi^eitiii  mit  fanf= 
niänniidien  ii>ovtcn  mic  5(iiio,  '-yanf)  anc--  ital. 
bilancia. 

!ÖiI(ft  t>-.  inl)b.  bilch  nl)b.  bilih  (bavanC"  cnt= 
Ic()iU  afloD.  plüchü  'iöildinmue'  am  *pllcbü). 
^b.  bil-  au'v  bei-  ii't  mDcrnianbt  mit  fnmr.  bele 
'JDIavber'  nnb  rnii.  belka  '(iidibovn'. 

Söilb  'iL  mhb.  l)ilde  ahb.  bilidi  iK.  'iMlb, 
öeftalt,  Wlcidmiv,  iHn•bil^';  ebenfo  afiid)).  bilitlii. 
2Babiid)etnlid)  ift  biejee  bem  Wevman.fonü  fvcmbc 
.Oaniuiuort  uiot.  *bi-lipi)  cii^tl.  snitimmcniietet5t; 
bi-  iit  mabvidieinlid)  bic  'iU"äiioiition  bc=  ivc\[. 
bei  foiuic  bieDer,  i^injei;  *li]n  jd)lient  fid) 
QU  iierm.  li{iu-  'Wlieb'  (f.  l^^liebj;  bie  oufammen: 
fet3Uiui  bebeutet  eii^tl.  'Jiad)iilicb,  nad)i;iemad}tcd 
ÜJlieö'  •.-' 

■'<■  Ü^ilbc  A.  ':)iedit'  f.  Unbilbe. 

bilbfaui  ;UDi.  ein  luobl  uon  ilNielanb  iiein'äiite& 
SBort  ('-öele^ic  anc'  äl>ieliinb  in  öombcrt»  4-^roiU"- 
1893  3.  15,1. 

öiU  J^.  (mit  Unbill  nidit  uemianbt)  am 
flleidibcb.  cn<il.  bill,  bav  anv>  iilcid)bcb.  nui^Io: 
uonnnnu.  bille  cii^tl-  'cnlinDerfinniitiee  3tiid 
.\>olj*  bnnn  'autiievollte  Uvfnnbe'  (fr,v  bnfiiv 
rüle  j.  iH  0 b e  1»  bevnbt ;  ein  i^leidibeb.  fr.^  *bille  itedt 
in  bcr  i^erfleinernuii^'form  *^illct.  ?((?  cuiil. 
iicbumort  nnxb  '^xW  .^levit  161».')  in  3dieibneiv 
Galant  inttiprete  nevH'idmet,  nad)bcm  3d)ottel 
166:}  nnb  3tieler  16!)1  e-?  nlö  u)eniii  iiebvänd)= 
Iid)ei:  bentjdtcv'  ii^ort   nniieriihvt    bntten.    1)iadi 

i^illarb  l'i.  bei  Avijd)  17  Jl  uev^idmet  nnb 
icit  Srevanbcr  1727  in  ben  membii)intevbiid)ein 
cn'dieincnb:  nu'?  frj.  billard;  bie  C^iUlebnuiiiunC' 
2)cntid)e  ranb  nad)  ;ScbIcr  1732  uor  1716  ftatt. 

■r  Jl^iUc  A.  '.\>arfe'  mbb.  bil  Wen.  billcsi 
'3teinliauc'  nhb.  bill  —  aiuilf.  I»iil  '3diniert'  eniil- 
biU  '3d)uiert,  .'öorfe'  i nud)  ':?lrt*  .  AalU-  c\oi. '  bilja- 
Quf  iöi).  bhilyo-  für  bbidlyo-  yvc\[.  2iHil)ne  ^u 


'3 oben)  ftebt,  luäre  3>ernmnbtfd)aft  mit  53 eil 
nnb  bcit;en  foanc  mit  lat.  lindere  anjnnebmen. 

Jöiüct  9i.  fd)on  1616  con  A>enifdi,  169.")  uon 
3tieler  nnb  Sdieibncr  nnb  fcitbem  alUjcmein  in 
ben  Arembiuörterbüdiern  ncrjcidinet:  an§  fr3. 
billet  (niuer  iöilll.  3dion  im  16.  ^"\al)rb.  bringt 
bae  fr^.  2Boil  i  j.  !8.  bei  Aronöueri^er  1").")8)  aUi 
53ollet  bei  un^  ein  (idnoei^.  bullöte  fd)iüäb. 
bölet  'iöillet'  nad)  ital.  boUelta). 

billifl  'Jlbi.  «für  älteres  bic->  ine  üori^ie  'y\al)v- 
hnnbcrt  reid)enbe  billid))  mbb.  billich  nbb.  (feit 
älMlliram  bcleiit)  billicb  %iemän,  iiesiemenb';  üer= 
uianbt  mit  aniilf.  bilewit  'einfad),  nnfd)nlbioi'. 
iBeitcre  i^ermanbtc  üal.  unter  5Beid)bilb,  Un= 
bill. 

S^ilfcnfrnut  .U.  mlib.  bilse  abb.  bilisa  Jv.; 
bancben  mit  anbern  3nffiren  bial.  biline  iileid) 
biin.  bulme,  aiit^lf.  beolene:  iiemcinnerman. 
Stammformen  bilisa  beluna  uenuanbt  mit  raff, 
belend,  poln.  bielun,  eed).  blin,  ferb.  bün, 
'iöilfenfrant'.  iniil.  nod)  mnbl.  beeide  'J8ilfcn= 
frnut'. 

ÜBini'^'  W.  —  ^8  impfte  in  mhb.  büine;;  abb. 
bümi;^;  ^arnad)  follte  man  nbb.  *ii^ümel3  er= 
UHirten.  iliUe  biey  311  bem  WrnnDmort  lat.  pumTc- 
ein  (^Jiom.  pumex),  fo  verhält  fid)  Slreuj  }U 
lat.  cruc-em.  Xai'  i  bcr  nhb.  ^autform  ift  mb. 
mie  in  Äitt,  ^^-^ilj.  'SluS  lat.  pumex  (ital. 
pomice)  ftammcn  and)  nbl.  puimsteen,  auijlf. 
pi'irnicstän.  iiH\Kti  s  für  z  f.  53infc. 

bin  f.  fein  ;')tm. 

binbcit  otR'.  mhb.  binden  ahb.  i)intan  ft. 
otiu.  =  ciot.  afäd)f.  nnglf.  bindan  eui^l.  to  bind, 
nbl.  nbb.  binden :  nouicrm.  Wcftalt  ber  ftarfen 
^iHn-balanirjel  mar  bhendli;  uiil.  bie  e)itfpred)enbe 
ftr.  äl\3.  bandh  'feffeln,  bcfeftii^en' ;  lat.  (mit  f 
für  bli  im  'Jlnlauti  offendimentuin  'iöanb,  lau'; 
iir.  ireiaua  für  "''nevöaua 'ii^anb',  and)  trevOepöi; 
'3d)a)ieiien)ater'  foane  ftr.  liändhu  'iseraianbter*. 
,wn  Werm.  entftannuen  3ahlreid)e  '-i3ilDuniien  mit 
^.Jlblaiu  berfelben  äl^ariel  (3.  "ii.  :öaab,  engl, 
bond  bendj.  (Entlehnt  finb  ital.  benda  'iöinbc*  — 
i)endarc  'nerbinbeu'. 

it^iunclfrnnt  -^i.,  älter  '.i^üiuielf  raut;  '.i^ün« 
iiel  ein  '^.Ulan^cnname  an->  mhb.  bunge,  ahb. 
bungd  '.Slnollc';  f.  53ad)bnnvic. 

binnen  ']^\äi\  mhb.  fmnbb.  mnbl.)  binnen 
^  -  auiilf.  binnan  'innerhalb'  anc--  bi-innan.  mit 
Unterbrüdunii  beä  i  uon  bi,  ane  in  bange, 
bnrmher3in;  f.  innen. 

S^infc,  früh  »hb.  iUn^c  tfd)mei3.  33inä)  ^. 
auv  bem  '^Mural  bec-'  oleid)beb.  mhb.  bin^  bine? 
ahb.  I)inu7,  ^JJl.  -=  nfäd)f.  l)inut,  anglf.  beo- 
not  fengl.  benl  bontgrass)  'iMufengra'?' ;  ugl. 
Crtenamen  luic  ^cntlci),  iöentheim  mit  nbb. 


93irfe 


45    — 


bitter 


Sautftufc.  5(111  iiiahrfdictulidiftcit  tft  bic  nu§  abb. 
3cU  —  1)011  ^Itotfcv  —  ftanuuciibc  örflänini,!  aue 
bi-  imb  na^  (f.  luiü):  ^infc  ciiitl.  'in  bcv  ^Jtäifc 
2Bacl)fcnbc'.  lliicbcrfvf.  unb  nbD.  bafür  ein  Stamm 
biusa  tu  nbl.  bies  mnbb.  bese,  bic  nidit  mit 
^infc  uevmaitbt  finb.  5{l§  Si)noni)ma  budjt 
Steinbnd)  ocnbc  unb  Scmfc. 

iöirfc  iid)aiei3.  33ild)c  neben  53irdic)  ^. 
inl)b.  birke  lobcvb.  birchei  nl}ö.  birka  (birihha) 
=  anijlf.  birce  eni"|(.  birch  '^ivtc' ;  bnm  nb(. 
berk,  anßlf.  beorc,  nnovb.  bjork.  ©cmeiniievm. 
berko  (birkjön)  ift  einer  bev  lueniiicn  Sanm= 
namcn  non  uribiv  2Ilter  (ogl.  ißudie);  bic  Dor= 
<\enn.  Cnntfovm  bhergä  rocift  auf  ffr.  bhürja 
5L1J.  '5hl  '-öivte'  oJicutr.  and)  '^öirfeiunnbc' ).  unter 
^-öorfe),  nfloD.  breza  Jv  Ht.  berzas  'Jöirfe'. 

Stinte  A:;  ba»  n  c3cl)ürt  eigtl.  bem  '^^lural 
an;  mlib.  bir  (jo  uod)  bial.i  "^U.  birn  al)b.  bira 
*5öirnc'  aus  lat.  pirum  rciii.  roman.  pira.  S^ie 
3cit  bcr  (Sntlcl}uuni3  fann  bc§  anlautcnbcn  al)b. 
b  lüCGCu  fanm  cor  bcm  9.  :vsa()vli.  angefc^t  n)er= 
"bcn;  bei  bcr  3(nnnl}mc  früherer  (Sntle()numi  (f. 
1}3flnnine)  luärc  'Hnlclinung  an  gcrm.  beran 
'tragen'  an^umelimcn.  (Sngl.  pear  auc-'  angli. 
peru  iinb  nöl.  peer  (oftfrici.  perei  berulicn  luol)! 
•auf  älterer  Gnt(el)nung  uon  lat.  pirum  ober  rom. 
pira  (ital.  iinrn.  pera,  frj.  poirej;  f.  luegcn  be§ 
(^enuÄiuedif e(Ä  ^  f  l  o  u  m  c. 

btrfd)cu  S^m.  mhb.  birsen  'mit  Spür^ 
I)unbcn  iagcn,  birfd)cn';  s  luurbc  nad)  r  ju  seh 
wie  in  5lrjd),  barfd),  2;orfd)c,  ()crrfd)en, 
^>irfd),  itirfdie,  Äürfdiner,  roirfdi;  au§ 
afrj.  berser  i'mlat.  bersare  i  'mit  bcm  "^^fcil  jagen'. 

hx^  Honj.  3(bü.  ml)b.  bi;^  iiuofür  meift 
unze  unz);  al)t>.  roäre  e»  bi-a^,  b.  ().  bi§  ift 
l'omponiert  auv  bi  (f.  bei,  got.  bti  unb  a^  (af)b. 
a^  'ju',  got.  at,  lat.  ad);  bia^  ruurbe  ju  bi^  'bi§'. 
3)a§  ältere  i1cl)b.  bat  eine  9icbcnform  bitze  bitz, 
bic  in  gicidier  ©cifc  au\^  älterem  bi  unb  ze  'ju' 
<ntftaub.  '•^ibnlid)  ift  ml)b.  unz  fomponicit  auv 
unt  (got.  undj  unb  ze. 

SÖÜaiU  9Jh  mt)b.  bisem  a[)h.  bisam  bisamo 
Kini-  mlat.  bisamum:  oricut.  Urfiirung§  (l}cbr. 
besem,  für.  besmo). 

SBifcÖof  2)1.  ml)ö.  bischof  (v)  al)b.  biscof(ffi 
(baju  *^iytum)  =  nbl.  bisschop,  anglf.  bisceop 
engl,  bishop :  im  @ot.  mit  genauerem  2(nfd)luf5 
an  bic  gr.  C^runbform  aipiskaüpus.  3n  ben 
lucitgerm.  3iirad)cn  ift  ha^  3S>ort  burdi  llmbeu= 
tung  aii^  bi  unö  skop  gcfül)lt  [hat-  anlautcnbc 
e  ift  and)  im  iKoman.  teiliueife  apot'o;nrt  luorbcu). 
2Bal)rfdicinlid)  ift  bal'  ocrbreitetc  äöort  mit  bem 
'3triameinuö  bcr  @oten  (ogl.  Äirdici  au§  gr. 
^TTioKOTTot;  übernommen  ol)nc  rom.  ^Vermittlung. 
<3-ür  lat.=roman.  Urfprung  tonnte  allcrbingy  fpre= 


dien  fomobl  ha^  anlautcnbc  b  al§  aud)  ba§  Acblen 
be^i  urfin-gl.  aulauteuDcn  e;  ogl.  norbfpan. 
bispo,  ital.  vescovo,  afr,^.  vesque  incbcn  evesque, 
nfrj.  eveque.  njo.^u  aud)  altir.  epscopi.  SBgl. 
uod)  afloü.  jepiskupü. 

iöisfiitt  Tl.  auy  frj.  biscuit.  Xk  Gntlclinung 
bes  feit  Spanutiuö  172(i  in  bcn  bcutfdicn  ^-rentb^ 
raörtcrbüdicrn  üer3eid)neten  ©oi1eli  gcfd)al)  um 
16U0  i,s>ulfiuö  1G13  3d)iffal)rt  XI.  2,  ir>4;  0rcf= 
lingcr  1GG.">  bcr  fr.v  53aum=  ufm.  ©äitncr  3. 12); 
im  IG.  (aud)  nod)  im  17.)  ^al)rl).  finbet  fid)  bafür 
ba^  auf  ital.  Ijiscotto  berubenbc  ^ifcotto 
meift  !öifcotten.    3>gl.  nod)  oiüicbarf. 

bivlnnfl  'Mv.  inl)b.  bissolange'btelang,  bil-ber' 
für  bi^  so  lange  'bi^>  fo  lange' ;  nod)  im  17.  ■3a^)vl)- 
fagt  man  bi^  fo  lange. 

23ificii  931.  ml)ö.  bi^^e  al)b.  bi^^o  Tl.  =  anglf. 
bita  engl,  bit:  ju  beif;cn. 

33i5tintt  9c.  fd)on  in()b.  bischtuom  unb  l)is- 
tuom  al)b.  biscetuom  auc^  biscoftuom.  2;urc^ 
äl)nlid)cn  SBanbcl  entf prang  53iÄmarcf  au§  bi- 
schoves  marc :  an  einer  f old)cn  9)larf  lagen  bic 
©üter  bc6  @cfd)lcd)tö. 

t»i'5tt)cilcn  5(bD.  im  IG.  ot^fn'^)-  anffommenb; 
53clcge:  öutbcr^  Iifd)rcben  2sb;  3d)n)ar3cnberg 
Cffic.  20;  DJiatbcfiuc-  Sarcpta  24^;  ;vifd)art  @arg. 
162b  163b.  Tafür  früljcr  bei  Sutber  beim  eilen 
au§  mbb.  bi  wilen  (and)  „bei  bcr  SÖcil")- 

t  St^urrc  f.  Scitsfcr. 

bitten  o^w-  nil)b.  al)b.  bitten  (au§  bitjan 
bidjan)  =  got.  bidjan,  afäd)f.  biddjan,  anglf. 
biddan  engl,  to  bid.  luoju  to  beg  au§  anglf. 
bedecian  (got.  *bidaqnn  V  vgl.  got.  *bidaqa  ftatt 
bidagwa  '^Bettler').  2a§  ftarfc  St^-  bcr  e-91eibe 
gebort  uiiprgl.  bcr  i-9ieibc  an  (got.  bidja  *bai{) 
*bidum  bidans  lüärc  baber  ju  ücrmuten);  eine 
Spur  biefe§  2Iblaut§  jeigt  nodi  ba§  ^vaftttiD  got. 
baidjan,  anglf.  btcdan.  abb.  bellen  mit  bcr  53c= 
beutung  'gebieten,  f orbern,  ^uingen'.  2^ie  nor^ 
germ.  SBj.  bheidh  bhidh  ftimmt  ju  gr.  irie  (für 
*(piej  in  TTeiGuj  'Durd)  53ittcn  bemegcn,  erbitten, 
bcrebcn,  übcrreben';  ba^u  ivcitcrbin  lat.fido  (gleid) 
bem  gr.  9)lcbium  ueieouai)  'fid)  auf  jcmanb 
ücrlaffen'  (ogl.  Cftboff  33cin-.  8,  140).  Sin  bicfe 
33cbeutungfd)licf3tfid)  nod)  altgcrm.  bidan 'bnrrcn, 
DcnraucnÄooU  rcaxicn'  (got.  beidan,  ai)b.  bitan, 
anglf.  bidan  engl,  to  bidei.  llnfcr  Diomen 
^öitte  ift  abb.  bita;  f.  beten,  @cbet. 

bitter  5Ibi.  mbö.  bitter  abb.  bittar;  bicfcm  t, 
lücil  üor  r.  liegt  ein  gcmcingerm.  t  gu  ©runbc; 
üor  r  unterbleibt  bie  5>erfd)icbung  non  t  311  ?.  tz 
(;ng(.  ßiter,  lauter,  jittcrni;  ogl.  anbö.  bittar, 
anglf.  bittor  biter  engl.  nbl.  bitter;  got.  *bitrs 
fcblt,  bafür  mit  2Iblaut  baitrs.  a^crioanbt  mit 
beißen  (germ.  bitan) ;  bai^  3tbi .  bciijt  eigtl. 'ftcdienb, 


S5i^e 


—    46    — 


S3Iafe 


jcfiarf  mit  Siicjialificrurtfl  auf  bcu  ©cfdnnacf, 
roie  and)  b einen  feine  Sebeutunö  in  berfelben 
9f?id)tung  fpe3ialifici1  f)Qt.  9}gl.  lat.  foedus  'I)äB= 
Ixd)'  ju  findo. 

T  JBitjc  ?.  '33aum=,  ©raSgarten*  ein  meftmb. 
2Bort  lin  i"»effen,  SBctteran,  ^f^affau  unb  auf  beni 
^unb§rücf  üblidi)  au?-  ml)b.  bi-ziune  bT-zfme 
Ql)b.  b!-züni  bi-züna  'cingcjäunte§  önmbftüc!'. 
(Srfte§  (Clement  ift  bi  'ringc-.beruiu',  3nicite§  ift 
3aun;  58i§c  alfo  eigtl.  'Umjäunte§*. 

SPioonaf  !??.  au§  frj.  bivouac,  ba§  auf  einem 
mnbl.  *bi\vake  '53eimad)e'  ober  fd)iuci3.  biwacht 
'Sdianvadie'  beruht;  in  Teutfdilanb  oerjcidinct 
(2d)eibnerv  Galant  Interprete  lOn.j  jucrft  bav 
2Bort,  baÄ  um  IT'M)  audi  in  (?nglanb  auftritt. 

bisnrr  'Jlbj.  feit  I(iomafiu§  KJOG  Sittenlehre 
S.  4.55  in  ber  Öitteratur  bejeugt  unb  feit  Spcranber 
1727  in  ben  m"cmbnHnlerbüd)crn  auftrctcnb(53i  = 
garrcrie  erfdieint  fdion  17;}0  in  ber  ofdift.  „ber 
alte  Teutfdie"  .*öamburg  S.  Ol):  axi?-  frj.  bizarre 
=  j;ian.  bizarro.  Cuclle  baff,  bozarra  '58art' 
(and)  im  Span,  mirb  ber  lapfcrc  'ein  ftarfer 
58art'  genannt)  imd)  W.  iöaifl. 

blaö)  "Jlbj.  'flad)*  ml)b.  blach;  mit  fd)n)ei3. 
blacke  'grof5e§  iörett'  3U  flad)  gel)örig.  2;ie 
i->eimat  be§  3Ibi.  ift  5[>littelbcutfd}lanb ;  bafür 
obcrb.  flad)  (mo  Cutlierii  ^ibelübcrfctumg  blad) 
refp.  53lad)fclb  bat,  fagcn  bic  baoon  ab-- 
bängigcn  obcrb.  53ibelbearbcitungcn  fladi  rcfp. 
5Iad)felb,  unb  K).  äl^olf^i  4(afler  53ibclgloffar 
152.3  crflärt  2utl)cr§  blac^  mit  „fonber  .t">ügel, 
eben"). 

Ü^lnrffifrf)  W.  'Iintenfd)nccfc*  (im  .'öod)bentfd). 
feit  (Sonr.  Öenner  1-575  i}i)d)bud)  111  belegt 
unb  feit  .'öcnifd)  lOlG  üerseidmct)  aii<-  nbb.  black- 
fisk;  blak  ift  bie  nbb.  53c3cid)ming  für  'linte* 
(blakliorn  'lintcnfaf?');  ugl.  anglf.  bhfc  'lintc* 
engl,  black  'fdin'ar3, 3diuftcrfd)mär3e',  al)b.  blach. 

JÖIafjc  A.  'grobem  CeiiUud)  3ur  il^cberfung 
bef.  oon  SBagen'  (iJJebcnformen  fdilcf.  'ipiauc 
'i'>anftud)'  bei  Steinbad)  11  101  unb  Simplic.  11 
289,  29.3;  $lane  bef.  in  ber  ^nfi^mmenfctjung 
^Planroagcm  mbb.  blähe  Jy.:  ein  munbartlid) 
tücit  Dcrbreitctcy  SGort  mit  mandicrlci  Caut^  unb 
53ebcutungC'üariationcn:  öftreid).  bhirhn  '9bll^ 
üorbänge',  SBcttcrau  blä  'Aenfteroorbang',  rl)cin= 
fränf.  piä  'ÜBagcntud)'.  Taö  2Dort  ift  ed)t  gcrm. 
(in  ber  Öautgeftalt  blahwö-  blawö-) ;  ba3u  anorb. 
blceja  'iScttbecfc*  (bän.  ble,  fd)it'eb.  blöja)  foinie 
fd)racb.  blir  blanor. 

blähen  3tif .  ml)b.  bl<ejen  obb.  blAjan  fd)n). 
3tnJ.  (abb.  aud)  'blafcn'j  =  anglf.  bläwan  fl. 
3tnj.  engl,  to  blow  'blafcn,  mebcn*.  Tic  urfprgl. 
flarfc  2B3.  blä  (ble)  flimmt  teilmcifc  mit  lat.  flare 
überein  (ibg.  S3?j.  bhläj;  anberfeit'o  ftel)en  53latt 


unb  Blatter  nabc  iblafen  fdicint  burd)  xn-ä- 
fentijdic  s-(?rmeiterung  au»  ber  aud)  in53lattcr 
entl)altcnen  fürscrcn  2B3.  cntftanben  3U  fein). 

t  33  Inf  er  91^.  '.s>ängclcud)ter'  (bei  9?ot5)  au§ 
gleid)bcb.  nbb.  nbl.  blaker;  t)gl.  anglf.  blcecern: 
3U  mnbb.  nbl.  blaken  'brennen,  gliibcn'.  2Beiterc- 
germ.  unb  ibg.  ^esicbungen  f.  unter  53  li^. 

iPlnmnflC  i}.  eine  in  ber  2.A>äIfte  be§  lS.!3al)rI)§^ 
auffommcnbc,  3unädift  fomifd)c  5hialogiebilbun(j 
nad)  fr3.  age-2Bortcn  inncrbalb  ber  Stubcntcn= 
flirad)e  (e§  gibt  fein  fr3.  blamage);  frübeftc  33c= 
lege  in  ftubentifd)cr  Sittcratur:  iyifd)cr  1781 
.Homifdie  58urfd)iabc  S.  9  unb  £aufl)arb  |1S04 
Gulcrfapper  S.  ll.S;  ngl.  3tubcntcnfprad)e  S.  04 
unb  ;licnonnnagc. 

blamieren  ;]tui.  feit  |o.  25>allbaufen§  Man. 
Milit.  1010  belegt  unb  feit  StielcrS  3citung§luft 
1G95  niclfad)  üer3eid)net:  an»  fr3.  blamer. 

birtnf  2(bi.  mbb.  blanc  (k)  'blinfenb,  meifv 
glänjenb,  fdiön';  vgl.  engl,  blank  'uicin'  (anglf. 
blanca  blonca,  anorb.  blakkr  'Sdiimmcl,  uieineS- 
^ferb');  ba3U  anorb.  blakra  'blintcn':  3u  2B3. 
blek  in  33li|5  (ogl.  aud)  ble  den)  burd)  3lblaut 
gcbilbet.  2;ay  5tbi.  brang  mit  blau,  braun 
u.  a.  in§  Sioman.  (ital.  bianco,  fr3.  bland, 
mober  58  lau  fett.  3»  blanf  l)at  ba§  9cbb.  eine 
fcltcncre  9?ebcnform  b  l  i  n  f  au§  bem  otiu.  blintcn 
ncugcbilbct.  SBährcnb  im  OJIbb.  blanc  allgemein 
üblid)  ift,  ift  e-o  im  10.  ^'sabrb-  feiten,  mic  e& 
bcnn  aud)  non  SDJaaler  1501  nidit  üer3eid)net 
ift;  percin^clt  bei  £'ut()cr  pland  (bland  1553- 
in  53.  SBalbiy'  Ibcucrbandbearbcitung  71^  unt> 
5)refferu§  1.5S1  Part.  Corp.  Hum.  23  =  *ar- 
genteus').  2)ic  nbb.  ÜEBörterbüd)er  oer3eid)ncn  e5 
feit  i'^enifd)  1010  (u)ib  .'ocloig  1011)  allgemein. 

SBIanfctt  '^l  bei  .s>enifd)  lOlG  unb  .'öeupolb 
1020  nodi  fcljlcnb;  OT.  ;>iller  1044  Cn'iftcln  IV, 
318  perjeid)nct  eci  3ucrft  (becnil.  5ycfolbu§  1041 
Thcsaur.  Pract.  157):  au§  fr3.  blanquet.  "ilad} 
Stieler  1095  3eitungc.luft  S.511  galt  im  17.  ^abrb- 
auch  ia§>  ital.  Charta  bianca,  nod)  Speranber 
1727  neben  blanriuel  unb  Charta  bianca  aud) 
fr3.  carte  blanche  (f.  blauf). 

t  SÖInnffdKit  Ti.  Mifcbbein  im  OTicbcr'  um 
IHK)  umgebeutet  au<5  fr3.  planchette  (bei  2)ucj 
1052  Nomencl.  47  bafür  ^^.Uanfdiett). 

Slafc  i^-.  mbb.  blase  abb.  bläsa  J-.  '<öa\-xx-' 
blafc*:  3U  blafcn  ml)b. blasen  abb. blfisan  ft. ;]tm. 
'bnud)en,  fdmauben'  =  got.  blesan;  im  GngL 
bat  fid)  bie  'Jlblcitung  onglf.  bliest  engl,  blast 
'Sturmminb'  erbalten.  Ta§  s  non  blafcn 
balten  einige  für  blof;  präfcn&bilbcnb,  e& 
märe  erft  fpäter  3um  Stannne  gesogen;  bann 
tonnte  bläbcji  -  '-yiatter  ucrmaubt  fein.  Tic 
altgerm.25>orte,  bie  mit  bl  anlauten,  fügen  fid)  meift 


93läjic 


47    — 


blecfcn 


in  ^roci  ©nunicn :  bic  einen,  lute  bläficn,  blat- 
tet, blnfcn,  blülicn,  53(üte  bcrnOcu  anf 
bei"  03runbbeDcutunii  öc?"  '3d)ii)e(lcn§',  bie  anbcrn 
lutc  blanf,  blaf;,  blint'en,  blecfcn,  blitjcn, 
blau,  531  cd),   53 (ut  aur  bcr  bey  'Ölän3en§'. 

33 Inf) c  J.  'lueif^r  (Vlccf  auf  ber  ©tirn*  (aud) 
'.s>au§ticr  mit  einer  kläffe')  fpätnt()b.  blasse; 
vc\l.  anorb.  blese  'iucif;cv  Stinulecf',  innbb.  blare 
(aber  blasenhengst  '^].V'crb  niil  kläffe'),  nbl. 
blaar  'ilul)  mit  53(äffc',  euiVl.  blaze  'mctficr 
Stiniflecf.  3d)on  al)b.  beiic^nct  blasros  '^;)3fcrb 
mit  Tücincm  Stirnflecf,  moju  m[)b.  blas  =  mnbl. 
blaer  'f'abl',  üicücid)t  aud)  anglf.  blsese  eufll. 
blaze  '("vacfel'.  3^ie  ganse  ©ippc  I)ängt  irobl 
nod)  mit  blan  sufammcn. 

bla)i  5lbi.  in  ber  beutigen  ^cbeutung  juerft 
bcjeugt  im  14.  3al}i-'l)-  i'"  beutfd)en  Crbcnc-'Ianbe 
bei  ^3Jifolau§  üon  3crofdnn.  fsu  ben  nl)b.  93k. 
ift  e§  md)t  überall  colfCHiblid),  bafür  gilt  blcid) 
<3.  iS.  in  Siebenbürgen,  in  Cberbcutfd)lanb  unb 
in  Dielen  mb.  ©egcnben).  2;ic  SBörterbüdier  beö 
©ra§m.  2(lberu§,  TafDpobiii!?,  JrifiuS,  6.rufiu§ 
fcnncn  nur  bleich,  nid)t  blaf}  (aud)  (Sl)i)träu§ 
5?ap.  118  bat  nur  bleeck);  fiutber  cbenfo  blcid), 
aber  er  blaffen  {ba^^n  audi  53lac^tücfcr  '53c= 
trüger'  ?'.  2a§  Sßort  begegnet  in  mbb.  ocit  im 
Diorboften,  üon  ruo  e^  ganj  langfam  oorgcbrungen 
iu  fein  fd)eint.  ©§  mirb  juerft  al§  afäd)f.  (3(f)b. 
@l.  II  716»,  bann  als  pommer.  mit  ber  9ieben= 
form  blif]  1611  non  i^eluig  Orig.  Dict.  German. 
<B.  82  Dcr3eid)net,  bann  1GG3  oon  Sdiottcliu^, 
Siebe  1686  unb  1691  pon  Stielcr,  mäbrcnb 
9}Iaalcr  1561  unb  .s^cnifd)  1616  mebcr  blaf;  nod) 
er  blaffen  öer3eid)ncn.  iSal)rfd)einlid)  beftcl)t 
3uf ammenbang  mit  531  äffe. 

matt  dl  ml)b.  al)b.  blat  dl  =  nbl.  blad, 
üngif.  blccd  'sölatt'  engl,  blade  '^lättd)cn, 
@rä6d)en,  Strobbalm'.  Ter  2;cntal  be§  urgcrm. 
blada-  '53latt'  fdicint  5lbleitung  sufein;  bla-  au& 
oorgerm.  bhlo-  fonnte  mit  lat.  fol-ium.  gr.  cpüWov 
'33latt'  aus  2Bj.  bhol  bhlO  gcbilbet  fein,  ©erman. 
*blada-  eigtl.  partijipiale  2(blcitung  auf  tö-  3u  bcr 
ftarfcn  S^erbalruurjcl  oon  blüt)en  bebeutet  eigtl. 
'^2lu§geblül)te»',  b.  l).  '2(u§geroad)fenca'.  ©. 
b  l  ü  b  e  n. 

S8lottcr  5.  m()b.  blätere  \s:  '53lafc,  ^ocfc' 
ahb.  blättara  J.  '53lafe'  =  nbl.  blaar,  anglf. 
blccdre  engl,  bladder  '53lafe,  53lattcr,  i^arnblafc, 
53lä§d)en  auf  ber  i")aut';  gcrm.  bledrön-  mit 
drö-  al§  2lblcitung,  entfpred)enb  bcm  gr.  xpo 
<f.  3Iber,  DJatter),  gebort  ju  2B3.  ble  in  bläl)en. 

bku  2löi.  m^b.  blä  (fleft.  bläwer)  al)b.  bläo 
(fleft.  bläwer)  'blau'  =  nbl.  blaauw.  anglf. 
blävv  unb  mit  5lbleitung  bläwen;  engl,  blue 
<auö  mc.  blew)  ift  entmeber  anglf.  bliewen  ober 


entlel)nt  au&  fr,,  bleu,  ba§  mit  ital.  biavo  au§ 
*blä\vo  germ.  Urfprungcv  ift.  2)ay  permanbtc 
lat.  flavus  'blonb,  gelb'  bat  mie  üiclc  [yarbcn-- 
namcn  bie  53cbeutung  geanbert. 

SläucI  932.  3lblcitung  nom  flg.  2öort. 

bläuen  otiü.  'fd)lagen'  pon  imfcrm  Sprad)= 
beroufjtfein  etpmologifierenb  3ublau  Cblaufd)Ia= 
gen')  gesogen;  aber  3U  ©runbc  liegt  ein  ft.  ^tro. 
mbb.  bliuwen  ü{)i).  bliuwan  'fd)lagen'  =  got. 
bliggwan  'fd)lagcn'  (mit  etpmologifd)  roertlofcm 
gg)  für  *bli\v\van.  2Bur3cl  fd)eint  blu  au§  bhlu- 
3U  fein;  an  nrüeraianbtfd)aft  mit  blau  ober  mit 
lat.  fligere  ift  faum  3U  benfen. 

JBIauftrumvf  93h  ('3ufrül)ft  bei  58örnc  $ar. 
53nefc  47,  aud)  .steine  2Berfe  I  435,  IV  158  nad) 
ü3linor  ßf.  f.  öftr.  ®pmn.  1896,  585)  nad)  engl. 
blue-stocking  (barnadi  aud)  fr3.  bas-bleu), 
baS'  luäbrcnb  ber  2.  .V)älftc  be»  18.  ;v^al)rf).  auf= 
fommt  unb  um  1800  feine  gegenroärtige  55e= 
beutung  °gclcbrte§  ^-raucnsimmcr'  er()ielt.  2)iefc 
fnüpft  an  einen  litterarifdicn  5irei§  an,  ber  um 
17.50  fid)  in  Sonbon  im  .s^aufe  ber  '^■vau  93ion= 
tague  perfammelte;  ein  Ieilnel)mer  an  bicfen 
3ufammcnfünftcn,  93h-.  ^öenjamin  Gtidingfleet, 
pflegte  blaue  Strümpfe  3u  tragen,  rcefjmegen 
alle,  fpäter  fpc3iell  bie  teilnebmcnbcn  Tamen  bie 
fpöttifd)e  53e3cid)nung  blue-stockings  erbielten. 
llnfcr  53  lauft  rümpf  fcl)lt  nod)  in  ben  2Börter= 
bücf)ern  ber  erften  -s^älfte  be§  19.  r^abrl)§.  (3.  53. 
bei  Aj^cinfinö  1818).  —  2^a§  bei  Sdnller  in  ben 
Oiäubcrn  begcgnenbe  53 lauftrumpf  'Jeufel' 
berubt  auf  fdiinäb.  (■Jlug&b.)  53 lauftrumpf  'bi= 
trügciifdier  93Ienfdr.  ^\m  17./18.  ^abrb.  —  noc^ 
bei  3niii^crmann  (.söempl)  16,  21  —  begegnet  e§ 
aud)  für  'Stngcber,  Spfopbant',  ba  bie  ©crtc^tS* 
biener  pielfad)  blaue  Strümpfe  tragen  mußten 
(c§  mar  3.  ^.  Spiljuame  ber  23ifitatoren  bei 
JabriciuS  1688  flippe  bie  2Sippe  D  3). 

23Icd)  m.  mbb.  blech  ai)b.  bleh  (hh)  '53Ied)' 
=  anorb.  blik  9c.  '@olb,  ©olbbled)'  (auf  engl. 
53oben  unbefannt):  c§  ift  mit  5(blaut  auö  ber  in 
bleid)en  ftecfcnben  2B3.  blik  mit  bcr  53ebeutung 
'glün3enb'  gcbilbet.  —  blcd)cn  ßtif.  '@elb 
geben'  ( (^oetbe^^  @ö^  SBcrf e  8, 78 ;  Sd)iüer§  Äabalc 
V  Gl  3uerft  am  Sd)luf;  be§  18.  :^al)rl)§.  in  bm 
2Börtcrbüd)ern  ber  Stubentcnfprad)e  (itinbleben 
1781,  5(uguftin  1795)  Dcrscidinct:  3U  bem  üon 
Stieler  1691  t)er3eid)neten  531  cd)  '^läppen',  ba§ 
Gonr.  (Kenner  (1555)  :\Iithridates  1610  S.  82 
al§  rotraelfd)  überliefert. 

bictfen  3tro.  'i'ic  3ä6"e  geigen'  m^b. 
blecken  'fid)tbar  roerben,  febcn  laffen'  a^b. 
blecchen  (got.  *blakjan) :  (Vaftitio  ju  einem  got. 
*biikan,  hai  nad)  ben  JHegeln  ber  2autoerfc^ic= 
bung  mit  gr.  qpXefuu  'brenne,  leud)tc'  (ogl.  q?XoT- 


Slet 


—    48 


SSIife 


in  qpXöE  'flamme'),  lot.  flagro  'brenne',  jfv. 
S5?3.  bhräj  'leuditen'  ücnraHbt  ift;  alib.  blecchen 
beöcutct  audi   'bli^en,  iilänjen';  f.  uodi  i81i§. 

^Ici  ^JJ.  ml)b.  bli  (Wen.  bliwesi  alib.  blio 
(für  *bliw)  =  anorb.  bly  ''^{e\'.  ©erni.  bliwa- 
'iölci'  (bcm  (Jnijl.  frcmb,  bafür  lead  =  nbl. 
lood;  tgl.  öotj  ijt  nad)  '^.'erfion  ^-öejj.^iöcitr. 
19,  273  mit  Ht.  blaivas  'lidit,  tlar'  ueriimnbt. 

bleiben  otiu.  ml)b.  beliben  alib.  biliban 
fl.  ^Uv.  =  angl).  belifan,  c\ot.  bileiban  'bleiben' 
(roosn  bae  ^aftitio  bilaibjan  'bleiben  nmdien, 
übrig  lallen'  =  anglf.  läfan  engl,  to  leave 
'laifen* '.  2i?ebcr  ,ui  lat.  linquo  nodi  ju  gr.  Xeiiruj, 
ivoju  üielmclir  leihen  gehört;  bilibö  'idi  bleibe' 
muß  auf  tjorgcnn.  lipo  (2Bj.  jfr.  lip  'f leben') 
beruhen:  gr.  XnrapCK; 'fett,  glänjcnb' —  Xiiroq  3c. 
'Jett';  Xnrap^uj  'bel)arrc'  ldiliet3t  fid)  ber  i8c-- 
beutung  be^  genn.  ;Uni.  unuidift  an;  ngl.  aflou. 
ITpnati,  lit.  lipti  'tlebcn  bleiben'.  "^In  bie  erftcre 
53ebentung  'flehen'  idilient  iidi  nnfcr  nhb.  ^cbcr, 
an  bie  i^ebcutung  'beharren,  ucrbleihen'  unjer 
Seib  —  Öebcn  an;  f.  b.  einzelnen. 

bleicö  2lbi.  nihb.  bleich  ahb.  bleib  (hh)  = 
angif.  bläc,  nbl.  bleek,  anorb.  bleikr  'blaf;' 
(baran&  entlehnt  engl,  bleak)  an^  ber  in  bleid)en 
ftectenbcn  Jl\^.  blik.  'Jlbleitnngcn  nhb.  ^leidic  ,">-. 
'Cii,  Mnnft  ,ui  bleidien,  blcidiec"  'Jluvfehen'  — 
blcidien  'bleidi  madien,  blcid)  nierben'. 

blcicfjcu  otu'.,  erblcid)en  nihb.  blichen 
'gldn^^cn,  erröten'  ahb.  blihhan  ft.  ;;tui.  =  anglf. 
blican  niittelengl.  büken  'bleid)  merben',  anorb. 
blikja  'erjdieinen,  glänjcn,  leuditen'.  ^Jiäher  abS 
bie  e-©nrsel  in  cpXe-fuJ  'flamme,  brenne'  fleht 
üiellcidit  SBurjel  uon  flau,  bliskati  'funfein'  (für 
♦biit^skati)  —  Ijk'skü  'OManj'.  Tie  norgerm. 
SBurjelform  luärc  blilij;  mit  ber  ^cbeutnng  'heller 
©lan,r<ngl.  nodi  *-iMed),  bleidi;  andi  ahb.  blick, 
f.  «lit^.  —  5t<lcirfier(t)  'in.  'blaf>roter  SBcin' 
junge  'Jlbleitung  non  bleidi. 

+  SPIeibc  a:  'SÖurfgefdion'  (bei  ^Belagerungen) 
früh  nhb.  ,v  ^.  bei  .0.  Sadiy  on§  mhb.  blide. 

Ü^lcibe  A.  nbb.  iknennuug  einer  ii>cinfiidiart ; 
ügl.  nbl.  blei  mnbb.  mnbl.  blcie,  anglf.  blü-ge 
engl,  blay  bley:  auö  *l>la.ijön  für  *blaigjün  fngl. 
obb.  reia.  anglj.  ra-ge  an->  *raij.'jön  \.  unter  'Keh). 
S5?ie  neben  ahb.  reia  nhb.  Midc  fleht,  )o  neben 
nbb.  bleie  mhb.  nhb.  (fdimcij.)  blicke.  0runb= 
bebeutung  unb  lueitcrc  ;)Ufammenhänge  finb  un= 
fidier:  ahb.  bleihba  mhb.  bleiche,  meldie  auf 
Sufammenhang  mit  blcid)  lugl.  anorb.  bh't'ja 
'blirfen')  meifen  mürben. 

blcnbcii  ;5tai.  'blinb  madien*  mhb.  blenden 
ahb.  bit;nten  blenlan;  ngl.  anglf.  blcndan  »bafür 
engl,  mit  'Jlnlehnung  an  blind  'blinb*  to  blind 
*blenben*i:  ^yahhxv  ju  blinb;  babei  ift  auffällig. 


tta^]  eine  alte  $<ilbung  *blandjan,  mie  fic  int 
@ot.  lauten  mürbe,  axi^  einem  'Jlbieftiu  mit  5lb= 
laut  gebilbet  ift;  ein  ft.  i]uv.  blindan  'blinb  fein' 
hat  nie  ejnfticrt.  5lbleitung  .^i  blenben  ift 
^lenbe,  erft  nhb. 

S^lcnblillfl  'J'J.  'OTifdiling'  ^u  mhb.  blanden 
ahb.  blantan  =  got.  blandan  'mifdien';  bie§  alt= 
gcrm.  ft.  otm.  mit  ber  '-Bebeutung  'mifd)en'  be- 
ruht nad)  ben  Dtegeln  ber  Santuerfdiiebung  auf 
einer  fonft  nid)t  nad)geuncfenen  norgerm.  äBj. 
bhlandh. 

5Blirf  m.  mhb.  blick  '©lanj,  ^liti,  «lief 
ber  "klugen' ;  cntfiuxdicnb  ahb.  blic  i  blicches)  9JL 
''■Blit^'  'andi  blictiur  ''-Blit3fcucr'  i.  Tie  'öebcntung 
bec^  mhb.  i'l>oilcö  mar  eigtl.  mohl  'heller  Strabl'; 
Strahl  mirb  übertragen  nom  "Jlnge  mie  uoni 
53li^  gebraud)t ;  bie  phnfifdie  33ebeutung  be§ 
Stammet  hat  fid)  in  iß  lit?  erhalten.  5lb5  SBj.  ift 
norgerm.  bhleg  unter  blecfen  unb  befonbery- 
unter  53lil5  ermiefen. 

blinb  ^ilbi.  mhb.  blint  (d)  abb.  blint  (t)  =  got. 
blinds,  anglf.  blind  engl,  blind:  eine  altertüm- 
lidie,  aber  fehr  auffällige  Aattitinbilbung  ju  bicfem 
3lbi.,  bat-'  fein  ft.  ^^tm.  jur  Seite  Ijat,  ift  blenben 
(got.  *blandjan).  ;]ufammcnhang  befteht  mit  lit. 
blandyti  '(bie  klugen)  nicbcridilageu'  —  blend- 
zii-s  blesti  'fidi  iicrfinftcrn'—  hlindo  blisli  'bnnfcl 
merben'  mgl.  anorb.  blunda  'bio  "klugen  fdilicf;cn, 
blin.^cln',  engl,  to  bhinder  'irren').  —  (Bin 
anbereö  ilnnt  für  'blinb*  innerhalb  bc§  '^sbQ.  ift 
lat.  caecus,  altir.  cäech;  im  ®ot.  hat  ba§  il)nen 
entfpred)enbe  haihs  bie  33ebentnng  'einäugig'. 
(5"v  fdieint  übrigen^  innerhalb  ber  ibg.  Spradien 
feine  allen  gemcinfcimc  SBortc  für  'blinb,  taub, 
lahm,  ftumm'  unb  anbcrc  C*^cbrcdien  gegeben  ,^u 
haben ;  Übcrcinftimmung  hcrrfdit  l)öd)ftcn§  jmijd)en 
jiuei  ober  brct  2 madien. 

SBlini)id)lcirf)C  f.  unter  fd)leidicn. 

blinfcn  ,')tio.  erft  nhb.;  oermanbt  mit  blant; 
ngl.  nbl.  blinken,  mittelengl.  blinken  engl,  to 
blink  'blinfcn'.  Tie  ÜBurjcl  fann  ibentifd)  fein 
mit  ber  non  blcidien  (blikani,  inbem  bie 
i-2i^ur,^el  einen  ^lafal  erhielt;  blinfcn  märe  bann 
abö  'Ikxb  ber  c-lKeihc  gefant,  unb  mcitcr  müf?tc 
blanf  eine  fcfnnbäre  '-Bilbung  fein.  ocbcnfalK:> 
ift  blinf  '^Ibi.  junge  'Jicufdjötnnng  ans!-  beut  ;')tu). 

blinjeln  ;)tiu-  fmin  fid)  an  blinb  anfd)licf;en; 
bodi  ngl.  and)  anorb.  blunda  'blinjeln',  fomic 
lit.  blandyli  '(bie  'Jlugen)  nieberfdilagcn*. 

JBIit?  d)l  mhb.  blifze  blicze  blicz  m.  '«Iit3* 
(jdimeiv  nod)  jctjt  blilzg  für  bliktz):  5lblcitung 
an'-:^  mhb.  bliczen  'bliljen*,  ahb.  bli-cchazzen 
(gebilbet  mie  bai-  glcidibcb.  got.  lauhafjan).  Taju 
bai->  nrimitiocrc  ahb.  mhb.  blic  'iMilj*.  Ter  gcrm. 
SS3j.  blök  cntipridit  ibg.  bhleg  bhlog  in  gr.  ^X^f  u> 


93lDcf 


—    49    — 


b(ümcrant 


'brennen,  lobcvn'  —  qpXöE  '(llnmme',  ffr.  bhräj 
'ftvalilen,  fnntcln'  (bn.ui  Uv.  bhargai'si  'ölan^' 
unb  lihi'gu  bcfonberc  li'id)tiiott()eiten  >,  foiuic  (at. 
lulgur  fulinen  (für  *fulgineni  '33liB'.  '^luö  bcm 
©crrn.  ciedörcn  3itr  ibfl.  ©3.  bhleg  nod)  nb(. 
blaken  'flammen',  onglf.  blsecern  blacern 
'öcudner'  d.  53(afcv)  unb  n)o()I  aud)  blanf 
(Olli,  nodi  Mecfen). 

5i<Iorf  'lli.  eine  ,uicvi"l  von  .s>entidi  IGIG  ticr= 
3cid)ncte  mfin\il.  nbb.  ^itcbenform  für  ciiitl.  obcrb. 
iölod)  (fo  nod)  iegt  in  (n'antcn  nnb  bcr  Cber= 
pfals)  =  mbb.  blochabb.  bloh  (hh)  'Älo^,  J8ol)le'. 
Tic  ©ntpiie  bvann  ine  JKoman.  (frj.  bloc  blo- 
i(uer),  luober  unebcrunt  blorfiercn. 

blocftcrcn  otm.  feit  bcm  Spradiucrbcrbcr  1G44 
unb  3ticlcr  KüH  ucvjcidinct;  ce  bciic^nct  fdion 
IGIO  in  u.  ©ciübauicne  Man.  Milit.  foanc  in 
oeituiuien  nnb  l'ittevatnraicrfen  bcc-  ^njäiir.  Mrie= 
gc»  ganj  alkjemein.  —  '-Ö locf abe  nnvb  jcit 
Siebe  1G8G  unb  Stielev  VW>  x}cv5cid}nct,  ale 
^locquaba  1669  Simi.ilic.  444. 

blöbc  5(bi.  ml)b.  bloede  'ciebrcd}lid),  fd)niadi, 
jan,  jOiibaft'  al)"!).  blödi  =  afädif.  bl63i  '^üc\-- 
baff,  auiilf.  bleaji  'idiiuadi',  anorb.  blau|jr  ißot. 
*blau{)us  'fdnuadi,  tvaftloe'  [ä\]t  fid)  au^:>  bcm 
bauen  abiiclcitctcn  fdnt).  otiu.  blaupjan  'fraftloÄ, 
uuiuiltiii  mad)cn,  abidiaffen'  erfdilicfjen) :  üor= 
(jerm.  öautfovm  bhlautu-s,  ©vunbbebeutnng 
'fvaftlos,  fdiuiad)'.  Taraus  cntlcbut  ni-  eblouir 
'blenben'. 

blöbriuuifl  5(bi.  aüiiemcin  im  17.  ^abi'b.  flc-- 
bvaudit;  5.  53.  Cin^,  '^^oem.  2,  70  —  5(viieuiÄ 
1644  I  89  II  391.  .39.3  (nad)  ©ombertö  '^xo(\x. 
1893  e.  15). 

blöfcu  otro.  erft  nbb.,  oon  nbb.  öcrfunft: 
nbb.  bir)ken  bleken  =  mnbl.  bloiken. 

t  SPIomcufcr  Tl.  ein  nr^iinjuamc  im  3im-- 
plicifi.  3.  isi ;  aii  ^lamenicr  bei  3tieler  1691 
gcbudn. 

blonb  '}(bi.  bcm  älteren  Tibb.  fremb,  um  IGöO 
(junädin  in  frj.  Slnefpradic,  bie  bis  im  ^3(nfauci 
be§  19.  3al}rb!?.  moalidi  blieb)  —  mobi  alcidijeitici 
mit  blümerant  unb  brünctt  —  entlebntauöfrj. 
blond,  ba§  fidi  and)  im  9Ttbb.  um  121/»  (ale  blunt) 
als  öebnmort  jeiiit.  5?lonb  —  bei  Arifdi  1741 
nodi  nidit  reijimnert  —  finbct  fidi  (junädift  immer 
nur  von  ber  .s>aarfarbe)  in  5^ramer5>  Naovo  Diz- 
zion.  1676  s.  biondo  (aber  5.  ^ö.  .sSenricuetri  1577 
©eneralbiftoina  unb  Cing  1624  ^^oemata  3.  74 
fagen  nodi  iiclb  oom  ASaar i.  3?a§  nod)  beute 
menia  nolfsüblidie  (für  SBeftfalen  unb  ^Jcaffau  aB 
bialeftifdi  bejcui]te )  2Box1,  mofür  ntan  mcift  lieber 
ciclb,golbiiclb  ijebraudit,  brang  aiidi  \m  3tbl. 
fmnbl.  blonti:  im  Gngl.  beiiegnet  ec-.  ncreinjelt 
feit  bem  1.5.  {jabrb.  als  blond  (eine  uolfvtünu 

Äliige,  (Stt)moIoiiiitf)e5  aöörtevfcuc^.   6.  '3luf(. 


lidie  iöenennunfl  für  'blonb'  feblt  im  Gufll.,  bafür 
fair).  aBalirfdiciulidi  ift  bie  ronurn.  3ipiie  urfin-gl. 
gennan.  .s>crfunft,  luie  beim  aud)  anbere  ,'varben= 
benennunacn  an^  bem  C^erman.  (f .  b  I  a  u ,  b  I  a  n  f , 
braun,  grau,  grcte)  ins  JHoman.  gebrungen 
finb.  S3ulgärlat.  blundus  (=  frj.  proo.  blond, 
ital.  biondo)  fd)eint  bie  urgerm.  53enennung  ber 
bcn  Sfömern  auffallenben  gerinanifdien  .s>aarfarbe 
geroefcn  ^u  fein  'lat.  flavus,  gr.  -rruppö;;  um- 
gefebrt  übcrnabmen  bie  öennancn  bas  lat.  cal- 
vus,  f.  unter  fabl.i.  ^Tae  im  ^lltgerm.  unbc= 
jcugte  blunda-  blundo-  bürfte,  auf  üorgerm. 
bhlandho-  jnrücfgefübrt,  mit  ffr.  bradh-nä-  'röt= 
lid),  falb'  nntrjelncrmanbt  fein  fnad)  2(.  A^röbbe). 
—  2ic  beutfdie  ittcubilbung  53lonbine  triu  feit 
3pcranbcr  1727  in  ben  Arcmbiiunterbüdicrn  auf 
ild)on  9Ji.  Hramcr  1719  nbl.4)b.  Diction.  unter 
blontje  bat  biminiuiu  ^lonbingcn;. 

blof?  2(bi.  mbb.  blö?  'entblöfu,  nacft'  =  mnbb. 
mnbl.  bloot  'blof;',  angif.  bleat  'arm,  elenb' 
mittelengl.  blete'bloü,  nacft'  (anorb.  blautr  'meid), 
frifd),  jart'  fornie  abb.  blö^  'ftolj'  baben  ab= 
i'Deid)enbe  53cbeutung).  SBegen  be&  obcrb.  nbb. 
blutt  (Ciial.i,  fdimeb.  blott  'fcberlo-ö,  unbebecft, 
unbeficibct'  ift  bie  lautlidie  Beurteilung  non  germ. 
blauto-  'blof;'  smcifclhaft.  iun-inaubt  mit  blöbe? 

blübcn  S^m.  mbb.  bUien  blüejen  abb.  bluoen 
bluojan:  ein  fd)ro.  3tro.,  ba^,  aber  nad)  bem  ft. 
otro.  angIf.  blöwan  (engl,  to  blow)  'blübcn' 
früher  ftarf  gemefen  ift.  2!cr  germ.  3tamm  bld- 
(f.  aud)  iö  luft)  mit  ber  ©runbbebentung  'blüben' 
bat  eine  meite  3?er3n)cigung  innerhalb  ber  ein= 
jcincn  Tialcfte;  barüber  ngl.  nodi  Blüte, 
Blatt  unb  Blume. 

23Iumc  5.  mbb.  bluome  Tl?f.  ai)b.  bluoma 
5.  (bluomo  5[R.)  =  afädif.  biomo,  got.  blöma, 
anorb.  blöme  (barau§  entlel)ttt  engl,  bloom) 
'Blüte,  Blume'  (angIf.  blöma  '3[RetallfIumiicn' 
ift  mobl  ein  anberes  2Bort).  -man  ift  5(b(citung; 
blö  al§  2B3.  (f.  blüben)  jcigt,  boti  Blume 
eigtl.  'ba^  Blüben'  ift.  S^as  @erman.  bat  an 
oermanbten  3ubftantiDen  für  'Blume'  nod)  ubi. 
bloesem  (neben  bloem),  anglf.  blöstm  blöstma 
engl,  blossem  (ngl.  lat.  florere  für  *fl6se-re 
unb  flös  @en.  flör-is).  £bnc  biefe§  s  erfrfieint 
2B5.  bhlö  in  altir.  bläth  'Blume,  Blüte',  engl, 
bial.  blooth  'Blume';  f.  nod)  Blüte  unb  Blatt. 

S^himcnfobl  f-  .Harfiol. 

t  blümerant  %b].  eine  im  17.  ^abrb-  auffom= 
mcnbc  Umbilöung  con  frj.  bleu-mourant  'matt; 
blau',  ba^  nad)  „ber  teutfd).  Si.n-ad)e  (Jb^enfrany 
1644  3.  315  ntit  faufmännifd)er  !:}iomenfIatur 
im  SOjäbr.  Äinege  aB  bleumourant  nac^ 
Teutfdilanb  gefommen  ift;  ocfen  als  *Purnft  em= 
;ifabl  bafür  fter  beb  (au  rJtbriat.'Jiofemunbe  l(>Lö 


Sluje 


50    — 


53ürfsbcittct 


itnb  IGöl  3ioicnmatib  3.  G6).  2auvcin[ici\T  lGr)2 
<2d)ci!;iicbid)tc  HI,  372  I)at  blöincvant,  (^itm= 
mcl'i'tiauicn  IGTU  SBoi-iclcMicit  I,  2  ()nt  iilümc: 
vant,  .s>offmaniKMi)al&aii  1703  Okbidnc  HI,  34G. 
354  blümovant  blaumourant.  Sd)öiiaidi 
17r)4  ':)ico(ivv  ilH\  3.  (il  tabclt  bcv?  ilnirt  a\v 
nidit4ittcvavijd)  an  'JiaumaniK-  'Jtiimoö  M'i.l  ^\n 
unfcvm  .u^livli.  finbct  c^  fid)  vcvcin^dt  hei  '-I^rcii 
taiio  unö  .wnincnnann,  lebt  aber  in  ld)uiei5.  mb. 
norbb.  '))yi(i.  (mirf)  in  ber  llnu^aniiviinndic  mir 
wirds  ganz  blümerant  'id)iiiinbliii').  53Icn  = 
nionvant  iicrjcidincn  bic  neueren  J^-rembiuörtcr^ 
biidicr  ieit  3iHinutiuv  172<i  nnb  Spcranber  1727, 
blünievant  jeit  Ariid)  1741. 

ij^lufc  A.  jeit  ls."jii  an<-  fr,v  Wouse. 

-i-  ^luft  'VI  (idiiuäb.  fdm'eij.  blueät  9)?.  Ti.) 
mbb.  bluost  ,"v.  'iyiiite'  u^ot.  *bl6s-ts)  t^cbört  jn 
bcv  in  nni^lf.  blös-tma,  lat.  flörere  (für  *flös-ere) 
bcumbnen  ibiv  2Bj.  bhlös  'blübcn'  (ucriuanbt 
mit  ©'v  blilö  in  blübcn). 

iÖlut  ')i.  ml)b.  nbb.  1)1  uot  9J.  =  nb(.  bloed, 
aniUJ.  blöd  cniil.  blood:  bay  nitiiernt.  ^Bort  für 
'53lnt';  vc\l.  iiot.  blöpa-  ifür  *bl(Kla-!.  inniH^vin. 
bhlöto-  biiläto-  .^cii^t  )id)  in  feiner  ueriuanbten 
Spradic  mit  ber  t^leidien  '-3ebcntnnii.  ilberbaiuit 
baben  bic  ibiv  3prad)en  fein  (lemeinfautev'  ÜBort 
für  53lut.  ^i^ci^cn  bei?  i^crm.  2Boi1e§  bleibt 
frcvilid),  ob  Ctf  jn  35>j.  blö  'blübcn'  (icbört. 
ÜH^l.  nodi  eiuil.  to  bleeil  'bluten'  (für  *l)löd,jan). 
Slnt=  in  ;;uiammcnfel3uni-\en  mic  b Int i nun, 
blutarm  bnt  mit  ^Int  nid)tö  ,^n  tbun,  fonbcrn 
iit  bial.  'blof;',  obcrb.  nbb.  blutt. 

!ölütc  ^.  nu§  bcm  ^lur.  bc§  iileid)bcb.  mbb. 
bluot  {■''^l  blüete)  al)b.  bluot  C^l.  bluoti)  jV.: 
flcrm.  blödi-  '?lblcitunii  auy^JS?,^  *^1**^  i»  blübcn; 
im  Cberb.  mivb  '-IMütc  burd)  blue§t  (f.  53luft) 
vertreten. 

5j^Iutcncl  i.  (SikI. 

blutrünitifl  j.  rünfliiv  —  lilutt  f.  blon. 

23Ö  A.  'ilUnbfton'  uilö  ^-Ihii  im  TiBb.  fd)on 
1033  nnö  Clcnrin-ö'  veri.  Sicifeb.  bejcn^^t;  ein 
SBort  ber  nbb.  Iliorbfcefültc:  au§  nbb.  bö  böje 
(=  oftfricf.  biii  br)je.  fdimcb.  by,  normciv  bya 
b0Ja,  bän.  bygc  bye,  nbl.  biii). 

t  iÖ0(l)cr  91J.  '3diüler'  iübifd)beutid)  an<-> 
l)cbr.  baclifir  \'\üniUiiia'- 

Sorf"  9J1.  mbb.  al)b.  boc  (Wen.  bockesi  W. 
=  nbl.  bok,  an^ilf.  bucca  cn^l.  bück,  anorb. 
biikkr  bokkr  'Jöoct'.  SBic  fo  üielc  liernamen 
(vc\l  3.  S.  91  nc,  Weif?,  S\nl)),  fann  and)  ^üocf 
an^  flcmeinibvi.  Urzeit  flammen;  in^l.  altir.  bore 
';;icaenbort'  aib:-'  urfelt.  burco-.  ^ft  audi  (?nt= 
lehnuniT  ber  (\(xm.  3iinic  au^  bcm  .Helt.  nid)t 
iian^  nttmoiilidi,  )o  id)cint  bodi  llriicrnmnbtfdiaft 
>t>abrjd)cinlid)er  luccjcn  armen,  buc  \'amm'  unb 


aueft.  bCiza  '58ocf'  (bic  ibiV  (i)runbform  bhögo 
mirb  jn  ber  2B3.  uon  lat.  fugio,  i-jr.  (peüYuj  gc^ 
jocicn,  f.  bicc^cn;  bann  märe  Sorf  eiatl.  ber 
'^lüditiiic'  ?).  Jr^.  bouc  entflammt  ebcr  bcm  ÄcIt. 
al'?  bcm  @crm.  ©in  anbere^^  altiievn:.  ifijort  imit 
lat.  caper.  cw.  Koiirpoc  urnerumnbt)  blieb  in  nbb. 
.s>abcriicin  (nnb  .s>iiipe)  erhalten. 

5^orf'-  l^i.  '("vchlcr',  crft  nl)b.,  mohl  eine 
fd)er3hafte  llmbentunii,  bic  burd)  nbb.  iNcrftof; 
'^•cblcr'  ncranlant  nnivbc;  itnflar  ifl  bic  j){ebcn§= 
art  'einen  iöorf  fd)ieneii';  bod)  bcadne  nhb.  eine 
£'erd)c  fdiicfsen  glcid)  'fopfüher  fallen'  foiuic 
'^^nbcl  uiudi  eine  I5ntc  fd)icf;cn\ 

Ü^orf-'  '3.1i.  (baraity  fr3.  boc)  für  'Öocfbicr 
crft  im  19.  »uihvb.  auftrctcnb;  um  isnu  mir  crft 
Canbocf  ober  'Jlmhocf  aU>  DJündicncr  ÜÖort 
(ftatt  (Simbecfcr  33ier);  vc\{.  bic  Gntftchnnii  uon 
If)alcr.  5(n  ber  Gntftebnnii  ber  iöencnnung 
maii  müacmirft  baben,  baf;  aud)  Sd)öp§  (in 
3d)lefien>,  3tähv  nnt)  ©ein  fand)  Gnte)  58c= 
3eid)nnniicn  für  i-*ievavtcn  maren  (in  i^rcv'lan  c\ah 
e-ö  im  '^Infauci  bcv  is.  ,uü)rh.  öämmclbicr). 

üürfclit  ;')tm.  3inuil.  3,  32G  =  bortensen 
A>ai)necciu'ö  1  ')X2  ,s>.  '•^^f  riem  iv  1 7S.")  ^  b  0  cf  i  n  3  c  n 
bei  3teinbad)  1732  'nad)  '-i^od  ried)en';  \)c\\. 
anheimeln  itnb  fanlcn3en. 

iöütf^^bcntcl  ^yt.  'fteif  bemahrtcr  '-örand)'  crft 
nbb.,  uon  nnferm  3in-adHicfühl  an  '^ocf  ange-- 
lehnt;  aber  cö  ift  nbb.  Urfprnniiy  nnb  bocks- 
ftcht  für  böks  ('bcv  iind)e-ö' j.  '-Ö  0  0  cf  ■?  b  e  n  t c l  in 
bcv  älteren  3d)reihunn  ift  nrfin\il.  ein  fpe3ififd) 
bambnrcv  ÄHtrt  [\~~)~)  in  ber  Xialeftform  books- 
büdel  bcscuiü  nnb  ciiitl.  ben  Beutel  für  M'S'  @c= 
fani-jbnd)  meinenb,  cbcnfo  17(»1  3auevfüf?er  (5bc= 
ftanb  C  S)  für  ba-o  3äbe  i>-efthalten  ber  ivraiicn 
am  '^(Ithcvföinmlid)en.  .^sn  .sSambuni  bciiciinct 
ci-  3iicrit  Kilo,  !(;.")()  in  .vSodi^citviiebiditen  nnb  co 
mirb  ak-  hnmhin\iifdi  befprodien  von  3d)niunn-? 
IGSl,  im  .^^amhnrlV  '|>atrioten  172.")  Ta.  7!)  nnb 
in  .öamannc-'  '9JJatronc  172S  3.  49;  c§  crlannt 
flröfjcrc  ik'fanntfdiaft  bnrd)  ein  beliebtet  .'öam  = 
bnrgcr  Sofalftücf  uon  .ö.  iöorcfcnftcin  ('„ber 
5^oofe?4)entel"  betitelt  1,  ba-ö  in  mehveren  ?(nflatien 
(1742.  174G.  1747.  174.S)  crfdiien  nnb  and)  auf 
anbern  bcutfd)en  '-iMihueu  aufgeführt  nnirbe ; 
barühcr  .sSeitmüllcrö  '-Jicnbrnd.  Ter  Urfprnna  bc-5 
Srnntco  tüirb  auf  eine  (im  iManbe  1.S42  t)cr= 
brannte)  iuciblid)e  ^-iflur  mU  Wefanabnd)  im 
'-i^cutcl  an  ber  ,'öambnr'Acr  ''^Vtrifird)c  3nrücfiic= 
rührt.  '3lb5  3i)nüni)mon  u^il.  brcmifd)  (17G7j  se  het 
dal  Asbnk  im  bfise,  se  het  noch  T-n  blat  ut  dem 
ilsböke  'fie  ocrfteht  fid)  auf  altcv  .s>erfommen'.  — 
%k-  58encnnunn  einer  Alafd)enart  (für  2öür3= 
buriicr  C^'bclmciu)  ift  i^pcfybeutel  eiiitl-  '•'öoben- 
facf  bC'ö  'üod-y  nad)  ber  ^orm  ber  ^lajdje. 


33i"icf§Iiorn 


51 


bor}ren 


2^ijcfv()oru  1^1.  in  ^cv  ilk^iibiiiui  „iHC>  53orfC'liovn 
iiiiici'" ;  im  IG.  17.  3nl)vl).  bimtaiK-«  „in  ein  '-iiorfv; 
born  jacicn  (ober  jminiicn)".  Tlan  ucvnuitct 
imitdolonifdicn  Urjiinuui  bcr  Sicbcn'onrt  (fpcsiod 
in  nltDcntidi.  Cftcviicbränchcn).  Übvincny  ift 
'■^ocf'öhovn  im  IG.  ^ahvl).  ai\-  5^c,^cid)nnna  fiiv 
eine  '^(vt  bcÄ  iivicdi.  .s^en'?  (=  iir.  ai-fOK^paa 
iicliütfin;  in  Cflveid)  in  i^ocfdövnbl  bcv  ^1iamc 
bcc-  ^VMiannii-'bvobev'  (fdion  i^ot.  liaürm. 

5^obcn  i^J.  (älter  nlib.  ^öobem  bei  Öntbcv 
nnb  ucvein.^Mt  nod)  bei  Sogau  II  ö,  1<X>,  Dijl.  ben 
(Siiiennamcn  33obmcv)  m()b.  boden  bodem 
0)en.  l)odeincs  abb.  bodam  S[)l.,  tiav  aud)  in 
ben  üevuHinbtcn  Tialcflcn  nnb  Sprad)cn  fortlebt. 
"Jlhb.  bodam  lueiü  anf  not.  *bupma-  *budna-, 
loofiir  antilf.  botm  (cniil.  bottom)  eine  meitere 
llnrenelmäniafeit  bec-^  Xentalö  l)at;  not.  *budna- 
mirb  uiabrid)einlid)  bnrd)  bic  ^Ibleitnng  58ü()nc 
nnb  u'cil  bic  annergerm.  Spradien  be§  ibg. 
3tamme§  anf  bhudbnö-  aiv  ©rnnbform  (iin= 
meifcn:  lat.  fundus  (für  *fudnusi,  ffr.  budhnä- 
(für  *bhudbna-):  i\v.  TTuBuriv  an§  Oh'bf.  Ijhudh- 
men.  (?§  ift  ein  nribg.  SCmrt  mit  ber  '-Sebentunn 
'53oben,  @rnnb',  ba^  fidi  aber  an  fein  ftarfcc^ 
otai.  irgenb  einer  ibcj.  Spradic  onfdiIief)t.  — 
Ter  53obenfec  ()ot  feinen  9tamcn  feit  ber  ftaro; 
linijcrscit  (früber  lanis  Rrigantinus  'iBrcoen,^er= 
fee')  üon  ber  faifcrlid)en  '^^fal,?  jn  Bodema  (jctjt 
^obmann),  bac'  luol)!  '^Unr.  ^n  bem  Snbft. 
'-Boben  ift.  —  i^obmerci  J.  'i^orfd)nf5  anf  ben 
Atel  eine-o  3d)iffe§'  an§  nbb.  bodmerie,  engl, 
bottomry  (luofier  bann  and)  fr3.  bomerieV 

!^oftft  OJl.  'eine  Sdinmmmart'  crft  nbb.,  in 
ber  Cbcrlanfiß  nolfcniblid);  bafür  nbb.  (3.  iß.  andi 
bei  Sof;'  '^-^ofift;  ;]el)ner  1622  (lat  ba^  baier. 
nnb  benncberiv  '^^faucnfift,  tna?  für  53ofift 
(Sntftelnuui  au^^  nbb.  piMist  =  '^^f  anf  ift  mabr^ 
fdicinlidi  madit  ^baneben  andi  glcidibcb.  ^uben^ 
fift  bei  ^-i^anliinn^ö  LliJS  Hist.  Font.  Roll.  210). 

jPoflCU  9)t.  ml)b.  böge  al)b.  bogo  9)1.  =  anglf. 
boga  encd.  bow  '!öogen,  Jöieguni}':  Slbleitnnn 
üon  biegen,  alfo  nxitn-gl.  'Ärümmnng,  53iegnng' 
(mo^n  bie  gleidibeb.  3iiipe  uon  $indn).  3>gl.  bic 
nrgcrm.  onfannncnfet^nnncn  Gllcn bogen  nnb 
biegen  bogen. 

iPoliIc  A.  ml)b.  bole  ein  ber  oberb.  i^olt^:;= 
fpradie  frcmbcs,  urfin-gl.  mb.  nbb.  2Bort  (baier. 
bafür  l'abcn»;  ogl.  anorb.  bolr  ibaranö  engl, 
bole, I  '^anmftamm' :  t)icllcid)t  mit  ber  Sippe  uon 
53alfcn  jn  mbb.  boln  'roden',  gr.  cpdXa-rt 
''^aumftamm'.    3.  '-Sodiucrf. 

5i^ot)nc  Ts.  nU)b.  bOne  abb.  bona  5-.=  anglf. 
bean  engl,  bean,  nbl.  boon,  anorb.  baun.  Tic 
frübc  (Jnften',  be^ö  2i>onev'  igot.  *baunaj  mirb 
burd)  bie  lat.njerman.  ^enennnng  ber  frief.  o»fcl 


Raunonia  bc^engt.  Ci-c->  ift  nod)  nidit  gelungen 
ben  urgerm.  '4-^flanjcnnamcn  mit  ben  gleid)bcb. 
lat.  faba,  afloo.  bobü  (gr.  cpaKoc  'Sinfe')  fid)er 
,ut  oennittcln. 

boljucn  ;')tut.  crft  nhb.,  auy  gleidibeb.  nbb. 
bönen  =  nbl.  boenen  'fdieuern',  anglf.  b(')nian 
'polieren'  (engl.  bial.  to  boon  '3tranen  reparic-- 
rcn'i;  ba3u  abo  nrfprgl.  bb.  ba-i  mbb.  büenen 
'bobnen'  (got.  ^bönjan).  Tic  germ.  ©3.  bon  au§ 
Dorgerm.  bhan  'fd)cincn,  glänjen'  bangt  iüabr= 
fd)cinlid)  mit  ber  gr.  SBj.  cpav  (9aiviui,  ffr. 
bhänu  'Sdjein,  Sic^t,  ©tratjl',  altir.  bun  'lueifi' 
.Ulfammen. 

ii^ül)nculic&  (in  ber  'Kebenc-.art  ctma-^  gebt 
über  bac^  53obncnlieb);  bac-  SBort  länt  fid) 
biv  in§  lö.  ;^"i;abrb.  surüd  ucrfolgcn,  ol)nc  ba\i 
nn§  bav  ilkb  fclbft  bcfannt  tuäre.  (§6  fönntc 
eine  5(rt  ":]iriapeum  geiucfcn  fein,  ba  bic  ^obne 
bei  pcrfdiicbcncn  3>ölfcrn  al§  ©i)niboI  ber  Un= 
f'cufd)beit  Dorfommt  (ogl.  ba§  mitte lalterlid)c 
33obnenfeft,  gr.  -rruaveiiJia). 

JPöljnfiafc  Wl.  ''i^fufdicr'  (ber  oberb.  i^olf§= 
fpradie  frcmbi  nrfprgl.  bic  im  nörblidicn  9iicber= 
bcntfdilanb  üblidic  '-öc^cidmung  für  ben  nn^inf: 
tigcn  3dnieibcr.  3"  ber  3dn"eibnng  53cinliafc 
^•clfcnburg  11190;  bei  Sticlcr  1691  58cenl)afc. 
^'sm  ribenburg.  5?öbnbafc  (andi  53alfbafc) 
'Icame  ber  Äal^c;  bic  übertragene  53ebcntung  er= 
innert  an  ba'?  im  Sal^bnrgifdicn  für  ben  un= 
U'mftigen  ;')immermann  üblidien  Tadibafc  (eigtl. 
bic  Äat^e  mcincnb)  ober  oaunbafc  1  eigtl.  ben 
,^sgcl  mcincnb):  in  ber  .sl"ieimlid)fcit  ber  3(rbcit 
anf  5^übnc  ober  Speidier  liegt  bie  3>ergleidinng; 
anberfeit§  bietet  bic  in  .S^amburg  17.")ö  be^engtc 
3.i>cnbung  53ül)nl)afen  iagen  (bic  künftigen 
3dineibcrmcifter  Iiatten  ba§  'l^cdit,  bie  unninftigen 
3dincibcr  unter  Grlanbniv  bc-?  53ürgcrmcifter§ 
mit  poliseilidicr  .S>ülfe  jn  oerfolgcn,  ii'a§  "l^eiÄfev 
IGSö  De  vernac.  et  rer.  Germ,  significatione 
S.  31  fdiilbert)  einen  ineitercn  SInbalt  für  bic 
53c5eidinnng  53öbnbafe.  3ic  begegnet  fdion  in 
einer  -^Prenf;.  öanbc-^orbnung  üon  1577  foiuie 
1Ö92  im  nbb.  ÜBcgcförtcr  a  1^  nnb  mirb  von 
ociücr  1644  Gpiftcln  IV,  319  bcfprodien.  Tte 
i)b.  l^ittcraturfinadic  bcv'  16.  ^nbrbc-.  (5.  '-^3.  !i?ntbcr) 
fagtc  .sMimplcr  nnb  3tümplcr  für  ''^'fufdier'. 
3onfl  begegnen  für  ben  nnjünftigcn  3d)neibcr 
bie  Benennungen  Sdincibcrfrcttcr  nnb 
Störev,  and)  i^ofenfodi  (ber  intu'mftigc 
A-Ieifdicr  bieß  in  9}^ittclbcntfd)lanb  —  3.  B.  in 
ocig  —  '-önble). 

boljrctt  otm.  nd)b.  born  abb.  borön  =  nbl. 
boren,  anglf.  borian  engl,  to  bore  (unb  bore 
'Bohrlodi'j:  germ.  börön  'bobren'  nrneriDanbt 
mit  lat.  forare  'bobren'  unb  gr.  cpapduj  'pflüge'; 


93oi 


—    52    — 


93oot 


baui  luxii  itr.  bhurij  '8d)erc'  <  im  ^v.  cvidictnt  eine 
3>evbalRmv,5cl  berr  an^  bherrj  mit  ?ev  !i^e&eu= 
nmc\  'idicrcu' ).  örimbbcöeutujui  uon  ®,?.  bhar 
'mit  einem  fdiarfen  ^"snürument  bearbeiten'? 
5Biil.  nl)b.  öial.  53 obrer  '.öolsmurm'  nnö  cni^l. 
bore  'iBobrIod),  53obrer'. 

5Bot  i"*?.  'ein  2Bo(len,^cna'  erft  nliD.,  anv  nbb. 
baje,  nöl.  baai.  öa^  bem  :Koman.  emftammt  ifr,^ 
büiei:  citiil.  baize  '^oi*  mirb  eiiUl.  'iMnv.  fein. 

3?oifaIs  9JJ.  erft  nbb.,  nbb.  Urfiniinii*  für 
iöaifalt,  Dill,  '-öoi  unb  baysalt. 

JPojc  A.  ''Jtnfenonne'  anc-nbb.  boje.  nb(.  boei, 
bac'  mit  cniil.  buoy  anv  fr,?,  bout'-e  ''^oje',  nfr.v 
biiie  '.Sictte,  Aeffel'  (mobcr  mbb.  boie  ',"seffel') 
entlebnt  ift.  Vet3tc  Cnelle  Int.  boia  'jw'fel':  bie 
53oic  ift  nrfini^I.  'ein  auf  bem  SBnffer  fd)iinmmen= 
bc->,  mit  einem  Seil  befefti^^tev  Stiirf  .s>olji'. 

T  Öold)  Tl.  'Mabclian*  feit  DJkaler  lößl 
flcbiidn,  mit  i8eld)e  1  miv  nlcidibeb.  mbb.  balcbe 
=  nbl.  bolk. 

holt  in  iUifammenfetjnniien  unc^KanfboIb, 
2Bit3bolb  ufiu.  am  mbb.  -bolt  t^3en.  -beides: 
e&  ift  bic  unbetonte  ivorm  bes  mbb.  3tbj.  halt 
'fübn',  bae  unter  bnlb  bebanbelt  ift. 

T  böifcn  ;')tu).  'bridlcn',  erft  nbb.,  u'obl  ucr= 
lumibt  mit  bellen,  bni"  früher  eine  nlKicmcincre 
ii^ebcntnuii  ak-  im  llcbb.  b^tte;  vc\l  nbl.  bulken 
'bölfen,  blöfen'. 

•i'  ÖoUc  1  A.  ';')Uiieber  ei^entlid)  mit  bem  foI= 
flcnben  ibentifdi;  beibe  fitib  '.?(b,?uiciiuinnen  einer 
mutmanlid)cn  Wrnnbbcbeutunii  '.HnoUenaniiie^ö'; 
taum  iiHrr  i^r.  ßoXßöc;,  Int.  biilbus  ibnber  ennl. 
bulbi  ';',u)ieber  uon  Ginfluf;  nuf  bie  ^ebeutuiic^; 
f.  nnd)  ;', u'iebel. 

■i-  iBoUc  2  X  mbb.  bulle  Ql)b.  bolla  fy. 
'Mnoftic,  fiivielförmiiie«  O^efätY  =^  nn^lf.  bolla 
'Wefcifj,  3d)ale'  euiil.  bowi  '.Uuiiel,  'Junn',  3dialc, 
53ed)er'  uiuö  bem  (S^uiil.  entlebnt  nbb.  ^yomle). 
^ntereffnnt  ift  nbb.  liirni-bolla  r  nuiilf.  lii'-alod- 
bolla  '.\>irnfd)alc'.  CnciUHiv  mnr  ein  ^^eiiriff 
U'ie  'runblid)  erböbte  Aorm'  nrfin\il.  in  bem 
äl^orte;  Hill,  bnmit  nod)  mbb.  boln  nbb.  bolön 
'rollen,  luerfen,  id)leubern*,  iro.ui  uielleidn  nudi 
53nll. 

5Pö(lcr  IIJ.  erft  nbb.,  'Jlbleitnui^  bec-  unter 
bem  uorincn  Ü^orte  .uinc^oiiencn  mbb.  boln  'mcr^ 
feil';  Oiil.  fiHit  mbb.  bolcr  'il>nrfnurfdiinc*. 

Jt^oütücrf  '}i  fiuitnibb.  iH.Jwcrk  '2Burf= 
nmfdiine,  ^-i^ollmcrt',  in  bcr  erften  '•i^cbeutnuii  bem 
norirtcn  iBortc  ucrnumbt;  in  ber  leideren  luobl 
nu  Soblc  au.utfdiliefjen ;  nbl.  bohverk.  cncil. 
l)ul\vark.  ^\n  ber  benti^en  ^-i^ebeutuuii,  bie  feit 
bem  1."».  ,'snbrb.  iiilt,  brnui^  bn-?  iierm.  Jl'ort  ine- 
Glnu.  unb  J)iomnn.  (ruff.  bolvcrk,  frj.  boulovardi. 


!ÖoI,K»  '1^'-  iiihb.  nbb.  bolz  Wi.  =  nnorb. 
bolte.  nui^lf.  bolt  euiil.  bolt:  bn^i  nbl.  bout 
'Mlnmmcrnnaer.  5luf;erbnlb  bcö  C^erm.  ift  fein 
nruerainnbte»  SBort  (bbaldo-n-)  nndniemiefcn. 
Wn  mbb.  !)oln  'merfen,  fd)leubern'  ift  iUil^cn 
tnum  SU  oerbinben,  bn  cjerm.  t  au§  nortierm.  d 
nlv  "Jlblcituni^  nidit  ju  erflnren  mcire.  iOJnn 
bcnft  an  Gntlcbnuna  unb  llmbilbiiuii  nu§  Int. 
catapulla  (llJittclftufc  *bultai;  bn^iecicn  fin-id)t 
jebod),  bnfi  bie  roman.  Sin-nd)cn  (itni.  bolzone 
au-:?  mlat.  bultionom)  cv  uielmebr  bem  Werman. 
entlebiu  bnbcn.  iHlnt.  boltio  ift  fd)on  im 
8.  ^urbrb.  be^uiit. 

Jöombnfin  9JI.  '.s>nlbfeibe',  erft  nbb.,  nu§  frj. 
bonibasin,  u'ober  nud)  eni^I.  boinbasine:  le^te 
Cuellc   lat.  iir.   bombyx   '3cibcnrnuiie,   Seibc'. 

Ji^oiubnft  OJL  'fdmnilftiiic  2in-ad)c'  anv  bem 
feit  bem  IG.  ^"snbrb.  bcu'Uviten  iileidibeb.  eui^l. 
boiiibast:  biefev>  bebeutct  ciiitl-  ''-önumiuolle*,  refiL 
eine  %ü  'iönrdicnt',  bnnn  nudi  'Mleibcrfutter, 
■JUiviuntticrunvi'  i^önummolle  bientc  in  i^roüen 
ÜJJnffen  nl'5  3'Utter  für  bny  euiil.  2,Bam§);  lüegcn 
bcr  ^cbcutunticn  x\\[.  cnc\\.  fustian  '33nrd)ent' 
bnnn  nud)  'Sdimulft'  fornie  bns>  NE.  Dict.  3" 
C^runbe  liei^t  nfr^  bombace  (=  fiuitlnt.  bom- 
bäcem  nuy  g,v.  ßöiaßuE).  2)ie  ©ntlcbniiitii  iit§ 
Tcutfd)c  i^efdiab  um  IT'jO  (friU)cr  53cteg  Scffing 
1750  im  17.  Öittcrnturbricf). 

Si^ombc  A.  107S  in  5irnmer§  tcutfd)=ital.  3Sb. 
unb  feit  Siebe  IHSO  unb  Stieler  IGDl.  1095  unb 
Sdicibner  1  <)!).")  in  ben  Arembiuörterbüdiern  uer^ 
und)net:  in  bcr  2.  .'öälfte  bcv^  17.  ,urbrbi?.  ent= 
lebiu  nu^ö  frj.  liombe.  Da.ui  bom barbieren 
(feit  Sticlcr  1691.  1695  unb  Stcinbadi  17:M  uer^ 
.^cidincti  jn  frj.  bombarde;  53ombarbement 
feit  Spernnber  1727  unb  ^gaier  1728. 

S^oubuu  'J?.  am  fr,v  bonbon:  ben  Aremb= 
lüörtcrbüdicrn  uor  1750  fcblcnb,  in  ber  2.  .s>älftc 
bec"  is.  ^uibrb'o.  ciniicbüriunt  unb  uon  ben  '^n- 
riften  itinberlinii  1795  unb  (Snuu^c  -IsK)  erfoKv 
loy  befämpft  le»  nnirbc  uon  ilJoritj  1793  ®raiii= 
mnt.  2Bb.  S.  170  cmpfobleu). 

it3iin=inüt  T^.  im  'Jlnfnuii  bcS  18.  ioabrl)^. 
<53eleii:  'iMiilippi  1743  lUciicIn  ber  9ieimfd)miebe-- 
tiinft  S.  50,  ^^^rof.  JBill  in  5lltborr  fdnieb  eine 
„.Hritif  ber  ^^onmot-ö"  1719)  nnftrctcnb,  aber  in 
ben  Aiembuiörtcrbüdiern  b'\->  1750  feblenb  =  frj. 

bdll-liiot. 

r  JPoiiobtC'i?  'iintcn  2a(\'  iah  ('•hur,)  im  17. 
^'snbrb.  inod)  öfter??  in  '-i^iriier^?  Webiditen);  bei 
.\S.  Sndiv«  unb  ^?{i)rer  bafür  '-öonn  biee. 

5Soot  ')}l  ber  bb.  l'itternturfin-nd)e  bcö  10. 
,^\nbrb>ö.  üölliii  fremb  (bei  l'utber  unbeteiligt ;  ber 
fDiionnine  'i^ertretcr  bnfür  mnr  Mnbn  im  dM., 
llfndicn   unb    miinbnrtlid)   ;jille,    3d)ellid), 


33orb 


53    — 


Sorte 


SBciöliiui  im  Cbcvb.'.  iuiu  l">Jaalcv  IVjl  nod) 
iitfl)t  ucv.^cidmct,  luivD  53oot  üou  .\>cni)d)  lülG, 
6d)ottcl  16GH  unö  Sticlev  1G91  rccjiftriert,  aber 
bcr  i'ittcratiuiin'adic  cvft  um  1750  iicläufifl,  nad)- 
bcm  fdion  in  öcv  2.  ,'öälftc  bc5  IG.  imö  im  17. 
;uil)vl).  bic  nodi  nbO.  üblidicn  ;)Uiammcnict5unacu 
iöönmaitn,  '-^önlcutc,  '-Böfuicfcll,  '-i^uV 
t'ucdit,  neben  öic  im  "Jlnfanii  be'5  17.  oal)rl)ci. 
bic  cti)moloiii|iercnbc  t'auti^eftalt  ^ootymanu 
(fd)on  bei  .\>eniid)  IGIG)  ufm.  tiitt,  nudi  im  ^ody- 
beutfd).  cini]cbüriicrt  marcn.  ^cn  ^tuc-iiant^  bat 
bic  c^anjc  beutfd)e  Sii^pe  non  ^1cie^cr^entfd)(anö 
(icnommen,  luo  bay  ÜBort  im  lö.  ^u^bvb-  auftritt 
((ibuträuv  S\civ.  3o  bat  iöoct,  ^öofUübc,  i^of^ 
man;  aud)  .sSeluiii  IGII  [)at  ^oet  ak->  nöD. 
ffi^ort).  2Beaen  ber  CS-utlebuuna  uon  nöö.  See= 
auöbri'icfcn  iuv'  .s>od)bcntidic  f.  nod)  53orö,  lau. 
5)cn  obcrbcutfd).  Xialeften  ift  53oot  beute  nod) 
fremb.  2)ie  Urbeimat  bey  SDorteö  ift  (Suiilanb,  oon 
luo  cnol.  boat  ime.  bnti  im  13.  ^abrb-  iue  Tibi. 
(boot)  unb  ine  3iDb.  iiebruuiicn  ift;  an^lf.  bat  (= 
alun•^.  beit,  i^ot.  *baita-)  mar  fd)on  früber  nad) 
Stanbiiuauieu  (anorb.  batr,  fd)meb.  bat)  unb  5U 
bcn  'Jiomanen  ( fr3.  bateauj  unb  bcn  Gelten  (ci)mr. 
badj  gebruucicn.  llrfyrunij  üon  anglf.  bat  = 
gcrm.  baita-  unbcfannt. 

Sorb  50t.  mic  anbere  nautifd)c  3(u§brücfc 
(f.  baä-  üorige  SBort  fornie  ^arfborb  unb 
6tcucrborb)  an-:-^  bcm  l1cbö.  eiUlebnt.  Bord 
als  Sd)iff'5auv>örurf'  bcgccjnet  jufrübft  im  ^tnglf., 
iDo  ci-  tabula  iiloffiert;  bö.  müfjte  ba^  2S>ort  t 
im  3tuc^Iaut  b^ben,  rote  benn  mbb.  abb.  bort 
(@cn.  bortes)  'od)iff5ranb'  bezeugt  ift;  iu- 
bcm  ift  Dianb  —  Siamft  bic  geläufigere  oberb. 
53e3eid)nung  für  ha^,  roaö  ber  ^Jibb.  bord  nennt. 
Gngl.  board  oereinigt  jmei  ganj  t)erfd)icbene 
SBorte ;  ba^^  eine  —  anglf.  bord  —  bebeutet  eigtl. 
'53rett'  (got.  fötubaürd  '^'vunbrett',  ba},u  nb(.  daui- 
bord  '2:ambrett')  unb  ift  mit  bb.  53rett  uroer; 
luanbt;  ba^i^  anbere  bat  allein  bic  33ebcutung 
'JHanb'.    3.  53 ort,  58rett. 

SBörbc  ?•.  (Socftcr  33örbej  'frud)t6arc  Gbcne, 
^•lufjebenc'  auiJ  nbb.  börde  mnbb.  gebörde 
'@eiHd)tebe3irr,  eigtl.  '@cbübrlid)f'eit',  formell 
abb.  giburida. 

^orbcU  De.  au'j  frj.  bordel  i  mober  aud)  engl. 
bordel  unb  brotliel  =  nbl.  bordeelj,  bae  eigtl. 
'4">üttd)cn'  bebeutete  unb  rontan.  2lbleitung  aii^ 
beutfd).  33 ort  ':örett'  ift.  ^a^  jufrübft  bei 
iVifdjait  belegte  nbb.  2Boti  bringt  üom  Diiebcr^ 
Tbcin  im  IG.  ^sabrb-  cor,  mirb  in  ^tlbeitiniÄ 
©uemann  1615  unb  in  v.  ©allbaufcnc-  Defensio 
Patriae  1621  gcbraud)t  unb  IGlG  non  .s>eniid), 
1691  oon  Stieler  r)er3eid)nct  (bei  DJtaaler  1561 
feblt  65'  nod)). 


borbicrcu  otiu.  an->  fr,),  border,  bav  bcm 
bcutfd)on  '-13 orte  entflammt. 

S3orctfd),  53orretfd)  'iUt.  „mit  engl,  borage 
aue  f  rj.  bourrache,  bie^  auy  ital.  borragine.  Cucüe 
mlat.  borago,  ba»  mit  bcm  unt  15(M)  belegten 
'-8  u  r  r  i  d)  aui>  arab.  abü-ra^ 'i^sater  bee  3d)tucif?e5' 
abgeleitet  mirb  unb  fid)er  uon  bcr  arabifd)en  'OJlcbi- 
cin  auö  ucrbreitet  ift."     (^.  !öaift. 

borflCU  ;)tm.  mbb.  borgen  abb.  borgr-n  eigtl. 
'morauf  ad)tbaben,  icm.  fd)onen',  bann  'ibm 
oablung  erlaffen,  borgen'  (aud)  "^ürge  fein  für 
cttuay')=  anglf.  borgian 'bebüten'  unb  'borgen' 
engl,  to  borrow  'borgen'.  Xa  bic  ^cbeutung 
'■Jldjtung  morauf  baben'  bcn  beibcn  anöercn 
'borgen'  unb  'bürgen'  ^u  (^runbc  liegen  tann, 
barf  man  aflou.  brega  'id)  forge  für  ctiüac^'  uer= 
gleidien.  SBurjelform  märe  germ.  borg-  uorgerm. 
bhargh-:  picllcid)t  ift  bergen  jur  felben  ©urjel 
ju  ftcücn. 

23ortc  ^•.  nbb.  öcbnmort,  ba^S'  bcn  oberb.  9Jla. 
feblt;  bay  eigtl.  bb.  ©ort  bafür  ift  'Jtinbe.  2>gl. 
nbb.  barke,  anorb.  borkr  (baber  engl,  bark) 
''Jiinbc';  got.  *barkus  feblt.  i5eriuanbtfd)aft  mit 
bergen  fim  Sinne  uon  'umbüllcn')  märe  laut: 
lid)  möglid);  bod)  ift  ^csiebung  ju  53irfe  mcgcn 
ffr.  bhnrja  9Ji.  'Sirfe'  —  9i.  '^Birfcnrinbe'  roabr= 
fd)cinlid)cr. 

33orn  l^t.  nbb.   Aorm.  für  bb.  53runncn. 

i^örfc  f^-.  mbb.  burse  '^öric,  53euter,  aud) 
'jufammcnlebenöe  ®cnoffenfd)aft'  aijb.  burissa 
'Iafd)e';  ugl.  nbl.  beurs,  bcm  ba^  nbb.  SBort 
feinen  lonoofal  unb  fein  s  (für  scb)  ücrbanft. 
Spontan.  IhiprungS  (frj.  bourse,  ttal.  borsa) ;  bic 
roman.  Sippe  entftamntt  le^tlid)  bcm  gr.  ßupöa 
'abgezogene»  [yell'.  2)a§  SSoit  trat  an  Stelle 
eines  altgerm.  DiamcnS,  bcr  eine  äbnlid)e  ^c= 
beutungvcntmictlung  3eigt:  anorb.  pungr  'iieber^ 
fd)laud),  Sd)laud),  t^elbbcutcr,  got.  puggs,  ai}b. 
scazpfung  'Öelbbeutel'.    injl.  ^urfd)e. 

33orft  d)l.  3u  bcrftcn. 

iöorftc  ^•.  mbb.  börste  Jy.  —  bürst  borst  9)I9Z. 
al)b.  burst  ÜJlDt.  =  anglf.  byrst  unb  mit  l-2(b= 
Icitung  brystl  engl,  bristle  '53orftc' :  bors  al§ 
germ.  (ijeftalt  bcr  ©urzelfilbc  ftedt  aud)  in  engl, 
bur  'illette'  am  anglf.  *burr  (für  *burzu-  eigtl. 
bic  '53orftigc'j.  3?orgernt.  bhers-  zeigt  fid)  in 
altinb.  bhrs-ti-  'SpiBc,  oa^c,  Gcfc';  aud)  in  lat. 
fastigium  'äut,crfte  Saute"?    i^gl.  58ürftc. 

Söort  9t.  '28rctt'  mbb.  bort;  ogl.  got.  fötu- 
baürd 'miRbanf,  afäd)f.  nbl.  bord,  anglf.  bord 
'53rett,  Sd)ilb,  lifd),  lafel'  engl,  board  (f.  iöorb): 
öac-'  altgerm.  ©ort  bord  bebeutete  ba^sfclbc  rcie 
53rett,  momit  cä  in  3(blaut5.ocrbältniv.  ftebt. 

23ortc  A.  '^anb  ober  ^Öcfat?  aue  öolbfäbeu 
unb    Seibc',   ältere  53ebcutuiuj  cinfad)  'JKanb' 


S3öjrf)iing 


54 


hxad) 


in()b.  borte  'Ouinb,  (Jinfaifuiu^,  i^anb,  '-i^ovtc'  i  inil. 
iiod)  ba^  iicrtimiiMc  'öovbi  ahb.  borto  '3aiuii, 
33eia5'  löaraii'-ö  ital.  bordo  '::liani),  (S-infafniiuf , 
frj.  biiiil  :  iHil.  nodi  aiiiili.  borda  '3aum,  '-i-^ciatr- 
it^öfd)unfl  A.  im  1<>.  MM).  a(v  ''^(hbad)inui 
cinctf  ÜHillc^"'  bei  bcii  MriciK-ldirirtftcIlcvn  (s-  'i^- 
Spcrflc  1599  Architectura  12.  29i>.  :U  iifiu.» 
jchr  iicläitfiii:  ju  bcm  lößl  uoii  DJkalcv  :il9a 
vci^iftricilcu  ^öfdi,  'iUiidi  'iHajcn'  i^chöviii  ibci 
üanipoDiue  ir4<i  älMiiciituifd)  cacspes).  ^3(l)b. 
*büsc  *bnsci  '^iai'cn'  fcl)lcn. 

böfc  5(bi.  nilib.  bii'se  nhb.  l)ösi  'idilcdit,  uii; 
nü^,  lnftcrii'id)tivi' :  ein  beut  Tcutkheii  eiacncö 
SBovt,  baö  bcu  übviiieu  Xialctten  fehlt;  (33ninb- 
bcbeutuiii^  mav  imd)  abit.  bosa  ''il-'Ol'lcn*  —  bösön 
'läflcvii'  luobl  'böviuillii^  vebcnb'  (Cnv^n  nie.  bösten 
cni^l.  1(1  boast  'inablen'  nn-ö  ani^lj.  *b()ycUanV). 
&v.  cpaöXoq  jdicint  nidit  ncrn'anbt  .ui  iein  lev 
iicl)ört  eliev  ',n  iiot.  bahva-i.  —  iiUiieiuid)t  W. 
(obevvlicin.  '-i^O'>R)idit)  ndib.  bd-sewibt  (nbb. 
büsewihl  •.  i  2lMd)t.  —  '-öoöbcit  a.  nihb.  alib. 
bösheit  obnc  Umlaut,  mcil  früh  bie  Snnfope 
bc§  umlnntcnben  i  eintrat,  llvoevmanbt  ift  cni  = 
pörcn. 

boficliti  ;')tn'. 'Meiiel  jdiieben'  ;,n  nilib.  l)<V/;n 
(ol)ne  bie  l-^^lbleituniv  'idilaiien'  nnb  'Mciiel 
idiiebcn'    i.  "Jlnition,  '-iUutel'. 

boffcln-  otiiL  'erhabene  ':}(rbeit  uiad)cn'  an^i' 
fvj.  bosseler,  luobcr  and)  enal.  '•>  "-inboss  '(\c-- 
tiicben  arbeiten'. 

V  JPoH  llJ.  '.'öalbiticfel'  (bei  llJaaler  ir>Gl 
^önle  'ciiiliurni'):  ein  idniulb.aleniann.  il'ort, 
im  Whb.  '.?lbb.  nnbc.^eiuit,  aber  n>eil  bnrd)  bie 
bb.  L'autuevfdiiebnnii  oon  bem  luniiHinbten  fr!. 
botte  iietvennt,  id)on  friüiev  am  Tberrbein  imr 
hanben.  ^'nui  1.").  ,'sabrb.  (},.  *-ö.  bei  Weiler  v. 
.Slcijcrepeni )  in  bev  '.'lebenf orm  5^  o  t  f  d)  n  d)  C-^  o  1 1  = 
fd)udr. 

t  ^o^c  'J3i.  ''-^nnb  2troh  ober  Aladiv'  mhb. 
bö^e  abb.  böy,«). 

ii^otc  "Dt.  mbb.  b(jtc  abb.  liulo  —  anbb. 
anbl.  IhkIo,  an(\\i.  bnda  'i^ote' :  iicvm.  *budan- 
ift  "Jiom.  "Jlacnt.  uon  ber  in  b  i e  t  e  n  itedenben 'i*Jv 
ncvm.  bud.  iE>iV  bbudb.  Ta.^i  '-iU"»  1  j d)  a f t  auv 
in()b.  boteschafl  botschaft  abb.  jjofoscaft  bo- 
tascaf  (aidd)j.  bodsrepi  ani^lj.  bodscipe);  f. 
=  id)aft. 

^otf(f)aftcr  9.1?.  bafüv  in  ben  'Keidivabjdiieben 
nom  t5nDc  ^ec■'  l.">.  ^uihrbv.  bie-  uim  ^Keaenvbnri^r 
DonKi.')!  *^otidiaft  fonhxt  alö  '(>kianbiid)att'; 
fo  and)  oft  bei  l'nthcr  ,v  'i^.  2  Mov. ."),  3 1,  um  neuere 
i^ibelaucniabeu  "iUtidiaftcr  cinflejet.^t  haben. 
2:ann  tritt  —  jucrft  bei  ,'soh.  i^ümnäuy  l(i.Jl 
(lapilulationcs  Impcralorum  3.  'ül  —  ^ott  = 
fdjafftcr 'nuncius*  neben 'V  Ott  jdiafft'legalio' 


auf  alc^  ^cjeidinnui^  bev  cinsclncn  93KtaIiebe§ 
einer  i^ot jd)aft.  '-8  o  t  f  d)  a  f  t  e  r  i^cbilbct  une  ,H  u  n  b  = 
i  dl  a  f  t  e  r  nn':>  W  e  f  e  1 1 1  di  a  f  t  e  r  eridiciiu  i^lcidi^eitiii 
uereiu.H'lt  i,^.  ir  iHiiiantonhoiintal  Kili^  A  S^  B  -l-a 
C.  li'i  'nicr  mit  einer  initfdiaft  beanftraiit  ift'. 
Tod)  u)nrbe  bac-  fid)  bauuilc'  einbüracrnbe  fr^ 
aiiibassadeur  alUiemein  iicbrand)t.  »"sufolAC  ber 
fronen  3treititifeiten  über  bie  biplomatifd)en  'Mamy- 
flaffen  beim  lltimmciier  üoui^rcn  KiTT  ff.  fd)eint  am 
ilnener  .'öof  bav'  '■^ebürfnic'  aofnhlt  luorben  ,^ii  fein, 
and)  im  Tcutfdien  ,vinfd)cn  höheren  nnb  niebcren 
WcfauMcn  ,^ufdieibeu:  baboi  iintrbe  füramliassa- 
dour  iUnfd)after,  für  cnvoye  '^Üuief aubtcr 
i^eiiulhlt  i;i-^eleiic  ein.u'ln  feit  KiOGi.  Ter  il>iener 
3tn-ad)iiebrand)  büniert  fid)  fd)lienlid)  feit  etma 
1711  [vc\\.  buy  im  ,^nli  1711  am  ^lieaeuvburiicr 
J){eid)ötart  ucreinbarte  '^U-ojcft  einer  bcftänbinen 
SBahlfaintnlation  ^>lrt.  XXllli  aud)  im  ))\c\d)  aiU 
mdhlid)  ein  für  ben  miubefteuö  furfürfllidicn 
i^crtreter.  Ta.^n  ftimmt  (S.  &.  .vSeränc-'  1721 
Webidilc  nnb  lat.  ."sufdiriften  3.  27:?,  ber  ba§ 
Üinn-t  ak-'  am  älMener  .s>ofc  iicbrand)t  jnr  53c> 
fciti^nni^  be«?  uerbreiteten  5(m b af f ab enr  em= 
pfiehlt.    %  Tone. 

il^ötttftcr  fli.  '}lo\]\.  ^ili^eiU.  3um  \[c\.  il^orte. 
Jt^iUtiri)  '))l  mhb.  1h. loch  boteche  9JJ.  abb. 
hotaldia  Tv. ;  '-l-^cjiehuiu^  ,^ur  Sippe  uon  iMitte 
ift  UHihrfd)einiid);  u^l.  nod)  aiuilf.  bodig  eucil. 
body  'iiörper',  ahb.  builcminjr,  uielleidit  and) 
nbb.  "-öoben":"  iHn-u)anbtfd)aft  mit  lat.=nr.  apo- 
tliL'ka  liefsc  fid)  mit  einem  .löiniueiv  auf  nhb. 
^ifd)of  an§  episcopus  empfehlen;  inil.  ital. 
bultcjra  (frj.  boulique). 

i>iiuonct  l^c.  ifeit  "Dienaiuev  1722,  3pauu= 
tiuö  172n  nnb  3perauber  1727  iierjeid)uet  i  axbi 
fr,^.  bouiiiK't  i3unoinmui  fiub  3traun  nnb 
fd)iiiei'>.  ''Diaieu,  haier.  '■lhifd)eni. 

iinuulc  A.  (^n''>  eiuil.  hnwl,  f.  '^Uille-. 
büi;cn  ;',tR).  um  1n<I(i  übernommen  anv  eiu^l. 
td  l)(.x.  filtere  'iliebeuform  am  Gnbc  be§  18. 
»uihrhv.  baren  bei '-I^üraer,  2lMelanb,  .Hinblcben, 
3enme;  and)  nod)  3d)iller  Aicffo  V  7  ibu"?  a 
für  euiil.  o  u'ie  in  A-rad  en^il.  frock).  Tic 
neuere  Vantform  iWoetbc  .")(>,  I(i7)  ift  nad)  bev 
cnfll.  3d)rcihunii  lU'veiiolt. 

lioiKCttcit,  boDCottiercn  C)Uv.  am-'  bem  im 
."öcrbft  iSSd  auftommenbcn  i^leid)beb.  eufll.  to 
b()yc(jll.  A>auptumnn  ^uime-ö  "iUn)cott  mar  Wnty= 
uermaltcr  ,^n  'i!o\u\i)  ''A'Jaft  in  ber  Wraffd)aft  "IKapo 
in  ,'svlanb;  über  ihn  fprad)  bie  irifdic  'i'anbliiia 
Isso  ihren  'V>an]\  a\b>,  luorauf  l)in  uicmanb  für 
ihn  arbeiten  unb  mit  ihm  uerfehvcu  mollte;  er 
mar  ba-ö  erfte  Cpfer  bey  nad)  ibm  benannten 
i'erfabvcu«^.  Üi^l.  bae  NE.  Dict  unter  Jjoycott. 
Ornrf)  ^?(bi.  (bef.  in  ;')Ufammenfel3uniien   mic 


'i^xad 


55 


53rniic 


58rad)fclb  ujui.)  ijt  crfl  iidb.;  in()b.  ift  imv  bic 
3ufantincnicl?uiiii  l)rachmanet  \"sunt',  ba^  a[^ 
erftc-^  ilontiiofition^oalicb  ein  Subft.  bräche  af)b. 
brähha  (iimbb.  bräke)  J-.  'oratio  prima'  cut= 
I)ält:  bic  58vnd)c  ift  Umbvcd)unci  bc^i  55obcn§ 
nadi  bcr  (ynitc;  ',u  dvcdicn. 

i&rad  ')l  '^^luvidiutV  a\b>  innbb.  brak  '@c- 
brcdicu,  'lUaiuicl'  cic\Ü.  ''-Bnid)' ;  inil.  ciuil.  brack 
'üövud),  ("stiller';  f.  brcd)cii. 

SBrnrfc  9Ji.  ml)b.  mnbb.  bracke  al)b.  bracko 
'Sinivliunb' ;  faiim  ucnuanbt  mit  ancilf.  ra;cc 
nüttelciuil.  racch'3inirimnb'(anorb.  rakke  >.  ©iitil. 
bratchct  '3inirl)unb'  ait'ö  mittelciuil.  braclie  cnt^ 
ftamuit  belli  afr,v  Ijrache,  ba^^  mit  feiner  vornan. 
(Sippe  (Pill,  itctl.  bracco,  fvj.  l)raque  brächet) 
germ.  Urfprniuv^i  ift.  9.11an  bcntt  an  3>eruianbt= 
jdiaft  mit  lat.  fragrare  'ftarf  riedicn'. 

^rorflimifcr  9J.  'Sccruaffcv',  erft  nlib.,  anö 
nbb.  brakwater,  ogl.  nbl.  brakwater,  ba^n  engl, 
brack  'Salj',  nbl.  brack  'falsig' ;  engl,  brackish 
water  'i^vadmaffer'. 

t  !0rnöcu  'DL  '©ehivn'  (nbb.)  aui^  mnbb. 
bregen  =  nM.  l)rein,  engl,  brain  (anglf.  braj- 
gen).  '}(lv  nnlevulan^t  luivb  nerglidien  gr.  ßpex^oc 
'isovbertopf ;  nvfprgl.  2Bnr3elgeftalt  märe  für 
ba'^  gevm.  nnb  ba«i  gr.  3Bort  mregh  mrogh  nad) 
Cftl)off  9JJorpli.  Untcrf.  V,  92. 

^ramiccicl  'iJl.  C-Bvamftangc)  5"-  cvft  nlib., 
aii§  nbl.  braiiizeil  mit  glcidicr  53ebentnng. 

JÖrnitb  Dt.  mllö.  brant  id)  aliö.  brant  m. 
=  anglf.  brand  engl,  brand  ''-Bran^,  (Vener= 
branb,  Micn',  anorb.  brandr  '53ranb,  .Hieif:  jn 
brennen,  2.B3.  bren  (au§  bem  3}einfd).  flammt 
bte  roman.  Sippe  oon  frj.  branden  'J-arfel'). — 
branbmarfen  'ein  3cid)en  einbrennen',  erft 
n()b.  —  branben  '^\Xm.,  erft  nbb.,  an§  nbb. 
nbl.  branden,  baö  jn  iß  ran  b  geliövt  nnb  eigtl. 
'flammen,  fidi  mie  ^s-lammcn  bcmcgcn'  bebeutet; 
baju  ^ranbung.  —  !öranber  DI.,  nur  iil)b., 
an§  glcidibeb.  nbl.  brander  'mit  iörennftoff  ge= 
füUteö  Sdiiff  jnm  5ln,^ünben  feinöl.  Sdiiffe'. 

^ranbbrtcf  Dl.  eigtl.  'amtlidie  58efdieinigung 
für  öente,  bie  ha^  3')i"e  im  ("s-eucr  oerloren  baben, 
um  DJlitleib  ju  cvmed'cn'  bann  '33ettclbricf'. 
3nerft  in  MinMeben-?  2tubentcn=2Bb.  1781  gc= 
budit;  fridier  '-Beleg  IGGs  isagantenliofpital  B  8^. 

T  S^routc  A-.  f.  'iUanfe. 
Sörnffc  f"^-.  'Seil  am  Gnöc  ber  Segclftangcn' 
erft  nlib.,  any  nbl.  bras  fvj.  bras  1  ans  brachiiim 
eigtl.  '2Irm'  bann  'treffe  an  einer  Segclftange'); 
br äffen  'bie  ^raffen  inditcn'  nbl.  brassen 
an§  frj.  brasser;  t)gl.  andi  nodi  engl,  brace 
'Segelfeil'  gleidien  llrfprunge. 

Straffen  'Dl.  iTvifdmame)  ndiö.  brahsem 
brasem  al)b.  brahsa  brahsia  brahsina  'Dl.O"-; 


i>ie  oberb.  9?la.  bemaliren  nodi  jet^t  bie  Aorm 
'-öradifme  iDic  Aorm  '^raffe  a.,  53r äffen 'DI. 
ift  mnb.  mö.;  bei  Gr.  '^llbenic^  im  Gfop  1!) 
bafür  53  reff  um;  pommer.  braksen).  33gl.  bic 
glcidibeb.  nbl.  brasem,  engl,  brasse.  2(u§  beni 
'Jlltöentfdicn  flammt  fv^.  brC'me  (au§  *braxmaV), 
moraU'->  engl,  brcam  entlclint  ift.  Tic  Sippe 
gebort  vnelleidit  511  einem  altgerm.  ft.  -^xw.  breh- 
wan  'glänjen'. 

t  JBraft  'DI.  'öram'  (int  18.  "salirt).  aw.^-- 
gcftorbeni  mbb.  brasty  ju  ©cbreften. 
t  »raft  931.  f.  ^rat5. 
SBratcii  931.  mbb.  brate  al)b.  brato  '331. ;  äu= 
frübft  al'ö  lat.  brädo  'Sdiinfcn'  im  '2(nfang  bc§ 
6.  3öbi'l)y-  t^ci  bem  fränf.  ^(r,^t  5(ntliimu§  bc= 
^cugt.  Ta§  mlat.  S'Bort  ift  audi  fvüb  roman.  ge= 
morbcn:  proucns.  bradon  'ÜBulft,  Jleifdi,  'iBabe'. 
3]gl.  anöb.  brädo  unter  '-IBaöc,  unö  'Söabc'  mar 
audi  bic  al)b.  mbb.  ^gebeutung.  ?iber  fdion  in 
mbb.  Seit  jcigt  fid)  bie  lieutigc  '^cbcutung  unter 
bem  Ginflut]  tion  braten. 

braten  Stiu.ndib.  ])niten  alib.  brätan  ft.  ;]tiu. 
=  uDl.  braden,  anglf.  brä-dan  'braten' :  bie  germ. 
ft.  'i^erbalnnirjcl  länt  fidi  al-?  uovgevm.  blu-edh 
ober  bhr»H  öenteu;  Icl3tcre6  bdtte  nielleidit  an 
bem  unter  iörobem  jitierten  aliö.  brädam  eine 
Stü^e.  53rüten  (got.  *brödjan)  fönnte  and) 
3ur  felben  SBurjel  geftellt  merben.  Stuf  Porgerm. 
bhredh  roeift  audi  gr.  TrpriGuj  (fallÄ  für  ^cppriBiu  ?) 
'ucrbrennen,  in  '-öraub  fegen'  (meift  mit  bem 
oufat5  TTupii.    S.  nodi  'Kilo pr et. 

^^rntid)C  ^■.  im  17.  C^abrh.  entlebnt  au^  ital. 
viola  da  braccio. 

brausen  :^iw.  mliD.  brachen  abb.  brühhan 
:=  anglf.  brücan  'geniefien'  (aud)  'pcrbanen, 
ertragen' )  engl,  to  brock  'ertragen,  leiben,  bul= 
ben' ;  afädif.  brükan,  got.  brükjan  'braudien, 
geniefjen'.  2em  '3iorb.  ift  'ba^  ociti«.  urfprgl. 
frcmb.  2^ie  oorgcrm.  ©eftalt  ber  2Bj.  bhrüg 
ftimmt  SU  lat.  fruor,  bay  a\\.^  *fruvor  für  *frug- 
vor  entftanben  ift;  bac--  '4>ait.  lat.  fructus,  'itav 
laiUlidi  mit  gcbraudit  unb  got.  *brühts  iöcntifdi 
ift,  3eigt  ben  rour^claucdautenöcn  Outtural,  cbenfo 
lat.  fruges  ufm.  9tominalbil^ung  au§  Söj.  brük 
(bhriig)  ift  ^raudi,  aliö.  brüh. 

23rouc  5.  mbb.  brä  bräwe.  ©§  geben  jrcei 
laut=  unt)  bebeutungv'Permanbtc  SBorte  im  ®erm. 
nebeneinanbcr  ber,  bie  fidi  ntebi-fadi  gcmifdit 
baben;  ben  alten  Unterfdncb  geigen  anorb.  bn'm 
''Jtugenbraue'  unb  anorb.  brä  '3(ugenlib'.  3'" 
3ri)b.,  roo  'üal^  alte  brii  '33rauc'  (=  ffr.  bhrii, 
gr.  öq)pü(;.  afloo.  brüvii  au&ftarb,  fagtc  man 
bafür  ubarbräwa  —  obarun  bräwa  (=  anglf. 
oferbrüa  mc.  uvere  brejes).  9^Iit  ibg.  bhrCi 
ftcbt  o.{)'b.  bräwa  in  fcincrlci  etiimologifdicm  3"= 


brauen 


56    — 


breit 


fammentianö.   2:ic§  bctul)t  auf  gcnn.  bre(h)w6- 
luic  ani^Ii.  brä-w  auf  ticrm.  bre(h)vvi-. 

brauen ;  )tiv.  mbb.  brfnven  briuwen  ahti.  briu- 
wan  =  anorb.  brugga,  nbl.  brouwen.  aiuill.  br(''<>- 
wan  cnfli.  to  brew.  ;]u  bcr  aui?  bicjcn  i^cvbcll 
ciidilicf5barcn  altflcrni.  ftarfcu  i^cvbnlnnivjcl  bni 
auy  ibii.  bhru  (bhrew-bherw)  'brauen'  ticbovt 
pbniil.=tbraf.  ßpörov  'iöicr,  Cbftiucin',  ba^>  luobl 
für  C[X.  *9pö-Tov  ücbt;  and)  lat.  defrülum  'cin^ 
i"(ctod)tcv  5}Jdü'  foiinc  lerveoV.  ferner  altir.  bru- 
tlie  ''-8rühc'  ibriith  'Wlut'  —  bniitli  '.Uod)cn'!. 
Unter  5^rot  nnrb  übriiicn'?  iKSeiiit,  bnr,  bie  '-iV 
beutunn  ber  2Bj.  bhru-  früher  einuml  eine  all 
iicnicincre  niar;  v(\\.  and)  nodi  brobcin. 

brnun  '?lbi.  nibb.  a()b.  anbb.  bnm  =  nbl. 
bruin.  frief.  anaÜ.  bn'in  cnal-  brown,  anorb. 
bri'inn.  Ter  iienn.  Aarbennanie  brauii  inc^  "Mo- 
man.  <vc{l.  bic  Siiu^e  von  ita(.  l)run(),  ü;v  brun; 
j.  blonb'  iinb  inc'  £'it.  ibrünas  'braun').  Tie 
cifltl.  Stannni'ilbe  uon  ib^.  bbr-üno-  cv)d)cint  in 
lit.  beras  'braun'  ivc\\.  ^äx),  foroic  reburli,^iei1 
in  ffr.  babbrü-s  'rotbraun'  unb  biefc  Aorni  bcc- 
5(bi.  erfdieint  aenieinibiv  aU>  53e,^eid)nuna  cine-ö 
'bräunlidieti  im  Ülniiier  Icbcnbcn  Säuiictiercö' 
(v<\\.  '-hieben,  '-l^raun  a\->  '.luinicn  bcö  '-i^ärcn 
f.  unter  '-i^är. 

S^röniic  ?(.  ni()b.  briune  'ba§  Söraunfcin' 
,^u  braun  (alö.Ürantlicit  'braunrote (?ntu'inbuna 
ber  l'uftriihrc' '. 

it^rnuv  ll'i.  nihb.  brüs  'L'ännen,  ^häufen'. 
-  üraufcn  ;ltni.  uihb.  brfisen  =  nbl.  hniison 
'braufen'  ju  bruis  '3d)auut,  Wifdit' ;  baut  audi 
"-Ö raufe  7s:  'Wientanne'. 

T  iörnu)d)C  a.  ''-yeule'  nibb.  brüsclie  'mit 
*-ölul  uiucrlaufcnc  '-i^cule';  ha\n  eniil.  Ijriskct 
''■öruit  ber  liere'  unb  anorb.  lnji'isk  'Mnoriiel'. 
Xer  allen  aemeiniamc  3tamm  müntc  'runblidic 
(^rböbuna'  bebeutet  haben.  3.  nod)  '-i^- ik- di c n. 
iPrnut  A.  nibb.  abb.  brfit  a-;  flot.  brnps 
(Stannn  bnuli-)  bcbeulet  '3d)nneiiertod)tcr' ;  ba.^u 
flot.  bn"ij)-fa}js  '^^rautherr'  uiot.  I'a|)s  ^leid)  flr. 
ttöök;.  bav,  wie  iroTvia  .^cijit,  für  ttötk;  = 
altinb.  patis  '.'öcrr'  fleht!,  b.  l).  '53röutiaam'. 
ÜJJbb.  bnil  be.^eidmct  bie  'juniie  Arau,  bic  iKen^ 
ücnndhlte';  bao  entlehnte  nfr^.  bru,  älter  bruy 
id)liei";t  fid)  feiner  '^H^bentuuii  lucrtcn  .uinädift  an 
iiot.  I)rri|)s  '3d)n'ieaertoditcr'  (flot.lat.  brfita  in 
Wloffen  unb  infd)riftlid));  »fll.  nr.  vü|aq)n  'Girant, 
iuniie  ?rvan,  3d)niieacrtoditer'.  9luf  ciifll.  iöobcn 
Ulli-  nuillf-  bryd  ''-l^raut'  engl,  bride  'jun^ie 
Arau';  u^l.  nodi  enal.  Iiridal  '.s>odi,Kit*  an<:> 
auiilf.  bryd-oab»  'ihautbier'  lalfo  urfm^il.  bride- 
ale>.  'Jluenuirtiiie  i^erumubte  fehlen  für  aerm. 
brüdi-,   rocnn   nidit    lat.    Frulis   a\<-  '-öeinamc 


bcr  93cnu§,  ba§  einige  au?<    gr.  ^li^hrobitc 
beuten,   rcrmaubt  ift  (ibg.  ®rbf.   bhriiti-V). 

ii^räutioam  $)].  mbb.  briutegome  ah'O.  bruti- 
goino   =^    afädlf.    brüdigumo,    nbl.    In-uidegom 
bruig(jm,  auiilf.  brydguma  (eui^l.  mit  Umbeutung 
bridegroom,  angelcbnt   an  grodin  '^uiuiilinn'), 
anorb.    brüSgume.     Ta?    Mompofitum    (bafür 
got.  briij)-fal)s  eigtl.  '^rautberr'  f.  unter  5ßraut) 
erfdieint  überall  in  ber  nbb.  53ebcutung.    Ta§ 
2.  ilHntelcmcnt  ift  got.  anglf.  guma  =  abb.  gomo 
'iliann'  (urücrmanbt  bem  lat.  bomo  'Wenfdi' 
a\K-  ibg.  glioinon;  vgl.  O.'tanni.     ,^mi  bcn  nib. 
nbb. 'AUa.  haftet  *-i-<räutigam  in  mannigfaltigen 
ijaiugcflaltungcn  (mcdlcnhurg.  brüjain,  uicftfäl. 
l)ruiiiie.  thüring.  braitxn  britxn  brlligain,  fränf.= 
henncberg.  brltxm;  aber  in  Cberbeutfdilanb  hat 
bie  ^i^olMlH-adie  bafür  meift  .sSodijeitcr  (eben= 
fo  .\>od)seiterin  für^Prant)  eingeführt  feit  ber 
mhb.   ;^cit   (fdnuäb.  bautseitr,  elfäff.   böxtziler, 
baier.  lioxtseilr:  biefc '-J-<c',oidinung  rcid)t  nörblidi 
biv  auy  Cbcrhcff.i.  '^Ino  Thüringen  unrb  '-i^raul 
für  ''-i^räutigam'  angegeben  mgl.  .v»err  '-i^ruht 
bei  ilHndimann  17;i2  '^^oefic  ber  !)iieberfad)fen  II, 
ITC));  ähnlid)  früh  engl-  bride  für  bridegroom. 
brnü  'Jlbj.  auy  frj.  brave,   bcffen  Urf^rnug 
ani'    lat.   barbarus   fcftfteht.      2)a§   frj.   SBort 
unirbe  im  ;5i) jährigen  Kriege   bei  un§  populär 
(^eleg:  i'iofdierofdi  1(;42  Wcf.  Wi-  h  ''D  »nö 
ift  feit   ;lcillcr   Kl  Di   (5-inftcln  IIb  Hill    in  bcn 
Arembuun-tcrhüd)ern   verKidniet ;    .s>enifd}   lülG 
bietet  e-ö  nodi  uidit,  mohl  aber  3d)ottcl  KJGii  unb 
3tieler  l(Jf)l. 

brauo  C^lueruf)  um  1750  bei  un§  auftommenb 
nad)  ital.  bravo  (eigtl.  51nruf  =  'brauer  ÜJiann'; 
im  'Jlnruf  on  eine  Arau  aber  ital.  brava). 

brctbcn  mhb.  bri'cben  abb.  bri'liban  =  got. 
Ijrikan,  anbb.  auglf.  bröcan  engl,  lo  break,  nbl. 
broken  'bredien':  aui->  einer  gemcingerm.  ftarfen 
l^erbalnnirjel  brük  =  norgerm.  bhreg-  in  lat. 
frangere,  beffen  ^Jiafal  in  l'rOg-i  fehlt  (lat.  fr<"gi- 
mus  =  got.  brc'kum).  5!}Jit  "Jlblaut  finb  au§  ber= 
fclben  äCnirjel  gcbilbet  nl)b.  '-öradifclb,  '-örud), 
^^rorfcn. 

SÖrcflen  f.  '-i^ ragen. 

Jt^rci  l'J.  mhb.  bri  abb.  brio  ( Wen.  briwos)  OT. 
nbl.  lirij,  anglf.  briw  ':i^rci';  üseruianbtfdiaft 
be'j  germ.  briwa-  ''-i^rei'  mit  ber  unter  brauen 
behanbelten  2l^j.  brü  ift  nid)t  möglid).  3lbcr  äl^i(. 
br!  'tod)cn'  in  anorb.  brime  '^eucr'?  5lud)  an 
lat.  friarc  '.^rbröcteln,  verreiben'  h^t  man  gebad)t. 
breit  'Jlbi.  mhb.  ahb.  breit  'auvgebehnt'  = 
afädlf.  brf'd,  nbl.  breed,  anglf.  bräd  engl,  broad, 
got.  braibs  'breit'.  2Bahi1dieinlid)  auy  uorgcrin. 
tnraito-  ,^1  ber  im  Str.  erhaltenen  SBj.  mrit 
'jcrfallcn'  (eigtl.  'fid)  ausbreiten":'). 


23rciujc 


57 


S3villc 


^rcmfci  ^•.  bic  nbt».  '-Benennung,  für  meldic 
fl-ül)[)b.  '-i^  VC  nie  gilt  (>=  nilid.  bri'-ine  al}b.  brenio 
'33rcniic'j.  Tic  obcvb.  l'cnfograplicn  be§  10. 
3al)r()§.  lüie  2nfi)pobiu'o  5(lbcvue  9}JaaIcr  ßrufiuö 
I)aben  nur  brcäm  brem  (cbcnfo  öutljcr  33remc); 
unb  cbenfo  ift  nidb.  breme  in  bcn  mb.  obcrb. 
9J^a.  lebenbig  geblieben.  9(bcr  6()i)träu§  Aap.  87 
I)at  brüms,  .s>cnifdi  lOlG  fennt  !i3rcntfc  neben 
Sremc  (Stielcr  1091  nur  '-Bränie).  i^remje  ift 
nbb.  llrfnrungv,  cntfpvedienb  anbb.  briiniss(i)a, 
onglf.  nie.  brimse.  äl>ur3c(  ber  gatt^en  Sippe 
(gcnn.  bremon-  brimisjo-j  ift  ba§  unter  britni: 
mcn  bebanbcltc  ibg.  bbrem,  mo3u  aiidj  ffr.  bhra- 
mara  301.  '53icnc'. 

!!bvcmfc2  A.'ixmmfrfnib'  (bafür  alem.^fdnuäb. 
mike(^-.)fpätnil)b.  bremse  ,'v.'Älemnic,911auUovb': 
entlehnt  au-i  mnbb.  premese  =  mnbl.  praine 
nnbl.pram  ';)Uiang';üg(.nbI.prainen  'bcbrüd'cn'. 
jygl.  (Irand. 

brcuucu  otiu.  ucrcinigt  in  feiner  53ebeu- 
tung  ni()b.  brinnen  ft.  ^tiü.  'brennen,  leuditen, 
glänjen,  glüben'  unb  ha^  juge()örige  Jaftitiu 
brennen  fdnn.  ;)tit).  'anjünben,  brinnen  niadien'; 
jene'?  ift  got.  a[)b.  anbb.  brinnan  'brennen  intr.', 
biefcy  got.  brannjan  'anjünben'.  l^gl.  anglf.  bir- 
nan  intranf.  —  ba^rnan  bernan  tranf.;  engl,  to 
burn  ift  trnnf.  unb  intr.  luie  t>a^  nl)b.  otro.  Unter 
58ranb  ift  barauf  aufincrffam  gemad)t,  ba\\  nur 
t)a^  eine  n  be§  got.  ^cxb^  brinnan  jur  SBurjel 
gc[)ört;  ba§  gmeite  n  ift  eine  präfentifdic  3(blci= 
tung  (ogl.  and)  rinnen,  rennen);  bic  Jvoiin 
mit  cinfad)em  n  5eigt  fid)  nod)  in  anglf.  bryne 
'Jcitcr^^brunft'  (auv  *bruni).  SS?^.  bren-,  uorgcnn. 
bhren  ift  in  bcn  übrigen  ibg.  opradicn  mit  ber 
Sebcutung   'brennen'   nod)  nidit  nadigenncfcn. 

t  ^rcittc  A\  '3(rt  Sütte  ober  Äufe'  ein  ober= 
rl)ein.  2Bort,  feit  etma  1500  beseugt:  Sef)nraort 
au^'  ttal.  brenta  'SBcinf af?'. 

t  brcnjcln  3^1^'-  'uerbrannt  fdjmecfen',  erft 
nl)b.,  üeratiüc  '3(blcitung  non  b  r  e  n  n  c  n.  S^gl.  a  n  = 
I)eimeln  imb  börfeln. 

^rcftöc  J.  au§  frj.  breche,  roo()er  aud)  ba^ 
ßleidjbeb.  nb(.  bres,  engl,  breach  ibai  frj.  35>ort 
wirb  auf  genn.  brekan  =  bred)en  3urücf= 
gcfül)rt).  Tic  Gntlcfinung  gefd)ab  im  3(nfang  be§ 
17.  3Ql)rl)§.  in  bcn  Sdireibungen  breche  bresse 
presse  pressa:  33refdic  ift  l)äufig  bei  n.  20all-- 
i)aufcn  1016  Manual.  Milit.  unb  1017  Corp.  Milit. 
©.  189  ff.  tlterc  Cnbograptiic  im  17./18.  3al)rl). 
nieift  breche  —  53red)c. 

JBrett  dl  ml)b.  al)b.  bret  (@en.  bretes) 
91.  =  anglf.  bred  i«.  Unter  58 ort  '!örett'  ift 
gejcigt,  baf;  baS^  3(ltgerm.  für  ^rctt  äroei  im 
©runbc  ibcntifdic,  nur  burd)  3(blaut  getrennte 
SBortftämme  breda-  unb  borda-  Ijatte. 

Ätugc,  (5tt)mologiicf|C-;-  SSürterbucf).   6.  Slufl. 


93rd|cl  9J1.  J.  mbb.  brezel  and)  breze  al)b. 
brezitella  unb  brezila  (bergita);  ba3U  baicr.  die 
bretzen,  fdinuib.  brätzg  brätzet;  elf  äff.  53rett  = 
ftcll  bei  DJturucr  unb  ^'ifdiart.  Tic  fd)mäb. 
^■orm,  fomie  al)b.  brizzilla  fe^en  ein  germ.  e 
üorau§ ;  aber  ber  3?ofali§mu§  ber  übrigen  (Vormen 
ift  unfid)er.  9Jteift  neriueift  man  auf  mlat.  brä- 
cellum  (barau§  bräzil,  umgelautet  brezilV)  refp. 
bnlchiölum  '3lrmd)cn'  löcbäd  bat  je  nad)  ber 
J-orm  bcn  ^lamen;  ugl.  3.  ^.  mbb.  kräpfe  ',s>rfen, 
bafenförmigcy  ©cbiid');  nd)b.  bi-tezte  märe  ein 
brächitum.  3(u§  ai]b.  brezitella  cutfprang  nl)b. 
^retftcllc  (Strafjb.),  ittbem breztella  in  '^rct  = 
=  ftcllc  (3.  33.  bei  @oliu§  1582  Nomencl.  ©.366 
'-örettftell )  aufgelöft  mürbe  mit  falfdier  ©ilbcn^ 
trennung;  fo  folgern  mir  nl)b.  ein  Tapfe  au§ 
A-ufUapfe  b.  l).  jyitf5  =  ftapfe.  @egen  bic 
Tcutung  ber  gansen  6ippc  auö  lat.  bracchium 
fd)eint  ba^i  ^veblen  be§  2,Borte§  int  9\oman.  (bodi 
t)gt.  ital.  bracciatelloj  ju  fpred)en.  Tann  föntUc 
man  al)b.  bergita  brezita  üielleid)t  an  anglf. 
byrgan  'cffen',  altir.  bargen  'Äud)en'  fnüpfen. 

©rief  m.  mbb.  abb.  brief  abb.  briaf  m.: 
au?-  lat.  brevis  (ergänsc  libellus);  ba§  au§  lat.  e 
gcbel)nte  rom.  e  in  lat.  öc()nrooi1cn  mirb  burd) 
ea  3U  ie  (ngl.  -^H-iefteri;  lat.  brevis  unb  breve 
bebeutet  'fur3ec^  Sd)rciben,  llrfunbe'.  Ta»  ()b. 
2öort  hatte  urfprgl.  eine  allgemeinere  'öebeutung, 
bef.  'Urfuube';  baber  il  auf  brief  unb  ücr= 
brief  en.  9Jll)b.  al)b. brief  '33ricf,  Urfunbc',  über= 
banpt  '@efd)riebene'^'  (cngl.brief'3lftenftüd').  Set 
ber  3>crtaufd)ung  ber  altgcrm.  91uncnfd)rift  mit 
ber  bequemeren  lat.  (5d)rift  (f.  fd) reiben  fonne 
53ud)i  übcrnabmcn  bic  Tcutfd)en  einige  auf  bic 
(3d)rift  be3üglid)c  2Boi1c;  ai]b.  briaf  erfd)cint  im 
9.  3al)rl).  (bafür  got.  bökös  —  böka  'Urfunbe'). 
33gl.  nod)  linte. 

SBrtcfttJCtf)fcI  f.  unter  Äorrefponbcnj. 

Srtjiabc  ("v.  feit  Sd)eibner  unb  Sticler  1695 
in  bcn  ("vrcmbroörtcrbüdicrn  i)cr3cid)nct  (33cleg: 
y.  3:roupit5cu  1038  Äricg-^hinft  unb  ^Jt.  aiiietl) 
1084  Artiil.  II,  U):  mit  Bataillon,  53atterte 
u.  a.  ein  Sebnroort  be^  SOjäbr.  Krieges  au§  fr3. 
brigade  refp.  ital.  brigata. 

briüttttt  3tbi.  feit  Speranber  1727  Der3cid)net; 
c§  begegnet  fd)on  173(J  in  ber  ,s>amburger  S^^djv. 
„ber  alte  Teutfdic"  ©.  70:  an?-'  fr3.  brillant. 

S3riUc  (1.  cigctulid)  '^Mural  3U  fpät  m[)b. 
barille  berille  brille  (nbl.  bril)  DJJ.  ift  ba§ 
gr.dat.  beryllus  'SerpH'.  2Bie  3ablrcid)c  ocug^ 
niffe  unb  erhaltene  Stüde  3cigcn,  fdiliff  man  bic 
burd)fid)tigcn  ä^arietäten  be§  «oalbcbclftcinc^  unb 
bcn  mit  ihm  mehrfad)  üermed)fclten  Serghn)ftall 
in  91eliguicnbehältcr  unb  Jllonftransen  ein,  um 
bcn  3"h«[t  fid)tbar  3U  mad)en.    ©§  hat  ba§  in 

8 


bringen 


58 


SBrot 


natüvlidieni  oiu'nnnnenliani]  burdi  btc  S8eobadi= 
tuiiii  bcr  optiidicn  ©irfuiKj  um  13»Xt  juv  Qx- 
finbuiiii  bcr  drille  iicfiilirt,  s»  bcr  man  heute 
nidit  luclir  bcn  i^cmtl,  molil  aber  nod)  bcu  '-8criv 
fniuall  uenuenbet;  ba^-  Ölac-  wax  anfanav  minbev 
geeignet,  t)a  man  ci-^  erü  alluiälilid)  bläodicutrci 
gcuuii  barüellen  lernte,  ^i»  AranuM".  uerrülirtc  ba-J 
(Sd)nftbilb  ju  mouillirter  "^luvjin-adic  bcr  i^cbn^ 
form  borille,  ju  iucld)em  latiuifirenbcy  bericle, 
berique  trat  (vc[i.  manicle  —  manille  i,  in  'ijjiariier 
Tialettform  besicle;  in  bcr  älteren  Aorm  unter 
itreu^iuii  mit  verre  nod)  in  diainant  vcricle 
'Mniuall  ober  OMaci  in  '-örillantid)lirT.  ©bcn= 
balier  tommt  frv  briller  l^a^ad1  ital.  brillarei; 
in  ^-örillant  fetjt  lidi  mobl  nod)  bie  uriin\-|l.  ''^c 
bcutung  fort,  ba  bicv  junädift  bie  Aorm  be& 
(3d)linö  be:,eid)net,  bie  ftarfc  Aaccttiruiuv  bereu  bcr 
iöenill  bebarf.  Xie  Sunt'ove  bc^>  unbetonten  o  uor 
r  in  '-J3  r i 1 1 e  taun,  mie  bei  5^  r  i  1 1 a n  t ,  au'o  Araut= 
reid)  fommeu,  nnrb  aber  felbilänbiii  im  Teutid)eu 
crrolgt  ieiu;  v(\\.  grabe,  bleiben,  glauben. 
2lltereC'  Snnoinnnon  c,.  I.  nod)  oberb.i  fingen: 
j  lue  gel.  —  (^.  ^aiit. 

brtnacit  ;Stm.  ml)b.  bringen  al)b.  bringan 
=  got.  brifTfian,  anglf.  bringan  engl,  to  brin<i ; 
baju  ogl.  aiäd)i.  brengjan,  nbl.  brengen,  anglf. 
brcngan.  Tic  ibg.  Wcftolt  bcr  nur  bem  9(uorb. 
febicnben  fpejirifd)  germ.  il^v  für  'bringen'  märe 
bhrengh  (l)lirenkVi. 

5örtnt'!)Jl.  auv  ubb.  brink,  ngl.  attorb.  brokka 
(anv  *brinkö)  ^y.,  beibe  '.iMigcl'  bcbeutcub;  baut 
engl,  brink  'ilJanb,  Ufer'. 

5örtfc  A.  'lcid)ter  Ül^inb'  au§  glcid)bcb.  engl, 
brct'zc  iiuoher  and)  frj.  brise)? 

iProrfc,  ihorfen  91^  ml)b.  brocke  abb. 
brocko  W.  feine  abb.  "ilicbeuform  brohlio  ftedt 
in  bem  gleid)beb.  fd)mci3.  broxxaj:  got.  bafiir 
gabruka  a.:  burd)  "Jlblaut  au§  brcd)en  gebilbet 
(ugl.  Irottc  JU  treten».  Xaoon  brodeln, 
brörfclig. 

Jörorfiicrlc  A.  'ungleid)c  '^icrlc'  crft  ubb.,  ju 
fr,v  bar(t(|ue.  portug.  barooeo  ^mn.  barrueco) 
')d)icfrun^'. 

brobclu,  br  übe  In  Duv.  an»  mbb.  brodeln 
^^tn>.;  bani  nd)b.  aschenbrodele  '.Slüd)cniuuge', 
roorauc^  5lfd)cnbröbcl.    3.  brauen. 

JBrobcin  'VI  ml)b.  bradem  5)1.  '2)inift*  abb. 
brädain  'Xunft,  !^and),  .V>it3c*;  Dcrmanbt  finb 
t)ielleid)t  anglf.  br;i|)  'Xunft, .\>anci),  S^Mub'  engl, 
breatb  unb,  fall'5  br-  an^  i^g.  pro  al«  ^h-äfir 
,^u  fafien,  aud)  ?ltcm  abg.  5©,5.  <"t). 

jPrombccrc  A.  mb^.  bräml)or  abb.  brämbori: 
eigtl.  bie  '-i-^eere  'einer  Xonmn*,  abb.  bräino  mbb. 
bräme  (aud)  'Xornflraud)'  idierbaunt).  Xa.^t 
anglf.  bröm  engl,  brooni  '©inftcr,  ''^^friemfraut' 


(ubb.  SBvam  'iSefenginfter'^;  anglf.  bremelengl. 
bramble.  nbl.  braam  '58rombecrftraud)',  mober 
frv  framboise. 

Jj^ronsc  A-  in»  1'3U  iuv'  Xeutfd)e  (mie  in§ 
(vngl.  alv  bronze;  aufgenommen;  bie  ^rembtuör: 
terbiuber  nor  IT^ii )  fonien  bay  'ähhI  nod)  nid)t,  ba? 
3uerft  in  'llJennnery  "Jihilof.  t'eyic.  1787  uerjeid): 
nct  roirb  (ganj  ucrein.^clt  brunzo  in  IburucnfjcrS 
Onomast.  1583).  Xic  '3Iuyfprad)e  meift  auf  (Snt= 
Icbnung  an^  frj.  bronze ;  ba§  ju  (^runbe  licgcnbc 
ital.  bronzo  beritbt  auf  fpätlat.  aes  Brundisinum. 
^m  '^Utcrtum  i'^iliuiuc-''  ^Jiatm-gefd).  83  c.  4:3;  84 
c.  4"^;  marcu  bie  broujeueu  Spiegel  au»  ^runbi= 
fium  C-I3riubifi)  berühmt. 

JProfam  O.'L  —  '-i^  r  o  f  a  m  c  ,'\-.  uom  nbb.3in'ad)= 
gcfübl  in  eti)mologifd)c  ^cjiebung  ju  ^örot  unb 
Samen  gefegt;  ogl.  aber  mbb.  brösem  brösme 
abb.  brösma,  anbb.  brösmo  'itrume,  53rörfd)cu' 
(got.  *brausma  '^roden'  fehlt).  GiUiueber  ift 
i5ermanbtfd)aft  mit  bcr  in  anglf.  brrotan  'brcd)cn' 
ftcdeuben  germ.  ii\v  brul  aujiutehmoi  ober  mit 
anglf.  brysan,  afrj.  bruiser  (engl,  to  bruise) 
'bred)en'  aui?  einer  felt.=germ.  2Bj.  brüs,  n)o;;u 
aud)  afloo.  brüselü  '6d)erbe'  —  brOsnati  'ab; 
ftreid)cn,  abreiben',  fowie  lat.  frus-tum  'Stüd'. 

5yrö':5d)CU''Ji.''-örnftbrüfc  bci^i^lünbcy', crft  ubb., 
an<:-  bem  llUb.  oocftfäl.  bafür  OJiibbcr,  5ütmarf 
-lUih'hf Icifd)!  ugl.  bän.  bryske,  engl,  brisket, 
frau;,.  brechet  "i^vuft  ber  Tiere'. 

5J5rofd)ürc  a.  im  is.  ^^rbrb.  an%  frj.brochure 
unb  brofd)ieren  ,Stn'-  auä  frj.  brocher. 

Jörot  ^Jt.  ml)b.  abb.  bröt  'i)J.;  bie  ^orut 
mit  t  ift  bie  ftreng  hod)bcutfd)e;  ngl.  nbb. 
bröd,  nbl.  brood,  engl,  bread,  anorb.  brauö. 
Xa^o  alte  ererbte  2Bort  für  iörot  mar  8aib 
(got.  hlaifs);  unb  altertü)nlid)e  .Hontnofitionen 
mie  anglf.  hläford  (für  feltcnev'  liläfweard) 
'.'öcrr'  eigtl.  '53rotRiart'  (engl,  lord)  bcmabrcn 
ba§  altgcrm.  2Bort  (f.  Saib).  ^Jicbeu  bem  alt= 
überlieferten  äBorte  fam,  au§  einer  germ.  äBurjel 
neu  gebilbet,  ein  bem  Wenn.  cigcutümlid)Cü  iBort 
auf.  Xic  il^ur'icl  non  '-Brot  ift  bie  uon  brauen, 
für  bie  mir  eine  allgemeinere  i^ebcututig  'burd) 
Ölut,  Acuer  bereiten'  ab?  mimgl.  atmchmcn 
mufiten;  ngl.  anglf.  engl,  broth  'Suppe'  (ital. 
brodo  ',\leifd)brübe'  ift  germ.  nrfprung§')  unb 
brobcln.  3n  üörot  mürbe  c&  mit  bcr  fpc.^iellen 
53cbeutung  'baden'  fterfcn.  (Sigentümlid)  ift  ein 
altgcrm.  .Hompofitum  mit  58 rot:  mbb.  biebröt 
nbb.  '-i^icneubrot,  ngl.  anglf.  beobr^ad  engl, 
beebread,  alle  '.s>onigfd)cibc',  eigtl.  '53rot  bcr 
'iMcnen';  iji  bicfcr  .Hontpofition  tritt  —  auffälliger 
SBcifc  -  -  bac'  3Bort  '-l^  r  o  t  ant  früheften  auf.  :»^m 
älteren  '?(nglf.  fehlt  bie  '-öcbeutung  bc^  engl,  bread 
nod),  bie  aber  fd)ou  im  ?lbb.  norbanben  ift. 


23nirf) 


—    59    — 


brünett 


S^rnrf)^  W.  ml)b.  bruch  a()b.  bruh(hh)9}^: 
imid)  'Jlblaiit  nii-o  brcdicn  (icbilbct. 

t  S^rud)'-^  9.1^  9t\  'fcmbtc  ilöicfc'  ein  fränf.-- 
fäd)i.  ä'Bovt,  ml)b.  bruofli  al)ö.  bruoh  (hh)  dt 
9Jl.  'Dl^oovboöcit,  Sumpf  — nbö.br6k,nbl.  brock 
'OJ^oraitgnuib',  aiuilj.  l)rnc  ''-öad),  Stvöuunin, 
A-Iun'  ciiiil.  brook  "'-i-^adi'.  '?il)iUid)  ucvoiut  ml)b. 
ouwe  bic  '-i^cbciituiuicn  'iLHtffcr,  3tvom,uuii'icviacv> 
Sanb,  o'M'cr.  iHn-uianbtjdjnft  bcc^  lucjtticrm. 
*br6ka-  mit  bvcdicn,  luovan  mon  bcr  aiifllf. 
iöcbcutumj  'Wtcfibad)'  mcc\cn  i^cbadU  bat,  ift  m'6c\- 
lid) ;  bann  bcvubtc  bic  al)b.  ii^cbcutuna  'Sunuif 
auf  'Stcüc  mit  bcvoovbvcdicubcm  !fi>aifcr'. 

t  :öru(l)=^  ("y.  Ilt.  'a>oic'  mbb.  bruoch  abb. 
bruoli  (lib)  (■y.  'i->oic  um  .sMiftc  unb  Cbcvfdicntcr 
(,^u  auiilf.  bröc  cuiib  breecb  '3tcilVi;  vc\[.  bic 
ciufmcdicubcn  auiilf.  bnJc  ^4>l.  brec  cuiil.  bree- 
ches.  mnbb.  brnk,  nbl.  broek,  anorb.  brök  \\Sojc'. 
9[Rnn  läßt  bay  ^emcinc^crm.  brök-  an^'  fllcid)beb. 
flaU.=lat.  bräca  (cbcnfo  roman.,  ngl.  ital.  brache, 
frj.  braies) cnt(cl)nt  fein;  aber  analf.  brec  'Stein' 
jeigt,  baf5  in  53rud)  ein  nenn.  iI>oiiftamm  flerft; 
bal)cr  ift  baÄ  (at.Hiall.  i'l>ovt  eher  bcm  0)erm. 
entlebnt;  vo,[.  i^emb. 

5Brürfc  (3".  ml)b.  brücke  al)b.  brucka  ^-.  = 
anbb.  bruggja,  nbl.  brug,  angif.  brycg  eng(. 
bridge.  ©cflenübcr  ber  gemeinröcftcierm.  53c= 
beutung  'Jöviirfe'  ()at  anorb.  bryggja  lebcnfo  nbb. 
briiggej  bie  ^cbeutuuii  T'anbunaÄulat^,  .s>afen= 
bamm',  irälireub  brü  baö  eiatl.  norb.  ir^ort  für 
58rürfc  ift.  iseruiaubtfd)aft  von  '-ör liefe  (auc- 
*brugjö-)  mit  anorb.  brü  —  eitte  gemeinibn.  53c= 
jeidiuuuii  für  ^örücfc  fel)lt  —  ift  uu.vneifelliaft. 
2)ic  Örunbbebcutung  ber  Sippe  ergibt  fidi  aui' 
mandierlei  '-öebeutungen  ber  munbartlidien  ©orte : 
baier.  brück  'iörettcrbant  am  Cfeu',  ()enneberg. 
brücke'^rctterfunbobcu',nbb.stenbriigge'Stein= 
pflafter',  anglf.  brycgian  me.briggen'pflaftern'); 
eine  al)b.  Örbf.  *brugi  ftedt  in  fdimei^.  brügi 
'Jöeuboben,  ^öretterfunbobcn  im  Stall,  53übne' 
(DJlaalcr  LlGl  53 rüge  'Sd)aubül)ne').  Segen 
bcö  Übergangen  pon  *bruwi-  in  *brugi-  f.  3u= 
gcnb.  S.  and)  nod)  ba'o  anh  53 rüde  abgeleitete 
^^^rügcl. 

JBnibcr  9Jt.  ml)b.  al)b.  bruoder  — got.  brofiar, 
anglf.  bröf^or  engl,  brother.  nbl.  broeder,  afädif. 
bröthar.  Sßic  bie  meiftcn  i^enuanbtfdiaft^önamen 
ererbt  ani-  bcr  ;)Cit,  mo  alle  inbogerm.  Stämme 
blofj  einen  Stamm  bilbctcn  unb  nod)  nidn  burd) 
Xialette  fid)  unterfd)icben ;  bie  5annlienperl)ält= 
niffe  ogl.  Cl)cim,  3?ettcv,  ^afc)  roaren  in 
jener  ;-]cit,  bie  mebr  als  brei  :,"sabrtaufenbe  oor 
unfcrer  ;)eitrcdntung  liegt,  in  bobem  (^h-abc  an§= 
gebiibet.  Tie  Urgeftalt  bec^  35>oiicc-'  53ruber  in 
bicfer  Spradipcriobc  luar  bhrätö  r).   i)com.  %A. 


bhrätores  nad)  got.  germ.  br6{)ar  =  lat.  frater, 
gr.  qppcäTuup.  altinb.  bhrätar-,  afloo.  bratrü  (lit. 
brölis  f.  unter  53  u  1)1  c  unb  ^ube):  alle  mit  ber 
alten  ©rnnbbebentnng,  nur  baf;  im  @r.  bav 
SBort  eine  politifd)e  53ebcutung  angenommen  bat. 

5i^riif)C  ,'v.  mbb.  brüeje  =  mittelengl.  breie, 
mnbi.  In-oeye.  -iluy  beiufclbeu  Stamme  ift  mit 
einer  bemalen  5lblcitung  nbb.  53rut  gebiibet. 
Xa-:-  fd)ni.  otm.  brübcn  ml)b.  brüejen  brüon 
'brüljcn,  fengen,  brennen'  =  nbl.  broeijen  'er- 
ipärmcn,  brüten';  audi  im  älteren  ll?l)b.  bebeutet 
brül)en  'brüten'. 

t  Sßriil)!  "IIJ.  'fumpfige  mit  53nfd)iucrf  bc= 
uiad}fcnc  illncfe'  mbb.  brüel  dJl.  ''}lnc,  53rül)r 
abb.  bruil:  mit  fr.5.  breuil,  prop.  briielh  '@e= 
büfd)'  altgall.  Urfprung§  (gall.  breialo,  mlat.  in 
ben  ßpin.  (^1.  broel  ''l'arf'j.  2^en  neueren  50k.  ift 
53rül)l  abl)anben  gcfommen,  e§  ift  nur  nod) 
aUi  9tamc  oon  Strafjen  unb  plagen   befannt. 

brüücn  otif  •  nil)b.  brüelen  ( oberb.  bial.  nod) 
jcljt  briele  brüele);  bie  auffällige  Äür.^c  beä  nl)b. 
ü  gegen  ml)b.  üe  bürfte  fid)  au'5  bcm  X^xat.  brülte 
ertlärcn,  mo  iiür^c  burd)  bic  folgcnbc  Xoppcb 
fonfonan;,  bemirft  nntrbc;  al)b.  *brno\vilon  fcl)lt. 
3m  G'ugl.  M'^n  oicllcid)t  to  brawl? 

brummen  1  i^Uv.  ml)b.  brummen  fd)rD.  3tro. 
'brummen,  fummen':  mit  mljb.  brimmen'  brum= 
mcn,  brüllen'  (pgl.  hav  gleid)beb.  mittelengl. 
brimmenj  unb  luciterbin  mit  mbb.  brernen 
al)b.  breman  ft.  ^)Uv.  'brummen,  brüllen'  iier= 
manbt.  Tic  Sippe  bce  Stammcv'  brem-.  bcn 
biefc  5>crba  eraieifcn,  fd)lieBt  aud)  anorb.  l)riin 
'^ranbung',  mittelengl.  brim  '@lut'  (engl,  brim- 
stone  'Sd)n)cferj  ein;  anbcre  angel)örige  SBorte 
finb  unter  53remfe  nad)3ufcl)en.  Xk  genn.  2S3. 
brem.  uorgerm.  bhrem  ftccft  in  lat.  fremere 
'l"nirfd)cn',  mit  bem  man  gern  bav  gr.  ßpeueiv 
'bumpf  raufd)en'  ucrgicidit.  S'ac-.  altinb.  bhram 
bebeutet  al;?  ilserbalftamm  'fid)  itnftät  bcaicgen'  — 
bhramä  'ipirbclnbc  ^llammc',  —  bhrmi  '25>ir= 
bclroinb'.  ^Tarnad)  fd)cint  bie  53ebeutung  'raufd)en, 
fnirfd)en,  fniftent'  fid)  au§  bcr  oibincrenbcn  53e-- 
luegung  fpcjiell  bcy  Sd)allca  entmicfelt  ',u  baben. 
—  S.  53runft. 

bnimmcn-  ^tm.  'im  Okfängniö  fil5en'  crft 
fpät  im  1!J.  3flbrl).  bcjcugt;  ba,?|U  frübcr  bezeugtes 
53rummftall  '©cfängnie'  (fdion  bei  Saufbarb 
1x^)1  Giücrfappcr  S.  251.  3>icllcidit  eigtl.  ber 
@aintcrfprad)c  angel)örig. 

brünett  5lbi.  rool)l  glcidi^citig  mit  blonb  unb 
blümerant  an?  bcm  ^-ransöf.  entlebnt  (fdion 
bei  9[Rofd)erofd)  ift  53rünette  jvemin.  bcjeugt): 
fr,V  brunet.  Xanix  bei  Sutber  bräunlid)t 
(nadi  A^unger  1086  Ling.  Germ.  Vindic.  C  Vb 
bräunlct  =  fdjroeij.  brunlet). 


Sriinft 


—    ()0 


Surfi 


SBrunft  ?•.  in()ö.  brunft  Jv-  '^ranb,  58ntn)t, 
58runft',eit  bc5  9iotiuil?cÄ,  ©cjdivci'.  1:ai-  mlib. 
brunft  iü  boiu'cltcv  '^Ibhinfi;  in  bcv  33cbcutimii 
von  '-öviinft  iichön  cö  jii  brennen,  Övanb; 
5ivunft  'iörunnjcit  bcv  ^otiuilbee'  3iel)t  fdion 
2mnOt  riditüi  ju  brummen,  bo  c§  „bcn  Iincb 
cicmiffer  ivilöen  Iterc  jnr  i^crmifrf)nni^  nnjcii^e, 
bericniiien  nämlid),  mcldie  babci  brüllen  ober 
brummen;  Unmifienhcit  unD  lIiacliKiftuifcit  liaben 
bicfc'^  ilHHi  in  Brunft  unuicnninbclt"  (l'cjfiiiiV. 

JPrnnu,  'ihunncn,  "^orn  'VI;  bic  Aorm 
mit  ilietatbcfiv'  ^ev  r  ift  nbb.  unb  tbüriiuv;  bie 
crüercn  Aormen  beruben  auf  mbb.  brunne  dJl. 
'Cuclle,  Cuelliuafier, '-örnnnen';  abb.brunno  (da- 
neben fommt  ein  an^  lat.  puleiis  entftanbcneji 
pfuzzi  'Brunnen'  im  5(bb.  vor  unb  l)ält  fid)  als- 
pült  nod)  bcme  in  Den  meitubb.  'Ma. ;  v<\\.  -^^  t  ü  tj e k 
(?•?  beruht  auf  altiierm.ÜbcrlieTcrunii:  iiot.  brunna 
'Cueir,  an(\l\.  burna  für  *brunnai  euiil.  bourn 
uiorDeuiil.  burni  '^^ad)'.  ilJan  itellt  '-i-^runncn 
ju  brennen,  für  bcvö  man  eine  (^rniibbebcutuuij 
'luaden,  fiebcn'  {vc\l  mbb.  nbb.  söt  'iörunnen, 
;',ichbrnnnen'j  üorau^jct5t,  ohne  fie  crmciien  ju 
tonnen.  @r.  cpp^ap  '53runnen'  meift  taxun  auf 
eine  ii>v  bbru  'mallen,  fprubeln'  luerumnbt  mit 
brauen'.''^;  nn  '^Ibleituuii  ivic  in  Sonne? 

iPrünnc  a.  ncucrev  Vehnmort  am-  mhb.  brünne 
(ah^.  l)ninnai  a.  ''-i^ruftharniid)'  ^  iiot.  brunjö 
imoher  afr,;.  brunioi,  anorD.  brynja,  aniilf.byrne: 
uidn  jn  brennen;  bic  '-i^e.^eidmuna  '53rcnnenbe, 
Wlän,5cnbe'  iHttu  tanm  ,ui  ben  älteren  Icberncn 
iJh-ünnen.  (^ber  ift  altir.  bruinnc  'i^ruft'  uer= 
ivanDt.  5lU'?  bem  (^kxm.  finb  entlebnt  afr.v 
broi^rnc.  afloo.  brfinja  ''^jan^^er'. 

Jörunft  A.  mhb.  brunst  A.  '^.örennen,  ^-i^ranb, 
Üilut,  .vSit3e,  il^cnuüftunii  burd)  Aeuer' ( '3  r  u  n  ft= 
jett  {.  53rnnrt);  abb.  brunst.  i^ot.  brunsts. 
3(uf  cniil.  iöoben  fehlt  bicfc  ^IbleituniT  au§  bcr 
Sj.  oon  brennen  <inil.  .Stunft  ,^u  fenncn); 
t)a^  s  Dor  bem  t-3nffir  beruht  auf  bem  bomieltcn 
n  bcc-  ;',tui. 

Jöruft  A.  mh^.  ahb.  l)rust  a.  --  t^ot.  brusts 
^^.Muralctantum  (toufonant.  3tammi  a.,  nbl.  nbb. 
Ijorst.  Ten  übriiicn  altaerm.  Xialeften  fehlen 
®oiie,  bie  bem  iiot.  brusts  flenau  ciufpredicn 
mürben;  ibncn  ift  bafür  ein  ^IJeutr.  eitlen:  aui^lf. 
breosl  cUi^l.  breast,  anorb.  brj.isl.  afädif.  brinst, 
meld)e  mi  5^rufl  in  ^Jlblaut-jocrhältni-?  ftchcn. 
Tiefe  ^-i^e^eidnunui  öcr  '-J^ruit  lufmal.  ein  '^.Uu= 
ralctautumi  ift  bcn  (\cx\n.  3in'ad)cn  'bmi  altir. 
i)ruinno  ''.i^ruft".-")  eidcntümlid),  une  überhaupt 
öie  ein.Klnen  ibji.  Smadiftämme  in  ber  ibtv  '^c 
.^eid)nunvi  ber  33ruft  biffcrieren,  mäbrenb  anbere 
Körperteile  (f.  ?rrm,  53uii,  ©llc  n.  a.)  uon  ihnen 
mit  iiemeinfamen  "iliamcn  benannt  merben. 


JBritt  ^^  mbb.  bruot  ^.  'burd)  3©ärme  ^e= 
lebtcv',  53nU,  iöelebunc]  burdi  2Bärme,  '-Brüten, 
.Viit?e'  =  nbl.  broed,  auiilf.  bri')d  cuiil.  brood 
''■örut,  .s>crfc'.  Ter  TciUal  ift  '^Iblcituna;  brö  al§ 
Stammfilbc  ift  unter  '-örübc  behanbclt ;  bcr 
C^runbftamm  bebcntctc  'ermärmeu,  erbi^cn'.  — 
53 r Uten  auö  mbb.  brüeten  abb.  bruoten  (got. 
*brödjan);  v(\l.  anglf.  brödan  engl,  to  breed 
(engl,  mit  '-öcbcutungc'eriueiterung  'erzeugen,  er= 
jiehcn'i.  llnfidicr  ift,  ob  engl,  bird  'isogel'  au§ 
anglf.  bridd  \uingec-'  ucrmanbt  ift.  ^cad)te, 
bat";  nbl.  broeijen,  nbb.  bra^jcn  unb  nbb.  bial. 
brühen  bic  53cbeutung  üon  brüten  jeigcn. 

$(ubc  9JI  mbb.  buobe  (abb.  *buobo)  9Ji. 
'Knabe,  Xiencr,  juditlofcr  SJlcnfd)':  ein  nrbcut= 
fdicö  älnn-t,  beffcn  urgerm.  Griftcnj  burd)  bic 
llJanne-öuamcn  ahb.  Ruobo.  anglf.  Röfa  ermiefcn 
mirb.  ."su  Cbcrbcutfd)lanb  hcrrfd)t  ibiy  inci  .sSeff. 
unb  Aränf.  hinein  i  bie  '-Bcbeutung  'männlid}c§ 
Minb,  ilnabc,  Sohn'  mit  ber  uertür.^ten  !i!autform 
bua  bue  (Cblia.  unb  '^Mur.  allerbingy  buaba); 
ba3u  nodi  in  i^aicrn,  lirol  unb  Sdimcij  bie 
53cbeutungen  'llnucrbciratetcr,  tSiclicbter'.  Tic 
fd)limmc  '-Bcbcutung  'bomo  nequam'  üon53ubc 
ift  Der  obcrbcutfdicn  ^^olt'v'fpradie  nid)t  geläufig, 
mie  fie  benn  für  '-i^aiern  unb  lirol  al-o  nid^t 
rcdit  uolt'yüblidi  angegeben  mirb.  Ta^u  ftimmt, 
Mii  ba,  mo  iilutberc'  '-öibclüberfeljung  böfe  '^n- 
bcn  bat,  bic  baran  augclcbntcu  oberb.  '-Bibeln 
bC'olG.  ,Vhrb-^. itiubcr  53clial§  jagen.  3tud)im 
l'Hheinfränf.  lliaffauifdicn  fcblt  bic  id)limmc  58c= 
beutung.  Luther  ift  bie  heutige  '-J^ebeiUung  (and)  in 
53ubenftüd,  bübifdi,  '-l^übcreii  ebcnfo  ge= 
läufig  mie  bem  (^ra-MUUv'  "Jübcru-J  l;")!!);  biefcm 
frcmb,  aber  l'uther  in  feinen  älteren  Sd)riftcn 
geläufig  ift  bic  ^autform  33ufe,  bie  fid)  in  €\U 
thüringen  bef.  in  ber  oufammetifetjung  Spiö  = 
b  u  f  e  nod)  heute  scigt  (ba^u  '^3  ü  f  d)  e  n  bei  Tiditcrn 
bcv'  IT./bS.  ,uihrhii.).  5liuh  im  nbb.  ^Jiorbbcutfd)^ 
lanb  herrfd)t  nur  bie  fdilimmc  ^^cbcutung.  —  3u 
'-Bube  gehören  nod)  nbl.  boef  foiuie  ba-ö  an  bic 
oberb.  Hiu'^form  l)ua  bue  erinucrnbe  engl,  boy 
'.Hnabe'  i  anglf.  Böja  al'o  '^.^erfonenuajue»;  ferner 
mit  'Jlblaut  me.  babe  engl.  Ijaby  unb  fd)mcij. 
bäbi  bit'bi  (mcift  jctjt  tokxebäbi  tiltibäbi)  unb 
bcr  93knn§namc  ahb.  Babn.  Tic  altgerm.  üauU 
form  baban-  böban-  beiUct  auf  ein  alte§  Kofc= 
mort  (mie  biefelbe  Cautform  and)  fonft  .Üofcmortcn 
angehört;  ugl.  afloo.  baba  'Ci^ronmiUter'i,  ba§ 
mohl  für  '-Brubcr  eingetreten  ift;  bie!?  mirb  in 
flanbr.  Tla.  alö  boe,  in  norm.  5}Ja.  alc-  boa 
abgefür^t;  rtgl.  33 u bie. 

JBurft  yi.  mbb.  buoch  abb.  bnob  (bb)  9?entr. 
Wcuu§  unb  AlerioiK-mcife  biffcrieren  in  bot  ein= 
jclncn  altgerm.  Tialeften;  got.  böka  a.  unb  bök 


93uc{)c 


61     — 


33iicf)fta6e 


yi.  bcbcutcn  im  2c\.  '^^udiftabc',  aber  im  ^(ur. 
'Sud),  53vicf,  Urfimbc,  odivirtflürt'.  1:ain  afäd)i. 
bök  '33ud)',  nbl.  boek,  ancilf.  böc  \y.  'Sud)' 
euiTil.  book.  ®cr  S13.  bcjcid)nctc  urfprcjl.  —  tüic 
iiu  öot.  unb  bcm  gcrm.  Schniöort  afloo.  buky 
—  bcu  ciu^chicn  53ud)i"tabcu ,  bcv  ''^l.  einen 
i^ompler  uon  Sud)itabcn,  '(^)eid)ncbcue'ö,  Sd)rift= 
ftürt'  (vc\{.  c\ot.  al'stassais  bökos  '3d)ciöebrict'; 
wadjabükös  ''l>fnnbbricf,  .'öanbid)vift' ;  frabaühta- 
IxUa  'iHnfaufvuvfunbe'  1.  'ilH:l)rid)ciulid)  crl)iclt 
bev  "^.Mur.  'Sud)ftabcn'  imd)  bcm  innbilb  nou  lat. 
litterae  '3d)nftftücf'  ^u  littera  'Sudiflabc'  Siu-- 
i'iulavbcbeutunn;  äbnlid)  c\ot.  mela  'i,'lur.  '3d)inft= 
ftüd'  ,ui  *ni(M  Tl.  '3d)rift3cid)cii'  (unter  malen); 
im  5(l)b.  IHbb.  fann  !)uocli  bei  '^Muralform  biTö 
einzelne  Sud)  meinen  lebcnfo  annlf.  brc,  anovb. 
bd'kn.  Xa-:-'  nlt^icrm.  Ji3oi1,  mofür  and)  beim 
2(uffommen  ber  iüblid)cn  3d)rift  fein  lat.  öebn= 
rooi-t  eintrat  (f.  Srief),  brang  frübjeitiij  in§ 
3lat). ;  vc\l.  afloo.  buky  'Sud)ftabc'  ("131.  buküve 
'Sud), Srief'].  Ter Scbcutuuii  '3d)rimtücr  fd)cint 
d)ronolot-iild)  uorbcr  ju  iicdcn  eine  nur  im  .sScIianb 
be.^eui^tc  Sebeutuuii  '3d)rcibtafer.  Ta  in  Sud)e 
ber  näd)ftc 'JlnuermanCitc  uon  Sud)  anjucrfcnnen 
ift,  bat  man  für  Sud)  eine  ©runbbebcutuui^ 
'Sud)enr-inbc,  Sud)enftab,  Sud)cntäfeld)en  gum 
©innren  uon  'Hünen'  an3unebmen ;  ^tarnen  uon 
Säumen  bicnen  mebrfad)  (f.  '3(fd),  lanne)  aB 
Se3eid)nnnn  uon  barau§  flefertiiitcn  5(iuHiratcn 
ober  (SeiienftänDen ;  fo  bebeutet  im  3fr.  bhürja 
'Sirfc'  unb  'Sirfcnrinbe  ^inn  3d)reiben'.  Ginc 
Seftätiijnuii  biefer 'üluffaffunii  liegt  innbb.  Sud): 
ftabe,  ba'^  nid)t§  atibcre?  ift  al^  'Sud)enftab'. 
Ta\i  3um  Ginntjen  uon  9iunen  Sud)enftäbd}en 
ueriuenbet  luurbcn,  mirb  roabild)einlid)  burd) 
Iacttu&'  I  ©erman.  10)  3iad)xnd)t  uon  ben  notis 
virgae  frugiferae  arboris  impressis;  gelcgcntlid) 
mögen  aud)  6fd)cn3iueioc  ober  Gfd)enbrettd)en 
(fra.x.ineae  tabellae  bei  Scnant.  (3"0itunatU5  VII, 
18,  S.  19)  ober  25>cibcn,5n)eige  (anglf.  tänas  ent= 
fprcd)cnb  ben  ^dßboi  ixeivai  bei  ben  3fi)tbcn 
nad)  i>erobot  IV,  67)  gu  g(eid)cm  ':^m^d  gc= 
braudn  luorben  fein.    SSgl.  nod)  Icfcn. 

Söucftc  5.  mbb.  buoche  al)'i>.  buohha;  bic 
im  IG.— is.  ^"sabrbunbett  aiu'tretenbe  inngelautete 
fd)riftfurad)lid)e  ^Icebeuform  Süd)e,  iueld)e  ben 
oberb.  d)la.  unbefannt  ift,  fd)eint  auf  baö  üer= 
breitete  nbb.  bceke  hinsumeifen.  Tiefen  ftimmt 
3U  anglf.  bceciae  bece  engl,  beech  (ba3U  anglf. 
böc-treo  unb  feiten  böc  'Sud)e'  engl,  buckmast 
'Sud)maft'  —  buckwheat  'Sud}rcei3cn').  Sgl. 
anorb.  bök  'Sud)e'  fornie  ba§  bem  @ot.  (*böka) 
etulcbittc  gleid)beb.  aflou.  buky  (im  mnn.  ift 
saksan  tammi  'Deutfd)C  (Sid)c'  ber  3Jame  ber 
Sud}e).    2;iefer  Saumnamc  bat  Dorgennanifd)e5 


'?(lter  al§  bhägos  =  lat.  fägus  'Sud)e'  unb  gr. 
qpü-föi;  cpnTÖ?.  Tag  gr.  SBort  bebeutet  '3pctfc= 
eid)c'.  !licfc  Tifferens  3trifd)en  bcm  gr.  Sßort 
cinerfcitS,  bcm  genn.=lat.  anbererfeitS  erflärt  man 
„aui  bem  2Bcd)fcl  ber  Scgctation,  ber  5(ufeinanbcr' 
folge  einer  6id)en=  unb  einer  Sud)eniieriobc" : 
„bic  ©ermatten  unb  Cstalicr  tuaren  ocugcn  be§ 
Übergänge-:-  ber  Gid)enueriobc  in  bic  Sudicn= 
periobe,  unb  luäbrcnb  bic  ©ried)en  cpriTöq  in  ber 
urfprgl.  Sebeutung  beibebiciten,  übeilrugen  icnc 
ben  'Jtamen  alö  allgcmcincc-'  2luuellatioum  auf  bic 
neuen  3Salbungcn,  Tüeld)c  iit  ibrer  beimatlid)en 
SBilbniü  emponuud)fen".  Sgl.  (Sid)e.  Sud)c 
ift  eigtl.  'ber  Saum  mit  ef5barer  ^-rud)!'  (ugl. 
gr.  cpa-feiv  'cffen'  3U  cpirföc),  unb  uielleid)t  ift 
babcr  jene  Sebeutungebifferen3  mit  beut  ©r.  an^ 
bicfer  allgemeinen  Sebeutung  3u  erflärcn,  fo  baß 
man  jene  .'öupotbefe  nid)t  nötig  bätte  3ur  (vrflärung. 

T  löüeftcl,  Sud)el  a.  'Sud)nuf5'  mbb. 
büechel  9J.;  bic  biminutiue  Söortbilbung  ift  gu 
beurteilen  roie  bic  bcs  bcbcutungc->uern)anbten 
(5id)el.  ,^n  'Jtiebcrbcutfd)lanb  unb  3.  2.  and)  in 
ber  3d)iüei3  luirb  ein  unabgeleitetc?  SDort  (rocftfäl. 
oftfäl.  bauk  'Je.  =  fd)mei3.  buex  'Ji.)  für  'Sud)= 
nuty  —  meift  folleftiuifd)  —  gebraud)t,  ettua  ein 
lat.  *fägum  ju  fägus  uorau&fegcnb  (ugl.  lat. 
pirus:  pirum,  malus:  mälum).  3^  Cftreid)  fagt 
tnan  S  u  d)  n  ü  ß  l ,  oftmb.  ift  S  u  d)  n  ü  ff c ;  Slbelung 
bat  Sud)eid)cl.  :3"  •^MK"  (fd)on  3(lbcru§  1540) 
unb  ^Jtiebcrbeutfd)lattb  aud)  Sud)e(fern  (bei 
3teinbad)  1734  aud)  Sud)ccfe  unb  uulgär 
Sufe(ie,  f.  G(fer).  Süd)el  mirb  au&  bcm 
('vulbaifd)en  be3eugt;  ba3u  rbeinfränf.  büxele, 
fd)ruäb.  buexale. 

S3ucf>§  931.  —  Suc^Sbaum  ml)b.  obb.  buhs- 
boum;  nad)  lat.  roman.  buxus  (gr.  ttOEo^);  ogl. 
ital.  bosso,  fr3.  buis,  anglf.  engl.  box.  Son 
anbcrn  ©artcngemcid)fen  tr-agen  bic  Äirfd)c  unb 
bic  'i>flaume  früb  bem  2atcin  entliebcne  Flamen; 
f.  Ttod)  Oiettig,  Äürbiy,  '43flntt3e- 

SJütfifc  (V.  Jnbb.  bühse  'Süd)fc,  3au'^erbüd)fc, 
iVeuerrobr';  abb.  buhsa  au§  *buhsja  au&  üu1= 
gärlat.  buxis  =  gr.  iruEi;  ^•.  'Süd)fe  au^  Sud)§= 
baumbol3  (ttüSoc),  3lr3neibüd)fc'.  2;ic  gr.  2{r3nei= 
funbe  luar  im  9)^ittclaltcr  in  Äur§  bei  allen 
ftulturüülfcrn,  trci-'balb  einige  gr.  mcbi3.  'ihi^- 
briufe  iif?  3}eutfd)e  brangen;  f.  2Ir3t,  ^flafter, 
Sgl.  anglf.  engl,  box  (auS  lat.  *buxein  für 
buxidem),  foiuie  ital.  bossolo,  fr3.  bosselte 
'Süd)fc'. 

iöurfiftobc  gJi.  mbb.  d)b.  buochstap  (b)  m. 
=  afäd)f.  bökstaf,  anglf.  böcstaef,  anorb.  bök- 
stafr  9Jh;  bagu  eine  fd)iüad)  beflinierenbc  9Jebcn= 
form  früb  '"bb.  buochstabe  9)J.  gleid)  afäd)f. 
bökstabo  dJl.    eigtl.  'Sudjenftab,  ber  jum  ©in- 


buc^ftabiereit 


—    62 


33üffct 


ri^cii  DOii  JHuiien  bcftiinint  mav';  aud)  ba^  ctu= 
fnd)c  Stab  rotrö  im  2liuili.  (sla-f.  audi  tan  in 
hearinlänas  =  hearinstafas)  unö  im  'Jtnovb. 
(stafr)  Till"  '^udiitnbc'  ncbraiiriit;  ücrcin;iclt  bc^ 
flcfluct  nnc^li.  beam  'halfen'  für  '^^ricr'  (<5e  |)isnt' 
beam  ägröf).  Jic  Sippe  uon  ^iu1)itabc  ift 
ein  !i3eiuci§  für  ben  ouinmmenbani^  von  !önd) 
mit  '-önd)c.  —  burfiftabicrcit  ;^tiü.  ieit  Tncj 
1652  Nomencl.  S.  !'>:>  bclctit  nnb  jcit  Sticicr 
1691  ücrüeidinct ;  adiienicin  bnfür  im  Ki.  ^u^brh. 
bndiiiabcn  ,v  5^.  bei  Üntber  (aber  mittclcniil. 
speldren  enc\[.  to  spell,  frj. epeler  'budiilabicrcn'  I. 

iPnrf)t  A.  cvit  nbb.,  au-:-  n'C>t>.  bucht :  vc\l. 
ni>l.  bn^it,  cniil.  (ocraltet)  bought  (an-3  mittclcniil. 
boght)  ''^ndn'  nnb  cniil.  bight  (aui-  nncilf.  byht) 
'üBudit':  ci^tl.  i^crbalabftvaftnm  s»  biciien  mit 
ber  Wrnnbbcbcntnna  'i^iciinnti,  iU'ümmnnii', 
racldio  al'ö  nbD.  munbavtlid)  im  is.  ,uilivb.  für 
•C^ambniM  nnb  '-iAvcmcn  anac^cbcn  ift.  Tic  bcntc 
fdniftfiu'adilidic  ^cbcntnnii  'sinus  liloris'  ift  sn= 
erft  im  brcm.  nbl.  2.Bb.  17G7  bejcnflt,  mäljrcnb 
Sticicr  1691  nnb  ,lrifd)  1741  i>a'a  SBort  i^ar  md)t 
ücrjcidincn ;  finitcr  mirb  cö  üon  5(bclnniT  nnb 
Gamiic  iierscid)nct,  nadibcm  ce>  bnvd)  ba'ö  1  s.  ,ual)vli. 
bcfnnntcr  iicmovbcn  mar  (fd)on  1716  in  Ävamerö 
bb.oibl.  ÄU>.  hi)<i[  ''V>\[o,t  in  bcm  ^JJccvc'l. 

5Pufblüci,Kn  'i^i-  Tic  cvft  im  llJittclaltcv  an<:- 
5lficn  nad)  (ynvoim  imiumicvtc  '^.U'lanH'  niivb  in 
Scntfdiinnb  feit  bcm  ]'>.  ,)nbvb.  evmnbnt.  Tic 
Söcncnnnnii  ihid)nicijen,  bic  luic  ital.  faggina 
üon  ber  büdicläbnlidicn  aovmx  bcv  Samciiy  an§= 
fleht,  ift  mohl  ciiitl.  nnr  in  llJiebcrbcntfdilanb  lici^ 
mifdi:  "•j.^ommcrn  bökwf-ten,  5Ii^cftfttlcn  haukwaite 
(barnadi  nbl.  boekweil  nnb  baö  baian-?  cntlcliinc 
cnfll.  buckwhcal).  ,^sn  Sübbcntfdilanb  bcvvfdit 
.'öeibc,  ucvtüvu  anc-'  .öeibcnforn  —  eine  ^^e 
nennnnrt,  bic  mit  böhm.  pohanka  {v<\l.  fr3.  blö 
sarrasin,  h\{-  de  Barbarie,  ble  turchique,  nlib. 
bial.  latcrforn,  Intcltorn)  onf  bic  fübüft= 
lidie  .'öevhinft  bc-i  5^nd)n'ci3cnö  bentet;  vo,l.  ba\cx.= 
öftreidi.  baidn  liaidl.  Tavan  fd)licnt  fidi  bic  any 
hcibnifdi  lantlid)  cntftanbcnc  ^-i^oncnnnnii  bä'ns 
^JJ.,  bic  in  .\>cffcn  nnb  am  Jl^cftcvnnilb  ((Soblcn^ 
liains)  flilt,  fomic  nieftfäl.  hailf  li<Mf  anc-  beidlof. 
M  %Hcnf;cn  nnb  in  bcn  rnff.  Cftfccinouin.^cn  flilt 
bic  any  poln.  gryka,  In.  jirlkai.  Ictt.  griki 
(cifltl.  'flried)ifd)Ctf*  .Hörn)  cntlcbntc  'öcncnnnnfl 
©rieten.  (5ine  meherc,  tarro  taddor  in  ^JJorb- 
fd)leen)ifl,  lueift  mit  finn.  taltari,  poln.  latarka 
anf  bcn  i^oltönamcn  lartarcn  uilcid)  nbb.  Ta^ 
tcrni.  Tic  anf  lat.=ital.  polmta  ,^nrürfflel)cnbc 
5^cncinnnui  bU-ndf  fdcnt  nnrb  für  einzelne  Icilc 
üon  '-Haicrn,  Sdimabcn  nnb  lirol,  fpc.v  für  bac- 
,Sillcrtl)al  (neben  haidni  anaciiebcn.  Sonfliac  58c= 
nennnnacn  finb  „53nd)nnnbc,  Avan^mci^cn,  C^rübc, 


Änötcrid),  .s>enbcl".  Taju  nodi  ftroßburiv  ^u^-- 
meiffcn  bei  TafnpobinC'  ir)40  nnb  @oIin§  1582 
Nomencl.  4' »6  (andi  bei  llJaalcr  1561). 

S^urfcl  1  all.  mlib.  buckel  m.  ?^:  'lialbvnnb 
erhabener  'I'tctaübcfdilaii  i.t  ber  il^ittc  bec-'  Sdiil^ 
bc'ö':  any  afrj.  bocle  'Sdinallc',  bai  anf  lat. 
buccula  '33äcfd)cn,  erhabene  i)innbnni]'  benü)t. 

SBucfds  f.  ^ncfcl. 

t  SJ^utfcloruin  Tl.  "önrfcliiicr'  ein  hcff.  3?olf§= 
mort,  auo  ber  mantfnrt.  Tla.  bei  öoethe  1804 
W0CI3  IV  15  (®crfc  !:>,  1,  ;5U(i):  fomifdic  ®oi1= 
bilbniui  nnc  .s>alIorc;  ufll.  in  ber  Jideii.yiv  Tla. 
ihirfelinffi  nnb  bei  (Sallcnbad)  1714  Quasi 
S.  78  ^nrfolini  aly  niciterc  Sdicr.^mortc  für 
ben  53nd'cliiicn.  '-öeaditc  iöncfclorinm  ''-önd'cr 
Simi'l.  S\.  4,  33U32. 

bürfcu  ^tiu.  mhb.  bücken  'büdcn,  bici^cn': 
^'sntcnfimim  jn  biegen  mic  fd) müden  jn 
fdimiciicn.  Ta§  fdimci.v  Imkxe  meift  anf  ahb. 
bucclien  (fdmici,^  bukx  ''-öiciinniV);  vo,l.  nbb. 
bücken  'fid)  bürfen',  f.  '^ndcl. 

SBürfiun  Tl.  'aerändicrtcr  .v»ärina'  (bafür  and) 
53ürtlina  mit  Qlnlchnnna  an  iöüdlinii  'i^er= 
beniinnii',  jn  biegen)  any  iileid)hcb.  mhb.  mnbb. 
(feit  bcm  14.  C^ahrh.)  bückinc;  m]\.  nbl.  bok- 
king,  ba-J  mahrfdicinlid)  '^Iblcitnnii  von  ^orf, 
nbl.  buk  'hircus'  ift;  ber  ^ifd)  heifit  nämlid) 
mnbl.  and)  bocksharink  (.,a  foedo  odorc"  nad) 
Milian  1599). 

Jöiibc  A-.  nd)b.  buode  (ahb.  *buoda)  i^-.  '.»öütte, 
öcjclt'  =  bän.  bod  an&  abän.  böö  (moranS  mc. 
böthe  cniil.  l)noili  'ai^arftbnbc'  entlehnt).  Ta.^n 
mit  ahmcidienbcr  ii'antform  altiölänb.  \m!S  ^■. 
'SBohnnnii,  .s>ütte,  ;)elt',  bcm  bic  mcit  ncrbrcitete 
i\^^.  \)ü  Cxiti.].  bhu)  in  bancn  ,yt  Wrunbc  lioiü- 
Ta,^n  lit.  bütas  '."öauö*  nnb  altir.  both  (liotluin) 
'.s>ütte'  anc^  bhu-to;  ferner  lit.  büklä  bükle 
'ißohnftatt'  =  anbb.  boöal,  afrief.  bold,  anfllf. 
bokl  l)otl  (bajn  bic  5(blcitnna  aniilf.  byldan  me. 
bilde  ciuil.  to  l)uild  'bancn')  nnb  altnorb.  böl 
(an'^  *bo|il)  '2l?ohnnnii'  an-ö  noracnn.  bhu-llo-. 
S.  '-i^anbc. 

5t*üffc(  Tl.  mhb.  l»üffe]  Tl.  '£xW:  entlehnt 
ansi  fr,V  bulle  =  fpätlat.  bnfalus  lat.  bubalus, 
ar.  ßoüßaXoc;;  bahcr  and)  cn^l.  bnff  'i^üffd'. 

büffeln  iUm.  'hart  arbeiten*  (al§  püflcn) 
an^  Wathcfiny  i^eraprebiiüen  1562  belcflt;  fd)on 
bei  l'nthcr  nnb  Seh.  ("s-ranf  '-i^üf feiarbeit;  inil. 
bavi  X'Bb.  ^n  Sibcr^  'Jln-öanbc  non  .sSabr. 
^'innii Nomencl.  1571  S.214  *-i^üffcr.Hncd)t  für 
rohe  nnb  fd)mnl3iac  5(rhcit'.  Seit  1^22  aly  ffnbcnt. 
be>cuiit. 

5öüffct  '}}.  feit  ai^aalcr  1561  nnb  .^cnifd) 
1616  (fic  fd)reibcn  'ij.htffc  ^ihtffct)  t)on  bcn 
©örterbüd)ern  alyV'Grcbcnüifd)'  iier,^cid)nct;  Wo= 


i^ltö 


63 


Sufge 


Iiu§  1582  Onoinast.  s.  al)acus  cicbvnucht  c^  al'o 
58 äffet.  Tav'  Sinnt  fchcint  ooiii  Dcutfclicu  3üD: 
oftcu  üüviicövunacn  ju  fein.    Cucllc  fvj.  l)uffet. 

SÖUfl  iVJ.  ml)ö.  buüc  (gl  al)ö.  buog  9JI. 
XbcvvH'lonf  bc-^  '3(rmcö',  5(d)fcl;  Cbcniclcnf  bc§ 
^öcincy,  AMiftc;  ^lu^  bei  liercn'  =  iibl.  boeg 
'Sdnffi^tnui',  aiiiiilf.  bog  höh  'armus,  ramus' 
cni^l.  bough  ''?{ft'  (n(cid}fain  aKö  'Wcicnf  bc^o 
Söitumc!?')  unb  bow  "a\ic\  bcv.  Sdiiffc-;-'.  Wot. 
luärc  *bögus  (auc>  vovaevm.  bliäglui-s)  '3(vm, 
Untcrariit,  'iHn-bevfünc'.  5luv'iiHülc^  cnt)pvcd)cu  ffr. 
bähü  '3(vm',  aild)  (\i:  uäxuc;  ■nr\\\)c,  (für  *cpäxui;) 
'Süeubüiicn,  Unterarm,  5(rntbuci',  armen,  bazuk 
'2lrm'.  'Jlbleituiu;!  uon  53u(,i  aiii  biciun  (iffiw 
bug,  uoriierm.  bluik)  ift  unntöiilidi.  Tic  mciftcn 
uralten  '-öc^H'idiiuuu^cn  von  .Höriicrtcilcn  lutc  31  r  m , 
53 Uli,  .'öcrj,  llcafc,  lUicrc  ufiu.  bcrubcn  auf 
buntclu  ilntr.^clu,  non  bcucn  mir  niriicuby  incl)r 
eine  3;uir  finbcn;  fie  ticl)örc)i  eben  jum  a(ler= 
ältcftcn  3Bortbcftanbc  beö  ^i^fl-  —  53uafpriet 
dl  (bei  AMilfiuÄ  1G28  Sdiiffalnt  XI,  G  als  53udi§  = 
brcb  bcjcuat  unb  im  18.  3al)rh.  mcift  550011  = 
fprict  ncfdiricbcn)  a\is,  c\Icidibcb.  nbl.  boeg- 
spriet;  vc\\.  mittclencil.  bowspret  mc\l.  bowsprit 
(frj.  beaupre). 

25ügcl  ^l^i.  orft  nl)b.,  uon  biccien  (altflcrm. 
baug  'JKiuii';  cntfin-cdicub  .'öügel  ju  altcicnn. 
hang)  abcjclcitet;  V\\{.  nbl.  beugel  '^Büflel,  Stciiv 
bügcl'. 

buflficrcn  ; Um.  im  18.  y^ai)x{).  au§  nbl.  boeg- 
seren,  ba-s  im  10.  Cst^lU'b-  boegseerden  bicf?. 
3)nnfle  5(blcitunii  ju  nbl.  boeg  =  ^n<\. 

t  5öül)cl,  53  ü  1)1  d)l.  mlib.  bühel  abb.  büil 
bühil  9Jt.  'i"^iu}cr:  eS  ijcbört  mit  biegen  ju 
2B3.  ibiv  bhflk  (bhug)  'biegen'  unb  bebeutet 
eigtl.  '53iei3nnii,  53urf"er.  53 übel  fcblt  ben  nbb. 
dJla.,  audi  bcm  i>eff.,  luo  .sMigel  DorberrfdU. 

83ul)lc  d)l  mbb.  buole  m.  'naber  5^er= 
maubtcr,  (beliebter,  öiebbaber'  {ai)h.  Buolo  ift 
nur  aly  (Sigennamc  bejengt).  ^\m  d)lnt)b.  be= 
3eidntet  böle  ben  naben  53ciTt)anbten  nnb  bef. 
ben  leiblidicn  53ruber,  rcoju  nod)  jegt  nbb.  d)la. 
—  3.  53.  Üieumarf  bileken  t^-kinner)  ^^Nommern 
bdL'le  boeleken  '(Sefdwiftcr'  —  ftimmen  (aud)  auf 
ber3ibönbülich  '©efdmnfterfinber' ).  3>ieneidit  ift 
an  lett.  bälinsch  bälulitis  '53iiiberdien'alc-'  itofe= 
moit  3u  brälis  '53i"Uber'  (=  lit.  brölis  °53rnbcr' 
f.  53 ruber  nnb  53 übe)  3U  erinncx-n.  Tann  märe 
afädif.  *bolo  '53ruber'  roobl  alc-  ftinbermoil  ober 
Äofeform  ju  brOthar  '53ruber'  auf3ufaffen  luib 
bai  5>crbättniö  bcr  53cbcntunii  3mifd)en  bb.  53  u  b  l  c 
unb  anbb.  *b(Mo  '53inibcr'  t)iclleid)t  fo  3U  Der= 
ftcben,  bat5  bic  Mofefonn  für  '53ruber'  (t)ort}erm. 
bluUo-  bhralo-  für  bbrätrlo-)  3ur  traulidien  53e= 
3eid)nung  aud)  für  anberc  männlid)e  53crraanbte 


unirbe  unb  enblidi  bie  53ebeutuna  'öeliebter, 
beliebte'  animbm.  Ta3u  ftimmt  nod),  bat;  iöublc 
urfiirgl.  nur  lUJaefnlin  ift  unb  nod)  im  IG.  ^abrt). 
aud)  bei  männlid)em  C^efd)led)t  bie  iöcbeutung 
'amica'  baben  fonnte  (ba§  g-cmin.  53ub(e  buole 
tritt  erft  in  fiuitnibb.  3eit  auf;  für  ben  iBc= 
beutunnymaubel  vc\i.  inv:-  uon  SlJaaler  1561  Der= 
Seidniete  fdm)ei3.  53i-tii)  !öäf5(e  'amica'  =  nbb. 
53afc). 

t  23u&nc  ^v.  'SBaffcrbau  au§  5-(ed)t=  ober 
Öattenmert  3um  Sd)ul}c  bes  Ufer§';  btefe§  bem 
Cberbeutid)en  frembe  SBort  ift  btal.  (3.  53.  in 
.s>eff.  (ileue  53remen)  burd)au§  in  Cant  nnb  ^c= 
beutung  uon  bem  flg.  SBort  iicfd)icben;  nur  in 
Aranfcu  bat  bün  bie  53ebcutung  '!iJatte',  an  meldie 
53ubnc  fid)  anfd)licnt.  53ubnc,  ha'ö  r)iclleid)t 
in  irgcnbmckbem  nod)  unbcfannten  53crroanbt= 
1d)afti:-.ucrbältuiö  3U  53übne  ftebt,  tritt  üercin3elt 
im  17./18.  Sabrl).  auf  (3.  58.  in  3efen§  9ieim= 
mörterbud)  lG5Gj ;  ©oetbe  aebraud)t  c§  im  j^auft 
II  33.  1154^5. 

23ii()nc  ?f.  mbb.  büne  (abb.  =''buni)  5.  'Terfe 
cineÄ>  C^cmad)ey';  biefc  53ebcutung  bat  53übnc 
in  ben  meiften  OJIa.,  bic  sugleid)  aud)  '55oben' 
al§  oerbrcitcte  unb  babcr  roobl  alte  53ebcutung 
fcnnen.  ^n  ber  Sd)mei3  ift  büni  alloemein  üblid) 
al§  'i>euboben,  .'öeubübne',  aud)  (in  53afcli  a(§ 
'obere  oinimci'berfe' ;  in  3d)maben  bene  '53oben= 
räume',  ^m  53aier.  ift  bün  '53obcn  non  53rcttent 
in  einiger  (Srböbung  über  bem  eigtl.  53oben,  ber 
Cberboben  in  länblid)en  .'öäufern  ober  odieuuen' 
(heubün  'öcubobcn').  3»t  ^-'ibb.  erfd)eint  bü§- 
fclbc  SBoit  (al§  böen  bdene  bsen  bene)  für 
'Tccfe  eineg  3tocfroerf§  ober  3ii»i"cr8,  $8obcn 
über  ber  Tecfe,  o^i'ifdienboben  für  SBaaren  unb 
betreibe';  ogl.  aud)  53D()ubafc.  Tamit  mirb 
ücrmanbtfd)aftlid)e  53e3icbung  gn  53 oben  mabr= 
fdicinlid).  Tae  t)orau&3ufel5cubc  got.  *bunei  ftebt 
für  bhu(dh)nya-,  mie  burd)  anglf.  byöne  'Sd)iff5= 
boben'  roabxid)einUd)  mivb.  Ter  5Iu§fa((  bc§ 
Tentalg  märe  uralt  (gernn.  buni-n-  für  ibg. 
bbudhnyan-  mie  in  gr.  beatroiva  neben  ttötvio. 

t  23ül)rc  5.  '53cttübcr3ug'  ein  nbb.  SBort 
(bei  33of;  2uifc)  ==  nbl.  buer,  mittclcngl. bere  engl, 
bear  'Äiffcnüber3ug'.  Äamn  3U  fr3.  bure  (bu- 
reau)  '(jrobcö  3cug'. 

t  Söuic  Jv.  'SBicgc'  ein  tl)ürnng.  Ttaleftmoil 
bei  Sd)od)  1G57  Stubentenlebcu  F  3i>  (al§  53oije 
1GG3  bei  ^:)3rätoi-tuy,  50iägbetr-öfter  40G  im  T3B6.). 

t  JBuIge'  (fd)mci3.  aud)  53ulgge)  5-  '2Baffer= 
bebälter  oon  fieber'  au&  mbb.  bulge  abb.  bulga 
'leberner  Sad';  ugl.  engl,  bilge  bulge  '53aud) 
cinec-  Jvaffes-'.  Tic  Si^ipc  iftücrnDanbtmit  53alg, 
mlat.  bulga,  fr3.  bouge  '^aud)  cine§   Jaffce'. 


»ulge 


64 


S3ur)(f)e 


t  Sulflc''  (V.  '9}^ccrc&n)cüc'  (bei  2utl)cr)  ml)b. 
bulge  =  anorb.  bylgja  '2BcUc',  rcoraue  ciifll. 
billow  '2BcIlc'  cntlcl)nt.  23cnvanbt  mit  S>j.  bülg 
'anidirccUcn'  in  ^alg  imb  '•^^olftcv. 

t  SJuUe  *  50^.  'oudnfticr',  crft  iibb.,  au§  gleid)= 
beb.  nbb.  bulle;  vc\l.  iibl.  bul  bol.  ciu^l.  bull 
(onijlf.  erfd)cint  bafür  nur  bic  'Jlblcituni;!  bulluc 
=  engl,  bullock  'junger  Cdife');  baju  anorb. 
bole  'Stier' ;  lit.  bullus  ift  umcnuanbt.  Si)no^ 
mima  für  bog  im  Cberb.  unbctanntc  33ullc 
Hub  Aarren,  .'öagcn,  .söummcl  unb  53hini. 
!önUc*  A.  ';iäpitlid}c  i^crorbnung'  mlib.  bulle 
5.  'Siegel,  Urtunbe,  53u[lc'  langlf.  bulle  engl. 
bull,  nfr3.  bulle):  auc-  lat.  l)ulla  eigtl.  '©aiiev^ 
blafe'  bann  '53udel,  Hnopf  an  Ihüvcn',  bann 
'Äugcl  als«  Siegel  bei  llrtunbcn' ;  ba^u  audi  '-öill. 
t  Sult  9J].  —  53ülte  ?.  'bcmadijencr  Grb= 
baufcn,  .'pügeldKn'  ein  nbb.,  öfter  uon  ibf;  ge- 
brauditec"  2Boxi  =  nbl.  bull  '.v>örfer,  ©rbbügel'. 
bummeln  ;')tni.  'müfüg  fdilenbern'  juerft  im 
^vein.  ii>b.  ITfiT  alv  nbb.  gcbudit,  aber  uon 
Jlbclung,  (Sampe  unD  .sSeinfiuv  Isis  nod)  nidit 
uerjeidinet:  luobl  eine  junge  ";)ieubilbung  ju  bem 
t)on  mnfd)  1741  ocrjeidinetcn  fd)erjl)aften  58um: 
melfcft  '^eft,  uioran  man  uiel  läutet  unb  iueld)e§ 
md)t  allgemein  gefeiert  mirb'  (bummeln  eigtl. 
=  bim  nie  Im. 

iBunb  Tl.  mlib.  bunt  (d)  'Sanb,  ^effel, 
33iinbnie'';  baju  S^üubcl  ^Ji.  mbb.  bündel  = 
auglf.  byndel  icngl.  bündle).  —  büttbtß  5lbi. 
ml)b.  bündec  'feitgebunbeu' :  ju  binbeu. 

tlSBunbfd)uf)5}^.  mbb.  buntschuocb^R. 'gro^ 
bcr  Sd)niuidnü)  ber  dauern  (mit  3iicmen  j^um 
Aeftbinbeu)',  nod)  jctu  in  Cberöftreidi  unb  Steicr= 
mavt  iiblid)  ibaraiiv'  <'cdi.  punrorha  'Strumin'). 
Jann,  meil  nie-  Aelb.^eidicn  in  i^auernaufftänben 
flcbraiutt,  feit  Gnbe  ha  ir>.  ;'salirliv'.  unb  im 
16.  oobrh.  üermaubt  für  'Gmiuirung'. 

t  iöunflc  A.  'Irommel'  (unb  irommcldbn^ 
lid)c  'Aifdireuic')  mbb.  bunge  'Irommel'  mobl 
cind  mit  abb.  bungo  'ilnolle'  unter  53  a  d)  b  u  n  g  e. 
bunt  "Jlbj.  ein  eigtl.  oftmb.  oftnbb.  JBort  (ha- 
für  obevb.  geflerft,  gefin-crfelt,  fiucntlig 
ufm.)-,  bav  üon  .\>enifd)  l'iKi  inib  Sd)ottel  KKi:'», 
aber  nodi  nid)t  uon  5Tlaaler  l.")(il  ucr^cidmete 
2Dort  bringt  feit  i^utber  in  ber  l'itterattir  uor 
(für  l'iuberö  bunt  in  ber  53ibel  baben  bie  uon 
ibm  auögebenbcn  oberb.  ^Mbelbcarbcitungcn  meift 
gcfur adelt).  !öunt  benibt  auf  glcid)bcb.  mbb. 
bunt  (flett.  bunten;  bay  mbb.  nl  ,^eigt,  baf;  tai- 
sofort  nid)t  auy  bem  5lbb.  überliefert  fein  fann, 
lucil  abb.  nl  im  Wbb.  ali>  nd  ,^u  crfdicinen  bätte; 
baut  innbb.  bunt,  mnbl.nnbl.  bunt  laud)  mit -nt-i. 
S3unt  ift  in  mbb.  ^eit  etulcbnt.  Stiegen  bcr  mbb. 
S3ebeutung  'fd)n)arj  geflerft  auf  meinem  örunbe' 


(oon  '^^eljmcrf  gejagt ;  itbb.  bunt  ifl  ml)b.  misse- 
var)  luirb  (Sutlebnung  au'v  mlat.  punctus  'pun!= 
tiert,  geflerft'  angcnommcnduegen  bcy  2JierIufteC'«uon 
innerem  c  ugl.  ital.  punto  ''!)3unft'  fornie  Spunb 
unb  lintci.  53ci  bicfcr  Deutung  fällt  ba^o  Aebicn 
bce  5(bi.  im  Siouuin.  auf.  ®cgcn  bcr  urfprüng^ 
lid)cn  i^ejiebung  auf  "Pcljuicrf  (mbb.  mnbb.  bunt 
^Ji.  bebeutet  aud)  '-^.^eljrocrf')  bat  man  an  lat. 
mus  ponticus  ',s>ermclin'  gcbad)t,  t)ai^  begrifflid) 
uaffcn  mürbe,  menn  md)t  formelle  33ebcnfcn  ba-- 
gegen  furäd)en. 

Jönnjcn,  53un3cl  Tl.  '©rabftidiel'  mbb. 
punze  'Stid)el,  JJIeinel' :  roman.  Sebniuort  (ital. 
punzone,  frj.  poin(,'on  =  lat.  punctionem,  luobcr 
aud)  engl,  punch  puncheon  puncher). 

ÜPiirbc  ö'-  "il)b.  bürde  abb.  burdi  fV.  = 
got.  baürpei  J^.  'iöürbe,  äafl';  mit  meiterer  n- 
3lbleitung  afäd)f.  burtliinnia  =  anglf.  byröen 
engl,  burthen  bürden:  ju  gcnn.  beran  'tragen* 
=  lat.  ferre,  gr.  cp^peiv  unter  58abrc. 

il^ürcnu  A.  aue  frj.  bureau;  bic  bcutfd)cn 
Arembn)örtcrbüd)cr  ucrjeid)ncn  ba?  Sebniuort  feit 
Sd)eibner  KJOrnim  IG./lT.  Oiiibrb-  galt  bafür  — 
roic  nod)  jc^t  im  Glfaf;  —  Sd)rcibftube). 

SBurn  ?(■  mbb.  burc  (g)  abb.  bürg  burug 
A.  'umfd}loffencr,  befeftigter  Di1,  58urg,  Sd)lof?, 
Stabt'  =  afäd)f.  bürg,  nbl.  bürg,  anglf.  burh 
{^l.  byrg)  engl,  borough  bury  burrow  (bef.  in 
;^ufanniicnfcl3ungcn),  anorb.  borg,  got.  baürgs. 
,^n  ben  altgcrm.  Tialcftcn  mar  33urg,  ma§un§ 
Stabt  ift;  !E>iüfila  übcrfelU  ttöXk;  mit  baürgs, 
9tad)  lacituy'  öermania  bitten  bie  ©crmaiicn 
feine  urbes,  aber  oppida  ber  ©ermanen  merbcn 
fd)on  uon  Gäfar  de  bell.  gall.  ernnibut.  3)a§ 
Jinnt  ift  in  bicfcr  ^cbeutung  fiic.^ififd)  germ.  unb 
gebort  mit  'i^erg  ju  einem  ibg.  bbrgb-,  b(i?-> 
audi  in  altiv.  bri  (öen.  brig)  'Jöerg,  .'öüger 
fterft,  t'aum  ,^u  bem  iVrbalftamme  uon  bergen, 
(^■rft  aU  bie  ein.^clncn  ibg.  Stämme  ju  manbcrn 
aufborten  unb  fef?baft  mürben,  bilbetcn  fid)  bic 
SBorte  für  'Stabt';  ugl.  Bürger  unb  ©arten. 
SPnrflC  Tl.  mbb.  bürge  abb.  burigo  Tl.; 
ugl.  anorb.  ä-byrgjast  'fid)  uerbürgcn':  uer= 
manbt  mit  borgen. 

iPürgcr  Tl.  mbb.  bürg;crc  abb.  burgfiri: 
eigtl.  'i^ciuobncr  einer  Stabt,  Stäbter'  Cöürgcr 
fnüpft  an  bie  urfprgl.  iöebcutiutg  uon  iöurg 
aUo  'Stabt'  an).  Ter  anglf.  ^lur.  bürg- wäre 
'Stäbter'  uicijt  auf  germ.  =  lat.  -varii  'Seilte' 
( Amsivarii  Chasuarii),  alfo  auf  eine  ®rbf.  germ.= 
lat.  burguarii  (bafür  anbb.  burgliudi);  ugl.  nod) 
älMir^l  unb  53citr.  12,  H7!). 

5öurf(l)C  lih  eigtl.  ibcnt.  mit  nbb.  iUrfc 
auv.  mbb.  burse  A.  '33örfc,  'i^cutcl,  Wenoffen= 
fd)aft,  S^an^  bcrfelben,  fpejicll  bcr  Stubenten'. 


S8urfcf)enirf)aft 


—    65 


^ufcron 


^^(u§  ber  legten  Scbcutmu],  bic  im  15.  ^ai)x[]. 
iialt,  ()nt  fid)  iinfcvc  cvft  n()b.  ^cbcutung  üon 
i8urfd)c  (s  nad)  r  unirbc  seh  lüic  in  5(rfd), 
■Öirfdi)  cntiinrfclt  une  ctiim  iil)b.  (Vraitcn  = 
Sintmcv  am  'Avnucnaciuad)' ;  0^1.  nod)  jcljt 
altc§  .s>au§  bcv  3tubcntcnnn-ad}c,  aml).  geo- 
goö  'Sdjar  jiniacr  öcutc'  i\k\d)  cm\.  youth 
'Süngling'.  ^m  IG.  Sa()r().  I)attc  «urt;  5. 
übcvtricgcnb  bic  53cbciitiinci  '.{"^aitfcii  Äricii§= 
fncd)tc',  fiic.^icll  and)  '10  ili-icii§fncd)tc'  (fo  bei 
OJiaalcv  1501,  .s>cmidi  IGIG);  bcv  cin.^clnc  uon 
einer  iöuvf;  (ncf;  ^nvngcicH  (and)  53urjant), 
feit  bcv  1.  i^älftc  bc§  17.  Cs^livliS.  audi  dTdt-- 
bnvidKc)  obcv  cinfad)  58uvfd)c. 

23urfcf)cnfrf)nft  a-  im  (icutiiicn  Sinn  feit  isiö; 
fdion  uorlicr  bei  Öanrtliavbt  füv  bic  ß)cfamtl)cit 
bcv  Stnbcntcn  nct^i'^tdu. 

burfrf)tfo§  5(öi.  3(bi).  nvfin-ßl.  nur  2(bucvb 
unb  :ywav  in  bcr  2.  .s^älftc  be§  L'^.  3a^)rf)§.  nad) 
•Öciinalj  1775  .sSanbb.  3.  229  in  bcv  llmiiauiv:--- 
fpradic  oicldufii^,  aber  ,^unäd)ft  nidit  fdiriftmätuii: 
ein  feit  Äinb(eben§  3tubcntcn(cncon  1781  unb 
9(ugullin§  ^biotifon  bcr  53urid)cnfprad)c  1795  in 
bcn  SööHcrbüdicrn  bcr  3tubcntcnfprad)c  ncrjcid): 
netcö  Stubcntcniüort.  3^ic  bei  3tic(cr  1G91  unb 
,lrifd)  1741  nidit  ern)ä()ntc  53i(bnnci  fam  erft  auf, 
al§  ^urid)c  fitr  °3tubcnt'  iVblid)  flciuorben 
war  (3ticlerlG91  bcmcrft  ju  58nrfd)c:  studiosi 
artium  liberalium  se  hoc  nomine  salutant; 
Äramerg  ()b.=nb(.  2Bb.  1719  «urfd)  „borst 
op  een  hooge  school").  ^yür  burfd)ifo§  ()at 
Stieler  1691  nur  erft  „auf  33uiidnnanier"  'more 
studentico'.  $jm  18.  ^a()rb.  galt  bic  Sd}rcibung 
burfd)iKä)(:,  nioneben  aud)  ftubentiKuj?,  mit 
oiricd).  3lbocrbiaIcnbuuti  roie  in  bcn  balblat.  flori- 
Kiüi;  haustiKüjq  (mit  tvinfen  ucrbunbeu),  bic 
im  17.  3af)r().  (jucrft  bei  93hi(tibibu§  1G26.  1G99 
Jus  Potandi  §  9—11)  begegnen;  ä(}nHd}e  3n)ittcr= 
bilbungcn  bcr  älteren  3tubcntcniprad)e  finb  Qa)-- 
fatim  unb  3d)n:)ulität,  aud)  5"ibibu§  unb 
.'5  a  1 1 0  r  e.  S;ic  ^scbentung  uon  b  u  r  f  d)  i  f  u» ;  bei 
i"^ci}na^  1775  .s^anbbudi  3.  229  ift  "raie  ein 
lieberlid)er  Stubent'  (ebeufo  bei  Sdiiüer  1798 
©aüenft.  Säger  7.  ^Jtuftrittl.  J-ridjefter  iBelcg 
in  einem  Jenaer  3tubentcna(bum  von  17.32: 
„.Immer  fi^en,  mebitieren  Unb  bic  ganje  9^ad)t 
ftubicrcn,  3)iefe§  beint  studenticdx;:  5tber  fanfen, 
balgen,  raufen  Unb  beftönbig  2)orf=3u  laufen 
©irb  genennet  purfd)iKa)(;."  2!ie  ()cutige 
milberc  ^ebcutung  gebort  bem  19.  ^af)r().  an. 
3?g(.  Stubcntcnfpr.  3.  48.  85. 

Jöürftc  «"v.  mbb.  bürste  J.:  3(b(eitung  uon 
Worfle;  bai-  glcid)beb.  engl,  brusli  ift  aber 
roman.  3Ibfunft  (fr,v  brosse). 

SBurjel  Tl.  ein  ^flanscnname  au§  mt}b.  at)b. 

Sluge;  etgmotogifc^Cs  Sörterbuc^.   6.  atufl. 


burzel  nad)  bem  entfprcd)cnbcn  lat.  9^amen  por- 
tulaca  uolf^'tümlid)  geftaltet. 

JBürjcl  9)^.  erft  nbb.;  fd)on  im  IG.  v5at}rf). 
adgemcin  (bei  öutber  ^^^r^cl)  imb  fd)on  uon 
ÜJiaalcr  15G1  ocr,5ieid)net :  nermaubt  mit  fd)a)civ 
borgen  'bcruorftcben'. 

bur^clu  otm.  m()b.  bürzen  burzeln;  mcitcv 
läßt  fid)  "i^a^  S5>ovt  nid)t  ,^urüd  ücvfolgcn. 

SBufrf)  50^.  mbb.  busch  bosch  fpätabb.  busc 
m.  '33ufd),  ©cftvöud),  @e()ö(s,  2Balb,  mid)cV; 
üg(.  engl,  busk  bush  'iöufd),  Stvaud),  33iijd)er, 
nbl.  bos  '58üfd)er  —  bosch  'öebüfd)'  —  bussei 
':©üfd)el'.  2)ie  Oiruppc  t)at  JKcflcre  im  91oman.: 
itat.  bosco,  frj.  bois;  fie  mevben  auf  fvülmUat. 
boscus  boscum  ,^uvüdgcfül)rt.  —  Sasu  i8üfd)cl 
ml)b.  büschel  SDL  =  nbl.  bussei. 

Sßüfc  d-  '^oot  3um  iMring&fang'  nid)t  au& 
mbb.  buze  a()b.  buzo  (z  für  ts),  fonbcni  nad) 
glcid)beb.  nb(.  buis,  bem  auner  bem  ai)"!).  ml)b. 
2i>ovt  nod)  anorb.  büza,  anglf.  hülse  (in  bütse- 
carlas)  engl,  buss  \sMring&büfe'  cntfprcd)en. 
5U)n(id)e  SBorte  scigt  ba&  9ioman.:  miat.  buza 
hussa,  afr^.  busse  buce.  2^cv  Uvfurung  ber 
Sippe  ift  mal)rfd)einlid)  nid)t  im  0erm.  jn  fud)cn ; 
bic  Cueüc  bcr  Gmlebnung  ift  unfid)cr.  3»t  ^-^^bb. 
bud)cn  bic  ,3-rembroörtcr  um  17(XJ  33üfc  juerft 
—  meift  al§  Jßupfc  —  unb  jmar  al§  nbl  2cbn= 
mort  (3.  53.  3panutiu§  1720,  93lcnante§  1722, 
Spevanbcv  1727). 

t  ^üfcl  (fo  bei  @oct()e  1812  Dichtung  unb 
2Da()v()cit9.58ud))-«iefel9l  («iefcld)en  91 
@öt5 1785  5ßcvm.  @cb.  1 146;  58üct;(i  bei  mbd) 
clfäff.  9^amc  einer  frj.  Silbermünse  üon  12  Sou§: 
auS  fr,v  piece. 

3?ufcn  yjl.  (bei  Sutl)er  unb  anbern  oftmb. 
3d)riftftellern  bc§  IG.  5af)r()§.  bafiir  53ofam 
mit  nbb.  33ofaI)  in  bcn  jc^igen  l}b.  2>olfÄmunb= 
arten  au§gcftorbcn,  3.  ^.  bem  Sd)mäb.  unb 
bem  ioeff.  feblcnb,  aber  nod)  in  bcr  SBctterau 
unb  Im  nbb.  Tla.  (g.  33.  im  Sitmaiid). 
^^ommer.  33raunfd)n)eig.)  lebenbig;  aud)  fd)mei3. 
buesn  '$Rod-tafd)e'.  ©ö  bcrvdjt  auf  ml)b.  buosen 
buosem  at)b.  buosam  buosum  dJl.  =  afäd)f. 
bösm,  nbl.  boezem,  anglf.  bösm  engl,  hosom 
'ißufcn';  bem  @ot.  9torb.  fremb,  genn.  bösma-^. 
lsern)anbt)d)aft  mit  ^ug  mbb.  buoc  '3(rm,2(d)fcr 
(üorgerm.  bhäghu-)  läfu  fid)  nid)t  a'blel)nen;  ba 
aber  ein  uorgerm.  bhäghsmo-  bhäksno-  bcn  oer-- 
luanbten  3prad)en  fcl)It,  läfst  fid)  nidjta  ju  ©unflcn 
jener  2)eutung  anfübren. 

t  SBufcron  9Jl.  '«u()lfnabc'  ein  2Boit  beg 
16.  3a()rbg.,  suerft  bejengt  auf  2:ürer§  ^Bilb 
'iJIrion  ber  erft  «uferon',  bei  .\Sutten  SBabiSaig 
188, 19  unb  bei  Sutber  II  32,  3.3  Iifd)reben  31  U\ 
Segeffer  II  649,  Sd)abe  Satiren  III  129.    Sic 

9 


iPujiarb 


—    66 


iPiit^en 


ivrcm&it»cncrbüd>cr  oon  3niton  9iotb  1571  uni» 
ivurolö  162<_i  Jüchen  t^uicron  *nn;udirfnab, 
(Vlorcnjcr,  3o^o^m^  ou  ÖnIn^c  Wcox  hal  i  ficrcra.  > 
buggerare  ''ipäDcrümc  treiben'  (irohcr  an*  älter 
uM  buggher  'sodomita';  p^I.  ficil.  buzzaruni 
'3c^omit'l;  im  16.  ^Mibrb.  rmxb  florenjen  mr 
'i'ä^craftie  treiben*  cicfaoit.  Umcicbcina  bei 
^idian  @arg.  63»>  1(6*  ^ubcron.  3iadi 
TSDb.^  unb  ^Q^r«  3f.  27, 116.  —  om  Cftreidi. 
in  3?uierpn  nodi  erbalten  al?  'r>erfebrTer  Stos' 
beim  '^iIJar?iinel. 

:i<ufiorD  2*^  au?  ^leicbbeö.  frv  busard  dvober 
aud)  cn^l.  buzzardi.  ba*  auf  lat.  buteo  berubt. 
Ja«  jucrfi  Don  ilkaler  l.'^l  {oiS'  ^ueborbi 
ocrjeidineic  i'ebnnipn  in  im  16.  ^^ohrb.  aücie^ 
mein  üblidi,  bei  ©e^ner  l'S2  i^oaelbudi  3.  142 
unb  bei  ©oliul«  1.>S2  Cnom.  313  al^  ^^u^-barb. 
2ie  llmbeutun^  ju  ^uBoor  ivg.1  3lar)  iicbt 
oud)  inj  16.  ^obrh.  jurüct,  ebenio  bic  frühere 
Stcbenform  5?uiant.  filtere  2nnrtnnma  bee 
S?onel>  im  16.17.  ^^olirb.  unb  iKaEronbc, 
3HaRburoe,  iTiashauit»  «in  ©esnere  2?ooicl- 
bud)  15S2i;  Siötteigcier  <(Frr.  cponcienbcr^ 
15&4  Äbcleirieciel  IL  366* i;  percinjelt  andi  ^to- 
burcn,  bae  ivniid)  1616  ale  nbL  angibt. 

I^nftc  ir.  au«  TTy  buste  ajJ.  Jie  (rralebmmg 
9cid)ab  um  17."»<;i  lin  öen  frübcrcn  ivrcmbroörtcr= 
büdicm  feblt  ^ünc  nodii. 

^B^  A.  1J:^^.  buo^e  alib.  buo^a  ^t.  'oicitt= 
lidK  unb  rednlichc  ^une,  (hia^.  ^bilfc'  =  afödif. 
böta  '.iviluna,  2tbbiife*,  angif.  bot  cncil.  boot 
'?hi5en,  ©enönn.  i^rneiT;  oiot.  böta  '?Ju^n'. 
llracr  bem  nammi>em>ani«ten  ?Ibi.  bcffcr,  bcfi 
(ogL  büBcn  in  i'üden  bü^en  'au?bciTem'. 
al)b.  buozzen  =  anaü.  betau  i  in  über  bie  $lc^ 
bcutungÄcnnrirfluna  be?  ;u  ©rmtbc  liecienben 
Stamme«  bat  ^a•=•  :i)ibtic;e  bemerft;  vgl.  vcx- 
<lütcn  '^uBc,  (rria?  Iciiien*;  Gria^  in,  n>a«  an 
Stelle  eine«  atibcm  cjui  in;  aud)  xyqL  'etn>a« 
gm  mad>en*.    3.  bciicr. 

9vttc  A-  ein  Scenidi,  cn'i  nbb.  (bei  &onr. 
(Mesner  l.Vi6  D*»  Pisribus  3.  1'>S  ?lutt)  au« 
nbb.  butte::  r'rcd>cnbcn  TtbL  bot.  engl, 

but.    Urirn. 

$nttr,  ^üitc  ^.  mbb.  büte  bütte  hüten 
abb.  butin  (butinnai  Jt.  'Öcfäs,  53mic*:  cra= 
fpTtd)citb  angli.  byden :  tKmxinbte  nbb.  unb  en^L 
Sorte  hoben  aunäUiacrn>civ-  *  ■  ^  .:n:  anciH. 
Mit  '3d)laudi*  enal.  butt  '  ',  a^n^^. 

bytta.    r  .,  »i-o  iu.; 

in  bcT  :       .  ;  niurbe,  r 

$-cr\:::y  ::::  :  :■:  ^    .-  .      --      .     ^^^ 

^\v.  l'C.  i.T:~'i;;"c  rjc::  \.: ^;c  i'i.r^iu«::^  "  c z  .audi, 
^b';  ebenio  in  bcr  roman.  3ii'w,  au«  ber  m 
entlefam  in:  iinin.  bota  '3*laudi*,  frj.  botte  'eine 


Hn  ©cittfas'.  Cucüe  mlat  butina  au«  gr.  nuTivri 
luiic  mloi.  buxida  au«  gr.  twHc  umer  ?tüdiic). 

'^•ntttl  'Dl.  mhb.  bütel  ali5.  buii:  ^  '@c= 
ridnc-boic'  =  angli.  bydel  'iSoic*  engl  beadle 
'®eridit«biener,  "!|?ebell'  iba«  enal.  2i>on  berubt 
oukr  auf  bem  angli.  bydel  'iPünef  nod)  auf 
einem  miticlengL  2Bon  romait  Urfpnmgs:  mlat, 
bedellus.  nfrj.  bedeau  '^bcITl:  ju  bieten. 

SnJtcr  iv.  ( gemeinoberb.,  j.  X,  audi  fränf. 
llJaff.i  mhb.  buter  jviTJ.  fröiabb.  butera  jr.  = 
nbl.  boter.  afrief.  butera,  anglf.  butere  engL 
butter.  ^\c  ©leidiheit  be«  iTeraal«  im  i>odib. 
unb  ?ibb.--&ngL  nötigt  ;u  ber  Einnahme,  bos  bas 
hb.  ©on  crit  etwa  im  9.  ^abrh.  t>on  9liebcr= 
beuifdilanb  au«  in«  i>b.  oorgebrungen  ift.  ^m 
?ibb.=^gl.,  roo  3nttonnmo  für  'Butter'  fehlen, 
ift  uitfer  2?on  al«  *bütura  *bütur8e  mohl  fdion 
im  6. 7.  .^^abrh.  üblidi  gennrien  «baber  fdion  früh 
anglf.  um  73<J  buturflioge  =  engL  butterfly 
'3dimctterling'i.  C'egie«  Cuellmon  in  ba^  juerfl 
bei  i'^iin^ofrate«  bezeugte  tfhith.fi  ßotmjpov,  öas 
feil  (FolumcUa  unb  $liniu«  bem  Älteren  al? 
bätyrum  im  Latein  bejeugt  Ht:  @ned)en  unb 
3iömer  fanracn  bie  Suner  nur  bä  ^Sorbaren 
(barbararum  gentium  lautissimos  cibos)  unb 
war  bei  ben  3fiithen,  $bn»giem  (mKcpiovt, 
Ihrafiem,  C'ufuaniem  unb  ©crmanett.  3?on 
ben  roman.  3rrad>en  mirb  loL  bütfrtim  im 
3arb.  <ai*  butirui  bewahrt,  roährcnb  \>ai'  ^oL 
^roDcnj.  Sflifranjöf.  auf  lat  but\-rum  loeifcn  iital. 
burro.  afrj.  bure  nfr-u  betirre):  butyrum.  ipo= 
ju  buturum  imb  fpöicr  audi  butur  laL  hieben: 
formen  unb,  feblt  bem  3ran.  $onug.  dhimäit. 
ibafür  fpan.  manteca.  rortug.  manteiga,  rumdn. 
manticai:  auA  bem  31ar.  imb  bem  Äeü.  (altir. 
imb  f.  2Intet.  3o  n>ar  e«  au*  bem  Kbb.  ei^ 
frcmb,  bafürahb.  anko  (f.  2lnfci  —  kuo-smero 
(anorb.  smjort.  fdjroeiv^obcrbaier.  3d)malj  = 
mhb.  smalz  (mober  pcitej.  smalzo  '3?uiicr').  iTie 
©cidiidite  bc«  ©runbroone«  butyrum  im  fterman. 
madit3din?ierigfeitcn:ronbüt'fTUiri  :  '  ~'  ■.:« 
bezeugt  I  ift  aufjugcben  unb  ;n>ar  :  :n 

*büüra  n>egen  norbfrief.  böltar.  oon  "büiüra 
n>egen  anglf.  büturae  butere,  anbb.  *bütura  = 
nbb.  botter.  Xuffdllig  bei  bem  fdmncrigen  ©ort 
ift  —  fall«  t)cm>anbt  —  nod)  fd)n)eij.  büder  9R. 
'Sußcrfas'  <abb.  *bödar  bödur  oorau«feBenb» 
unb  büdem  (abb.  *büdarön>  'buttern*.  3.  nod) 
.Herne,  audi  Höfe 

!?nttnfr  2R.  'Hüfer*  mbb.  bütenaere  bütener : 
Jlbiciiuna  ;u  ^ütte  'abb.  butinai;  Stjnottpma 
Böttcher  unö  Hüfcr. 

+  Sn^ni  2R.  'Hemgcböufe  im  Cbft'  feit  bem 
16.  Oöbrb.  n>eit  i>erbreüct  in  ben  3JUl  (j.  33.  im 
3din>db.  bie  ein^  SdeyadfmuiQt  unb  in  ber 


93ujen 


67 


(Si)auf)ec 


Sittcrotuv;  ucviuanbt  mit  nfcirf)[icb.  fcfimcij.  bd-ke 
^•.  (bätzi  biltz^i).  üic  '-öilbiiiuvMVcifc  cvimicvt 
an  n()b.  (()ci'f.)  Wvoljcn  j.  unter  (*')vicb'5.  äBal)r= 
jctcinlid)  ftc()t  bn()cr  '^uljcii  füv  *bugzo  ^bfiga^ 
(icl)iucij.  bcl'ke  mi§  *bauggj6)'?  3(iibcrc  i8c= 
ncnnnngcn  bc§  ftcrnjief)mifcö  finb  in  9Jiebcv= 
bcutjd)(anb  hunklbüs  hunkbüs  bunkaposthunkel 
iriendl,  in  ber  9il)cinprouin,^  CJladjcn)  kets  kitsn, 
im  (iv.^acbivac  gails. 

t  Sömcn  '^Mur.  '.vSofcn'  ein  nbb.  Wort  (jd)on 
bei  .öeluii)  IGll   Cvi^.  2ict.  (^cvm.   3.  Olj  in 


ben  Snntformcn  iBoren  (in  'i^vem.)  nnb  mit  Um-- 
(nut  iöürcn  (in  .s>am(nirn  JBcitfalcn  ^il(tmarf); 
c6  benennet  in  bev  Aorm  "i^ürticn  aiv  nbb.  bei 
Öanrembevii  1<i52  Sdievjflebidne  II,  ."/»(J;  III,  101. 
.'öod)bcutid)  )d)on  1010  bei  .S>cnifd)  ©p.  578  (al§ 
^ircn  '3d}iffcv()oien'j  nnb  bei  Sdierffer  1640 
C^vobiancr  3.  29.  2Bal)rfd)einlid)  bebeutet  ba§ 
JBovt  ciatl.  'bocfölebcrnc  .sSofcn'  in  Übereinftim-- 
munii  mit  bcm  iilcidibeb.  eußl.  buckskins.  2(u§ 
bem  ^JJbb.  ftammcn  audi  bän.  biixer  unb  id)n)eb. 
buxor  '\"^ojen'. 


{].  and)  unter  ^  unb  3)- 


6acao  9JJ.  ben  Jvembmörterbüdjcrn  bi§  in 
bic  1.  .{>ä(ftc  bc§  18.  ?^a[)r[)§.  I)inein  frcmb  (93c= 
leii:  .!öuliiuö  1623  Sd)iffa()t1  XVII,  61):  mit 
frj.  engl.  jpan.  cacao  auö  cileidibeb.  mcrifan. 
cacao  (cacauatl;,  baö  um  l'/yj  burd)  'jlcofta  IV, 
22  in  (Europa  befannt  roivb. 

(£omcc  7):  (bei  (5octl)c  and)  d)l.)  im  18.  ^ai)xi]. 
au6  ix^.  camee;  )d)on  im  16.  '^ai)xi}.  (g.  58.  bei 
'43araccliu5>)  (^amebo  an§  ital.  cammeo. 

(£anaiUc  ,">-.  einÖcl)nmortbe§  ll.^ai)xi)^.(M\ 
3tieler  1001  als  Äanaljc),  jeit  3tie(erö  3ci= 
tungsluft  ]  0!)";  3.  "jI  4  uer,5eid)nct  ( Belege :  v.  SBaü^ 
baujcnö  ilriccismannal  1010  =  'Ion  öefinblein'; 
CIcanber  1721  Öebanfcn  o.  beut  acaD.  Öeben  3. 85 ; 
.s>amburi3cr  3id)ft.  Xcx  alte  3;cutiitc  1730  3.  86; 
DJlcIifiuö  1744  3alinbc  3.  114):  au§  frj.  Ca- 
naille, büv  auf  ital.  canaglia  (eigtl.  'Aöunbepacf') 
änrücfgcf)t.  llriprgl.Cioücctioum,  nimmt  (£ a n  a i  1  ( e 
frül)jcitig  (id)on  bei  3pcranbcr  1727)  o"biuibual= 
bebcutung  an  (ogl.  iöurid)c,  Jabr^eug, 
5  r  ci  u  e  n ',  i  m  m  er,  it  a  m  c  r  a  b). 

(Üorgo  9JJ.  ans  )van.  cargo  'fiaft':  um  1000 
im  i)Ü)b.  auftretenb;  33elcg :  &.  2ßintcrmonat 
10* jO  Calend.  Histor.  Decenn.  3.  101.    ■ 

(£at)a(cabc  ^•.  feit  3tieler§  ocitungsluft  100.5 
regiitrtext,  ein  ^ebnmort  auö  bem  ^Beginn  hc^ 
17.  ^ai)xiy6.,  rao  eö  als  Gaoalcaba  anftintt 
(fo  im  leutid).  ü}lid)el  1017  nnb  bei  örimmels= 
baufcn  1000  3implic.  II,  28;  III,  8.  11):  ans 
frj.  cavalcade  =  prouenj.  cavalcada,  fpan. 
cabalgada,  ital.  cavalcata. 

(ffjancc  5.  f.  3d)an3c. 

iS.\)aoi}  l1i.  au§  gr.  xdoc,  im  17.  Zs(^i)xij.;  S8c= 
leg:   '^h-ätoriu^  1000  3Intbropobemu§   3.  132. 

t  (ff)0jjcau  9}^.  '.'öeiT  ale  länjer'  im  18. 
3al)rf).  3.  iö.  in  ©ellcrts  £'uftfpiel  „ba^  Soo§  in 
ber  Cotterie"  unb  in  öoctbes  2Bcrt()er. 

(J^araftcr  5Ji.  üereinjelt  fc^on  m^b.  karacte{r) 


ÜJ?.  '^ud)ftabe'  mcifl  '3öu^cr3cid)en',  bann  aud) 
'©epräge,  ÜJ^erfmal'.  3"  3tielcr§  ocitnngglufl 
1005  „(£l)arafter  eigtl.  ein  .Vienn3eid)en,  bcntad) 
ein  G()renna()m,  3lanb  unb  '3(mt"  nnb  fo  im 
17.  ,lfl^)i'b-  gcbraud)t.  Grit  im  18.  3at)rli.  bringt 
bic  ietjt  t)orljerrfd)cnbe  33cbeiitung  'inbiuibuellc 
Einlage,  Gigcnart'  burd).  Cucüc  gr.=Iat.  cha- 
racter. 

G^fjarfrcitttfl  f.  ftarfreitag. 

(vfjnrnc  A-.  in  ben  Arembnior-tcrbüdicrn  feit 
1044  ücr,5cid)net  (juerft  im  3pradi=  ufm.  33er= 
bcrber  1044,  bann  bei  Siebe  1080,  3pcranbcr 
1727):  ein  i'ebnroort  bc§  17.  Csaf)i'b§-  33elcge: 
5(rmatu&=9iift  1042  9iettung  ber  ebl.  t.  .s>aupt= 
fprad)e  A3;  bd  ©rimmclöbaufen  1000  3implic. 
I,  IG  (a(§  3 d) arge);  1650  ßuftigcr  TemofrttuS 
3.  88;  61)r.  2Beife  1673  erjnarrcn  3.  7.  24: 
ans  frv  cbarge. 

Gljnrlatnn  'M.  in  3tie!er2i  Scitungsluft  unb 
bei  3d)cibncr  1005  nodi  feblcnb,  feit  3peranbev 

1727  in  ben  ,'vrcmbu'örterbüd)ern  gcbudit.  2)ic 
Gntlebnung  aus  frj.  charlatan  (=  ital.  ciarla- 
tano)  fanb  um  103(J  ftatt  (iöelcge:  5ü-matu§=5Kift 
1042  Siettung  ber  ebl.  t.  .'öauptfprad)c  Ab  B^ 
charlatan;  Cauremberg  1052  3d)er3gebid)te  II, 
375  Charlatan;  3ecat)  1007  Fagons  de  Parier 
3.  220  3d)arlatan;  Urfinus  1720  ©cbanfcn 
ü.  pbilof.  öcfd)marf,  i^orrcbc;  llJenrfen  de  char- 
latanaria  eruditorum  1715).  2(u§  bem  Jrj. 
ftammt  and)  engl,  charlatan. 

tf)armant  5(bi.  in  ben  Jvrcmbniörtcrbüd)em  feit 
3tielers  oeitungsluft  1005  gebud)t(33eleg:  Stoppe 

1728  ©ebidite  I,  111.  126):  au§  frj.  charmant. 
t  6f)armautc  a:  'öcliebte'  im  18.  ,lal)rl). 

in  ber  3tubcntcnfin-adie;  oft  in  3firf)orid'5  JRe= 
nommifi. 

Gbfluffcc  A-.  ben  älteren  Arembn)örtcrbiid)em 
(rote  3peranber  1727)  nodi  fremb :  frj.  chaussee, 


(Ef)auöini»mul 


68 


(£itnbctte 


baÄ  auf  (at.  ( via)*calciata  'Stranc  mit  i^alfftcin 
rtcpflaüeil'  bcni()t,  bniuit  cvft  in  bcv  2.  ,s>älftc  bcS 
18.  vU^livl)"?.  biivd)  uiiö  c\'üt  fcbou  'Jlbduiui  fiiv  \uu 
cntbclivlid)  ((Sitnuic  cuunalil  bafiiv  Hunüitvanc, 
bac^  anv  ü)octl)c  unb  ^eon  '^^axü  belebt  ift,  anbrc 
\">  0  d)  lu  c  g  iiad)  ciiiil.  highway  unb  T  a  ni  ni  lu  c  ii, 
bcibc  bei  (5octhc  bciciit). 

(>()aui)tuivmuy  dJl.  (mit  cuiil.  cliauvinism) 
nuö  frj.  chauvinisme,  baC'  ciiitl.  'Idolatrie  na- 
poleonienne'  bcbcutct.  ^Ticjc  '-i^cncnnunti  bcc-> 
lliarolconhiltuv  fod  auf  einen  iH'tcvan  iK'ic.  iSbau; 
inn  ,utviirf\icl)en ;  nad)  biefem  iliaiioleonidinulvmcv 
cntftanb  feit  ^liaimleonc-  Aall  bic  '-Benennnnii  fv,v 
Chauvins,  u'eldic  ^e^cidminiii  bef.  burd)  bae 
beliebte  i^aubeinde  La  Cocarde  Tricolore  (1831) 
bcr  53rüber  (Soiiniavb  fouüe  buvd)  (5()avlet§  ;]eid)= 
nuuiien  anv  bem  fvan;iöf.  Solbatenleben  (mo 
(£bauüin  alc-  tninfdiev  ^"liame  inuiiev  Solbaten 
auftritt)  in  Avanheid)  tunmläv  nnivbe.  i^iil. 
loblev  \\nTiaö  "ilwinv  Sfj,  'JOG.  39:5. 

(il)crf  i'J.  aii-:^  eniil.  check  feit  etnm  1800 
eiiuH'büviKrt. 

{H)cj  '0)1.  alv  militävifdieÄ  ®ovt  im  3<»jä()v. 
Siv\c<\  cntlebnt  (in  älHallbanfenv  Mvieiivuianual 
KJlG  unb  in  ;>eituniicn  1()23  bc3ent"(t,i:  an-:-  fr,^ 
chef  (=  lat.  cai)uti. 

O^bcinic  f.  'Jlhtumie. 

=ri)cu  liiuinntiufnffir,  ba^  eii^tl.  im  'Jibb.  I'tb. 
üblid)  ift;  snfviibft  im  'Jlnbb.  in  skipikin  ''Jtnjo' 
inibim  1 1 .  oal)vl).  im  ":)llb.  in  ljruodcrchin'^nibev= 
d)en'  unblörichin'.Hanindien'be.<euiit;inl)b.Tid)= 
tcr  auv  Cbevbeutfd)Ianb  uermenben  hlüeinekin 
schai)ellekin.  l'ntbcvv- ^-iMbehiberfeluiUii  hat  =d)en 
nur  in  .Staninidicn  (unb  3a(:,ierid)en),  aber 
fonft  bat  er  nod)  anbvc  uevcin.^'lte  =id)en  (A>än  = 
fidien,  3öl)nid)en,  iiicnid)cn,  5öicrid)cn), 
luiibrenb  er  im  allgemeinen  -lein  bcnor.iutit. 
9Jib.  "Jhttoren  be§  IG.  17.  ,ui()r()'o.  b^ben  meift 
:id)en  =id)in  ald  mb.  i'iftcratnrform  (Cpil?  bat 
.S> il n f  i d) i n ,  3 e e  1  i di i n ,  ii>  ä  1  b i d) i  n ;  tKnein,K'(t 
nod)  in  Woetbe^ö  ("^auft  II  TT.'JG  l'Iännid)en; 
bafiir  mirb  im  17.  is.  ,uibib.  ine(fad)  mku  (\c^ 
fdmcben  (3.  !i<.  53üfrten  =  '5.Mibd)en').  Xa-> 
cintl.  biminuirenbe  (Clement  mar  in  im  ?lbb.  "Jlnbb. 
(f.  unter  füllen,  3 d) mein);  ba§  ch  refn.  k 
ber  (5^nbiniii  mar  urfml.  eine  felbftänbiiie  Timi^ 
nutiuenbnnii  (f.  .vSabidit,  .Strantdi).  i^iil.  and) 
-lein  fou'io  rvvcttd)cn,  'Jielfe. 

(^Oicnuc  A.  feit  3d)cibncv  1G!I.")  in  ben  Avcmb^ 
nuirtcvbüdicrn  nnti  feit  '^Ibelniui  ak>  JUMmcnbiiicö 
rvrembiDort  uer,^cid)net :  anc-  fr,^  cliicane,  mober 
aud)  eiuil.  chicane. 

(^()OColabc  ,1.  feit  DJ^cimntc?'  1722  iicr,^cid)net 
unb  beleiht  bei  3totmc  172!»  Webid)te  II,  132  (in 
^ubmiflö  t.^emil.  Cericon  171G  al;.  (Siocoiati; 


in  Sticlcr§  3citung§lufl  1695  a(§  (EI)ocoIate 
iiebud)t:  au§  fpan.  chocolate.  mober  audi  frj. 
chocülat,  eiujl.  cliocohite;  fie  bevuben  auf  mc^'i= 
fan.  chotolatl,  bav  in  Guroinr  .uierft  burd)  5(cofta 
ly,  22  befannt  mirb.    inVl-  (Sacao. 

(ffjrift  9}^  mbb.  kristen  abb.  kristani  eiiitl. 
kristiani  auo  lat.  christianus  =  frj.  chretien 
(^formell  bat  alfo  6()rift  eine  ganj  anbcrc  (Vorni^ 
aefd)id)te  a(v  .s>cibe).  Gbriftn§  felbft  bcü>t  im 
'ilbb.  5(nbb.  Krist  (alKicmeiu  aud)  nod)  im  l^lbb. 
obne  bie  lat.  Gnbuiui;  babcr  audi  (Sbriftfinb, 
(S  b  1" i  ft  b  a  n  m ).  Tie  Crtboi^rapbic  unb  bic  uoUcrc 
Öantform  (Sbriftu-ö  brinc^t  mit  bem  53üd)er= 
brucf  burd). 

(fl)riftbnum  Üi.  „ein  mb.  3Bort,  ba§  jucrft 
in  Sr^eimarer  iHn-orbmiUiien  («'sorft^^  unb  'y\aOi.b-- 
orbnunn  1755,  (5rlaf;  1802)  auftritt;  friibefter 
l'ittevaturbekM  G.  2.  31.  .V>offmann,  ^JiufsfiuK^cr 
unb  lllJaufctöniii  181G.  ^Tafür  burd)  ba»  17. 18. 
oabrb.  in  3tranbiu\i  Tannenbaum.  33cr= 
cinselt  2id)terbaum  (bef.  bcffifd))  —  otirfcv  = 
bäum  (^-r.  Csrtffbio  18-40  iBerm.  3d)riften  7,  8). 
2^er  von  ©oetbc  1774  im  2Bertl)er,  in  ^snm 
3tillinii§  ,'öcimmeb  1793  ermähnte  58raud)  ift 
erft  im  5(nfaiui  bc§  19.  Csabrby.  cicmcinbcutfd) 
nemorbcn,  tritt  aber  ,^ucrft  KJOä  in  3traf;burii 
auf.  Tcr  Urfprunn  be>5  53raud)'5  unrb  ncfud)t  im 
'^Uu-abievfiüel  bco  24.  Tc^cmbcrv  (1a(\  ^tbajit 
unb  (5oa);  ober  in  einer  d)rift(.=arab.  Saiie 
bcy  10.  '^'sabrb'o.,  bafj  in  ber  2Beibnad)t  bic  'öäinnc 
im  JBalbe  blüben;  ober  in  bem  3d)miicfen  ber 
.VMÄufer  mit  laiDicnjmeiaen  ju  ^Jicujabr  (bei  3eb. 
ih'anbt  unb  (''3ciler  v.  MeifercHieriD  ober  in  bem 
3ciicn'ö,Voeiii,  ben  bcr  {){([.  Ullartin  unb  ^liifolauc- 
fiibrcn.  inil.  meine  (^efd)id)te  ber  bcutfd)cn 
Ä^eibnad)t".    "idcr.  lillc. 

61)riittiubd)cu  0)1.  'är>cibnad)tcniefd)enf  ,ni^ 
erft  in  .Hleinc'  ^4>voinn,üaImb.  1792  für  bie  ^^fal^ 
unb  bay  nürblid)e  21>cftfalcn  besciuit  (al-ö  (5-bvift= 
finbel  177G  in  ÜCmiineriS  yiinbcrmörberin  9). 
Tafiir  im  18.  ^sa\]xi].  „ber  beilinc  (Sbrift"  (öftere 
bei  Woetbc  be.Kniit),  fd)on  im  17.  ^uibrb-  bei 
ilHMfe  Gr,yiarrcn  3G9.  370  (juerft  1001  in  einer 
fad)f.  "^UMi.'iciorbnunt^).  '^\n  ''4-^ommern  bafüv 
Kindeken-.I("s,  in  .'öolftein  Kin-.Ies;  in  Sad)fen 
„beilirtcr  ^Ibenb"  ober  „ein  2Bcibnad)ten".  Sie 
3ittc  ber  2Beibnad)fybefd)eerunrt  (in  bcr  2.  .^">älftc 
bec'  IG.  ^'sabrbcv  (Sbriftbürbcn  'öa^  OJcfcbenf^ 
biinbel  mit  bcr  Seiicnvrntc)  ift  eine  proteftan^ 
tifd)C  "L^ieueruuci  bcr  3d)cnfiniticn  an  ben  laiicn 
bc!?  bl'V  O-Ilartin  unb  ^Jcitolauö  (10.  ^coiibr.  rcfp. 
').  Xc^bx.i  Olad)  'Ä.  lille'»  Sd)rift  ®efd)id)tc 
ber  beutfd)en  2Beibnad)t. 

(fitobcüc  A.  (im  17.  3a()rl).  ocreinjelt  baö 
(Sitabclli  feit  3ticlcr§  oeitnufl^luft  unb  3d)cib^ 


Sitrone 


—    69    — 


T> 


ncf) 


ncr  1695  vcijiftvicvt,  fcbon  etma  ir>5(»  cm(c()nt 
(1573  Gbict  itöniflf.  i^lajcftät  anü  ^•ranfrcid) 
«(.  G);  bei  3.  ®.  @cbliavt  1017  Tw^-\tl.  Zxid)-- 
vciicn  II.  2H  üU  „citadella  ot)CV  GitlotV';  bei 
anofiberoid)  1044  ©efidnc  II,  OOD  al^  (Sita-- 
belle  (5-.:  am  ml.  citadella.  frj.  ciladelle. 

Gitrmic  f"^-.  in  öer  1.  .s^älfte  öec^  10.  vsal)v()v.. 
etuiietnivi.-;evt  (auÄ  ital.  citrone)  itrfpnjl  mit  bcn 
5}iebcnfoniieu  „(Sitronapfcl  ditrinatapfel  (£itro= 
iiatapfcl"  (i^lcidibeb.  iiod)  im  10./17.  ^sal]x{\.  8i= 
m  0 u c  —  C e  m  o  it  e).  (S i t  v o  n  in  9)1. 53avtl)§  ^om= 
mentar  ,^u  iUr^il-ö  53ucolica  1.j7<  i  3. 148, ;  )itvid)cr 
i>ivi(ilaucHiabe  l.">8l  3.  71(i,  ©oliuc--  1.")N2  Ono- 
niast.  3.  oiJ9;  Gitroue  bei  ^rifd)!!!!  löSS 
Nomencl.  .17  iinl)  bei  ocbncrl022  Onomast. 230; 
Gitronb au m  bei  (Eour.  ©ctmer  1542  Catal. 
Plant.  3.  23;  6itronapfcI  fd)on  1534  2)ic 
ncuiu  SBelt  ^I.  4.  9>on  bcn  2i}örtevbüd)crn  ner= 
jeidnict  e'o  ^Dlaaler  1501  aii>  (Sit ro nie,  .s>eniid) 
1010  a(y  Gitvon. 

(Jliquc  (3'-  bcn  älteren  ("^-rcmöa'örtcrbüdievn 
nnc  3pevanbci"  1727  nod)  fvcmb;  cy  bringt  um 
1750  auv  frj.  clique  ein  unb  lo^irb  üon  bcn 
fünften  um  1800  bel)anbelt,  fc()It  aber  nod)  bei 
3(bclunc(. 

6omi)toir '>)?.;  bic  ältere  3d)reibnnfl  iftCSou; 
tor(fd)onin  einer  ; Leitung  non  1585;  bei  .s>cnifdi 
1010;  bei  "Jtndiinoanber  10.53  ®ramm.  3ti^'-;  ^^ci 
3.^olrf  V.  2Bertlicim  1722)  =  ital.  contoro  "Sdireib^ 
ftubc'.  ^-rj.  comptoir,  bac>  bei  3eeau  1097  Facons 
de  Parier  3.  241  mit  3d)reibltube  ocrbeutidit 
wirb  (f.  and)  53ürcau,  ba§  ctma  cileid),^citic(  bei 
un§  auftritt),  übtGinftiu]  auf  bai^  ältere  ßontor 
am  3dilun  be§  17.  3rtf)i"t)§v  inbcm  3unäd)l"t  eine 
3d)reibunij  Gontoir  möiVlid)  unrb  (3peranber 
1727;  3toppc  1728  @ebid)tc  I,  220). 

(JOHto  9i.  mit  anbern  .s>anbelöroorten  iine 
5tgio  brutto  @iro  aus  bem  ^tal.  im  Slnfang 
bc§  17.  3cif)vl)§.  entlcbnt  (ital.  conto  '3icd)nunci' 


ju  lat.  computare);  bclcijt  bei  Jin'ttcnbad)  1630 
Archit.  Milit.  3.  80,  bei  9)^ofd)eroid)  1044  @c-- 
fid)tc  II,  333  (al§  SDlaff.)  unb  Cucrbeibe  1668 
3d)reibfnni"t  3.  229,  niirb  (Sonto  rciiiftriert 
fd)on  bei  .sScniJd)  1010  unb  Sjold'  u.  2Bertl)eim 
1722.     ivil.  .Halle. 

coujouuicrcu  otm.  ^clea :  3d)uppl057('yreunb 
in  ber  i)iot  3.  58  (bei  2Irmatu§=9üit  1042  9iet= 
tung  ber  cblcn  tcutfd)en  ,s;;>aupt)prad}c  A2h  al§ 
cujonircn);  feit  bem  3prad)=  ufro.  S3erbcrber 
1044  unb  feit  3tielcrs  ;)eitnncv:4uft  1095  (= 
'.v^unbv'fott  fd)eltenV)  unö  2peranbcr  1727iiebud)t: 
auy  frj.  coTon  (ital.  coglione  'Sduift'),  ba§  um 
1(300  al§  Gojon  (Sonjon  in^?  2}eutfd)e  bnngt 
(ßojon  bei  Sauremberg  1052  3d)er3gebid)tc  III, 
3.33;  Goujon  ocitung  oon  1017;  Gonjonbet 
@nmmel&f)aufcn  1009  3implic.  III,  9  unb  in 
3tieler§  ocitung&luft  1095 1.  3ütefter  ^clcg  aly 
Guian  bei  ^sob-  Tu\v  1588  Praeludium  3.  31. 
3(nffätlig  1010  bei  .'oenifd)  3p.  0.55  „ein  grober 
cujus"  'fd)Ied)ter  DJIenfdV  („ein  grober  cujus 
sus"  bei  ßpi-ing  1002  Proverb.  11,  324). 

courant  5(bi.  Sebnrooil  be§  17.  3a')'-"f)§v  feit 
3tielcr&  ocitungc-'luft  1095  gcbudit  =  frj.  courant. 

(Joitfin  9Ji.  —  Go uf ine  (>•.  Seljumoi-te  au§  ber 
1.  .öälfte  bc§  17.  3al)rl}§.  (fr^.  cousin  cousine 
am  lat.  consobrinus  consobrina);  bafür  eigtl. 
bcutfdi  isetter  unb  iöafe.  Jrj.  cousine  mirb 
mit  (Eufinc  ucrbcutfd)t  bei  9iai)ot  1043  Souhait 
des  Alemans. 

(Jouücrt  91  (feit  3panutiu§  1720  für  'Srief-- 
umfd)tag'  üerjcid}net)  auv  frj.  couvert;  ältere 
Jorm  (Sopert  =  'Überjug'  bei  .'oenifd)  1616  unb 
=  ':öriefumfd)lag'  in  Sticlero  ocitungsluft  1695 
unb  in  itrameri'  teutfd)4tal.  SBöitcrbud)  1678; 
bann  um  17(i(i  (iouert  unb  (Sonoert  (Gopert 
unb  Gouuert  bei  3peranber  1727j.  33elcg  für 
Gouücrt:  ^bilippi  1743  Siegeln  ber  )Hdm-- 
fd)micbefunft  3.  2.59. 


T> 


ba  SIbü.  ml)b.  dar  da  al)b.  dar;  ber  5lbfall 
be§  aucdautenben  r  (bar  blieb  nodi  nl)b.  crlialtcn, 
f.  b.)  3cigt  fid)  aud)  in  anbern  ^Iboerbicn:  ml)b. 
sä  aul  a()b.  sär'  al^balb,  fogleidi'  (uermaubt  mit 
engl,  soon);  pgl.  ()ie  unb  luo.  2)em  abb.  dar  cnt= 
fpridit  angif.  \>sev  engl,  there  'boil,  bicr'.  @ot. 
{)ar  (für  ju  eruunlcnbeS  *fjer).  2)a§  2(bü.  ift 
eine  ißilbung  am  bem  unter  ber  bebanbclten 
altgerm.  Tcmoiu'tratiüpronomen  {la-,  gr.  to-; 
baö  r  üon  al)i>.  dar  unö  got.  I)ar  geigt  fid)  im 
altiub.  tcärhi  'Damals'  (hi  ift  eine  angebängte 
^^al1ifel  luic  gr.  t^);  »gl.  and)  ffr.  karhi  'mann' 


inner  mo.  Über  bcn  2Bed)fel  uon  bemonftratiucr 
unb  rclatiuer  ^cbeutung  in  ba  f.  ber. 

^ttrf)  9i.  mbb.  dach  abb.  dah  (hh)  dl 
'2}adi,  53ebedinui,  2)edc,  23crbec!'  =  anglf.  psec 
'Tadf  engl,  thatch  '3trol)bad}',  anorb.  pak; 
got.  *|)ak  'Xad)'  feblt  (bafür  hröt):  urgerm.  Sc-- 
3eid)nung  für  '2}ad)',  ju  becfcn  gebörig.  2)ie 
iUtnft  be§  i>äufcrbancn§  (f.  unter  ©icbcl, 
Jirft,  i>auy,  Zl)üv,  3dimelle,  Icunc, 
o immer  ufm.)  battc  fid)  nod)  nidit  auegcbilbet, 
alÄ  bieöcrmancn  auf  ber  2Sanbenmg  nonCften 
nad)  ©eften  lebten;   bal)cr   bic  mciftcn  lerm. 


^ac^^ 


—     70 


bämmerit 


tcd)n.  bcn  @cnnancn  cigcntümlidi  finb.  Tic 
©vunLibcbcuiuiuj  bc§  2Boxic§  'Tad)'  ift  burdi- 
fid)tiii,  t>a  cc^  biivdi  3Iblaut  aus  gcvm.  2B3.  l^ek  = 
ibg.  teg  'bcbccfcn'  iict'ilbct  ifl ;  lat.  tego  legere ; 
(\v.  T^To?  IIJ.  'Xad)';  (\k\A)c  Ülblautoi'tufc  ivic  lib. 
Tadi  jctijcii  lat.  toga  {al>  'bcdcnbc  Mlcibuiui')  — 
tugurium  ',\Süttc'.  Ticfclbc  iBurjcl  crjdiciut  im 
0v.  mit  Doviicid)Iaiicncm  s  in  öxt-fuj  '^ccfc*  — 
OT^rn  'Tadi',  foanc  lit.  stögas  'Tadi',  inb.  sthä- 
gämi  'bccfc'.  '^ad)  ift  balicr  luic  bic  flicidibcb. 
ör.  xefoc;  öT^-fn,  lit.  stügas  (311  stegti  'bccfcn') 
unb  altiv.  teg  '.sSau&'  ciiitl.  'Tccfiuiii'. 

■^acfto  'IIJ.  ml)b.  ahb.  dahs  'DI.  (baut  bcr  anbb. 
£vtöiuimc  Tlialislir-ini:  juicifcdiv^  luic  ,'\-udic-', 
l'adiö  cdit  i^vm.  ilnn-t,  obiuobt  cc-  auf  auncr- 
beutfdicm  '^obcu  mbl.  ubb.  das)  uid)t  nad)3umcifcn 
ift;  cy  hxanq  iuv  Dioman.  (fpätlat.  taxus  taxo  = 
ital.  tasso,  frj.  taisson).  6^  ift  luabvfdicinlidi,  baf; 
bav  burd)  feinen  untci-ivbifdien  ilMiUevbau  bef. 
au'öiie3eidinete  liev,  baö  meflfäl.  gricwel  ('].Uim= 
mern  gr;i'\vink,  Cöuabnicf  griwelink)  ciatl. 
'Wvdbcv'  bciiU,  feinen  llcamcn  auc->  bcv  ibtv  ilVv 
teks  'bauen'  crbalten  bat;  im  5(ltinb.  bebeutet 
!iß?3.  takä  ciiitl.  'fi'inftlid)  ucrfcrtiiicn,  simmern' 
(2Baiicn,  rin'erfdulen,  Seffcli  unb  ba-o  3Uiie()öriiic 
ffr.  taksan-  ';;immernmnn,  .s>ol3avbeiter'.  ;)Ur 
illeid)en  il>ur3cl  iicbören  c\v.  xoEov  '!öoiicn', 
TfeKTUJv  ',;imniermann';  auf  i^criii.  '-iHiben  nod) 
bic  Sippe  lum  TeidifeC-. 

t^adjtcl  A.  Xbvfcii^e'  wie  Cbvfcii^c  ciiitl. 
fd)cr3baft  cupbcmiftifd)  für  'Sdilaa':  Tad)tcl 
ift  ältere  (nU)b.)  oorm  für  Tattel.  inil.  nod) 
bic  *-iV^eid)nunii  Mopfnüffc,  bereu  Urfpruuii 
freilidi  ctnuiv  anbcrc?  auofaiit,  al-j  iiiifer  nbb. 
3prad)iiefül)l  mciiU;  f.  'Jiun. 

t  bnhlcii  ;]tn'.  'tdubcin,  albern  fdmuiticn'  erft 
nbb.,  ücrcinselt  fdion  im  Ki.  ,'sabvb.,  bäufiiicr  im 
IX.  ,uibrb.  bei  obeiiädif.  Sdiriftftcllern,  aud)  bei 
il^iclanb  uub  Woctbc.  .s>cnifdi  KilG  iicr3eid)nct 
ballen,  3tieler  lO!)!  balcn  bahnen  (fdiuiei',. 
talfern  talmcni.  'i\}{.  euiil.  t"  daliy  'tänbdn, 
finden'  (Dav  d  im  ^i(iilaut  i>ec.  euiil.  iffiortcv  beutet 
auf  tfntlebnnuiii. 

t  Toücö  W.  'i%berbcn,  llnternauii'  jüb.; 
cifltl.  i>a<-  jüb.  lotcnflcib  am  ^roficn  i^erföbnun(V^= 
taflc  (baber  urfmal.  bcn  Xallce  anbabeu): 
auc-  bcbr.  talith.  l^iadi  auDern  liciU  bcbr.  ilalliil 
'.?(rmut'  3u  Wrunbe. 

baiiialc  'Mv.  erft  ubb. ;  bafür  mbb.  des  mäles 
'in  jener  ;',eit',  f.  *]JJal. 

'^^amaft  '•JJ.  früb  nbb.  (alUicmcin  üblid)  im 
Ki.  ,uxbih.,3. 5^.  .Hinhbpf  1  •')(■).',  5Penbumnut  II,r)(  1."» ; 
TafniHibiuc^  ].>l"  unter  dainasrus):  mit  nbl.  da- 
mast,  cuiil.  damask  auö  bcm  $Honmn.  (inil.  fr3. 


damas.  ital.  damasto).  3u  ©vunbe  liciit  bcr  Tiamo 
bcr  3tabt  Tanmc-fu§  {vc\l.  oif  ctfd)c). 

baiutttfäicrcii  otJW.  (fd)on  bei  .v>ulfiuy  1606 
Sdnfffahrt  I,  30)  =  fr3.  damasser:  in  Tama§fu§ 
unirbc  3uerft  burd)  ^'l^cn  bic  5)]ctallfafcr  bcr 
iiliuiic  bloniiclcat.    @.  '-J3aift. 

T^nmborf,  Tambivfd)  "ßl.;  bafür  ul)b.  oft 
Tamni;  lUl'dirieben,  ba  nmn  für  ba^^  unDcr= 
ftänblid)e  2Bort  uadi  einer  3(nfnüpfunii  fuditc: 
mbb.  tame  al)b.  tämo  dämo  d)l.  auv  lat.  dairia 
(fr3.  daim  9)1.,  daine  \^:).  5(uffdlliii  ift,  ba)\  im 
5(nvilf.  bcr  labiale  '??afal  ncrlorcn  acht :  aui-df.  da 
enal.  doe  'Tamiuilb';  uicÜcidit  ift  bic^  ed)t  flcrm. 
Ih-fpruiicio. 

:?nmbrctt  ^.  (Stoppe  1728  ©cbiditc  I,  130); 
urfprfll.  „Tanten  fpielcn"  (Tuc3  1652  Nomencl. 
102)  =  fr3.  jouer  aux  dames. 

'^nilic  ^•.  a\\§>  fr3.  dame  (=  lat.  domina), 
bei  .s>enifd)  IGIG  unb  im  Tcutfd)cn  Wxdicl  1617 
nod)  nidit  ycr3cidinet,  feit  ociücr  1642  Gpiftcin  III, 
302,  bcm  2pradi=  ufm.  iverbcrber  1644  unb 
2d)ottel  16(i:)  als  cin^cbüriicrt  (■(ebud)t:  ein  $?ebn= 
ii'ort  bco  Miijäbriiicn  .Hricacv,  ba^o  bic  '"^Utriflen 
biefer  ocit  oKift  1642  Oxcttnui^  bcr  cMen  teutfd). 
A>auptfpr.  IV,  ocfcui?  .s>oodi  beutfdie  Spradiübuni^ 
1643  u.  a.)  uerfpottcu.  53cleiie:  5.1iofd)erofd)  1642 
©cfidnc  I,  73.  207;  9?ift  1648  ,mcbciaiul)3. 
Tcutfd)l.  3.04;  örimmeböbaufcn  1669  3implic.  I, 
34.  II,  3.  ©elci^cntlidi  3eiat  fidi  im  17.  .uibil). 
eine  '.'icbcnforin  Tama  ('i.Mur.  Tanten). 

bnmifri),  bömliri)  xHbj.  erft  ttbb.,  eiit  ntb.  itbb. 
2Bort  (baicr.  danii§  taumiS):  an-i  einer  ^erm. 
2B3.  \)i'm  (\kui)  ffr.  tarn  (tamyati)  'erntatten, 
aut";er  3(tem  fontmcit',  moju  lat.  temulentus 
'trtmfeit';  ba3u  loobl  bic  Sippe  oon  bämntern. 

^nmJll  O.U.  ntbb.  tarn  (mm):  ba§  d  be-5  ttbb. 
ÜHirtcö  (fd)oit  iit  ^{aoclluö  Dielion.  tctitfd).  fr3. 
ital.  1616  uitb  bei  Sdiottel  1663)  etttncneit  bcm  t 
bc-ö  llJbb.  berubt  auf  ttbb.  (Sittflufi,  luic  bcnit 
.'»>eliiin  1611  Orig.  Diction.  German.  3.270  betlt 
ttbb.  Tatnm  bb.  Tamtn  iicactiüberftcnt  (Öutber 
bat  ttod)  Ibam  j.  58.  ."[Mob  3S,  10;  anbrc  58e^ 
Iciic  f.  uitter  Teidt);  üc}l.  atibb.  *dam,  nbb.  damin, 
atricf.  dam  dorn.  nbl.  cttiil.  dam.  anorb.  dammr 
Uiot.ba3nfaiirdammjan'ucrbäntntcn,uerbiitbcrtt'; 
aitiilf.  «Icmman  —  ndb.  biintmcti).  Ta^o  ältere 
Cberbctitfd)  batte  Si)noni)iita  für  'Tatntn':  äBi°ir 
tittb  Sd)tiiabl  (bcibc  bei  ©pecflc  1599  Archil. 
Milit.  3.  3S.  92.  93). 

bnmiucrii  ;',tiu.  311  tnbb.  döirtere  ^.  (aud)  tnbb. 
fd)on  ilrtiicrnngo  ,1.)  abb.  df-mar  3'J.  'crepus- 
riiium':  ^Jlbleittiuii  ati'?  eiitcr  2B3.  cterm.  |)em  = 
ibiv  tem  'btiitfel  fein'  (f.  atid)  bämifdV).  Ta§ 
5(fäd)f.  bemabrt  im  .\>cliattb  eilt  stiacbörincS  'ab']. 
thimm    'büftcr' ;    ba3U    tiiitbl.    lltltbb.    deemsler 


'ampf 


71 


bafia 


'finftcr'.  5(uf5cvt)alb  öcx-'  öcvm.  ()at  btc  nnflc: 
fc^tc  3B3.  tem  mit  bcv  iöcDciitunfl  'öimfclu'  eine 
lüeite  3^cvbvcituiii3 :  ffr.  tamas  'Jinfterni'ä'  (i^cnau 
cntHivedienö  bem  cil)^.  demar)  —  tamrä-s  'ocr; 
bimfclnö,  cvfticfcnb'  —  tamisrä  ,">.  'öunflc  ^JJad)t'; 
ir.  lemel  'A-inftcrniv'  —  temen  'öimfclavau'.  5(n 
Ic^tcvc  fdilicnt  lid)  lat.  tenebrae  '(^initcrni^r^'  an 
(br  int  Öat.  an-}'  ^^^,  n  fiu'  '"  luci^cn  bc?  fo(ijen= 
bcn  Sabialö  bnvd)  Xiffiiniliennui);  aflou.  ttma 
'iyinlterniö',  lit.  tamsä  Jy.  '2)unfell)eit'  —  temti 
'bunfcl  luerben'.  3(n§  älteren  bentfd)en  ^^^erioben 
<\e()öi1  bajn  nod)  inl]b.  dinster  al)b.  dinstar,  't)a?^ 
[id)  an  ffr.  tamisnl  '^Jiad)t'  nnb  lat.  tenebrae 
in  bcr  iSeife  anfdiliefU,  i)a\i  ein  fiot.  J)instra- 
nlc-  abi.  Stamm  an,^ufei5cn  ift  (t  märe  bann 
Ginfd}nb  .vinfdicn  s  unb  r  wie  in  3d)meftcri; 
f.  and)  finfter. 

^om4)f  -IIJ.  int)b.  dampf  tampf  Wil.  °2ampf, 
Siaud)';  bic  Joi'i"  "lit  ^  fd)eint  bie  ftreng  [)b. 
öeraefcn  ju  fein:  ba3u  bic  c'\(ctd)beb.  anorb.  dampe, 
engt.  nbl.  damp  '^'ycuduicifcit';  fel)(t  in  bcn  älteren 
*!|3crioben.  Cberital.  tanfo  ift  mobl  (aniiobarb. 
Urfprunciy-  Tnrdi  5(blant  ift  Xampf  aui'  etncnt 
ft.  otra.  mbb.  diinpfen  'öamufcn,  raudien'  c\c-- 
bilbet;  roir  [)aben  baefelbe  ncrlorcn;  erbalten 
blieb  un§  ba?  jui^cbönge  A-aftitimnn  bänuncn 
m()b.  dempfen  eiijtl.  'raudjen  mad)cn',  b.  ().  'ihaS' 
^eucr)  erfticfcn'.  ©.  aud)  bumpf ;  roa()rfd)ein= 
lic^  ift  aud)  bunfel  ocriuanbt. 

^anf  '))l.  ml)b.  abb.  danc  SOh  =  got.  J)agks 
(|)anks).  anglf.  pianc  engl,  thanks  °2:anf'.  Gtt)-- 
mologifd)  ift  2anf  nid)t5  ale  'bas  2enfen',  alfo 
'baö  in  ©cfinnung,  nid)t  in  Ibat  ftd)  äuüernbc 
<Sefü()l';  f.  benfcn,  bünfen. 

bann  „^)iebenform  benn,  Don  ber  ce  bi§  in§ 
18.  x^abrl).  in  ber  53ebcutung  nid)t  getrennt  ift, 
ou§  abb.  mbb.  danne  denne  (=  anglf.  {jonne. 
got.  afäd)f.  tban,  anorb.  pä).  2^ie  iüeriucnbung 
an  bcr  Spi^c  be^  begrünbcnbcn  Saijee  ift  ber 
flhbeutfd).  ^-orm  fremb;  bicfc  ift  1)  t)ergleid)enb 
nad)  Äomparatinen  unb  2)  leitet  fic  oä^e  ein, 
bcren  i^anblung  bcr  be§  üorbcrgcbcnbcn  3at5e'3 
nad)folgt  ober  aud)  g(cid)3citig  ift.  ^n  beiben 
58cbeutungcn  mobl  ibentifd)  mit  bem  räum(id)en 
Ulbü.  abb.  dana  'uon  bannen',  mit  bem  bie  3>cr= 
glcid)ungÄpartife(  in  ibrem  ältcfteu  "Jtuftrctcn  aud) 
fonnal  jufammenfäüt  (abb.  danahalt,  got.  {)ana- 
mais  panasei^s).  ^sn  bcr  53ebeutung  'fobann' 
ift  bann  alfo  m-fprgl.  °Don  ba  au§'.  Tk  5)er-' 
roenbung  neben  Äomparatioen  (got.  |)anamais) 
roeift  auf  bic  glcid)c  ©runöbebeutung  (bcr  alte 
35ergIcid)ÄfafuÄ  ift  ein  5IbIatio:  „größer  aii-  ha-i" 
eigtl.  'oon  ba  auc-  groff ).  Taber  ift  al]b.  da-na 
eigtl.  5(blatiü  \u  bem  "^n-onominalftamm  pa  lin 
ber  —  i)a-:-}.    2^ic  fiuitcrc  Äaufalbcbeutnng  fam 


baburd)  ^uftanbc,  ban  im  "Jtuegang  be§  dMih. 
mbb.  wan  unb  dan  glcid)mertig  gemorbcn  marcn 
in  ber  iJcnücnbung  nad)  ilomparatiocn  unb  fo 
aud)  bic  luciterc,  bic  faufale  ^ebeutung  oon  wan 
auf  bann  überging."  D.  '^cbagbcl  (ogt.  bic  3cit= 
formen  be§  conjunft.  '^tcbcnfatjeäi  im  ^eutfdjcn 
S  43). 

bnnncn  'Mv.  nur  nod)  in  uon  bannen  bc= 
mabrt:  mbD.  dannen  abb.  dannana  dannän 
danan  'inde,  illinc'  =  anglf.  |)anon  engl,  thence. 
Jür  got.  *ljanana  galt  ein  au§  gleid}em  Stamm 
gebilbetcö  I)aJ)r6. 

bar  3(bt).  etnmologifd)  einS  mit  ha  (ba^u  bie 
3ufanunenfcl3ungen  bar  an,  bar  in,  bar  um 
ufu).),  aud)  mit  abb.  dara  'Doilbin'. 

borbcn  otm.  mbb.  darben  abb.  darben  'eut= 
bebrcn,  ermangeln'  =  got.  gaj)arban  fd)ra.  ^ttu. 
'fid)  cntbaltcn',  anglf.  J)earfian  'ermangeln'. 
2;a§  nbb.  33crb  ift  im  16.  3al)rl).  itid)t  in  Cber= 
beutfd)lanb  bcfannt,  roic  benn  2lb.  Metrie  33ibel= 
gloffar  1.722  fiutbcry  barbcn  ber  ^ibel  mit 
„'Jtot,  5h-mut  leiben"  überfc^t  (Gcf'Ä  '^ibelbe-- 
arbcitung  1537  bat  2nt.  l.ö,  14  bafür  „@ebred)cn 
baben").  Jiarben  (=  mnbb.  darven)  gebort 
3u  bürfcn,  ba^  eigtl.  'nötig  f)aben'  bebeutete. 

2!arm  Tl.  inl)b.  al)b.  darm  al)b.  daram  9J1. 
=  anglf.  |)earm,  afinef.  therm,  nbl.  darm,  anorb. 
{)armr  dTt.,  fdjiucb.  bän.  tarm.  ^tt  bcn  auf;cr= 
germ.  Sprad)en  cntftirid)t  lat.  trämes  '2Öcg', 
gr.  Tpfma  '^od),  Cbr'  —  TpduK;  'Xann'  auS'  2B3. 
tar  'Durd)fd)rciten'.  Tarm  bätte  alfo  al§  eigtl. 
örunbbebeutung  'Turd)gang'.  —  i'^ierju  t>av 
Äolleftioum  nbb.  @ebärm  dl.  mi)b.  gederme 
al}b.  gidermi  31. 

^arrc  J.  'ßürbe  jum  Iro(fnen  Don  Cbft 
ufm.'  mbb.  darre  al)b.  darra  ^y. ;  ba^u  mnbb. 
darre,  fd)mcb.  ibial.)  tarre:  mit  börren  —  bürr 
3U  einer  altgcrnt.  ©5.  |)ers  =  oorgeinn.  ters,  Die 
aud)  in  unferm  Turft  —  bürften  unb  jroar  mit 
Spesialificrung  ber  ^cbeutung  rorliegt.  SBj. 
ters  erfd)eint  in  gr.  repaoiaai  'roerbe  trocfen'  — 
xepaaivuu  'mad)e  tro(fcn';  rocgen  2)arre  t)cr= 
bicnen  bie  glcid)beb.  rapööi;  xapaia  befonbcrc 
33cad)tung.  5{nbcrc  3ur  STw  ters  gebörige  ©orte 
ogl.  uiUcr  Surft,  ba  fic  mit  bicfem  glcid)e 
Spcjialifierung  ber  ^cDcutuiuj  erfabren  b^ben. 
£'at.  torreo  für  *torseo  cntfinnd)t  fonnctl  unb 
begriff  lid)  bem  nbb.  börren;  baju  ogl.  nod)  lat. 
torris  '[yeucrbranb'  —  torridus  'gcbörrt'.  2(u§ 
bem  genn.  fjarrjan  flammt  frj.  tarir  'böiTcit'. 
S.  börren,  bürr,  Turft. 

baftg  5Iöi.  nad)  Stieler  1691  unb  Auid)  1741 
eine  junge  lltcubilDung  (ju  älterem  biefifl',  bic 
nad)  .C^cDuatj  1796  ^3(ntibarbaru§  S.  2.S.')  bcn  bb. 
fd^reibcnbcn  3 üben  (3.  S.  söibclübcijc^ung  beä 


bo^ 


Saline 


2(t()ia§  3ofua  I,  2.  4.  G.  8.  11)  angehören  foü; 
lüafnicficmlicfi  ift  ci-  t)ic(nie()V  eine  ^lieutnlbiinii 
öer  faufiHünnifdien  03cidiäfK-'nn-adie  (bal]cv  bei 
3tie(ev  1091  „bafiiie  Öelöcv"i.  ;Utfviil)lt  bclciit 
in  bei-  ;iicubo:Stcinl)üiiicljd)cn  Xef'amevone4tt)ev= 
fc^unoi,  bei  ©eilcr  üou  5\ciiev5>berfl  unb  bÄufiii 
in  bcr  Cbiiffccüberje^nna  bc§  iöaicvn  3d)aiben= 
reifser  1537  (=  'eben  bicier'i. 

)>a\i  ßonj.  m()b.  al)ii.  da^  =  anbb.  eniil.  lliat, 
flot.  pata :  ctiimoloail'd)  ibentiidi  mit  ba» alv  llfentr. 
beö  5(rtifel5.  2ic  orthoarniibifdic  3d)cibnnii 
,^unid)en  bn§  unb  bnf5  (in  ber  l)eutii^en  ÜBcijc.i 
uoUjoci  fid)  um  ir>50;  9J?an(er  1501  l)ält  fic  axii--- 
cinanber;  in  2)ebefinb§  ©vobianucnibevjc^uni^ 
1-">1  jei)cn  mir  übcrnne^ienb  bon  nl^  ftonj. 

Dattel  ?.  (im  10./17.  ,^sq()v().  ueveinjelt  2)  a ^ 
le(  j.  5ö.  .v^eve&bad)  ir)7(J  Re.  Rustic.  175b) 
=  m()b.  datel  tatel  tatele  ,"y.'  f^ii'-''  'ti^'-  datlilo, 
bivo  leBt(id)  auf  c\x.  hÜKTvXoq  'Xattcl'  bevu()t 
(bic  Dielen  mcberblättdien  bev  Xattcl  finb  finiicr^ 
nbniid}).  2Iuö  i\leid)er  Cuedc  flammen  nb(.  dadel, 
eni]!.  date.    S.  and)  Saditcl. 

^ntuni  9J.  urfin\i(.  l^J.IJ.  l'dion  im  14.  Csnbvb. 
nad)  miat.  datum  ak-  llntcvjdirüt  uon  llvfunbcn ; 
l'cit  SDInalev  1501  unb  .v^cnifdi  1010  unb  .sxu= 
polb  102(»  allgemein  acbudit  (iii^l.  frj.  date);  feit 
bem  17.  ^a()rl).  and)  bntiercn. 

^oubc  ?f.  Sil  gleid)beb.  m()b.  diige  (=  nbl. 
duig)  '("sailbaubc'.  Xk  m()b.  Sautform  mit  in-- 
ncrcm  g  finbet  [id)  a\»  diig  nm  Cbevvbcin 
( OTaaler  1 501  T a u iie ,  a n f; b n u ci c ,  Tafmiobiu§ 
1.54(1  unter  axis  Tuiieni,  cbcnfo  jdimäb.  douga. 
Xicfey  düge  iü  mohl  ba&  i^lcidibebeutenbc  mIat. 
doga.  lie  fdion  bei  t'utber  nuftretenbe  Aovm 
mit  b  (^Taube)  ift  mb.,  fie  fd)eint  fid)  nn  fr,v 
douve  'Taube'  ndl)cv  ansufd)lierien.  Ta]u  baiv.= 
öftr.  taufo(l)  'J^aiibe*,  ital.  doga,  fr,v  douve. 
Ginc  mIat.  fiautfovm  dOga  döva  (mailänb.  dova) 
ertlärt  bic  i^erm.  /"vormeu  luie  bie  nIcid)fa(lÄ  ent^ 
lehnten  t'ed).  diiha.  flouen.  doga,  founc  alb.  dnge 
'/"vanbaube'.  /"vviihmlat.  doga  felbft  ivivb  auf 
gr.  hoxn  ''-öebältcv'  ,^uvüdiiefül)rt. 

t  bäiirfjtcn  ;^)tn).  feit  bem  9Iufanvi  beS  10. 
!,l;al)rl)§.  biy  l)eute  meift  nuv  in  bcr  ("vormcl  „mid) 
(mir)  bäudit"  auftretcnb;  ucrcin.^clt  bcrtcrtnet  bitrdi 
bic  nan.^c  nbb.  Srrad)iienobe  binburd)  bei  Ccrit'iv 
(irapben  luie  in  i.'itteratunuerfen  ber  ,^snfinitiii 
bäud)ten  i\d(\ax  3.  S^v  bäud)teti.  ;',u  Wrunbe 
lic^it  mbb.  diuhte,  ba§  (al';^  ^rät.  (Soni.  .^i 
bünfcn»  fd)on  im  finitcrcn  Wbb.  a(ä  deucht 
priifentifdie  jvunttion  annimmt. 

bnucriii  ;>tn).  'bcbarren*  ein  bem  .\>od)beutfd). 
urftHiil.  frembe§  2Borf,  bac-  and)  im  "Jlhb.  uube= 
Senat  ift;  and)  in  ml)b.  ,Seit  fehlt  e§  bem  Cbcr= 
bcutfd).  (3.  S.  bei  .'öartmann,  iKalther  unb  0ot= 


frib),  ncreinjelt  allerbingS  türen  düren,  'i)a?>  von 
9?orbbeutfd)lanb  admählidi  feit  bem  12.  i^^ahrh. 
nad)  Silben  uorbriiuit  (bei  2i>olfram  bcseuiit). 
:>^at.  düräre  ift  alv  *dfirun  in§  ältcftc  "Ücbb.^-ilibl. 
aufgenommen,  bezeugt  ift  crft  mnbb.  mnb(.  düren 
((Sra§m.  2(lberu§  1540  Diction.  dd  bietet  id) 
bur  =  lat.  duro  al§  nicbcrfäd)f.).  3)a§  bei 
Cuther  fehlenbe,  üou  SJiaaler  1561  nod)  nid)t 
iier;,eid)netc  35>oi1  unrb  erft  feit  etiua  155(1  in  hb. 
3d)riftcn  häufiger  (au§ tauern  unb  baucr  = 
haftig  bei  Wathcfiu?  1502  3arcina  71  ^  73 a 
2S4'');  .\>eiiifd)  1010,  3d)ottel  1003  unb  3tielcr 
1001  oerseid)uen  e§  juerft  (Sticicr  taurcu). 
Tag  im  Cberbcutfd).  burd)  ruährcn  vertretene 
;)tiu.  lebt  uolf'Äüblid)  alg  duren  in  ben  meiftcn 
nbb.  9.1^1.  rv  i^.  '^Himmern,  5ütmarf,  SBeftfalen), 
bringt  aber  audi  in  obcrb.  9JJa.  (baier.  dauarn), 
foiuic  iiiö  ^iheinfrdnl.  Gngl.  to  dure  (endure) 
flammt  ani--  fr^.  durer  =  lat.  duräre. 

baucrit^,  beb  au  cm  otm.  fd)ou  mhb.  türen; 
im  ögf.  ju  baucrni  im  ^ibb.  unb  im  Cbcrb. 
üolföüblid).  6§  mirb  oon  SRaalcr  1561  al§ 
baucrn  —  beb aucrn  i)cr5eid)net,  mie  e§  and)  in 
fd)uici3.  baier.  d)la.  fortlebt  (beachte  baicr.  tour: 
lid)  'uiahrfd)einlid)' ).  ,"\m  ^Mb.  fagtmau:  mich 
türet  ein  ding  ober  eines  dinges  'mid)  büllft 
eliuaS  ju  f'oftbar,  mir  ift  cUvai  f oftbar,  teuer'. 
Tli)'!).  lüren  fleht  bahcr  in  3lblaiit§uerhältni§  ^u 
teuer  mhb.  tiure;  ogl.  afäd)f.  dürlik  'f oftbar' 
=  mnbb.  durbar  (ugl.  traurig  im  33erhältni§ 
SU  angif.  dreorig).  'Jluffädig  ift,  ban  i)ai^  33crb, 
beffen  '-iMIbung,  bem  'Jlhlaut  nad)  sh  urteilen,  fchr 
alt  fein  miin,  ben  älteren  Tiaict'lcn  gan.v  abgeht 
(nur  mittolcngl.  douren  '3d)mcrs  cmiifiuben'). 

Daumen  d)l.  (abnieid)enbc  Tialcttformen  finb 
oflthür.  daumel,  fränf.=hcnncberg.  dhne,  fdjmäb. 
dum)  mhb.  mnbb.  düme  ahb.  dümo  9)1.  =  nbl. 
duim,  angIf.  I)üma  engl,  thumb;  basu  anorb. 
|)umall  |juinalfingr  (l-5lbleituug,  aber  mit  53c= 
beutungyäuberung,  seigt  aud)  angIf.  fiymel  engl, 
tliimble  '("Fingerhut').  Tiefe  53eseid)nung  bc§ 
'Taumcuy'  (j)üman-)  ift  fomit  gcmeingerm.; 
aber  mährcnb  bic  übrigen  Ainger  fd}on  in  alt= 
gcrm.  8cit  ikseid)niingen  hatten,  bie  mit  Ringer 
snfauimcngcfcl^t  umren  (f.  Jingcr),  ift  Taumen 
ang  altem  felbfläitbigem  SBorlflamme  gebilbct; 
baburd)  ergibt  fid)  Taumeu  aly  uralt:  @rbf. 
ibg.  tümon-  fubflantimerteö  5(bi.  ,ui  aw']i.  lüma 
'flarf  (ffr.  lüluma  'ftart'j:  Taumeu  alfo  eigtl. 
'ber  flarfe'  (erg.  mnger).  Jüerioaubt  finb  nod) 
lot.  tumeo  'fd))iielle',  ffr.  tumrä  'fett',  gr.  tü- 
Xo^  —  Tü-Xn  'Sd)unilft,  ^^ucfel' ;  su  ©runbc  liegt 
eine  ibg.  üK?,v  tu  'fd)tuellcn'. 

^aimc,  Tunc  ^y.  entlehnt  an^  glcid)beb. 
nbb.  düne  (mit  hb.  lonoofal,  aber  nbb.  ?(nlaiti). 


3:nii§ 


—     73 


Regelt 


^\m  ^3iöc).  ift  L>tv5  ilnnt  etwa  icit  i:rjU  mii-i-- 
üblicfi  1,^  i^.  in  'l>rcuncu,  '^-HMinncni).  'iniu  bö. 
Sßövtcvbücbcrn  ucrjcidjiiet  CC'  jucvft  3d)ottc(  1()03 
ai^  2)itncit  Ulli)  2)ouft),  Sticicr  1G91  alö 
2)auncn  unb  Tinten.  2(m  ücvbvcitctftcn  ift 
ba§  SBort  in  bcv  feit  etma  ITW  cinaebiu\iertcn 
^ufnnimenfeljinui  öibcvb  au  neu,  bei  £'cibnil3 
(17171  CoUectan.  Etymol.  S.  .'i'5  Gbbcvbunen 
(im  18.  ;Jsrthrli.  in  '^Uxuncn  Gbbcrbitnen  unb 
in  Cflreid),  Sdiiuei,^,  (^'Ifaf;  (Sit erb om  (5ibcr  = 
bom);  biefe  oufaniinenfct^niu^  (=  iölänb.  ie(5ar- 
dün,  iiuil)er  ciud)  ciu^(.  eiderdowns,  fvj.  edredon) 
meift  für  Daune  auf  norb.  ©ntlcbminci :  nbb. 
diine,  uovbfvicf.  dün,  eiu";!.  down  bcvu()cu  auf  norb. 
dünn.  Cbcrbcutfd).  3i}noni)nia  finb  A-Iaum  = 
febcr  unb  i^-ebcrflaub  (.'öauv>i)altcrin  17« J3 
©.  185  „ivlänbifdicr  Acbcrftaub  ober  fo  gc= 
nauntcr  Giberboin"). 

•^TnU'o  1^1.  'jiuei  ':)(ui]en  im  iBürfclfpicl,  5(f; 
im  itartenii.ncl*  m[)b.  düs  tiis  mit  bciifelben  33e= 
beutuußen;  fpäta()b.  dvis:  ax\S>  afrj.  dous  (= 
iifr.v  deux,  luobcr  enc(l.  deuce;  proo.  dos  au§ 
lat.  *duos  für  duo).  Ta§  SBürfelfpiel  mar  frfion 
bei  ben  ©ermanen  bec^  lacitu^?  (öcrm.  24)  eine 
beliebte  Unterbaltuiu^ ;  Iciber  fcnnen  mir  aber 
aufjer  feinen  htrjeii  53cmerfunßen  nid}t^ä  uon 
bell  Tetailv  unb  bcn  Jerm.  tcd}.  (f.  jebodi  gc^ 
faUcn,  i^unb,  ©au)  be§  altgcrm.  2Bürfel= 
fptcl»;  bie  35?orte  finb  früf)  au§acftorbcn  unb 
bafür  ftellen  firf)  mit  neuen  füblid)eii.SincIen 
audi  neue  rontau.  JBorte  ein;  f.  2(f;,  Ireff, 
Irumpf,  boppeln. 

'l^cbattc  5"-  fd)on  bei  ©pcranbcr  1727  aU 
2)cbat,  $lur.  Debatten  üerjeidjnet;  bebat  = 
tteren  budien  fdion  Siebe  168G  unb  Stieler» 
^cituuijÄluft  1695:  au§  frj.  debat  —  debattre. 

'iTctÖnut  'OJl.  m()b.  dechent  techant  (d)  ur= 
fprcil.  m()b.  al)b.  techan  aui'  lat.  decänus,  mo()er 
audi  ital.  decano,  fr.v  doyen  (ennl.  dean). 

^ct^cr  Tl.  'jelin  Stürf  (,>lle)'  ml)b.  decher 
techer  m^^l;  im  ^:)tbb.  alö  diekr  (a5>eftfal.)  — 
dwkr  (^^pomni.)  nolföüblidi;  miibb.  deker  =  frül)= 
ueiteuiil.  dicker:  altcc^  Öcbniuort  au§  lat.  decüria 
(mlat.  dacrum)  'Defabc',  loonad)  in  bcr  5taifer= 
geitdrcb.  ^oll.  pellium  decuriae  triginta)  Jelle 
c3ejä()lt  mürben.  Die  Gnttcbnuitß  erflärt  fid) 
barauS,  bat";  öermancn  lA-ricfeu  bei  lacitue 
Ann.  IV,  72)  ^cUc  als  Tribut  an  bie  3iömer  ju 
liefern  batteii;  audi  baben  bie  (Sermancn  mit 
ben  'JJömern  "t^eljbanbel  aetinebeu.  —  ^t"  53erner 
Cberlanbe  oi^cr  'lu  ^fuiib  5Jiildi',  ba§  burdi 
3{nlcbnuiuj  an  äct)n  (*teguria  für  decuria)  cnt= 
ftanbeit  ? 

^crf  'De.  bei  ben  8crifograp()en  be§  18.  3a()rb., 
aud)  nod)  bei  Gampe  18()7  al§  nbb.  nbl.  Dialcft= 

filitgc,  (jtnmoIogiid)eä  SSövtcvbwt^.    6.  iluil. 


mort  für  i]b.  i^erbecf  (f.  aud)  bieten  unb 
0)ranfen)  üer^cidmet  =  nbl.  dek,  mober  audi 
bay  i^leidibeb.  etißl.  deck.  3lly  beutfdi  ftebt  Dect" 
fdion  171G  in  Cubmiii»  t.^cnc?!.  öerifon. 

^crfc  J.  mbb.  decke  (abb.  decki)  J.  'Dcrfc, 
58ebedung,  ba§  3ubccfen':  3uiu  flii.  SGBortc. 

bcrfen  3tm.  ml)b.  decken  abb.  deckan  = 
autilf.  {jeccan  (eitiil.  feblt),  anorb.  Jjekja  'öerfeii': 
tierman.  [lakjan  5(blcituiu^  aus  ber  unter 
Dad)  bcbanbcltcn  ib^.  JBj.  teg,  bie  mit  ber 
nleidien  ^i^cbeiüuna  in  lat.  tegere,  gr.  o-T4.'(e\v, 
ftr.  sthagämi  crfdieiitt;  ein  bem  tego —  ari-^M 
entfpredienbcy  ft.  otm.  |)ekan  fel)(t  bem  öcrm. 

^cfcft  dJt.  axb^  iileidibeb.  lat.  defectus;  feit 
AXupolb  1G2()  uer,5eidinct. 

bcfcnfJP  3(bl.  üui-  mlat.  defensivns;  Dc  = 
feufiütricci  fdion  bei  Sdimcnbi  lö94  5lrtcci§= 
bi5>hir-:-'  3.  7  (bafür  3d)ut3triec(  bei  oeillcr 
IGöl  (vpiftcln  VI,  129);  für  Defenfit)=  unb 
Cffenfiübünbnie  empfabl  2cibitiB(1717)Uu= 
oonircifl.  ©ebanfen  §  G7  „Sdiug=  unb  Iru^= 
bünbnifi"  als  fdimeij.  GiUfpredninci. 

t  bcftin  '3lbi.  uon  3rfiottel  1GG3  at§  nbb.  uer= 
jeidinet;  3ticler  1G91  budit  eö  bann  (bie  fpäteren 
bb.  ©örtcrbüdier  mic  /"yrifdi  51beluna  (Sampc 
bieten  ec^  nidit).  Qi  ift  in  nbb.  Wia.  (.'öambura, 
Bremen),  audi  tu  ber  Üibcinproüinj  üolfsüblidi, 
ol)ne  eigtl.  je  littcraturfäljig  gu  roerbcn.  9tbb. 
deftig  geböit  mobl  mit  engl,  daft  augif.  gedeeft 
ju  got.  gadaban  'fidi  siemen'  ober  ju  ber  Sippe 
üon  tapfer. 

^Cflcni  Tl.  'tüditigcr  Ätrieg&mann'  ctpmo= 
logifdi  nidit  etma  übertragene  iöcbeutung  uon 
Degen2,  obmobl  uiifer  nbb.  Spradigefübl  eö  fo 
auffafjt  nadi  3Beitbungen  mie  „alter  i^aubegen". 
SBäbrenb  Degeit2  fid)  erft  im  15.  ^salfxi).  ein= 
bürgert,  ift  Degen  '\">elb'  ein  altgenn.  2Boi-t, 
baö  nur  bem  @ot.  (*I)igna-)  feblt.  3.^gl.  al)b. 
degan,  anglf.  |)egn  '©cfolgÄmanii,  Diener'  engl, 
thane  'Jyreibcrr'.  Da^o  altgcrm.  ä'i?ort  übcrnabm 
im  SRbb.  bie  '-Bcbeutung  '.'öclb',  bodi  ^eigt  fid) 
baneben  eine  ^cbeutung  '.Hnabc',  rccld)e  nodi  in 
frül)nbb.  leiten  an^^  ^öaiern  (bef.  al§  Degcn  = 
finb)  begegnet  ( baju  f d)mäb.  b  c  g  c  n  m  ä  v, i  g  'f oKv 
fam').  Cffenbar  ift  —  mie  ba§  9?erbältui§  uon 
Hnabc  ju  Änaupe  lebrt  —  bie  53ebeutung 
'ilnabe'  bie  ältere,  mofür  abb.  (aud)  im  .N>el.) 
thegan  'masculus'  foiuie  bie  5?crroanbtfdiaft 
uon  germ.  {)egna-  (au§  uorgcrm.  teknö-)  mit  gr. 
T^Kvov  '£inb'  fpridit  iba^n  f.  nod)  bienen, 
Demut).  Der  ibg.  Stamm  tek-nö-  'Äinb'  ift 
^:i3arti3.  ju  bem  3i?erbalftamm  uon  gr.  tiktuj 
(TÖKo;  T0K6ÜC):  tbg.  ^^t-  tek  tok  'cr3cugen'. 
Da§  bei  öutber  unbe.seugtc  unb  audi  uon  aJJaalcr 
15G1   nidit  ucrjcid)netc  Degen   '.s>lb'    ift   im 

10 


2)egen 


—     74 


^emut 


15.— IS.  3i')i"l)-  fiilt  nueiicitorbcn,  lutc  c^j  aud) 
von  ixniid)  161G,  Stielcr  1691,  Steinbad)  17;U 
unb  ivriid)  1741,  ja  nod)  oon  'Jlbcluna  nur  al'5 
avdiaiidi  ücvscidinct  roirD.  i^cvcin^dt  bctictinct  C'ö 
im  nöD.  ^"Hcnnfc  bc  i^od  14!»S  is.  44n;>,  im 
Ibcucvbanf  1517  iUip.  nH  C.  III ^  unb  bei  l'oiiau 
1054  2ituuicbidite  l^ir.  2.")i;};  unb  im  ^Inidiluf; 
an  öogau  lebt  ee  lebcnfo  mie  bicbcvi  burd) 
Scfiing  neu  auf,  bcr  1759  im  2Böiierbudi  ju 
2oc\au  S.  80  barauf  bitnueiü  unb  ec-  1772 
ÜiyMia  öalottil.  4  iicbraudn;  nad)  .sSemtalj  1796 
"^Intibavb.  2.  2>^9  n'uvbc  ec>  bann  alc-balb  l1Jobe=^ 
movt  ibäufiii  ,^  '-y.  '-J^obmerv»  altcuiil.  '-öallabcn 
n.SO);  Qud)  bei  3d)i[lev  (,5.  '-8.  1>1<"1  ounofrau 
Don  Cvleaus.  "i^vol.  Hi  unb  bei  &ocü)C  ift  c-?  be= 
3euiit.  "ilhiliu?  ocr,?cid)net  ev  1777  ju  .öamiltone 
3}iäid)en  2.  547. 

:?cacn2  9Ji.  feit  ^3Jkalerl561  adiicmcin  ücr= 
.^eidntet  unb  im  16.  ,uibrb.  alKicmein  üblidi  (audi 
bei  l'utber  be.^cui^t,  aber  nid)t  in  ber  ^ibel),  fdion 
im  15.  ^uibrl).  beleiht  (ältere  feltene  llJebenform 
um  15IMI  Xa^eni.  „;')Ufriil)lt  bek\U  mlat.  dagua 
in  m-anfreid)  1151  i?)  —  dajrgarius  in  2diott^ 
lanb  um  12ik),  bann  I)äuTU]  in  Cvmilanb  unb 
J}ranfreid)  (euvil.  dagger,  frj.  dague).  a?on  boi1 
briniit  bai-  ii>ort  in  bic  übrigen  euvoiL  3tnad)cn 
<ital.  iimn.  iioln.  daga).  'Jlbcr  ber  Urfinung  bes' 
engl.  ir^.  iJBorte?  iü  bunfel;  urjin-ünglid)e  ^c= 
beutung  '"Diener  mit  .\>anbjd)ut5,  Xold)'."  Oi.  '-öaift. 

bcdncn  ;',tni.  mlib.  a[)i).  denen  dennen  fd)Ui. 
.3tni.  'bebiien,  jielien,  iiuinnen'  =  got.  uf])anjan 
'auvöelincn',  anglj.  I)enian  J)ennan  'beljncn'. 
Xav  got.  J)anjan  ift  5(bleitung  eine»  ft.  otiu- 
*{)inan  luic  {jakjan  'becfen'  'Jlbleitung  eines  ft. 
*|>ikan  dat.  fego).  Wot.  *{)anja  unb  ^'I)ina  )inb  ur= 
iiern)anbt  mit  ber  S>,v  ten  in  ffr.  tan  'fpajuien, 
auvbrciten,(i)on  ber  .ieiti  fid)  auv'behnen,  mähren'; 
täntu-s  ',"vaben'  -  lanti-s  '2d)inir,  Seil';  gr. 
T€ivuj  Tctvuiaai  rdaiq  ixtvuuv  '2ehne'  —  raivia 
'2treif');  lat.  tenus  'Strict*;  ajloi).  teneto  tonoto 
'2trict';  lit.  linklas  ''Jlc^'.  Xcn  ^öcgriff  bcr 
iJluvbebnung  seigt  2B,v  ten  dat.  lenco  tendo) 
nodi  in  bem  .zugehörigen  "Jlbi.  bünn,  f.  and) 
lohne.  C^ine  Übertragung  ber '-i^ebeutung  ber= 
ielben  5ll>ur^cl  lieht  nuin  allgemein  in  bonnern. 

^ciff)  lU.  in  Dieier  Aorm  uierit  bei  Arifd) 
1711  (ale  Xeid)  unb  Ieid)i  unb  allgemein  feit 
-JlDelung  regiitriert:  ein  nbb.  i'ehniuon,  ba»  ücr= 
cin^elt  jd)on  im  16.17.  ,urhrh.  auftritt  ,v  53. 
„Ieid)c  unb  lämme"  .vSenricpctri  1577  Weneral= 
biftoric  3.  35S;  fd)on  in  einer  ,',citung  uon  1570 
„leid)  unb  SlVille";  Xeid)  bei  .ySulfiuv  16(»<j 
2d)iffahrt  I,  6(;,  and)  in  .V)nlfiuv>'  Diction.  tentfd) 
fr,z.  16.57.  Xic  uDb.  l'autform  dik  begegnet  ba 
neben  gicidi.^citig  j.  'i^.  bei  CSnr.  2rangcnbcrg 


1.591  ^(belefincgel  I,  323  „Xifc  ober  Jhemme" 
(„Xcid)graoen  nbb.  Xicgraücn"i,  unb  2d)ottel 
1663  Der3eid)net  nur  erft  Xief,  aud)  bcüor3ugt 
Öubmige  t.  =  cngl.  Öeric.  1716  Xiecf.  Sd)on 
afäd)f.  dik  '»Dt.  'Xamni'  —  anglf.  die  engl  ditch 
dike.  n)eld)c  mit  leid)  bem  gr.  Teixo<;  'llJauer' 
oermanbt  finb.  ©egen  ber  Gntlcl)nung  ai\S,  bem 
l^ibb.  f.  aud)  Xamm. 

^cidjfcli  A-.  (munbanl.  llccbenformcn  oftthür. 
distl,  nicfnhür.  gisl,  fränt.4)cnneb.  deistl,  iuet= 
terauifd)  gaisl  luic  aud)  GracMu.  ^IlbexiiS  Diction. 
1540  „@ciffel,  Xeiffel,  Xeid)fcl";  aud)fd))uäb.  am 
iöobenfee  goisl)  ani-  gleid)beb.  mhb.  dihsel  ahb. 
dihsala  ,1.  —  anorb.  l)isl,  anglf.  pixl  pisl,  nbl. 
dissel,  anbb.  thisla  Jv.  Gin  ben  germ.  Xialeftcn 
cigentümlid)ev  ©ort  buntlcr  "Jlbleitung:  @rbf. 
J)ihslü-  uielleidjt  auö  f)enhslü-,  uorgenn.  tenqslä 
hernorgegangen;  bann  lüäre  i)ielleid)t  lat.  temo 
'Xeid)fcl'  nrnermaubt  (fa(l§  c§  fiirtenxmo  fte()t; 
vgl.  ala  aii^  *axla  unter  5(d)fel).  Xie  Äunft 
bcv  SBagcnbaue^j  fannten  bie  Csnbogernmnen 
fd)on  nor  ihrer  Trennung  in  mehrere  2tännne, 
nod)  in  ber  Urheimat;  baj'  beiueifen  SBortc  )uic 
ood),  'liabe,  d\ah,  ifi>agen. 

t  'J*ci(&fc(2  5.  'fur.zftieligc  5(j1';  ngl.  mhb. 
delisel  ahb.  dehsala  '53eil,  .'i^arfe':  ju  einer 
germ.  9B3.  |)ehs  =  ibg.  teks;  ugl.  afloü.  tesati 
'hauen',  lit.  taszyti  'mit  bem  ^cile  be()aueu, 
Üinmcrn',  ffr.  taksan  ';',immcrmatni'  (f.  unter 
X ad) v.l.  XaÄ  ei  be§  nhb.  'ÜHirtcv-  beruht  auf 
einer  iKebenform  l)ihs,  lueUhc  mb.  nbb.  ift;  ^abl- 
reid)e  hb.  Xialefte  beiual)ren  ba^i  alte  e. 

bellt  '4-^ron.:5(bi.  mhb.  ahb.  din  =  got.  peins, 
anglf.  ])in  engl,  thy  thine:  gu  bu;  ogl.  mein. 

bcltfat  5(bi.  a\\^  fr,v  delicat:  öebnmort  be§ 
1 7.  »uihvhv.,  feit  iL^icbe  U)S6  unb  Stielere ; ieitungg^ 
luft  1695  iierzeid)nct  r-ik^lcg:  ')(rmatuc-;:l\ift  1642 
:){ettung  bcr  cblcn  teuifd)en  .s>auptfprad)e  E  8; 
aud)   in   n.  iVHrllhaufeuv'  .Üricgvinaiuml  1616). 

Delinquent  ill.  feit  yiebe  16s(i  ucr.zeid)nct: 
3U  lat.  delinquere  'fid)  nergehen'  nad)  frj.=ital.= 
fimn.  i^organg. 

Tcmaiit,  Xiamant  W.  mhb.  diamant 
diemant  am-  fr3.  diamant  (unerflärt  an?-  lat. 
adamantem)  =mlat.  diamas. 

X'cmenti  'Ji.  auc>  gleid)beb.  fr.v  dement! ;  bei 
2tieranber  1727  nod)  fehlenb,  3uerft  in  .s>ei)naö' 
•Öaubbud)  1775  üer3eid)net. 

Demut  5.  mhb.  demuot  diemuot  diemüete 
al)t>.  dio-muoti  diu-muoti  deu-muoli  '.Ocrab: 
laifung,  Wühc,  53efd)cibenbcit'.  Xic  fon-cfte  I)b. 
iL'autentJuirflung  beo  ahb.  diomuoti  luärc  n()b. 
Xiemüte;  ban  mir  ietjt  Xemut  fagen,  beru[)t 
V  I.  auf  mb.  nbb.  (Sinflun,  3.  I.  auf  ^.Jlnlehnung 
an  ^ilrmut;  aber  loäbrenb  bei  bicfcm  -ut  eigtl. 


bciißcdi 


—    75 


bcutidi 


5IbIeUuiiii,  ift  al)^.  dio-muoti  ^\.  ein  i\onipoiitiiin. 
®cr  2.  Icil  bev  oufainiiicnicluniii  ti"t  eine  3(b= 
leitung  oon  af)b.  muot  (f.  9}Uit);  al)b.  dio  aber 
ift  got.  \)'ms  (Stamm  J)iwa-;  og(.  biencn, 
2^irnc,  and)  Tcgen)  '^nedU,  Tiener' :  Tcmut 
'lugenb  bcö  Ticncv-5,  öcfinninici  beS'  Ticncnbcn'. 
Tay  il^ort  in  uno  ber  'öciiriff  nidit  altgcnn.  (bcr 
@otc  jagte  '(i'vnicbvigung,  5}cicbvigtcit'  hauneins 
für  2)cnutti;  bcibc  finb  burd)  ba§>  6()rtftcntnm 
bei  un§  aufgcfonimen.' 

bcitßcln  S^w.  mf)b.  tengeln  'bcngeln,  flopfen, 
I^ämmern';  iig(.  angif.  dencgan  'ftof5en'  engl, 
to  ding  '(}eftig  fdilagen'.  3)a3U  ai)'!).  tangol 
'.s>amntev'.  ©cvm.  *ding\van  'fdilagen'  luirb 
bnrdi  altfdnucb.  diunga  nenfdnueb.  dänga  ev= 
roicfen.  Jür  'bcngeln'  mirb  in  ()eff.  nnb  nbb. 
SJia.  häran  gcbraudit. 

bcnfcn  3tni.  m()b.  a()b.  denken  'bcnfen,  gc= 
bcnfen,  cvbenfen,  erfinnen';  entfpred)enb  got.  {lagk- 
jan  (pankjan)  'überlegen,  bebenfen,  nad)bcnfen', 
anglf.  J)encan  (engl,  to  think  ift  eine  i^erniitt^ 
hing  von  anglf.  pencan  nnb  |)Yn('-an  'bentcn' 
iinb  'bünfen').  Senfcn  ift  fonneü  /"yaftitiu  ^n 
bünfcn,  bac-'  nrfprgl.  ft.  ot'U-  ^vax  nnb  'fdieinen' 
bcbcutcte;  'mad)en  baf5  etro.  fdjcint'  ift  'über- 
legen, bebenfen'.    S.  bünfen. 

bcnn  Äonjnntt.  m[)b.  danne  denne  af)b. 
danne  danna:  mit  bann  ibcntifd). 

'iTcDuticrtcr  l^J.  feit  Stieler-ö  ;)eitnng§Iuft  1695 
rerjeidmet :  ein  Öclinmon  bee  IG.  3al)r(i§.  (9iiepban 
1593  Supplement.  Epil.  S.  49;  '}lc[.  ^tlbertinne 
1601  Ter  5tricgÄlent  SBecfubr  II,  22.3). 

bcr  2hiifel  gebilbet  anö  bem  ai)i>.  m(}b.2)emon= 
ftrattt)=  unb  JRelatiuftamm  de-  da-;  ogl.  got. 
|)a-  =  gr.  to-,  altinb.  ta-.  2)a§  röeitcrc  gebort 
in  bic  ©rammatif. 

berb  2(bi.  ml)b.  abb.  derp  (b)  'nngefäncrt' 
(=  anorb.  {)jarfr,  anglf.  f)eorf  'nngefäncrt'). 
Born  53robc  wirb  berb  nod)  fpc^icll  bei  Stein= 
bad)  173-1  unb  bei  (3-nfdi  1741  üer3cid)net  (Cntber 
feblt  "öa^  SBort  überbaupt).  2;ic  übertragene 
53cbcutung  gilt  bei  2(bclung  nodi  aUi  oulgär,  fie 
mirb  crft  feit  etma  1750  fd)iiftfpraditidi;  fdion 
fSdiottell663  bat  bcrb'crassus,  solidus' („bcrbe 
Cbvfcigcn").  SBabildicinlidi  ift  bie  übcilragenc 
53ebcntnng  ron  Ücorbbcutfdilanb  ancn^egangen, 
wie  fidi  fdion  afrief.  derf  'beftig'  finbct;  audi 
anorb.  |)jarfr  fann  übertragen  gebraudit  raerben 
( 'niebrig,  gemein' ,  baju  ^irfingr  'niebrigc  '.)3erf  on' ). 

bcrcinft  5(bD.  für  eigtl.  bar-cinft  (=  nbl. 
daar  eensi;  nom  9cbb.  an§  in§  Ä!>b.  gebntngcn; 
al§  bercinc-  fdion  bei  öutbcr  (ogl.  ^.  Meters 
3f.  f.  b.  b.  UnteiT.  XI  211). 

bcsaöouicrcn  :-]uv.  feit  Spcranbcr  1727  ge= 
buc^t  =  fr3.  desavouer. 


Tcfcrtcur  2R.  bei  Sdieibncr  1695  unb  5[Renan= 
tc5  1722  uericidmet  =  frj.  deserteur. 

bcfpcrat  5(bi.  au§  lat.  desperatus  (ital.  despe- 
rato)  fd)on  bei  .s^ulfiuy  1648  Sdiiffabrl  XXIV, 
62  nnb  örimmelebanfen  1669  Simplic.  V,  12. 

Xcmt  aiJ.  (a{^3  Xif?pot  im  ^lieiif5budi  1.584 
'■8t.  246^)  fdion  bei  .s>enifd)  1616  gcbudit:  au» 
gr.  bea-rrÖTrit;. 

'J'cffcrt  9JI.  au'o  gleidibcb.  frj.  dessert;  ba§ 
A-rcmbrnort  fcblt  nodi  bei  Speranbcr  1727,  ift 
aber  in  ber  2.  i>älfte  bc§  18.  v^abrb'o.  eingebürgcxl. 
^m  16.  ,^abrb.  bafür  Sdilerffpei»  (fo  bei 
©oliiho  1582  Onomast.  S.  359);  ugl.  ^caditif  d). 

bcfto  %bv.  mbb.  deste  dest  fpät  aljh.  desde, 
älter  ak-  jmei  35>orte  des  diu  (des  @en.,  diu 
,Vtftr.  bc?^  ^Irtifclei;  bafür  got.  blon  f>e  {,}mr. 
bc5>  ^trtifele);  ebenfo  anglf.  I)y  oor  itomparatioen 
engl,  the  (the  more  'befto  mebr'). 

T  ^cubc  jV.  f.  unter  2;ieb. 

'^cnt  dJl.  blof;  nbb.,  au§  nbl.  duit  'fleinftc 
9.")]ün3c'  (mober  audi  engl,  doit);  bie§  ift  norb. 
Urtprungc-:  anorb.  jiveit  'eine  beftimmte  flcinc 
■Dflünjc'  (üon  Jn-ita  'fdincibcn').  ^\m  'JcMib.  feblt 
ba^j  ©ort  bem  16.  ^u^brb.  gän'ilidi  (bafür  111  cit, 
audi  ein  nbl.  Öebniuorti;  .sSenifdi  1616  ocricidinet 
nad)  Äilian  Suitfen,  Sd)otteI  1663  Xütge. 
Um  17<X)  ift  2)cut  bei  un§  geläufig  (1716  in 
Subroigy  t.=engl.  öericon;  Jrifd)  1741  bat  2)cut 
nur  als  bollänb.  DJIün^namcn).  ©.  Sdierflein. 

beuten  otm.  mbb.  diuten  tiuten  abb.  diuten 
otm.  'jcigcn,  beuten,  bcbcutcn,  anjeigen,  am- 
beuten,  übcxicöcn'  (got.  *f)iudjan):  ugl.  anorb. 
{jySa.  2{n  Stelle  üon  |)iudjan  bat  bai^  @ot.  ein 
piu|)jan  'pfeifen,  loben',  ba§  aber  mit  beuten 
faum  ibentifdi  ift.  Tic^  bebeutet  Dielmebr  mabr= 
fdicinlidi  'oolfemäf;ig  madicn';  I^iuda  ift  bav  got. 
©ort  für  'inilf  (f.  beutfdii;  ügl.  mbb.  ze  diute 
'bcutlid)'  nnb  'auf  bcntfdi'  (diute  2at.  Sg.  jU 
diute  tiute  ,"v.  '^lU'j'legung,  Grflärung');  ba^n 
beaditc  man  anglf.  ge|)eode  'Spradic'  (als  .'öaupt^ 
mcrfmal  bes  ä>olfe§). 

bcutfd)  'Jlbj.  Tic  älteften  53elegc  bejieben 
fidi  nur  auf  bie  Spradic  unb  begegnen  nur  in 
lat.  Tcrtcn:  al^o  theodisca  lingua  in  ben  öoiidicr 
"^Innalcn  a.  788  (urfunblidier  9cad)flang  oont 
^Hcidistag  ju  ^ngolftabt)  nnh  im  Capitulare 
Italicum  8(')1,  in  Smaragbs  Xonatfommcntar  um 
Si)5  ufm.  fomic  sermo  theotiscus  bei  ©alabfrib 
Strabo  um  840  unb  ucrcinjclt  einfadi  theodisca 
im  Äatalog  bcr  tRcidicnaucr  Sibliotbcf  unb  in 
theodisco  831  im  5latalog  ber  ^ibliotbef  oon 
St.  Diiqnier.  2iltcfter  ^clcg  theodisce  in  einem 
58cridit  bcö  (Earbinalbifdiofg  @corg  oon  Cftia 
an  ^Capft  .s>abrian  I.  Xan  bicfcs  theodiscus  jn^ 
nädift  eine  rein  linguiftifdic  Sebeutung  f)atte,  be= 


Teutjdie 


76    — 


^ididit 


lucijcu  öic  ültcflcii  Stellen,  iniofcni  )ie  eö  aiidi  auf 
bte  3;nad)c  anberer  gcnn.  Stamme  aiieöelmen: 
Tstj  auf  'iUuiicIfadiicn,  Tss  unD  sdl  auf  l'auiu'»^ 
bavbcn,  805  un:)  sH  i  aud)  auf  Woten.  (i-c-  unvb  im 
itavoliui'jcrrcid)  eutflaubcu  fein  unter  bem  '-iie^^ 
büvfnie,  bic  ied)c-  veditv>vhetn.  Stamme  fiu'adilidi 
.uiiammenjufaffen,  lucldiei-  '-^ebüvfniv  bie  beiuid)c 
itivd)c  jcit  bcv  lUiffion  bec^  '-öonifa^  befoubeiv 
fühlte.  So  ift  hü'S'  ©Oll  tcine  uolk-tümlidic  ^-öe^ 
nennuuii,  fonbern  eine  tirdieniiolitifdie  Sdiöinnui^, 
bie  fid)  bec-meiien  .uiniidift  aud)  nur  in  lat.  Weftalt 
finbet  (Ctfrib  um  nGd  faat  in  ber  Uberfdivift  1  1 
cur  uutor  hunc  libruni  theodisce  conscripserit, 
aber  im  beiufdien  Ieii  ba.^i  nennt  er  fein  Xeutfd) 
tliiu  frcnkiska  zungai.  Xieö  theodiscus  berul)t 
auf  altbeutfd)  theoda  ')i}olt  (im  cblcren  Sinne), 
politifdi  üerbunbener  Stamm'  nnb  meint  alfo 
'national,  auiicftammt'  (im  (^eiienfau  ,iU  äl>orten 
unc  al)b.  elidiutig  'fremb').  in^i.  aot.  I)iuda 
—  al)b.  diül  ml)b.  diel  (aiul)  in  Giaennamoi 
iinc  Tietrid)  Xctlef  Xetmolb  Titmar): 
urueriuanbt  mit  lit.  tautä  '^anb',  altir.  tiiath 
'i>olt',  off.  louto  'i^oU'  (medix  tüticus  ^unbcS= 
obcr[)auiit  ber  famiHin.  Stäbte  bei  Ciuiuc-.).  iji» 
'itl)b.  tritt  diutisc  (jnnäd)ft  aud)  mir  diu  diutisca 
ziin<.'a)  erft  um  1< k M )  bei iVötfr-r  auf ;  im  12.  ^saijxh. 
bann  oft  diutesc  diutsk  tiiisfh  nid)t  mehr  auf 
bic  Sin-ad)c  befd)rdnft.  ^'sm  'Jcbb.  idieriuient  bic^ 
ine.  Is.  ^uibrl).  bei  obcrb.  Sdiriftftellcrn  teutfdi. 
^Jiad)  •?(.  Xooc  (Dill,  'iöliind).  3lfab.,  Si^flebcr. 
ber  l)ift.  Mlaffc  IxirS  I  2(»1;  180.'),  S.  22:}).  — 
S.  aud)  bic  fl^v  2Boi1e. 

^CUtftftc  9Ji.  ml)b.  der  tiulsche  (tiusche) 
^^.Uur.  die  tiuschen:  lot.  (O./lO.  :^al)vl).)  Tlieo- 
tisci  beiieanet  feit  sir,  ak-  inilfebenennnnii  unb 
,^iuar  ,^uerft  in  ,\talicn  (aiäd)f.  lliiudisce  liudi 
'Wcrmania'i. 

^cutfd)InuJ)  'JJ.  feit  bem  1").  ,uibrl).  ak-  C^i- 
faunnenfeluma  ouftretenb,  feit  bem  17.  ofllub- 
alKicmein  aiiltia;  im  l'j./lO.  ^'sahrl).  Sd)iuanfeu 
,^iuifd)cn  lcutfd)lajib  unb  t>ai'  tculfd)  Öanb. 
Tic  ;',ufammenfcUnnii  entfurann  Mi'-:-  bem  '^c- 
biirfniv-,  ein  'JUniioalcnt  für  (iermania  Teulonia 
Alemannia  ,^u  hoben  (anorb.  j)yrtv(Tska  'Tentfd): 
lanb*).  lüJhb.  da7,  liusclie  lant.  meift  diu  Hu- 
schen lant  (in  allfn  tiuschen  landen  'in  tian,^ 
Icutfd)lanb'  bei  ih?althcr  v.  b.  i^oiichucibo. 
Üuther  ocriuctibct  „Tcutfd)lanb,  Weit.  bciuid)ce. 
l'anb'>.  Tat.  im  bcutfd)  i^'anbc  —  in  lcutfd)= 
lanb,  '^Icc.  in  (\an^  Icutidievlanb,  '4-^lur.  2ot.  in 
Teutfd)cnlanbcn  —  in  Tcutfd)lanbcn".  sy^l. 
■iMlbcbranb  .Hl.  Sd)r.  217. 

Tc^cmbcr  'DJ.  awv  bem  lat.  llJonal^juamcn 
december:  im  öflf.  ju  'Jlpril,  "Jluiuift,  '))lai, 
5)1  ärj,  bic  fdjon  in  alter  •^)cit  bei  un5  hcimifd) 


ji'urben,  erft  im  17.  ^ohrh.  burd)t\ebruni^en,  nad)= 
bem  im  'DJittelaltcr  unb  über  ba§  IG.  Csahd). 
hinauv  bafür  (Shriftinonat  unb  irmlfmonat 
iieiuMtcn  hatten. 

^C^cnntuiu'lt.  auvt^leid)beb.  lat.  deccnnium; 
feit  Viehc  l(js(j  ticbud)t  (f.   aud)  ^ohrjehnt). 

^inbcm  'Jt.  feit  Sticlcrä  Scitunöeluft  1G9.1 
<icbud)t  —  lat.  diadema. 

X'inutnut  f.  Temant. 

Xint  A.  feit  Stielcr§  ocitungÄluft  IGO.)  c\i- 
bud)t  =  fr,V  diöte  (c^r.  biaita). 

r  bibbern  ;)tiu-  iüb.  'reben'  (bef.  'leife  rcben') 
auö  hehr.  dibbiT  'reben'. 

bid)t  :?lbi.  bialeftifd)  deicht  (liul.  cfth.),  au§ 
mhb.  dihte  'bid)t' ;  ber  93lanc\el  ber  Tiuhthon= 
airuiui  ift  iDohl  nbb.,  luic  benn  bac>  Ülnnl  im 
Cberb.  (Sd)aiöb.  !öaier.)  fehlt.  Gntfvrcd)cnb 
anorb.  pettr  'bid)t'  (neben  got.  *{)eihts  lüic  lettr 
'leid)t'  neben  iiot.  leihts):  ,^u  ber  iierm.  2Bj.  {)inh 
(f.  i^ebeihen)  mk  leid)t  iiot.  leihts  ju  ÜB^.  ling 
if.  iicliiiiKni-  llruerauDibt  mit  lit.  tankus  'bid)t'. 
(Suiil.  tight  'Did)t,  feft'  au'ö  mitteleiti^l.  light  hat 
auffälliaeriveife  t  im  'Jlnlaut  für  th,  uiohl  unter 
öinfluf;  von  fd)iueb.  bau.  tset;  ba»  931ittclcnc}l. 
fcnnt  nod)  t>a^  rciielred)tc  thight.  —  SBcgcu  einer 
aiibcrn  'Jlblcituuii  f.  bicf. 

birf)tcn  ;;tiu.  mhb.  tihten  'fd)reibcn,  fd)rift: 
lid)  abraffen,  bid)ten,  crfinbcn,  erfinnen' ;  bic  nhb. 
'-i^ebeutujui  ift  fehr  fiie.^ialificrt  iKilonübcr  ber 
J>üllc  ber  ^cbcutuuiien  im  ä)Jhb.  ^^iod)  im  IG. 
unb  17.  ^uihrh.  hat  Xid)ter  (mhb.  tihttere)  bic 
alUiemcine  53cbeutuni\  'iserfaffer,  9lutor'  unb 
be,Kid)net  ben  '^U-ofaiter  luic  ben  ^43octcn.  Ter 
Urfuruna  uon  bid)ten  (ahb.  tihtün  'fdircibcn, 
uerfaffcn')  am-  lat.  diclüre  ',uim  'i1iad)fd)reiben 
bittieren',  fiuitlat.  and)  'ucrfaffoi'  la)ui  bic  "hx- 
beruiiiuion  tid)ten  in  bid)ten  bciiünftiiit  haben; 
aiuilf.  dildan.  baö  alcid)en  llrfiu-iDiiv^  ift/  Scigt 
bie  ermeitertc  '-BcbciUiini^  'orbnen,  ruften'. 

i)irf  'Jlbj.  mhb.  dicke  ahb.  dicki  dicchi  (feiten 
dihhi)  5(bi.  'bic!,  bid)t' ;  aud)  auf  engl.  58obcn 
,^ci(it  bay  '3lbi.  bcibc  i^ebcutuni^cn ;  vc\\.  anglf. 
jiicce  enal.  thick  'birf,  bid)t'.  (Sntftn-ed)cnb 
a)iorb.  l)ykkr  |).jokkr  unb  )veitcrhin  altir.  tiug 
u\m-  *ü^ai)  'bicf,  fo  bon  ei)i  aot.  *l>i(|ns  noran§= 
.^ufet^cn  ift.  Taneben  mad)t  bie  Toppclbcbeutunn 
'bicf,  bid)t'  iWr)i)anbtfd)aft  mit  btd)t  ii)ahrfd)ein= 
lid).  Olli  5)thb.  hat  fid)  bic  ^kbeutung  'bid)t' 
erhalten  in  X^irfitftt  dl  eii^tl.  'bid)t  bciuad)fcnc 
Stelle',  bay  um  17(ii»  aly  ^öacriDort  anftaud)t 
(bafür  bei  9JJaaler  löGl,  .\Senifd)  IGIG  unb 
Sticler  l(;f)1  Xirfunci,  fo  aud)  bei  33.  53rcmcr 
1(m7  Aürftl.  ,uiacvbuni  S.  :'>'»;  mhb.  dicke 
'Itrfid)t').  Tic  älteren  SÖörtcrbüdier  ber  ?siwx-- 
flirad)c  (.utcrft  Alcminfl§  tcutid)er  Ts<^m'  171!)  unb 


^icb 


Xien§tag 


fdion  länljcvö  ,u"tll^l"^l•'l'cilllnün  10^2)  uciicidincn 
c?  juiuidift,  öanuidi  nie-  .uiiicviiun-t  aiidi  ;')cMcr 
17o4,  .'öiibncvvi  .'öauMuiuvölcrifou  ITü!)  unö  ^-nid) 
1741,  imb  nli^  foldicv'  luirö  ci  o,cbxand)t  uuD 
in  einer  Jvumiotc  crtlärt  bei  \"Miiicborn  17Si)'!l3oet. 
SBcvtc  II  21S.  xniteve  3diveitniiui  \mx  Sicfint 
(and)  JücfiiU»;  öcvJ  C^cidilcd)t  war  uvfin\il. 
9)kff.,  fo  in  .s>eiinal3'  .s>ani)(nid)  1775,  Dann 
93laif.  'i)ientv.,  fo  in  .öciinatj'  "Jlntibarbantv  2.  '2üx 
(wo  S^ictnna  '2irfid)t'  ucrpönt  m\x'!:i).  .s>cniid) 
1G16  itnö  Stieler  1691  ()abcn  bicfigt  5ltti.  'ctam§ 
bidn'. 

^icb  9Ji.  mlib.  diep  (b)  al)b.  diob  d)l.  = 
iiot.  {jiufs  (b),  nM.  dief,  ani^lf.  tbeof  cni}I.  thief. 
llbcr  biiy  Öcrni.  liinanc-'  läfu  fidi  ba§  fleuicinncnn. 
älnn-t  nidit  ucrfoKicn.  ^\n  ber  53cbentnnii  'Xicb= 
flahl'  l)at  bav  Qnc^i.  eine  (5"onn  mit  bcntaiein 
Sntfir:  aniilf.  I)yfl)  en^I.  theft  (nnorb.  j^yfö  ,'v., 
flot.  *{)iubi{)a);  bafiir  im  4"'b.  bic  j-3lblcitnni5 
al)':).  diuba  (diuva)  m()b.  diube  (diuve)  älter 
iilib.  ^eube  (nod)  bei  Soiinn),  iia^  nod)  in 
2.'»>ilbbcube  'f (einer  STnlbbicbünbr  bei"(Ctinct. 
Tie§  lici^t  nnjcrm  nbb.  SiebftabI  Sil  ©rnnbc; 
CC'  ift  mlib.  diepstäle  unb  diupstäle  (aidnueb. 
piufstolet)  cicitl.  '3^icbcrciftel)[inui' ;  ber  2.  leil 
ber  oufi-iiiiiiicnfe^inuj  jacit  bi>^  iiieid}e  mic  ber  1. 
mi§;  2)ieb  ift  ba§  an  Stelle  be§  3(bftraftum§ 
eingetretene  5tonfrctnm ;  va,l.  c\ot.  |)iubi  9J.,  raoju 
ein  2(bü.  I)iubjr)  'l)cimlid)'.  -Uim  Wla^c.  2^ieb 
g,ab  ci-'  im  2(l)b.  93ltib.  eine  /vcmininbilbnnii,  bie 
got.  alli^tjiubi  erfdicincn  müntc;  vc\[.  alib.  diupa 
inl)b.  diupe  '3^icbin'.  AÜr  ein  Gtnmon  bat  man 
auÄjUiieben  von  einer  uorgerm.  ©urjel  auf  ein 
p  auölantcnb  lüegen  al)i>.  diuva  m()b.  diuve  i^. 
'Sicbftabr ;  ogl.  ibg.  2i>,v  tup  'fidi  bilden'  unter 
2}ud}t? 

t  btcbto  ^Jiotrnf  (bei  Sicbftabli  feit  bem  IG. 
^abt'b-  adcicmcin;  vc\l.  fenrio,  morbio. 

t  ^icdjtcr  Wi.  'QnkV  friUi  nbb.  5.  5Ö.  bei 
^.  ©ad)!-,  (nod)  icgt  in  $)ta.  am  DJlain  o(ebränd)= 
Itc^;  in  Sonncbcrci  2iditerle)  mbb.  diehter; 
eine  a\)i>.  unb  altgerm.  Gntfpredmnii  feblt:  cjenu. 
I)iohter-  aii^  teukter-  uruermanbt  mit  ffr.  töka 
unb  tue  'iliadifommcnfdiaft'  iöcitr.  9,  193. 

^tclc  A-.  mbb.  dil  dille  ;^-.  )))l.  abb.  dili  Tl. 
—  dilla  A.  '^rctt,  Jörcttcrmanb,  brcUcrner  mtf5= 
boben'  (nbb.  gleid)  '.'öaue-flur' ).  Urfpriiiuilid)  mar 
gcnn.  I)elaz  |jiliz  i)i.  '^rett'  —  I)ilj<">n  'Day  auö 
58rcttcrn  33erfcinigte' ;  ücil.anglf.l)er5ßvctt',anorb. 
{)ilja  'JHubcrbanf  (finn.  teljo  'SdiiffSbalfen, 
=banf*  ftammt  an§  bem  @cnn.)  35gl.  nod)  nb(.  deel 
'Srctt,  iylnr',  mnb(.  mnbb.  dele  'ißrctt'.  llroer^ 
manbt  fd)einen  lit.  tile  '2;iclc  im  Äabn',  af(ot). 
tilo  'iöobcn',  ffr.  tala-m  '^•läd)e'  ju  fein;  aud) 
lat.  tellus  'Grbbobcn"? 


öicucu  otit).  mbb.  dienen  abb.  dionön  = 
afäd)f.  tbionOn.  nb(.  dienen;  unb  bie&  ift  eine 
'-öilbiiug  luie  reikinön  'bcn1d)en'  5U  reiks  'bxvx- 
fd)er'  —  fraujinön  'ÄhexT  fein'  ju  frauja  '^"^crr* ; 
b.  b.  bie  neu  benibt  auf  got.  I^ius  (Stamm 
Jjiwa-)  'Xiener,  ilned)t';  ugl.  anglf.  |3eo\v  '2^iener', 
abb.  dio  deo  'Hned)t'  (ug(.  Temut);  ba^ju  ein 
,>m.  got.  l)iwi,  abb.  mbb.  diu  'l^icneinn'  logl. 
nod)  Xirnei.  2ie  jugeböiige  5lbflraftbi(bnng 
2;ienft,  mbb.  dienest  9)1.  5)f.  abb.  dionOst  9t. 
(ngl.  afädif.  thionöst  9i.)  ift  grammatifd)  merf= 
roürbig  bc§  ableitenbcn  st  megen  (ogl.  5(ngft); 
nad)  got.  fraujinassus  '.sSerrfd)aft'  —  f»iudi- 
nassus  'JKegicrung'  bätte  man  ein  got.  *|3iu- 
nassus  'ba^  3^iener=Scin,  Jienft'  ju  gcmär= 
tigcn,  alfo  bac^  bcntfd)e  Suffir  -niss  für  nest. 
Übrigens  fann  uor  bem  w  uon  got.  |)iwa-  ein  g 
gcfd)n)nnben  fein  (ugl.  '^(ne  unb  9iiere),  fo  baf; 
J)eg\v  bie  germ.  SÖnrscl  märe;  bann  geborte  i)a^ 
altgerm.  {)egnaz  '2)egen'  (got.  *I)igns)  jnm 
gleid)en  Stamm  mit  bicncn  unb  2;egen. 

^ienä'tafl  9JI  ein  meftgerm.  200x1,  ha^  für 
bic  religiöfcn  ';}(nfd)auiingen  unferer  5tbnen  fo 
nnd)tig  ift  mie  Cftcrn.  (Stiva  im  3.4.  ^sa[}x[). 
entftanben  füi"  bcn  lag  brci  gcnn.  53encnnungcn 
alä  9iad)bilbungcn  bec-.  (at.=roman.  Martis  dies 
(=  frj.  mardi,  ital.  marte  di  —  marti).  2;ie  eine 
entbält  im  erften  leile  ber  3iifa"i"tenfeÖiittg  "öm 
9camcn  be&  nitgcrm.  ©ottes  Tiwa-z,  ber  bem 
dJtax'S'  t)erglid)en  nnirbe:  anorb.  Tysdagr,  anglf. 
Tiwesdseg  engl.  Tuesday  (got.  *Teiwisdags) 
bemabrcn  biefen  9iamcn  im  ©enitio  (ugl.  got. 
baürgswaddjus  gicid)fam  '^iirg^e^mauer'  für 
'^Burgmauer' ;  f.  9cad)tigalli.  2{bb.  Zio  (anglf. 
Tiw,  anorb.  Tyr)  ift  eine  uralte  ibg.  ©ottbeit, 
beren  Äultu§  bie  ©ermancn  au§  ibrer  Ur= 
beimat  mitgebrarf)t  bnben;  fic  ift  ein§  mit  lat. 
deus,  ffr.  devcä  Tl.  '©Ott'  =  lit.  devas,  altir. 
di'a  '©Ott'  (ba3U  anorb.  tivar  ^:]]lnr.  '©ötter'  = 
ffr.  deväs);  bae  ibg.  deiwö-s  '©Ott'  IbajU  ffr. 
divyas  =  gr.  bioq  'göttlid)'i,  ha^  eigtl.  '.'öimnu 
lifdier'  bebeutet  —  ffr.  div  '."öimmel',  rco^u  nod) 
Dyäus  '.sMmmcBgott'  =  gr.  Zeö;,  lat.  Juppiter 
—  mürbe  im  ©erman.  bie  Benennung  bc§  Ärieg§= 
gottce,  mie  bie  ©ermanen  ibrc  ctbifd)en  ^Begriffe 
gern  ^um  Äricge  in  ^e^icbung  fe^en  (f.  fübn). 
9tad)  Tiwa-z  abb.  Zio  bat  ber  2ien§tag  im  5(lt= 
alemann,  bic  ^c.^cidmung  abb.  mbb.  Ziestac 
(Zistig  bei  A^ebcl).  —  Gine  anberc  Benennung 
ift  Mi-  altbaicr.  Er(i)tac  —  Erichtag,  ba?  bi§  nacft 
Ulm  unb  9tüniberg  reidit  unb  ond)  in  lirol 
(al§  Örtig)  gilt;  bafür  mit  ber  Gbriftianificmng 
im  fd)roäb.  Cften  (3(iigc-.bnrg)  aftermeentig  '9Jod)= 
montag'.  —  SUif  fränf.=fäd)f.  ©cbiet  berrfd)t  bic 
33enennung  ©rbf.  dingesdag.  Mz-  man  frübcr 


biejer 


■8    — 


bifputieren 


fälfcf)ltcfi  qI§  '®endn§tafl'  d".  3^ i n (\)  faf;tc.  Ttcicm 
Hegt  ober  üicimclir  ein  3lttribut  bc'3  altgcnn. 
Tiwa-z  ju  ©runbc,  bcr  auf  einer  iicrm.dat.  yWX- 
fdirift  al5>  Mars  Tliingsus  crid)eint  xmb  thinx  ift 
bcr  langobarb.  9'iamc  für  2)infl  'iPoIfeoer= 
fammlung',  Thinxus  ift  alfo  bcr  @ott  ber  2?er= 
faminlungcn  unb  ber  ©cridite;  rgl.  Sd)ercr, 
33er(.  3(cab.  IS.-^,  XXV.  Ter  Tienetag  (ngl. 
Sonntag,  5[l^ontng  ufm.)  nnirbc  mit  bcr 
©infülnning  bcr  fiuitröm.  SBodic  bei  bcn  fädif.= 
frief.^fränf.  Stämmen  nadi  biciem  alc-  Mars  anf= 
gefönten  ©otte  in  ^IJadiabmnng  von  (at.  Martis 
dies  (—  frs.  Mardi)  benannt;  vo.\.  mnb(.  dinxen- 
dach,  mnbb.  dingsedach.  2?on  9iiebcrbentfd}= 
lanb  ani-  brang  Tinc-tag  (fo  bei  ^ntderi  uor;  um 
IGiHi  nnrb  in  llJittclbeutidilanb  bafür  Tienftag 
I)äufig  (bei  (ialoiiiuc'  Kill»,  bei  ochner  1022 
Nomencl.  £.  4S),  am  Cbcrrbcin  vlin^-tag  (fo 
bei  TainiHibiue  irj4< >,  ÜJkaler  1  'M ,  ®oliu§ \'M2). 

bicfcr  '^-^ron.  ml)b.  diser  a()b.  disf-r,  älter 
deser;  cntfmedienb  anglf.  {)es  engl.  this.  TaS 
gröbere  f.  «rbr.  I  2403. 

Tictrid)  S8\.  'Ükdifdiliiffcr  (a(§  Tictcrid) 
bei  Waalcr  ITtOl  rjcr^cidntct,  audi  in  G^ra&inu'^ 
5(lbcniö  Diction.  ir)4<i  Bb  II;  fdion  Öutbcr  hat 
Tietridii,  fdion  finrt  mbb.;  ba^  Filter  beS 
5Sortcö  unb  feiner  iöcbcntung  mirb  burd)  "iia^ 
entlehnte  gleidibeb.  fd}n)eb.  dyrk,  bän.  dirk  cr= 
miefcn,  tai'  roie  bcr  nhb.  Gigenname  3)ierf 
.Uofeform  ju  Tictrid}  ift.  ^iibulid)  mirb  für 
'lietrndi'  and)  ^ct  er  dien  r^^cterfcn)  unb 
ftlauc'  lÄlövdicn)  gcfagt,  niahrfd)eiiUidi  mcil 
^l^etcr  ntie  Tietridi  unb  lliifolau-j  äut'^nlt 
beliebte  ii^ornamcn  finb,  hinter  benen  man  (in 
ber  Wauncrf rradic ':■  aber  bie  rotuielfdi.  C'Mofiarion 
fennen  Tictrid)  nid)t)  ben  33cgriff  'i)iad)fd)lüffcr 
ocrbergcn  tonnte  (ogl.  ital.  grimaldcllo).  ÜJll)b. 
bafür  niitf'slii^^el.  abb.  afterslu:;/,!!. 

bifticrcit  ;-')tn).  feit  .sScnifdi  lOU;  oerscid)nct: 
aw:'  \M.  diitarp  im  Ki.  ,'\ahrh.  entlehnt. 

bilntorifd)  "Jlbj.  fdion  in  Sdnuar^cnbadK- 
Snnonunur  l.'fSd;  aw'-  tat.  dilatorius. 

Xtlcttant  m.  in  ber  2.  .\Sälfte  be§  Ü^.  :;\al)rb§. 
ttU'?  gleidibcb.  ital.  diletfanle. 

TiU  W.  mbb.  tille  7s.  W.  ohb.  tilli  92.;  vgl. 
anglf.  dile  engl,  dill;  buntlen  Urfiirnng-o. 

Tiitrt  ''JJ.  mhb.  ahb.  dinr  (^i  ^IJ.'Xing,  Sadic', 
eigtl.  'gei-iditlidie  i>erhanblung,  ('■icridit^Jtag*  (mc 
gen  ähnlidien  '^ebcntungvivanbeh?  ugl.  Sadiei; 
bac-  gleidic  norb.  I'intr  dliinui  mit  ber  ^^ebeutung 
'gcriditlidie;')Ufammcntunft,Wcridit'Mag,Weriditv 
ort*  ift  befannt.  Xac-  altgerm.  ping  (langobarb. 
thinx)  berührt  fidi  baher  mit  bem  alten  mahal 
=  got.  majd  alö  'i^oltöueiiammlung'  (f.  0e  = 
mahl).   3luf  engl,  ^obcn  {)(xi  ba^?  Snbft.  (anglf. 


|ping  9i.  engl,  thing)  mcfeiulidi  bie  nhb.  ^e= 
beutung;  aber  bie  '-Pebcutung  'i^crtrag,  58cr= 
hanblung'  haben  bie  'Jlbleitungcn  otm.  jnngan 
'einen  SL^crtrag  nurdicn'  —  ]jingian  'beilegen, 
fdiliditcn'  unb  jiingung  'iscrmitilung'.  oi"  ''J'hb. 
blieb  ein  iKcft  bcr  älteren  '^ebeutung  in  bin  gen 
au§  ml)b.  dingen  '©cridit  halten,  unterhanbeln, 
3?ei-trag  madien'  (mohcr  nhb.  ^ebingung), 
fpcjicll  'einen  ilaufncrtrag  madien,  faufen,  mieten' 
(audi  allgemein  'rebcn'  mic  anglf.  {)ingian 
'reben');  ba,ui  nodi  uerteibigen,  Ticn§tag. 
Tic  Örunbbcbcutung  bcc-  bchanbcltcn  3ubfl.  ift 
baher  'öffcntlidic  Ü^erhanblung  uor  bcr  3>olf§: 
gcmcinbc',  eigtl.  'Icrmin'  (ogl.  TinStag);  bafür 
fpridit  got.  |)eihs  '3cit'  (i\\^  üorgerm.  t^nkos 
(=  lat.  tempus);  bie  ibg.  ©runbtorm  uon  Iango= 
barb.  thinx  unb  ahb.  ding  ift  tenkös. 

Xiufcl  Wl.  mhb.  dinkel  abb.  dinkil  m. 
'Tinfcl,  3pclt':  bunflcn  lIrfin'ung-5;  non  be= 
fdiränftcr  gcographifdier  i^crbrcitung,  mc-micgcn 
Sdiöimidi  17r)4  l^ccolog.  äßb.  S.  1"!  e§  nidit 
alö  fdiriftfin-adilidi  anfiebt.    SUgl.  Spelt. 

TiiJtnm  9JL  mhb.  dictam  diptam  cntlc()nt 
awi'  gr.  biiTTa,uvo<;. 

T'iruc  7s--  (im  ^^"^"^^  unb  ^aicr.--C)ftrcid).  oolffo-- 
üblidi,  aber  bem  Sdiuuib.^^ücm.  fremb)  ml)b. 
dirne  dierne  ahb.  diorna  ^■.  'Ticncrin,  "iDIäbdicn, 
Tirne'  =  nbl.  deern,  afädif.  thiorna.  anorb. 
perna  Js-.  (bie  got.  Sautform  märe  mabrfd)einlid) 
*jji\vairnö.  gcbilbet  mic  got.  widiuvairna  'bcr 
i^ermaifte',  eigtl.  mol)l  'ber  2Bitmcnfol)n').  So 
ift  *|)ivvairnö  'itncditv>toditcr,  bie  Tod)ter  einc§ 
nnfreicn,  bie  baher  fclbcr  unfrei  b.  h.  Ticncrin 
ift'.  Tic  ^Jlblcitungc-filbc  ift  biminutin  (vgl.  ©idi  = 
horu):  ])i\va-  'Hucdit'  alö  Stammfilbc  ift  nidit 
JU  bc^mcifclu;  mcgcn  mcitcrcr  iHniuanbtcn  f. 
bie  neu,  Tegen. 

T^tftaut  9Jl.  feit  .\Scnifd)  lülG,  ;;eiller  1042 
Giiifteln  290  (al^  Ti§cantu§)  unb  3d)ottcl 
lOO:}  iierjcidmet,  fdion  um  14<K)  im  9ibb.  wx- 
hauben:  anc-'  mlat.  discantus. 

T iff outo  '1i.  awi-'  ital.  disconto  (sconlo)  = 
\xi.  (Ircdiiiptc;  fdion  in  Sdiurt3'  iöudibalten 
1002:  une  CS  out  o  mohl  um  10(M)  mit  anbern 
.Öanbcl-ömorten  cntlebnt  (ebenfo  engl.  diKcount). 
biffrct  "Jlbj.  feit  bem  Stnadiufm.  5I^crbcrber 
1044  gcbudit  (iöclcgc:  Sdiuiunn^ö  lOf)?  ,n"cunb 
in  ber ''JJot  S.  17;  Wrimmebhaufcn  100!)  Sim 
ulic.  II.  :{(!):  awv  lat.  discrete  3lbii.  im  9.)Jlat. 
gcbilbet. 

Tifpcnfntion  A.  fcü  DJJaalcr  ir)01  iicr,^cidinet, 
mü  bifiicniicrcn  im  KJ.  !,lahrh.  allgemein: 
JU  lat.  dispt  nsnro. 

bif))Uticrcu  .Um.  nd)b.  disputieren  aw^  lat. 
disputarc. 


Giftet 


—    79    — 


^o!tor 


Xiiftcl  ?f.  iiilib.  distel  d)l?f.  at)b.  distila 
^.  —  distil  9}i.  =  nbl.  nöb.  distel,  analf.  I)istel 
engl,  tliistle  (tiorbciuil.  id)ott.  thristle),  aiiorb. 
{)istell.  ll^obcruc  nbb.  Tialeftc  jctgcn  ahci-  i 
in  bcr  lonfilbc  ( bvannid)a)ciiv  daistala,  poninicr. 
distel,  liilbcvlicini.  deussl,  (iiip.  duissl),  roc»-- 
luci^cn  in  "^ticbcrbcntjdilanb  uiclf ad)  Xicftcl  al§ 
l)b.  au§iic)in-od)cn  mivb.  "Ubichv  ftc()t  got.  wiga- 
deinö  'SBcgbiftcl'. 

^iftrtft  Wi.  mälivcnb  be§  30iä()r.  Äricge§  in 
3eituniicn  bck\it,  in  .s>npo(bÄ  Diction.  1620 
nnb  in  Stidcv-ö  ;')eitniuv?Iuit  1095  gcbnd}t  = 
mint,  districtus. 

^iüipliit  A.  cixii  (at.  disciplina:  2c()nroort 
bcC'  IG.  ^sabvl)S.  feit  bcnt  Sprad):  nfiü.  !5)cvbcrbcr 
1044  gebndn  (^^cleg:  3tgib.  ^3Ilbcrtinn§  1601  Der 
itricgelcut  2Bednl)i-  I,  40;  II,  18). 

btto  %i>v.  id)on  nnt  1600  eingebürgert  (3.  '-8. 
ÜlUnteriuonat  1609  Calend.  Histor.  Decenn. 
S.  415.  416.  437  =  itat.  ditto. 

biotbicrcn  otiü-  feit  3.  3\ott)^  Diction.  1571 
ücrjeidinct  nnb  bei  .s>citniann  1578  gcbrandit: 
au»  lat.  dividere.  ■:^^n  ÄöbeB  'J?ed}nen  nnb 
5Bifiren  1532  nnb  in  5"rild)'i"^  Nomencl.  1588 
S.  201  gilt  teilen  (neben  inmmicrcn  nnb 
mnitiiilijieren).    S.  abbicren. 

t  ^öbcl  Hl.  "•mod'  nilib.  tübel  m.  'X^üod, 
3apfen,  Waigel'  abb.  tubili  dl.  'oapfen';  ügl. 
engl,  dowel  '2)Dbel',  nbl.  deuvik  ';]a;ifen'.  Ter 
äu  ©runbe  liegenbc  gernt.  ©rnnbftamm  dub  fterft 
in  fdjroeb.  dubba:  baju  oielleid)t  lit.  dübti  'l)obI 
lücrben'  —  daubä  dübe  '@rnbe'.  Ta§  d  be§ 
nt)b.  2Borte§  bernbt  auf  mb.  (iinftnf;. 

ttoä)  Honj.  ntbb.  doch  nbb.  döh  'bod)',  nudi 
'obgleid)' ;  5  rocgen  Unbetontbcit  ber  ilonj.  üer= 
fiir3t  nu§  ö;  bcnn  got.  J)äuh  (inegen  nnglf.  peah; 
aber  engl,  though  au§  nnorb.  J)ö).  5taum  au§ 
]>a.  OJtcbenform  ju  I)ata,  f)b.  da^)  unb  uh  'nnb' ; 
got.  |)auh  eigtl.  'nnb  ha^"? 

^0(ftt  9Ji.  (Öutbcr  in  ber  «ibel  Ijat  Iod)t 
y^eutr.;  iöeloig  1611  Orig.  Diction.  German. 
S.  101  gibt  Tod)t  nlö  lib.,  Tnd)t  nl^  nbb.); 
bie  ftreng  nbb.  A-orin  folltc  dacht  fein;  fo  nod) 
binl.,  unb  bnnebcn  tacht  mit  bemfclben  an^  \) 
entftnnbenen  t  roie  in  tnufenb.  SD^bb.  nbb. 
täht  9.ll^Jt.  =  nnorb.  I)ättr  'Jö^cn,  2}od)t'. 
Ginc  gcnn.  SSg.  |)eh  {)eg  fterft  nod)  in  fd)mei5. 
diegel  —  döhe,  bnier.  dähen,  elf  äff.  döche  'Xod)t'; 
nuüerbnlb  beö  @erm.  bnt  fid)  nod)  feine  unicr= 
rannbte  ©3.  tek  gcfunben.  (Sine  nnbere  alt= 
germ.  'öenennung  für  Tod)t  f.  unter  äBied)e; 
roeftfäl.  nod)  quiedlquäd  '2;od)t'  au§  *quer9arV 

Xorf  9i.  'ausgemauerter  SBafferbebältcr  für 
©d)iffc'  erft  nbb.:  au»  gleid)beb.  engl.  dock, 
bcffen  Ui-fiirung  gans  bunfel  ift;  au§  bem  Sngl. 


unb  9cbt.  (dok)  brang  ha^  SBort  ine  (3d)n)eb. 
Xnn.  mhb.  Tim. 

t  ^orfc  A.  '^4^upve'  mbb.  locke  nl)b.  toeka 
A:  ''^uppc' :  in  bcn  älteftcn  '43crioben  ber  übrigen 
Xinlcfte  fcblt  bnö  3Bort;  nud)  ift  bie  nbb.  ^c= 
beutung  'otrnng  önni'  im  Tlijb.  20)b.  unb  fonft 
in  nlter  ocit  rüd)t  nnd)3umeifen ;  bod)  ift  'öa^ 
2Bort  ed)t  germ. 

'SoflflC  A.  nu§  gleid)beb.  engl,  dog  cntlel)nt, 
ha^  feit  ctiua  1m50  (fpätanglf.  docga  (^crm.  23, 
398)  be3eugt  ift  unb  alö  dogue  in»  Ar3.,  al§ 
dog  in»  ^Jfbl.  gebrungen  ift.  Tie  Gntlebnung 
in»  3ibb.  (gg  al»  ißeiuei»  für  junge  (Sntlebnung 
luic  in  Alaggc)  fanb  in  ber  2.  .'öälftc  beö  16. 
^abrb^.  ftatt:  im  16./17.  3abr()-  begegnet  2;ocf  (e) 
alö  Tl.  5.  3unäd)ft  rool)l  ftet»  mit  bem  o^fa^ 
„englifd)"  (3.  53.  ©oliu^  1582  Onomast.  308  unb 
.s>cnifd)  1616  „englifd)cr  2^od";  in '3Ind)inoanbcr» 
(^rnmm.  ^tal.  1653  „eine  englifd)c  Xod'e"). 
@ebud)t  luirb  ba»  SBort  nlö  Xocf  Xogg  üon 
•sSenifd)  1616,  nl»  2;ogge  dJl.  unb  Xocf  oou 
5d)ottel  1663;  „eine  englifd)e  2)ocfe"  bei  Stein= 
bnd)  17)34.  2!ic  engl.  3;oggen  rül)mt  fdjon  iÖere§= 
bnd)  1571  Re.  Rustic.  ©.  'Sö'd^;  bie  engl.  33e= 
ncnnung  feblt  nod)  bei  @eBncr=Aorer  1563  Ibier= 
bnd)  92   unb   3d)iüen(ffelb  1603  Theriotr.  75. 

^ol)Ic  A.  mbb.  dähele  täle  neben  glcid)bcb. 
mbb.  tähe  nbb.  täha,  b?r§  nod)  je^t  im  3d)mäb. 
(jHeutlingen)  alä  dach,  im  iftärnt.  lirol.  al§ 
loche,  im  Cftreid).  (SBien)  nl»  dcächer  fortlebt. 
3m  älteren  9ibb.  (bi»  nuf  3teinbad)  1731)  beftebt 
3d)iünnfen 3nnf d)en 2)oblc  —  2)nblc;  erft  Arifd) 
1741  bnt  nur  Xoble,  bn§  fd)on  bei  Öutbcr  be= 
gegnet.  3"^  16-  -^abrb-  bctTfd)t  in  3übtüeft= 
beutfd)lanb  lul(e)  uor,  bn»  nod)  jcljt  fd)mäb.= 
fd)n)ei3.  ift  (e»  fnüpft  uietlcid)!  an  lat.  -dula  in 
acredula  monedula  ficedula  querquedula  nite- 
dula  an).  3^l)b.  Spnonpma  finb  in  ber  201= 
marf  „Sauf,  Älaf,,  lalfc"  unb  bie  fd}on  hd 
dJlaakv  1561  unb  .'öenifd)  1616  Der3cid)neten 
nbb.  „2Ielfc,  3arfc— ©nrfe". 

^ol)nc  A.  '3d)lingc  3um  Söogelfang'  mbb. 
don  done  a.  '3pannung'  abb.  dona  a.  'orocig, 
jKnnte' :  2)  0  b  n  e  ift  ber  o'^^cig,  ber  3um  33ogeI= 
fang  gebogen,  gefpannt  roirb.  2;ie  ibg.  SBj.  ten 
'fpannen,  bebnen'  ift  unter  bel)nen,  bünn  he- 
banbelt.  Unferm  Tobnc  ftcl)en  in  ber  ©ebcu= 
tung  bef.  nnbc  afloü.  teneto  tonoto  '3tricf, 
Tobne',  lit.  tinklas  ')}lc^%  Int.  tenus  llt.  'Strid', 
ftr.  tantu-s  tantri  'Trabt,  3ti-ict',  gr.  revuuv 
'3cl)nc'.    Ta3u  abb.   donen  'fid)   anfpannen'. 

t  ^ofc§,  Toud)e§  Tl.  '$oöcr',  ein  jüb. 
2Bort,  aber  oon  siueifelbaftem  etpmon;  faum  ju 
bebr.  tächath  'untcrbalb'. 

^oftor  Tl.   'iiiY   feit   einer   3traf5burgcr 


^o(c^ 


—    80    — 


^orn 


ßunftorbmmq  üou  l'/ß)  beleiht  =  lat.  doctor; 
i.  i>(r,5t. 

Xoldt  9J?.  crjt  n()b.  (bei  Öutbcv  iinbciciuit, 
aber  fonft  feit  '^coiinn  bc§  16.  ^^bvb.  allgemein 
üblicb,  bei  9J^aa(cv  l.")!)!  nl'i  lold)  uev^eidmet); 
baui  id)on  jcit  bcm  'Jlnfmui  bei^  1"».  ^^sahvbv.  fv.v 
dollequin,  bnc-  iib(.  Tiininutiiibilbiiitii  :,u  iibl. 
dol  'i^evienfloct'  ift.  Cuellc  lat.  dolo  'Toldi', 
bac->  allevbiiuvo  im  avj.  fehlt  (i>ai  nbl.  dol  mufjtc 
eine  febv  nltc  Gjitle()uun(.^  fein). 

^olbc  ("y.  mbb.  tolde  iy.  al)b.  toldo  dJl. 
'©iincl  o^ev  ilronc  einer  '^-^flan^c,  eiiie-j  "i^aunicö'; 
dul  (Dcn-iicvni.  dlu-li  bat  ak-  i>>uv',cl  ,ui  polten,  luie 
abb.  tola  'iluntitvaubentanim'  jeiiit.  5(uv  ib^. 
dhel  ift  mit  '^IbUiiit  ^cbil^et  c\x.  BoXoc,  \HiiiHicl= 
badi',  bac'  fidi  mit  bcv  ^ebeutiinii  iinjevco  nbb. 
^Tolbc  '"i^flan.^enfrone'  berübn.  Tod)  faiin  aiid) 
edXXuj  'JiHonen,  blühen'  —  BäXoq  9?.  'innrer 
Siu'önlinii,  ;')Uieiif  uemianbt  fein. 

'Zok  A:  ''}[b}iU<\->tana['  mhb.  *doI  nbb.  dola 
ly.  'iHöhrc'  (mit  idnunntenbem  Wcid)led)t  — 
ÜJi.5.9?.  —  iti  vielen  hb.  Tla.  novbanben:  döl 
^Jl.  am  Sllittelvbein,  döle  ("y.  in  .sSeifen,  dölen 
9Ji.  in  9Uirnbcui,  3d)n)abcn  nnb  (^Ifaf;);  bajn 
and)  nbb.  fncf.  dole  'Wrnbe,  (Kraben'? 

XoItncti(ft  dJl.  mhb.  tolmetsche  tolmetze 
tulmotschc:  ein  tiivf.  ©ort  (novbtürf.  tilinac), 
ba^  bnvdi  bac-  9[l^iiitiar.  (tolmäcs)  ober  Sinn. 
(afloü.  tlüm.irT,  i^oln.  fluinacz,  böbni.  tluniaoi 
im  V;).  oahvh.  insi  DJlbb.  entlehnt  ift.  Xaneben 
mbb.  andi  tolc  tolke  uhiI.  nod)  ^n-eiif;.  tolke.  nbl. 
tolk)  'Xolmetfdier'  aiisi  lit.  tulkas,  lett.  tulks 
'Xolmctfd)ev'  (afloü.  tlükü  'interpretatio'). 

'X:om  Tl.  crft  nbb.,  entlehnt  qu&  ital.  duomo 
frj.  dorne  (lat.  domus  dei;  v(\\.  bafiiv  (lot.  gud- 
hüs  '(^ottevhanv,  .Slirdic').  'JUtcve  (5ntlchnuna 
abb.  ndib.  tuuiii  'bifdiöflidie  Stiftvtivd)e,  Tom', 
bay  etiua  im  U.  ,uibvb.  in  Teutfd)lanb  heimifd) 
mnrbe;  tuom  bcndjt  niif  lat.  dömus  imc  nhb. 
scuola  burd)  scüla  auf  lat.  scola  =  (Sdiulc. 
Tic  an-3  bcm  mbb.  tuom  cntmicfcltc  ^orm  Tnm 
erhielt  fidi  biy  ,;nm  53eiünn  be&  uorii^en  '."sahrb'ö. 

tioiitintcrcn  ;')tm.  alö  ,"s-rembaioii  fdion  1(jl7 
im  Icniidi.  lUidiel  uerfiiottet:  anv  lat.  dominare. 

Xonucr  9JL  mhb.  doncr  abb.  donar  9JJ.  = 
anfllf.  ))unor  eni^l.  tliundt-r;  ^lot.  *|)unara-  Tl. 
(Sä  ift  ber  altflcrm.  9iamc  bcy  Tonnerv,  nntcr 
bcm  aud)  bic  Wottbcit  bcr  SBcttcrcrfdieinnnncn 
ücrcbrt  unirbc  (f.  Tonncr§tafli.  Ter  9?ame 
eiuftammt  bcr  ibtv  2B,v  tf-n.  bie  initer  bchnen, 
Tohnc,  biinn  bchanbelt  ift.  %k  3diallbe,^cidv 
nnnii  treffen  mir  biefc  2l3v  i"  ar.  tövoc  'Sehne, 
Seil,  Srannnnii,  Ion,  ^Iccent',  ftr.  ©v  'an  'laut 
tönen,  raufd)cn'  —  tanayitm'i-s  'raiifdicnb,  bon^ 
ncrnb*,  lot.  tonare  (anglf.  J)unian,  got.  *I)unön 


'^onncrn'),  —  tonitrus;  bie  leljtcn  2>ercilcidinniien 
ftcben  ber  iöcbentungcn  lücgcn  bcn  gcrm.  2Ä>ovten 
untddift. 

'JouucrC'tnfl  (nbb.  mb.  and)  niclfad)  donrdax 
dnnrdax ;  mb.  uiclfadl  dornstx  dorstx  nnb  fo  bei 
L'ntber  Tornstaii;  fdiaicij.  donstig  nnb  fo  bei 
iliaaler  1561  TonStag)  ndib.  donerstac  abb. 
donares-tag  =  nbl.  donderdag,  anglf.  piinres- 
dxg  engl,  thursday,  anorb.  J)örsdagr:  9iad)= 
bilbnng  be§  lat.n-oman.  Jovis  dies  (ital.  Giovedi, 
fr,v  Jeudi);  öcr  altgerm.  (Sott  I)onara-z  (abb. 
Donar,  anbb.  Thunar,  anorb.  l)örr  für  |)onraz) 
galt  aii-  (^ntfmcdinng  bc^  lat.  Juppiter;  f. 
Ticn^tag  nnb  ffiod)e.  5hiffällig  ift  mhb. 
(baier.)  pfinztac  'TonnerStag'  f.  nntcr  -^fin3  = 
tag. 

bo^^cht  ?,im.  'nuirfeln'  mbb.  doppeln  ,^n  mhb. 
toppel  '2i?ürfclfiner  nnb  fr,v  doublet  '^^afd)  im 
SBürfelfpiel'  f.  Tan^j. 

bov^clt  5(bi.  (9icbenform  boppd  in  bcr 
;',ufaunncnfel5nng  Toppelabler,  Toppch 
grtngcri,  crft  früh  nhb.,  anv<  fr3.  double;  mhb. 
dublin  'boiipclt'  ift  ?(bleitnng  au§  berfelbcn 
Cuellc.  Ta^>  t  im  3(nc4aut  be§  nhb.  SBorte^  ift 
fcfnnbäre  Einfügung  mie  in  ?(yt,  Dbft;  nad) 
A>eling  1611  Orig.  Diction.  Germ.  S.  101  nuir 
bnbbclt  —  mie  nod)  heute  —  nbb.  Santform, 
aber  doppel  ohne  t  bie  hb.;  91?aaler  1")61  bat 
boiipcl,  .s'xnifd)  1616  boiu'cl  nnb  boppclt; 
mifdi  1691  bovpelt  nnb  bnpelt,  fpätcrhin 
nnrb  nur  boppclt  ncrjeidntet,  iia?--  alfo  mohl 
Diifdiung  bcr  bb.  nnb  nbb.  Santform  ift. 

^orf  92.  mbb.  abb.  dorf  9J.  =  afäd)f.  thorp, 
nbl.  dorp,  anglf.  |)orp  engl,  thorp  throp  (nur 
nod)  in  (Eigennamen  erhalten);  anorb.  Jiorp 
'fIcinerc'J  (*'ichöft';  got.  ])aiirp  bebeutet  '3(rfer, 
l'anb',  mährcub  in  bcn  übrigen  Tialcftcn  bic  nbb. 
'-üebentung  für  bay  SBort  gilt  (bafür  got.  haims 
'Torf';  f.  .'öeim);  wcrcin.^clt  bcbcidet  mbb.  Torf 
aud)  '(5ichöft'.  53cfonbcr§  bcad)tcn§iuert  ift  i^a- 
ncbcn  bic  53ebcntung  uon  fdimciv  dorf  'iöcfud), 
;)Ufammenfunft'  (in  bcn  2?crbinbungcn  ze  dort 
ganyi,  bic  incllcid)t  auf  aflon.  trügü  '9J?arft' 
hinmcift.  20irb  burd)  foKhe  i5erfd)icbcnhcitcn  bcr 
ik'bentung  bie  2.lHirtgcfd)id)tc  fd)on  erfd)uicrt,  fo 
tommt  nod)  hii'-^n,  ttan  bcm  gcmcingerm.  J)orpa- 
bay  ilcit.  ein  *trbo  'Torf  an  bie  Seite  ftcllt:  ci)mr. 
iref  'Torf'  (ba^u  bot  altgall.  i^ölfcrnamcn  bcr 
5ltrcbatcn),  'öa?-'  fid)  aud)  mit  lat.  trihus 
'Stamm'  berührt.  JlMcbcrum  ficht  anorb.  J)yrpa 
'brängcn'  bcm  gr.  Tüpßri,  lat.  turba  'Sd)aar* 
nahe.  i^cad)tc  nod)  anglf.  |)rep  Jirop  'Tox-f',  lit. 
trobä.  A.  'C^ebiiubc'. 

Xorn  Tl.  mhb.  ahb.  dorn  Tl.  =  got.  |)aurnus, 
anorb.  J^orn,  nnglf.  ])orn  engl.  afäd)f.  thorn,  nbl. 


borren 


81 


brafl 


doorn  '2)ovn':  uovcicnn.  trnu-  in  ajlou.  trünü 
'2)orn*  (ffr.  tma  '@vas>(inlm'). 

borren  otiu.  mtib.  dorren  af)b.  dorren  'bürr 
rocrbcn,  ucrbovrcn'  =  a\äd)).  thorrön.  got.  *J)aür- 
zan:  "iUiIcituiui  nuc-  |j(>rz-,  bay  in  büvr  ftcrf't; 
v(\[.  (at.  torrere  "tvocfncn'  dorret  ift  genau  adb. 
dorret).  2;a§  ®ot.  l)at  für  icncS  *I)aürzan  mit 
anbcvcr  5((ilcitunc(  ga|)aürsnan  (anorb.  |)orna) 
'bürr  ivcrbcn,  ucrborrcn'  (iniL  2)avrc,  bürr). 

'^or\d)  5)].  b(on  nlib.  (frülicr  53c(ci]:  A>ulfiu§ 
1628  Sdiiffahrt  XIV,  20),  nadi  nbb.  dorsch;  cnt= 
fprcd}cnb  anorb.  |)orskr;  engl,  torsk  tusk  an?" 
bän.  torsk  '2)orfd;)'.  Jvitr  baö  an  bcr  3corbfcc 
(j.  33.  Sübccf)  üblid}c  25>ort  gilt  in  ^Hxnfjcn  unb 
in  9}M(cnbnrg  ^omod)cln,  ba§  (Sanig  (1734) 
@cbid)tc  S.  255  ucnucnbct  unb  in  einer  ^luV 
notc  crfldrt.  53eibe  53c5eid)nuniicn  fennt  bereit? 
Äonr.  ©cnner  1556  De  Piscibus  6.  114.  169. 

t  'ijorf^c  5.  mbb.  torse  'Äo()lftrunf'  aijb. 
lorso  turso  'Stengel';  roegcn  bec-  Überganges. 
oon  s  in  seh  ngl.  birfd)cn.  ^^araÜcl  gel)t  eine 
roman.  SBoitgruppe  (ital.  torso,  afrj.  tros 
'Strunf,  Stumpf,  53rud)ftüc!').  3)a§  gcrm.  SBort 
ift  bcm  gr.  Qvpooc,  'Stab'  uroenuanbt. 

bort  5Ibü.  m(}b.  dort  ai)'i).  dorot  mol]{  au§ 
darot;  got.  *J)ara|)a  (gebilbet  mic  dala|)a)  raäre 
ba§  eutfpred)enbe  2lbo.  auf  bic  ivrage  roo?  2)a§ 
Slbb.  f)at  daröt  'ba()in':  SIbleitung  uon  bar,  ha. 

^ofc  i):  '^üd)fe'  crft  n()b.,  au§  nbb.  dose, 
nbl.  doos  (bän.  daase) ;  Sd)otte(  1663  oerjeidinet 
3ucrft  2)oo§  'capsa'  al§  nbb.;  in  bcn  rotroelfd). 
©loffarien  oon  1687.  1722  mirb  Ifjofe  '@elb= 
büd}fc'  üU  rotmelfd)  aufgefübri;  Stieler  1691, 
Steinbad)  1734  unb  iyn)d)  1741  bud)cn  2)ofe 
o()nc  (Sinfd)ränhtng.  3m  9?bb.  (3.  S.  SBcftfalen) 
ift  e§  oolfSüblid).  2)afür  int  mcftl.  Xbürnugen 
(9ftu()Ia,  Salgungen)  daisn  '2^ofc'  mit  ai  = 
m()b.  ei  unb  oberlauf.  ^uttcrtcufc,  fd)lcf. 
lese  'Srf)ad)tcr,  öftr.  (aud)  bö()m.  tirol.)  tese 
toese  ',s>ol3gefäf5'  (für  53utter,  Salj,  iläfe  ufir.) 
=  baier.  destn;  5'rifd}  1741  üer3eid)nct  3)efe 
'2Bafd)faf;',  5(bdung  2^öfc.  2)a§  2autner(iältni§ 
bicfer  Tialcftformcu  neben  2}ofe  ift  unflar. 

t  ^oft,  Soften  50^.  mbb.  doste  toste  abb. 
tosto  dosto  SR.  'railber  3:bi)mian';  eigtl.  roo()l 
ibentifd)  mit  mf)b.  doste  toste  ^.  'Straut;,  531u= 
mcuftrauf;',  fo  baf;  bic  Sebeutung  'I()timian' 
auf  Spcsialificrung  berubte.  (Sot.  märe  *J)usta 
'Straudi'  anjunebmen.  2Bcitcrcr  3(nl)alt  für  ein 
Gtpmon  foblt.    3>gl.  loft. 

'J'Ottcr  1  9)1. 9?.  mbb.  toter  ai]b.  totoro 
tutar-ei  =  afädif.  dödro,  mnbl.  doder  nnbl. 
door  —  dooier,  angif.  dydring:  urgcrm.  S3c= 
jcid)nungfür  hai-  '©elbe  im  Gi'.  3(nglf.  dottST^. 
'^unft,  JIccf'  engl,  dot  '^$unft'  finb  roegcn  nbb. 

filug-e,  etgmologifc^eä  SSijrtevbuc^.    6.  9lufl. 


dott  dötte  'Gigelb'  an^  bcmfclbcn  Stamme  ibg. 
dhut  abzuleiten;  bic  örunbbebcutung  r»on  2)ot  = 
ter  märe  bann  ctma  ''^^unft  int  Gi'.  Tic  engl. 
iSe^cidniung  be§  Totterv  (yolk  angIf.  geolca;  and) 
oftfricf.  gel)  ift  eigtl.  'Gigclb':  ju  angIf.  geolo 
engl,  yellow  'gelb'.  Tafür  anorb.  blöme  'Totter'. 

Dotter  2  gjj.  m()b.  toter  d)l.  'Dotterfraut'; 
ogl.  mittclcngl.  doder  engl,  dodder  '5lad)öfcibe'; 
bän.  dodder,  fd}rocb.  dodra.  33icüeid)t  nerroanbt 
mit  Totteri,  fo  ba§  bie  ^flanje  bcn  9^amcn 
oon  ber  (Varbe  (ober  nad)  bem  botterä()n(id}en 
Samen?)  erbaltcn  bätte. 

t  ^oufc'5  Tl.  '©cfängnie'  jüb.,  au§  bcbr. 
täfas  'ergreifen,  gefangen  nebmen'. 

'i^radjc  Tl.  (mit  mb.  Sautform)  ml)b.  trache 
(obcrb.  tracke)  aljb.  trahho  (obcrb.  tracchoj  Tl. 
(=  mnbb.  mnbl.  dräke).  Sa§  Söort  mar  üor 
bem  8.  3tt()r(}.  im  Tcutfd).  eingebürgert;  ä[}nKc^ 
rcie  bcr  3>oge(  ©reif  lieferte  bcr  Tradie  al§ 
autifcj  Ja^cltier  dat.  dracoj  bcr  '^^batttafic  bcr 
2;cutfd)cn  Stoff  unb  ocrbrängtc  bciinifd)c  mt)tbo= 
logifdie  ©ebilbe;  üieücidit  hat  audi  lat.  draco  al3 
militärifd)c§  2Öort  ('6obortcn3cid)cn'j  bie  Übcr= 
naljmc  in§  ©erman.  mit  beftimmt.  ©leid)  alt  ift 
bie  engl.  Gntlebuung:  anglf.  draca  engl,  drake 
(in  drake  fly  'Sibclle').  3«  ©runbe  liegt  lat. 
draco,  beffen  üulgärlat.  S'^cbcnform  dracco  (bei 
einem  lat.  ©rammatifcr  be§  4.  3af)rb§-  bejcugt) 
ba?  obcrb.  Iracfc  (abb.  traccho)  erfläxt.  3(u§ 
bcm  iKoman.  ügl.  ital.  dragone. 

Dragoner  dJl.  im  30iäl)r.  ^ricg  allgentcin 
üblid),  al§  J-rcmbraort  fd)on  im  leutfd).  9Jlid)el 
1617  (al§  Dragoner)  ücrfpottct;  bei  o.  2BatI= 
I)aufcn  1617  Corp.  Älilit.  S.  10.  13  al§  Tra= 
goen§,  fonft  audi  Traguncr:  au§  frj.  dragon 
'Tradic',  feit  Gnbc  bcy  16.  3«l)i^f)§-  a»^  eine 
Ieid)te  frj.  9\citenruppe  (;früber  2(rfebuftere  ju 
^fcrbe)  übe:1ragcn,  bic  einen  Trad)cn  in  bcr 
Stanbartc  gefüljrt  l)abcn  foU. 

^ra^t  Tl.  ml)b.  al)b.  drät  Tl.  =  nbl. 
draad,  anglf.  |)rced  engl,  thread  'f^aben',  anorb. 
])rä5r  =  got.  *|)redus :  bentalc  3lbleitung  ber  iit 
nl)b.  brebcn  ftccfcnbcn  gcrm.  2B3.  {)re  'bre()cn'; 
haS'  Dorgerm.  tre  liegt  in  gr.  Tpfjöic;  'Sod)',  ba§ 
formell  mit  nbb.  Tral)t  ibentifd)  ift;  wegen  ber 
33cbcutung  ogl.  brcl)cn. 

t  ^rafc  nbb.  f.  Guter id). 

bratt  Ülbj.  üon  ben  2Börterbüd)crn  be§  16.  bi§ 
18.  3abrl)§.  al§  bb.  nidit  oer3cid)nct;  Jnfd)  1741 
unb  3(belung  fennen  c^  nur  al§  nbb.,  roie  c§  benn 
aud)  im  nörblidicn  9cicbcrbeutfdilanb  oolfsüblid) 
ift.  Ta§  3uerft  üou  Öcffing  1779  Üiatban  11,  5 
gcbrauditc  nbb.  ©oil  tuirb  ron  .öeinm^  1796 
3tntibarbain§  S.  304  nodi  oerpönt,  aber  friätcrbin 
Don  Gampe  mcl)rfad)  empfoblc"-  '$veut3-  Sdirift= 

11 


^rong 


—    82 


brüten 


itcUcr  in  bcr  2.  ^-^älfte  be§  18.  3a()rl)§.  gcbraudicn 
iiclcgcntlidi  bic  in  i^vcnncn  üblidic  Tialeftfonn 
bvcll,  lucldic  ^^Ibelnni]  ucrjeidinct ;  (ianig  ilTiU) 
©cbid)tc  o.  266  cjcbraudit  bicc-  bcvcitv  mit  bcv 
crflärcnbcn  JuBnote,  in  bcr  5DIavf  jaac  man  eine 
brelle  (braue)  Sirnc  für  ein  'mid)e§  bcrbec-> 
9.''Jäbd)en'.  2;ie  ©runbbebcutnni^  öon  brall 
brcll  ift  ciiitl.  'feit  iicbrcl)t*  (,v  ^.  „ein  brallcr 
J>-aben",);  fie  gehören  mit  brillen  jnfammcn. 

'^'rnufl  'B.  ml)b.  dranc  ig)  d)}.  '0)cbräniie, 
ikbrdninii'ö'  =  nb(.  drang  'Tranig  C^cbrän^c, 
!öeiiierbe',  anijlj.  ge{)rong  'öcbränije,  ^cjicrbc' 
engl,  tlirong  'öebrängc':  jn  bringen. 

brönacn  otiu-  "d)b.  drengen  Jaftitiü  jn 
bringen.  2^rangfal  ift  fvii()  n()b.;  =fal  ift 
ba§  geläufige  nl)b.  3nffij-  =fa(,  hai!-'  älter  isal, 
got.  isl.  anglf.  engl.  -Is  ift.  Tay  C^ot.  bilbet  an^ 
beut  glciitcn  Stamme,  aber  in  anbercr  'Jtblantv= 
form,  ein  "Jlbftraftnm  I)reilisl  Ti.  '^efd)merbe, 
^öebrängniv-'. 

brcUJicrcn  o^'u-  Xrapcric  J.,  fd)on  1727  bei 
Sreranöcr  üer3eid)net:  au^  frj.  draper  draperie. 

braue,  branfsen  an»  barau§,baranf)en; 
ugl.  ml)b.  drabe  axxv  dar  abe;  nl)b.  bran  an» 
baran,  brin  an»  bavin. 

brcrfjfclu  otiu.  'ilblcitung  au^ö  iiU)b.  draehsel 
al)t>.  drälisil  d)l.  'Tred)»ler'  (got.  *Iir(*hsils) ; 
breben  (ih>j.  ])re  tre)  fann  mit  brcd)fe(n  311= 
nädift  nidit  nenuanbt  fein;  uiclmebr  baben  mir  e§ 
3U  einer  ffinrjel  mit  (^mtnral  3n  fleden:  prehs- 
obcr  prell :  gr.  rp^TTouai  (mit  tt  für  k)  unb  lat. 
torqueo  (gr.  ÜTpaKtoc  'Spinbel',  lat.  torcular 
'ilcltcr')  mcifen  auf  eine  ^Tw  trck  'breben'.  ^cnc» 
abb.  dnihsil  'Xred)v(er'  märe  ber  ein3ige  ^licft 
biefer  SBnrsel  im  (^erm. ;  im  OJJbb-,  aud)  in  oberb. 
nbb.  lila.  [}ai  breben  (mbb.  dra-jen  dra:Ti)  bie 
iöebentnng  'bred)feln';  f.  brcl)cn. 

^rcd  'im.  mbb.  dröc  (@en.  -ckes)  5D7.  (abb. 
3ufäUig  unbe3engt)  =  anorb.  prekkr  Tl.  'Xxcd' 
(bän.  dra'k,  fd)nieb.  drackl  3sietlcid)t  anÄge= 
gangen  uon  ber  '-i^ebentung  '3at3,  .s>cfe',  fo  bau 
gr.  TpüE  Tpufoq  '•\>cfe,  2at3,  junger  "MoiC  (nnt 
u  für  0?)  3u  Dergleid)cn  märe. 

brc^cn  ;)tm.  mbb.  dnojen  draTi  a[]b.  dräcn 
Jd)n).  otm.  'brcl)cn*  =  nbl.  draajen  'bredifcin'; 
anglf.  Jiräwan  (ugl.  s.-iwan  \v.'\\van)  ft.  ^jeitm. : 
gemeingcrm.  flarfer  ikrbalftaunn  \n-C\  an»  bem 
mit  bentalcr  'Jlblciiung  ein  Snbftantiu  Trabt 
mit  bcr  '-Webcutung  'gcbrcbtcr  Aabcn*  formiert 
nnirbe;  bie»  l'iomen  3cigt  am  beutlicbften,  bau 
bic  ilUir3el  uon  breben  nicbt  auf  einen  Cüuttnral 
enbete,  'Dan  alfo  Trcd)»lcr  al)b.  drähsil  nidn 
in  brcbcu  geboren  tann.  2Bj.  ]nCi  au§  r>or= 
genn.  tr6  ter  nermanbt  mit:  TroXÜTpr)TO(;  'üiel= 
bnrd)bobrt'  —  Tpnua  '2od)'  —  Terpaivuij  'bnrd)^ 


bol)rc'  —  xepeuj  'bobre,  bred)felc'  (ngl.  m()b.  drae- 
jen  'tiredifeln' )  —  TÖpvo(;  'Trebeifen'  —  r^perpov, 
lat.  terebra  '53obrcr'.    33ergl.  nod)  Tarnt. 

brci  ^Jium.  mbb.  abb.  dri  =  anglf.  l>vi  preo 
engl,  three.  got.  {)reis  an»  nrgerm.  *prijiz  = 
gemeinibg.  trejes:  ffr.  träyas,  gr.  Tpei<;  au» 
rpejeq,  lat.  tres,  aflot).  trije,  lit.  trys.  20i?ie  ade 
Giner  ift  aud)  brci  ein  uralte^  3'it)l>^^ort;  f. 
Trillidi,  britte. 

brcift  '^Jlbj.  ber  oberb.  unb  fränf.  ißolf§fprad)c 
frcmb,  in  bic  3d)riftfprad)c  aus!'  bem  9ibb.  ein= 
gebrungen.  Taö  bei  SDiaaler  1561  nod)  nid)t 
iier3cid)nete,  aud)  bei  öutber  nid}t  belegte  üBort 
iier3cid)net  itilian  1599  al»  nbb.=ftief.  driest 
drijst  (barnadi  briifle  bei  .s>enifd)  1616).  6d)ottcl 
1663  bndit  „biieft  brcift",  Stieler  1691  „breift 
brieft  brüft",  Jrifd)  1741  „brcift  brieft"  al»  eigtl. 
nbb.;  aud)  Öubmig»  t.^engl.  Seyicon  1716  l)at 
„breift,  brieft".  5lud)  beute  ift  driste  in  ganj 
^1iicbcrbeutfd)lanb  üblid)  (e§  ift  uorgebrungen  al» 
driste  in  bie  Cberlaufitj,  al^3  dreiste  in»  Dbcr= 
fäd)f.).  5Iltfäd)f.  thristi  =  anglf.  priste  'ocr= 
raegen,  brcift'  fann  mit  lat.  tristis  'traurig'  3U= 
fammcnbängen,  raie  aud)  in  ber  Sippe  üon  tapfer 
öl)nlidic  'i3cbcutung5üerfd)iebcn()eit  uorfommt. 
brcifiig  f.  =3ig. 

brcfrficu  otm.  mbb.  dröschen  al)b.  dreskan 
=  nbl.  dorschen,  anglf.  perscan  (für  *|)rescan) 
engl,  to  Ihrash  thresh  (ugl.  mbb.  dreschen  aud) 
'quälen'),  got.  priskan  'brefd)cn'.  Ta»Trcfd)cn 
mar  fd)on  im  Urgerm.  geübt,  luic  biefe  gemcin= 
fame  i^eseidmung  ber  Tialefte  be3eugt;  ugl.  bic 
cin3clnen  Öctrcibeartcn,  audi  Ggge,  ^rot  ufiu. 
Tic  gcrm.  ii^ortfippc  brang  in»  9{oman.:  ital. 
trcscare  'trampeln,  mit  bcn  Jünen  unrubig  fein, 
tanjen',  afr3.  trcsche  'Jtrt  Springtan3'.  Tarau» 
ergiebt  fid)  bic  'iUt  be»  altgerm.  Trefd)cny  uon 
fclbft.  Ter  Trefdiflegel  fam  burd)  roman.  ül^cr^ 
mittlung  axxi-  Italien  (f.  Riegel);  bie einl)cimifd)c 
'-Be3cid)nung  für  ibn  ift  abb.  driscil  mbb.  nbb. 
drischel.  Tic  Teutung  bc»  311  C^3runbc  licgcnben 
üorgerm.  tresk  mirb  'lärmcub  ftampfcn,  treten' 
gemcfen  fein;  ugl.  lit.  traszkeli  'raffeln,  ftappern', 
altflou.  Ireskü  'ilrad)'. 

brcfficrcu  ;)tm.  aug  fr3.  dresser  'rid)tcn, 
sieben';  feit  Spcranbcr  1727  uerseidntct. 

brillen  ;)tiu.  'einerersicren'  bei  3}iaaler  ir>61 
unb  .s>enifd)  1616  feblcnb,  feit  Sd)ottel  1663 
uer3eid)net;  im  17.  ^a[)xi).  allgemein  üblid)  C-Öe- 
leg:  Tue3  l(jr;2  Nomencl.  S.  234);  batnald 
bief;en  bic  Gfcrsieilnuber  Trillbüd)cr.  SDIbb. 
drillen  'breben,  abrunben'  (mit  bem  ^4-^arti3.  ge- 
drollen  'rimb').  Tic  iöebcutung  brillen  'bobren' 
flammt  auv?  nbb.  drillen  (f.  breben,  bred)feln 
mcgcn   ber   '-öcbcutungciücrmittlung);  ba3n  nbl. 


^rilltc^ 


—    83    — 


tröffet 


drillen,  citiil.  to  thrill  '(lolivcn',  ferner  mit  3(6-- 
laut  ba§  iibb.  brad  (mnbl.  dral)  'raub,  [\d) 
brcl)cnb':  bic  8iupc  mcift  auf  eine  cicrm.  äBj. 
\iTe\  'brc()cir.  —  b rillen  'platten'  ober  'juin 
Solbatcn  einüben'  tann  foiuolil  au§  bcr  erfteu 
ali-  an-i  bcr  jiueiten  Jöcbentnnii  alijuleitcn  fein. 

^rtÜttÖ  bl.  ml)b.  drilich  drilch  Tl.  'ein 
mit  brci  Jväbcn  ciciuebteS  ocug' :  fubftantioicx1e§ 
3Ibi.,  bay  'breifadi'  bebeutet;  f.  Si^iilic^'-  <^^ri- 
ift  bic  ältere  Aorm  für  brci  in  bcr  3iifa»niicn= 
fc^ung  (f.  britte,  ounl=  unb  2)rillinoi:  alib. 
drifalt  'brcifälticf .  5(l]b.  drilicli  'brcifadi,  brei^ 
fäbiij'  ift  bequeme  llmbeutfd)ung  bc§  lat.  trilix 
(trilicemj  'brcifübiif  (fr^.  treillis)  ju  licium 
'Jaben'.  2n}nlid)c  ^ilbungcn  in  ^n^^IHd), 
Sammet. 

^riHing  Tl.  erft  n()b.,  gcbilbct  nadi  3roil  = 
ling. 

bnußcn  otiü.  ml)b.  dringen  ai]'t).  dringan 
'^ufanuncnbrürfcn,  brängen,  anbinngcn,  bann  aud) 
fled)ten,  mcbcn'  (ml}b.  drihe  'Sticf naber)  = 
got.  {)reihan  (eih  aus  inh)  'brängen,  bebrängen, 
beengen,  in  Jrübfal  üciicgcn'.  5(lö  germ.  äßj. 
I)at  {)rinh\v  J)rung  ju  gelten;  t)gl.  nod)  ju  al)b. 
dringan  ba§  afädif.  thringan,  angif.  ]3ringan 
'brücfen',  anorb.  |)ryngva.  h  bcbielt  ml}b.  drihe 
'xy.  'Sticfnabcl'  bei,  moi>on  ml)b.  drihen  'ftirfcn'. 
—  2(n  bic  allgemeine  ^öcbeutung  'brängcn'  fdilic= 
f5cn  fid)  nl)b.  2)rang,  brängcn,  ©ebränge 
(alib.  gidrengi);  engl,  throng.  3u  bcr  germ. 
©ippc  fügen  fid)  aly  uruermaubt  lit.  trenkti 
'fd)ütte{n,  ftofjcn'  tränksmas  '©ctöfc,  ©etümmef, 
lett.  treekt  '3crfd)mettcm'. 

t  ^rifrfiel  f.  unter  brcfdien. 

britte  Crbin.  ml)b.  dritte  a{]h.  dritto  =  got. 
pridja,  angtf.  |)ridda  engl,  third:  Jjri-  ift  bcr 
©tamm  (f.  2)rillid)),  dja  ba§  ©uffif,  bas  aus 
bcm  Äarbinalc  ba§  Crbinale  mad)t;  e§  ift  -tio- 
in  lat.  tertius,  ffr.  trtiya-s.  —  drittel  91. 
ml)b.  drit-teil  unter  leil. 

^rogc  jy.  im  18.  '^a[]ii).  au§  frs.  drogue; 
jd)on  im  17.  3<il)rl).  3)rogifl  (3ufrüf)ft  als 
3;rod)ift  bei  S.  o.  i-^örnig  1G4G  pgl.  ^^l)arm. 
3eitg.  1885  3lx.  56).  ©ngl.  fd)on  am  ©nbe  be§ 
14.  ^sal)rl)§.  drugge  '2)roge'  (ne.  drug);  älter 
ital.  fpan.  droga  (ogl.  be  Crta'§  Simples  e 
Drogues  1563).  9Jad)  ®.  33aift  bcrul)t  ba^ 
roman.  SBorl  auf  bem  um  15<X)  in  Sübed  üb= 
lidicn  nbb.  2)rogc  =  ('vate  (trocfcnc  mm'  = 
©üter  in  '^^acffäffcrn,  bic  in  erfter  Sinic  eben 
©rogcn  mären);  bic  Benennung  märe  in  Jyxcint- 
rcidi  miünerfiänblid)  gebeutet  morben. 

bro^cn  otrc.  ml)b.  drön  fd)ra.  ^tm.,  bas 
^enominatiü  ju  älterem  drö  \y.  '2)rol)ung'  ift; 
bü»  alt  ererbte  o^m.  ift  nl)b.  brauen  aus  m[)b. 


dröuwen  drouwen  aljb.  drewen  drouwen;  got. 
*J)raiijan,  angIf.  J)rean  (|)rc'a-de)  'bro()en'.  5(l)b. 
drö  drua  (0cn.  drawa)  cntfprid)t  angIf.  |)rea. 
3[unerl)alb  be?  ©erm.  ucrglcidH  man  lat.  torvus 
'uiilbblidenb',  fo  ban  germ.  f)ra\vü-  'Xrol)ung* 
auf  einer  ibg.  SBj.  trow  torw  berul)t. 

^ro()UC  ("y.  bei  Sd)ottel  160.3  al§  2)ronc 
(aber  bei  9}^aalcr  1501  aB  Iran  Tl.)  t)crjci(^= 
nct;  bic  ftrcng  l)b.  /Vorm  ift  Irel)nc  Irene  (fo 
nod)  in  £ad)f.  unb  Cftr.  imcgcn  ml)b.trene  tren  a()b. 
trcno  Tl.;  Drohne  ift  nbb.  J9ortform,  bie  an?' 
afädif.  dran  '>|.U.  dräni  entflanbcn  ift;  bap  anglf. 
drän  C}^i.  drä-n)  engl,  drone  \sSummel,2)rnl}nc'; 
beibc  roeifcn  auf  germ.  *drainus,  u'äljrcnb  al)b. 
treno  üielme()r  got.  *drina  rorausfetit;  ba§  SSer= 
()ältni§  bcr  angcfe^ten  got.  Jormcn  ift  nod)  nid)t 
näl)er  beftimmt  morbcn.  2)a§  gu  ©rutibc  lie= 
gcnbe  dren  fdicint  in  bröbncn  fgot.  drunjus 
'Sdiall')  uor.^uliegcn ;  bod)  fällt  mcftfäl.  dorte 
dortke  '2}rolinc'  unb  anglf.  dora  'Irol)ne'  auf. 
3{u§  berielben  JBur^cI  ift  aud)  malirfdicinlidi  eine 
gr.  33e3eid)nung  für  'ißicnc'  gcfloffcn:  reveprivri 
'eine  3(rt  2i>c§vc  ober  .s^ummel'  (aud)  dvepnvri 
'SSalbbicnc' ?  (ogl.  nod)  revOpribdjv  dvGpribiJuv), 
aud)  laf  on.epüjvaS  'Irol)nc' .  ^  i  e  n  e  rcie  D  r  o  I)  n  e 
finb  urgcrm.  33e3eid)nungen.    3.  ba&  flg.  35?ort. 

bröbncu  otw-  blon  nl)b.,  cntlel)nt  au§  nbb. 
dra?nen ;  t)cr5eid)net  erft  bei  2d)ottcl  1663  (nod) 
nid)t  bei  9}^aalcr  1561).  Saju  mnbl.  dronen 
nbl.  dreunen,  anorb.  drynja  'bröl}ncn,  brüllen' 
—  drynr  '@ebröl}n',  got.  drunjus  '^djaü'. 
■Jtbfömmlingc  au^  berielben  25>3.  dren  dhren  f. 
unter  DroI)ne;  aufterbem  ogl.  nod)  gr.  öpfivoq 
'SBebflage'. 

broÜig  %b].  Uoü  ul)b.  au§  nbb.  drnllig,  nbl. 
drollig;  engl,  droll  '(2d)alf,  broÜig'  unb  3lbi. 
drollish;  frj.  dröle  'poffierlid),  luftig':  alle  in 
hm  älteren  Sprad)periobcn  nid)t  ju  belegen; 
bal)er  bcr  Urfprung  bcr  ©iiippe  (ob  roman.? 
germ.?)  bunfel.  Unmal)iid)cinlid)  ift  bie  'Sfblei^ 
tung  berfelben  üui>  bcm  norb.  9kmcn  troll,  ber 
gefpcnftiid)e  Unl)olbe  bc3eid)net;  beitn  in  btn 
norb.  I^ialeften  lautet  ba§>  2Bort  mit  t  an,  mäl)= 
renb  bie  ©ruppe  uon  nl)b.  brollig  mit  d  im 
Stnlaut  ci-fd)eint. 

■i^rofcöfc  5.  au§  poln.  drozka  (ruff.  dro§ki); 
juerft  im  Gncpclopäb.  SBöx-tcrb.  1800,  allgemein 
feit  i-)einfiu§  1818  Der3cid)net  (3)rofd)fa  1795 
als  liulänb.,  2)rofd)fe  1820  alö  pofen.  2^ialcft= 
movt  bezeugt);  non  33erlin  aiic^  fd)c{nt  ctma  um 
1810  20ort  unb  2ad)e  bcfannt  ju  mcrbcn  (füb= 
ircftbeutfd)  ic^t  als  Trotfd)fe). 

^roffcl  1  5.  ei"  5Bogelname,  bcr  im  ©crman. 
3al}lreid)c  Sautnarianten  bat.  2(l)b.  drösca  dros- 
cala  ml)b.  dröschel  ftimmcn  ju  baier.  dröschel 


S^rofjel 


84 


biicfen 


{and)  fd)rcäb.--jcf)n)ei3.  drö§tle?);  rocüfäl.  dnissl 
fd}citit  mit  nnglf.  pröstle  cnc\l.  throstle  auf 
*{jramstala  su  roeijcn;  angif.  prysce  =  cnfll. 
thrush  '^voiicl'  rcpräfcnticrt  eine  3.  öautfonn, 
fr,v  tröle.  5lnovb.  proslr  (ipt.  *|)rastus)  ftclit 
uiicbcv  fem;  inv  öicfcc-  hat  man  an  lat.  turdus 
an-?  *tursdus  (j.  21 Ü,  (5cn"tc,  '3icil,  Waü) 
foiüie  an  (it.  siräzdas  'Xroifcl'  aniicfnüpft.  Tic 
übviiicn  Cantformcn  Dc&  idin'icriiicn  irmnc?  finb 
nodi  nidit  anftjctläil.  ©citcvc  3i)noni)ma  [inb 
lücitfäl.  gaidling  getling.  lucflfül.  =  rl)cintänb. 
lister  (al)b.  lislara)  =  ficbcnlnirii.  leistr. 

t  'iTroficl^  ("v.  'i^c()(c'  nur  in  bcr  5l6(citung 
evbvoffcin  'am  iSalfc  mürgcn,  crrcürgcn*  er-- 
baltcn;  t>a?tn  ml)b.  dro7,7,e  ahb.  dro^^a  Jv.  =: 
aniUf-  I>r<itu  engl,  throat  'Mcl)(c'  (ba'in  g(cid)= 
falk-  mit  l-'Jlblcitung  engl,  throttle  'Mcl}lc,  er- 
bvoMcln'i.  Ttci'c  ©nippe  hat  eine  anbeve  neben 
l'id),  beven  ©lieber  um  ein  s  im  5Inlant  reidicr 
[inb  (j.  XroffeC,  2)ad)):  m()b.  stro^^e  anbb. 
strota 'Äe()Ie,  Cnftvöl)re',  nb()eff.  meftfäl.  §truete. 
mnb(.  strote  störte  nbl.  strot.  2(ue  bcm  .sSb. 
brang  ba^  25>oi1  x\k-  dioman.:  ital.  strozza 
'Mehle'  —  strozzare  'enuüvgcn'. 

t  XroftÜ)?.  'Cberamtmann'  (ein  nbb.  ifi}ort) 
aui-  mnbb.  droste  drossele;  bieä  mit  mhb. 
truhlsse^e,  nhb.  Irudjfctl  ibentifd);  mcgcn 
^roftei  f.  aud)  unter  Irudjfefj. 

'^riid  9JJ.  mhb.  ahb.  drue  (-ckes)  Tl. 
'Xnicf,  ;Hninall,  fcinblidic-5  ouünnmcnftonen'; 
baneben  b  rüden  au'ö  gleid)beD.  mhD.  drücken 
drufken  ahb.  drucchan  ^=  auglf.  ]3ryccan 
'örüden'  an-:-  germ.  {»rukkjan.  3"  ^ci"  glcid)en 
ibg.  Sj.  trük  gehören  anorb.  |n-üga  'bri'irfen'  unb 
ahb.  drüh  '/"^eifel'.  —  brnrfjen  nhb.  ^'steratiii: 
form  ju  brürten. 

brurfcu  Cjtiu.  eigtl.  oberb.  (5nljprcd)nng  uon 
briiden,  bie  erften  Xrude  fielen  j.  I.  in  oberb. 
Webietc  frühe  '-i^elcge  in  einem  Xrnd  uon  'Jllbrcdit 
*^3fifter  in  i^amberg  \U>2  i.fba^T'  albred)t  pfif'cr 
gcbrucfet  hat")  —  UTO  „bin  hnt  gebrudt  gintheruy 
tjainer  tut  aug-jburg  MC/iriCI.XX  jähr".  ;)ni^or 
lüurbe  ba^i  SBort  nom  ^engbrurt  gebraud)t.  142S 
begegnet  im  Steuerbnd)  uon'*JJörblingeniß3ilhalm 
briförnrter,  alfo  ein  Aormfdmeiber,  ber  cinfeitig 
i"^eiligenbilber  u.  bergl.  mit  bem 'Keiber  abbrndte; 
14-1* »  in  Aranffurt  ber  „Trndcr"  .sScnne  tSrufe 
t)on  ^IlJen,^.  Seit  MTo  hcrr)d)t  brurtcn  nom 
ÜiU'enbrnrf.  Si)noni)mon  bafür  uerein.^elt  am 
9JUttelrhcin  bivi  ctum  ITix»  prenten  (=  nbl. 
prenlen):  53elcg  in  ber  (Shronif  ber  Sad)fen, 
5)lainj  1402  (buffe  ilronede  uon  fcpfercn  unb 
anöcren  furitcn  hcfft  gcprcnt  'i^eter  jdioffer  in 
'^JJenq,  bie  ei)tt  ancfang  ift  bcr  prentcrei)»  unb 
nod)  bei  Stielet  1G95  ^eitg^I.  S.  18. 


T  '2'nibc  5".  'ofli'i'crin'  mhb.  tnüe  Jv.'  l\n- 
holDin,  'Jllp';  in  bcn  nhö.  3)\a.  behniTt  bie  58c= 
bcntung  ''?(lp'  (thmnng.  trude.  baier.=öftr.  rhcin= 
fränf.  trüd  '.s>crc,  2Up').  2)a§  SBort  ift  troö 
feiner  iöerbreitnng  (bän.  drude,  gotlänb.  druda) 
feiner  Sautform  lucgcn  buuf'cl;  bcnn  bcr  SBcrt 
bcö  anlautcnben  mhb.  t  nhb.  d  ift  nid)t  ju  be= 
ftimmon.  ;i^iclleid)t  ift  mhb.  trute  ju  bem  5(bi. 
traut  ,^n  ftcllcn;  2)rubc  beruhte  bann  auf  bem= 
fclbeu  "lirinjip  ber  5iamcnbilbung  unc  ctma  gr. 
Gnmcniben. 

Trufci  ?v.  'ocriuitterteS  Grj',  nur  nhb.; 
ibentifd)  mit  3) rufe. 

'ITrnfcS  A-.  eine  Mraufhcit  bc§  ^ferbe§,  nur 
nhb.;  i^cntifd)  mit  2) rufe. 

^rüfc  A.  mhb.  drüese  druose  (baher  nhb. 
bie  ^Jicbenform  druse,  nur  mit  fpcsialificrter  53c= 
beutung  i;  ahb.  druos  druosi  Jy.  '®rüfc'.  5ßcr= 
luanbte  fonft  im  ©erman.  fehlen. 

t  l^rufcn  'iUur.  alem.  (nid)t  fd)roäb.)  SBort  für 
'.•öefe'  mhb.  druosene  ahb.  truosana  (oberb. 
2;ialcfte  haben  ue  in  ber  lonfilbc)  =  nbl. 
droesem,  uinbl.  droesene,  anglf.  drösn  'iöoben= 
falj'.  ©rbf.  uiclleid)t  got.  *dröhsna,  moju  and) 
engl,  dregs,  nhb.  Irefter. 

bu  ^^ron.  ^^crf.  mhb.  al)b.  du  =  anglf.  \>u 
engl,  thou:  urocnuanbt  lat.  tu,  gr.  tu  aü,  ffr. 
tvani.  ^Jiähercy  über  bcn  gemciuibg.  ^rono= 
minalftamm  gehört  in  bie  ©rammatif. 

t  "S^ndit  a:  —  2) ud)t baut,  aud)  2)uft 
':')?ubcrbant' ;  bie  Aorm  mit  f  ift  bie  hb.,  bie  mit 
ch  bie  nbb.;  ahb.  dofta,  mnbl.  dofte  dochte,  alt= 
norb.  ])opta;  ba.^n  ahb.  gidoflo  eigtl.  '©enoffe  auf 
bcr  l'Huberbanf,  anglf.  geJ)ofta  '©enoffe':  ein 
urgerm.  'Jlucibrurf  an-i  ber  —  bereit^  auf  ben 
Säuberungen  ber  ©ennancn  —  au&gebilbctcn 
Sd)iff-Mcd)nit' ;  f.  ^){  u  b  c  r ,  Segel,  W  a  ft,  S  d)  i f  f 
ufm.  Tan  bie  nbb.  Aorm  in^i  .sSb.  (Eingang  ge= 
funbcn  hat,  ift  luidi  bcm  uiUcr  ^orb,  ^üfc, 
iöoot  '-ikMucrttcn  nicht  auffällig.  -»Vncy  attgerm. 
Üßort  für  'JKuberbanr  (got.  *{)uftö  a.)  gehört 
iuahrfd)einlid)  sn  einer  SBj.  tup  'nieberhorfcn*; 
ugl.  lit.  tupeli  'ho(fen'  —  tiipti  'fid)  nicberl)0(fcn*. 

burfcitiUm.  mit  nbb.  ?lnlaut,  an-S  mhb.  lucken 
tückeii  'fid)  fd)ucll  luid)  luitcn  bciucgen,  neigen, 
fid)  beugen';  mohl  Arcqucut.  ju  mhb.  tnchen 
'taud)cn';  f.  bicc-.  ~  Tudmäufer  Tl.  'hinter^ 
liftig  heimlid)er  ''DJenfd)'  (.s>.  Sad)'5  H.  Aaftn. 
SB.  110  Tortmäufer)  erfd)eint  im  ÜJJhb.  al;? 
tockelmiiser  'Sd)lcid)cr  .s>eud)lcr';  bie  nhb.  2aut= 
form  beruht  auf  erneuter  ^Inlchnung  an  burfcn, 
mhb.  tucken;  bauchen  erfd)cint  unter '^Inlehnung 
an  lüde  audi  lüdmäufcr:  bcr  ,vucite  Äom= 
poiitionyteil  beruht  auf  mhb.  mfiscncigtl.'maufen', 
bann  (in  bicbifd)er  5{bfid)tj  'fd)Ieid)en'. 


bubetn 


2)ung 


bubcln  []tm.  cvft  nl)ö.,  itad}  poln.  dudlic 
'öiibcln'  uou  dudy  'oacfiifcifc'  (im  17. '18.  Zs^^ijii). 
I)ctfit  Der  SJubcljarf  bei  iiiiv.  aurf)  3)ubci  rtadi  beut 
$o(n.;  3.  53.  (^-Icminq  3.  425;  JrcDer  Crtl)oav. 
S.  374). 

^'UcU  Tl  (fviU)er  aiid)  931)  auo  kt.  duolluin: 
3unäd)it  in  ber  lat.  Jonii  ncbraud)!  (3.  ^.  %]. 
3abcrtinu§  1601  bcr  Ärieii^leiit  2Bcrful)v  S.  7), 
bann  al?  3)ueU  (3.  55.  Sciüer  1640  Ginfteln  1, 
225  unb  ©riiumcl'oliaufen  1669  Siniplic.  II,  20. 
29),  bQÄ  feit  bem  3in-ad)=  iifiu.  ä>evberbev  1644, 
Siebe  1686  unb  Sticievy  ocitn^rt-'^uit  1695  uer- 
3cid)nct  roirb. 

^Uftl  A:  1".  Tiutt. 

'^nji^  d)l.  'feine  5(uybünltinuj',  mit  nbb.  3(n= 
laut  um  Cbevbcutfd).  i^ilt  Sicif)  mbb.  tuft  9Ji. 
'3)unft,  9cebel,  lau,  Wx]'  aljb.  tuft  'J-roft'; 
bunfcln  Ilrfpvungy. 

^ufotcii  IIJ.  (ducat  dJl.  feiten  5-.  im  älteren 
Sibb.)  mu:?  fpätmbb.  ducäte  Tl.  (mlat.  ducätus, 
3uerft  alÄducatus  Apulica  (Snbe  bc§  12.  3f-[)rl)^5.). 

tiulbcn  3t'i'-  ("^em  Sd)mäb.  unb  iuol)l  nud) 
üubcrn  obcrb.  Tla.  fvcmb)  ml)b.  a()b.  dulten 
(ba3u  ©cbulb);  ba3u  o()nc  bic  bentde  3(b= 
Icitunci  ai}i>.  dolen  m(}b.  doln,  bcibc  mcit  alU 
ciemeiner  acöcn  ha^  im  •:)i()b.  au£ifd)Iief;Iid)  f)err= 
fdicnbc  bu Ibcn  =  anc\l}.  l)olian.  t(ot.  J)ulan 
'bulbcn').  5(1^  üoviicrm.  SBurjctfovm  ijat  tel  toi 
thi  3u  gelten,  bic  bev  '-öcbcutuno  ber  gcrm.  3Kort= 
fippc  genau  cntfprcd)cnb  in  gr.  rXfi-vai  'öulben' 
—  T\ri-|uuuv  'ßlenb'  —  TToXOxXaq  'oielbulbenb' 
ufra.  oorliegt.  Sat.  toleräre  unb  ertragen  (lat. 
perferre)  lcl)ren,  bau  lat.  toUo  {^^art.  latus  für 
*tlä-tus;  ^^rät.  tuli  ju  fero)  unb  gr.  toXiliöv 
'iDugcn,  erbulbcn'  ueriuanbt  finb:  @runbbcbcu= 
tung  bcr  in  bcr  '^JlblaiUeform  tel  toi  tlä  cr= 
fdjcinenbcn  2öur3el  bcmnad)  'tragen,  crlragcn'. 

t  l^ttit  ?•.  baicr.  ',3atirmarft'  ml)b.  tult  J. 
'^al)nnarft,  fird)lid)e»  ^-eft,  Äirdjroeil)'  al)b.  tuld 
'iveft'.  3)a§  SBort  ift  bic  altgerm.  53e3cid)nung  für 
'iveft':  got.  dul])s  Jy.  'Jeft,  Jycier'. 

bumm  2(bi.  mit  nbb.  Öautform  (.'öeloig  1611 
Origin.  Diction.  German.  287  ftcllt  nbb.  bum 
unb  l)b.  tl)umb  aB  Gntfpred)ungcn  neben  ein= 
anber).  Gntfprcd)enb  ml)b.  tum  i&cn.  -mmes) 
tump  (@en.  -bes)  'bumm,  tljöiidjt,  fd)tuad)  uon 
23erftanbe,  ftumm'  al)b.  tumb;  got.  dumbs, 
anorb.  dumbr  unb  anglf.  engl,  dumb  l)aben 
TOcfcntlid)  bic  53cbcutung  'ftumm';  im  2(l)b.  er= 
fd)eint  auf^er  bcn  ißebcutungen  pon  ml)b.  tump 
nod)  bic  53ebeutung  'taub',  äbnlid)  bumm  im 
älteren  9ibb.  'taub'.  'Stumpf  in  53e3ug  auf  Sinne 
unb  33ct1tanb'  mag  bic  ©runbbebeutung  bce  auf!cr= 
l^alb  be§  @enn.  nod)  nid)t  gefunbenen  5tbieftiü§ 
fein;  audi  ftumm  I)at  eine  eigenartige  @efd)id}te; 


f.  fd)mecfen,  ()cll:  SBortc  für  bie  (yu"fttoncrt 
einer  Sinne§iüal)rnel)mung  trerben  übcrl)aupt  gern 
auf  bic  entfprcd)cnben  einer  anbern  übcilragcn.- 
Darnad)  licne  fid)  mo[)l  23cripanbtfd)aft  pon  got, 
dumbs  'ftumm',  a[)b.  tumb  'taub,  ftumm'  mit  gr. 
TucpXöe;  'blinb'  (5B,v  dliubh;  xuqp  nad)  bcfanntev 
ÜJegcl  für  Ouqp)  bcnfcn. 

1 2»nmmcrtan  9J^  fdion  bei  .^cnifd)  1616;  bafür 
im  16.  3fll)i"b-  «ein  bummer  ^atx":  3  an  =  '3o= 
f)ann'  rocift  auf  ba§  9tbb.  al§  bic  i^eimat  bcr 
2Bortbilbungen  auf  -ian  (3.  53.  meftfäl.  adriän 
udrian  u.  a.i,  ipie  benn  and)  in  bcn  nbb.  Tla. 
dümrjän  poltiiüblid)  ift  (c§  fcl)lt  im  Cberbeutfdi., 
3.  53.  bem  3d)tuäb.;  aber  baicr.  tirol.  2)um= 
mian).    2}gl.  and)  Sanljagcl. 

buin))?  2(bi.  erft  nbb.,  burd)  fdiroäd)ftc  3{b= 
lautöform  gebilbet  au^  ml)b.  dimpfen  ft.  3tm- 
'bampfen,  raud)cn';  pgl.  aud)  mbb.  dumpfen 
dumpfen  'bampfen,  bämpfen'.  2)a§  %h\.  bebeutet 
eigtl.  ipobl  'raud)ig'  b.  [).  'feud}t'  ober  'beengenb 
auf  @ebör  unb  @cfid)t  tüirfcnb':  bumpf  er= 
fd)cint  in  nbl.  dompig  in  ber  53ebcutung  'fcud)t, 
finfter'.  3)icllcid)t  bai-f  an  S^crroanbtfdjaft  mit 
bunfcl  gcbad)t  merben;  ugl.  engl,  dank  'feud)t, 
bumpftg'. 

^uncn  f.  ■Daunen. 

'i^üncn  5-  111"  14()0  au^  nbl.  duin  frool)cr 
aud)  fr3.  dune)  in  ba^  9tbb.  ber  Seefüfte  unb 
pon  ba  au?-  in^J  .s^odibeutfd)c  gebrungen.  6l)i)= 
träu§  ilap.  13  bat  cy  nid}t  (bafür  „^niff-- 
fanbt")  unb  6b-  53efolbu§  1619  De  natura  po-. 
pulorum  (5.  91  fennt  2)ünen  nur  al§  nbl.; 
(ialpifiu§  1610  ©.  24  l)at  bafür  „Sanbberg". 
odion  bei  i^ulfiuS  16<J6  Sd)ifffal)rt  I,  66  (alg 
2ui)nen)  unb  Seillcr  164:3  Gpiftcln  III,  .30 
(„2;upncn  ober  Sanbberge")  belegt,  rairb  c§  feit 
.'öenifd)  1616  (al'^  2)uni  für  2)uin?),  3d)ottel 
1663  unb  ©ticler  1691  gebud)t.  3itnäd)ft  ipurbe 
ba?>  SBort  nur  Pon  ber  boll.=flanbr.  unb  bcr  fent. 
Äüfte  gcbraud}t.  Über  nbl.=nbb.  ©ccauSbrüde  im 
M)b.  f.  nod)  53afc,  (Sbbc;  nbb.  ü  al§  Seroei§ 
für  nbl.  Gmlebnung  f.  nod)  in  53üfc,  Sübcn. 
9ibl.  duin  =  norbfinef.  dün  ift  ein  altgerm.  SBort 
=  anglf.  dün  'iMigel'  (engl,  downs  '2)üncn'), 
1P03U  engl,  down  'berab'  au§  anglf.  adüne  of- 
düne  eigtl.  'nom  iöügcl  berab',  unb  ftimmt  3U 
altir.  dün  'ijügcl'  (f.  nod)  ^aun).  Sluf  2Ban= 
geroog  bcifjt  bic  2)üne  hsell. 

2)un9  ^.  mbb.  tunge  ^.  '2)ünger,3)üngung'; 
ml)b.  tunc  SR.  5.  bebeutet  'untcrirbifd)e§  — 
eigtl.  mit  S^ünger  bebecfte»  —  öcmad)  jur 
2BintcnPol)nung,  fpesicll  bie  untcrirbifd)c  2Bcbe= 
ftube';  abb.  tunga  '3)üngung',  engl,  düng  '3Jitft' 
unb  'büngen':  abb.  tunc  Jv.  'imtc:-irbifd)e  2Bcbe= 
ftube'  (3)ünger  au^  fpät.  mbb.  tungerj.    2)icfc 


biintel 


—    86 


bürr 


^oppclbebcutung  ber  ©ippc  ertlären  bie  53ericf)tc 
be§  Xadtu^  (©cnnania  IG)  unb  $ltniu§  (A>ift. 
nat.  19,  1).  ^all^  '©rubc'  bie  cüitl.  53cbcutunt3 
üon  2)ung  ift,  barf  mit  D.  ©Araber  gr.  Td(po(; 
(au§  üorgricd}.  dhnglnvos)  qI§  urncnvanbt  511= 
cicjoflen  roerben. 

buntcl  3(bi.  m()b.tunkel  'bunfel,  trübe,  bumpf 
al)b.  tunchal  (mit  ber  ■i}2ebcnform  tuncliar,  mnbb. 
roeftfricf.  dunker).  Wxt  anbcrer  ^fblautvi'tufc 
fmb  QU§  bcrfclbcn  SBurjel  anorb.  dokkr,  africf. 
diunk  (norbfricf.  djonk  jonk)  au§  gei'm.  dinqa-z 
=  üorgcrm.  dhengwos.  ®q§  uruertüaiibte  cncil. 
dank  'bumiifici,  tcud)t'  roeift  auf  ^öcjicljuiiii  ju 
bumin  (gcrm.  2B,v  dinq  dump). 

'J'üntcl  lli  crft  n()b.,  ju  bünfcn  3ttf-  in()b. 
dünken  C^^räl.  diihte)  ai)t).  dunchan  (mcift  iin- 
pcrjönl.  m.  Tat.)  'jdicinen'  (^rät.  dülita);  ciot. 
J)ugkjan  pühta,  mcift  umicrfönl.m.  Tat.'  id)cincn'; 
anglf.  |)ynf  an  engl,  to  think,  tüv  aber  lüefemlid) 
bie  33ebcutungen  üon  angif.  {)encan,  a()b.  m()b. 
iil)b.  benfcn  uertritt.  Ti'inten  fdicint  urfin-gl. 
ein  ft.  ;-)tii'-  geiueien  ju  fein,  1110311  benfen  ba^ 
jugcbörigc  AaftitiDum  luäre.  Tcm  gcrin.  |)unk 
{)ank  liegt  eine  altibg.  Sß^.  tng  teng  311  ©runbe, 
unb  biei'e  liegt  in  altlat.  tongere  'fenncn'  (ugl. 
pröncft.  tongitiü  'notio')  cor.  3?gl.  bäud)ten, 
benfen,  Tanf. 

bünn  ?(bi.  m()b.  dünne  al)i>.  dunni  =  anglf. 
I)ynne  engl,  thin,  anorb.  |)unnr,  nbl.  dun.  Ta§ 
gcmeingcrin.  5lbi.  punnu-  'bünn'  fterft  nodi  in  al)b. 
dunwongi,  anglj.  I)un\venge,  anorb.  |)unnvange 
'3d)läfe*,cigtl.'Xünnmange'(r)gl.bial.Xuninge 
2)üncge  '3d)läfc').  Öenn.  jjunnu-  ift  uribg. 
SCbj.  in  ber  fiautform  tanü-s  (luegen  gerni.  nn 
ügl.  Äinn,  DJiann):  »gl.  altinb.  tanü-s  'lang, 
au6gcbel)nt,  fd)mal,  bünn*;  lat.  tenuis  'bü)in, 
fd)mar;  gr.  xavu-,  blof;  in  ;]nfammcnfet3ungcn 
forllebenb,  beint  'an&gebebnt,  auegcftrertt,  lang'; 
ogl.  Tavaö<;  in  berfelben  ^.^ebcntung;  aflou.  ti- 
nükü  'Dünn'  bat  eine  "Kbleitung^'filbe.  Ter  53e: 
griff  bei'  'Tünnen'  gebt  an&  t)on  bem  ber  '^.?(u& 
bebnung  nad)  einer  Ximenfion',  'ber  ßängc  nad) 
au&gcbcbnt*,  roeldie  iöebentnng  bai^  inb.  unb  bas; 
gr.  ^Ibjeftiu  nod)  bemabren.  Ta§  Öat.  (^erm. 
Slao.  entnabmen  bem  ererbten  5icgriff  ein  .sSaupt^ 
mertmal.  ^'sin  'Jdtinb.  unb  &x.  3eigt  fid)  and) 
ein  i^crbalftamm  tanu  (tuvvj)  mit  ber  Wraubbc^ 
beutung  'auvf Pannen,  au'>bebnen'.  Sgl.  bcbnen , 
Tobne  unb  Xonncr. 

^unft  9Jl.  mbb.  dunst  tunsl  9Jl.  '^.  'Tampf, 
Tunft'  abb.  tunist  dunist  dunst  '©türm,  .C>aud}'; 
»gl.  anglf.  düsl  (für  *dunsl)  engl,  dust  'Staub'. 
Wenn,  duns-  für  dwuns-  berubt  auf  einer  ibg. 
5B3.  dhwens,  bie  nodi  in  ffr.  dlivans  'jcrfticben' 
(dhvasti  *ba§  ßcrflicbcn')  ftecft. 


t  Funsel  5-  '9[Räbd)en'  (nodi  roetterauifd) 
Ton3el)  burdi  ba^  18.  Zs<^[)vi).  binburdi  ver^ 
cin3elt  be3eugt;  53clcgc  (Sallenbadi  SBurmlanb 
S.  91  unb  9Haler  a^üüer  I  229;  Cueüe  fr3. 
doncelle  ober  itol.  donzella.    9?ad}  SBeiganb. 

burtft  ^räp.  mbb.  durch  'burd)',  aud)  'um  — 
millen'  abb.  duruh  durh  =  afädif.  thurh.  anglf. 
purh  engl,  through  'burdi'  unb  thorough  'gans 
unb  gar';  ba§  @ot.  bat  ein  im  i^ofal  abmeidicnbey 
|)airli  'burdr,  ba§  bem  abb.  derh  'burd)Uidicrt' 
nabe  fommt;  baran  fdilienen  fid)  abb.  durhil 
durihil  mbb.  dürhel  dürkel  'burd)bobrt,  li3dicr"ig', 
anglf.  pyrel  (für  *pyrhil  '2od)'  t)gl.  9iüfter), 
aufjerbem  got.  |jairkö  'Sodi'  (k  au§  kk  für  kn?). 
Tie  ^räpofition  föinitc  leidit  ein  ^af.  eine§ 
älteren  5{bj.  fein,  etma  5(cc.  9J.;  neben  ber  paffiuen 
iöcbeutung  von  abb.  derh  'burdibobrt'  liefec  fid) 
audi  eine  aftioc  'burdibobrenb'  anfe^en.  Tem 
®runbftamme  |)erh  fäme  bie  iöebeutung  'burd)= 
bobren,  burd)bringen'  ju,  bie  an  l)b.  bringen 
erinnert:  jenev  berubt  auf  einer  üorgerm.  2Bur3el= 
form  terk,  bie§  auf  2B3.  trcnk.  3>eruianbtfd)aft 
mit  lat.  trans  unfidier. 

bur(ftlnud)t  'Hb'],  blof?  nbb.,  mit  mb.  33ofal  au ; 
mbb.  mb.  durchlfiht  ^^art.  für  mbb.  durchliuhtet 
'burdilaud)tig'  ju  durhliuhten  'burdileud}ten, 
burd)ftrablen' :  überfe^t  nad)  lat.  illustris  f. 
erlaudit,  leud)ten. 

bürfcn  ^]Uv.  mbb.  dürfen  dürfen  $rät.= 
^^räf.  'Wrunb,  llrfadic  babcn,  bürfen,  braudicn, 
bcbürfcn';  abb.  durfan '':|.U-ät.=*:^räf.'9JJangcl  babcn, 
entbebren,  bcbürfcn,  nötig  bnben';  =  got.  l)aiir- 
ban,  nbl.  durven,  anglf.  ])urfan  'nötig  babcn'. 
3u  ber  germ.  ÜIB3.  l)urf  |)urb  mcift  bai-  Sd)ivei3. 
unb  ba^  3(bb.  auf  eine  alte  !:)icbcnform  ]turp. 
Tic  nbb.  5(blcitungcn  barben,  Jöebürfni^, 
^totburft,  bieber  ufm.  3cigcn  3.  I.  nod)  jc^t 
bie  Wrunbbcbeutung  ber  :JBur3cl  ]n;{  au§  trp  'cnt= 
bebren,  nuingcln'. 

bürr  3lbi.  mbb.  dürre  abb.  durri  'bürr, 
trocfcn,  mager'  =  nbl.  dor,  anbb.  thurri,  anglf. 
|)yrre,  got.  paürsus  'trocfcn'  (megen  bb-  rr  = 
got.  rs  ogl.  irre,  Jyarre):  ein  in  ber  J^orm 
j)urzu-  urgerm.  3(bi.  'trocfcn,  bürr'  3U  2B3.  |)urs 
au§  uorgerm.  trs  'troden  fein'.  5(u§i  ber  roobl 
uralten  Spcsialificrung  auf  ba^^  Irocfcnfein  ber 
ilcblc  folgt  bie  altinb.  iBcbcutung  uon  trsi'is 
'gierig,  lcdi3cnb'  unb  bie  uon  nbb.  bürfden: 
auf  bie  Stimme  refp.  Sprad)c  übertragen  erfd)eint 
trs  in  gr.  xpauXöc;  'liepclnb'  für  *Tpo0uX6<;  (ogl. 
bauXöq  'bid)t'  für  *baa\)\6(;,  lat.  densus)  unb 
altinb.  trStä-s  'beifer,  raub  von  ber  Stimme'. 
?(n  bie  allgemeine  5^ebcutung  'troden'  fd)lief5cn 
fidi  nbb.  Tarre,  börren  mit  bcn  baruntcr  t>cr-- 
jeidjnetcn  2ßortcn  an. 


S)urft 


—    87    — 


ßben^ofj 


^lurft  5DI.  m()b.  aijb.  durst  SDI.  =  mnbb.  nb(. 
dorst,  ancilf.  J)yrst  engl,  thirst ;  got.  |)aurstei  J. 
'3)ur[t'.  2)a§  aiiölaiitcnbc  t  bc§  a[)b.  unb  engl. 
SBortc»  ift  2{blcituiui,  ivic  firf)  fd}on  au§  got. 
JjaürseiJ)  mik  'c§  bürftct  niirf)'  crgtcbt.  2^tc 
lüeitevcn  3uffliiii"ciiftcüungcn,  bie  unter  2;avrc, 
börrcn,  bürr  gcinad)t  finb,  belegen  für  ba^^ 
unenucitertc  |5ors  aibS  uorgerm.  trs  oielfad)  bie 
iöebcutung  'bürften';  t)g(.  ffr.  tr§naj  'burftig' 
—  tr§na  5.  '2)urft'  —  tr§  (3.  ©g.  träyati  =  got. 
paürseij))  'bürftcn,  ledijcn'  —  tr§ü-s  'ledigenb'. 

^ufeftc  3^.  au§  fr3.  douche  (roo()er  and)  engl, 
douche),  ba»  auf  ital.  doccia  (mlat.  ductiare) 
beruht.  2)tc  6ntle()nung  bcy  .s>ei)naö  1796  3{nt{= 
barb.  S.  818  nod)  unücrftänbltd)en  unb  uon  bein 
^^Utriften  Ganuic  1813,  audi  bei  .s>einfiuy  1818 
nod)  nid}t  Der3eid)ncten  3Borte§  gefd)a(}  am  (Sd)(uf5 
bc§  18.  3al)d)^o.  (53eleg:  Sturj  1779  Sd)riftcn  I, 
347);  e§  niutj  aber  erft  neuerbingS  befannter 
geroovbcn  fein. 

'Sufcl  3)1.  '©eifteSbetäubung'  fd)onbet.&enifd) 
1616  ücrseidinet,  erft  nl)b.,  ani  nbb.  dusel 
'5d)niinber  (2)ufel  ift  in  bie  oberbcutfd).  9Jla., 
fpej.  in§  Sd)iüüb.  oorgebrungcn).  2;a3u  böfig 
ai)t.  tusig  —  anglf.  dysig  'tl)Drid)t'  engl,  dizzy 
'fd)roinblig,  t()öind)t';  ju  ber  in  biefer  Sippe  ent= 
I)altenen  SSurjel  dus  (dhus)  gebort  aud)  2b or, 
tbörid)t  mit  bem  ed)t  ()b.  t  im  3(n(aut.  Gine 
anbere  3(bIautc-form  berfelben  SDurjel  dus  au^ 
iDg.  dhus  liegt  ror  in  anglf.  dwcOs,  nbl.  dwaas 
'tbör-id)t'. 

^uft  dJl.  'Staub'  blof5  nl)D.,  au§  nbb.  dust 
=  engl,  dust  'Staub'  (f.  aber  nod)  ®unft). 


Tas  auelautenbc  t  ift  rcabrfdieinlid)  3(bleitung; 
dus,  al;?  ©urjcl  gefaßt,  fönnte  fd}roöd)fte  O'onii 
3U  einem  ibg.  dhwes  fein;  altinb.  dhvas  dhvans 
fd)eint  immer  nafalicrt  gcmcfen  3U  fein;  c§  be= 
beutet  'ftieben,  ftäubenb  burdjrennen',  roa§  ju 
Suft  'Staub'  iPol)l  pant. 

büftcr  3(bi.  eigtl.  ein  nbb.  SBort,  ba§  bem 
9}Il)b.  pöllig  fremb  ift;  and)  Sutber  braud)t  e§ 
nod)  fcbr  fetten,  bafürmcift  bunfel  unb  finfter, 
(raäl)renb  bafür  3.  53.  bie  .Söalberftäbter  nbb.  53ibel 
oon  1523  @enef.  27,1;  3ocl  2,  2;  3ol)ann.  20,  1 
büftcr  Dor3iel)t).  33erein3elt  begegnet  ba^  nbb. 
büfter  (bufter)  fd)on  in  i)b.  SBerfen  be§  16. 
3abrl)§.  (3.  33.  tuftcr  bei  OJIatljefiuö  1.562  Sa= 
repta  183^,  pertuftert  59^);  .v^enifd)  1616  bat 
bufter  al§  iöibelroort;  Sd)ottel  1663  unb  Sticler 
1691  bud)en  e§  obne  Ginfd)rünfung  unb  fo  ift  c§ 
and)  im  18.  3fll)rb-  allgemein  littcraturfäbig  (3.  ^. 
iöaller  1733  2(n  ©efsner  3^.  10);  jo  e§  bat  fic^  audi 
in  bb.  SJIa.  eingebürgert  (fd)raäb.  fd)raci3.  düstr). 
2;em  nbb.  büfter  entfprid)t  anbb.  thiustri,  afrief. 
thiustere,  anglf.  ^ystre  (and)  peostre)  'bunfel, 
finfter'.  o'^'cifdbaft  ift  23erroanbtfd)aft  mit 
Dämmerung  unb  finfter. 

^ütc  f.  lüte. 

bu^en  Sttf-  fct)on  in  Söolfram»  ^arcipat 
al§  dutzen;  9^ebenfonn  bau3en:  i)Zad)bilDung 
311  ital.  tuizzare  tizzare. 

•^Juöenb  3?.  mit  fefunbärem  d  im  Slu^laut 
(f.  3ei"anb,  DJlonb):  fpätmbb.  totzen,  a\\^ 
fr3.  douzaine  (ogl.  ital.  dozzina),  mober  aud} 
engl,  dozen,  nbl.  dozijn,  mnbb.  dosin:  @riuib= 
rooil  lat.  duodecim. 


€ 


(£b6c  5-  ^e'"  älteren  'yii)b.  be?  16.  Sa^^b?. 
nod)  burd)au§  fremb  rHlaaler  1561  bat  für  „Q:bbc 
unb  5iut"  pielmebr  ba^i  „5(n=  unb  5Iblaufen  be» 
gjicereg"  23. 32b;  ebenfo  5i-ifcf)lin  1588  Nomencl. 
©.  17;  äbnlid)  anbre  lat.=beutfd)e  ©loffarien). 
SQBic  bo§  inlautenbc  bb  pon  (&bbz  3cigt,  ent= 
flammt  bie§  mit  anbern  auf  ba§  Scemefen  be= 
3üglid)en  SBorten  CiBoot,  2)üne)  bem  9cbb.;  e§ 
ipirb  Pon  Gbilträuä  Aap.  13  gebraud)t,  i^enifd) 
1616  per3cid)net  e§  nur  erft  alö  nbb.  nbl.,  aber 
cy  ipirb  mäbrenb  be§  17.  Sabi'b^-^-  «ud)  ber  bb. 
Sd)i-iftf pradic  3ugefübrt  ( S  b  e  fd)on  bei  p.  2Ball= 
baufeuö  1617  Corp.  Milit.  S.  225;  ßbbe  in  einer 
Bcitung  Pon  1630).  Sd)ottel  1663  unb  Sticler  1691 
per3eid)ncn  c§  bann  al§  bodib.;  Steinbad)  1734 
erfennt  e^  alö  nbb.  IhiprungÄ,  gibt  es  aber  alc^ 
gcmeinbcutfd).  DJhiöb.  ebbe  (anbb.  ebbiunga) 
entfpiidit    bem   anglf.   ebba  engl,   ebb,   ipol)er 


aud)  fr3.  ebe.  25>abild)einlid)  gcl)öx1  anglf.  ebba 
ju  got.  ibuks  '3urücf'  (abb.  ippihhön  '3ui-ücf= 
rollen'):  (^bb^  alfo  eigtl.  '9iücf3ug'?  3Inorö.  ba^ 
für  fjara  '(^bbt"  unb  fyrva  'ebben'. 

eben  3Ibi.  \nijb.  eben  abb.  eban  =  afäd)f. 
eban,  nbl.  even,  anglf.  efn  engl,  even,  anorb. 
jafn,  got.  ibns  'eben'.  2)a3u  piellcid)t  aud)  got. 
ibuks  Hb],  'rücfroärtö'  (f.  Q:bbii).  ShtBcrbalb 
bc§  @erm.  ift  ber  Stamm  eb  aly  ep  ober  ebb 
nod)  md)t  nadigeraiefen ;  lat.  aequus  (ffr.  eka 
fann  ber  lautlid)en  3)erfd)iebenbcit  rccgcn  nid)t 
al§  penpanbt  gelten.  —  eben  2(bp.  an^  mbb. 
ebene  ai)b.  ebano  =  afäd)f.  efno,  anglf.  efne 
(barau§  engl,  even):  ba^  alte  Ubv.  jum  Slbj. 
33gl.  neben. 

Gbcnöols  9)^.  mbb.  fpötabb.  ebenus:  5remb= 
raort  (im  3(bb.  nod)  in  lat.  SJcife  fleftiert)  au^ 
lat.  ebenus  (gr.  eßevo^). 


ober 


e^e 


Gbcr  9)1.  m()b.  eher  odb.  ebur  9}].  =  mnbb. 
mnbl.  ever,  anglf.  eofor  'Gbcr',  anovb.  jofurr 
('©ber',  übertragen)  '("yürft'  i^a^iU  jör-bjüga  eine 
%xt  2Buri"t):  iicrman.  @rbf.  öbura-  (nidn  ibura-). 
2tu5n)Qrtifle  iöcsiebungcn  fehlen ;  lücbcr  lat.  aper 
nod)  afloD.  veprl  'Gbcr'  oeitraiien  fidi  lantiieic^= 
lidi  mit  bcr  cicrntan.  SiiHK.  S^  '^^^^^  '^^i* 
©cbrocin)  unb  jscrfel  sciiicn  curoii.  Sinadicn 
Scjicbungen.  mir  Gber  berrfdit  jc^t  im  ))lbi). 
ber  {].  iöärl  unb  kempe,  im  .{xfj.  2Bnl3,  in 
Jliürinacn  i^unj. 

(Jbcrcid)C  ^•.  nad)  £d)rabcr  ju  nitir.    ibar 

'taxus';  nbb.  bafür  Cuit}  —  Cni^enbaum. 

t  Gbriö    2R.    fpntmbb.    eberitz   (ebereize) 

%.:  llmticutiinoi  unter  '-öejiebum^  auf  6 bcr  anv 

lat.  al>rotonum  =  'Slbcrrautc. 

(S:diO  92.  (früher  uereinjclt  ^em.,  j.  53.  5Raalcr 
bcr  Sitten  II,  'SS)  feit  .sSeupolbii  Diction.  1G2<I 
Dcrjcidmet;  bafür  im  IG.;!?,  ^ahrf).  meifl  „2Biber= 
f(^al(,  iB3iberhaU"  =^  mhb.  widerhal  widerschal 
(aud)  widergalm).  iBci  9}iofd}crofd)  1GJ4  @e= 
fid)tc  II,  229  „ein  Gdio  ober  SBibeiidiall".  Tun 
18.  Csahrh.  aUaemcin  üblid):  au§  lat.u^r.  echo. 
3m  "Jlnorb.  iiilt  dvergmäl  (=  '^rocrafpradic' ) 
für  'Gd)o'. 

t  G(bfc  f.  Gibedifc. 

C(öt  2{bi.  crft  nl)b.,  au§  bcm  9JIb.  9tbb.  auf= 
f^enommen,  mo  cd)t  rciielrediter  iBcilreter  üon 
mhb.  ahb.  ehaft  'cieieljlid)'  ift;  ugl.  nbl.  echt; 
baju  afrief.  äft  'flcfe^lidi*:  ju  (5 he,  bcm  flcgen; 
über  ba§  2lbi.  bie  alte  Sebeutuui^  Don  Ghc  alS 
*®cfc^'  bcmahrt.  Xurd)  bie  au^  bem  Sad)ien= 
fpicöcl  fleflofiencn  9{ed)tv[n'uiicr  branii  bac^  nbb. 
9Ibi.  in^  .'ob.  (aber  erft  nad)  Cuthcr)  unb  aud) 
in  obcrb.  9Jla.  bec-'  baier.=öftr.  @ebict§. 

(gcf  9J.  —  ecfc  A-  mhb.  ecke  5.  (jelten  92.) 
'Sdmeibe  bei  2Baffen,  Sintjc,  Gcf,  Äante'  ahb. 
ekka  ,>.  'SpiBe,  Sd)it)ertid)ncibc' ;  cntiiired)enb 
afäd)).  eggja  Ts-  'Sd)ncibc,  Sd)arfe,  Sd)Ji)ert', 
oni^lj.  ecg  rs-  'öcfc,  Spitje,  Sd)neibe,  Sd)iüei1' 
cufll.  edge,  anorb.  egg  ^s.  '3int3e';  i^ot.  *ag,ja 
^.  ift  unbcjeuflt.  Tic  '-öcbeutnna  'Spi^c,  fd)arfc 
ilante',  bie  uriin\^(.  in  ber  Sim^  berrfd)te  (f. 
aud)  (5iuie)  erinnert  an  bie  (Bntiüicflunii  von 
«hb.  Crt.  Tic  flcrm.  SCBj.  ag  (ah),  Dorjicrm. 
ak  (qoU  agjö-  au-:-  ibg.  akyjt-)  ift  mit  bcm  'üc- 
flriff'öfcm  'fpi^*  außerhalb  beö  öerm.  rcid)lid) 
bezeugt,  ba  nhb.  'iUue  unb  bie  barniUer  anjic= 
führten  auficrgcrm.  JBortc  urncrmanbt  finb;  ;^u= 
näd)ft  ftehcn  in  ^-orm  unb  iöcbeutuna  lat.  aries, 
gr.  (iKiq  'Gpifee'  (lat.  acus  '9Jaber). 

(Srfcr  Tf.  crft  nhb.,  au^^  nbb.  ecker  anbb. 
♦ekkrin  V  'Gid)cl,  33ud)ccfcr' ;  banebcn  im  Obcrb. 
ein  bamit  ibcntifd)c§  *acheren  =  f d)n)cis.  acheram 
(baicr.   akram).     S^jl.    bie  entfiircd)cnben   got. 


akran  9}.  '(Jrtrao,  3"rud)t'  (im  allcicmeincn), 
anorb.  akarn  9?.,  anglf.  acern  eitfll.  acorn 
'(Sid)cr,  nbl.  aker  '6id)er.  2)a  bie  ^ebeutuui^ 
'Gid)cl,  33nd)ecfer'  ciccjenübcr  ciot.  akran  'ßrtrait, 
ivnid)!'  alv  iünijerc  Siiejialifterunci  ju  (gelten 
hat,  barf  bie  Sippe  mohl  3U  got.  akrs  =  3(rfer 
gefügt  merbcn;  tjiellcid)t  galt  urfprgl.  einmal  bie 
iBebeutung  'bie  nnlbc  Jrurflt'  (ogl.  gr.  axpio;, 
lat.  agrestis  'milb').  9iad)  otimner  (bei  Supit?*^/ 
(Gutturale  213)  fleht  bem  got.  akran  'Jrudit' 
3nnäd)ft  fpmr.  aeron  %'yi-üd)te'  unb  forn.  acran 
'^^flaumen',  ir.  äirne  'Sd)lehc'. 

cbcl  5lbi.  mhb.  edel  edele  ahb.  edili  (adal-) 
^3(bi.  'uon  gutcut  0efd)led)t,  abclig,  cbcl':  3Ib= 
Icitung  ju  5t bei,  ahb.  adal;  pgl.  ajäd)f.  eöili 
(aöal-)  2(bi.  'von  gutem  @efd)led)t,  abelig'  ju 
aöali  'cblcy  ®efd)lcd)t',  anglf.  a?5ele  'cbel,  nor^ 
nehm';  meitercc"  unter  51  bei. 

Cflol  5lbi.  feit  Stielerö  ocitungSluft  1695  ge= 
bud)t:  ^ehnmort  beö  17.  3öhi^h§-  au§  frs.  6gal. 

eflcl  f.  oael. 

t  (5ßßci  )s:  'Iud)fante'  ein  nbb.  ©ort  (mo= 
für  im  Sd)it)cij.  endi,  int  ^-ränf.  selbend,  im 
Ihüring.  salbend):  ibentifd)  mit  @c!c.  .'öei)nal5' 
.sSanbbud)  1770  lüill  uon  lud)  (Scfcn,  ntd)t 
(Sggen  fagen.    ©.  and)  Sahlbanb. 

(Ißflc2  Jy.  erft  nhb.;  bafür  mhb.  cgede  abb. 
egida,  ba&  in  thüring.  ete,  hcff-  eide  fortlebt 
(mnbb.  egede  eide,  anglf.  egeöe,  got.  *agi|)ö). 
2)ie  nhb.  35?oi1form,  bie  au§  bem  3tJU.  eggen 
neu  gebilbet  ift,  flannnt  (luie  bie  Santform  von 
9i 0 g gen  unb  2B eisen)  au§fd)uuib.:alem.  9}2unb-' 
arten,  bereu  gg  allcrbing'>  aly  ck  gcfprod)en  mirb 
(fd)ii)äb.4d)niei,v  egge*,  bann  märe  bie  Crtbo= 
graphic  mit  gg  für  bie  fd)rittfprad)lid)e  5(u§= 
fprad)c  nmf,gebenb  gemorben  (ugl.  ähnlid)e»  unter 
(5p heu).  5lnberfcitci  tann  bie  Öautform  Ggge 
aud)  bem  9ibb.  entflammen  (liulänb.  egge,  and) 
mnbl.  egghe);  bod)  übenmegt  im  92bb.  üieimchr 
exe  (fo  in  2Barburg);  'ixx?-'  o^m.  eggen  bürfte 
and)  fd)niäb.=alem.  llrfprungÄ  —  nur  mit  nbb. 
5luvfprad)e  —  fein  (nbb.  mb.  gilt  pielmehr  exon): 
ahb.  mhb.  ecken  egen  au-2-  *agjan.  üic  gcrm. 
ffij.  ag  (:ah)  au8  ibg.  oq  ok  fd)lief5t  ftd)  3unäd)ft 
an  lat.  occare  'eggen',  lit.  aketi  'eggen'  an; 
ngl.  lit.  aketes,  prcuf?.  aketes,  com.  ocet,  ci)mr. 
oged  'Ggge'  mit  abb.  egida  (oorgcrm.  okötä). 
Taju  aud)  Gcfc  unb  lat.  acies? 

c()C  5lbü.  mhb.  e,  92ebenform  ju  ehr  mhb. 
er  mic  ba  an?-  dar,  mo  au§  war. 

(^I)C  A.  mhb.  e  c'we  ahb.  ewa  3^.  '®efet5, 
ehe'  =  afäd)f.  eo  m.  '&cW,  nbl.  echt  'Gbc' 
(auö  e-haft,  f.  cd)t),  anglf.  A  ä*w  '^.  '©efet^, 
Ghc'.  9Jian  möd)tc  biefe  meftgerm.  Sippe  aiwi- 
an'v  aigwi-  aihwi-  ableiten  unb  bem  lat.  aequum 


el^er 


89 


(Stc^l^orit 


(®rbf.  aiqo-)  an  bic  Gcitc  flcücn.  ^aciciicn  ifl 
fprad)(id)  md)t§  ctnjinucnbcn.  2)cnn  it)a()rfd)ctn= 
lid)  ift  ron  bcr  eben  auiiicftcütcn  Sippe  eine 
lantpcvumnbtc  Sippe  mit  bcv  iöcbcutuni;  'ocif, 
©lüiiifcit'  üüüiii  ncrfdiicben;  tnil.  tiot.  aiws,  al]b. 
ewa,  antjlf.  u;  iw  ';)eit,  Giuiiifeit',  metdie  mit 
lat.  aevum  aeternus.  i^v.  aiöiv  aiei  üenuanbt 
finb;  bajn  nodi  ffr.  äyus  'Scbenc-'bauer'.  2)od) 
fönnte  bic  eri'te  Sippe  ine(Ieid)t  aitd)  mit  ffr.  eva 
$IR.  '@anii,  Öaiif,  .'öanblnnivSmeife,  Sitte'  gn= 
fammcndänacn. 

ciicv,  ci)V  5(bii.  m()b.  a()b.  er  (e)  'früf)er, 
oormalji' :  5(bn.  cine§  ftomparntiivo  =  cjot.  airis 
'früher'  jn  air  'früde'  (=  ani\ii.  är  enijl.  ere 
'bepor');  ba.ui  aU?  Supcrl.  evft;  f.  and)  ef)C. 

cöcrn  ml)b.  eren  mf)b.  al)b.  erin  =  onglf. 
aeren:  Stoffabjcftio  ju  mfjb.  ai)b.  er  =  ancjtf. 
är,  (jot.  als  'Grj',  ba§  mit  iat.  aes,  ffr.  äyas 
'Grj'  urucriüanbt  ift. 

t  efjni  f.  5(()n. 

t  (Jbrbartttt  jv-  f-  ©robität. 

(gljrc  5.  m()b.  ere  a[)b.  era  5-  ''S()re,  Diubm, 
Gf)rc3efübr  =  afäd)f.  era  [y.  '6()re,  Sdmtj, 
®nabc,  (3abe.%  ancjlf.  är  ^y.  'Gf^rc,  iMlfe,  ©nabe' 
(ärian  'fd)onen,  begnabigen'),  anorb.  eir  [y. 
'©nabe,  ajiilbc'.  @ot.  *aiza  fe()(t  jitfäüig;  c§ 
wäre  oerroanbt  mit  got.  ais-tan  'fdiciien,  ad)ten', 
bcffcn  Uiaierivanbtfdiaft  mit  Iat.  aes-tumare  'an= 
erfcnnen,  fdiägen'  fcftftet)t.  25>a()rfd)cin(id)  barf 
bie  ffr.  2I>3.  is  'begc(}ren,  311  erlangen  fudicn' 
3uge3ogen  luerbcn. 

©Örcn^anbd  9J^.  juerft  ate  jenaifd}e§  Stu-- 
benteniDort  bezeugt  1798  Setc^nui^g  oon  i^ena 
S.  167. 

@t  ?t.  m()b.  al)b.  ei  9i.:  in  g(eid)cr  ^eben= 
tung  gemeingerm.,  wenn  and)  got.  *addj  ^)i. 
(=  anorb.  egg)  fcf)(t;  bafür  ift  ada  a(§  frimgot. 
bezeugt.  3}gl.  afäd}f.  nbl.  ei,  anglf.  eeg  9i  (engt, 
egg  ift  bem  norb.  egg  cnt[ef)nt).  3roifd)en  bem 
gemeingerm.  aiaz  (ajjaz)  dl.  'Q\'  nnb  ben  ent= 
fpredienben  33e3eid}nnngen  in  ben  roeflibg.  Spra= 
d)en  beftebt  ein  untierfcnnbarer  3(nf(ang,  roenn 
bie  lautlidie  Dieditfertigung  für  bie  3ufammen= 
fteUung  aud)  nodi  nidn  gefunben  ift;  ugt.  tat. 
Ovum  (oulgärtat.  *ovum  roegcn  fr3.  oeuf),  gr. 
üjöv,  afloD.  jaje  aje  (an§  @rbf.  *ejo-?),  altir. 
og  'Gi'.  3^a§  germ.  ajjaz  dl  beutet  man  auf 
©runb  baoon  au§  ewjo-  öwjo-,  roobei  man  an 
Iat.  avis  (ffr.  vi)  'JPoget'  anfnüpft.  2)cm  Oft= 
inbogerm.  fef}It  ein  entfpred)enbe»  SBort. 

©ibc  A:  mbb.  iwe  abb.  iwa  }y.  (m()b.  audi 
'Jöogen  ani-  ßibcnfjolj');  e§  entfpred)en  anglf. 
iw  eow  engl,  yew  unb  anorb.  yr  9}?.  'Gibe' 
(unb  'iöogen';  aud)  fd)mäb.  aip  bebeutet  'iinn- 
bruff   unb   frül)  nl}b.  Gibenfd)ü§e  'i8ogen= 

Sluge,  gtqmotogtfc^eS  8Sörter6ucfi.    6.  9lufl. 


fd)üge',  nod)  a(§  Gigennamc  erf)aftcn).  2)ofe  ein 
©uttural  urfprgl.  im  SBortinnern  mar,  Ief)ren 
fd)roeij.  iche  ige,  al)b.  iha  igo,  anbb.  Ich,  anglf. 
eoh;  got.  *eihwa?  9(u§  bem  ©erm.  ftammen 
fr3.  if  'Gibe'.  2)a§  3}crl)ältni'5  con  al)b.  iwa 
igo  iha,  anglf.  iw  eoh  3U  altir.  eo,  ci)mr.  yw 
'Gibc'  (lit.  jevä,  Ictt.  eva  'Jaulbaum',  afloo. 
iva  'Jff^cibc'  au§  ©rbf.  aiwä)  bleibt  nod)  3U 
beftimmcn. 

(gtbtf(ö  9}?.  ml)b.  ibische  al)h.  ibisca  5. 
frül)  auv  gleid)beb.  Iat.  ibiscum  (gr.  ißiöKo^), 
n)o()er  malva  ibiscum  =  fr3.  mauvis? 

(JitÖC  5-  W^)b.  eich  ai]h.  eih  (hh)  ^y.  =  nbl. 
eek  (eik),  anglf.  äc  engl,  oak  'Gid)e'  (got.  *aiks). 
%ü]  ^^s^Manb,  lüo  c§  feine  ^öäumc  giebt,  erliielt 
ba§  alte  eik  jy.  bie  allgemeine  ^öebcutung  ':J8aum' 
(äl)nlid)en  5öcbcutung§rocd)fel  f.  unter  Gfd)e, 
5öf)re,  3:anne,  ogl.  gr.  bpv<;  'Gid)e,  58aum 
überf)aupt').  3«  gcrtn.  aik-  3iel)t  Sd)raber  S.  .394 
gr.  airaveri  '2an3e'  —  a'^eipoc;  'Gfpe'  unb  ai-fic; 
'Sd)ilb'  al§  üenuanbt;  ob  fie  mit  anorb.  eikenn 
5(bi.  'luilb'  unb  mit  ber  ffr.  25>3.  ej  'fd)ütte(n' 
in  oitfni""tenl)ang  ftel)en,  bleibt  fraglid). 

Gießet  j"y.  ml)b.  eichel  al)h.  eihhila  =  nbl. 
eikel:  urfprgl.  S)iminutit)  3U  Gid)e  (fd)roäb. 
eichele  9?.):  Gid)el  gleid)fam  'bav  Sitnflc  ber 
Gid)c'.    9tbb.  bafür  Gdern;  cgi.  aud-)  33üd)e(. 

eicftcn,  aid)en  S^^v.  ntl)b.  ichen  'abmcffen, 
cid)en,  oifieren';  ba3um()b.  iche  J.  '97laf5,  obrig= 
feitlid)c  9[Raf3beftimmung,  Gidiamt' ;  cntfpred)cnb 
nbl.  ijk  'Gid)ftemper  —  ijken  'eid)en,  ftcmpeln', 
nbb.  ike  Jy.  'Gid)3eid)en,  ^nftrumcnt  3um  Gidien' 
—  iken  'eid)en'.  ©rbf.  ikön  entlel)nt  au§  fpät= 
lat.  aequäre  'eid)en'  (nad)  Gorffcn,  Sprad)e  ber 
Gtruffer  S.  69.3).  Cbcrb.  gilt  pfed)ten  unb 
pfedicn  iau?^  Iat.  pactum?)  unb  öftreid).  3i  = 
mentiren  iaud]  abbaimen),  raäl)renb  eid)en 
im  9Jorbcn  unb  25?eftett  üblid)  ift. 

föt(ftf)oru  9i.  unter  früljer  Umbeutung  nad) 
Öorn  ()in  au§  gleid)beb.  ml)b.  eichorn  al)b.  eih- 
horn  (*eicchorn  nad)  fd)n)ei3.  eikxer,  fd)njäb. 
oakirmle)  Tl.  entftanben.  2)a§  3U  ©runbe  lie= 
genbe  urgerm.  ®ort  ift  Jtid)t  fid)er  3U  ermitteln, 
ba  e§  rool)(  auf  allen  ©ebieten  oolfsetpmologifdic 
Umbilbungen  erfahren  l)at:  bem  s^b.  entfprid}t 
nbl.  eekhoren ;  baueben  mit  Ieid)ter  Sautbifferens 
anglf.  äcwern  (älter  äcweorna)  frül)  mittelengl. 
acquerne  ju  anglf.  äc  'Gid)e';  anorb.  ikorne 
'Gid)l)orn'  etüfernt  fid)  lautlid)  auffällig  uon  eik 
'Gid)e,  Saum',  aber  altfd)roeb.  ekorni  ftimmt 
l)inroicber3u  anglf.  äcweorna.  SBorauSjufe^enbe^ 
got.  *aik(a)wairna  *eik(a)wairna  fd)eint  biminu= 
tioe  Silbung  mie  got.  widuwairna  unb  ahb. 
diorna  (f.  Sirne)  ju  baben;  fall^  Gtd}e  bav 
erfte  SBortelement  ift,  raäre  Gid)l)orn  al§  'Gid)s 

12 


Gib 


90    — 


eigen 


ttcrdien'  ju  ücrftedcn ;  imiu  bcnfc  an  bic  Tinii= 
mitioa  Gididövndicn,  mlat.  squiriolus,  afloo. 
vßverica.  Tac.  engl,  squirrel  mit  feiner  \at-- 
voman.  Sippe  (lat.  sciurus.  frj.  ecureuili  lint 
im  2;cutidicn  feine  o«^e()ör.  ;'^sn  nnicrn  ncucvcn 
2;ialeften  bedani  bic  alte  ^öenennunii  jnmeift; 
bod)  bcadite  i}eii.  baumfuchs,  lueilfäl.  äik-katte 
(neben  aikrkn  okrn  eckrn),  mcrflcnbnriv  katt- 
aikr  (ba(}cv  Gidifät^dicn),  tivol.  baiev.  nach- 
katsl;  meitcnrälb.  kauartxn  (ciiitl.  ilonvab), 
naiiauifd)  kawaixrt.  llnivieftaltct  ift  fd)n)äb.  oach- 
alm  (^3lid)balm  bei  (5vu)iuv  10(32  Gramm.  I, 
299  unb  oakirmle  (neben  oecherle). 

(gib  ^.  mbb.  eit  (d)  al)b.  eid  m.  =  got. 
ai|)s,  anorb.  ei?Sr,  anglj.  ä{)  engl,  oath,  nbl. 
eed,  afäd})'.  eth  Tl. ;  für  baä  gcmcingcrm.  ai])a-z 
au§  üorgcnn.  öi-to-s  (=  altir.  öeth  '©ib')  ()at 
fidi  nod)  feine  paffcnbe  2)cutung  gefunbcn.  2)a3u 
tuobl  (Jibam? 

t  (Jibam  ^yi.  ein  abgeftorbcncS  2Bort,  ba§  fdion 
im  IG.  ,"salul).  lanöfd)aftlidi,3.  53.  bei  DJlaaler  läül 
fcl)lt;  munbartlid)  lebt  c5  al»  edm  in  2Bcftfalcn, 
ein  f'dn  in  Sdilefien,  ber  Cberlanfitj,  Il)iiringcn, 
Grjgebirge,  iloburg,  als  äre  in  ber  ©etterau  nnb 
3iaffan,  al'5  ain  in  ber  Cberpfal^  inib  i^aiorn, 
alif  oadn  in  lirol.  ^wn  Sd)niüb.  "^dcm.  (Slfäffi^ 
fd)en  ift  fi'ir  't^ibam'  loditcrmann,  im  Üibb. 
Sd)iuicgerf o[)n  l)crrfd}enb  gemorbcn.  ^iir 
fiutbcrs  (Sibam  in  ber  iöibel  bat  bic  3nridicr 
5Bibelbcarbcitnng  154^  2od)tcrmann,  (Sd 
Iod)tcrmann  nnb  "ifiben,  bic  .sSalberftäbtcr 
(ir>2:{|  unb  bic  r-öugen()agenfdic  1"):};})  nbb.  53ibeln 
Smager.  Ciibam  (aijjuma-)  ift  bic  alte  nicft= 
gcrm.  i^cncnnung:  mlib.  eidom  'Sd)iuiegcrfol)n' 
(aud)  '3d)ii)icgerx)ater')  a()b.  cidum  'Sd)uncgcr= 
^oljn*  =  anglf.  ärtum,  africf.  äthom.  2Babrfd)ein= 
M)  beftcbt  iBerit)anbtfd)aft  mit  Gib  (ugl.  engl,  son- 
in-law  'Sdiiuicgerfobn'  nnb  got.  liuKan  '()ciraten' 
JU  altir.  luiue  '(^ib'i;  für  bicfc  '^(inuibmc  fpricht 
aud)  bic  in  Cftfranfcn  auftretcnbc  llmgcftaltung 
Gibcman  (bei  Irculinger  I.JIT  ©arnnng  A  lli'') 
unb  öibmann  (an  ber  'i^cgnit?  ädma),  bic  im 
1G./17.  oftbvb.  audi  litterarifd)  ift  (,v  ^.  bei  .'öanc'. 
6ad)ä;  aud)  H^atbcfiu»  1502  Sarcpta  125=»  145i> 
29Ba  joiuic  (Salnifinä  1610  Thesaurus  S.  619; 
%  2B.  @cbl)art  1614  mirftl.  3:ifd)rcbcn  I,  :iS8i.  — 
@ot.  ift  mf'gs,  lat.  gener,  gr.  •^auf.pöc,  'Sd)imcger= 
fohu'. 

(^ibcd)fc  ("y.  ml)b.  egedehse  a()b.  egidehsa  ,1. ; 
bic  beutigen  'BJa.  ,^cigcn  mebrfad)c  Umgcftaltungcn 
bicfer  Örunbform,  mobci  bäufig  'ilnlcbnung  an 
.»öag,  .5>crfc  ciiuritt:  tirol.  hegedex  egerex,  fd)lef. 
heidoxedox,l)cnncbcrg.ipderseederessleh6deäe, 
fd)tt)äb.  egäs  hegäs  (ogl.  ,'vrommann§  ^\.  VI  471). 


(mnbl.  eggedisse),  angtf.  ä{)esce  engt,  ask  asker 
'iBaffcrcibedifc'.  Xk  ctmnologifdie  2)entung 
madit  3d)ancrigfeit;  ber  in  ber  Ouiturfunbc  üh- 
lid)c  lliamc  Gdife  (feit  Cfcn  1S3G 'JJatnrgcfdnditc 
VI,  .^iSl)  berubt  crft  auf  junger  üerfcljrtcr  äBoi1= 
trcnnung  (ugl.  ^y  alt  er),  faum  auf  fdnoäb.  egäs 
((Sggeö  bei  Grnfiuy  1562  Gramm.  I,  3UU)  unb 
ift  für  bic  SciUung  uon  al)b.  egidehsa  nid)t  ju  t)er= 
lucrten.  2)aö  erfte  SBortctcmcnt  (got.  *agi-)  ift 
cntmeber  glcid)  anglf.  ege,  got.  agis  '^•urd)t',ba§ 
bcm  gr.  äxoc,  'Sdnncrs'  cntfprid)t,  ober  gleid)  gr. 
öq)i?'Sd)lange'  ober  glcidi  bem  (^runbmort  unfcrc§ 
%ni\Q  lat.  ocu-lus;  afädif.  ewithessa  fprid)t  für 
eine  bor  bcibcn  letzten  Deutungen.  Xaz-  2. 2öort= 
dement  ift  ganj  bnnfcl.  3ln  bän.  ürebeen,  fd)it)cb. 
fyrfota  '■(5ibcd)fc'  fd)licf5cn  fid)  fränf.4)enneberg. 
!i^iergebein  firxebe,  altmärf.  fer-fdetS. 

Gtbcr  ^■.  —  (Sibergan§  Jy.  an§  i§länb.  ;e|)r 
(®cnct.  cL'jiar)  —  ie])ekolla '(Sibergan§'  (i§länb.  x 
mirb  ei  au?Hicfprod)en),  mobcr  aud)  engl,  eider 
eiderduck.  5(m  3d)luf5  bc^  17.  ';\alirb?-.  mürbe 
ber  33ogcl  bnrdi  ben  (Jibcrbaunenbanbcl  in  (Sng= 
lanb,  Täncmarf  unb  2)cutid)lanb  bcfannt  (ugl. 
Tanne);  von  'Dcntfdilanb  fam  ejder  ejderdun 
bann  aud)  iuy  Sd)aieb.  —  2)cm  anorb.  tejn-  fann 
ffr.  äti  'ein  SBaffcrPogcl'  cntfprcd)en,  ba§  aller= 
bing^i  mcift  ju  (5ntc  gc.^ogen  mirb;  ugl.  nod) 
normcg.  addcr,  fd)iucb.  bial.  ada  '(5ibergau§'  a\\?^ 
anorb.  *ä|)r  obnc  Umlaut,  .•öennat?'  .sSanbb.  1776 
uer^cid)nct  ßibcr bannen  (^rifd)  1741  nod) 
(5iberbuncn).    9kd)  G.  ©rate. 

6'ifcr  9JI.  fpät  mbb.  ifer  m.  (ifern  91)  'Gifcr, 
Gifcrfudit' :  ein  auffällig  fpät  auftretcnbc?  ÜIBort 
(14.  ,uibrli.),  ba?  im  'ülnfd)lnf!  an  Cutbcr?  33ibel= 
übcrfcl5nng  in?  '9Jbb.  'OM.  2)än.  Sdimeb.  brang. 
3)cm  Öbcrbcutfd).  fd)cint  ba^o  Subftantiu  in  nnfcrer 
beutigen  ikbcutnng  eigtl.  frcmb  ^u  fein,  mie  c? 
bcnn  in  ben  alten  iBibelgloffarcn  uon  ?lb.  "i^ktri. 
Ib.  äBolf  1522  ff.  mit  „Gruft"  crflärt  mirb. 
3d)0U  .S>cluig  1611  Orig.  Dict.  Germ.  3.  1<»7 
tcnnt  fdion  nbb.  ■fver. 

ciacii  '.Jlbi.  mbb.  eigen  ai)'t>.  eigan  =  afäd)f. 
egan,  nbl.  eigen,  anglf.  cägen  engl,  own,  anorb. 
eigenn;  für  got.  *aigans  luirb  swes  gebraudit. 
2)a?  alte  3tbi.  eigen  ift,  mie  ba§  ableitenbe  n 
jcigt,  eigtl.  ^^art.  auf  -ana-  3U  einem  'otiü.,  ta^i^ 
aber  auf  bcm  ganzen  gcrm.  ®cbict  nur  a\i 
'4.U-ät.-^^räf.  in  ber  53ebcutnng  'bcfit3en'  crfd)cint; 
ugl.  got.  äigan  (äihani,  anorb.  eiga,  anglf.  ägan 
'baben'  (engl. loowe 'fd)ulbig fein')  —  ^rät.  anglf. 
ähle  engl,  oughl  'mun,  foU',  luo.Hi  nod)  anglf. 
agnian  engl,  to  own  '^u  eigen  baben,  befommen'. 
2)ic  bax-in  bcmabrte  2Bj.  gcrm.  aig  (aih)  au§ 
üorgcrm.  aik  ftellt  mau  ju  ber  ffr.  233];.  i«?  'bc= 


3u  abb.  egidehsa  geboren  nbl.  haagdis  hagcdis  |  fi^cn,   ^u   eigen    baben',   bcffcn  ^^Part.   i(,änä-s 


(£i(anb 


—    91    — 


Sintra^t 


(tQäna-s)  mit  bem  ()b.  eigan,  got.  *aigans  genau 
übcrcinfomint.  (Sin  mit  bcntalcr  ^tblcitung  gc= 
bilbctcci  Subft.  (got.  aigin  —  ailits  's^abc,  'öcfitj', 
n()b.  cht)  bcumbrt  n(ib.  ^rndit;  f.  bicv. 

©ilanb  ^)l.  mlib.  eilant  einlant  (d)  dl  'anein= 
liegcnbe§  öanb,  :vsn)cl'  (ugl.  mhb.  eilif  au?^  ai]i). 
einlif,  f.  elf);  ein  mit  bcr  Jöcbcutung  'cinfam, 
allein'  roie  in  Ginfiebler,  (Sinöbe.  ßngl. 
Island,  nbl.  eiland  finb  nnoerroanbt,  fic  gcfjörcn 
ju  2(u;  f.  bicfS. 

eilen  otm.  inlib.  mnbb.  ilen  a[}b.  ilen  i  illen  au^-' 
iljan);  ba3u  anglf.  ile,  nfiicf.  ile,  anorb.  il  (@cn. 
iljar)  '("vußfoljlc"?  miit  man  ba§  1  loic  jonft 
oft  alv  ^ntcnfioablcitung,  fo  crgicbt  firf)  bic  5(n= 
nabme,  bafj  a()b.  mljb.  ilen  au§  *ijil-  =  ejel 
fontrabiert  ift  unb  auf  bic  mcitüerbrcitcte  Sß^j.  i 
'geben'  jurücfgcbt;t)gl.  gv.  ievai,  lat.  ire,  ffr.  S^j.  i 
'gel)en',  aflou.  iti,  lit.  eiti  'geben';  f.  geben. 

ctlf  l  elf. 

©tincr  931.  ml)b.  eimber  ein-ber  a()b.  eimbar 
ein-bar  Tl.  Üf.  'Gimcr'  =  afädif.  embar  (emmar), 
mnbl.  emer  nbl.  emmer.  2^ic  älteftc  Sautform  vc= 
präfcntirt  al)b.  ambar  =  anglf.  ambor  ombor 
'©imer',  mag  foroobl  burc^  bie  '^(bleitung  djh. 
ampri  31.  unb  anglf.  embren  'Gimer'  aly  aud) 
burdi  bie  aib:^  bem  @cvm.  entlebntcn  afloo.  aborü 
aborükü,  poln.weborek.  prent;.  wumbaris'Gtmcv' 
beftätigt  mivb.  Tie  urbeutfdie  ^lorm  ambar  ibaraug 
nod)  öflreidi.  amperi  ift  frübc  ©ntlebnung  au§ 
lat.  amphora  (ampora  auinjef prodien,  ogl.  lat. 
elephant-em  =  gevm.  elpandus  unter  ®lfen  = 
bein).  2)ie  @nt(el)nung  l^at  glcid)jcitig  mit  ber  non 
Äcffel,  Äopf,  Jöecfen,  58ed)er  ftattgcfunben. 
^ic  jvonncn  alib.  eimbar  einbar,  afädif.  embar 
berubcn  auf  uoltc-etpmologifdier  Umgeftaltung  be^ 
Öebniüoi1§,  t)ieüeid)t  auf  2{ntcl)nung  an  Söj.  ber 
in  iöabve. 

eiiti  3öbbt^-  "i^)b.  (ii)i)-  ein  'ein'  (aud)  fdion 
im  3Ibb.  Tli)b.  unbeftimmter  SIrtifel)  =  afäd)f. 
en,  nbt.  een,  anglf.  an  (engl,  one  al»  9Jum.,  a 
an  al§  unbeftimnuer  5(rt.),  anorb.  einn,  got. 
ains;  ba§  gcmeingcrm.  ;^ablroort  für  ein?, 
uriprgl.  ibg.  oinos,  ba-o  mit  bem  lat.  flnus  urT.ier= 
manbt  ift  (ogl.  communis  unb  gemein),  ferner 
mit  attir.  oen.  afloo.  inü,  lit.  venas,  preuü.  ains 
'ein',  ßu  biefem  alten  9Jumcrale,  ba^  bem 
Ditibg.  auffälliger  SBeife  fvcmb  ift  (bafür  bie  aud) 
oennanbten  ffr.  eka,  apeft.  aeva  'ein'),  beroal)rt 
ba§  @r.  bial.  oivöc  'ein'  unb  oivri  'GinS  auf 
bem  25>ürfel,  3lf;'.    S.  Gilanb,  Ginöbe.  — 

ein-  2tbP.  am  mbb.  al)b.  in  5lbo.  'ein,  binein', 
moneben  in  gleid)er  Q3ebeutung  ml)b.  ahb.  in: 
bic  gcbebme  ,3orm  entftanb  aue  ber  fursfilbigcn, 
mic  bie  3?ermanbtfdiaft  mit  ber  Sippe  oon  in 
jeigt;  f.  bie^. 


etnanber  fd)on  mbb.  einander  al)b.  (in  i>m 
obl.  Äaf.)  einander  ^ron.  'einanber' :  eine  er= 
ftarrtc  ^^Juftutmenrücfung  be§  9'iom.  ein  mit 
einem  obl.  iiaf.  pon  anber;  5.  58.  abb.  sie  sind 
ein  anderen  ungelih  'fie  finb  einanber  (eigtl. 
einer  ben  anbcrn)  ungleid)'  —  zeinanderen  quedan 
'ju  einanber  fagcn'  (eigtl.  ju  —  einer  —  ben 
anbcrn),  ipofür  aber  mit  einer  auffälligen  ilon= 
ftruttion  im  3n)b.  aud)  zeinen  einanderßn  gefagt 
loerbcn  fann.  —  (Sinbccrc  a.  erft  nbb. ;  bie  2(n= 
nal}me,  bay  SBoil  fei  uolf5ctpmolovnfd)e  llmbiU 
bung  axK-'  juniperus,  ift  ^ur  (Srflärung  be-o  Jßortc§ 
nid)t  nötig.  —  (Einfalt  J.  ml)b.  einvalt  ein- 
valte  (-velte)  Jy.  abb.  einfalti  ,">•.  '(Sinfad)bcit, 
(Sinfalt'  =  got.  ainfal^ei  Jv.  '(Sinfalt,  (^ut-- 
mütigfcit':  5(bftraftum  ju  got.  ainfal|)s  'einfältig', 
abb.  mbb.  einvalt'cinfältig',roorau§  abb.  einfaltig, 
ml)b.  einveltec  5(bi.  'einfältig';  f.  falt  befonbcr§. 

GinßCttJcibc  dl  mbb.  ingeweide  (anglf.  innof» 
au§  *in\vä|))  9c.  '(Singemeibc',  bafiir  mcift  ge- 
weide  91,  ta^  and)  'Spcifc'  bebeutet;  nbb. 
cin=  für  mbb.  Tn  '^l•inncn,  innerhalb';  abb.  weida 
'Spcife,2i>cibe'.  Tarnad)  muBmitSingerocibc 
'gcfamtc  ^nljait  Pon  9Jtagen  unb  2)arm,  Saud)= 
inl)alt'  gemeint  gcroefen  fein;  pgl.  nod)  au§- 
meibcn  'ba§  (Singcrocibe  bcvau§nel)men';  f. 
SBeibe. 

einifl  5lbi.  mbb.  einec  (g)  abb.  einag  %b']. 
'cinjig,  allein':  31bleitung  Pon  ein.  —  Ginöbc 
Jy.  auy  mbb.  einoede  einoete  einöle  ^•.  'Q'xn- 
famfeit,  ßinöbe',  abb.  einoti  9?.  '(Sinfamtcit, 
(Sinöbe';  burd)  2(nlel)nung  an  öbc  bcfain  ba§ 
ml)b.  nbb.  SBort  bie  jc^ige  (Seftalt;  eigtl.  aber 
ift  -öti  im  al)b.  SBoil  abteitcnb  (pgl.  c'öeimat, 
99lonat,  2lrmut);  got.  *ainodus  (pgl.  mannisk- 
ödus  '93^cnld)lid)t'eit')  fcblt;  pgl.  anglf.  änad  iau^ 
dnöd),  afäd)f.  encxli  '(Siuöbc';  ba§  abtcitenbe 
-ödus  entiprid)t  bem  lat.  -ätus  (senatus  ma- 
gistratus).  —  etnfam  2lbi.  erft  nbb.  3(bleitung 
au§  ein  mit  bem  ©uffir  pon  l a n g f  a m ,  ip 0 n n e  = 
fam,  el)rfam;  f.  =fam.  —  föinficbcl  931  mbb. 
einsidel  einsidele  (aud)  fd)on  einsidelsere)  931. 
'(Sinfiebler'  ai)b.  einsidilo  einsidillo  '(Sinfiebler' 
3U  abb.  sedel  'Sig'  (f.  unter  fiebcln):  9cad)^ 
bilbung  pdu  gr.  uovaxo<;  =  monacus  f.  93t  önd). 

cinft  5lbo.  (in  ben  93la.  fet)lenb,  polfs-üblid)  bafür 
einmal)  ml)b.  einst  einest  ol)b.  eingst  SIbo. 
'einmal,  einft':  bunfle  3tbleitung  au§  ein;  bafür 
anglf.  fenescngl.  once  'einmal';  bem  entfpredienb 
aud)  a[]b.  eines  ml}b.  eines  'einmal,  einft';  pgl. 
abb.  anderes  änderest;  mbb.  anderes  änderst 
'anberÄ,  anberft'  abo  glcid)e  33ilbung. 

(Jintrntöt  ,i-  finümbö.  eintraht  A-r.  ja 
tragen,  roic  mnbl.  over  een  dragen  'über= 
cinftimmcn'  lel)rt.    2(llgcmcin  feü  Öutl)er  ein= 


ein5e(n 


—    92    — 


elenb 


trächtig,  iüäl)vcnö  Gcf§  53tbelbcarbcitung  1537 
unb  cbcnfo  btc  oüvitcr  noit  löS»)  bafüv  „einerlei 
Sinnee"  einlegen.    .s>eniid)  161G  ncvjciitnet  cv. 

cinjcin  "Hbl.  'Jlöu.  (ba^iiv  fd)iüäb.  baiev.  ein- 
zächt)  ml)ö.  einzel:  nad)  (^.  Sicoev'o  UnujcftaU 
tung  für  [)äufigcrc§  unb  älieveS  einlütze  al)b.  ein- 
luzzi  'cinseln,  allein';  bei"),  einlitsix,  baicr.  aaletsa, 
tivol.  ainliUse  'cin5cln'  luevbcn  nieift  in  bcv  '^cv^ 
binbung  mit  3d)ul)  (öegcnfatj  ein  "^ciax  3d)ulie) 
gebraudit,  aber  tbi'uing.  oberfädif.  eelits«;  (älitsx) 
'unücvbciralct'  aiiv  ml)b.  einlützcc  uibb.  ein- 
luzzü)  'unüeibeivatet'.  Tac-  siueite  3Bovtclemcnt 
gcl}ört  ju  nl)b.  öooö  (aljb.  hlio^^an):  Ql)b.  ein- 
luzzi  'rocifen  2oo»  allein  baflcbt'.  33gl.  aud) 
anorb.  einhlitr  'cinjcln'? 

cinjifl  5(bi.  inl)b.  einzec  'cinjcln':  2ßeitcr= 
bilbnng  jn  a[)ii.  einazzi  rJtbo.  einazzem),  bei'fen 
zz  ableitenb  ift,  luic  in  cntfig  (ugl.  gr.  kputt- 
Tctbioi;  mit  uemianbtem  Suffii"). 

(Jiö  ^J}.  mt)b.  al)b.  is  Ti.  —  nbl.  ijs,  anglf. 
is  engl,  ice,  anovb.  iss  'Qiv  (got.  *eisa-  iel)lt 
jufällig).  5hif5erbalb  bc-J  @erm.  fcblt  eine  biermit 
ibcntifd)c  '-8ejeid)nung.  £b  mit  Gifen  (3B3.  Ts 
'glänsen":")  obcv  aueft.  isi  ('Gii-'*?)  ocrmanbt,  bleibt 
fvaglidi. 

t  Gic'bctn  '')l  ein  norbb.  Sort  (f  d)on  bei  i">cm)d) 
lOlU  üev3eidntet  I :  ani-  nbb.  isben  mnbb.  isbön 
'.sMiftbeiu'  —  nbl.  ijsbeen  ischbeen  ''i^fanne 
am  .öüftbein',  anglf.  isbün  9)1.  ^O'o  ciitc  Ölieb 
bor  oiMü"i"icn)e^ung  jdjeint  ein  Subftantiu  isa- 
'®ang,  t>av  (?)cben'  ju  entljaltcn,  bcm  [id)  ffr. 
C5a  9)1.  'bav  .s>incilcir  ucrgleidjt. 

(Jifcit  9J.  mbb.  mnbb.  isen  lisern)  al)b.  isan 
isarn  9i.  —  nbl.  ijzer,  anglf.  isorn  iren  engl. 
irun,  anovb.  isarn,  got.  eisarn  '©ifcn'.  53c5icbnng 
JU  öiö  bleibt  fraglid);  am  näd)ften  ftcbt  altir. 
iarn  'Gifcn'  (für  *isarno-),  roorauö  anorb.  jarn 
(bän.  jsern,  fd}tueb.  järn)  cntlcbnt  ift.  2Beniger 
rid)cr  ift  5yerivanbtfdiaft  mit  abb.  er,  got.  aiz, 
lat.  aes  '&^'.  Tav  ablcitcnbe  r  bcr  älteren 
©ortformen  benuibvt  nbb.  eifern,  bem  mbb. 
iserin  i.sernin  abb.  isarnin  'Jlöj.  'aiK-'  (5-ifcn'  ju 
(3runbc  liegt. 

eitel  'Hb],  mbb.  itfl  abb.  Ital  'leer,  lebig, 
eitel*  =  afäd)f.  idal  'leer,  nidnig',  nbl.  ijdel, 
anglf.  idel  'leer,  nnnü^,  rücrtloi?'  engl.  idlo. 
Tic  uiiiirgl.  ^kbentnng  bev  "Jlbj.  mar  uiellcidit 
'leer* ;  gebt  man  aber  uon  'glänjenb'  ab?  (^ih-unb 
bebeutung  aii>?,  fo  ergiebt  fid)  ;',ufammenbang 
mit  gr.  aieiu,  ffr.  2B,v  idli  'flammen'. 

(Jtter  9J.  mbb.  eiter  abb.  oilar  (eittar)  91. 
'@ift*  (bcf.  ticrifdjcö);  got.  *aitra-  fcblt;  altc^ 
tr  bleibt  im  ^■>b.  unocrfdiobcn  (f.  treu,  Ctter, 
jittcrn).  33gl.  mnbb.  mnbl.  nbl.  ctter,  anglf. 
ättur  attor  engl,  alter  'Giter,  (3ift*,  anorb.  eitr9t. 


Saju  eine  9Menfonn  o^ne  ha?-'  ablcitcnbe  r  (got. 
*aita-)  in  abb.  mbb.  ei^  (alcm.  eisse,  baicr. 
aissen)  9)1.  'Giterbcule,  ®cfd)uiür'  mit  rcgel= 
mäniger  33crfd)iebung  uon  t  ja  ??.  2)ic  germ. 
Stämme  aita-  aitra-  'giftigcio  (5efd)iuür'  gc= 
börcn  JU  gr.  oibo<;  —  oib|na  9i.  '©cfdjroulft' 
—  oibduü  'fc^rDcIIe' :  alfo  ibg.  2ßj.  oid. 

(Jfe(  9)1.  ein  nbb.  2Bort  (fo  in  ^ommcrn 
üblid));  .\>eloig  IGU  Orig.  Dict.  German.  3. 104 
gibt  Gfel  alö  nbb.,  (5cfel  als  bod)bcutfd).  9ibb. 
Okel  [an-:-'  germ.  *aikla-),  ba§  bcm  anglf.  äcol 
'erregt'  cntfpridjt,  finbct  fid)  bei  ßntber  a\-i  (Sfel 
unb  (5cfcl;  ba§  mb.  (Srfcl  (au§  *aikkla-  cnt= 
ftanbcn)  mar  in  Cberbcntfd)lanb  nnbefannt,  mic 
bcnn  Öutbery  ßcfcl  in  bcr  '-öibelübcrfcljung  in 
Ib-  '^om  «aflcr  «ibelgloffar  152:-;  burd)  „ffiaU 
gung,  ä'Biberunll"  überfetjt  unb  in  bcr  oürd)cr 
'•iiibolbcarbcitung  lö:!!)  tmrd)  „Unmillen,  ©renel, 
Unluft,  i>crbriuV'  unb  in  i&d?-'  iöibclbcarbcitung 
1537  burd)  „Öreuel,  (brauen,  '3lbfd)cu"  erfc^t 
roirb  (nod)  je^t  fd)mäb.  Tauten,  öbälcn, 
5(argau  ©rufe  für  '©fei').  SSBabrenb  .s>enifd) 
1G16  unb  3d)ottcl  1GG3  Gcfcl  ücr3cid)nen,  gilt 
feit  Siebe  IGSG  unb  Sticicr  1G91  Gfcl.  5(uf= 
fällig  ift  mnbb.  echelen  egelen  'cfeln'  (götting. 
eiche!  91.  '&cV).  Ta§  3Bort  fd)eint  mit  bcifel 
3ufammen  3U  bi^ngcn,  mit  bcm  cv  fid)  gcogra^ibifd) 
ergänzt.  3>on  bicfer  Si^ipc  bürftc  fern  ju  bitten 
fein  eine  germ.  3Bj.  erk  'fid)  crbrcd)en'  in  alt= 
oberb.  erkele  'efeln'. 

t  (Stcluamc  9)1.  'Spi^name'  ein  nbb.  2Bort, 
luofür  mbb.  ä-name  eigtl.  'Unname' ;  au-o  nbb. 
(ikelnamc;  ugl.  fd)meb.  üknainn  'Spitjuame', 
anorb.  aukanafn  'iöciiuame,  ounamc' :  ju  germ. 
är^3.  auk  'mcbrcn'  f.  aud). 

eflatant  'M'].  feit  Speranbcr  1727  (=  „()cii"= 
lid),  anfcbnlid),  uortrefflid)")  rcgiftricrt:  au'a  frj. 
eclatant  'bell'. 

t  ©Ibö  9)1.  '3d)man'  ml)b.  oll)e^  abb.  elbi^ 
albi^  —  anglf.  ylfetu,  anorb.  clptr  olbtr:  germ. 
albil-  (albut-)  '3d)iuan'  urocrmanbt  mit  aflou. 
raff,  lebcd!  '3d)iuan'.  ou  0)runbe  liegt  ein  ibg. 
^?lbi.  für  'mcitV  (=  lat.  all)us);  ogl.  Dftboff,  3bg. 
,lorfd)gn.  ><,  G4. 

(&IA),  (Jlen  f.  GIcnticr. 

Glefnut  f.  Glfenbcin. 

clcflnut  'Jlbj.  au'5  fr3.  elegant  'gcmäblt,  fein'; 
in  .s>ci)nal3'  A>anbbud)  1775  3iicrft  ucr3cid)nct.  — 
(i'lcftrtu.i  fd)on  in  .s>cHiuilbv  Dicliun.  1G20:  au» 
lat.  elegantia  refp.  fr3.  elögance. 

(Clement  ')l  feit  .s^enifd)  IGIG  unb  58.  £-»cu= 
polbv  Dielion.  1G2U  gcbud)t;  fd)on  in  mbb.  o^it 
cntlcbnt  an?-'  lat.  elementum  'Örunbftoff*. 

elcnb  5(bi.  mbb.  eilende  5(bi.  'unglücflid), 
iammerooll,  in  frcmbcm  Canbc  bcfinblid),  ucr= 


Gfeiiticr 


—    93    — 


(SHenbogen 


tanut'  ai)b.  eli-lenti  'ücvbannt,  in  bcr  Jvrcmbc 
bcfinölid),  fvcmb,  au-JÜinbifd)'  =  afäd)f.  eli-l(;ndi 
'auölänbifd),  frcmb'.  Saju  i>ivi  ^IbfU-attum 
Glcilb  ^}i.  llll}b.  eilende  abh.  eli-lenli  ^i.  'iscr= 
liauuuuii,  ATcmbc,  lUuvlaub'  (ml)b.  aud)  '^Jiot, 
Inibi'al,  ©Icnb'  al)b.  aiuh  'C^cfanticnjdiaft')  ~ 
<tfäd)f.  elilendi  ^Jc.  %n"oiiibc,  3luylaiib'  {vc\l.  Die  cf  c 
unb  ml)b.  iniende  ',s>cimat'  unter  3(nö(anb). 
Ü)runbbebentnnii  be^o  5(bi.  ift  'in  fvcntbcut  Üanbc 
ficfinblid),  aiiv  frcnibcin  Öanbc  ftanuucnb'  (ui^I. 
GlfaB  fvül)  miat.  Alisatiajii  Ql)b.  Elisa^^o  ci^itl. 
'^öciüobncv  bcy  anbcrn  §i()einufcr§' ?).  @ot. 
uljis  'anbcvcv'  ift  bcin  lat.  alius,  (\v.  aXXoc,  (für 
«^joi;),  altir.  alle  'anbcrcr'  uruerroanbt;  vc\l 
bcu  biv^u  c\,ci]öna,cn  ©cnitio  ni)b.  ancjlf.  elles 
'anbcrö'  cni^I.  eise.  2)cr  'i)3ron. -Stamm  alja- 
wurbc  fd}on  früf)  burd)  anpera-  (unter  anbcr) 
ocrbräuijt. 

(gicnticr  91  mipral.  Glcnb;  ügl.  bie  frül) 
nl)b.  Äamciticr,  '^Uintcrticv,  ligcrticr  für 
'itamcr  ufm.  (f.  aud)  i^hirmeltier  3)^ au Iticr 
unb  Üicnntier).  Sd)on  im  1G./17. 3til)i'l).  fteljen 
(£lenb  unb  Glenticr  neben  einanbcr,  3.  53. 
bei  DJZaalcr  1561  Gücnb  Gllenbtl}icr;  bei 
,'pcmfd)  1G16  6Ienb  ©Hentbicr  (au§  bem 
9i()b.  ftammt  frj.  elan).  Ta»  !©oi1  bcruljt  auf 
lit.  elnis  (altlit.  ellenis)  '\Mrfd)'  =  aflou.  jelenl 
'.sSiiid)',  1V03U  afloD.  lani  °,sMrfd)ful)'  auy  *olnia, 
foiuic  qv.  iXXöc,  \s>irfd)falb'.  2)ic  cd)taenn.  Se= 
iiennumj  be^  Glentierg  mar  (S(d)  =  mbb.  eich 
elhe  a()b.  elaho,  angif.  eolh;  hüv  entfpred)enbe 
auorb.  elgr  (auä  genn.  *algiz  =  oorgcrm.  *alkis) 
bcrft  fid)  mit  bcn  alces  bei  Güfar  Bell.  Gall. 
(baju  ruff.  los!  au§  urflao.  olsi  =  ibg.  alki). 
3m  Sfanbin.  ogl.  nod)  fd)iücb.  norm,  (bial) 
brind  "ßlenb  ==  meffap.  ßpevbo^  ^'öirfd)^  lit. 
bredis  'Glcub'. 

6If  d)}.  —  ©Ifc  5.  ben  iK>öi1crbüd)ern  be§ 
17./18.  3a^)vl}§.  nod)  fremb  unb  aUi  (Slfc  [y. 
'3d)u^geift'  juerft  t)on  9[)h)liu^  1777  in  i-^amil^ 
ton5  3}Mrd)cn  S.  54S  (feit  (Eampe  bann  adge^ 
mein)  Der3eid)net.  ^4^rätonu§  1666  Anthropo- 
demus  ©.  3.  4  fennt  elve  aly  eng(.=ffanb.,  aber 
nid)t  aU  beutfd).  Tic  5(ufnal)me  bei^  SBortcv 
fuüint  an  iBielanbo  Überlegung  von  3l)afc= 
fpeorc§  '3ommernad)t-Mraum  1764  unb  an  .s>cr= 
bcrs  3?o(fÄiicbcr  1774  (®erfe  25,  42)  an;  I)äufig 
in  ©ielanbi-  Cbcron  1780.  (S§  ftammt  ou§ 
engl,  elf  =  anglf.  seif  (f.  unter  21  Ip). 

elf,  eilf  9ium.  m()b.  eilf  eilif  einlif  abh. 
einlif  (ba()er  tirot.  nod)  aindlif)  =  afödif.  elle- 
ban  (für  enliban),  anglf.  änleofan  a?ndleofan 
(für  oenleofan)  engl,  eleven,  anorb.  ellifu,  got. 
ainlif:  3nftii»i»enfegung  au§  got.  ains,  I)b.  ein 
unb  bem  ßlement  -lif  in  sraölf  (got.  twalifj. 


3}on  bcn  auncrgcrm.  3in-ad)cn  bcfiijt  nur  ba§ 
Öit.  eine  cnti>red)enbc  'Bilbung;  ugl.  lit.  venö- 
lika'clf—  tvylika'3iuölf'—  trylika  —  keturiölika 
(fo  bli  'neun3e()u'  3äl)[enb).  2)ay  f  be§  beutfd)en 
2Boi-te§  ift  iyerfd)iebung  au§  k  nnc  in  SBoIf 
(XÜKoq).  2^ie  ^ebcutung  bev  smcitcn  Homiiofi= 
tionÄe(cmcntc§,  bae  im  C^erm.  nur  in  bcn  oa[)(eit 
elf  unb  311) ölf  begegnet,  iftunfid)er.  l1Jan  beutet 
bie  bem  Öit.  unb  @erm.  3U  (Srunbc  liegcnbc 
oufammenfetjung  auv  ber  ibg.  2Ö3.  lik  'übrig 
fein'  (f.  (eil)en)  unb  faßt  elf  aU5  'cin§  barübcr'. 

GIfcnbctit  dl  (unter  2{n(e()nung  an  (SIe  = 
fant)  ml)b.  helfenbein  (fo  and)  nod)  im  16./17. 
vsabrl).)  al)b.  helfantbein  dl.  eigtl.  'GIefanten= 
fnod)en'  (ngl.  53 ein).  (Sin  an^^  iat.  elephas 
elephantem  entlebnte§  genn.  *elpandus  (mit 
llmgeftaltung  be§  ©uffire^  nad)  got.  ulbandus 
'i^amcel',  anglf.  wesend  '2Bifunb'  —  {)röwend 
'Sforpioix')  3eigt  fid)  in  anglf.  elpend  ylpend 
=  al)b.  elfant,  ba^  meift  al§  helfant  crfdieint; 
bai-  h  oon  al)b.  helfant  'SIefant'  ift  german. 
oufa^;  über  gcrm.  p  =  lat.  ph  in  Sebnroorteu 
f.  ©im er.  ^luffäüig  ift,  bat^  bie  roman.  Spradicn 
für  'Glfenbein'  lat.  (ebur)  eboreus  üenrcnbcn, 
obne  baii  bieg  in§  ©crman.  gebrungen  ift  (ital. 
avorio,  fr3.  ivoire,  iüol)er  nbl.  ivoor,  engl,  ivory ; 
banebcn  f;ian.  marfd,  portug.  marfim);  aber  og(. 
aud)  afr3.  olifant  'Glefant,  Glfenbeini}orn',morau3 
mittctengl.  nbl.  olifant  '(5Iefant'. 

Güte  5.  feit  od)eibncr  1695  ücr3eid)nct  = 
fr3.  eilte  (3U  lat.  eligere)  'bas,  -JhiÄgeroäblte'. 

GIiEtr  %  feit  Aöenifd)  1616  unb  3d)otteI 
1663  r)cr3eid)net,  im  16./17.  3af)rl).  al§  ald)t)= 
miftifd)eo  2öort  (=  arab.  el  iksir  'Stein  ber 
Steifen,  d)emifd)ey  53inbemittel')  geläufig  3.  ^. 
bei  5L)Jat()efiuy  in  Sarepta  1562  unb  Ibunteuffer 
1578  A>iftor-ia  unb  i8efd)reibung  3.  49  —  Ono- 
mast. 3.  22. 

6Ue  iv.  mbb.  eile  eine  al)b.  elina  (unb  elin) 
5.  'GIIc'  =  got.  aleina  (Dcrfd}riebeu  für  *alina?), 
anorb.  oln,  anglf.  ein  engl,  eil,  nbl.  el  eile: 
alle  in  ber  Jöebeutung  '(alle',  bie  au§  eigtl. 
'33orberarm'  entftanben  ift(t)gl.  Jvuß/  Spanne, 
iinllafter  a[6  3Dlanbeftimmungcn).  2^a§  SBort 
ift  in  ber  (^eftalt  olenä  im  :3bg.  nod)  foitft  be= 
mal)rt;  ogl.  gr.  lüXevri  '(Ellenbogen,  3lrm',  lat. 
ulna  'Gllenbogen,  Sinn,  Glle',  altir.  uile  (au§ 
*ülinä  ölena  =  got.  aleina?).  Sfr.  aratni, 
afloD.  laküt!  {an^  ^olküti),  lit.  ölektis  ulektis 
'(Sllenbogen,  ßlle'  liegen  biefen  SBoilcn  ferner, 
3eigcn  aber  aud)  ba^  gcmeinibg.  ole-  (bü3U  nod) 
-äljic'l).  3(u§  germ.  *alina  ift  bie  rom.  Sippe 
Don  ital.  alna  (fr3.  aune)  '(glle'  cntlebnt. 

eUcnboßcn  Gllbogcn  d)}.  mbb.  elenboge 
at)b.  elinbogo  Tl.  '(Süenbogen'  =  nbl.  elleboog, 


euer 


94 


(SnbiDte 


anglf.  elnboga  engl,  elbow,  anorb.  olnboge  Tl. 
'dUbogcn':  eigtl.  '3lrmbtcgung'. 

Gücr  f.  Grie.  —  ©Ifcbeere  bc§gl. 

■i-  (Jlrifec  /"v.  crft  friil)  nlib.  Xie  in  @cüncr= 
^orer§  ^iidibudi  1575  531.  159  aU-  meif5n.:mebcr= 
jädif.  aufgcfübrtc  33cncnnung  begegnet  feit  ^eucev: 
Gber  (155G)  G  7  nnb  inirb  feit  .\>enifd}  IGIG  nnb 
Sdiottcl  1663  tton  ben  ©inierbüdiern  nerjeidinet 
C-Öelcg:  ^ob.  Titm.  ©iteberg  15s;5  .sScimfabrt 
be§  .C->errn  mnebcrid)  ©illiclm  H  III  b).  2)a§ 
2i[>ort  ift  in  Ibüringen,  Cbeiiad)fen,  ßrjgebirgc, 
Sdilefien  üblidi  (fdilcf.  eldritse).  ^m  roeftlidien 
5Ü^ittelbentfdiIanb  begegnet  bafür  in  einem  3?ofa= 
bular  be^'  15.  ,^salirh'?.  erlitz(  =  n)cttcrauirlitsa). 
üiefe  l>tebenfonn,  mo.nt  nodi  am  .'önvj  Güer  = 
ling  nnb  baier.  Grling  (=  a(}b.  mhb.  erlinc). 
cmieift  i^ertvanbtfdiaft  mit  6  r  I  e  —  ©  I  ( e  r.  — 
Cbcrb.  Snnontima  finb  baicr.  =  öftreidi.  elfäf;. 
pfrille,  fdjrcäb.  pfelle;  in  ber  Cbcrlaniilj  botr- 
fi§l  blut-atsl,  lueftfäl.  grimpel,  nad)  öenncr 
58ambele  unb  in  ^imdi  i"^arlüdilc,  in  StvatV 
bürg  9.11  ül ling. 

(Alfter  A:  m()b.  egelster;  bie  ncrminclnben 
£'aiaformen  finb  eistet  im  Dltittclfränf.  (:){em= 
fd)eib  ')ioneboi'f)  fornic  eilster.  (v  Ift  er  bürfte 
bic  obciiädif.  ii'autfonn  fein  (bafür  im  Gr^gebirge 
älastr,  in  ber  Cberlanfi^  nnb  in  Sdilefien  älastr 
aglastr  Sölastr,  legtereö  =  fiebcnbiirg.  äalästr 
(neben  elstr  ielstr).  ,')m  9Jbb.  übeninegcn  jvor= 
mcn  mit  h  im  5(n(ant:  CftfricSl.  hiMcstr.  3(ngeln 
Titmarfdicn  .\>oIftcin  Werflenbnrg  heistr.  '^j^om: 
tncm  ÖitJlanb  luf-str.  aber  meftfäl.  iekstr  =  nbl. 
ekster.  5lm  9(}Jittehliein  nnb  in  .sSeffen  bcrrfdH 
9t ^cl,  bai-  mol)I  bnrd)  *agzol  auf  abb.  agazza 
'Giftet*  jurürfmeift.  Tafür  im  Sdiroäb.  baets 
k*ger§  (häts  in  Coburg),  im  Aränf.  ."öenneberg. 
oud)  älskr;  im  33aier.-Cftreidi.  alstrn,  in  ber 
Sdnuei,^  ii-gerst,  in  lirol  ägerste.  —  ,"sn  al)b. 
3cit  gilt  ajralstra,  ba^y  mit  ahb.  agazza  'Gifter' 
unb  anglf.  agu.  anbb.  agastria  'Gifter'  ju; 
fammcnbängt  lan«  germ.  agatja  =  al)b.  agazza 
ftammen  ital.  gazza,  frj.  agace);  in  mbb.  ;>eit 
aglaster  agelster  egelster.  fiutbcr  bat  31  g  l  a  ft  e  r , 
fonft  im  16.  ,^\alirb.  3(galaftcr.  Csm  is.  3alirl). 
roirb  bie  Sdircibnng  31  Ift  er  beoorjugt;  bie 
3d)rcibuJtg  Gift  er  begegnet  fdion  im  16./17. 
,^iabrb.    i'gl.  iörninier  Muhnc-  ,)f.  34,  :i44  ff. 

(Altern  '4M.  mbb.  ( feiten i  eitern  altern  abb. 
elliron  (altron)  ^-M-  'Glteni*  =  aiäd)f.  ekliron. 
nbl.  ouders  mnbl.  oyderee,  anglf.  eldran  yldran 
'Gltcm* :  ber  blof;  im  2Pcftgerm.  jnr  Snbftantiiv 
bcbcutnng  crbobenc  4?lnr.  be*  .^omrar.  non  alt. 
;^sm  3lnglf.  mirb  ber  jngebörige  Sg.  yklra  al§ 
'SPater'  gebraudn;  ogl.  megen  ähnlidier  *-i<ebeu= 
tungscntmicflung  f.  .v\err  nnb  ^'sünger. 


empfangen,  cmöfiubcn  f.  ent. 

cmDftnbfom  3(bi.  „ein  ncnc^  SBorl,  ineld}e§- 
in  fur.^cr  ocit  febr  befonnt  gemorbcn  ift"  ^^emia^ 
1776  .s>anbbud}  S.  254,  bann  and)  oon  3Ibelnng 
unb  Gampc  uerjcidinct:  con  fieffing  gebilbet, 
ber  e§  al§  Übeiie^ung  bc§  engl,  sentimental 
für  53obe,  bcn  Übcrfe^er  non  Sterne?  iKoman 
„3)oricfÄ  emiifinbfamc  dhxk"  1768  non'dilug. 

cnUJOr  3Ibo.  mbb.  enbor  enbore  aljb.  in- 
bore —  in  bore  'in  bic,  in  ber  .V>öl)e':  c)ufammen= 
fügung  ber  'Sßrävof.  in  mit  bem  3)at.  oon  abb. 
mbb.  bor  'oberer  Diaum*  (abb.  and)  'Jrift'), 
beffen  Urfinutng  bunfel  ift.  33ern)anbt  mit  abb. 
burian  mbb.  bürn  'erbeben'  unb  ju  emiiören. 
Tqv  p  bev  nhb.  SBortcö'  bcrubt  auf  einer  früb= 
nbb.  91linelform  entbnr.  uioraus  fid)  entpor  — 
emiior  ergeben  muntc.    inil.  ba§  flg.  2öort. 

©nmorc  (V.  bafür  im  17.;18.  ^sal^xi}.  Gmpor  = 
tirdie,  älter  iöorfirdie,  ba§  fd)on  feit  bem 
53eginn  be§  14.  3abrb§.  (mbb.  borkirche  — 
alemann,  borkilche  urfunblid)  1303)  be^^eugt 
ift:  ju  mbb.  bor  'oberer  9?aum'  aud)  in  nbb. 
e  m  V  0  r. 

empören  o^m.  mbb.  enbccren  al)b.  (nur  cin= 
mal  be3eugt)  anabören  'erbeben';  ba.^i  mbb. 
bor  Tl.  'Irot?,  Gmiiörung'.  2^a§  3tm.  ift  bnrd) 
Sutber§  i8ibelfin-adie  allgemein  gemorben;  9Ib. 
'^ctriii  53aflcr  53ibelgloffar  1523  überfetjt  e§  nod) 
alö  niditfdimei^.  (mit  „erbeben,  ftreunen").  G§^ 
bangt  mit  abb.  burian  'erbeben'  (f.  empor) 
5ufammcn  unb  bebeutet  eigtl.  'erbeben  madien'. 

emfig  3lbi.  mbb.  om;^ec  ein7,ic  abb.  ema7^7,ig 
emi:5^ig  (and)  mit  tz)  'beftänbig,  bcbarrlid),  fort= 
mäbrenb*;  ba§  3d)niäb.  3tlem.  fagt  flcifjig  an 
©teile  be§  feblenbcn  emfig.  3(bleitung  mittclft 
be'5  Suffirey  -ig  an§  al)b.  em\^  (mbb.  eme^- 
lichei.  oufammcnbaug  mit  5}^uf!c  ift  fraglid), 
ba  ein  ä-  alö  ein  betontem  '•^U-dfir  germ.  nid)t 
nad)aieiybar  ift.  ^lidn  ucrmaubt  ift  anglf.  ;eme- 
tig  enitig  'frei,  leer'  engl,  einply  'leer'.  Gbcr 
bürfte  bie  meftgerm.  53c5eid)ining  ber  9lmeifc 
(f.  bie§)  3u  emfig  in  iöejicbung  ftel)en. 

(?nbc  %  mbb.  ende  al)h.  enti  5m.  9?.  = 
afäd)f.  endi  Tl.,  nbl.  einde.  anglf.  ende  engl, 
end.  anorb.  ender  ende  91?.,  got.  andeis  Tl. 
'Gnbe'.  Ter  gemcingerm.  Stamm  andja-  au§^ 
norgenn.  antyi'»-  fd)licnt  fid)  an  ffr.  änta-s  9J?. 
'©renje,  Gnbe,  'Kanb,  Saum',  altir.  6t  (an^ 
anto-V)  'Gnbe,  SmBc';  formell  ftel)t  ffr.  antya 
'letzter'  näbcr. 

(Snbiuie  a.  nad)  ital.  endivia  dat.  intibus 
=  frj.  cndive  fd)on  im  13.  ^flbrb-).  2)ic  Gnt= 
Icbnung  fanb  um  1.5<Ki  fiatt;  iöelegc:  93ogtcr 
15;J1  3lrt3nei)=53üd)lin  «1.  10;  9tt)ff  154(J  Öat= 
rocrgcn  ^1.  45;   Gonr.   Öcfmcr  1542   Catalog. 


eng 


—    95    — 


(Sitte 


Plantar.  331.  45.  ©eit  dJlaakx  1561  rciib  c§ 
■alliicmetn  ucrseidinct. 

Cttß  3lbi.  m()b.  mnbö.  enj;e  al}b.  engi,  ältcftc 
(}orm  angi  =  ßot.  aggwus,  anovb.  ongr  (feiten 
ongr)  'cuiic',  auiilf.  enge,  nbl.  eng:  auS  bcr 
and)  in  ^(ngft  (f.  aud)  baniie'  erhaltenen  ocrni. 
2B3.  ang,  ibiv  angli;  &aju  vo,\.  auf;er  tat.  angustus 
angustiae  angero  nod)  ffr.  ai'ilui  'enge'  —  di'ihas 
t)L  'Gnge,  "öebrängniy',  ajloo.  azükü  'enij%  gv. 
•ÄTXiw  '3ufd)nürcn',  armen,  anjuk.  ir.  cumung 
'enge'. 

cngaatcrcn  S^m.  feit  Stieler§  oettung§luft 
1G95  rcgiftnert  =  fr^.  engager  'ocrpfänben,  ücr= 
;iflid)ten';  f.  nod)  @age. 

Q:n^d  d)l.  mlib.  engel  Ql)b.  engil  ältefte 
^yorin  angil  i1}.  'ßncjel'  =  afnd)f.  engil,  nbl. 
engel,  anglf.  engel  (aber  niittclcngl.  aungele 
•engl,  angel  2el)niüort  au§  afranj.  angele  = 
frg.  ange),  onorb.  engell,  got.  aggilus  9)1.  '©ngcl'. 
Tk  über  ba?-  gan.^e  gernt.  ©ebiet  (ogl.  and) 
altir.  aingel)  ücrbrcitctc  Sippe  ftammt  an^  bem 
flleid)bcb.  lat.n'om.  angelus  refp.  gr.  äTTe^-o<; 
€igtl.  '53otc'  lin  ber  Septuaginta  alc-  Übcrfe^nng 
ron  t)cbr.  maläk  gebraud)t).  2)cr  2Öeg  ber  Gnt= 
lebnung  in§  ©ernian.  lätjt  fid)  nid)t  mit  Sid)er= 
I)cit  ermitteln;  r)ielleid)t  tam  ba§3Bort  gleid)3eitig 
mit  ;^trd)e  auv  bem  ©ricd).  (ugl.  lenfel), 
bod)  ift  and)  Gnticbnnng  aui-'  bem  öat.  möglid), 
mie  frj.  ange  =  ital.  angelo  '©ngef  äeigcn. 

Gltöerliltö  Tl.  ml)b.  enger(l)inc  al)b.  engi- 
rinc  (g)  Tl.  'Tlabc,  2Burm,  jvinnc' :  biminntioc 
Dlbleitung  3U  al)b.  angar  angari  ml)b.  anger 
enger.  2;ie  ^onn  ©ngering  l)at  fid)  nod)  in 
33aiern  gcl)altcn;  in  bcr  Sd)mci3  gilt  „5(nger 
^ngcr  Sngeii  Gngcind)"  (9}laalcr  1561  ^ngcr, 
@c6ner=(3"orer  Jyiidibnd)  Gngerid)).  ^n  Sd)lc= 
fien  Cbeilad)fcn  Cberlanfiß  nnb  im  (Sr3gcbirge 
giltGnberlc.  ißal)rfd)cinlid)  finb  lit.  anksztirai 
'Rinnen,  ßngcrlingc',  poln.  wegry  'i^inncn' 
urucrmanbt;  anberfeit§  liegt  and)  gr.  ciKupi 
'3JUlbc'  nal)c. 

(gntcli  Tl.  '5uf5fnöd)er  (in  SBeftfalen,  Cft= 
frieelanb,  DJkdlenbnrg,  35orpommern  foinic  in 
Q3aicrn  unb  lirol  munbartlid)  üblid) ;  in  Ibünngcn 
bafür  knorrn  dl.,  in  Sd)n)aben  knöd  knedle) 
ml)b.  mnbb.  enkel  al)b.  enchil  anclial  dUl.  mit3al)l: 
rcid)en  altererbten  3cebenformen,  bic  bic  5tbleitung 
€rfd)iüeren.  ilnorb.  -  okkla  3i.,  anglf.  oncleow 
^.  (engl,  ankle),  mnbl.  anclau  =  al)b.  anchläo 
'5uf5fnöd)el'  repräfenticren  bie  ältcftc  SBortform : 
fie  legen  irgenb:üeld)e  53e3iel)ung  3n  ftlanc  nabc 
(ogl.  anglf.  ondcleow  für  oncleow)?  ©d)imcrng 
ift  ba§  3}crl)ältni§  oon  al)b.  enkil  anchal  3n 
anchläo  nnb  ibre  meiterc  iöc3icbung  3n  m[)b. 
anke  Tl.  '&cknt  am  iymi,  Öcnid'   i^nod)   jegt 


ift  %ntc  in  obcrb.  mb.  9Jhinbart  58e3eid)niing 
für  ©enicf,  9iarfen)  unb  abb.  encha  J.  (an§ 
ankja)  '8d)enfel,  ^öeinröbrc'.  33icllcid)t  finb  ffr. 
anga  '©lieb'  —  afigi'iri  '5"i"flcr'  tjcrraanbt. 

(Jlltcis  Tl.  '^uxHtxnb'  mbb.  enenkel  cnin- 
kel  T}.  fpätabb.  eninchili  5i.;  bie  53ilbnng§= 
mcifc  auf  -inkel.  -inkli(n)  ift  biminutio  mie  in 
abb.  liuoninklin '.s^übndien'  —  lewinklin 'flciner 
Söiue'  (f.  unter  .sMnfcl  unb  frübnbb.  53irtcl 
unter  !öär)  unb  in  anglf.  scipincel  'fleineä 
©d)iff'.  @ruubraoi*t  abb.  ano  =  3ü)n;  (Snfel 
alfo  '@roJ5uäterd)en'  (äbnlid)  lat.  avunculus 
Xbcim'  =  '@ronoätcrd)en'  3U  avus);  um  16'TJ 
begegnet  aud)  pereiu3elt'i}l  b  n  lein  'Gnfel'  (itönig§= 
berger  a>otabular  156^  «1.  S.  Illb  Ulla  (Sn  = 
lein).  5luf;er  ber  Sippe  üon  21  bn  pgl.  nod) 
afloü.  vünukü  'Gnlef.  3"t  16./17.  ^abi-'b-  bc= 
gcgnct  für  'QnkV  nod)  Dicffe,  ba§  mit  lat. 
nepos  ha^  dltcfte  ibg.  2Öoi1  für  '©nfcl'  ift. 
3m  Cftfränf.  (Sonneberg,  2(nsbad),  Coburg)  be= 
ftebt  nod)  diclür.  f.  unter  2)ied)tcr.  ^sm  dlhb., 
mo  nur  (SnfeU  polfv-üblid)  ift,  gilt  ^inbSfinb 
unb  ©rotifinb  {ba^i  DSb.  belegt  aud)  illein  = 
finb).  Sutbcr  bat  feiten  Gnfcl,  meift  ^teffc 
unb  ilinb§finb,  bie  9iürnberger  58ibel  ron 
1482  unb  5[)iatbefiu§'  Sarcpta  1562  baben  (5nig  = 
flcin  (aud)  (^nigfcl);  9)Zaalcr  1661  pcr3cid)nct 
(Snfel. 

enorm  31bi.  =  fr3.  enorme  (lat.  enormis 
'über  bic  iKcgel')  bei  Spcranber  1727  al§  enorme, 
in  .s>epna^'  .v>attbbud)  1775  aly  enorm  t)er= 
3cid)nct. 

cnt=  ^räfir  mbb.  ent-  abb.  int-:  tonlofc» 
^räfir  cntfpred)enb  bem  betonten  ant-,  mit 
mcld)cm  C'o  glcid)cn  Urfprung§  ift.  53ei  2Bortcn 
mit  anlautcubcm  f  mirb  ent-  fd)on  im  Tlijb.  3U 
emp-,  baber  empfangen  (3U  fangen),  cm  = 
pfinben(3ufinbcn),  cmpfeblcn  (befcblen), 
abb.  int-fähan,  int-findan.  *int-felhan.  Sic 
33ebeutung  be§  ''^räfireS  gebort  in  bie  ©rammatif. 

cntbcfirctt  i^Uv.  mbb.  enbem  abb.  (int?) 
in-beran  'entbcbren,  ermangeln' ;  ein  cntfprcd)en= 
be§  otw-  Kblt  bcn  altgcrm.  Sialeftcn.  2Iu§ 
heran  'tragen'  (f.  Sabre,  gebären,  33ürbc) 
lant  fid)  bic  53ebcutung  'entbcbren,  crmongeln' 
für  a[)i).  inheran  uid)t  mobl  gcminncn;  ob  c» 
mit  baar,  afloo.  bosü  3U  einer  ibg.  2B3.  blies 
'leer  fein'  geböit,  bleibt  unfid)er,  mcil  ba§  '$rä= 
fir  feine  burd)fid)tigc  53ebcutung  3cigt  unb  mcil 
fonft  ein  S^m.  au§  biefer  2Ö3.  fcblt. 

©ntci  A--  (bic  bb.  Öautform  mit  t  finbet  iidj 
aud)  in  nbb.  Tla:  meftfäl.  ante)  mbb.  ente  (für 
*enete)  —  ant  ('^lur.  ente)  abb.  anut  enit  J.: 
eine  gemeingcrm.  ^e3eidntung;  ogl.  mnbb.  anet 
(d),   nbl.   eend,   anglf.   aened,   anorb.   ond   g. 


(Snte 


—    96    — 


epi)cu 


'Gntc'.  Tai^  inutmaf;Iid)c  got.  *anu|)s  rocift 
auf  ll^^)c^ua^^tfd)aft  mit  lat.  anat-  '(Jute', 
311  bcm  man  audi  ffr.  ati  (f.  nod)  Gib  er  1,  foivie 
afloü.  att.  lit.  aprcufi.  äntis  'Gntc'  jiclit.  Tnw 
bic  fdnnftfiiradilidje  imb  n)citl)in  oolfÄtümlidic 
Jöencnnunci  ©ntc  bcDornuicn  neuere  ^la.  Diuf- 
mottc  roic  fdiroci3.  wudle  wuri,  fd)Ief.  (3diuienrf= 
felb  1G03  Theriotroph.  Siles.  195)  9iätfdie 
.'Öatf dK  (fo  and)  in  Tan^ig^;  lueftfäl.  ()eff.  frf.= 
lienneberg.  5|?ilc;  bei  .s>enifd)  IGIG  nod)  Äet  = 
fd}cn.  !JDie  engl.  Sejeid)nung  duck(anglf.  düce 
mittelengl.  douke)  gcljört  ju  t andren.  S.  nod} 
Gntcrid). 

Gntc2  5v.  ';>itung§Iügc'  foll  auf  einem  Jveuil^ 
Icton  bc§  Stieberlänbcry  Gg.  9iorb.  Gorneliffcn 
(t  lx49j  um  1S04  berufen,  mo  oon  2'»  Guten 
berid}tet  lüurbc,  „bereu  je  bic  jiueitc  bic  erftc 
(mit  Jveberu  unb  ituodieu  flcin  gcfiarft)  aufgc= 
f reffen  unb  fo  bic  20ftc  alle  uorigen  10  im  2cibc 
gebabt  babe".  I^od)  bcftanb  fdion  im  16.  ^^abrb. 
„blaue  Gute"  für  '£üge*,  ebeufo  2ug  =  ente  aU 
llmbilbuug  oon  iJcgcnbe.  ^ad)  £d)mcner 
53aier.  25>b. 

(fntcrid)  9JJ.  (fdjon  bei  Sdjend  1599  No- 
mencl.  Hadr.  Junii  S.  30  Gubtrid))  m^b.  an- 
treche  a()b.  antrehho  antrahlio;  Ie^terc&  eigtl. 
für  anuttrahho,  bcffcu  2.  Glcmeut  bcm  engl. 
drake,  ubb.  (ßippe,  .VSannoo.,  ©ött.)  drake  'Gn= 
tcrid)'  cntfprid)t.  2)er  llrfpruug  bicfe§  rceftgcrm. 
*drako  *dreko  ('9]lüund)eu'  bebcuteub'^  ugl. 
anorb.  andar  stegge)  ifl  buufcl;  ogl.  nod)  füb= 
rocfttbüring.  „Gutcuträger",  lucttcrau.  endedrax, 
and)  iveftfdl.  iänlrik  antrek  ännerik  (fd}aieb. 
anddrake  ift  ubb.  Öebumort),  drache  and)  im 
ixnncberg.  unb  2Befttl)üx-ing.  unb  ftcllcnmeifc 
and)  auf  bcm  Sdimarjroalb ;  fd)Icf.  entracli; 
fc^roöb.  antrext.  '^\m  Sd}mci3.  53aier.  meifl  5{ut= 
Dogcl  (aud)  meftfäl.  and-fuegl);  in  ^Uimmcrn 
^rcuficn  ?(ltmarf  Cucblinburg  53raunfdiu'cig 
Gruel;  im  nürbl.  2i3eftfa(cu  wik  wiok  wit-k  = 
SlJ^crtlenburg  3d}merin  wctik  wcddik  (—  lit.  ve- 
dikas,  aflon.  vodlcT  '("yübrcr'j;  in  Cftfricöl.  2'it: 
marfd)cn  .S>olfteiu  wart  warte. 

entern  ^tm.  crft  ubb.  (feit  6ticlcr§  3cituug§-- 
luft  1095  uer3cid)uet;  fd)on  bei  Gbuträu^  5lap.  36 
bcjeugt)  mit  ubl.  enteren  ctUlcbnt  au§  fpau. 
entrar  dat.  inirare). 

entac^en  ?lbu.  mbb.  cngegcn  al)b.  ingegin 
unb  inga^ran  5(bD.  ^4-^rini.  'entgegen'  =  afäd)f. 
angegin,  anglf.  ongeän  engl,  again;  f.  gegen. 

(Sntfjnrmft  '^Jl.  feit  S;ieranbcr  1727  unb  drifdi 
1741  iier3eid)nct  (^üelcg:  1754  !üobmcria§  S.  1"(»; 
cntbufiaflifd)bei  ^'sob-  ^4-^rätoriuS  1055  Satur^ 
nalia  £.  ;U):  an^  gr.  ivdovrsmaT^c,  'Sdinuirmer'. 

cutloufl  '!|?räp.  üou   OTaalcr   1501,  C^enifd) 


1616  unb  Sticlev  1691  nod)  nid)t  t)er5cid)net  unb 
im  10.-17.  rsnbvb.  (3.  «•  bei  Sutber)  al§  bb- 
uidit  belegt;  jvnfd)  1741  t)erjcid)net  e§  aU  nb'i)., 
3lbclung  1775  unb  .s^cnna^  1775. 1796  erfcnncn  c-i 
nod)  nid)t  a\v  litterarifd)  an,  ba§  gefdiicbt  erft 
bei  Ganuic.  2(u§  bcm  ^J^bb.,  mo  entlang  (bafür 
bb.  läugg)  riolf»üblid)c§  Sialcftmort  ift,  3.  33. 
in  bcr  SKarf  33ranbcuburg,  mirb  e§  um  1750 
fd)riftfin-ad)lid)  (3.  53.  bei  9Jli)liu§  1777  in  ,s>amil= 
ton-o  9J^ärd)en  S.  549).  '^sm  .'öclianb  begegnet 
nur  ein  3(bi.  andlang  (andlangana  dag  =  anglf. 
nndhmgne  dieg  'ben  Jag  entlang,  ben  Jag  bin^ 
burd)';  cntfpred)cub  anorb.  endlangan  sal  'ben 
Saal  entlang').  3}icfc§  3lbi.  bebeutet  eigtl.  'uon 
einem  Gnbc  3um  aubern  fid)  erftrerfenb'  (aud)  im 
Gngl.  entunrfelt  fid)  ani-  bcm  3lbi.  eine  'i^.^räpof. ; 
ngl.  engl,  along  auv  anglf.  ondlong).  25>ie  anorb. 
end(ejlangr  zu  cndefr)  'Gnbc',  fo  gebort  afddif. 
andlang  '3um  Gnbc  fid)  erflredcnb'  3U  ffr.  anta 
'Gnbc'  if.  nod)  Gnbc). 

cntrüftct  ^4-^arti3.  3U  ml)b.  entrüsten  'bic 
Diüftung  au&jicben,  abnebmen,  an^  ber  5affii"ö 
biHngcu'  3U  ruften. 

entfetten  au<-  mbb.  entsetzen  'abfeticn,  auf^cr 
,3affung  bringen,  fidi  fürd)tcn':  3U  mbb.  entsitzen 
al)b.  intsizzen  'au^  bcm  Sit3c  fommen,  fid) 
fürd)ten,  fid)  crfd)recfcn',  got.  andsitan  'fd)euen, 
fürd)tcn'. 

entfvrcdjcn  Qtm.  'gemäfj  fein'  üon  .s>et)nat3 
1775  .s>anbbud)  6.  255  aly  OJioberoort  rcrpönt, 
aber  in  feinem  3lntibarbaru§  1796  S.  305  ge= 
billigt,  nad)bem  Öeffing  1759  Sittcraturbriefc  XIV 
C'ö  abo  fd)Uici3.  ^iquiualcnt  bc§  fr3.  repondre 
(reiionbicrcu)  cnnifoblen  battc;  2(bclung  unb 
Gampc  ver3cid)ncu  e§  3uerft. 

cnttueber  ^i^art.  mbb.  eintweder  unfl.  ^Jeutr., 
ba^i  aU  bi-^junftiüc  ^^artifcl  einem  nad)foIgenbcu 
ober  eutfpnd)t;  meift  ift  mbb.  eintweder  (aud) 
3uiucilcn  mit  nadifolgcnbcm  oder)  5)3rou.  'einer 
uon  bcibcu'  ^=--  abb.  ein-de-weder  *ein-dili- 
wi'dar  'einer  nou  beiben';  f.  mcbcr  unb  fein. 
Urfurung  bcv  abb.  dih-  buufcl. 

(i'usinn  5JL  fd)on  im  15.  ,\abrb.  allgemein  ciit^ 
gebürgert  (lliuriicr  1512  (5d)elmen3untt  1, 18  unb 
jyogtcr  1531  '}(r3neihüd)leiu  S  al§  Gntiou;  3^afl)= 
pobiu»  154« )  G  u  t3  i  a  n,  Gr.  ^llberuy  1540  G  n  c  i  a  u, 
m-ifiuyl541  Gution)  unb  feit  DJlaalcr  1561  (ül§ 
Gntion)  r)cr3cidmct:  ani-  lat.  gentiana. 

(Jpbe"  ^JJ'Jc.  mbb.  •'■•p-liöu  ebe-liöu  abb. 
ehaliewi  ^Jc.;  uod)  bcutc  ifl  Gp  =  beu  in  Cbcr^ 
bcutfd)lanb  (fränt.  fd)iiHib.  alemann.)  oolf^oüblid) 
(in  ber  Sd)uici3  aud)  3u  9iäb  =  bcu  umgeformt). 
ITiaalcr  15(il  iier3cid)nct5(ebböum.  !rie  Sd)rei-- 
bung  Gpbcu  mit  ]>h  begegnet  3.  33.  bei  Sd)itiencf^ 
felb  1(J<H»  Stirp.  S.  l(H)unb  bei  örimmel§b«iifc" 


öppicli 


—    97 


erlauben 


16G9  SimpUc.  II,  12;  bic  3cf)vci6una  Gfcu  ift 
feit  Sdiiincijcr  IGGD  ®c().  3>cnu§  S.  15  unb 
feit  Siebe  lOSG  bc3euiit;  fie  6cvu()t  auf  bem 
Jluiriucv  Cberfäcfif.  unb  Cflfäl.  (("fai  efa).  Ob 
.'öcu  a(y  2.  Jinniclciucnt  ju  nc()men  ift,  ift  un^ 
beftiinint,  sumnl  bte  ü(n-iiien  2ßovtfornicn  fdiivev 
3U  beurteilen  flnb.  Ta^  5(l)b.  bat  nod)  ('hawi 
=  ancjlf.  ifig  {au§>  *Tf-heg)  eucil.  ivy.  nmbb. 
iflöf  iwlöf,  nbl.  eiloof  '(Siibcu'.  AÜv  flcmeincicnn. 
Tba-  feblt  ieber  nähere  5(nbalt.  Td)t>.  nbb.  Tialcftc 
bieten  für  'Gpbeu'  mel)rere  Si)noni)nia :  lucftfäl. 
oftfrief.  klemmop  klimup,  münfterlänb.  ailaiif, 
o§nabrücf.  lillauf.  fiebcnbürg.  bümlüf.  Sdi(ef. 
ewich  (Sdnuendfelb  IGOtJ  Stirp.  1()0)  unb 
eppicli  fd}einen  bciu  a[]b.  ebah  "(^ptjeu'  gU  ent= 
fprcd)cn. 

Qpjßiäi  Tl.  mit  mb.  ßonfonantic-'iuug  aib^  m()b. 
epf ich  aijb.  epfth  dl.,  benen  für^ere  mf)b.  epfe 
effe  al]'!).  epfi  ^J?.  norbercieben.  2!ie§  ift  mit 
anberen  ^vflanjennamcn  au»  bem  ^ereid)  ber 
@artcn=  unb  ber  iiodifuuft  nor  ber  a()b.  ocit  'f. 
5?oI)l)  aibS  lat.  apium  entle()iU,  ba'ii  eine  3)olben= 
art  beseidmet,  ju  ber  u.  a.  '^^eterfilie  unb  Sellerie 
geboren;  erft  im  Tiijb.  mifdU  ftd)  Gppid)  (fo 
bei  fdilef.  2;id)teni,  audi  öoetljc  G,  197j  mit 
Gpbeu  in  ber  ^ebeutung. 

GauiDOflc  /"y.  al'S  Snnonumon  für  'ilutfdie' 
fd)on  bei  Spcranber  1727  (bei  3d)cibner  lG9ö 
un  chariot  d"ef[nipage  ':')Hiftaiagen  eine§  £tab§= 
offi3icrc->');  im  17. /If^.  Csabrb-  allgemein  =  ''JJeife^ 
augirüftuuii,  itriecvo^'^tucniiftung'  (fo  in  o.  25?all= 
I)aufenö  ÄiiegSmanual  IGIG,  bei  Siebe  1G8G  unb 
in  Stieler^^  ocituniv:->Iuft  1G95);  bie  oermittelnbe 
Jßcbeutung  ift  „2(uf3Uii,  bm  ein  :öcn  mit  Äutfd)cn, 
^ferben  unb  2^ienern  mad)t"  (fo  bei  Speranber 
1727;  äl)nlid)  lltenante^ä  1722). 

er  '^U-on.  mbb.  ai]b.  er  =  got.  is :  au^^-:  einem 
$ron.= Stamm  ber  o.  '^ßcrfon  i-,  ugl.  lat.  i-s  dat. 
id,  got.  ita.  al)b.  m[)b.  e^,  nbb.  ee).  Xa^u  au§ 
bem  £fr.  ein  -^ron.^St.  i-. 

cr=  ^räfir  ml)b.  er-  al)b.  ir-ar-ur- :  bav  un= 
betonte  33erbalpräfir  ju  bem  betonten  ur-;  f.  bie§. 

(Srbe  ''Jl.  ml}b.  erbe  a()b.  erbi  arbi  '?fl.  =  got. 
arbi,  anglf.  yrfe  (engl.  au§geftorben),  nbl.  erf. 
afäd)f.  erbi  'grbe'.  Saju  Grbc  90^.  mbb.  erbe 
al)b.  erbo  arbeo  =  got.  arbja  OJJ.  3u  ber  germ. 
äßj.  arbh  'erben'  jie()t  man  altir.  comarpi  'W\t- 
erbcn'  unb  gr.  öpqpavöq,  lat.  orbus  'permaift', 
armen,  orb  'SBaife' ;  (Srbe  eigtl.  'SSerruaifter' ? 

6rbf(^lci(ftcr  dJl.  ben  älteren  2Bb.  fremb, 
feit  3lbclung  pcrjeidmet,  um  1750  al§  Über^ 
fetjung  pou  lat.  heredipetes  aufgefommen  (33eleg: 
ä)ii)liu§,  Überfc^ung  bc5  ^eregr.  q3icfle  HL  3GG). 

(Jrbfc  A.  mbb.  arwei^  erwei^  abb.  arawei^ 
5".  =  anbb.  erit,  mnbl.  erwt  nbl.  ert,  anorb.  ertr 

Sl-uge,  etgmologtfc^eä  SSörtevbuc^.    6.  3tufl. 


$lur.  2^ie  Sippe  ift  mobl  cntlebut,  luorauf  ber 
3(nflang  an  gr.  ^peßivBo?  unb  dpoßo(;  'Äid)er= 
erbfc'  biurocift  (f.  3(lmofcn);  vqi  aud)  lat. 
ervum  'eine  %xt  SBide',  moju  in  gleidier  33e= 
beutung  anglf.  earfe.  Unmittelbare  Übernabmc 
auv  bem  C^ried).  ober  Sat.  ift  nidit  möglidr,  ber 
2Beg  ber  (Sntlebnung  ift  faum  ju  ermitteln.  SBabr- 
fd)einlid)  gebort  Grbfe  su  ben  2iuirtcrn,  bie  ba^ 
ör.unb  ba!5  @crm.  aiii^  glcidier  Cuclle  genommen 
baben  mie  .s^anf.  ^uö  Gngl.  übernahm  man 
für  Grbfe  frül)  lat.  pisum  (frj.  pois);  ogl.  anglf. 
piose  pise  engl,  pease  (unb  pea). 

t  Grtötag  baicr.  f.  2)ien§tag. 

(grbbccre  a.  mbb.  ertber  abb.  ertberi  ^.  mit 
Grbc  jufammcngefc^t. 

t  (Srbbibcm  'örbbebeu'  f.  bibmen. 

Grbc  A-.  mbb.  erde  aij'D.  erda  J-.  =  got. 
air]f)a,  auorb.  jorö,  anglf.  eorSe  engl,  earth,  nbl. 
aarde,  afäd)f.  ertha  '^.  'Grbc'  (pgl.  nod}  irben 
unb  irbifd)).  Xa^u  oljne  bentale  2lbleitung  abb. 
ero,  anorb.  jnrve  'Grbe';  unb  auf5erl)alb  be§ 
@erm.  gricdi.  ep-ale  'auf  bie  (Srbe',  pielleid)t 
aud)  lat.  arvum  '3{cfcrfelb'  (anglf.  eardj  mit 
ber  altibg.  SBj.  ar  'pflügen';  unter  2(rt. 

crbroffcin  f.  Sroffel^. 

Ereignis  5JJ.  für  ältere§  eröugnis  gu  ml)b. 
eröugen  al)b.  ir-ougen  'jeigen';  abb.  ougen  = 
got.  augjan  'seigen'  finb  2Ibleitungen  au§  3(ugc. 
Eröugnis  bal)er  eigtl.  'tuaS  gezeigt  roirb,  n.ia§ 
gefel)en  roerbcn  fann'.  2)ie  fid)  fd)on  im  IG.  ^saijxi). 
finbenbe  Sd)reibung  Greigniy  beruht  auf  Um= 
beutung  bc§  nid)t  mebr  beiUbaren  2Borte§. 

©rcmit  yJl.  au»  lat.  eremita(=fr3.heremite) 
'Ginfiebler' :  feit  S.  9iotl)§  Diction.  1.Ö71  unb 
5^.  .s>eupolb§  Diction.  1620  oerseidjnet  (al§ 
A>eremit  belegt  im  Sficußbud)  1584  i81.  2Gb). 

erfahren  ;]tip.  mbb.  ervarn  'reifen,  erfunben, 
crfoiid)en,  au5funbfd)aften';  ^u  faljren. 

crßötjcn,  crgcljcn  otro.  mbb.  ergetzen  'per= 
geffcn  nurd)en  (bef.  Summer),  roofür  entfd)äbigen': 
Aaltitiüum  ju  mbb.  erge^^en  'oergeffen';  f.  oer= 
geffcn. 

ergaben  31bj.  ml)b.  erhaben :  eigtl.  -Partisip 
äu  mbb.  erheben  'in  bie  S^ö{]C  beben'. 

crimtcrn  otm.  ju  mbb.  innern  inren  'er= 
innern,  in  Scnntni'ä  fetjcn,  belebren';  ju  inner. 

ßrfcr  5Ut.  mbb.  ärker  erker  Tl.;  biey  nad) 
mlat.  arcora  (junger  '^lur.jn  lat.  arcus  '33ogen')  ? 

crfIcrfHcö  f.  unter  flecfen. 

erlauben,  älter  er  leu  ben  otro.  mbb.  erlouben 
(erlöuben)  abb.  irlouben  f  irlouppen)  fd}ro.  otnJ.  = 
got.  nslaubjan,  anglf.  alyfan  'erlauben'.  2ie  ur= 
fprgl.  !öebeutung  üon  erlauben  ift  mie  bie  oon 
glauben  eigtl.  'gutbeißen',  roeldie  ber  ju  @runbc 
iiegenben  germ.  SB3.  lub  innemobnt  (ogl.  2 ob, 

13 


erlaucht 


98    — 


e§ 


Heb,  ©laubc,  bic  2BurjcIab(aut  lub  liub 
laub  ucvbinbct).  —  Gin  nltcc-.  ?Ib)'tvahuiu  ju  cr= 
I aub cn  lictit  oor  in  nhb.  Urlaub. 

erlaubt  5(bi.  iiU)b.  erliuht  (mit  liib.  9>of'al 
erlühti  'cvlcuditct,  bcvübmt':  ":J3art.  3uerliuhten; 
f.  leuducn  imb  burd)laiid)t. 

(Sric  ^•.  inl)b.  erle  al)h.  crila  olira  (öaju  nt)b. 
GIriljc,  n()b.  erlinc,  ciiitl.  '©vlcnfijd^' ?) ;  Oijl. 
nbb.  eller,  nbl.  eis  (nbb.  Glöbccre),  amjlf.  alor 
cnfll.  alder,  anorb.  olr  elrer  elre;  cjot.  *alisa 
(*aluza)  ftccft  in  ivan.  alisa  'Grlc'  nnb  fv,v  alize 
'Gl^bccvc'.  Xic  'jinbcrunti  bc^'  uviin\il.  al)b.  clira 
in  erila  bat  "Jlnaloiia;  ui](.  ipt.  wairilOs  neben 
anfllj.  wi'leras  'Js^lippcn'  (f.  Gffiti)-  2)ic  ^öc^ 
3cid)nuncj  bcr  Grlc  vcid)t  tüic  iöudic,  ^irt'c 
u.  a.  über  'i)a^j  @crni.  l)inau»;  V(\l  bic  ocviüanbtcn 
ailoD.  jelTcha,  lat.  alnus  (für  *alsnus?)  'Gric'. 
ajijl.  Ulme. 

($rmcJ  5.11.  ml)b.  ermel  al)b.  onnilo  armilo 
9JJ.:  Xiniinniiü  311  5Irni;  u^l.  bic  biminutitjc 
2(blcituna  uon  Aauft  uil)b.  viustelinc  %3ault= 
I)anb)d)ut)',  and)  uil)b.  vingerlin  '^ingemng' 
JU  ^iuiicr,  cuiil.  thimbie  ju  thumb. 

Grnft  ai|.  nibb.  ernest  9Ji.  ai)b.  ernust  9?. 
5.  'Mampf,  Gnift,  Acftigfcit  im  9icbcn  unb 
^anbcln'  =  nbl.  ernst,  anglf.  eornost  '^mcv 
famuf,  Gruft'  engl,  earnest  'Gruft';  bic  3lb: 
leituug  -n-ust  luic  in  2)icnft,  f.  aud)  5(ngft. 
2)a3u  nodi  got.  arniba  'feft,  fid}cr' ;  bcr  Stamm 
er  ar  founut  in  einer  äl)ulidicn  ißcbeutuug  fonft 
nidjt  Dor;  bic  iöcbeutung&cutmicflung  erinnert 
QH  Ärieg.  3>cru)anbte  bcr  Sippe  in  anbern 
ibg.  Sprad)cn  finb  uufid)cr.  —  Sad  5lbi.  ernft 
ifl  crft  nbb.  (bafür  mbb.  a[)b.  ürnesthafl  unb 
ernestlifh). 

Grntc  A.  ml)b.  erne  ^•.;  luic  nlib.  .'öüfte 
QUC'  glcid)bcD.  ml)b.  hüffe,  ^^lur.  3U  Imf,  fo  ift 
obnlid)  mbb.  erne  (fränf.  alcm.  ärn)  bcr  jum 
Sing,  gciuorbcnc  ^lur.  ju  abb.  aran  'Grute', 
baö  mit  got.  asans  'Grute,  .'oerbft'  (barauÄ  cut= 
lcl)ut  aprcuf;.  as.sanis  '.sScrbft')  3U  einer  germ. 
2B,v  as  'Aclöarbcit  tl)uu'  gcboii;  ugl.  got.  asneis 
(abb.  psni,  angl).  esne)  'Iaglöl)ner',  anorb.  <>nn 
(au§  *aznu )  a.  '"Jlrbcit,  oabrcvjcit  für  Aclbarbeit'. 
SBabrfdieinlid)  gebort  311  bcr  germ.  SBj.  as,  bic 
aud)  luiter  aftcu  nad)3ufcbcn  ift,  'ba?-'  lat.  annona 
(für  *asnöna)  'Grtrag  an  (betreibe',  dagegen 
ift  bic  Sippe  uouabb.arnön  'ermerben'  (anglf.oar- 
nian  engl,  to  carn  'ücrbicncn')  fern  3U  baltcn 
unb  beücr  3U  gr.  üpvuMai  'bctommcn'  311 3ieben. 
erobern  ^\uv.  mbb.  or-ol)ern  'übertreffen, 
übcriinn?cn'  3U  ober,  über. 

erörtern  ;>tu).  nad)  fpätmbb.  örtern  ortern 

'genau  untcrfud)cn*  ju  mbb.  ort  '5(nfang,  Gube'. 

erouirfen  l\uv.  mbb.  erquicken  'neu  beleben. 


oom  lobe  crroccfcn'  al)b.  irquicchan:  3U  fccf, 
Cuccffilber. 

crftöütteru  f.  Sd)utt. 

erft  2(bi.  mbb.  erst  abb.  erist  'bcr  crfte'  = 
afädif.  erist,  auglf.  irest  'bcr  crfte':  Supcrlatiü 
3U  bem  unter  cber  aufgefübrten  fiomparat.  got. 
airis'^Jlöu.  'frül)cr'  —  airiza  'öcr  frül}ere,  3>orfabr' 
=  al)b.  eriro  (erro)  'bcr  f rubere'.  Ser  ^^^ofitiü 
ift  bciuabrt  in  got.  air  2(bD.  'frü()e',  anglf.  ier 
5(bi.  3(bü.  'frübc',  anorb.  är  2tbD.  'frübc'  (abb. 
Cr-acchar  'frül)  luad)'  für  er-wakkar).  2Babr= 
fd)cinlid)  nnirbc  bcr  3u  (^runbc  liegenbe  Stamm 
air-  urfprgl.  nur  mic  früb  oon  bcr  Iagcy3cit 
gebraud)t.  3(m  el)cftcn  bcftclit  oufammcnbang 
mit  gr.  iipi  'früb  am  9}lorgcu'. 

crftidcn  ^tm.  mbb.  ersticken  intr.  'crftirfeu' 
unb  erstecken  tranf.  'crftirfcn  mad)cn'. 

crtoä^ncit  ic^m.  mt)b.  gewehenen  al)b.  gi- 
wahinnen  giwahannen  (*^rät.  gi-vvuog,  't|3art. 
giwaht  unb  giwaliinit);  ba3U  abb.  giwahl  'Gr= 
luäbnung,  Ohibni'.  (^crm.  *\vahnjan  gebort  ju 
bcr  im  Ijbö-  lucit  ucrbrcitetcn  2B3.  wok  woq 
(germ.  wah)  'rcben';  ngl.  lat.  vox  voc-is 
'Stimme'  —  vocare  'rufen',  gr.  6aaa  (für 
FÖKJa)  unb  OTT-  (für  Fott)  'Stimme'  —  ^tto?  (für 
FeiTo?)  '2öort',  ffr.  2B3.  vac  'fagen,  fpred)en'. 
,^sm  Oicrm.  i]aüc  biefc  alte  2B3.  feine  fo  rcid)c 
Gntiuidlung. 

(Jrj  9i.  ml)b.  crze  arze  ai)'!).  erizzi  aruzzi 
aruz  dl.  =  anbb.  arut  (3Ü)b.  @l.  11 572):  ein  nod) 
unerflcirtc&,  ben  übrigen  germ.  2)ialcftcn  frcmbe§ 
SBort,  bavi  n)abrfd)einlid)  (aUi  *arotium)  irgenb= 
luober  entlebnt  ift  (Sd)rabcr  bat  an  bic  im  3llter= 
tum  megen  SBaffenfabrifeu  befanntc  etrnrifd)e 
Stabt  5lrrctium  gcbad)t).  3)afür  got.  ais,  anglf. 
ar  engl,  ore,  abb.  mbb.  er  'Grj'  uittcr  eberu. 

Gr5=  ^räfir  mbb.  erz-  in  erzengel  -bischof 
-priester;  abb.  nur  in  erzibischof:  eigtl.  nur  in 
mcnigcn  frcmbcn  ilird)cn)i)oi1en,  bann  aud)  mbb. 
erzbote  =  mbb.  erz-engel,  feit  bem  15.  :oiabrb. 
aiu1)  erzbuobe  erz-kanzler  erz-marschalc  erz- 
kanicrer  ufii).  (feit  bem  17.  !v)abi'b-  aud)  in 
'ilbicftiucn  luie  cr3faul  —  crjbumm)  ^  nbl. 
aarts  in  aarls-engel  aarts-bisscliop,  anglf. 
arcebiscop  engl,  archbishop  —  anglf.  arcengel 
engl,  archangel:  au§  bem  in  fird)lid)cn  2Bortcn 
bcfoitbcry  beliebten  lat.=gr.  ^^^räfir  archi-  (dpxi-). 
Xci'c  .s>b.  !:)2bl.  jeigt  bcffen  fpätlat.  2lu§fpvad)e 
al§  arci  (f.  ^rcuj);  aber  got.  ark-aggilus 
'Gr3engcr  berubt  auf  gr.  (ipxäTTe^o;-  3Jgl- 
nod)  'i?lr3t. 

eö  ''li^von.  mbb.  i'z  !!)i.  Sg.  (mit  bem  ba3u 
gebörigen  (^cn.  es)  abb.  e?  (Öen.  es):  aiiv  bem 
unter  er  gegebenen  germ.äbg.  ^^ronominalflamm 
bcr  3.  ^erfon  (i-)  gcbilbct;  f.  er  imb  ibn. 


m 


—    99 


Sjjigntutter 


t  @fA  Tl.—  ef  d}c  5.  Mlmftücf'  ein  bta(cf= 
riid)c§  SBovt,  ml)b.  o^^esch  adb.  e^^isc  SW. 
'(Saat,  (Vclbfliir';  crljalten  in  [laicr.  es  est, 
fdiwäb.  öJ  (bei  lll)lanb  Gfd})  'Aclbmavt'nng', 
I}cff.  ey,  lucftfäl.  esk.  2;a»  cntiprcdicnbc  got. 
atisk  '©aotfclb,  j^clbflnv'  jicfit  Sd)rabcr  ©.  180 
ju  lat.  ador  'S;iclt'  {aix^  @rbf.  *ados-). 

(Jfd&c  (V.  m()b.  asch  af)b.  asc  9JJ.  =  nb(. 
escli.  anolf.  :^"sc  Qn<\\.  asli,  nnovb.  askr  'Gfdie';' 
Dgl.  nodi  ^Ifditudicn.  Tajn  a(§  entferntere 
3lnocrnianbte  bic  i-(lcidibcb.  \Uw.  jasika.  (it.  üsis : 
(\x.  öEuri  'eine  '-i^ndicnart'  lici^t  abfciti^  ebenfo 
lat.  aesculus  '2lHntcreid)e'. 

6fcl  50^.  m()b.  esel  al)b.  esil  Tl.  =  afödif. 
esil,  nbl.  ezel,  anglf.  esol  eosol,  got.  asilus 
(barnadi  aflou.  osTlu,  Ht.  asilas)  'Gfel':  germ. 
asiluz  ntit  Übergang  non  n  in  1  (f.  .sMnimel, 
3 gel,  iiümniel,  Äeffcl)  au?-  lat.  asinus  cnt= 
lebnt;  bcr  Übergang  non  (at.  n  in  1  ift  crft  germ., 
bic  roman.  Spradien  jeigcn  nur  n  in  ber  2(b= 
leitung:  fpan.  asno.  afrj.  asne  (ba()er  anorb. 
asne)  ntrj.  äne,  ital.  asino  (ba§  lat.  2;intinutiü 
asellus  fommt  fi'ir  t)a?--  germ.  1  nidit  in  Sctradit, 
ba  c§  in  feiner  ronutn.  Spradie  für  'Gfcl'  Iicrrfd)t). 
3)ad  auffällige  anglf.  assa  'Gfef  (engl,  ass)  gc()t 
nad)  9i.  Iburnenfcn  auf  ba§  audi  au§  lat.  asinus 
entlehnte,  lautlid)  forrcft  entirirfcltc  altir.  assan 
gurürf.  Somit  ftammt  bie  german.  Sippe  —  etraa 
im  1.2.  nadid)riftl.  :3al)r().  —  au§-  Italien  (pgl. 
bic  Gntlebnung  oon  lat.  mulus  =  5DI au Itier); 
ein  ibg.  Grbmort  für  'Gfcl'  giebt  e§  nirgenbg  im 
3bg.,  audi  nidit  im  5(Itgerm.  Teutfdic  Spnonpma 
fcl)len  mit  OluÄnalimc  be§  in  ber  ^-abel  üblidien, 
aber  in  bcr  tHotmclfd).  ©rammat.  1755  S.  14 
aly  rotmclfd)  ücrseidmeten  Sangoljr  (pgl.  rotro. 
Sangfuf?  '.öafc',  öangfdnüauj  '.söammel', 
5piattfuf5  '@an§');  im  9Jiärdicn  aud)  ®rau  = 
fdnmmel.  —  Sic  ^Benennung  ^cUcrefcl  ift 
jpäte 'Jiadibilbung  nad)  ital.  asello  (3(ffel  fdieint 
baoon  unabliängigl 

(Jf  forte  A.  feit  Sdieibner  lG9ö,aiienante§  1722 
unb  Speranbcr  1727  ner^eidinct  ( ^cleg :  DJ^eliffui' 
1744  Salinbc  S.  115):  au§  frj.  escorte  '@c= 
folge,  Sdiu^mannidiaft'. 

föfuc  A.  ml)b.  aspe  al)b.  aspa  (bal)cr  oBerb. 
aspe).  3?gl.  bie  genau  entfprcd)enbcn  anglf.  eesp 
engl,  asp,  anorb.  osp:  faum  mit  Gfd)e  per= 
roanbt;  eber  roäre  3ufammenbang  mit  lat.  arbor 
(fall»  an?i  *azbosV)  '53aum'  möglidi. 

Gfölaitabc  A.  nierft  in  9Jieif;ner§  pbilofopb. 
Beriten  17;>7  S.  175  gcbudit  =  frs.  esplanade 
'ebener  X^lav,'. 

Gffc  5-  'ben  oberb.  Tla.  fdieint  bai-  SBort 
fremb  gu  fein,  bafür  meift  .s>crb  ober  Äa min) 
ml)b.  esse  al)b.  essa  (urfprgl.  *essja)  ^■.  'ßffe, 


Jcuerbcrb  bc§  9Jlctanarbeitcr5';  fic  jpcifen  mit 
gleidibcb.  afdnreb.  tesja  auf  germ.  asjö,  rccld)c§ 
aud)  burdi  ba-i  entlebnte  finn.  ahjo  üorau^Sgcfc^t 
anrb(,5tnglia8, 449,1.  rf,  anorb.  esja  'Öebm'ocr^ 
luanbt  unb  ©ffe  eigtl.  bic  'au§  öel)m  Dcrfcrtigte' 
ift,  bleibt  ämcifcl()aft.  5Bon  Cftl)off  mirb  eine 
ibg.  2Bj.  as  'brennen'  in  lat.  äridus  'bürr'  — 
ardere  'brennen'  sugc3ogcn;  f.  ^eitr.  13,  398. 

cffcn  otra.  m()b.  e^^en  ai]i).  e^^an  =  got. 
itan,  anorb.  eta.  anglf.  etan  engl,  to  eat,  nbl. 
eten,  afäd)f.  etan;  f.  fr  cffcn.  ^Tic  gemcingerm. 
ft.  33erbalui3.  c-t  'cffcn',  ju  bcr  aud)  al}b.  mliD.  äs 
nl)b.  31  a§  (pgl.  lat.  esus  für  *ed-to-  alö  *]3art. 
JU  edere)  geljört,  berul)t  auf  einer  ibg.  SBurgel 
ed;  ogl.  ffr.  2B3.  ad,  gr.^bouai,  lat.  edo,  Ut. 
edmi  emi.  afloü.  jam!  (au§  *edmi)  'cffc'.  — 
Gffen  51  fd)ou  mbb.  e^^en  al)b.  e^^an  '>}}. 
eigtl.  fubftantiDicrter  ^"finitio:  mit  gr.  ^bavöv 
'Speife',  ffr.  ädana  9L  'Auttcr'  pcrmanbt. 

©ffcns  A.  ein  ald}t)miftifdie§  SBort,  bem  16. 
v\abrl)unbex-t  geläufig,  3. 58.  bei  2l)urnci)ffer  1578 
Historia  unb  «efdireibung  (S.  118,  136  —  1583 
Me-faXri  Xuuia  (S.  9;  ücrcinjclt  fd)on  ml)b. 
essentie  =  lat.  essentia  'SBcfcn,  3lu53ug'. 

(Jffig  Tl.  (mit  gcfc^lidicm  g  au§  ch  in  un= 
betonter  Silbe  mic  in  9icttig)  ml)b.  e^?!ch 
li  megcn  fpätml)b.  eszeich)  al)b.  e^^Th  (hh)  Tl.: 
ein  altera  Sebnroort,  ipofür  sür  ?J.  al§  ein= 
bcimifdic  Benennung  im  n)eftlid}en  9^icber= 
bcutfdilanb  (3.  33.  SBeftfalen)  gilt  (aber  nbb. 
iaetik  banebcn  3.  33.  in  C§nabrücf  al§  '2öein= 
effig').  2)cm  al)b.  e^^ih  au§  ''"atik  entfpredien 
mnbb.  ettik  (afäd)f.  *etik).  afd)rocb.  vin-a?tikia, 
fdiipcb.  ättika  unb  banebcn  afädif.  ecid,  anglf. 
eced,  3ufrü(}ft  got.  akeit  dl.  'Gffig'  au§>  lat. 
acetum.  2)em  lat.  Cuclliüort  ftel)t  got.  akeit 
unb  fd)roei3.  achiss  echiss  '(Sffig'  am  näc^ften. 
3(l)b.  e??ih  fe^t  eine  S[Rittclform  *atecum  für 
acetum  üorau§,  mic  nbl.  edik  bem  afädif.  ecid 
entfpindit  (ä(}nlidic.Honfonantenüerftellung  f.  unter 
Grlc,  fiijcln,  3icge);  lat.  e  in  ber  9[>]ittelfilbc 
murbc  german.  i.  rcie  auv  lat.  moneta  burd) 
münita  al)b.  muni^^a  =  StRünse  cntflanb.  2^0^ 
lat.=roman.  acetum  (=  ital.  aceto;  ba3u  aud) 
afr3.  aisin  aisil,  ipol)er  mnbl.  aisijn  aisijl  nnbl. 
azijn,  frül)  mittelcngl.  aisil)  ift  aud)  nad)  anbem 
Säubern  gebrungcn :  aflop.  ocitu  iaui'  got.  akeit?), 
altir.  acat.  f)-üt  nbb.  etik  'JBcincffig'  ift  311 
beadnen,  bar^  lat.  acetum  eigtl.  nur  'SBeineffig' 
meint.  Tic  (5ntlel)nung  im  @crm.  gefd)al)  im 
^(nfdiluf;  an  SB  ein  =  lat.  vinum. 

t  (Jfftfljnuttcr  'bider  33obenfal5  im  (Sffig'  cnt= 
bält  aB  smcitC'S  (Slement  ein  nbb.  SDort  für 
'Sdilamm'  (nbb.  mudder,  engl,  mud  'Sdmiu§'); 
ältefter  l)b.  Selcg:   Il}urnct)ffcr  1578  Historia 


Gftric^ 


—   100 


ejtraoogant 


unb  S8efd)rcibunii  S.  61  (bei  Sttcicv  1G91  unb 
%x\)d)  1711  bafür  cinfad)  9}htttcri. 

(Jftricö  3}i.  ml)b.  esterich  a[)i>.  estinh  ältcftc 
5orm  astiih  (hhi  9}t.  =  mnbb.  astrak  esterck, 
nbl.  estrik  (alte  53clecie  für  bic  nmbb.  nbl.  SSovtc 
fel)lcn).  C\"  9JJittclbcutidilanb  laiidi  im  3d)iuäb.) 
felilt  ha^i  35>ovt,  bac-  Öutlicv  unbetaunt  uiar.  äl^nl)v= 
fdicinlid)  in  cv  cti^tl.  im  'Jihciii=  iiiiD  Tonaiitl)al 
l)eimiid)  unb  bnvd)  röm.  Slolonincn  boii  cin= 
Qcfiil)«.  Tic  uvbcutfd).  ©vnnbfovmcn  astrik  — 
astrak  becfcn  fid)  mit  fvnbmlat.  astricus  as- 
tracus  '^^-''fl'^ltcr'  =  moilnnb.  astregli,  fl3i(. 
astracu,  ital.  lastrico:  nnd)  @.  91Iei)cr  Anal. 
Graec.3.3  liciit  fvatlot.  astracum  ( =iir.öaTpaKov; 
äu  ©runöc;  iibcv  bivä  i^cvbältniv  uon  lat.  as- 
tracum —  astricum  Uijl.  lat.  monacus  —  moni- 
cus  unter  9)1  önd). 

(^tagc  {V-  feit  Speranbcv  1727  ak^  '3torf= 
ivcvt'  bc,^cutit  =  fvj.  eta<;e. 

(Stoppe  (V.  feit  Sd)eibner  169.1  cerseidjnet 
=  ff.;,  elappe  '3tarcUi(al3'.    3.  nod)  Stapel. 

ctlicft  'i^.U-on.  mbb.  ötelich  abb.  etalili  and) 
älter  nbb.  el^lid)  ani  mbb.  i'teslich  abb.  üttes- 
lich  ctlesliwülich  'iviicnö  einer' C^Uur.  'mand)c'). 
2)a&  iileidie  erite  (Jlement  jciiien  audi  etiua  mbb. 
etwd(i'les\v;i)  abb.  ütteswar 'iri^cnbmo';  ctiuaS 
Otbb.  abb.  etewa^  (ju  mbb.  abb.  ötewer  eteswer 
'ircjenb  einer*).  Tie  SBori^efdiiditc  bicfcS  in-ono= 
minalen  iUe  ötes  öltes  eddes  'ir^icnö'  ift  bunte! ; 
man  ueriileidit  (\o\.  ai{)j)au  'uiedeidit,  ctuia'  if. 
oben  uuD  ])isli\vazuh  'jeber'. 

t  (Jttcr  '3.H.  ein  fdinuib.  Tialcftmort  (in  ber 
SJerbinDuui-j  „auncrbalb  ISttery")  '^ann  eineo 
Drtcö'  mbb.  eter  abb.  etar  '3flnn'  =  anglf. 
eodor  ';',aun',  anorb.  jaöarr  '^auu'. 

cni)  'lUon.  mbb.  iuch  iuwich  abb.  iuwili 
2lffui.,  moui  aber  im  Wbb.  3(b^.  ber  Tat.  iu 
lautet;  v(\[.  au<\[i.  e(j\v  (unö  öowic)  5(tt.  —  6o\v 
2)at.  (engl,  you),  got.  izwis  5ltt.  Tat.  £b  lat. 
vos  —  vester  Dcriunnbt  ift?  3üle  fonitiiien  iöe= 
jicbungcn  beö  *:^Jron.  finb  3iucifcU)aft.  —  euer 
^on'eniuinon.  mbb.  iuwcr  abb.  iuwür  =  anglf. 
6ower  engl,  your,  got.  izwar  'euer'. 

(?ule  A.  mbb.  iule  iuwel  abb.  luvila  '^■.  = 
nbl.  ml.  anglj.  üle  iaui-  "'üwlc)  engl.  owl.  anorb. 
ugla  (eigtl.  *uj;gla  =  got.  "uggwalüj:  aui-'  m- 
gcrm.  *ii\v\valö  refp.  *u\v\viir>  'IJule',  beut  v\cU 
lcid}t  ein  unjcrm  Ubu  cibnlidiey  onomatopoic= 
tijdiei?  "'uwwö  ju  (^runbe  liegt. 

T  (Suft  )d)meij.  '3d)aTifair  f.  Sd)af. 

(Jutcr  931.,  leiten  9ieutr.  (frübnbb.  (Sutcr§  bei 
'Jllbcruö  ]"<l'>  DictiDii.  kk  Uli  ml)b.  iuter  fiter 
abö.  iilar  ütiru  931.  =  ajädif.mnbl.  üder  nM.uifr. 
anglj.  üder  engl,  udder;  baju  mit  '.}lblaut 
gcrm.  euder  in   mnbb.  jeder,  norbfrief.  iader 


(anorb.  jügr).  Ta§  fid)  crgebenbc  gcrm.  üder 
(eudr-)  aiiv  ibg.  üdhr-  etuiprid)t  ben  glcid)= 
beb.  ffr.  üdhar,  gr.  ouGap  (abgclauteti,  lat.  über; 
lit.  üdröti  'träd}tig  fein'  (finn.  utar  '(Sutcr'); 
flau,  vymo  (au§  *vyd-men-,  urfprgl.  üdh-mcn-) 
'(Suter'  bat  anbre  3lblcitung. 

etientucü  5(bi.  im  18.  Csabrb.  auc-  ti"5-  evenluel 
'gegebenen  Aailv';  bafür  in  3tielcr§  ocitnng^Muft 
160.">  unb  bei  3peranber  1727  nur  erft  eüen  = 
tualiter  (eventualiter). 

CÖitö  3lbi.  mbb.  ewic  (g)  al)b.  ewig  =  afäd)f. 
ewig,  ubl.  eeuwig  'emig':  abgeleitet  au§  einem 
altgerm.  SBort  für  '(5iingfeit' ;  ugl.  got.  aiws 
'ocit,  (5:uigfeit',  abb.  ewa  '(Smigfeit',  bie  mit 
lat.  aevum  '(imigtcit,  Seben'  unb  gr.  aiüjv  aiei 
uruernianbt  finö;  ngl.  je. 

ejatt  "Jlbj.  feit  3tielerc>  3citung§luft  1695 
üerjeidjnet  =  frs.  exacl  'genau'. 

e£amtntereu  S^m.  mbb.  examinieren  au§ 
lat.  examinare  'prüfen';  ha'^  Subftant.  ©yamen 
(=  lat.  examen)  tritt  erft  fpäter  auf. 

ejcentrifd)  5lbi.  im  is.  ^abrb-  eccentrifd) 
'pon  feinem  93]ittelpuntt  fid)  entfcrnenb',3unäd)ft 
aflronom.  äBort  i^in  9JJeinnerv  pbilofopb.  Jdericon 
1737  üer3eid)net);  um  17ö(j  aud)  fdion  über= 
tragen  gebraud)t  (^biUppi  1713  Siegeln  ber  9ieim= 
fd)miebetunft  3.  130).  3"  lat.  centrum  '93litteU 
puntt'. 

(Jjr.ceH  931.  fd)on  am  Sd)luf5  bc§  16.  3af)vl). 
in  ;',eitungen  be3eugt  (3.  53.  1585)  =  fr3.  exces 
'ÜbcniuitV. 

(Stempel  9c.  mbb.  cxempel  =  lat.  exemplum 
'^eifpiel'. 

esersieren  S^m.  aU  militär.  SEort  fd)on  im 
30iäbr.  .Ürieg  anffommenb  ('-öerliner  „ileitung 
an^>  Tcutfd)lanb,  ä!3elfd)lanb  ufu)."  1626,  6.  ^uni 
„unb  iDcrben  bio  "Jluvfdniffe  tiiglid)  in  ben  SBaffen 
erercicvt  un^  gemnftert"»  =  fr3.  exorccr  'üben'. 

ejcpcbicrcu  ;',tni.  int  tcntfdi.  9.1Jid)cl  1617  al-o 
Jvremmiunt  ucrfpottet : ein  l'elinmort  bev  16.  Csabi'b- 
=  lat.  expedirc  'abfdiiden'. 

(Sj:,pertment  9i.  =  lat.  experimenlum  '33er= 
fud)';  id)on  bei  .'öenifd)  1616  regiftriert. 

e)cpuntert  "Jlbi.  fdion  in  3tielery  ;',eitung§luft 
1695  ( -^  „berWef  abr  auvgcfel3t"  1 ;  3U  lat.  oxponoro. 

ct.tcvn  ;'»tm.  'ärgern,  neden'  ein  mb.  nbb. 
3r>ort,  bav  mobl  3U  Cifel  gebort;  ba3U  tiod)  bcff- 
ickern  iu  gleid)er  !ilebentung. 

(&x.tvaU  931.  -=  lat.  extractum  'SluSjug' ; 
fd)on  bei  .s>enifd)  1616  oer3cid)nct. 

ejctroungnnt  5(bi.  bei  ;',eiller  1642  Gpifteln 
III,  3«  i2  iicvundinct  ( 'lk\cc\ :  G.  A.  •'öef;  1 599  ,"\nbcn= 
geiffel  k  Vh:  an6  mint,  cxtravagans  'aut5erbalb 
geipiffer  Wren3en'. 


^ahä 


101 


fabe 


iVftOcl  Jv.  inlib.  fabel  fabele  ^•.  au§  n"3.  i-Mcj 
lat.  fcabula  '(vr5äl)limii'. 

fyobrif  Jy.  au§  fvj-  fabriquc  'SBcvfftnttc' ; 
fett  Jvriid)  1741  ocvjcicbnct  aB  ciitcicbüraevt,  üor- 
l^er  icl)on  in  Arcmbiuövtcvbüdicrn  (Spcvanbcr 
1727). 

»vflcabc  A-.  icit  opcvnnbcr  1727  unb  A^cinalj' 
^■»anbbud)  1775  ucrjcidittet :  au§  fr3.  facadc 
'3>orbcrfcitc  cinc§  i">Quic§'  (in  ?iirttcnbad)y 
Architect.  Civil  1628  faziata  nad)  bcin  ,^stal.). 
?ya*  9i.  mbb.  vach  ai)h.  fah  (hh)  %  'Icil,  %b'- 
tcilnnt^  einer  ;:)iänmlidifcit,  einer  2Banb,  9)^aner  :c.' 
andi  '3>orriditnni."(,  nni5ännnni.i  im  SÖaffer  für 
^■ifdifitnti,  /"s-ifdiiuelir,  Aaniiticflcd)t  im  SBaffer' ; 
jn  (elfterer  'öcbentunn  jicl)t  man  nr.  ncc[r\  'Sdilincie, 
jvaüe,  mfdierreuic',  maö  (autlid)  aniiinc^c.  Tod) 
mun  man  für  ba^o  bb.  ©ort,  foiiiic  für  angif. 
fsec  'ocitranm,  oeit'  oon  einer  alUiemeinen 
©ninbbebeittung,  etma  '3lbteilnnii,  räitmUd}er 
ober  5eitlid)er  leil'  ausgeben.  3ubb.  fügen. — 
=  fad)  3(Di.=3iiffir  auv  ml)b.  (nodi  febr  feiten) 
vach  in  manecvach  zwivach,  ai)b.  nod)  nid)t 
torbanben;  mannig  fad)  eigtl.  'mandic  ?(btei= 
langen  babenb' ;  übrigen^  beitjt  mhb.  vach  audi 
'[yalte',  unb  e§  fann  =fad)  als  ©uffir  mobl 
eine  9tad)bilbung  be§  älteren  Suffire§  -fall  in 
manecvalt  'mannigfaltig'  fein. 

fät^cln  ;-)tm.  junge  9teubilbung  ju  Jyncbcr. 

tyätficr  d)l.  feit  etroa  17«  «J— 1750  (mit  bcn 

9iebcnformen  5 c diel  J-odier  Jod)!);  mäl)rcnb 

Stieler  1691  baf  ür  nur  crft  ^-  e  di  e  r  J-  o  d  e  r  ^-  u  d  e  r 

bat,  bietet  3(maraiUbe5'  (Vrauenjimmerlenfou  1715 

}Vcd)cr  ivod)cr,   Sonnenfed)cr,    Steinbad) 

1725  5äd)er,   1734  3^cd)cr  {yädiel,   r\n)d) 

1741  (Vöd)cr  (Väd)er  (Vedjcl.  Tstt  iöofmann§= 

lüalbauy  u.  a.  auSerlefenen  ©ebiditen  1725  VI, 

28  bafür  „3d}attcn=  ober  Sonnenfadier,  Sonnen^ 

fd)atten";  bei  iBrorfeS  I  217  Jciditeldien;   bei 

Sogau    5,   82    ("yädiet;    bei    @rimmeli-.baufen 

SimiUic.  476  SÖinDfad).    Gtma  um  1750  mirb 

jyäd)cr  beoorjugt  (^öobmer  1752  Dtoal)  S.  1U2, 

üon  Sdiönaid)  1754  ^Jceolog.  25>b.  3. 131  nid)t  be= 

anftanbet;  1756  Uitcilc  über  ba§  i^erbaltcn  ber 

DJienfdien  3.  463  al§  Jiidier  Jv.  unb   Jvodit 

gcbraudn;    .^^cnncS  1788  Wand)  ^^crmäon  I, 

345  als  ?-äd)ev  Tl.  mit  ber  erflärenben  mif;-- 

notc  „eventail"  gebraud)t).    2Babrfdieinlid)  be= 

ruben  bie  nerfdiiebeneu  l'autformen  DeS  SBorteS 

auf  Umgcftahung  beS  frübnbö.  3'odier  Aurfer 

'JÖIaSbalg'.    3'"  IS.  ^cii)tl).  trerbcn  fdiroäb.^ 

augSburg.  ©cnbcliu  (auS  frj.  eventail),  nürn= 


berg.  Aurfcr,fd)(ef.  Sdiatten,  öflreid}. 2Baber(, 
nbb.  SÖaier,  iiföl.?.  äöebel,  Goblenj  7vod)t, 
nbrbein.  ilB  c  i  b  e  r,  berlin.  ^-  c  d)  t  e  l,  prcuf;.  3"  u  d)  e  l 
als  Si)nom)ma  angegebeit  (Xuej  1652  Nomencl. 
47.  84  überfeljt  fr^.  eventail  mit  Söebel  2Be()= 
rocbel  2B c  1)10 ab el,  Secao  1697  Les  Fa<;ons 
de  Parier  3.  218  mit  ©äberl). 

?yncit  9t.  fd)on  feit  .s>cnifdi  1616  unb  3tie(er§ 
;)Citungv'luft  1695  alS  '3ummc'  regiftriertf^-Beleg: 
(j^nmmck-'baufeu  1669  3implic.  111,  13):  auS 
lat.  facit  'eS  madit'  aly  StcdjnungSroort  ber 
33ud)fübrung. 

tyarfcl  A:  mbb.  vackele  vackel  abb.  facchala 
Jy.  =  afäd)f.  fakla,  nbb.  nbl.  fakkel,  anglf. 
faecele  (fd)on  um  7.80  alS  fecilcc  bejeugt)  'Aarfcl' 
mit  ber  an  SB.v  pak  (al)b.  dahhazzen  'brennen') 
angelcbntcn  llicbcnform  {)»cele:  Scbnmort  auS 
lat.  facula,  baS  bcf.  in  ber  Äaifcr^cit  für  fax 
(facis)  'Jadcl'  eingetreten  ift;  auS  bem  9ioman. 
ügl.  afrj.  faille,  proo.  falha,  poilug.  facha  an^ 
facla.  SBulgörlat.  facla  ftatt  fax  roirb  im  Ap- 
pendix ad  Probum  (©ramm.  Sat.  IV,  198)  ge= 
mißbilligt.  2^ic  (Sntlcbnung  inS  2Öcftgerm.  gefdiaf) 
in  einer  ©rbf.  fakla,  morauS  roeftgcrm.  fakkla 
entftebeu  munte.  ©crman.  3nnoni)ma  finb  nbb. 
blas  =  engl,  blaze,  nbb.  blyze  =  anglf.  blyse; 
im  16.  ^al)v{).  in  ^öaiern  unb  am  Cberrbein 
(aud)  int  33rei§gau  uad)  öunger  1586  Ling. 
German.  Vind.  K  VI)  lortfd)  =  nbl.  toortse 
unb  in  53öbmen  5?orbul5e  (bei  33.  5(.  TvontanuS 
1613  Diction.  984);  allgemein  aud)  2Sinblid)t. 
(yflCon  A:  =  fr3.  facon  (auS  lat.  factionem) 
'jyormgebung,  Jyorm'  in  ber  2.  ^'öälftc  beS  16. 
3a()rbS.  als  Jason  (iOIatl)cfiuS  1562  Sareota 
150^)  unb  gebud)t  bei  A^enifd)  1616  alS  Jatfon 
(roobl  nad)  ililian  1599,  ber  fatsoen  alS  nbl. 
bat);  int  17.  3<i^)i'f)-  feit  bem  30jäf)r.  Kriege 
allgemein  Jvacon,  fo  bei  Siebe  1686.  Xk 
Aormel  sans  Facon  feit  3d)eibner  1695  geläufig 
(^eleg:  3toprc  1728  ©eDiditc  I,  75;  II,  137). 
S'ßctotmn  dl.  fd)on  bei  @rimmeb?bi^in"en  1669 
3implic.  369. 501  (fd)on  im  16.  ^saijxi).  engl,  fac- 
totum):  auS  lat.  fac  totum  'mad)c  2{lleS'. 

fabc  2lbi.  aus  fw  fade  (roober  and)  engl, 
fade)  int  53eginn  beS  18.  ^sabrbS.  übernommen 
(58cleg  in  ber  .s>amburger  3tfd)ft.  Tei^altc2:eutfd)c 
1730  3.  2S7);  bei  Spcranbcr  172  <  ift  cS  nod) 
Ttidit  t)cr3eid)nct  (3d)eibner  1695  bat  A^bcffe 
'ungereinu  unb  abgcfd)marfteS  Seng')-  Hbcr  ben 
Urfprung  oon  frj.  fade  f.  9)let)er=2übfc  in 
©röberS  Stfd).  19,  278. 


groben 


—  102  — 


^Q^rßeug 


O'flbcu  9Jl.  mlib.  vaden  vadem  alib.  fadam 
fadum  9)^.;  ügl.  ajädif.  fathmos  'bcibc  aibrnic^^ 
ftrccttc  ÜIrmc',  ani}!)'.  fa?])m  'bcibc  ausgebreitete 
2Irmc,  Umanuunii,  3dmB,  '-Pujcn'  engl,  fathom 
'Älaftcr',  Qiiovb.  i'aömr  'beibe  3(vinc,  Stufen'. 
Stls"  ©ninbbcbciitung  evgiebt  fidi  'Um  jiianmtiig  mit 
beiben  5(rmeii',  ivac-  aU:-  l1Jat";  genomincn  lucrben 
f  onntc  ( f  ..H  l  a  f  t  c  r ) ;  bolicr  a  a  b  e  n  alv  ll^af;  im(viigl. 
Diovb. '3ibb. lliM. ,  ioiuic  auv  letzteren  bciöcn  übcrnom-- 
mcn  im  llil)b.  Tie  iil)b.  '-öcbeiUung  'Jiluin'  ift  eine 
jüngere  ßntiuirflung ;  eigtl.  'i'oüiel  ©am,  ak- 
man  tnit  nitv^gcftrccttett  Firmen  abmint'.  2ic 
©nutbbcbeutung  'Umfimnnung'  ergiebt  fid)  au-> 
got.  faj)a  a-.  =  ml)b.  vade  ,1.  'oaun,  Umjäu^ 
niing*.  ivür  bie  Sippe  ift  eine  germ.  2l\^.  fef) 
fa|)  ~  oorgerm.  pct  pot  norauv,^uicl3cn,  bic  jitr 
gr.  !ffi3.  TTer  in  TreTdvvuui  'niivbrciten'  inib  su  alt- 
h)inr.  etem  *,'vaben'  (für  *petemä)  ftimmt;  lat. 
patere  'offen  fteben'  liegt  tueiter  abfeitc^. 

Oragot  ■JJ.  feit  .s>enifd)  IGIG  yerjeidinct:  nu§ 
ital.  fagotto  '.s>ol,Uilnv'inftniment'. 

fttbtß  3(bi.  erft  nb^.,  feit  bem  KJ.  ^abrl).  im 
Cberbcutfdi.  allgemein  üblid)  iinb  feit  9Jkaler 
VM  pcvjeidinct  (aber  bei  yutl)er  fel)r  feiten; ; 
ju  obcrb.  fal)en  =  fangen. 

foM  'Jlbj.  ml)b.  val  (@cn.  wes)  'bleidi,  ner^ 
roclft*  al)b.  falo  (9iom.  falawer)  =  afäd)f.  falu, 
anglf.  ffalo  (öen.  fealwes)  engl,  fallow  'falil, 
falb*,  anorb.  folr  'bleid),  blatV  (ogl.  falb).  Ta- 
311  urücrnmnbt  lat.  palleo  (für  *palvoo)  'bleidi 
fein'  —  pallidns  'bleid)'  —  pullus  'bunfcl',  gr. 
iroXiöc;  'grau',  afloü.  |)!avü  'lueifdid)',  lit.  pälvas 
'falb',  ftr.  palita-s  'grau',  ^ei  biefer  Teutung 
ber  SiiH'c  bleibt  hav  ch  non  oberb.  rl)einfrdnf. 
falch  'Mul)  ober  ''^'iferb  ron  fabler  ("varbe'  — 
gfalchet  'fal)l'  unerflärt.  5lu'5  bem  ©crm. 
flammt  bie  Siiu'c  von  ital.  falbo,  frj.  fauve 
(»gl.  and)  braun,  blonb,  blau  unb  grei'öi. 

fai)nbcn  ;')tn'.  mhb.  vandcn  ahb.  faniön  'be= 
fud)en'  ---  afäd)f.  fandöjan,  anglf.  fondian  'prüfen, 
crfud)en,  forfd)en':  iwol)l  ^^ntenfiubilbung  ^u  2B,?. 
fenj)  in  finben  (ugl.  mnbl.  vandcn  'iicrfud)en' 
nbl.  bial.  vandcn  'eine  il^öd)nerin  befud)en'j.  Xic 
auffällige  Xebnung  ä  im  'Jihb.  une  in  abnbcn. 

^af)nc  iv.  (im  Cbevb.  unb  :Kl)einfvänf.  I'hift.) 
inl)b.  vanc  DJl.  'Aabne,  ^i^anncr';  in  biefer  ^e= 
beutung  bat  tav'  "ill)t>.  bO'?  .Hompofitum  tinndfano 
Tl.,  uiäbrenb  fano  mcift  'lud)'  bebeiUet  (ogl. 
ougafano  '3d)lcicr'  —  lialsfano  '.öalytud)' ) ;  baju 
got.  fana  'lud),  l'appen',  anglf.  fana  unb  güj)- 
fana  Tl.  '.^iampftud),  /labnc*  —  engl,  fane  vanc 
'ivaljue,  2Betterfabnc',  nbl.  vaan  '("yabne'.  ;',u 
©erm.  fanan  auv  porgerm.  pono-n-  ftcllen  fid) 
lat.  pannus  'Stürfd)en  lud),  i!appen',  ajlou. 
opona  '93orl)ang'  —  ponjava  Jy.  'Segel'.  Ta^i 


piclleid)t  aud)  gr.  irrivoc;  9J.  '(^eumnb'  —  irnviov 
'Spule,  Spinbel'.  ©ine  ibg.  ÜPerbalui3.  pen  er; 
fd)eint  in  aflou.  pina  (peti)  'fpannen,  bangen', 
lit.  pinü  pinti  'flcd)tcn'   —  pinklas  '(§efled)t'. 

—  3(ltgerm.  gun|)fano  'Äampftud)'  brang  mit 
ber  ^ebcutung  'j'vabne'  in§  'lioman.  (pgl.  frj. 
gonfalon,  ital.  gonfalone),  niäbrcnb  bem  Simpley 
(ugl.  afrj.  nfrj.  fanon  'Sappen'),  afrj.  aud) 
',lal)ne'  unb  fanion  '^•äl)nd)en'.  —  J^-äbnbrid), 
jväbnrid)  9JI.  eine  erft  nl)b.  iöilbung  aihi  ber 
fürjeren  5'ovm  inl)b.  venre  {ba§'  nl)b.  d  ift  nl)b. 
(Jutiuirflung  mie  in  fd)aub  ern,  min  ber)  al)b. 
faneri  ^Jl.  'i}abncnträger'. 

jjäljrc  ?f.  mhb.  ver  ^.  !:)}.  '^äbre'  =  nbl. 
veer,  anorb.  ferja  (engl,  ferry  barau»  eiulel)nt). 
i^gl.  nod)  al)b.  mbb.  varm  'i)cad)en,  Aäl)rc', 
aud)  al)b.  fcrid  ^1J.  'navigium':  mit  Jcrgc  ju 
f  ab  reu  gehörig.    S.  ^;]3raajn. 

fahren  otro.  mbb.  varn  abb.  faran  ft.  ;3tn). 
'fid)  von  einem  Crt  jum  aubern  bcipegen,  geben, 
fommen'  =  got.  (feiten)  faran  'manbcrn,  jiebcn', 
afäd)i.  anglf.  faran  'fid)  fortbeiucgcn,  jicben' 
engl,  to  fare  'fid)  bcfinbcn,  (jd)led)t  ober  gut) 
geben',  anorb.  fara  'fid)  bciucgcn'  (uou  icber  5lrt 
ber  iöeipegung).  S3.  far  bat  in  einem  (got.) 
farjan  (abb.  ferian  mbb.  vern)  bic  33ebeutung 
'ju  Sd)iffc  fahren',  iwaS  an  bic  unter  Jyäl)rc 
bemerften  llcomina  aufnüpft.  ^a\]  'Jvortbemegung 
icber  "Jtrt'  ©runbbcbcutung  ber  germ.  2Bj.  far 
ift,  3eigt  aiui)  führen.  ;)Ur  ibg.  SBj.  per  por 
vgl.  gr.  Ttöpoc  'öang,  Tiird)gang'  —  TTopeOuj 
'bringen,  fahren,  überfelicn'  —  TTopeüeaGai 
'gehen,  reifen,  marfd)ieren'  (alfo  aud)  im  &v. 
bcfteht  eine  iVcigung  jur  33ebeutung  'ju  Sd)iffc 
fahren'  bei  STw  irop).  afloo.  pera  (pTrati)  'fliegen', 
ffr.  Sßj.  par  'hinüberführen',  lat.  peritus  'er= 
fahren'.  —  fahrenbe  .s>abe  mhb.  varndehabe 

—  varnde^  giKit  ahb.  faranti  scaz. 
faljrläffig  %t>\.  urjprgl.  um  l.ldd  'faumfelig': 

alfo  eigtl.  'im  (*i)ebcn,  im  benehmen  ober  ,nan= 
belli  läfiig'. 

^afjrt  ?(.  mbb.  ahb.  vart  Jy.  =  afdd)f.  fard 
'Jyahrt',  anglf.  fyrd  ferd  Jy.  'Jyahrt,  .^rieg§jug, 
au-ö^iehenbcö  .'i>eer',  anorb.  ferö  Jy.  'J){eifc' :  gcnn. 
fardi  auy  Porgerm.  por-ti-s  ju  üBJj.  por  in 
fahren;  ugl.  and)  fertig. 

Tvnljrtc  a.  eigtl.  '^^lur.  ju  ^ahrt  ml)b.  ahb. 
varl  A.  'Aiihrte,  '){eife,  Jyahrt'. 

Jyaljr.KHfl -^i-  lyicbay  unter  ,"slotte  crnjöhntc 
frühnhb.  Sd)iffc^Kug  eigtl.  =  '("ylottc';  mxxb 
in  biefer  folleftiüifd)en  58cbeutung  (mohl  al§  nen= 
mobifdieö  ißort)  uon  bcn  älteren  Arembuiörter^ 
büd)crn  <Stielerc>  ocitungv'lufl  KiO.'),  Spaniüiu§ 
1720  u.  a.i  angeführt.  Seit  iJlbelung  mirb  hav 
eigtl.  nbb.  Ji>ort  al§  fd)riftfprad)lid)  gcbud)t. 


fafO 


103 


faftcn 


folb  5löi.  iDcntifd)  mit  fa()l  (raic  gelb  mit 
bial.  c\äl),  bod)  fo,  hai]  im  16.  ^ßW-  ta()l 
a\-:-  nbb.,  falt»  al§  ()b.  gilt  (im  Sdiiüäb.  fel)lcn 
fal)l  itnb  albi.  Öutticr  gcbraudU  falb  unb 
ja  1)1  labcv  ^■J3ugcnl)agonv>  nbb.  '-Bibel  nur  fabli; 
falb  luivb  beim  aud)  bei  31iaaler  15G1  ncr^ 
3cid)net,  iüäl)vcnb  Cil)t)träuv  Siav.  118  fael  Ijat. 
t  'tyalM  d'-  'Jaltcnbefaö'  crft  nl)b.,  an^  frj. 
ital.  falbala,  luohcv  aud)  encjl.  furbelow. 

JValtc    OJI.    ml)b.    valke    al)b.   falcho   SDl. 
(=  iit)i.  valk)   „'i'iamc   bev  D^aubooiiclgattung, 
fpcv  ilivc'!'  ti)piid)cn  iHnlvctciv,  bev  SDanberfalfen. 
3lnovb.  falke.  engl,  falcon  [)aben  lei)naiürtlid)cn 
(Sl)arafter,   ba^   üblid)c  mar   auorb.  vali-  ('öcr 
2Bclfd)c,  Jieltc'),  anglf.  wealh-heafoc  ('mcljd)cr 
Öabid)t',  b.  b-  bcr  oom  Sübmcftcn  fommenbe, 
ber  SBanberfalfe,  falco  peregrinus).    ^"bcficn 
ift  Falco  alÄ  t)orbiftorifd)cr  Gigennamc  nid)t  nur 
abb.,  bei  ben  Sangobarben,  ©cftgoten,  galliid)cn 
j3-rantcn  (Fauc,  Faucon)  gcfid)ert,  fonbcrn  aud) 
bei  ben  'J(ngeliad)fen  (Westerfalcnai,  fo  hai]  ba^ 
3urücftrctcn  bc§  23orty  bort  fccunbär  crfd)cint. 
^■>ic5U  fommt  nod)   bcr  S^oltöuamc  ber  Falcho- 
varii  53citr.  XX,  299.  Sufllcid)  mit  bcm  älteften 
S3eleg  für  bic  Ivalfenjagb,  mit  meld)cr  ber  3}ogel= 
namc  eng  ocrbunben  bleibt,  finbct  er  fid)  fpät= 
lat.  um  340  bei  ^siü.  mrmicu§  9Dkteruu§,  ha-- 
nad)  in  allen  romanifdicn  3;irad)en,  mit  %ui^' 
nal)mc  bc§  frül)  abgcfpaltencn  3.8allad)ifd)cn,  unb 
im  3['Httelgricd)ifd)en.    3?on  bcm  fd)impfir)in-tlid) 
belegten  lat.  falco  (au§  falx  '©idjcl')  für  ben 
'Äxnmtmjcbigcn' — gcbilbctrüicnaso'groftnäfig' — 
läßt  fid)  nid)t  ausgeben,  ba  bic  Ärünnnung  ber 
flauen  fein  fpe5ififd)c§  Äenn3cid)en  beS  Ja'fcn 
ift:   fpäteflcv  'äluftretcn   neben   bcm  ^eb^cn  im 
JRiimänifdicn  beuten  bier  auf  (Sntlebnung,  bic 
mit  bcr  ^agbart  erfolgt  fein  mun.    iC'un  @er= 
mamfd)en  lucifcn  bic  ©igennamcn  für  SÖort  unb 
^sagb  auf  eine  3cit  jurüd,  bic  t)or  ben  fpätlat. 
S3clegcn  liegt.    @egen  bic  Slblcitung  au§  faljl 
fpndit,  hah  c»  roobl  fable  ?valfcn  gibt,  bcr  J-alfe 
an  fid)  aber  nidit  fabl  ift.  Grfldrung  auö  fallen 
mit  k-3uffir  —  pon  bcr  ^-angmeife  „ber  Stöner", 
mic  .\>abid)t  „bcr  ©reifer"  —  fetjt  u)egen  ber 
fd)mad)cn  Jonu  t)orau§,  bon  ha^  SSort  an  bc= 
grenster  Stelle  3ugleid)  mit  ber  33cise  crfunben 
rourbe  unb  fid)  mit  ibr  verbreitete,  al§  habuk 
=  .s>abid)t  fd)on  allgemein  üorbanben  mar. 
Äelt.  •:}JroDenien3  fd)eint  auvgefdiloffcn :  bic  3nfel= 
feiten  cntlebnten  felbft  mit  bcr  ,Vgbart  bai  anglf. 
heafoc  i'f.  ,s^abid)t);  cbenfo  finb  in§  3bman. 
burd)  Die  ^uigb  früb  bcr  3Jamc  bc§  Sd)merl, 
IPäter  öe»  ÜJcrfalfcn,  nad)  ©allien  früb   bcr 
be§   3  per  bcr  §  übertr-agen.    2luf  2(fien,  ba-^ 
feit  bcm  13.  ^sal)xi].  ben  Safcrfalfen  impoitiit. 


fübren  in  älterer  ;5cit  feincrlci  etpmologifd)c 
;-)Ufammcnbängc;  autbcntifd)c  ocugniffc  für  bic 
■iÖcisc  enfticren  bort  crft  au§  pcrbältni»mäf;ig 
febr  fpäter  ocit.  Xic  iUmft  unb  bic  mit  ibr 
pcrtnüpften  '-öenennungen  flammen,  fo  oiel  fid) 
überfcbcn  täf;t,  auy  (Germanien  jur  ^eit  bcr 
rümifd)cn  ilaifcr".  ®.  ^aift  unD  ügl.  3citfd)r.  f. 
frans.  Spr.  u.  ^itt.  XIII,  2,  185—87. 

foücn  3tw-  n^bb.  Valien  abb.  fallan  ft.  3tn). 
=  anorb.  falla,  anglf.  feallan  engl,  to  fall, 
afäd)f.  fallan  ft.  3tm.  (got.  feblenb,  bafür  driu- 
san).  Oerm.  SBj.  fal-1,  porgerm.  phal-n  cr= 
fdieint  im  ©r.  unb  3fr.  mit  präfigiertem  s  al§ 
sphal;  pgl.  gr.  acpdWuu  'fällen,  ftürsen'  — 
cfopdWouai  'fallen,  fid)  täufd)en';  lat.  fallo  be= 
rubt  unminclbar  auf  21^5.  pbal  'täufd)cn' ;  ffr.  SBj. 
sphal  'roaufen' ;  aud)  lit.  pülu  (pülti)  'fallen' ; 
baju  aud)  ffr.  phala  'bic  reife  abfallenbe  {yrud)t'  ? 
—  5\ali  931  mbb.  abb.  val  (@en.  valles)  m. 
=  anglf.  fyll  'iyail,  lob,  2}crberben'.  —  ^-allc 
y^.  mbb.  valle  abb.  falla  Jv-  'ö'^üc,  decipula' 
=  anglf.  fealle  %.  'laqueiis,  decipula'  (engl, 
feblenb),  nbl.  val  ';\-alIc,  3d}linge'. 

foüiercn  3tiu.  in  bcr  1.  iMlftc  ht^  17.  Qabrb§. 
allgemein  =  'betrügen'  (fo  bei  öcnifd)  1616); 
im  tcutfd)en  9Jlid)cl  1617  al§  mobifd)e§  tymixb'- 
mort  aufgcfübrt:  mit  (Scfd)äft§au&biiiden  (f. 
53anfcrott  unb  Äaffc)  aui-'  bcm  3tal-  über- 
nommen (ital.  fallire  'banferott  merben'). 

folfrf»  2lbi.  mbb.  valscli  (abb.  *falsc  md)t 
bcjcugt).  3itin»i"^cnbang  mit  lat.  falsus  ift 
roabrfd)cinlid)  megen  fpätanglf.  fals  engl,  falsa, 
norb.  fals,  bic  beutlid)  bcm  2at.  entflammen. 
Ta  jcbod)  lat.  falsus  in  unücränberter  Sautform 
fein  altcö  s  bcibebielt  (ogl.  itnl.  falso,  fr3.  faux 
au§i  afrj.  fals),  fo  fann  an  bircfte  Gntlebnung 
au§  bcm  2at.:iRoman.  nid)t  geDad)t ipcrben (anorb. 
falskr  ift  bcutfd)cy  Sebumort  be§  15.  3öbi'b§-)- 
3Babild)einlid)  ift  nad)  2B.  SRcpcr^Sübfc  mbb. 
valsch  eine  relatio  junge  9ceubilbung  (rgl.  fein, 
wad))  3U  abb.  gifalscön  fgifelscen)  'fälfd)cn', 
öa§  einem  lat.  *falsicäre  'fälfd)cn'  entflammt. 
3>crmutungeu  über  Un)craianbtfd)aft  üon  mbb. 
valsch  mit  lat.  fallere.  gr.  aqpdWeaöai  (f. 
fallen)  finb  faum  ftid)baltig. 

=folt,  =fältig  3Ibi.=3uffir  mbb.  -valt  abb. 
-fall;  ogl.  got.  fall)s,  anglf.  feald  engl,  -fold 
(nur  nod)  in  twofold  'Doppelt'),  anorb.  -faldr: 
gemeingerm.  3uifir  3ur  53ilbung  oon  93lultipli= 
fation&sablcn  in  Übercinftimmung  mit  gr.  TrXdöioi; 
in  bi-TT\daio?  ;c.  (aud)  biTTa\TO(;  'smeifad)')  für 
pltios,  f.  falten  unb  Gin f alt. 

falten  3tm.  mbb.  valten  abb.  faltan  urfprgl. 
faldan  =  got.  fal|)an,  anorb.  falda,  anglf.  feal- 
dan  engl,  to  fold :  gemeingerm.  ©3.  falj)  'falten' 


poltet 


104  — 


5'autnfie 


oorgcmi.  plt  vc\[.  afloo.  pleta  plesti  'flcditcn', 
gr.  biTrXdaioc;  'jaicifältig*  (j.  unter  =falt),  ffr. 
puta  '^aitc'  n'u'  pulta.  —  ^"yalte  Jv.  inl)b.  valte 
al)'ö.  fall  Ü}i.  'Jvaltc'  ftimmt  al^  uvucriuanbt  ju 
ffr.  puta  '(}altc'  (auy  *pulta).  3{uv  einem  nenn. 
5altftuf)l  (anglf.  fyldstöl)  —  jcljt  ju  ("s-clb^ 
flu[)I  umgcbciitet  —  cntftainnit  bic  ncucvbtniv5 
roicbcr  ine  llclib.  übernoniincnc  2wvc  con  frj. 
fauteuil;  ügl.  mlat.  faldistoliuin  faldistorium, 
ital.  faldistoriü. 

3-oltcr  5.1J.  crft  nl)b.;  bofür  ni()b.  vivalter 
(aud)  zwivalterj  'Sd)inettcrling',  i>ai-'  n()b.  Tla. 
in  jal)lrcid)cn  2>aiianten  beraaljren:  fdimeij.  fi- 
falter(e)  pfif-falter  z\vi-falter(e),  baier.  feifaltr 
faierfaltr  (^eucrfaltcrj  feinfaltr  weinfaltr  bein- 
faltr,  fd}roäb.  baufaltr  baufaltr  (z)\veifaltr  bi- 
faltr.  öftreid).  weinfaltr.  cr.^gcbirg.  -  oberpfä(3. 
„3nieiivM"a(tcr  oiueifelöfaltcr  omciielöfaltcr" ;  i)a= 
JU  nod)  ucrein^clt  üolfötiunlid)e  ilonuionta  mic 
baicr.  „AalterüOiiel,  ,'^äd)crf alter",  bann  audi 
„lagfaltcr,  ^Jtaditfalter  ujui."  ^- alter  —  auf 
^ctomiiofition  bicjer  5ücncnnuniien  berul)enb  (f. 
21  ar,  aud)  Cid) fei  —  iiebört  bor  Öittcraturiprad)e 
erft  in  unfcrin  ,uihrl).  an  (feit  Cfcn  l<s3(j  lliatur^ 
gefd)id)te  V.  hCA');  5(belunii  unb  (Samre  finb 
bic  crftcn,  nield)e  t>a'-:-  Simpler  t)er,^eid)ncn  (aber 
oI)nc  ^itteraturbeleg).  Xa  jene  53enennuncicn 
für  bcn  £d)mcttcrling  mefcntlid)  oberbeiufd)  finb, 
bürftc  Aalter  aud) eigtl.  oberb.  fein.  2)a§  Örunb- 
lüort  ml)b.  vivalter  (nod)  i)i  i^onn  fifallr,  in 
Solingen  fifciulstr)  cntfin-id)t  bem  al)b.  vivallra 
=  afäd)f.  fifoldara,  anglf.  fifealde,  anorb.  11- 
frilde  '2d)metterling'  (baju  nbl.  vijfwoatfr  'eine 
3lrt  Sd)metterling'):  eine  gcmeingerm.  rcbui.ili= 
jicrte  53ilbung,  bie  an  lat.  papilio  (baraud  mnbl. 
pepel  luohl  aud)  fd)n)ei,v  pipolder,  fübiueftfät. 
pipeldrn  'Sdimetterling'j  erinnert.  Weitere  £i)- 
noniima  f.  unter  Sd)metterling. 

fal.KU  ;)tu).  ml)b.  vdzcn  valzen  al)b.  falzen 
'jufammcnlcgcn';  Aal,^  9)].  mbb.  valz  3L)J.  'Aal,^, 
J^ugc';  ba^u  al)b.  anafalz  'ilmbofj'  unter  31  m- 
bofj.  2)ic  barin  ftecfenbe  germ.  2Bj.  fall  'ftofjcn, 
fd)lagcn,  hämmern*  unrb  mit  lat.  pellere  (au^ 
*pelderc)  'ftof;en'  auf  eine  ibg.  2l\v  peld  jurücf 
geführt,  bie  aud)  in  ^il.^  ftcrtt. 

familiär  3lbi.  burd)  ba<->  17.  ^abrl).  üblid) 
(Seleg :  Sdniinnuö  1  (mT  ^reunb  in  ber  9iot  3.  ;52) ; 
ba.ui  JVnmilinritnt  (*-ikleg:  ;ici(lcr  ](Jl<i  (iinfteln 
1.  '■>](})  bei  iJicbc  KJsO  iicr3cid)nct:  auv>  lat.  fa- 
miliaris  familiaritas. 

Familie  a.  ciit  nl)b.,  bafür  a{]'i>.  anbb.  lü- 
wiski  11J.  =  mbb.  hiwische  (f.  unter  .V>eirat); 
ahti.  ml)b.  and)  hüs  uiie  nbb.  s^am-  bafür  bei 
Sutber  berrfd)t  unb  nod)  beute  fo  gebraud)t  luirb. 
Jamilic  ift  erft   um   17<mi  eingebürgert  (erft 


mHfdi  1741  unb  2(belung  bud}en  c§);  ©panutiu§ 
1720  bud)t  familia.  Siicranbcr  1727  ücr;;cid)net 
al-^  ArcmbiuoHc  familia  famille,  fo  ta\]  alfo 
lat.  familia  unb  ba?-'  urfprgl.  gelehrte  frj.  famille 
im  Teutfd)cn  erft  mit  einanber  fonfurricrt  hätten 
(nad)  Artfd)  1741  fd)ei)it  3unäd)ft  fr^.  3(uc.fm-ad)c 
überiuogen  ju  haben).  Tic  Aorm  ^amilic 
fd)on  in  Idubmigii  tcinfd).=engl.  Öcj-.  1710  unb 
bei  9JJcnante§  1722  3(uv.crlcfc]ic  'i^ricfc  S2.  172. 
443.     Familiarität  ift  ältere  (inllehnung. 

fflmoö  2(bj.  um  17<hj  (mit  ber  frj.  l1Jebcn= 
form  fameux)  auftretenb  unb  feit  Stielcre  oci= 
tungöluft  1695  (=  'anrüd)ig,  übel  bcfd)ricn, 
ehrloö'j  unb  Speranbcr  1727  ner5cid)nct:  an^ 
lat.  famosus  'uon  groncm  Oüif. 

(yaitttttfcr  'M.  bei  Siicranber  1727  crft  in 
lat.  ©eftalt  aiv  fanaticus  gcbiid)t,  iiuihrcnb  l'ub= 
luig^o  teutfd)=cngl.  Öcr.  1710  fdion  fanatifd) 
aufführt;  bie  iföortc  fd)cinen  bem  17.  ^Vbvh- 
nod)  3u  fehlen;  fie  beruhen  auf  fr.v  fanatique 
(Cucllc  lat.  fanum  'lempel'). 

foitflcn  frühnhb.  f  a  heu  ;^ta).  mhb.  vähen  van 
ahb.  fälian  ft.  ^tiu.  'fangen,  ergreifen'  =  got. 
f;ilian.  anorb  fä.  anglf.  fön  (für  *fühan  auy 
*fnhan;cngl.  fehlt  i:  gcvnt.  äB.v  fanli  (luorau&fäh 
fäh)  unb  mit  grannnatifd)cm  iIBed)fel  fang.  X'xc 
Aorm  fang  ift  eigentlid)  nur  im  ^^arti3.  unb^ 
'43rät.  bercd)tigt,  bringt  aber  im  9tbb.  fchr 
früh  iny  -^.'räfeuy:  afäd)f.  fangan  (nidit  im  00= 
lianb)  neben  fähan.  ;^uthcr  bot  meift  fahen 
(=  mhb.  vähen)  im  ^U-äfcn-5  unb  fo  i)cr3cid)net 
cy  aud)  DJkalcr  ir)01.  9Jod)  .s>eluig  1011 
Orig.  Diction.  German.  114  gibt  fahen  alö  hb., 
fangen  al»  nbb.;  fangen  al§  hb.  ^^U-äfcn§ 
ber  Sd)riftftn-ad)e  bud)t  Sd)o«el  1603.  3(uncrhalb 
bcv  (i)erman.  iicrglcid)t  man  ber  germ.  Sippe  bic 
unnafalierte  Ä33.  pak  in  lat.  pax  pacem  (eigtl. 
'^öcfcftigung":'.);  ba3u  nafaliert  pango  ("^^art. 
pacliiiii)  mit  g  für  c?.  ffr.  pära  'Strid';  imfal- 
loö  erfd)cint  äl?3.  pak  in  germ.  füg.  f.  hb.  fügen. 
—  Aang  3)1.  mhb.  vanc  ahb.  fang  =  anglf. 
feng  '(^riff,  Umfaffung'. 

Srnnt  Tl.  nbb.  Aorm  (vgl.  nbl.  vent  'Äcrl') 
für  mhb.  vanz  d)].  'Sd)alt''  nod)  in  mhb.  alfanz 
eigtl.  'hergelaufener  Sd)alt'. 

t^nntttfic  A.  unb  Aantaft  9JI.  fd)OJt  fpät 
mhb.  fantasie  fantast  an^  lat.-gr.  phantasia 
phantastes;  im  10.  ^"sahrh-  ndgcniein  üblid). 
^''^m  10.  ^'sahrh.  mclfad)  Aantafci)  (3.  iö.  9JJatl)c= 
fiuö  ir,02  Sarepta  2cSlb,  in  .'pcupolbö  Diction. 
1020  iicr3eid)nct).  Aantaft,  mofür  Öuther 
„£d)marmgcift"  üorsicht,  üerjcid)nen  S.  3iot() 
1571  unb.s>eupolb  102Ö,  foiuic  .s>enifd)  1010  imb 
3d)oUel  100:5.  '■4-^hQntciflcrei  fd)on  bei  örim= 
melehaiifc"  1600  Simplic.  III,  23. 


^arbe 


—   105   — 


foften 


«Jarbc  ?(.  ni()b.  varwe  a()b.  farawa  i\. 
'^arbc':  fubflamiüicvtcy  Acnt.  bc'g  3(bi.  m()b.  var 
(ficft.  varwer)  'farbiii,  gefärbt'  al)b.  faro  ^hm. 
farawOr) ;  v(\l.  iibl.  verf.  Tay  3©ovt  ift  mobl 
ivcfentlidi  foutincntal,  braiui  aber  iiad)  ^Jiovbcn 
üov:  bän.  farve.  idiiucb.  fär^^. 

(^arcc  i^-.  bei  Siicranbcr  1727  nodi  nid)t  bc= 
jcitöt,  rciiütvicvt  bei  ocblcv  173.1  unb  '^Ibelunci  (al§ 
'3-lci)difiill)el'  unb  'Äoniöbie'):  auy  fr;;,  farce. 
i^avn  9Jl'1J.  ',\anifraut'  in()b.  al)b.  varn 
varm  =  nbl.  varenkruid.  ani;^lf.  fearn  engl. 
fern  Mavntvaut'.  Ter  3S>cd)icI  uon  n  unb  m 
im  3tl)b.  dM)t).  bcvul)t  auf  '^tnglctdntng  bc& 
©uffiyeö  na-  an  bcn  anlautcnbcn  Vabial  (ugl. 
al)b.  feim  ju  altinb.  phena,  alib.  bodam  ju  ffr. 
budhna).  3"ii-"n  fclilt  bcm  3lnovb.;  bod)  vqL 
fd)ireb.  biol.  fänne  (igl.  *ferne).  3'ucifeüo§  ift 
bic  ibg.  @rbf.  porno-,  bie  mit  ffr.  parna  9?. 
'(Xütjel,  Acbcr,  Qanb,  "^latt'  ibcntifd)  ifl;  Jarn 
Qlfo  eiijtl.  'fcbcräl)n(id}Co  53latt'  (gr.  irTepiq 
'^arnfraut'  neben  -n-Tepöv  %3'cber'j.  2Batir= 
fd)cinlid)  geboren  baju  aud)  lit.  papartis.  rufi. 
paporotl  (afloü.  *paparti)  '3^arn',  foiuie  altgaü. 
ratis  iau^i  *pratis)  =  ir.  raith,  breton.  raden 
'i^amtraxit' . 

t^arvc  dJl.    nt()b.   varre  var    abb.  farro  far 

SJl.  =  ubi.  varre  var  'Stier',  anglf.  fearr  50]., 

anorb.  farre  9JI.  '©tier'.    2(uf  ©runb  ber  lu- 

gcbörigen  ^emininforin  ivdrlc  muf;  (Sntftcbung 

ton  rr  auv  rz  (rs)  angenommen  mcrbcn  lügl. 

bürr,  irre).    Cberb.  Siinom^ma  unter  iöulle. 

—  j^ärfc  ty.  (bem  Cbcrb.  fremb;  bafür  jdnüäb. 

Äalbcl)   au§   m[)b.   (mb.  nb.)   verse  g^.;  ngl. 

nbl.  vaars  'junge  Äu()'  (neben  vaarkoe  'junge 

ÄuI)');  e§  röäre  got.  *farsi.  @en.  farsjos:  engl. 

heifer  'junge  ^ul)'  au§  anglj.  heahfore  heafre 

5.    'junge    fiub'    fdicint    Jarrc,    iVärfc    al§ 

jrceitcn  Icil  ber  oufammenfcöung  ju  entbaltcn. 

Ter  Stamm  farz  fars  fe()rt  in  bcn  oermaubten 

©pradien  nidit  ganj  genau  raicber;  bodi  flingcn 

gr.  TTopi!;  TTöpTK;    'junge§  S^inb,    <5^ärfe'    an; 

ebenio   ffr.  prsati  'meitlgcflccftc  ^ui)'   (Jcmin. 

ju  prsat  'geiprcnfclt,  geflccft')'? 

tjörfe  l  unter  Jarre. 

farscn    otm.   mbb.   varzen    (audi    vurzen 

verzen)  3U  abb.  ferzan  'farjen'  =  anglf.  feortan 

engl,  to  fart  'fai-jen';  anorb.   (mit  Umftedung 

bc§  r)  freta.    ©crrn.  SOB5.  fert  au§  gcmeinibg. 

perd  in  glcidicr  ^öebcutung;  t)gl.  ffr.  SBj.  pard. 

gr.  irepbeiv,  lit.  perdzu  persti.  ruff.  perdetT. 

^•ofon  )Sl.  mbb.  abb.  fasän  fasant  901.  au§ 
lat.  fasianus  {—  gr.  opaoiavö<;  'SBogel  Dom  ^b^fi» 
in  Äoldnö')  '("vafan',  roober  audi  ital.  fagiano 
=  ni-  faisan  afrj.  faisan  faisant  (barauS  mittel 
engl,  fesaunt  engl,  pheasant). 

filuge,  ett)moIogiirf)e--'  SSbrtcröuc^.    6.  SUtfl. 


(yaffftiuc  A:  feit  Siebe  1G86  unb  Stieler§ 
oeitungc^luft  IGO.'j  in  ben  Jvcmbmöilerbüdiern, 
feit  Steinbad}  17.84  unb  Jyrifd)  1741  allgemein 
ücr.^eidinct :  aus  ital.  fascina,  frj.  fascine  '$Reifig= 
biinbcr. 

tyaftftinß  9J].  (eine  baicr.  oftreid).  Tialeftform) 
mbb.  vasclianc  Tl.  ',3aitnad}t';  mie  e&  mit 
5aftnad)t  äufammenbängt,  ifl  nodi  unaufgefldrt. 
fafcln  otiü.  'irre  reben'  erft  nbb.,  Slusläufer 
üon  abb.  fasön  'auffpüren,  bin  unb  ber  fudien'; 
bie§  aber  mobl  uidit  ju  ffij.  fas  in  Safer. 

t  S^fifclfc^tocin  ^.  '3urf}tfd}roein'  au§  m[)b. 
vasel  Tl.  'ber  A^ortpflansung  bicnenbc§  männ= 
lidic§  i^icb,  o"ditüicb',  u'oju  mbb.  vasel  abb. 
fasal^i.  '3ungc^^,  l)tadifommcnfdiaft'.  Tie  barin 
ftecfenbe  gerin.  2B3.  las  fdicint  mit  lat.  pario 
(au§  *pasio)  'gebären,  crscugen'  urocrniaubt. 

t^afcr  0"-  fpätmbb.  vaser  5-  'm'anfe'  — 
meift  vase  SUIJ-.  'jyafer,  Jranfe,  Saum'  ai)h. 
faso  Tl.  —  fasa  Jv-  =  anglf.  fees  9i. 
^a§nad)t  f.  ?-aftnadit. 
faffen  S^m.  mbb.  va^^en  abb.  fa^^on  'bc= 
faffcn,  ergreifen,  belaben,  auflaben,  fid)  ruften, 
fi dl  f leiben,  gcl)en';  cö  fdieint  eine  91Iifdiung  üon 
ätuei  ober  me()r  eigtl.  ocrfdiicbencn  Stämnten  ju 
fein.  SSgl.  anorb.  fot  9?.  ^l.  'Äleiber'.  Taä 
meftgcrm.  fat  (f.  Jyafe)  ^)at  btefc  «ebeutung 
nidit;  aber  bie  m()b.  {al)b.)  53ebcimntg  va??en 
'fidi  bef leiben'  meift  barauf  bi"-  3"  ber  i8e= 
beutung  'ergreifen'  (f.  JcffcD  läfst  fid)  an  Aat5 
eigtl.  'in  fid)  greifenbee'  anfnüufen,  barau» 
entroicfclte  ftdi  bann  bic  ^cbeutung  'beloben'. 
3n  ber  iöebeutung  'geben'  (sich  va^^en  ml)b.) 
mun  raobl  an  A-uf5  ober  näljer  an  anglf.  fset 
'Sdiritt'  angefnüpft  mcrben;  f.  Jcöen,  Ji^c- 
faft  2(bu.  mbb.  vaste  5lbri.  (^u  veste  'feft') 
'feft,  ftarf,  geroaltig,  febv,  redit,  fdinctl'  abb.  fasto 
ilbo.  ju  feft  =  abb.  festi;  fold)c  umlautlofc 
ilbv.  p  umgelauteten  2lbj.  finb  nodi  fdion 
ju  fdiön,  fpat  ju  fpät.  Ta§  921)b.  l)at  feft 
aud)  jum  2lbD.  gemad)t,  nadibem  ba§  ältere 
2(bo.  faft  eine  eigene  $Bebcutung§entroidelung 
angenommen;  fdion  mbb.  v^ste  3lbr). 

faftcn  3tm.  mbb.  vasten  abb.  fasten  =  got. 
fastan.  anorb.  fasta.  anglf.  fsestan  engl,  to  fast, 
nbl.  vasten:  gemeingerm.  otro-  überall  mit  ber 
iöebeutung  'faften',  ba^j  baber  roabrfdicinlidi 
fdion  ein  religiöfer  33egriff  unferer  beibnifdien 
a^orfabren  roar.  Ta§  äugcböinge  9tbftr.  ift  got. 
fastubni,  anglf.  faesten,  afäd)f.  fastunnja,  ai)t>. 
fasta  fasto  Tl.  ml)b.  vaste  ^y.  —  vasten  ^Jl 
'A-aften';  barau§  früf)  cntlebnt  flao.  postü 
'("yaflen'.  Tic  Sippe  gebort  mabil'dieinlidi  ju 
feft  im  Sinne  üon  'an  fidi  balten,  fidi  in  53cjug 
auf  eifen  unb  Irinfen  ^-c^dn  anlegen'   ober 


14 


g'oftnarf)! 


—   106   — 


ferfiten 


'eine  vclioiiöjc  33orirfirin  bcobaditen';  UiiI.  ciot. 
fastan  'feftlialtcn,  l)alten,  bcobaditen'.  —  (Voft= 
nadjt  O".  ( nöD.  3"  a  ft  c  l  a  b  c  n  ö,  oftveid}.  a  n  i  d)  i  n  ii  > 
ni()b.  vasenaht  'lißorabcnb  vov  bcr  Jaftcnseit'; 
nad)  altiicrm.  ocitrcdininui  (vc\\.  3(benbi  3n()lte 
Stbenb  unb  3cadit  fdion  .^um  foKicnbeii  laiic  <)o 
ift  im  3(nc^li.  fn'geä-fen  'Xonncvc-taii  5lbcnb'  — 
frigeniht  '!)iadn  üon  Sonticvv'taa  auf  Arcita^i'). 
3cne  ^cbcutunci  iebod)  —  'iNOvabcnö  nov  bcr 
Aajtenjeit'  —  ftedt  cti)molociiidi  nidit  in  bein 
SÖortc.  2a§  crltc  ©lieb  bcr  ;)Ulrtiiiiiiciifcl',unii 
ift  ein  oUcy  ;^tiü.  fafcln  'llnfinn  treiben';  bie 
fyonn  ^oflnadit  mag  oon  bcr  @ciftlid)fcit  ein= 
geführt  morben  fein. 

3-OH  -^i.  mbb.  al)b.  va?  (??)  i)i.  '^-an,  ©cfäf;, 
(5d)rcin,  ilaücn'  =  mnbb.  nbl.  vat,  aniilf.  f;et 
'C^emf;,  53cbältcr,  ilaücn'  (engl,  vat  Man,  Mute'), 
onorb.  fat  ',"vatV.  'Behälter'  mag  bic  C^runb: 
bebentung  ber  Sippe  (oorgerm.  podo-)  fein,  unb 
"öa  fVeffel  ucrujanbt  ift,  I)at  man  für  bie 
gcrm.  ©5.  fat  bie  iöebeutnng  'sufammenbalten' 
oorau&.^ufetjen.  fiit.  püdas  'Ioiif,(^cfän'  uuire  got. 
*föta-  ftatt  *fata-;  auf  got.  *fr;tisl  'Ciefän'  lucift 
onglf.  fä'tels  fetels  =  mittelengl.  fetles  vetle 
unter  Wcfäf?.    iscrmanbt  ift  raffen. 

fntnl  5(bi.  feit  Stielcr  unb  3d)eibncr  109;") 
Dcrjeidmet,  al'&  unentbebrlidicö  Arembiuort  üon 
58rocfeÄ  1732  in  iB?cid)mann'o  ^4-^oefic  bcr  ^Jiicber= 
fad)fcn  IV,  S.  2  bcbanbclt:  Ccliniuort  be§  i^O  jäbr. 
Äricgec-  au»  fr,?,  fatal,  anfänglid)  (j.  53.  bei  ^Jeider 
1040  (^inftcln  V.  241)  in  tat.  Aorm  aUi  falalis. 
Seit  bem  'Einfang  bec-  19.  onbvl)§.  ift  fatal 
cingefdiräntt  burd)  t)crl)ängni§t)oIl  (nodi 
@.  Aorfter  übcrfeljte  1791  in  feiner  Satontala  bcn 
engl.  litcl  tlie  fatal  ring  mit  „ber  entfd}cibcnbc 
5Ring"). 

T  JVaftfc  5R.  ein  neucrbingS  auffommcnbcf^ 
53crliner  äi3ort,  bav  in  bcn  SLUirtcrbüdicrn  bic>  in 
unfer  ^'sahrl).  hinein  fehlt:  mohl  ju  bcm  früh= 
n[)h.  „ivatimann,  Aatjbubc,  Aatjuogcl"  'Siuittcr', 
„iVaömcrt"  'Spott',  bie  mit  bem  ;5tn'.  falKu 
'fpottcn'  im  10.  l^ahrh.  gciuöhnlid)  finb. 

faul  'M'\.  mhb.  mnbb.  vfil  nhb.  fül  =  nbl. 
vuil,  anglf.  fül  engl,  foul,  anorb.  füll,  got,  füls 
'faul',  la-  ift  ableitcnb;  fü-  al^  gcrm.  2Bj. 
crgiebt  fid)  au<-  anorb.  füenn  'ucrfault',  ba^j 
alö  ')!\^aü.  auf  ein  ucrloren  gcgangency  ^Um. 
(got.  *fauan  nad)  bauani  hinmeifl,  U)OUi  anorb. 
feyja  'pcrfaulcn  laffcn'  t>a-:^  Aattitipum  ift  (got. 
*faujan).  'Jluö  2B,5.  fü  bilben  mehrere  gcrm. 
2)ialcftc  ein  ';)Jomcn  mit  bcr  söcbcutung  'cunnus' 
(anorb.  fu{));  f.  .'punbc^fott.  SBj.  fu  au^  ibg. 
pü  'faulen,  ftinten';  vgl.  in  gr.  ttüov  '(£iter', 
iat.  püs  'Criter',  ffr.  aucft.  ffi,^  pü(püy)  'ftinfen, 
faulen',  lit.  pü-ti  'faulen'  (baju  mit  l-5Jbleitung 


luie  in  faul  lit.  pülei  '(viter');  gr.  irüeuj  'mad)c 
faulen',  Iat.  puteo  'ftinfen'  —  püter  'Dcriucft,  faul'. 

fnulcitscn  S^w.  erft  frühnhb.,  in  bcr  hcu= 
tigen  '-öebeutung  bei  Öutl)er  unb  iöawv  Sad)§ 
mehrfad)  bcjcugt:  eigtl.  'nad)  ^nulem  ried)cjt  ober 
fd)merfen'  mic  bciv  pon  Steinbad)  172.j  gcbud)tc 
fd)lcf.  f  au  linken,  ^sn  ^Diittclbentfd)lanb  ift  ein 
Suffir  ^enjen  (befonbcr>o  fd)lcf.  ^injen)  für  i?er= 
balbilbungen  mic  „borfcit^cn,  fifd)cnjcn,  jubcn^icn, 
tupfcren.^cn,  müd)cn,^cn,  raud)cn,^cn,  ipilbcnjen, 
milbcrin.^en"  'nad)  ^öorf,  Aifd)  ufip.  fd)med'en 
ober  ricd)cn'  fchr  geläufig  (bei  ^ifdiart  nod) 
„tcufclen,5en,  mönd)cn3cn,  ipcibcn^en,  türfen3cn"; 
bei  DJhithcfiuy  „curtifancn.^cn",  bei  (^ottfd)eb  „bxnt-- 
tcnjen").  (Sine '^-Unallclbilbung  auf  =cinen  ift  an 
bcr  ^Jiab  unb  1>ogiüt3  häufig;  s^ani-'  Sad)'5  []at 
„bufcrcincn,  büffciiicn,  cfiigcincn",nürubcrg.  nod) 
„erbncincn  firu'eincn  bicrcinen"  (nad)  (5rbc,  nad) 
.Htrd)ipcih,  nad)  ißicr  ricd)cn);  aud)  in  vUllnu 
„bod'ainen  faulaincn  fifd)ainen"  ufm.  3)afür  elfäfj. 
'^ilbungen  mic  „brcn^eln,  cffeln",  fd)iyei3.„fifd)clen, 
fülclcn".  Aaulcn.^en  fehlt  nod)  bei  iöiaaler 
1501  unb  Sd)ottel  10(B;  Sticlcr  1091  unb  smy- 
nat5'  ^liuibarbaru'o  1790  bieten  c§  in  bcr  cigent^ 
lid)cn  unb  bcr  übertragenen  iöcbcutung,  .s>cnifd) 
1010  nur  in  ber  übertragenen  '-öebeutung.  i^gl. 
nod)  3"cftfd)rift  für  2Öcinl)olb  S.  22. 

'i^an\t  d'-  i"t)^-  mnbb.  vöst  al)b.  füst  Jy.  = 
anglf.  fyst  engl,  fist,  nbl.  vuist;  bcm  9iorb.  ift 
biefe  gemeinipcftgerm.  iöcncnnung  bcr  Aauftfrcmb 
(got.  mag  *fristi-  ober  *ITilisti-  a.  gegolten  haben). 
Tic  9.1Joglid)teit  bc-ö  i^erluftC'i-  cinec-  li  por  st  er= 
giebt  fid)  im<-  bcr  i?cru)anbtfd)aft  mit  gr.  ttuE  'mit 
bcr  Aauft'  —  TTu-fMaxoc;  'Aaufttämpfcr'  —  iiuYMri 
'/lauft,  Aaufttampf,  Iat.  pugnus  'Jauft'  —  pügil 
'A-auftfämpfer'  —  piellcid)t  aud)  pugio  '2)oId)' 
(eigtl.  'Aauflmaffe')  —  ferner  pugna  pugnare  :c. 
iBeniger  jn  billigen  ift  ;')Ufammcnftcllung  pon 
Tvau ft  mit  aflop.  i)f'stT  a-  Manft',  bicfc  ift  müg= 
lid)  nur,  mcnn  man  ba-^ PorauögcfclUc  got.  ^ffihsti- 
mciterhin  au-^  funlisli-,  porgcrm.  piiksti-  beutet; 
bann  mären  aber  bie  angeführten  gr.  Iat.  SBortc 
fern  ,^n  halten  unb  c§  crgöbe  fid)  meiterhin  bic 
'i'lüglid)feit,  iyauft  aui^  oorgcrm.  pnk-sti  mit 
Aingcr  nuö  Porgcrm.  penk-rö  3ufammcn3U= 
bringen. 

Anteil  ''l?lur.  feit  .s>epnal3'  .VSanbbud)  1775 
ah  fd)riftbeutfd)  iicr3cid)net  ( bann  and)  bei  '^Ibelung 
nni)  ISampc),  muubartlid)  im  IS.  :,uihrh.  für 
53remen  fomie  für  Cflfvanten  il3aicrn  "i^fal,^  unb 
(Slfaf?  bejeugt,  Xk  nbb,  (brem.)  :9icbenform 
Aiffay  (=  njcftfäl.  fixefaxe)  beutet  auf  ;Ju= 
fammenhang  mit  fvül)nhb.  firffarfen  'gaufcln'. 

fct^tcit  ;)tiP.  mhb.  vi-hten  ahb.  fölitan  ^  nbl. 
mnbb.  vechten,  afrief.  fiuclita.    £b  ba'-:-  ft.  3tiP. 


(^eber 


107   — 


5'eier 


gur  e-9f\cil)c  uoit  iclicr  c\cl)'6xt  hat,  ift  fvaiilidi;  C!o 
fonn  auv  bcr  ii-9icil)c  (ancilf.  ieolitan  cnfll.  to 
fight)  oom  ^^Prät.  '431-  inib  '4-^avt.  auS  in  bic  e- 
9ficif)C  übcvoctvctcn  fein;  bann  luävc  c^ot.  *riuh- 
tan  fäuht  *faühtum  *faiilitans  ftatt  failitan 
*faht  *faühtuiii  *faiihtans  novanv.uifcl^cn.  Tiefe 
an  fid)  bentbavc  'J(nnal)nte  cvniöolid)!  '-i3c,ücl)unfl 
gu  (at.  piigna  pugnare  foiuic  ju  pugnus  'Janft'. 

Srcbcr  ('^•.  inl)b.  veder  a()b.  fedara  ^•.  = 
afäd)f.  fethara,  ani^lf.  feöer  cnfl(.  feather,  anorb. 
fjoör  5-  (iiasn  t'oij  ilodeftiüum  ©cficbcrimb 
t^ittid)).  ®cvm.  *fe{)erö  an§  uoracvin.  peterä 
jV.  I)at  in  ben  ucnnanbtcn  ibiv  Spradien  53c= 
gicl)nnijen,  bic  eine  ibiv  3B3-  pet  'fliciien'  cr= 
rocifcn;  rgl.  ffr.  SBj.  pat  'flicflcn' —  patatra  % 
'Jlügcr  —  patarä  %t)\.  'flieaenb',  QX.  TTexouai 
'Äiegcn'— TTTepöv(für*TTeT6pöv)'(}-lüger— TTTi\ov 
(für  *TreTiXov)  'Jebcr' ;  rccnigcr  fid)cr  ift,  ob  lat. 
penna  'Jcbcr'  (für  *petsna?)  ocrmanbt  ift. 

?ycbcrlcfcn  ''Ji.  eigtl.  '"JUilcfcn  bcr  Acbcrn  uon 
ÄIcibevn'  nie-'  ;)Cidicn  uon  fcrnilcr  Sd)mcid}clci, 
fd)on  mlib. 

?^cbcrfpicl  "Tl.  ml)b.  vederspil  Ti.  'jur  i^ogcl^ 
bcijC  abgeriditetcr  i^ogel,  mite,  Sperber,  .v>abid)t'. 

3"ec,  A-ei  5-.  ml)b.  fei  feie  ("y.:  cntlebnt  auS^ 
bial.  afrg.  feie  neben  fee  (ital.  gemcinronian.  fata, 
eigtl.  'Sdiidfalegöttin'  ju  (at.  fatum),  luobcr  andi 
engl,  fay  unb  fairy.  —  ^sm  16./17.  3fll)vb-  fd)eint 
i^cc  Jvci(3. '-Ö.  in  '^l^rätorinä  'Anthroprodemus' 
1668  fcl}lenb)  fidi  nnr  in  bcr  onfannncnfegung 
SRcerfein  gclialten  ju  liaben,  bod)  bat  :3o^i" 
im  33orn)ort  ju  /3'ild)arty  53earbeitung  be5  @e= 
bic^te§  „Dom  .s>ciTen  ';|3etcr  oon  Stauffenberg" 
1588  nod)  „Jai)  23e()  J-äf)  J-ein  jyeinin". 
(Seit  SBiclanby  Ucbcrfcgung  oon  ©l)afcfpearc§ 
(Sommernad)tc-trauin  1762  nnrb  jycc  (unter  engl. 
(Sinflun,  ugl.  (Slfe)  beliebt.  SBäbrcnb  es  bie  nl)b. 
SBörterbiidier  bi'o  ö'nfd)  1741  nid)t  rcgiftrieren, 
bieten  c^  3lbclung  unb  (Sampc. 

fegen  otiü.  uibb.  vegen  (a()b.  *feg6n)  'reinigen, 
putzen,  fegen,  fd)cuern'  =  nbl.  vegen:  bic  Sippe 
(got.  *figon)  gebort  mit  got.  fagrs  'paffcnb',  anglf. 
ffeger  engl,  fair,  ai^i).  afädif.  fagar  'fdiön'  ju 
ber  german.  SBj.  feh  fall  (üg(.  got.  fahrjan)  — 
fag  feg  (üorgenn.  pek  pok  i  in  anorb.  fcäga  feegja 
(=got.  *fegön  *fegjan);  mittclcngl.  fmven  feien 
aus  anorb.  fäga  fsegja.  J^agu  mobi  aud)  fügen. 

t^egfcuer  )}l.  mbb.  vegeviur  9i.  'Jegefeuer' 
gu  m()b.  vegen  'reinigen*:  nad)  bcm  S^orbilb 
bc§  miat.  purgatorium. 

T  (yel)  A.  'fibirifdicÄ  (Sid)()örnd)en'  mbb.  vech 
'bunteo  'i^eljaicrt' :  fubftantioirtcö  2(bicctiu  mbb. 
vech  abb.  feh  'bunt'  (==  got.  faihs,  anglf.  fäh;. 
@crm.  faiha-  'bunt'  ftimmt  gu  gr.  iroiKiA.oq 
'bunt'.  (Jine  ibg.  ®g.  pik  'malen'  ngl.  in  lat. 


pingere  'malen',  aflou.  pisati  'fdjreiben',  ffr. 
pic;.  'fdimücfen'. 

i^efjbe  iy.  ein  ard)aifd)c§  25>oi-t,  baS  fd)on 
9JIaaIcr  ITjÖl  nid)t  ocrgeidmct  unb  :^utber  nid)t 
ücnuenbet  (er  bot  nod)  bcf ebben  unb  Aebb  = 
briefi;  3d)ottel  1663  uerjeidinct  nur  nodi  bc  = 
f ebben.  ,\m  l1tbb.  fd)eitu  fid)  ba^i  älnn-t  al§ 
Acibe  länger  gcbaltcn  ,^u  bnbcn  (j.  ü  in  bcm 
urfprgl.  nbb.  ilird)eiüicbc  „^lllcin  (Sott  in  ber 
SM)  fei  Öbr"  üon  Dcic.  .s>0Dcfd)  lö26).  Jcbbe 
nnrb  um  171<J  in  ber  iL'ittcraturfprad)c  tüieber  üb- 
lid)  unb  balb  and)  beliebt  C-öeleg:  .*oageborn  1780 
^l.^oetifd)c  äBcrfc  11,  91;  Sd)iller  1781  ^Käuber 
I  4).  Q^i  berubt  auf  mbb.  vehede  vede  abb. 
fehida  '.öat";,  Acinbfdiaft,  Streit,  ^cbbc'  =  anglf. 
fteh])  A:  'Acinbfd)aft,  3\adic,  Acbbc'.  @ot.  *fai- 
hij)a  'Acinbfd)aft'  unirbe  Slbftrattum  ju  einem 
■Jlbi.  got.  *faihs  'feinblid)'  fein,  hai  im  3luglf. 
als  fäh  (fag)  'gcäd)tct,  Dcrfebmt,  fricbloe'  ciid)cint 
(anglf.  gefäa  engl,  foe  'Acinb'  neben  abb. 
gileh  mbb.  gevech  'feinblid),  feinbfclig'i.  &m 
uorgcrm.  2i>3.  piq  'fd)äbigcn,  betrügen'  i'ügl.  nod) 
got.  faili  '^öcuortcilung,  ^-Betrug'  —  bifaihön 
'bintergeben,  übcroortcilen')  meift  autser  altir. 
oech  (au^  *poikos)  'Jeinb'  baSi  Sit.  auf:  lit. 
piktas  'böfe'  —  pykti  'böfc  lucrben'  —  peikti 
'flud)en'  —  paikas  'bumm'  (bagu  prcuü.  po- 
paikä  'er  betrügt').  2Bcgen  be§  5ßcbeutung»= 
mcd)feb:?  'fd)äbigen'  —  'betrügen'  f.  trügen. 

fehlen  otw.  mbb.  velen  va'len  'fcblcu,  fid) 
irren,  trügen,  mangeln,  ucrfcblcn':  in  mbb.  ocit 
(um  12()(J)  cntlebnt  anä  frj.  faillir  'fcblcn,  uer= 
fcblen,  täufd)en',  ta^'  mit  ital.  fallire  auf  lat. 
fallere  jurüdgebt.  2ll)nlid)  brang  tav  frg.  2Bort 
nad)  (Snglanb  im  13.  Cuibvl)-,  ogl-  engl,  to  fail 
'fcblcn' ;  aud)  nbl.  feilen  'fcblcn,  uerfeblen,  l)inter= 
geben',  norb.  (feit  bcm  14.  ^jabrb-)   feila. 

tycljntc  A:  mbb.  veime  Jv-  '^Verurteilung, 
Strafe,  bciinlid)C!:-'  ,3-reigerid)t'.  (Sot.  *faimarefp. 
*faina  J-  ließe  nad)  2(nalogie  oon  xeaaapec,  got. 
fidwör  ißegicbung  gu  gr.  xivai  'büt^e'  gu,  bic  au§ 
ibg.  ki  'ftrafen,  räd)cn'  entftanben;  gr.  -iroivn 
gebort  gu  bcxiclbcn  SBurgel.  !öei  bcm  fpäten 
•Jluftrctcn  bec^  ®ortec-  ift  ber  Urfinning  ferner 
gu  ermitteln  unb  unfid)er.  3(ud)  53egicbung  gu 
nbl.  veem  'onnft,  i^ercinigung'  mirb  bcftritten. 
35>ieber  anbcre  benfen  an  oufa»""cnbang  mit 
afäd)f.  a-fehjan  'oerurteilcn'  (f.  feige).  (Sang 
unmöglid)  ift  ßufammeitbang  mit  einem  älteren 
nbb.  Acbmc  '(fid)elmaft  ber  Sdimcine', ba§  mit 
baier.  dehme  dechel  '(5id)elntaft'  gu  einem  anbent 
©oitftammc  gebort. 

S-cicr  (V.  mbb.  v!re  abb.  fira  firra  a.  'Jcft^ 
tag,  ,>icr'  auü  mlat.  feria  (gu  lat.  feriae  ge= 
biibet)  mit  (?rl)öl)ung  uon  lat.  e  luic  in  5t reibe, 


Teige 


—   108   — 


b-et)e 


Srcije,  Seibe,  '^ciii;  bic  Uiiad)c  bc»  rr  in 
olib.  firra  ift  hüi^  j  üoii  feria.  Jyctcrtaci  inl)b. 
virtac  al)b.  firatag.  feiern  au§  ml)b.  viren 
a()b.  firrön  firön  'fctcni,  einen  J^clttac)  bctjehcn' 
nad)  \at.  feriari.  —  Tie  ©ntlcl)nunc;  finbet  fid) 
im  itontincntaliici-m.  (nbl.  vierdag,  nmcf.  fira). 
fehlt  aber  bcm  ßncjl.^Üiovb.  Tic  vornan.  3in-ad)en 
bciüal)vcn  lat.  feriae  (f.  oud)  ,7cvicn)  in  bcr 
Söcbeutunii  VM-ibrinavh' :  v\\l  ital.  liera,  fvj. 
fuire  (öal)ev  eni]l.  fair);  vc\l.  Weife  nnb  Jveft. 
fciflc  '3(bi.  in  ber  bcntiticn  53ebeuUnui  bei 
2)Jaalcr  l.'jGl  unb  ,"vinfd)  1741  nid)t  üevKid)net, 
ober  bei  Cutbev  iieläufiii  ( j.  ^ö.  3  50iof.  2G,  37 ;  ©fr. 
13,7 1;  t>av  53ailev  53ibcKi(ofiav  von  Ilioni.  SBolf 
1523  iebod)  übcn'ctjt  cc-  mit  'üev^ailt,  eiidiroden'. 
2:ici*}öilevbüd)cvbcvl7.  ,\al)vliv.  (jZ-ö.  i'icbclGSOi 
fcnnen  ec-  faft  nnv  ale  33ibelu)ort(ilHad)tevö  Glos- 
sarium 1727  be3cid)net  cy  aUi  vox  nova).  Gö 
ift  in  biefer  ben  l)b.  d)la.,  3.  53.  bem  Sd}n)äb.  (and) 
bcm  .\>eff.)  fvcmben  53ebentuniT  in  ^Jiicbcvbentfd): 
lanb  üoltviiblid)  (ali  U'-n  in  'i'^ommern,  iövemcn, 
CvnQbvüd",  Cftfrieölanb)  nnb  im  ofti.  9JJincl= 
bcntfd)[anb.  ,^\m  'JiDb.  mie  im  .\Sb.  ift  öialeftifd) 
bay  ii^ort  ucvbveiict  in  bcr  '-^ebciimnii  'Dem  lobe 
nal)e'  C-Övemen,  .\>effen,  :'}{l)einfvanfen)  =  nbl.  veeg 
'bem  lobe  nal)c';  ba.ut  tivol.  feig  'faft  reif  (uom 
Cbft,  ba»  fd)iüavje  fternc  bat).  :^\n  ben  fd)nieij.  5)la. 
fcl)lt  ie^t  hav  2(bi.  überbanpt,  mäbvenb  ec-'  im  älteren 
2{lcmann.  alv  'fcd,  nnucrid)ämt'  erfd)eint.  o"  ber 
älteren  ocit  seicieti  bie  cierm.  Sin"ad)en  fonft 
bic  53cbentnni-i  'bem  lobe  nabc'  (and)  'eben 
gcftorbcn'),  fo  anglf.  fä-ge  O'd)ott.  fey),  anovb. 
feigr,  afäd)f.  fögi  (cjot.  *faigi-  fcl)U,  bafür 
daupubleis).  Cftl)off  ftnl)n§  3f.  23,  428  vcv- 
fllcidit  ffr.  pakvas  'reif,  fo  bai]  bie  cierm.  Siiu^e 
für  pekj-  pöki-  ftcben  nnirbc;  inil.  feil.  5lnbcrc 
ücriilcidicn  bic  nnter  /"^ehbe  bchanbeltc  Siiipe, 
lüiebcr  aiiDcvc  lit.  paikas  'Dumm,  albern';  micbcr 
anbere  hieben  afäd)f.  fölijan  'iicrnrtcilcn'  if. 
Jcbmc)  bajn. 

Srctflc  5-  '"t)b.  vige  abb.  figa  ^•.  =  afäd)f. 
figa.  nbl.  vijg:  ivic  onberc  fübenroii.  5iaum= 
unb  m"ud)tai1en  an-?  bem^Uoman.=iat.  (ficus^.) 
ftammenb,  iicnancr  anö  norbital.  inoucnj.  figa, 
njobcr  and)  fr.v  liguf.  Xa-ö  aniilf.  ficlröo  tnüm't 
unmittelbar  an  bav  Üat.  an,  bic  fräterc  cnnl. 
Aonn  fig-lrcc  bend)t  auf  frv  figue.  —  %\l. 
^firfid)  unb  'i^flaumc  a\v  Cbftartcn,  bie 
fd)on  uor  bcr  abb.  ;)eit  au§  bcm  Üat.  cntlcbnt 
uuirDen.  5(uf  anbere,  unbetannte  ; ',uf id)rnieiic 
lucift  für  bic  0)otcn  ein  ^u  afloo.  smoku  ftimmcnbcö 
got.  smakka  'Aciiie*.  —   S.  Cbvfcigc. 

Trctflttinrjc  a.  mbD.  1  feiten  >  vicwarzon  9t.  — 
vicw^Tze  ,1.  '»rngmaiie',  luofür  meiit  in  i^leid)cr 
'Öcbcutun^i  mbb.  vir  5J1.  an-:'  lat.  firus,  luobcr 


aud)  "bai-  gleid)beb.  anijlf.   fice;   ugl.  ital.  fico 
'Aciiie,  AciiUüarsc'. 

feil  2tbi.  mbb.  veile  veil  al)ö.  feili  mit  ber 
auffälligen  Üiebcnform  fall  21bi.  'fäuflid)';  baju 
ha^  im  2>otaIis>muÄ  abiücid)cnbe  glcid)beb. 
anorb.  fair.  öcrm.  faili-  bat  nad)  ''3(u§n)ci§  üon 
alib.  fäli,  atiorb.  fair  in  bcr  lonfilbc  (Stientl)cfe 
(ugl.  fcigci,  ftebt  alfo  für  ibg.  pelj-  peli-  nnb 
gehört  ju  gr.  irujXeouai  'ücrfaufcn'  unb  niciter= 
bin  3U  ber  altinb.  ÜBj.  pan  für  paln-  'einbanbcln, 
taufen,  taufd)en'.  —  feilfd)cn  mit  seh  nad)  1 
für  s  au§  mbb.  veilschen  al)b.  "^'feilisön  'ban= 
bcln  um  ctmac^'. 

^cilc  tf-  i"f)^-  "^'i'e  al)b.  fila  fihala  (nid)t 
fihala)  Jv.  =  angif.  feol  fil  engl  file,  nbl.  vijl 
'Acile';  anorb.  bafür  mit  auffälligem  Atlant  |)el 
])el  A:  'Acile';  got.  "'teiiiwala  ober  *J)eih\vala  ift 
Doran'>,uifcl?en.Tic  mit  f  auv'  ibg.  p  anlautcnbe  Aorm 
meiit  auf  bie  nerbreitcte  !ffi.v  pik  pink  'einriticn', 
inoju  lat.  pingo  pictor.  afloD.  pisati  'fd)reiben'. 
Tod)  meift  anorb.  ^6\  ])e\  anv  *])\h\  auf  gcrm. 
I)inh  gicid)  imrgerm.  tenk. 

t  »ycim  9JJ.  '3d)aum'  mbb.  abb.  veim  9)1. 
=  anglf.  fäm  engl,  foam,  mcldjc  mit  bcm  glcid)= 
bc'ö.  ffr.  phiMia,  aflou.  pena  uruermanbt  finb 
(baju  inc(leid)t  nod)  lat.  pümex  'iöimvftein';  f. 
and)  3 d)a um).  dU)b.  abgefeimt  3U  älterem 
abfeimen  'abfd)äumen'  (ügl.  raffiniert  ju 
fr3.  raffiner  'läutern' I. 

t  Reimen  5L)i.  'iiornfd)ober'  f.  Tvimme. 
fein  'M\.  mbb.  vin  fin  5(Dj.  'fein,  fd)ün*; 
ugl.  nbl.  lijn.  engl,  finc:  Gntlcbnang  aii-o  fr3. 
fin  =  gemeinroman.  ital.  fino  mit  bcr  0runb= 
bcbeiuung  'uollfominen,  cd)t,  lauter',  ba§  eine 
fpäte  2(bjeftiubilbung  3U  lat.  ilnire  ift.  Tic  ?tuf= 
nabmc  be§  fr3.  ffi3orte§  inö  9[lil)b.  gcfd)a()  (nad) 
3tcinmci)cr  ^^antitiS  ;5f-  34,  282)  um  12(K)  am 
9JJittclri)cin  unb  uon  ba  ou§  in  ber  2.  .VSälfte 
bcy  13.  ^"sabrby.  am  Cbcrrbcin. 

tVciub  9JJ.  (in  ber  Ü^olf'öfprad)e  mcifl  nur  nod) 
al§  präbifat.  'Jtbj.  uermenbet)  ml)b.  vint  vient 
Viani  abb.  fiant  '^cinb'  =  afäd)f.  fiund,  anglf. 
fdond  engl,  fiend,  anorb.  fjande  fjändc,  got. 
fijands  'Acinb'.  Gegenüber  bem  unter  (^aft 
bcbanbcltcji  lat.  lioslis  benennt  bcr  Wermane  ben 
Acinb  imdi  ber  Wefinnung:  Acinb  germ.  ftjand 
(alv.  '^.Hirt.  '4-^räf.  3U  ffr.  'IBs.  pi  piy  'böb"cn, 
l)affcn')  eigtl.  'ber  .sSaffenbc' ;  ugl.  abb.  fiOn, 
anglf.  feogan,  got.  fi.jan  'baffen'.  2Begcn  bcr 
(irftarrung  bcy  '4-^art.  ^^h'äf.  3um  Subft.  ugl.  aud) 
A  VC  unb,  Syeigaub,  .s>eilanb.  ÜbvigcnS  ift 
abb.  liant  nid)t  fomobl  got.  fijands,  ab?  t)ielmcl)r 
got.  ^'feijands  *lid(l.jands. 

t  o-cifc  A:  '3tubc  bev  9}lül)lfnapiien  in  bcr 
9)iüblc'  ein  tbüring.=obcrfäd)f.  Tialcftmovt  (Sitte» 


feift 


109   — 


O^enfter 


raturbcici]  SBcifc,  ^ol.  SRäfcl)er  ©.  364  nad)  bem 
®S3b.);  alte  53c(coc  iinb  ijcvin.  SBcnunnbtc  fcf)lcn. 
fcift  ^löi.  m()i).  vei7,t  vei?,et  ai)i>.  fei^^it  5(öi. 
'fett,  feilt':  eiiit(.  %m.  olinc  gi-  ge-  gu  einem 
3tiu.  flot.  ^=faitjau  'inäften'  =  al)b.  fei^^en,  ÖtTö 
2!cnominatio  üon  germ.  faita-  'fett'  —  anorb. 
feitr,  m[)b.  vei^  tft.  3"  üorau§3ufe^cnbciu  got. 
*faiti^3  ftimint  anglf.  fiüted  fittt  engl,  fat  (ügl. 
fett).  ®ot.  *faita-  nu§  uovgevm.  paido-  l)at  in 
bcn  ncnuanöten  Spradicn  feine  fid}even  ^cjic^ 
l)ungen;  ja  aflon.  pitüti  'niü)ven,  füttern'  fann 
cy  megen  bev  fcl)lenbcn  i^evfdjiebnng  bev'  Sental'-J 
(llau.  t  glcidi  got.  t  tft  unmöglid))  fanm  gc()örcn ; 
cl)ev  bavf  man  2öj.  irib  'fd)mcllen,  quellen'  3u= 
jieljen;  ogl.  iribaE  'Cnellc'  —  TTibüuj  'queücn'. 
t  (VcIOcr  'OJl.  '©eibcnbauni'  m()b.  vehver 
älter  vl'hvare  931.  3n  vehve  nl)b.  felawa  fehva 
^•.  'SBeibcnbanm' ;  nia()iid)ctnlid)  nad)  sx  ,y)übid)-- 
mann  mit  offct.  färwe  'Grie'  nruermanbt. 

tyclcftcn  %"vifd)  auS^  bcr  J^milie  bcr  2ad)fc' 
9)1.  feit  Dem  14.  ^\a[}x{).  am  Cberrl)ein  6e3engt; 
9cet)enform  fd)mei5.  l)alche. 

S-cIt»  91.  mlib.  velt  (@cn.  des)  a{]h.  feld  9t. 
'jvelb,  '-ßoDen,  5lüd)C,  ßbenc'  =  afäd)f.  angif. 
feld  (regelmänig  luirb  l|i  in  beiben  Sialeftcn  ju 
Id)  engl,  field.  nbl.  veld:  t^criuanöt  mit  anorb. 
fold  5.  '©rac'felö,  Irift',  anglf.  folde  a-,  afddif. 
folda  5.  'Grbe,  2anb,  ßrbboben'.  Jinn.  pelto 
flammt  aus  genn.  fel|)az,  meld)e§  mit  anbb. 
folda  auf  ber  ibg.  SBj.  plth  (ffr.  prth)  'breit, 
flad)  fein'  beruht ;  ugl.  ffr.  prthivi  '©rbe',  foroie 
j^labcn. 

^yclbwekfi  931  fd)on  burd)  ba?>  16.  3al)rr). 
(3.  53.  bei  n.  3d)iüenbi  1594  Ärieg§biÄcnr§  3. 
197)  bezeugt  mit  ber  9tebenform  Jelbtroenbcl 
(fo  bei  J-ron§pcrgcr  156S  Äricgyregimcnt  d^  49^) 
unb  ^-elbraatbel  (fo  bei  @rimmel§l)aufen  1669 
©implic.  I,  16.  17);  bic  aud)  in  58atem  unb 
©dnuabcn  t^olf-Miblidie  3(u§fpradie  mit  e  berul)t 
auf  mö.  nöb.  (iinflun.    S.  SBcibel. 

t  ^clbnicbcl  2  93L  '33ierfd)aum  im  gcfüüten 
©lae'  gan',  mobcrnc  Übertragung,  nicld)c  an  öie 
treffen  öcr  ,^elbmebelumform  anfnüpft  (mcftfäl. 
„er  hat  Sdnnanb  am  Äragen"  =  'Ireffen'j. 

(j-clgc  iv.  ml)b.  velge  a()b.  felga  5-  'curva- 
tura  rotae,  canthus'  {ül)b.  aud)  'Gggc,  SBalje 
jum  33rcdicn  ber  3d)oUen')  =  nbl.  radvelge 
'iRabfelgc',  anglf.  feig  engl,  felly 'canthus,  Jelge'. 
3ft  ai)^-  felga  'JJBalse,  6ggc'  ju  anglf.  *fealga 
(mittelengl.  falge  '53radifelb')  engl,  fallow  'iörad)= 
felb'  ju  sieben  unb  bal)cr  fein  e  al§  umgelautet 
te§  3u  nehmen?  2;a§  madit  aud)  m'bb.  valgen 
'umacfent,  graben'  febr  irial)rfdicinlidi.  23ermut= 
lidi  finö  bic  bcibcn  3iinien  mit  ben  53ebeutungcn 
'jRaöfelgc'  unb'Ggge'  nidn  miteinanbertjerroaubt. 


2Il)b.  felga  unb  anglf.  felga  'JHabfclge'  lucrben 
mit  ffr.  par(;u  '9iipiic'  t)crglid)en. 

?yeü  9i.  mhb.  ül)b.  vel  dl)  '.s>aut  be§  menfd)-- 
lidien  ftörpcri^v  Jvell  ber  licre'  =  got.  tili  9f. 
(pruts-fül  '^^luöfa^'—  faüratilli  'iBorhaiU'),  anorb. 
fjall  9i.  '.»öaut,  (Veir  in  ;]ufammcnfcöungen,  anglf. 
feil  9i\  'mut,  A-cÜ'  engl,  feil  'acU',  nbl.  vel: 
ein  gcmeingerm.  SBort,  urfprgl.  aber  in  ber  roei= 
teren  53ebcutung  '.sSaut'  allgemein  non  9Jlenfd)cn 
lüic  oon  Tieren  gcbraiulit.  @erm.  fiUla-  ani  vor- 
germ.  pello-  refp.  pelno-  ücrmanbt  mit  lat.  pellis, 
gr.  -rreWa  '.S>aut,  Sebcr'  —  uTreWoc;  9i.  (baut= 
lofe)'unper()arfdne55>unbe'—  epuaiueXac;  \sSaiU= 
ent3iinbung,  Siofe'  —  ^ttittXoo^  '9tegl)aut'  — 
le^tereg  für  ^ttittXoFoc;  3U  lit.  pleve  '91c^l)aut, 
.'öaut';  ba3u  nod)  anglf.  filmen  'iöäutd)en  auf 
bem  Singe,  3)orl)aut'  engl,  film);  and)  gr.  -ireXina 
'Sohle  am  ^yw  ober  Sd)ub'. 

(ycücifeu  9i.  mhb.  velis  (Öebniüort  au^  Qkid}-- 
bcb.  fr3.  valise)  931.  '931antelfacf,  Acüeifen';  bic 
nhb.  (Vorm  berut)t  auf  orthographifd)er  Sfnbcutung 
be§  mhb.  O'rembrooxteö,  bic  feit  16r)(j  ( 3eillcr  1651 
ßpifteln  VI,  5.53  unb  2lnbr.  ©rppbiuö  1698 
teutfd)c  @ebid)te  I,  860.  864)  auftritt  unb  3uerft 
bei  Stielcr  1691  gcbud)t  tuirb ;  ältere  9cebenformen 
bc&  16/17.  ^ahrh-o.  finb  Aelleö  (fo  bei  *rtird)= 
hof  SBenbunmiU  III,  111  unb  in  .s>ulfiu&  Diction. 
1596,  aud)  bei  .s>nifd)  1G16  fo  gcbud)t)  unb 
{yclliy  5ellii5  (3-  53.  @arner  1644  Gemmulae 
3.  111). 

fyelfcn  Tl.  ml)b.  velse  vels  931.  al)b.  felis 
931— felisa  5.  (mober  frs.falaise  'flippe'  entlel)nt) 
=  af äd)f.  felis  931. ;  mal)rf d)einlid)  ift  aud)  anorb. 
fjall  9c.  '33crg'  ba3u  3U  ftellcn;  bie§  märe  got. 
*filza-,  jene§  *falisa-  (bem  9tbl.  (Sngl.  feblt  ha^ 
*Koxt).  lUtjcnvanbt  bürften  altir.  ail  (aus  *palek) 
'Jclö',  afloü.  planina  '53crg',ffr.  parvata  '5el§» 
58erg'  fein.  2)a3U  aud)  altinb.  pur  'fcfter  ^^la§, 
58urg',  rao3U  man  aud)  -nöXi-c,  ftellt?  ober  ffr. 
päsäna  (für  *palsäna)  '3tcin'? 

S-encftel  931.  (fd)mäb.:alcntan.  Jvcnfcl;  nbb. 
meift  umgebeutet  5U  ivennfohi)  mhb.  venchel 
venichel  al)b.  fenahhal  fenihhal  931.  ','vend)el' 
=  anglf.  finul  engl,  fennel  '5end)el' :  nad)  lat. 
(foeniculum  feniculum  feniclum)  fenuclum, 
tüoher  aud)  bic  roman.  3ippe  oon  fi-3.  fenouil, 
ital.  finocchio  '(Vend)cl'. 

^cnftcr  91.  mbb.  vonster  a\]h.  venstar  91. 
=  nbl.  venster  91.  3u  ©ruitbe  liegt  mit  @cnu»= 
mcdiiet  lat.  fenestra  {Mi  Schnmort  ift  im  2otb= 
r-ing.  931ittelfränf.,  and)  im  931nbl.  ,3-emin.  gc= 
blieben).  Tic  übrigen  altgerm.  3prad)en  haben 
einbeimifd)e,  auf  natürlid)er  Stuf  d)auungbcruhenbc 
Q3c5eid)nungen :  got.äugadaüro'Slugcnthor',  anglf. 
egl)yrel  ''3(ugenlodr,  anorb.  vindauga  (root)et 


^erge 


110 


Sctijd) 


mittelciuil.  windöwe  engl,  window);  über  africf. 
andern  'jyeiifter'  f.  33eitr.  14,  232.  Tic  (5nt= 
Ie[)nun(i  Don  lat.  fenestra  (it)ol)ev  and)  frj.  fenetre 
unb  altir.  senister,  a)mr.  fTenester)  fanb  glcidi: 
3citiii  mit  anberen  auf  ,s>äuicvbau  be3üijlid)cn 
3Boxlcn  luic  oiegel,  9JUiucv  flatt. 

T  Jycrßc  9J?.  (Dcvaltct  nadi  5Ph)liu§  1777  311 
.'öamiitony  3}Mrd)cn  3.  jTjU)  mhh.  verge  verje 
Ql)b.  ferjü  fero  iciiltl.  l^t.  Sij.  ferjo,  @.  3).  ferin. 
2icc.  ferjun)  2R.  'Sdiiffer,  ^älmnann';  Übcvgaiui 
Don  j  in  g  nad)  r  luie  in  3d)eriie,  Öatiucrgc. 
3unäd)ft  311  iväbre;  aud)  ijot.  farjan  'fdiiffcn', 
j.  2B3.  far  unter  f  obren. 

Herten  XAux.  auv  lat.  feriae ;  öonibert  Slnj. 
4,  173  belebt  ci?  3ncrit  mit  1581 ;  bei  S.  Diolb 
1571  unb  l*.  ■,'öeiuiolö  1G2<»  nod}  febicnb,  mirb 
c§  feit  0.  Siebe  lüSG  uerscidinct,  unb  Speranbcr 
1727  gibt  bann  ("verien  mir  erft  für  bie  Acft= 
unb  Aciertagc  bei  bcn  0crid)ten  (Sdntlfericn 
werben  erft  im  is.  ^^^abrl).  cingcfübrt).  2.njl.  nodi 
ta-:-  iicrumubtc  Aeier. 

Srcrtcl  9i.  ml)b.  verkel  verchel  verlielin  al)b. 
farheli(n):  Jimin.  311  ml)b.  varch  a()b.  farali  farli 
^.  'Sdniiein,  ^ertcl*  =  anglf.  fearh  engl,  farrow 
'inerter  (nb(.  varken  9J.  'Sdjmcin'j :  gcrm. 
farhaz  auv  uorgerm.  parkos  uermanbt  mit  lat. 
porcus  (gr.  iröpKoc),  lit.  pärszas,  af(ot).  prasp 
9?.,  altir.  orc.  2i>ic  C^bcr  unb  Sau  —  Sdimcin, 
ift  aud)  biejes  SBort  bcm  ^3nb.  fremb,  a(fo  mcfcnt; 
lid)  euroii. 

fern  2(bD.  mbb.  vörrene  verren  vernc  al)b. 
verrana  vörranän  5(bD.  'üon  ferne*;  al§  9lbü. 
auf  bie  j}rage  mo?  berrfdit  im  Tll)^.  verre,  im 
2ll)b.  verro.  ^Ibjcftiüiid)  gilt  mbb.  vürre  abb. 
ver,  bie  uiahild)cinlid)  erft  auc-  bcm  5(bii.  abgc: 
leitet  finb.  Tic  übrigen  gcrm.  2ial.  babcn  fein 
altc§  urfiuünglidicvi  'Jlbj.;  aber  aly  3lbD.  treffen 
roir  got.  faina  9lbu.  unb  '^häp.  'fern,  rocg  uon', 
onorb.  fjarre,  angif.  fcor  engl,  far,  afäd^f.  fer. 
hieben  biefen  SBoncn  für  ^Kaumentfernung  bat 
baö  3ntgerm.  iKrumnbte  *-yc3cid)nungcn  für  (^nt^ 
fernung  in  bcr  ;',cit;  got.  fairnois  'alt,  iiorig= 
jährig',  ahb.  lirni  mbb.  virne  'alt'  (f.  unter  firu'; 
ba3u  nod)  mit  anbcrcr  'Jlblautvftufc  anorb.  forn 
'alt',  mbb.  vorn  'frübcr,  uormabö'.  ii^crmanbt 
fmb  mit  bem  gcrm.  Wrunbfl.  fer-  for-  aus  wv- 
flcrm.  per  pr  bie  gr.  -rr^pä  'mcitcr*  —  u^päv 
'jcnfcits',  armen,  lieri  'fern',  ffr.  pdra-s  'ent; 
fernter*  —  paramäs  'fcrnftc,  böd)f(c*  —  paräs 
5(bii.  'fern,  in  ber,  bie  Acrnc'. 

fVcrfc  A.  mbb.  vr-rscn  ahb.  fersana  ,1.  = 
nbl.  verzen  altnicbcrfrf.  fi-rsna,  got.  fairzna 
(*fairsna)  ^-I  ^a,^"  angIf.  fyrsn  a.  auf  got. 
*fairsni-  roeifeub;  engl,  au^geftorben,  bafür  raie 
im  9Jorb.  (hiell )  bai^  anglf.  heia  engl,  lieel  '("^eiie*. 


2Bie  Aun  unb  3ahlreidic  "anbcre  Benennungen 
üon  Körperteilen  (.'öers,  zitiere,  Chr,  tliafe 
u.  f.  m.i  bcm  @crm.  mit  bcn  Sdimcftcrfpradien 
gcmcinfam,  unb  bahcr  am  aiiibg.  3pradigut 
ftammcnb.  0crm.  fers-nö-  -ni-  ani  vorgcrm. 
pers-nä-  -ni-,  »gl.  ffr.  par§ni-s  a.  (in  ber  Stamm= 
bilbung  bem  anglf.  fyrsn  gleid)),  aoeft.  pä§na 
9JJ.,  gr.  TTT^pva  ^■.'  ^crfc,  Sd)infen',  lat.  perna 
'A>intcrfculc,  Sd)intcn'  —  pernix  'fdmcll,  btu'» 
tig'  (für  ■"''persna  *persnix). 

fcrtifl  3lbi.  mhb.  vertec  vertic  (ju  vart 
'^ahrt')  5lbi.  'gehen  fönncub,  fahnbcreit,  3um 
öchcn  tauglid)'  abb.  fartig  =  nbl.  vaardig 
'fertig'.  2"ay  3lbi.  ift  mie  aud)  bereit  unbrüftig 
urf^n-gl.  ivobl  33c3cid}nung  für  bcn  '3um  Kricg§= 
3ug  ^luc-gcrüftctcn'. 

treffen  A.  mbb.  vo^^ol  ahb.  fe7,^il  Tl.  '53anb 
jum  iöcfcftigcn  unb  (Scfthaltcn  bcc-  Sdimertcc-'', 
bann  aud)  'Jöanb,  Acffcl'  =  anglf.  fetel  'Sd)n:)ci1= 
gchcnf,  anorb.  fetell  SOI. 'iöanb,  53inbe,  Sd)mcrt= 
gchcnf:  3u  2B3.  fat  (f.  ^afj,  f äffen)  'halten'. 
1a-:-  nhb.  SBort  bat  feine  allgemeine  33cbciüung 
erhalten,  inbcm  c-i  bie  Aunttion  eincö  anbcrn 
altgcrm.  SBortcS  für  'Acffcl'  übernahm:  mbb. 
vö^^^cr  ahb.  fe^^era  Jy.  'Acffcl,  pedica'  =  afäd)f. 
fetur,  anglf.  feter  engl,  felters  ('i^l.),  anorb. 
fjoturr.  Tiefe  33>orte,  bie  man  mcift  3U  lat. 
pedica,  gr.  ir^bn  '^-ufjfeffel',  lat.  compes,  alfo 
3U  bcr  Sippe  bc§  nhb.  ^-uf?  sieht,  fönucn  mohl 
taum  icncn  auf  ein  got.  *fati]s  'iöanb  für  ba^ 
3d)ii'crt'  führcnbcn  25>ortcn  vcrmanbt  fein. 

3"Cffcl-  5.  'Icil  bcy  3"»f)Cy  bcy  '^HcrbcS', 
f.   5uf5. 

?Vcft  Tl.  mbb.  fest  9t.  aus,  \at  festum, 
morauc-'  ital.  festa,  fr3.  fete  (engl,  feast);  Jcicr 
ift  ältcrcv  li?chnmort.  Ter  Wotc  l]at  für  'Acft' 
cinbcimiid)cc->  duljjs;  f.  Tult. 

fcft  3lbi.  mhb.  veste  abb.  festi  %b\.  'feft, 
ftarf,  ftanbhaft';  f.  ba§  3ugebörige  unumgclautetc 
%bv.  faft;  aud)  bem  5lbi.  gebührte  eigtl.  teiu 
Umlaut,  ba  nad)  afiicbf.  fast,  anglf.  fa-st  engl, 
fast,  anorb.  faslr  5lbi.  'fcft'  ein  got.  *fastu- 
yoraue3ufcl3cn  ift.  ivcrglid)cn  iinrb  armen,  hast 
'fcft'  ai\i-  *pazdu-,  bay  incllcid)t  auc-  einem 
^räfif  pa  unb  zdu  bcfteht  lugl.  ffr.  vidü  'fcft' 
an6  vi  unb  zdu;  ju  2B3.  sf-d  'fi^en'?).  TaS 
öot.  bemabrt  ba3U  nur  fastan  =  faften. 

»vctifd)  W.  urfin-gl.  ein  portug.  SBort  auS 
Ouinca,  feit  llJcIliuv'  Üßb.  ber  frit.  ''l.Mjilofophic 
1709  unb  feit  (Sampe  ISOS.  lsi:{  gcbiutt;  burd) 
baö  17.  ;^\ahrh.  (3.  5.^.  .vNulfiuc«  1024  3d)iffahrt 
Vll,  20  ;  öouh.  'ihlbuv,  «uinca  1031»  mcbr= 
fad)  in  bcr  au^  portug.  feiti^o  (=  lat.  facticius 
'nad)gcahmt,  fünftlid)')  entlehnten  ^orm  Jctiffo 


fett 


—   111   — 


WM 


(Jitijo  bei  .s>aiHicl  ITiiO  SBunbcrbarc  S5clt  II, 
1048).  Dam  ACtifd)  {aui^  fv^.  fetiche)  in 
neueren  iHcifciuevfen  über  ©uinea  (.'pil'toric  bcr 
9iei)e  ä"  SBafjer  unb  ^anbc  174S  ff.  III,  418; 
IV,  177)  unb  feit  be  ^roffe§'  Sdjrift  „du  culte 
de  dieux  Fetiches"  17Gi>,  bei  ilant  (j.  S.  1793 
9ic(itiion  innerhalb  bcr  @rcn,^cn  bcr  blofjen  l^cr-- 
nunft  5.  2~ü  ff.i  unD  bei  Öoetl)c  (3.  ^8.  1795 
2Bilt)chn  ÜJIciftcrv  Öcl)rjnl)rc  I,  4  =  2ßerfc  XXIV 
56)  c^eläufi^3. 

fett  2(bi.  eine  burd)  2utt)cr  au§  bcm  ^JiöD.  in 
bie  Sd}riftfprad)e  einijefübrte  ^Jicbcnfornn  für  bav 
f)b.  feint  (für  Cutl)cr§  fett  in  bcr  53ibc[überfc^unii 
fc^en  bie  '-öearbcitunoicn  uon  Qd  unb  bcn  oürid)crn 
feint  ein);  feint  unb  fett  racrben  al§  torrc= 
fponbicrcnöe  hb.:  nbb.  ("yormen  oon  .s>c(üici  IGll 
Orig.  Dict.  Germ.  S.  118  (barnad)  bei  i>cnifd) 
1616)  nuiiciiebcn.  9ieucrbina§  ift  baö  2Bort  burd) 
bie  53ibelfpradic  unb  bie  Sd)nftfin'ad}e  aud)  in 
oberb.  2)ialefte  iicbrungen.  2)a§  nbb.  fett  (nb(. 
vet)  au§  afäd)f.  *fetid  (anglf.  fieted  =  engl, 
fat)  entfprid)t  bein  abb.  fei^^it  =  fcifjt.  —  Über 
bcn  Urfprung  bcr  n()b.  5teben§art  'fein  ^ett 
babcn,  jcm.  fein  Actt  geben'  finb  bie  '3lnfid)ten 
geteilt;  obrool)!  \iiniuci»  auf  'einbrorfen,  jcm. 
etit)a§  einbrocfcn'  :c.  gut  bcutfd)cn  Urfprung  an= 
juncbmcn  cnipficblt,  benft  man  an  b^lbe  nber= 
fe^ung  unb  Gntlcbnnng  au§  frj.  donner  ä  qn. 
son  fait,  avoir  son  fait,  anbrc  gar  an  ironifdie 
^Intnüinung  an  frj.  faire  fete  ä  qn.  'jent.  üicl 
ßbre  antbun'. 

j^cöcii  9J^  mbb.  vetze  9)1.  'Je^cn,  Suntpen': 
n)abrfd)cin(id)  junibb.va^^en  'fleiben'  unb  anorb. 
fot  'Äleiöer'.  Sßgl.  f äffen,  5««.  2ia(cftifd) 
bcbcuten  (Ve^cn  in  ben  Bufownicnfcgungen 
5llltag§  =  ,  3onntag§fc^en  'Älciber'. 

fcut^t  2(Di.  nil)b.  viuhte  ai]h.  fühti  füllt  = 
nbb.  fucht.  anglf.  füht  (engl.  auSgeftorben),  nbl. 
vochtig  'fcudit'.  Ginc  ücnDaubte  2B5.  pank 
ftecft  nad)  Siben  in  ^.=S3citr.  21,  93  in  ffr. 
paüka  '3d)lamm,  Suiniif,  fo  ban  ai)b.  füht 
für  *funht  ftcben  roürbc. 

?5rcucr  9i.  mbb.  abb.  viur  ai)b.  anbb.  fiur  älter 
füir  9?.  =  nbl.  vuur,  anglf.  fyr  fau§  *füir) 
engl,  fire:  gcmeinmeftgcrm.  SBort  für  %"vcucr'; 
baju  anorb.  (blon  poctifdi)  fürr  9JI.  —  fyre  31 
'O^ueV.  2lber  got.  fön  (@en.  fünins)  =  anorb. 
füne  '^-euer'  bangen  mit  Jener  nidit  öircft 
jufammen.  3»v  Sippe  oon  ^ycncr  geboren  gr. 
TTöp  9i.  (—  TTVjpaö;  'Jacfel'),  umbr.  pir  'Jveuer', 
ir.  ür,  annen.  hur  'Jener'.  3)a§  r  bc§  ibg. 
©tammc§  piir  ift  fidicr  ableitenb;  benn  im  Sfr. 
begegnet  eine  iBcrbalmj.  pü  'flammen,  bell  ftrablen' 
mit  pävakä  'Acucr'. 

3-cuiUcton  9i.  au§  frj.  feuilleton ;  3uerft  bei 


(5ampc  1813  al§  eine  bcn  ^^arifcr  3citungcn 
cigcntümlidjc  (Sinrid)tung  gebud)t. 

t  feurio  3(larmruf  bei  Acner^brunft  gebilbct 
mic  biebio  unb  morbio;  nod)  je^t  alemann. 
al5  fürio;  littcrarifd)  pom  16.— 18.  :»^abrb.  ge= 
läufig;  ucrcinjclt  nod)  in  3dnller§  9\äubern  II  3. 

t  Jyej  9J^.  '9carr',  in  bicfcr  ^eöeutung  im  18. 
oabrb.  a[-$  tirol.  Xialcftiuort  bcjcngt;  jc^t  in 
ber  owiiiiitincnfcljung  5)crgfcy  aw'^  öem  lirol. 
fd)riftfprad)lid)  gemorben.  ^m  17.  ^abrb.  bafür 
Jeiy  —  Jeuj:  9iauc  1G4S  (2(ltpreuf5. 9}lonat5fd)r. 
28,  27.  28)  —  1669  iUir  Jus  Potandi  D  II 
(f.  aud)  A-ud)^^)  bef.  in  Al"^ au &feir.  G§  gilt 
al^'  (3d)eltc  aud)  nbb.  fmeftfäl.  fiks;  luerfiks 
''Jlnfpaffcr',  rooju  mobl  audi  knirfiks  =  S  nir  p§). 
(Sigtl.  fd)cint  eö  'Hrctin'  5U  bcbcuten  (fo  baier. 
feks  dJl.  —  feckin  J.).  3>icl(cid)t  ift  bie  gan'iC 
Sippe  ausgegangen  oon  ber  fomifd)en,  bt^lblat. 
SBortbilöung  9iarrifer  (f.  bie»).  Sluffällig  bei 
@octbc  Jauft  II  35.  6199  öejen^Jer? 

g'iafer  Tl.  al§  fiacre  bei  Speranber  1727 
unb  in  33.  Irid)tcr§  öcricon  1742  nur  erft  al§  33e= 
5cid)nung  üon  Äutfd}cn  in  '^^ariy,  uon  9)Jori6 1793, 
Üinbcrling  179.")  unb  (Sampe  1813  allgemein  für 
'Ü)iictfutfd)c'  ücr3cid)net:  auv  fr^.  fiacre  (benannt 
nad)  bcm  b'S-  iViacinuS,  beffen  ^ilb  in  ^ari» 
baö  ocicl)en  einc§  ij)aufe§  mar,  rco  man  Sobn= 
futfd)en  baben  fonnte;  um  1640  famen  in  ^^ari» 
2obnfutfd)en  mit  bcm  9tamcn  fiacre  auf). 

{yiafto  9Z.  bcm  18.  Snbvl).  nod)  fremb  unb 
bei  Sdiiüer  unb  ©oetbc  unbctcgt :  auäi  ital.  fiasco. 

S-ibcI  5.  feit  bcm  15.  ^sciijvi).  (jucrft  1419)  in 
nbb.  ©loffainen  belegt,  üon  Öutbcr  gcbraud)t,  feit 
■söcnifd)  1616  rcgiftrnex-t :  nad)  silbern»  1540 
Diction.  Yy  III  unb  iöelpig  1611  Origin.  Diction. 
Germ.  120  (bar'nad)  bei  i^cnifd)  1616)  ein  nbb. 
2Boi%  ba§  aud)  non  (Sbüträuc^  Aap.  27  angegeben 
ift,  mie  c§  nod)  beute  in  bcn  nbb.  oftmb.  9)2a. 
oolföüblid)  ift  (baber  entlcbnt  lit.  pybeles  'Jibel'). 
9?icbcrbcutfd)lanb  al6  Urbcimat  bc§  SBoxIe»  ergibt 
fid)  nod)  aug  bcm  Umftanb,  bat';  ha^  9Jbb.  baju 
2Ibleitungcn  bat  jur  Scäcid)nung  be§  '2fbcfd)üöen': 
ba§  oon  Sutber  (neben  2npbabctfd)ülcr),  aud) 
bei  Gbpträuy  Aap.  27  gebraud)tc  Jibelifte,  bei 
Gra&m.  3Ilbcru§  1540  ,.puer  elementarius  ein 
Jibclift",  bei  Jrifd)  1741  Jibliftc;  ogl.  nod) 
bav  gicidybeb.  prent?.  Jvibiatfdife  (nad)  [yinfd) 
1741  in  bcr  9Jkrf  iöranbenburg  Jiblifta  'Sd)ul= 
flaffe  ber  2I^ß=Sd)üler').  Sic  2(ngabe  be§ 
6ra§mu§  iMlberuS,  baf;  Jibel  im  9ibb.  = 
„eine  flci)nc  58ibcl,  bcr  fleine  Catechismus"  fei, 
unb  ÄScnifdig  Eingabe,  har,  Jibel  eine  oulgärc 
9icbenform  ju  53ibcl  fei,  fpiidit  für  ^bentität 
mit  söibcl:  bie  ältcftcn  Jibcln  cntbiclten  an= 
fänglid)  nur  religiöfe  Scbrftücfc  rcfp.  bie  ^>aupt= 


girfite 


112 


i^immel^Qnf 


flücfc  bcö  diriftlidien  @Iaubcn§  {bca(i)ti  aud)  ju 
bcm  eben  ennäbnten  ("vi beulte  bie  $Qva(lcI= 
bilbunci  53ibelin  bei  2Jiat()e)iu§  15G2  Saveina 
©.  230b;  aud)  ift  33ibcl  für  'Jibcl'  in  (Sloifcn 
bcB  15.  5iöln1)§.  bejeuoit).  —  Tlü  ^ibel  bot 
urfprgl.  fonfiimert  ba&  nodi  beute  im  Cber= 
beutjdi.  Dolfyüblidie  -^iamenbitd)  —  5c amen: 
bü dl  lein  (aii^  bem  IG.  3abrb.  vgl.  llrb. 
Seit;,  3?amcnbüd)  ^-vantfuvl  15G0  unb  5löfferl, 
9?amcnbüd}lein  ^Jürnberg  löTu;  ngl.  öoliuc-  läs2 
Onomast.  (5.  158  ein  Slbcbud),  9iamenbüdii; 
biete  33enennung  fd)cint  barauf  ju  bevuben,  baf; 
bie  iS>eiliiicnnamen  bcn  mcientlidicn  i^'snbalt  bcr 
obcrb.  ivibeln  aucMnaditen.  Sonft  nod)  51  ^(S= 
33 ud),  im  IG.  M^nli  and)  Stimmcnbüdi^ 
lein,  lafelbüdile,  0runbbicd)le. 

x^iditt  ?f.  mbb.  viehtc  nbb.  fiolüa  Jv.;  mit 
Umlaut  abb.  tiuhta  au§  *fiuhtjOn  (nodi  in 
öftreid).  Jveuditen,  fleiermtirf.  feichte,  fdimcij. 
füechte,  münücrlänb.a'aiicnc'>berg.  fychta).  Xm 
norbgerm.  üialctten  fcblt  biejc  33e3eid)nung ; 
bod)  rcirb  Jvidite  hmd)  annergerm.  ^ubebör  ale 
uralt  ermiefcn:  ugl.  gr.  ireÜKri,  prent*;,  peuse. 
lit.  puszis  Midite'.  2;ic  b^-  2Bortform  ift  um 
eine  bentalc  3lbleitung  üoüer  al§  t)a§>  gr.  lit.  SBort. 
S.  Üien. 

t  J-icfc  A-.  'lafdjc'  jeit  Sdiottcl  1GG3  unb 
Sticler  IGOl  gcbudit  unb  al»  fdnnttfinad)Iidi 
in  bcr  2.  .'öälftc  be§  17.  ^Qb^b^-  bei  nbb.  mb. 
Sdiriftftellern  uieltad)  bezeugt:  ein  Sialcftiuovt, 
bay  burd)  bie  'i^falj,  Ibüvingen  unb  mcbrcrc  nbb. 
Tla.  gebt  (in  bcr  Cberlanfit?  unb  Cbcrfadifcn  bafiir 
!Iafd}c).  9}Ut ^Kürtiidit  auf  t^ai^  gleid}bcb.  Tsädj-- 
Icin  (bei  J^infd)  1741)  luirb  ^^icfe  als  31bleitung 
ju  ?(<^<i^  gebeutet  (anbb.  *likkja  neben  fakj; 
unflar  finb  bie  nbb.  ^Nebenformen  fudk  föbke 
unb  prent';,  liülänb.  fuppe  (Xuc,^  lGr)2  Nomencl. 
S.  4:'  „Auppen  Aiipfäd";  Sdnniegcr  IGGO  @eb. 
SBcnuö  Vil  7,  G  ("suppdicni.  S.  nod)  lafdie. 
iyirfmül)lc  a.  id)on  im  ir).--1G.  ;'sabrb.  (bei 
©eilcr  pon  ileifer^bcrg  unb  bei  Jvijd)art)  bejcugt : 
ju  bem  ;>tnj.  fiden  eigtl.  'reiben,  Juden'  mbb. 
a^b.  vickcn  'reiben'  (alter  nbl.  firken  'id)lagen*). 
fibcl  5lbi.  mit  ber  53ebcutung  'treulid)'  jucrft 
pon  L'icbc  H>SG  uer,^eid)net,  feit  bcm  IS.  l^sabrb- 
Stubcntcnmort  (^  58. 17r)4  Stubentcnmoral  S.  2H) 
mit  bcr  *-öcbeutung  'beitcr':  am  lat.  lidelis.  i^gl. 
Stubcntcnfprad)e  £.  :M. 

3-tbtbuö  9Jl.  bei  Steinbad)  17:{4  unb  J^rifd) 
1741  nod)  feblcnb,  erft  feit  5lbelung  gcbud)t; 
jucrft  um  lG.j<)  in  einem  „Sautlieb"  pon  Sd)od) 
bcjeugt  unb  in  ber  2.  .sSälftc  bc§  17.  Csabrb». 
geläufig,  ?.  33.  SBeife  lfi7:'.  (5r,?narrcn  l.'xS  (aud) 
a3ibibug.:  1747  baö  .N>ofpitium  3.  27.  2S):  ein 
nic^t  fielet  ju  crflärcnbcS  SBort  au§  bcr  Stu= 


bcntcnfprad)c  mit  lat.  Gnbung  -ibus  mic  in  bcm 
ftubcnt.  i£d)aiulibu§  (pgl.  burfd)ifo§,  i">al  = 
lorc,  Sammelfurium).  Jvür  '^ibibnö'  roirb 
bei  'Mxic  1G48  (2(ltprcut";.  9}^onat&fd)rift  28,  28) 
nod)  ^^apirid)cn  ('$apierd)en')  gcfagt. 

lieber  9?.  (im  16.-17.  3al)rr).  piclfac^ 
Acbcr)  mbb.  vieber  abb.  fiebar  ?i.:  au§  lat.= 
roman.  febris  mit  @cnuc-med)fel,  bcn  anglf.  fefor 
5t.  (engl,  fever)  'lieber'  teilt;  abb.  mbb.  ie  für 
e  mic  in  33ricf,  Riegel;  ba3u  nbb.  i8icber=, 
mbb.  biever  mit  Äonfonantpcrtaufd)ung  au§ 
vieber  wie  in  ©ff ig. 

S-icbcI  A-  inl)b.  videl  al)b.  fidula  (fd)on  bei 
Ctfiib  um  870)  Jy.  =  nbl.  vedel,  anglf.  fiSele 
engl,  fiddle,  anorb.  fiSla.  3(bb.  fidula  bcrul)t 
nad)  anglf.  fiöele  'Giebel'  (fiöelere  'Aicblcr'  — 
fiöelestre  Tidicina')  auf  einem  älteren  mcftgcrm. 
*fij)ula,  ha^  mit  ital.  viola  =  frj.  viole  vielle 
'©eigc',  miat.  vitula  '^ic^cl'  ibcittifd)  ift  unb 
jiuar  ift  ba-j  lücftgerm.  SBort  mlat.=roman.  Sebn= 
tport.  Umgcfcbrt  ift  i'öarfc  am  bcm  ©erm.  in§ 
9^om.  gcbrungcn  (bagcgcn  flammt  abb.  hrotta 
auc-  bcm  Aranj.^ftclt.). 

S-ilioIc  A:  aly  Ailial  5ieutr.  'Iod)terfird)e* 
fd)on  im  IG.  Oiabrb.  üblid)  (3.  iß.  bei  9Jlatl)cfiu§ 
15G2  Sarcpta  137=»):  auS  lat.  filialis. 

fiUcn  3ttp.  'ta^  3cü  ab3icl)cn'  mbb.  a!^b. 
Villen:  ju  J^cll. 

t^ilou  9Ji.  '(Spi^bubc'  feit  £'>ci)naö'  .öanbbud) 
1775  perscid)nct:  im  BOjäbr.  5?ricg  au?-  fr,;,  filou 
cnticbnt  (33clcg :  Sticler  1G95  3citungc-.luft  S.  1<  K)). 
filtrieren  ;Um.  Scbnmort  bc§  17.  Cs^b^'b^- 
(53clcg  Simplic.  IV,  4  alt?  filtrirn)  an?-'  frj. 
filtrer:  Cncllc  mlat.  fillruin,  ba§  bcm  gcrm. 
SBort  5ilj  entflammt. 

5tlä  ü«.  mbb.  abb.  vilz  m.  =  nbl.  vilt, 
anglf.  engl,  feit,  fd)ipcb.:bän.  filt  '("yilj'  (got. 
"^Tiltis,  porgcrm.  *peldos  dl.).  2at.  pilus  pileus, 
gr.  -alXoc,  finb  faum  pcriuanbt;  iiiabrfd)cinlid)cr 
ift  33e3icbung  .^i  afloü.  plüsti  '^ils'  fomic  ju 
bcr  ibg.  iö3,v  peid  in  fal.'^cn.  5luc->  bcm  gcrm. 
2Bortc  ftammcn  bie  lautpcripanbten  roman.  Slßortc 
ital.  fcltro,  frg.  feutre,  mlat.  filtrum  '/"^ilji',  ipo= 
ber  jctjt  jvilter  fand)  anbere  SBortc  bcr  SBcbcrci 
Tloffcn  au§  bcm  öerm.  in$  Siomait.;  f.  .Öafpc, 
Dioden). 

t  S-inimc  5.  '@ctreibc=  ober  .t)eul)aufcn'  ein 
nbb.  25^ort  mit  bcr  9Jcbcnform  Jyeime;  picllcid)t 
pcvmanbt  mit  abb.  witu-fina  =  anglf.  wudu- 
fin  '.«öoljbaufen'.  5Jad)  anbern  mit  nbb.  2)ic  = 
men  '.'öeubaufen'  ober  mit  afäd)f.  aran-fimba 
'Grntcbaufcn*  uerjuaubt. 

t  iVimmcHjonf  9JI.  'männlid)e  .'öanfprlanjc' 
id)on  bei  301aalcr  15G1  alö  'furjer  .v>anf'  febenfo 
bei  Äilian   fimel  'canabis  brevior'):   au§  lat. 


(^inniijcn 


—    113   — 


firn 


femella  oannabis ;  auc'  lat.  cannabis  inascula 
flammt  jdimcis.  DJ^äjchel  'lucibliitcv  .\>anf'.  Xk 
Dolf'Mümlidic  '?(uffaffinui  bcv  .s^anfcv  ift  t)crfc()rt. 

S-ittanscn  '4-^lur.  jcit  A>cniid)  161G  ('pecunia 
publica')  unb  ©ticlcvy  ocitiiiuiöluft  1695 
(„©teucrn,  Ginfommcn  einer  föiUiitidien  unb 
fiu-ftlid)cn  itammer"!  alkiemcin  flebudn ;  im 
16.— 17.  ^'salivli.  ^^unädift  für  '2Bud)er,  Sctriuicrei, 
Unterfdileif  cieliiufiti  unb  in  biefer  ^cbeutung 
fd)on  in  ber  erften  .s>älfte  be^.  14.  3flfii-l)e. 
als  linantie  in  bcn  Kölner  Gibbüd)crn  (@crm. 
18,  273)  oercinjelt  bejcugt.  3(uö  frj.  finances 
=  ttal.  finanze. 

finbcn  Stiu.  mlib.  vinden  a[)b.  findan  =  got. 
fmj)an,  anorb.  finna,  angif.  findan  engl,  to 
find,  Qfäd)f.  fithan  findan  'finben':  gcrm.  ft. 
33crbalmur5el  fenp  au§  uorgcrm.  pent;  ob  ju 
abb.  fendo  5R.  'jyutlgängcr'  =  anglf.  feSa  'ivuB= 
ganger';  ogl.  ai)b.  funden  'eilen'?  dJlan  fü[)it 
bie  Sinologie  üon  lat.  invenire  unb  afloü.  na-iti 
'finben'  an,  um  ju  jeigen,  bai^  fid)  au^  einem 
otro.  Tür  'ge()cn'  bic  Scbeutung  'finben'  ent= 
midcln  fann.  2(m  nädiftcn  ftcljt  ber  germ.  SBg. 
fenf)   bie  glcid)beb.   altir.  SSj.  et-  (an^  pent-). 

tytncffc  J-  aitä*  frj.  finesse  im  17.  ^saf)rb. 
übernommen  (Belege:  Stoppe  1728  ©cbiditc  I, 
61 ;  ^^^bilippi  1743  iRcgeln  ber  9\eimfd}miebefunft 
©.  236);  für  '3Irgliftigfcit'  bietet  e§  v.  maü-- 
f)aufen§  Ärieggmanual  1616. 

(yingcr  Tl.  ml)b.  vinger  abb.  fingar  ÜJJ.  = 
got.  llggrs,  anorb.  lingr,  anglf.  engl,  finger. 
2Ibleitung  auy  fangen,  SBj.  fanh  ift  nid}t  fid)cr, 
aud)  3lbleitung  aus  2B3.  ünh,  porgerm.  pink 
'fted)cn,  malen',  lat.  pingo  (f.  y^eilej  ift  frag= 
lid);  am  ef}cften  bürfte  nod)  fünf  (tbg.  penqe) 
unb  piellcid)t  bie  germ.=flao.  Sippe  pon  Jauft 
urpenpanbt  fein  (and)  bie  söcjeidinungen  A'^anb, 
Jj-inger,  3cbc  finb  fpejififd)  germ.  unb  ctpmo= 
logifd)  nid)t  mit  Sidicrbeit  ju  erflären).  Übrigens 
gab  ee  fdion  im  3(ltgcrm.  eine  fcftc  Benennung 
ber  cinsclnen  Jiitgcr;  jucrft  erf)ielt  ber  S^aumen 
feinen  ÜJamen,  ber  eine  primäre  unb  baber  febr 
alte  ^tlbung  ift;  über  bie  übrigen  Jingernamen 
f.  SBiü).  ®nmm,  m.  Sd)riften  3,  425. 

fytnf  Tl.  ml)b.  vinke  abb.  fincho  Tl.  = 
nbl.  vink.  anglf.  finc  engl,  finch,  fdirocb.  fmk, 
bän.  finke  '5"inf'  (^got.  *finki-  ^finkjan-  fcblenl 
3Iuffäüig  ift  ber  3lnflang  an  bie  roman.  ^e-- 
jeidinung  für  'JyinV :  ital.  pincione,  frj.  pinson, 
tpoju  auc-  engl.  Tla.  pink  pinch  'Jinf  gebort. 
2;od)  fann  ba^  germ.  SKort  nidit  ber  6ntlef)nung 
üerbäd)tigt  merben;  roabridicinlid)  ift  bie  germ. 
Sippe  mit  bem  roman.  SBort  urpcrroanbt;  audi 
gr.  aniZa  öttittoc? 

T  (^infcljotöcm  Tl.  'Jöranteroein'  ein  SBort 

Sluge,  tftgtnologift^eä  SBörtcrbuc^.    6.  2(ufl. 


ber  ©aunerfpradic,  ba?-  im  17. — 18.  ^cibrb.  Pcr= 
einjclt  in  ber  Öittcratur  auftritt.  3od)em  ift 
alö  rotmelfdie  '-öcneniutng  hc^  SBeins  feit  bem 
15.  2ai)xl}.  in  tm  rotipelfd).  Spradmucücn  ocr= 
jeid)net  (CucUe  ()ebr,  jajin  '2Bcin').  Grfte§ 
3©ortelemcnt  ?  3(nbere  rotro.  25>ortc  f.  unter 
blcd)en, foppen,  @auner,.öod)ftapler  ufro. 

t  (^innci  ("v.  '("vlofu'eber'  erfl  nbb.,  ani-  nbb. 
linne.  nbl.  vin  'Jylofjfcber'  innerbalb  be^'  öerm. 
5ufrübcfl  bezeugt  im  3ütglf.  alc^  finn  5)J.  (engl, 
fini,  lucyhalb  nidit  an  tSntlcbnung  auo  lat.  pinna 
'Jloüfeber  ber  ^Telpbine,  Jeöer'  gcbadit  luerben 
barf.  Gntleljnung  eine»  germ.  S^ortc^  au»  bem 
Sat.  cor  ber  -Periobe  ber  altgcrm.  2autpcrfd)ic- 
bung,  alfo  oor  bem  33eginn  unferer  3eitrcdnning 
ift  nidit  nadi3uaieifen  (f.  .öanfj.  Tabcr  ift  Ur= 
peripanbtfd^aft  jroifdien  anglf.  finn  unb  lat.  pinna 
an3unebmen;  ob  fic  mit  lat.  penna  auf  pesna 
(altlat.j  berul)cn? 

S'innc^  5.  'tuber,  scrophula'  nüjb.  vinne 
pfinne  'Jinne,  fauler,  ranjigcr  ©erud)';  ng(. 
nbl.  vin  'Jinne'.  2)ic  2{nlaiUc-perbältniffe  finb 
nid)t  flar;  mbb.  pfinne  ipcift  auf  got.  p,  nbl. 
vin  auf  f  im  3(nlaut;  pielleid)t  ift  eine  ißer= 
mifd}ung  mit  Jinnei  'J}lot5fcber'  an  ber  ToppeI= 
form  fdiulb;  p  bürfte  ber  ed}tc  3Inlaut  fein. 

ftnftcrSIbi.  ml)b.  vinster  abb.  finstar;  afäd)f. 
finistar  ol§  2(bi.  fe^lt,  lä«t  fid)  aber  an^  einem 
gleid)lautenben  Subft.  mitber^ebeiuung  '2^unfel= 
l)eit'  folgern:  ciit  luefenttid)  bcutfdi.  SKortftamm, 
raoju  abb.  dinstar  mbb.  dinster  mit  antautcnbem 
d  auC'  älternt  (afddif.  got.)  J)  roie  in  afddif. 
thimm  'finfter'.  SBedifcloerbältniffe  3roifd)en  |) 
unb  f  laffen  ftd)  nad)  bcn  parallelen  Jormen 
unter  Jeile  faum  in  3Ibrcbe  fteüen.  2)ann 
roäre  {)em  —  f.  2!ämmerung  —  al§  2Bur3eU 
form  an3ufe§en. 

tyintc  ?y.  ein  feit  Sd)ottel  1663  unb  Sticler§ 
3eitungSluft  1695  (=  'eine  fünftlidic  (Srfinbung, 
Stellung';  per3eidinetey  Ji'embtport,  eigtl.  ber 
5cd)tfunft  aitgcbörig  =  ital.  finta  '2ift'  (fr3. 
feinte);  um  1650  auftretenb  (2)ue3  16.52  Nova 
Nomencl.  S.204;  «utfd;h)  1660  Äanslei  S.  66). 

^irlcfanä  Tl.;  ml)b.  virlefanz  Tl.  'eine  3trt 
2:an3'  unter  2Inlebnung  an  lau 3  cntftanben 
au5  mbb.  virlei  'ein  Ian3',  ba->  auf  fr3.  virelai 
'3iingcllicb'  beru()t.  2Iu§  jener  nodi  im  16.  3aW- 
geltenben  Ian3bcnennung  entroicfelt  fid)  im  16./17. 
3abrl).  ftrlefan3en  'gesticulari.  ineptire' 
(bei  Sutl)er  firlcfansen,  bei  A^enifd)  1616 
firofan^en  'fpiegelfedjten',  bei  Sc^ottel  1663 
firlfan^en). 

firn  3(bi.  'alt,  Poriä()rig'  ml)b.  virne  af)b. 
firni  'alt'  =  got.  fairneis  'alt',  anglf.  fyrn 
'alt',  afäc^f.  fern  'oergangeu'  (pom  3a^)re)-  2)ic 

15 


mn 


—   114   — 


ftarfern 


S3e}ie()unc5  auf  ba§  ocvfloffcnc  '^sal^x  beftcdt  im 
®ot.  ^Ifädif.,  id)ctnt  aber  für  2Ü)b.  9J]()b.  iinbc= 
geuöt,  obit)ol)l  Icbcnbc  obcrb.  5DIa.  öen  2Bort= 
ftamm  fenncn;  ügl.  aleni.  fernig  'oorioiäl)nij'. 
'^nt  üoriiicn  ^a()rc'  ift  ml)b.  vert  verne;  nod) 
ie^t  bcroalircn  mb.  unb  obcvb.  Wa.  ein  altiicrin. 
2(öD.  fert  fered  'im  t)oi"iiicn  o^lirc' ;  vc\[.  anorb. 
fjorj)  'ili>v.  'im  Doini^en  ^\a[)vc'  üxi<-  i^crm.  ferud 
=  t)ort3erm.  peruti  in  gr.  TTtpuri  -rr^puai  'im 
rorigcn  3iof)re',  altir.  onn-urid  'oom  oorigcn 
3a()re  an' ;  ogl.  lit.  p^rnai,  ffr.  parut  'im  poiigcn 
3 obre'.  Tcmnadi  liegt  ber  53egriff  be§  23or= 
jäbrigen  oon  altcv'ji  ber  in  bcm  Stamme  per, 
gcnn.  fer;  in  ber  aügemcinen  5?cbcutung  non 
ccrfloffencr  3c't  erfdicinen  im  03crm.  2(bi.='Öil= 
bungen,  ogl.  fern. 

trirn,  ^irne  5.1^  '^^Utfdince'  eigtl.  fubftan= 
tioicrtcl  5(öi.  in  ber  iöebeutung  'alter  ©d)ncc', 
crft  feit  üorigem  ^i^b^bunbert  bejeugt;  f.  ba^ 
oorige  2Boi1.  —  Airncmein  'noriäbriger  SBein'. 

<5rirnt^  Tl.  ml)b.  lirnis  '("virniy,  Sd)minfe' 
aui-  frj.  vernis  (bal)er  and)  engl,  varnish)  = 
ital.  vernice.  :^>bvc  Ic^te  CucUc  fod  lat.  vitri- 
nus  —  vitruni  fein. 

grifft  5t)J.  5-.  mbb.  virst  abb.  first  m.. 
'Spi^c  bc§  3)ad)c§,  Jirft'  =  mb.  nbb.  nbl.  (mit 
3Iblaut)  vorst  ^■.  '2)ad)firft',  anglf.  first  fyrst 
5-  torgerm.  persti-  unb  parsti-,  perroanbt  mit 
f{r.  pr§thä-in  dl.  'dindcn,  ©ipfel,  Berggipfel', 
baö  lautlid)  bem  nbl.  nbb.  mb.  vorst  am  näd)ftcn 
ftcl)t,  unb  mit  aucfl.  parsti  'jKüden'  ba":-  (aly 
ibg.  persti-)  bem  l)b.  first  junädift  flehen  mürbe. 
Cftboff  Obg.  Aorfd)gn.  H,  3  üergleid}t  nod)  lat. 
postis  (au^  *porslis)  '^^foften'.  'Hui"  bem  @crm. 
ftammcn  afrj.  freste,  prou.  frest  'Öiebcl'. 

i5rifd)  Ü)J.  ml)b.  visch  al)b.  fisc  Tl.  =  got. 
fisks,  anorb.  fiskr,  anglf.  iisc  engl,  fisli,  nbl. 
visch,  afäd)f.  fisk:  germ.  liska-z  auö  uorgcrm. 
pisko-s  uenuaiibt  mit  lat.  i)iscis  unb  altir.  iasc 
(mit  gcfejjlid)  abgefallenem  p  au»  lunbiftor.  pr-s- 
kos  für  peiskos)  'iyifd)'.  2;a§  SSort  gebort  bcu 
brci  n)eftlid)ften  Sprad)gruppen  bc§  :3bg.  an, 
bic  aud)  bay  2Bort  Tlccx  gemeinfam  baben; 
boy  Cftibg.  \)at  bafür  matsya  (ba^  Wenn,  bat 
mit  bem  ^at.=Hclt.  feine  '-Benennungen  für  mfd) 
arten  gemein).  '.lUclleidit  ift  bay  ilnnl  Aifdi 
ein  mauDernbeC'  .Hulturmort  gcmefen,  beffen  Cucllc 
für  \m-:-  unanffinbbar  ift  (bic  'Jlnnalime,  uorgcrm. 
piskos  für  *ap-isk()-  'Dem  iffiaffcr  entftammcnb' 
fei  ju  ftr.  ap  'SBaffer'  vi  .^icben,  ift  ju  unfid)cr). 

t  S-ift  ^yi.  mbb.  vist  Tl. ;  ba.nt  bic  gleid)beb. 
nbl.  veesl,  anglf.  fist:  ein  gemeingerm.  fTsli- 
ju  anorb.  fisa  'pedere*  =  mbb.  visen  vTsten 
'pedere'.    Q.  nod)  Boftft. 

g-tftcl   ci:  "'bb.   fistel   5.    'ein    in  SRöbrcn 


ober  ©äugen  tiefgcbcnbc§  ®efd)it)ür',  fd)on  a{)b. 
listul  nad)  gleid)beb.  lat.  fistula:  uon  ber  ©timme 
luirb  Jiftel  erft  nl)b.  gcbraud)t. 

^ittt*  Tl.  mbb.  vittich  vettäch  Tl.  ^.  — 
vettaclie  ^s-.  Tl.  al)b.  fettäh  älter  fetlidhäh  Tl. 
'Jittid)':  ber ^öebeutung  nad) Ä'ollcftiu  ju  i>-cber 
(ugl.  afäd)f.  fütherac,  abb.  födaräh  mbb.  fedrach 
'(Vlügel');  ber  Bilbung  nad)  ift  al)^.  fethdhäh 
nid)t  tlar,  c§  gebort  ju  Jebcr. 

t  3"t^C  ?■•  '®ebiube  Warn'  m[)b.  vitze  abb. 
fizza  5.  'eine  beim  ,s>a§peln  abgeteilte  unb  für 
fid)  uerbunbene  3(njobl  5"Äbcn,  ©ebinbc,  (§arn' ; 
ob  3u  anorb.  fot  'itleiber',  ml)b.  va^^en  'fleiben', 
2Bj.  fat  fet  'fpinucn'?  'lueben'?  2)od)  fteben 
nä[)cr  afäd)f.  littea,  anglf.  litt  al§  Ü8c3eid)nung 
non  'Äapitcln,  3(bfd)nittcn  in  @ebid)ten'. 

ftj  'ilbj.  burd)  bay  lü.— 17.  Cs^bvb-  binbnrd) 
al§  ald)i)miftifd)cy  SSort  gebraud)t  (fd)on  bei 
^^Jaracclfuy)  unb  aly  fold)Cy  in  Sim.  dioü)^  Dic- 
tion.  1571  üerjeid)nct  (in  biefer  53ebeutung  bicU 
ey  fid)  nod)  im  18.  Csabvl).,  3.  53.  in  „£luccf= 
filber  fir  mad)en").  Tann  brang  fiy  in  bic 
Stubentcnfprad)e  (3.  53.  3d)od)  lGr)7  Stubentcn= 
leben  D  II'^)  in  ber  beutigen  53ebcutung  'gemanbt', 
bie  bann  feit  Stieler  1691  unb  ©teinbad)  1734 
gebud)t  mirb. 

flai^  '^Ibi.  ml)b.  vlach  al)b.  (hh)  Stbj.  'flad), 
glatt'  =  nbl.  vlak  'eben'.  3)a3n  mit  2lblaut 
anglf.  flöc  engl.  Hook  fiuke  ',"vlunber'  (norb= 
engl,  flook-footcd  '^lattfutV).  So  läf?t  fid)  für 
bicy  an  lat.  plaga  'Seite'  ober  ber  Bebeutung 
lucgen  mit  grünerer  SBabrfd)einlid)teit  an  aflou. 
ploskü  'flad)'  erinnern;  lat.  planus  ftebt  faum 
für  *plagnus  (f.  Jlur);  baju  gricd).  irXdS  (St. 
itXaK)  'Jläd)e'  —  irXaKoöc;  —  lat.  placenta 
'Äud)cn'.  'Mix  engl.  Hat,  anorb.  flatr,  abb. 
IIa?,  'fladi,  platt'  bnben  mit  flad)  nid)t§  ju 
tl)un.  teinc  mb.  nbb.  ^lebenform  üon  flad) 
f.  unter  53 1  ad) fei b. 

^latö^  Tl.  mbb.  vlahs  al)b.  flahs  Tl.  = 
nbl.  vlas,  anglf.  ileax  engl,  flax  '^•lad)'?' :  gc= 
meinmcftgerm.  53eseid)nung,  bem  9?orb.  (@ot.) 
fremb.  Wcmöbnlid)  Ju  ber  ibg.  2Bj.  piek  in 
f  1  c  d)  t  e  n  gebogen ;  s  (got.  *flalisa-)  märe  ablcitcub. 

t  flarfcrn  ;)tm.  mbb.  vlackern  'fladcrn'  al)b. 
(einmal)  lla^'arön  (für  *llaggarön?)  'volitarc'; 
bayi  anglf.  lläror  'fliegeub,  tlatternb',  mittelengl. 
Ilakeren  'volitare',  mnbl.  Ilackeren,  norb.  lltikra 
;*)tm.  'flattern'  neben  gleid)beb.  liükta.  33gl.  bic 
ftammucriuanbtcn  anglf.  llicorian  engl,  to  fiicker 
'flattern,  fladcrn',  ubi.  (likkern  'tlimmcm, 
fd)immcrn' ;  biefe  Sippe  fann  ibreä  frül)cn  $Reid)= 
tum»  megcn  nid)t  auy  lat.  flagraro  entftanbcn 
fein,  aber  aud)  uid)t  mit  fliegen  jufammen= 
bangen,  an  ba§  fic^  aücrbing§  bie  abb.  flogarön 


^<abm 


—   Üb 


?}(aii§ 


flokrön'  flattern'  luib  inl)b.  flogezen  n()b.  vlokzen 
'flattern,  jd)imincrn'  anfd)lici;en  laffcn. 

t  i>Iabcn  9«.  ni()b.  vlade  a()b.  flado  9«. 
'breiter  Indien'  =  nbl.  vlade  via  ^■.  'iylabcn', 
niittelcniil.  fla|)e  (got.  *flaj)a).  SBorgcrm.  platan- 
ober plathan-  ctuia  mit  bcr  ©runbbcbentunci 
'iyläd)e,  ('}lad)c-5'  ftininU  ju  gr.  -n-Xaru;  'breit'  — 
irXoiöavov  (6  für  ibfl.  th)  'i?ud)cnbrctt',  ffr. 
prthüs  'breit'  (tüojn  ffr.  prthivi  '6rbe'  unter 
%tlb)  —  prälhas  9}.  '53reite',  lit.  platüs  'breit'. 
35aäu  mit  5lblaut  plöth  lat.  Plötus  Plautus  eigtl. 
'^lattfuü'  —  semiplütia  'iöa(bfd)u()e',  ml)b. 
vluoder  'A-hinbcr'  ei^tl.  '^^lattfifdi'.  Gntfcrntere 
93crir>anbtc  bcr  ganjcn  Sippe  finb  anorb.  flatr 
=  a\)i.  fla^  'eben,  flad)'.  2(u§  bcm  \vol}[  bloB 
roeftgcrm.  jy  l  a  b  e  n  (flaj^on-)  ftammen  ital.  iiadone 
'.'poniiimabe',  frg.  flan  '  Jlaben',  frül)  mlat.  flado 
(roorauS  engl,  flawn  '6ierfud)en').  3)er  J8c= 
beutung  racgen  ogl.  m{)b.  breitinc  9Ji.  'eine  2Irt 
33acfit)ercr  ju  breit. 

i^lttößc  5-  ivic  bie  meiftcn  SBortc  mit  gg 
(f.  Bagger,  2>ogge)  iungc§  Scbniuoil  =  nbl. 
vlag,  bän.  flag,  fd)ix)cb.  flag,  engl,  flag;  ugl. 
frief.  (auf  ©i)lt)  fläg  'jvabne'.  2:iefc  crft  in  bcr 
92eu3cit  auftrctcnbcn  SBorte  fd)cincn  üon  8fan= 
binaüien  aucnjegangen  ju  fein  (anorb.  aber  fcblt 
bo§  SBort  aud)).  :3tt  bev  nl)b.  6dn"iftfprad)e 
tritt  flagge  in  3citungen  bc§  30iä()r.  ftinegc§ 
(jäufiger  auf  (dltcftcr  JBcIcg  bei  @.  2Bintcr= 
monat  1609  Calend.  Histor.  Decenn.  ©.  300), 
unb  ©diottel  1663  unb  ©ticierg  ^ettungglufl 
1695  ocrjeidmen  c§  ^uerft  (Sticier  1691  bafür 
i^ladfe).  ©in  eigtl.  'Jiquioalent  fe()It  bcm  älteren 
9if)b.  2at.  aplustre  überfegen  bie  Seyifa  beö 
16.  3al)rl)§.  mit  Umfd)reibungen  roie  „bcr  Jaljncn 
auf  bem  ©cgclbaum  ober  anberc  ®c3ierbe  bcy 
Sd)iff§,  fo  man  aufftccft"  in  ©olius'  Onomast. 
1582;  öcnifd)  1616  bat  3p.  996  „iyabne  auf 
bem  ©cgelbaum,  Sd)ifffäl)nlcin" ;  ocljner  1622 
Nomencl.  486  ©d)ifff ä()nlein) ;  and)  bei  6f}i)träu§ 
Aap.  34  fel)lt  Jlagge  nod)  (jucrft  '(Vfaggc 
vexillum'  bei  5S.  %  JontanuS  1613  Diction. 
©p.  1079).  Über  bcn  Ui-fprung  oon  nautifdien 
2Bortcn  f.  nodi  Soot,  ©priet.  tVlaggcn  bc- 
gegnen  übrigeng  fd)on  bciSBilbelm  bcm  ©robcrcr 
auf  bcn  Tapeten  non  33ai)euf. 

t  (ylamberg  30^.  crft  nl)b.  (Iljeob.  Körner, 
öcpcr  u.  Sdjröcrt  ©.  78)  au§  fr3.  flamberge, 
bie§  für  Floberge  Froberge  —  cpifd)er  ^Jame  bc^ 
Sdnt)crtc0bcv,s>aimon§finbc§9icnaubö(@.33aift); 
„bef;  9icnalb'c->  flamberge"  bei  Jüdiail  (in  bcm 
Iblfgbud)  üon  bcn  .öcijmonsfinbern  16U4  bafür 
[vlorenbcrg). 

f^lammc  ^.  ml)b.  flamme  vlamme  j}. ;  rgl. 
anbb.  flamma,  nbl.  vlam:  nad)  lat.  flamma. 


3-Ianctt  97?.  in  5(marantbc§'  Jraucnjimmcr^ 
Icricon  1715  al»  9camc  eine»  engl.  Stoffe§  Der= 
jeid)nct:  au§  engl,  flannel. 

plante  ^■.  burd)  ba^  ganje  17.  3a^rl).  bin= 
burd)  (gumcift  alyflanque)  bejeugt  unb  um  1700 
in  bcn  A-rcmbroörtcrbüdjern  gcbud)t  (iöcleg:  bie 
flancs  bei  o.  2Baül)aufcn  1617  Corp.  Milit.  ©. 
215.  216)  au§  frj.  flanc,  ba§  mit  feiner  roman. 
Sippe  [ital  fianco)  an^  al}b.  hlanca  'Seite' 
(f.  Icnfen)  ftammt. 

x^la^dit  3^.  m()b.  vlasche  al)b.  flasca  5- 
(mbb.  aud)  mit  Umlaut  vlesche)  =  nbl. 
flescli,  anglf.  flasce  engl,  flask,  anorb.  (frü^ 
bcjcugt)  flaska  J-  (flot.  *flaskö,  uiol)cr  läpp, 
lasko):  ein  frül)  unter  bcn  ©crmancn  l)cimifc^e§ 
2Bort,  bag  aber  bei  bcr  Übereinftimmung  mit 
roman.  SBorlen  für  '{vlaldie'  bcr  ßntlcljnung  Dcr= 
bäd}tig  ift;  ogl.  mlat.  flasco  (fcljr  frül)  bcjcugt), 
ital.  flasco,  nfrg.  flacon.  Gntftel)ung  au§  lat. 
vasculum  ift  lautlid)  unjuläffig. 

flottern  3tn).  (."öcnifd)  1616  unb  ©d^ottel  1663 
bcüorsugcn  f lütteren  flotteren,  Steinbac^ 
1725  f  lab  cm)  auö  ml)b.  vladern:  ju  ml)b. 
vledern  [\.  Jlebcrmauö);  ogl.  engl,  to  flutter 
'flattern'  —  to  flitter  'bal)in  fliegen'. 

flou  2Ibj.  bcn  2Börtcrbüd)crn  bc§  17.  3al)rb§. 
nod)  frcmb,  ein  2el)nroort  be§  18.  3al)vl)§.,  i>a^ 
aB  @cfd)äftöiüort  unb  alö  Äunftroort  bcr  DJlalerei 
an§>  nbl.  flauw  'matt,  ol)nmäd)tig,  gleidjgiltig' 
flammt  (nbl.  flauw,  engl,  flew  'meid),  gart'  bc= 
rul)en  auf  frj.  flou  afrj.  flau  tloi,  ha»  nad) 
&.  58aift  auf  lat.  flavus  bcrul)t.  \yüx  Bremen 
roirb  flau  1767  al§  munbartlid)  angegeben,  für 
SitJlanb  bei  3.  @.  Sinbncr  1762  ^Beitrag  gu  Sd)uU 
l)anblungcn  S.  230,  für  bcn  9}littclrl)ein  1792. 

S-Iaum  Tl.  (obcrb.  aud)  pflaum;  t^gl. 
^flaumfcbcrn  Simplic.  5o2)  ml)b.  phlüme 
abb.  pflüma  J.  'Jylaumfcbcr':  2cl)ntrort  au§  lat. 
plüma,  mobcr  aud)  nbl.  pluim,  anglf.  plümfeöere. 
2Bie  ber  t)er-fd)obene  2(nlaut  jcigt,  muü  bie  ßnt= 
Icbnung  fd)on  in  ber  urbeutfd)en  3ett  ftattgcfunbcn 
l)abcn;  ogl.  ia^i  aud)  bem  2at.  cntftammcnbc 
altir.  clüm  'Jcbcr'  (ogl.  altfi)mr.  plumauc 
'Jtiffen').  3)a§  Ütorb.  bat  für  Jylaum  ein  an= 
fd)eincnb  edit  germ.  25>ort  (f.  2;aune).  ''Jlad) 
^$liniu§  lieferten  germ.  Stämme  in  älterer  3ctt 
.sterben  oon  (Saufen  nad)  9iom  jum  .»öanbcl  mit 
Jylaumfcbcrn  (f.  aud)  Kliffen  unb  '^  f  u l)  l),  bie  bcn 
Süblänbern  rocrtooll  raaren:  fo  ift  e§  gefommen, 
baf;  in  frübcr  3cit  ba§  lat.  pluma  ,^u  un§  fam. 

3-Iou§9Ji.cigtl.'«üfd)el,2Bollc'bann'2Bollcn= 
rocf'  an?-'  m[)b.  mnbb.  vlüs  '23lieB,  Sd)affcll': 
iTtebcnform  ju  mbb.  vlies,  f.  Jylie§.  5lau§, 
eigtl.  51au§rocf,  triu  im  öodibcutfd).  crft  feit 
ctioa  1750  für  'Übcn-orf'  auf  aU  nbb.  öebnioort. 


^foujen 


116   — 


%ki^ 


S-loufcn  iMiiv.  'i^on'inc^icluni)'  cvft  nl)ö.; 
iuol)l  mit  ,'vlaus'  ibcntifd)  (ugl.  J-lofleli. 

T  5Jäj  9)i.  '^Icc^cC  3ucvft  bei  iXoiii  IGll 
Orig.  Diction.  Genn.  S.  124  (Daniad)  bei  .s^enifd) 
1616)  in  bcr  ^'vonn  Jlöc^  ah>  iioiiniicv.  2;ialcfi= 
roort  (=  'honio  insijrniter  imi)udens  atijue 
insulsus')  nufiiehihH;  bei  Stielev  1691  nlÄ^läij 
unb  Jlö^,  in  .s>ei)na5'  ,s>anbbud)  177.">  a[->  ^Id^. 

?Vlc(ftfc  A.  'Sehne'  erft  nt)b.  au^  lat.  flexus. 

S-lctfetc  A.  ant-'  fiHitmhb.  vlehte  ^.  '^-Icdite, 
i'^aavflcdnc'  jum  r'Kv  2Box1. 

ficdjtcn  otiü-  nil)b.  vlehten  alib.  flehtan; 
ein  cntiined)cnbe^'  iiot.  *tlaihtan  ivivb  beftätioit 
burd)  Ilahta  a.  '.vsnnvflcdUe';  nnovb.  fltHta  für 
flehtan:  gcnn.  ®j.  tli-ht  anz-  uonicrm.  piekt; 
bQ§  t  ift  —  tüie  nud)  in  lat.  plecto  neben 
plicare  —  urfprüncilidi  nur  inä)en§bilbenb ;  bcnn 
nach  gr.  ttX^klu  TrAGKiT  ttXöko^  i)t  piek  nl§  ibiv 
SQBmiel  anjufe^cn;  vc\[.  ftv.  piacna  '©cfledit, 
Äorb*. 

JVlcrf,  Alcrfcn  9.1li1t.  in  ucrfdiicbcnen  '-öc^ 
beutun^H'H,  Die  hiftoriidi  iicnoniincn  ciuv  finb,  am 
mbb.  vlec  vlecke ')}}.  'Stiid  ^cnc\,  ivlirfcn,  iJiUH'en, 
©tiicf  Öonbc^,  ^^^(a^,  Stelle,  anbev&favbiiie  Stelle, 
^ylecf,  DJIafel'  al)b.  llec  fleccho  =  nbl.  vlek  a- 
'Sdnuiitulcrfcn'  —  vlek  'DJ.  '^orf,  anovb.  Ilekkr 
(®en.  iM.  flekkjai  9J^  'nnbevyfavbiiicr  ivlccf, 
9)iafer  i'oiuie  llik  ,1.  'Camicn,  Stücf  Seua'- 
Araiilid)  ift  ;Uifaiiiinenl)anii  mit  norb.  llikke, 
ont^lf.  Ihrro  cn^il.  (iitch  'Siierffcite'.  S.  flirten. 

0-lcbcnnaU<5  ,"v.  ml)b.  vlüdcnnfis  al)b.  (lüdar- 
müs  Jy.  =  nbl.  vledermuis  (lueftfäl.  mit  fonber- 
barcm  ?(nlant  plearmüs):  eniil.  flittormnuse 
fcl)lt  im  'Jliuilf.  nnb  tonnte  auf  fontincntalaevm. 
©infinn  benilicn.  Tic  '3(nffaffunii  be-ö  liemo 
ali  'DJJnnv  jeiiicn  öie  ^^cncninintien  aniilf.  hreape-, 
hrereinüs:  eiiienavtiii  ift  bie  '-i-ienennnni^  encil. 
bat  mittelen^il.  backe,  biin.  aftenbakke  (aften 
'3lbenD').  ^"sn  bev  '4-H'nlj.  iwo  Alebevman§ 
'Sdimctterlin^i'  bebentet  (and)  tirol.  flättrmaus 
'Sd)mcttcvlinii* ),  iiilt  Siiertmaui^  für 'lieber: 
man-?',  luefunciicn  mittclcniil.  harke  molil  ,;n 
gcrm.  bakon  'Si'crt'  amtcr  53adiei  jn  ,^ic[)cn  ift. 
Smionnmon  ift  n>cftfäl.  leer.si)erhl  („^cbeifiicd)!" 
lueiHMi  Der  IcDcrartiiicn  Alntiliaiü).  lieber  man«? 
eigtl.  'Alattcrmanv'  gehört  .^i  ahb.  th-darön  mhb. 
vledf-rn  'flattern'. 

^vlcbcnuifd)  'M.  erft  frül)  nl)b.  mit  58e,iiel)iing 
auf  iledern  'flattern*.  Tafür  mll^.  einmal  veder- 
wisch,  nbl.  vederwisflr.  eigtl.  '(^linfeflügcl  ,unn 
9lbiuifdien',  rcfp.  Aleöcrmifd)  '2i3ifd)  jum  "Hb- 
fädieln'. 

J^Icet  'Ol.  'fdiiffbarer  .Hanal  innerhalb  bcr 
Stabt'  ein  nbb.  3Boil  ^  mnbD.  vh'-t  (a)äd)f. 
♦fleot):  ju  jibb.  flöten  =  ()b.  flictjcn. 


^(cgcl  9)1.  Ud)iüäb.  ^^flcgcl)  mhb.  vlegel 
ahb.  flegil  Tl.  '5'cflel,  Trefdiflegel'  =  nbl. 
vlegel.  anglf.  fligel  (für  *tlegel)  engl,  flail: 
Öchnraort  an§  fimtlat.  flagellum  'Drcfdiflcgcl' 
nuoher  and)  fr3.  fleau  '3)refd)flcgcr,  fomic  fnmr. 
i'rowyll.  altir.  srogell).  Ter  '-öebcntnng  lucgcn 
ift  nid)t  an  bic  gcrm.  2Bj.  ilah  'fd)inbcn'  (anorb. 
th'i  'fd)inbcn')  ju  benten.  Tod)  and)  Urücriuanbt^ 
fd)aft  mit  lit.  plakü  pläkti  'fd)lagen'  dat.  plango, 
gr.  TTXt'iYvu.ui  'fd)lagen')  ift  möglid)  mit  iHürt= 
fid)t  auf  nbb.  (brem.)  flogger  'Trcfd)flcgcr.  :^sm 
5(nlant  iueid)t  feltfam  ah  nbb.  (in  'Jtngcln) 
plegel. 

ftcftcn  iUiu.  (ein  locnig  üolfC'tümlid)e§  ©ort, 
roic  Denn  fd)on  in  "^Ibam  '^-^ctri^i  'öibclgloffar  1522 
ßuthcr§  flehen  mit  „bitten,  crnftlid)  begehren" 
crflört  )iiirb)  mhb.  vlehen  al)b.  flehan  tlehön 
'fd)meid)eln,  bringenb  bitten'  =  got.  ga^laihan 
'lichfofcn,  tröffen,  fi'cunblid)  ^nreben'  (mo^n  got. 
ga|)lailüs  a.  'Iroft,  (5-rmahining').  @ot.  {)1  im 
"Jlnlaid  cntfpridit  ahb.  11-  and)  in  fliehen.  Tic 
ÜBv  bcbcntct  eigtl.  'fd)mcid)cln'  (bann  and) 
'hititerliftig  fein'  i)t  anglf.  lläh  —  anorb.  llä-r 
'falfd),  hinterliftig'  auc^  got.  *bläiha-).  Ta^i  %[)t). 
hat  eine  ivorm  flehön  Uehan  mit  ber  !)Jebenfonn 
(legön  ( 3ntcnfiühi(bnng  iligilön)  in  glcid)cr  '-öc= 
bciitung;  nnb  bicfcc'  lir-hrin  luirb  biird)  bcn  ;')icim= 
gchrand)  non  nhb.  flehen  hei  £\nii  (:  fehen, 
gefd)ehcni  hcftdtigt;  eiufpvcd)e)ib  afäd)f.  Ue- 
han 'bcfänftigen'.  Tic  )ueftgcrman.  ffi^.  tlaih: 
(leb:  flih  nnb  lüg  beruht  mithin  auf  uorgcrm.  tlik 
tlaik  (got.  blaih-),  bie  üielleid)t  mit  gr.  \aiKd<; 
'.Önrc'  (fallC'  eigtl.  *T\aiKdc;  mit  ber  (^)ninbbcbcu= 
tung  'Sd)mcid)lcrin,  ^Verführerin')  3nfammcn= 
hängt;  ugl.  Cfthoff,  ^öcitr.  i:^  KiO. 

^•Ictfi^  9i.  nihb.  vleisfh  ahb.  (leise  %  = 
nbl.  vleesch.  anglf.  Iia'"sc  engl,  ilesh;  anorb. 
Ilesk  luirb  nur  uon  'Sd)iucincfleifd)',  fpe,^.  uon 
'Sd)infen'  nnb  'Spcrt'  gcbraud)t,  luähvcnb  kj()t 
ta-i  aligemeinc  SBort  bc^5  i)Jorb.  für  '^ylcifd)'  ift 
(got.  bafür  mims).  G-ö  liefic  fid)  red)t  gut  bcnfen, 
ban  bie  norb.  fpc^ialificrte  !üebeutitng  bc^5  2Bortc§ 
bic  nltcftc  mar  unb  ban  erft  burd)  'sycrall^ 
gcmcincrnng  bie  gcmctnu)cftgcrma)iifd)e  ^ebcn= 
tung  3nftanDe  getommcn  ift:  ugl.  anorb.  llikke, 
anglf.  ilirce  engl.  Ilitch  (bial.  flick)  'Spertfeitc' 
foiuie  anglf.  (fent.)  fliec  für  fliese  '5\'lcifd)'. 

t^Um  W.  mhb.  ahb.  vli^  Wl.  '("vlcif?,  ßifcr, 
Sorgfalt'  (ahb.  and)  'Streit'):  3U  ahb.  fli7,/;an 
mhb.  vli/jcn  'eifrig  fein,  fid)  beflcifjigcn'  nhb. 
bcflcif?en,  ''^Jart.  be  =  ,  gcfliffcn.  3?gl.  nbl. 
vlijl  'AlcitV,  anglf.  flitan  'lüctteifcru,  janfcn, 
ftrcitcn'  engl,  to  llite  'janfen,  ftrciten';  megcn 
ber  '-öebeutnng&cnttüirfclnng  f.  ilrieg.  'Söctt- 
cifern*  fd)eint  öie  blofs  tucftgerm.  SBj.  flTt  (got. 


ffenncit 


117   — 


S'ünte 


fl-  ober  {)!-?).  flicl)cu)  cicitl.  bebeutet  ,^u  haben. 
2Bcitere  cti)iiiolotiifd)c  53e,^üac  finö  nidit  eiuöectt. 

t  flennen  ;)tti).  'uieincn'  mlib.  *vlennen;  ju 
d)b.  fUinneii  'baö  (^cfidit  Dcv3icl)cir  an'6  uvijcvm. 
*flaznanV  2B3.  Aas  an^  oorgevm.  plos  in  lat. 
plörare  'jueincn'? 

f(ctf(ften  otiö.  nu^  m()b.  vletsen  'bie  oä()ne 
jcigen';  lucitcre  ä)Oi\iejd)id)te  bunfcl. 

flirfen  Stif.  an6  inl)b.  vlicken  'citten  ^-Icd 
anfe^en,  fliden':  ju  Jlecf. 

t  5'Hcbcr  9)1.;  bei  i'^enifd)  1616  lutrb  5vle= 
bcrbaum  uub  jy  lieber  beer  als  nhh.  ®taleft= 
lüort  ner^eidinct;  aber  lüeber  6d}ottcl  1663  uod) 
©tieler  161)1  budicn  e-?  aii?  l)b.,  luie  cö  benn  aud) 
mir  in  'Jiicberbcutid}lanb  uolfÄübUd)  ift  (l)b.  bafür 
4")  0 1  n  n  b  e  r  .sS  0 1  b  e  r ).  ^anf d),  51bclnnn  nnb  Gauipe 
oerjeidinen  ba^  im  18.  3fll)i"ll-  befannter  roerbenbc 
SBort,  t)ai'  auf  mnbb.  vleder  (=  nbl.  vlien, 
ajäd)j.  *fliodar  *fliothar  beru()t.  lUiprunci  bunfel. 

(VlteflC  A:  m()b.  vliege  (fliuge)  ai)'ö.  flioga 
(fliuga)  j"v.  =  nb(.  vlieg.  anglj.  fleoge  'Jltccic' 
engl,  fly  '^^-licgc' ;  anorb.  mit  anberer  5(b!aut^i= 
ftufe  fluga  ,^-.  'fliege,  DJJottc' :  ju  fliegen.  Cber= 
beutfdiev  Si)noni)mon  für  'J-liege'   ift  ÜJHicfe. 

fliegen  otro.  ml)b.  vliegen  at)b.  fliogan  ft. 
3tnJ.  'fliegen'  =  nbl.  vliegen,  anglf.  fleogan 
(3.  ©g.  ilyhp)  engl,  to  fly  'fliegen',  anorb.  fljüga: 
bie  gemeingerm.  ^Sejeidinung  für  'fliegen'  (got. 
*fliugan  ift  an§  bem  Jaf^iticui»  flaugjan  'im 
jvluge  fortführen'  3u  folgern).  Jüegen  ftel)t  3U 
f  l i  e  l)  e  n  in  feiner  33cniianbtfd)aft,  luic  got.  I^liuhan 
'fliehen'  gegen  ustlaugjan  burdi  bcn  SSurjel^ 
anlaut  berocift;  f.  fliege.  @erm.  äBj.  fliug  aui- 
oorgcrm.  pleugh  plugh;  baju  lat.  plüma  für 
*plunxma?  unb  lit.  plünksna  'Jcber'.  6ine 
ältere  SBurjel  f.  unter  ^eber. 

fliegen  S^w.  ml)b.  vliehen  al)b.  fliohan  = 
afädif.  tliohan,  anglf.  fleon  (au5  fleohan)  engl. 
to  flee.  anorb.  flyja.  2;a§  f  fann  vov  1  im  ^In^ 
laut  au§  älterem  |)  entfpringen  luic  in  flel)en 
(got.  {)laihan),  f  ladi  (got.  |)laqus):  got.  pliuhan 
'flicben';  bicfe  ältere  ©tufe  crl)iclt  ftdi  nur  im 
®ot.  2llfo  gcrm.  SBg.  ift  |)luli  unb  mit  gramma= 
tifdiem  SBcdjfel  l^lug,  üorgcrm.  SBj.  tluk  tleuk 
(f.  nod)  Jvlurf)!)-  (V liegen  ift  uuDerroanbt,  ha 
e§  auf  iffij.  plugh  beruht. 

^iie\ir  5Blicf5  31  mbb.  vlies  9?.  =  nbl. 
Vlies,  anglf.  fleos  engl,  fleece  '331ief;,  Sdjaffeü'; 
baneben  eine  umgelautete  ?iform  anglf.  flys  flyss 
=  mbb.  vlius,  älter  nl)b.  fleuss  flüss.  ©ine 
giueite  9icbenf orm  repräfentiert  nl)b.  J  l  a  u §.  2)em 
Dftgerm.  fehlt  bie  Sippe;  ob  got.  *fl-  ober  *|5liusis 
9i.  (pgl.  fliehen)  oorauejuie^en  ift,  luiffen  mir 
nidit,  ba  fid)  braudibare  33e3iehungen  3U  aut5er= 
genn.  formen  nod)  nid)t  ergeben  baben.    2Iu» 


lat.  vellus  barf  35 lief;  nid)t  crflärt  mcrben,  ha 
bie§  oielmebr  mit  SÖolle  urperiuanöt  unb  (Snt= 
lehnung  pou  Umlief;  au§  vellus  uumöglid)  ift; 
aber  aud)  fled)ten,  5lad)&  u.  f.  lu.  finb  fem 
3U  halten. 

fliegen  3trti.  mljb.  vliegen  al)b.  flio^^an  ft. 
3tn).  =  afäd)f.  fliotan,  nbl.  vlieten,  anglf.  fleotan 
engl,  to  fleet,  anorb.  njöta.  2!ie  germ.  2B3. 
fleut  —  flut  an»  porgerm.  pleud  —  plud  ftimmt 
3U  Ictt.  pludot  'obenauf  fdimimmen'  —  plüdi 
'Ueberfd)ipcmmung',  lit.  plüsti  'inö  Sd}ipimmcn 
geraten,  überfliefjen'  —  plüdiina  'fliefjen,  (Vluß'- 
3h:f  biefe  53ebeutung,  bie  raohl  älter  ift  al§  bie 
nhb.  be§  'Jliefjene'  —  bod)  l)aben  mir  im  %l)b. 
Tli]b.  9U)b.  flicfKU  nod)  in  ber  ^öebeutimg 
'pom  fliefsenbcn  SBaffer  getrieben  merbcn,  fdimim; 
men'  —  meifcn  einige  germ.  33e3eid)nungcn  für 
'3d)iffe'  hin;  f.  Js-lof?.  mir  2B3.  plud  haben 
anbere  ibg.  Sprad)en  eilte  pcrmanbte  für^ere 
2B3.  plu;  pgl.  gr.  -reXeiu  'id)iffen,  fd)raimmen', 
ffr.  plu  pru  'fd)roimmen',  lat.  pluere  'regnen' 
('fließen'  in  fpejialifiertem  ©cbraud)). 

t  ?yltctc  ^^v.  'id)arfcy  (Jifen  3um  2(berlaffen' 
ml)b.  vliete  vlieten  ahb.  ilietuma:  aW'S^  gr.=mlat. 
phlebotomum  'Sanjette,  ©erfjcug  jum  %htx- 
laffen',  mol)cr  aud)  bie  Sippe  ber  glcidibcb.  anglf. 
flytme.  fr3.  flamme  (ofr3.  flieme,  engl,  üeam, 
nbl.  vlijmj. 

flimmern  o^m.  mit  älter  nl)b.  f  lim  men, 
erft  nhb.:  ^Iblautybilbung  3U  J lamme. 

flinf  2(bi.  bem  älteren  dl[)i>.  fremb  unb  bei 
9Jlaalcr  1561,  i>enifd)  1616  aud)  nid)t  pergeidmet. 
Urfprgl.  bebeutet  e^  (fo  bei  ivnfd)  1~11)  'glän3enb, 
blanf,  tpie  benn  eine  3frt  SBeifjfifdie  bei  .s>eniid) 
1616  Jlinfei^  f)cif5t  (ba3u  bei  Stieler  1691  ein 
3tiP.  flinfen  'glänsen').  53ei  Stieler  1691  unb 
Jrifd)  1741  bat  flinf  bie  33cbeiUungen  'elegans, 
mundus,  agilis'.  Ta§  5lbi.  flammt  au§  bem 
3tbb.  unb  ift  ber  oberb.  33olfcifprad)e  eigtl.  frcmb. 

t^ltnte  5-  feit  bem  17.  ^uhvbunbert  (Sdiottel 
1663)  gebud}t.  „2Bar  3unäd}ft  bo'o  (Seroel)r 
mit  3ünbung  burd)  ben  O'euerfteinbabnen,  im 
©egenfa^  3u  ber  älteren  Sditpefelfie§3Ünbung 
burd)  i^ahn=  ober  JHabfdiloß.  Xk  ted)nifd)c  i)ieue= 
rung  ipirb  für  (Vranfreid)  in  bie  2.  A^älfte  bcä 
30iäl)rigen  Äriegeö  gefegt  (fusil  eigtl.  'Jeucrftabl', 
bahcr  Jufclier);  ta^  beutfd)c  SSoit  meift  auf 
i^crfunft  au^  bem  nieberlänbifd)en  5lrieg&roefen: 
nbb.  engl,  flint  '^euerftein'.  SBeiterbin  mirb 
3mifd)en  ber  fdjroädjer  unb  länger  gebauten  Jlinte 
unb  ber  fd)iperen  unb  fursen,  mit  Sted)fd)lot5 
pcrfebenen  33üd)fe  unteiid)ieben.  2!a§  ältere  allge= 
mcinere  'jvcucrrobr'  (nbl.  vuurroer,  pgl.  engl,  fire- 
lock)  ift  unüblid)  geroorben,  bafür  bas,  fpnonpme 
jve  uer  gerne  h  r  '@en)el)r' eingetreten."®.  :8aift.— 


glitter 


—    118   - 


glotte 


SencS  flint  (fcf)roeb.  flinta,  bän.  flint  'Stein', 
ogl.  frj.  Hin  'cicimlociicr  Äicö')  iit  mcllcidu  niil 
gr.  TiXivQoc,  '^icgclftcin'  ocnnaiibt. 

J^-Httcr  9JI.  eilt  nlib.  miprgl.  'fleine,  bünne 
^ölcdimünje';  baju  ml)b.  gevlitter  'Iieimlidico 
@eläd)tcr,  ©efid)er'  —  vlittern  ^tm.  'flüjtern, 
tidiern'  nbb.  flitarezzen  'fdimeidielnb  licbfoi'en'; 
ogl.  mittelengl.  fliteren  (audi  'finttcni',  engl, 
llitterrnouse  'Alcbcnnanc-').  Tcv  ^egnffc-fcvn 
ift  ber  bcr  'nnftätcn  53ciucgnng',  movauö  nl)b. 
J  litt  er  fid)  begreift.  —  "}h\  bie  33cbeutnng  non 
Ql)b.  tlitarezzen  'id)meid)cln ,  licbtojen'  foiuic 
mt)b.  flitern  'flüftcrn,  fid)crn'  fi'ujt  fidi  ?rlitter= 
n)od)c  5v  crft  frübnbb.  (j.  33.  ^oodi.  SBeftvbal 
1565  .'öoffaiii-teufel  5B  4^)  gu  Jylittcr,  bem 
.'peniid)  lOlG  u.  a.  bic  33ebcntnng  'omatus 
capitis*  geben  („bie  inngcn  Arancn  trngen  bic 
mit  AÜttcrn  ge.ücrtcn  .\Sauben  nnb  '.yänblein  nod) 
eine  ocitlang  nad)  ber  Axidi.^eit"  ,3'i"iid)  1~41)- 
^m  16./17.  ^ai)xl).  bnfiir  weif  ad)  Änt;iuod)c 
—  Äuf5monat  (3.  33.  C^rimmel^öbanfen  1GG9 
Simviic.  VI,  12).  ^^snterciiant  finb  frcmbe  33e= 
jcidinnngen  nüe  norb.  hjiinöttsm;ina])r  eigtl. 
'.Öodijcitnaditöuionat' ;  bän.  hvedebrodsdagc 
eigtl.  'Seijenbrotvtagc'  (äbnlidi  nbb.  in  ringeln 
stütenwöki'ni;  engl.  Iioneymoon,  nnc^  beni  norb. 
Sl^ort  entfpningcn':'  ober  cber  nad)  roman.  58e= 
3cid)nungen  loie  frj.  lune  de  miel,  ital.  luna 
di  mieie. 

e^ItftboflClt  91^.  jcit  .Öcluig  IGll  Orig.  Diction. 
Gerrnan.  121  (unb  barnadi  bei  .Oeniid)  IGIG)  üer= 
jcid)net;  im  IG.  17.  ^urbrb.  übermicgt  im  ,\>od)= 
beutfd) .  bie  Aorm  a l i t )  d) bogen  ( and)  Ts^i^ i d)  - 
bogen  gefd)riebeni,  bie  ju  ,'vlitfd)en  ''4-^fcilc' 
(^flitjd)cn  bei  3)ktl)e)iiu3  löG2  oarepta  ING» 
286»)  gebort;  ogl.  uogtlänb.  baicr.  nürnbcrg. 
^fitid)epfcil  (bei  .vSanc^  £ad)v  „Alil3enmeil, 
■ipfli^enineil"  I  nnb  mit  anbcrer  Umbentnng  obcr^ 
befi.  *-8 1  i  B  b  0  g  e  n.  'Mc  bcrnben  nad)  Il)nrnei)fen, 
ilcltoroman.  .">!)  auf  nbl.  flits  — :  frj.  ilöche  ''l^feil'. 

t^lotfc  A.  mbb.  viocke  al)b.  liocko  d)l.  'Alorfe, 
Sd)nccflocfc'  —  nbl.  vlock,  bän.  fiokke,  fd)nieb. 
flokka,  engl.  (nid)t  angl).)  tlock  "^lodt',  aber 
anorb.  llöke  Mlocfe*  oon  ."paar,  ffiollc  :c.  Gnt^ 
lebnung  aii^:>  lat.  Iloccus  länt  fid)  mit  3iürffid)t 
auf  Alanm  begreifen.  Tod)  bieten  fid)  ungefiutt 
and)  i^umxa  innerhalb  beö  Wenn.:  ec>  gebort 
entlücber  ju  fliegen  (germ.  2Bv  Hugh  nuö  uor^ 
germ.  2Bj.  plugln  ober  beffer  jn  anglf.  Ilacor 
'fliegenb'  (j.  flacfcrn);  megen  anorb.  fl«'»ke 
'»"^locfe'  Juärc  letjtereö  oor.mjiebcn  (im  ÜJiittclcngl. 
befteben  Hocke  iläke  nnb  flaie  flawe  'Alorfc* 
neben  einanberi. 

T^loh  a'^  mbb.  vloch  Wa.  abb.  fl«Mi  '^. 
=  nbl.  vloo,  anglf.  fleah  engl.  Hea,  anorb.  lin. 


Ter  i)orau§jufe^enbc  fonfon.  Stamm  flauh-  für 
]jlauh-  an?-  ibg.  tlouk  mar  nrfprgl.  'Jvlüd)tigcr, 
,7-lüd)tling',  fo  baf,  abb.  lliohan  =  got.  f)liuhan 
'flicben'  jn  örnnbe  liegt.  3tu§  ber  gleid)en  SPj. 
tonnte  im  'JUtir.  bic  9Jlau§  aly  'Alüd)tling'  bc= 
naniu  fein  (altir.  luch  auy  ibg.  tlükat?). 

S-Ior  Tl.  'feines  ©eiuebc'  erft  nbb.,  nad)  nbl. 
floers:  jn  mbb.  floier  '^topfmit?  mit  flattcrnben 
33änbern'  (ogl.  Sd)leier)  eigtl.  'geblümter  Stoff. 

(5-Iorin  9Ji  (bal)er  J'-  ßl^^  ^Ibfür^ung  für 
'©nlben')  fpätmbb.  llörin  9}].  'bie  jnerft  in  3"lo= 
renj  mit  bem  25>ap|.ien  ber  Stabt,  ber  Öilie,  gc= 
prägte  golbcncOJJünjc'  (um  bieDJütte  be§  14.  vsabt;= 
bunbert»  aufgefommen);  mlat.  ilorinus  jn  Hos 
'33lnmc'  (ital.  fiore). 

(5"IoöfcI  5-.  'Siebcblnmc'  crft  fpätnbb.  au§ 
lat.  flosculus. 

3-Ioffc  A-.  mbb.  vlo7,^e  abb.  flo^^a  ,>.  ',yloffc*; 
im  IG.  17.  ^"sabrb.  mcift  ,3lof5febcr  =  ml)b. 
vlo^vedere  nnb  Aifd)febcr  (loofür  afäd)f.  blotj 
fethara  'Jloffc'  loie  gr.  ttt^puE  '("yeber,  ("vloffc*, 
lat.  pinna  =  ^innc):  ^loffc  gu  fliefsen 
'fd))oimmen'. 

75-Ioft  ^li\  mbb.  abb.  vlö?  0JI9?.  T^W  ba- 
neben  mbb.  abb.  in  bcn  ^ebentungcn  'Strömung, 
(llnt,  ,lluf5';  nbl.  vlot  ',llon';  vgl.  anglf.  Heot 
^JJ.  'Sd)iff'  engl.  Heet  'flotte',  anglf.  flota  'Sd)iff* 
(and)  'Sd)iffer,  Seemann')  engl,  float  'J^-lofe' 
lieben  to  lloat  'fd)ioimmen'.  33cad)ten§ioert  ift 
anglf.  flyte  '3iabm,  ilos  lactis',  bajn  engl,  to 
Heet  'abrabmcn',  nbb.  Hot  '9iabm';  ogl.  Iit. 
pluditi  'obenauf  jd)ioimmcn'  unter  fliegen. 

3'Iötc  A.  mbb.  Holte  vloite  ,"s-.  '^lötc'  mit 
nbl.  Huit  auS-  afrj.  Haute  (Heule  nfrg.  Hüte,  100= 
rau§  and)  engl.  Hute,  nbl.  Huit).  —  Tic  iHcben§= 
art  flöten  geben,  im  IS.  ;"^abrb.  im  ''ilth.  aiU 
gemein  Heuten  gän  (1750  für  ."öambnrg  begcngt 
unb  fpälcr  oielfad));  "Jlbelung  regiftriert  e§  bann 
aly  flöten  geben  i'öeleg  für  flenten  geben 
.'öermci?  17S8  DJIand)  .'öermaion  S.  33S).  Ta§ 
in  bcn  Öauten  an  Alötc  fid)  anfd)licncnbc  3Sort 
tann  mit  f  licncn  lantlid)  nid)t  jnfammcnbängoi. 
:,^^m  1G./17.  Csabrl).  bafür  „in  2)uy  geben,  in 
©nnt'nsi  geben". 

flott  ^;>lbi.  ab?  Sd)iffSjooi1  im  17.  3abvb-  au§ 
bem  llibb.  entlehnt  iucrscid)nct  in  „flott  iverbcn" 
feit  Sticleiv  ;;citiunvöluft  IGO.jj;  in  übcnragcner 
3^ebcutung  (alv  „flott  leben")  3nnäd)ft  in  bie 
Stnbcntcniprad)e  bringenb  unb  aly  Stubenten^ 
mort  pon  "Jlngiiftin  17ir>  oer3eid)nct,  toirb  c-j  um 
1750  fd)riftfprad)lid)  (aud)  ak-  „flott  leben"). 
^JJbb.  Hot  =  nbl.  vlot  'flott,  fd)iüimmcnb'  (nid)t 
übertragen  gebrand)tj  geboren  ju  fliefsen  = 
aiäd)f.  Hiotan. 

^•lottc    5.   bafür   3ipifd)en    15.5()   bi»  1G50 


glottirie 


119   — 


?5tur 


(3.  53.  in  5vron§periicr§  Ärieii§bud)  1573)  2(r= 
ntaba,  um  160(i  and)  „Sdnffarmaba,  (5dnff§= 
antmba".  ^ic  cinlicimiid}c  ^öcncnmnui  bcv  16. 
3a()r()Cv  bafüv  war  3d}iff§jcug.  ^vlottc 
finbet  fid)  im  ^libb.  feit  ctiua  14fJÖ,  im  i>odi= 
bcutfd).  jcit  5(itfaiui  bc§  17.  ^^\al)rl)«.  in  oei= 
tuiuicn  juuädiü  in  bcv  auf  basi  cilcid)bcb.  ital. 
flotta  ujcifcnbcn  Öautf orm  ^- 1 0 1 1  a  ^^ilur.  J '  0 1 1  c  n 
3.  S8.  @.  SSintcrmonat  1609  Calend.  Histor. 
Decenn.  ©.  36( J.  367  ([)äuftgcr  in  Seituniien  be§ 
30iä()r.  m-icfles,  5.  «.  com  ^sativc  1623.  1629. 
163<>.  1636);  flotta  mirb  al§  (Vvcmbroovt  audi 
fd)on  1617  im  Icutfdicn  9.1Hdic(  ucrjpottct.  Ter 
^JUiral  (Vlotten  cx(\ab  einen  Sinflular  JA-lottc, 
ber  feit  od)ottel  1663,  ßicbc  1686  unb  ©tieler§ 
3ettuncVoluft  1695  tiebudU  mirb.  ^^tal.  flotta  = 
frj.  flotte  ift  fclber  iicrman.  2e()nn)ort;  v\\{.  aitfllf. 
(um  730)  Acta  'classis.  collectio  navium'  (in 
bcn  Gvfurtev  @Ioffcn);  bie  gcnn.  Silbentrennung 
flot-a  fü()i-te  in  roman.  5(u§fprad)c  ju  flotta. 
9fbcr  engl,  navy  beru()t  auf  afr^.  navee 
'Jlottc'. 

t  f^flottitte  ?v.  at§  fpan.  iBenennunci  ber  {(einen 
fpan.=amcrifan.  oilberflottc  bei  ?vrifd)  1741  ge= 
budit,  nad)  ßebler  173.1  im  Einfang  be§  18.  '^a{)xi). 
and)  auf  tleinc  Cftfeeflotten  au&gcbe[)nt,  in  ioetina^' 
4">anöbud)  1775  gebudU :  au§  finrn.  flolilla  'flcine 
2f(ottc'. 

ijlöfe  9c.  älter  Jvleöc  9Z.  'ßagcrftättc  be§ 
©rges'  auÄ  mbb.  vletze  aiih.  flezzi  ^.  'lenne, 
4">au^flur,  Sagerftättc' ;  ügl.  anglf.  flett  '5uß= 
bobcn  ber  iMde',  anorb.  flet  *@cmad),  .öalle' :  ;^u 
bem  utUer  ivlaben  unb  flad)  sugcgogencn  3{bi. 
anorb.  flatr  =  a()b.  fla^  'ftadi,  breit,  eben'. 

flögen  flöfjen  otn).  m()b.  vlaj:?en  vlcetzen 
'flienen  madien,  f)inabfd)rDemmen' :  ^aftitiüum  ju 
fliefjcn;  bie  mi]ti.  (Vomtcn  mit  7,  unb  tz  ent= 
fpred)en  bcnen  üon  ()eiöcn,  reiben  (mf)b. 
heilen  —  heitzen  reiben  —  reitzen)  unb  be= 
ruben  auf  einer  got.  j^-leyion  flautja  flauteis,  ba 
tj  burdi  tt  ju  bb.  tz  fii^rt,  aber  t  obnc  j  ju  z- 
flud&cn  3tro.  m(}b.  vluochen  abb.  fluoh- 
hön  'flud)en,  rerruünfdicn'  mit  erbaltcncm  ft.  ^ar1. 
al)b.  farfluohhan  'rerraorfen,  böfc';  ngl.  afädif. 
farflokan  'Derf(ud)t';  got.  flokan  (nid)t  *flekan) 
ft.  Stro-  'beÜagen',  nbl.  vloeken  'fludien,  t)cr= 
flud)en'.  2)em  Gngl.  unb  9iorb.  ift  bie  gemt. 
2Bv  flök  fremb.  ®ot.  flökan  'beüagen,  plangere' 
geigt  bie  ältere  ^ebcutung  ber  Sippe:  2B3.  flök 
au^  üorgei-m.  2Bj.  plag  fann  ju  lat.  plangere 
'fd)Iagen,  f lagen',  gr.  tiXot  in  uXriaauu  (eEe- 
irXd-fni  'fdilagen'  geboren.  2)a§  lat.  S^ro-  t)er= 
mittelt  ben  Übergang  ber  SSebeutung  'fd)Iagen' 
ju  'bciuebflagett'  (üom  Sdilagen  ber  33ruft), 
bann   'Dermiinfdicn,   fludien'.    —    lyludi   au§ 


mf)b.  vluoch  m.  a()b.  fluoh  Tl.   'Jlud),  9Ser= 
flud)ung';  nbl.  vloek. 

lytutöt  5.  mbb.  vlulit  aiib.  afäd)f.  fluht  (V. 
(33crbalabftraft  ju  flicbeni  =  nbl.  vlugt.  anglf. 
flyht  engl.  Ilight  '^lud)t'  (got.  bafür  plaühi-, 
bog.  21norb.  fagt  flotte  dil.  %"vlud}t'). 

t  tyluiicr  9i.  'öerinnc  ber  9)tüble'  ml)b. 
vlöder  5R.  'ba§  (Vliefjcn,  ("vluten,  (Gerinne  einer 
9}lüble'  ai)'D.  flödar  '21)ränenftrom':  genn.  flau- 
|)ra-  %  au§  einer  SBj.  flau  flu  in  abb.  flouwen 
flewen  mbb.  vlouwen  vlöun  'roafdien,  fpülcn'. 
Tic  eigtl.  53cbcutung  ber  SBj.  ift  genau  bie  tjon 
flienen;  rgl.  anorb.  flau-mr  'Strömung,  ^tut'j 
Dorgerm.  plu  f.  unter  flief?en. 

f5-Ius  5H.  ml)b.  vluc  (^1.  vlüge)  a()b.  flug 
g}|.  =  anglf.flyge,  anorb.  flugr  Tl.  'iylm'-  33er= 
balabftr.  ju  fliegen.  (Sine  anbere  ^öilbung  f. 
unter  (ylud)t.  —  f  lug§  3lbo.  ift  @en.  ju  Jylug, 
ml)b.  fluges  'fdineir. 

^tÜßCl  Tl.  ml)b.  vliigel  Tl.  =  nbl.  vleugel 
'(Vlügel':  ein  au§  fliegen  gcbilbete§  iüngere§ 
2Bot1.  Gin  gemeingerm.  Snnomnnon  felilt  auf= 
fälliger  SBeifc;  eine  altibg.  SB?,  für  'fliegen'  f. 
Jeber  unb  Jittid)  (aud)  ^ai'«)- 

flüöß  21bi.  roie  Jvlagge,  Togge  eine  nid}t 
bb.  Sd)rcibung,  entlebnt  aus  nbb.  flügge  =  mnbl. 
vlugghe,  anglf.  flycge  engl,  fledge  au§  n)eft= 
germ.  fluggj-;  bafür  al)b.  flucchi  mbb.  vlücke 
oberb.  je^t  flücke  au§  lueftgerm.  flukkj-flukki-. 
ßö  liegen  uralte  S8ilbung5r)cxid)iebenbeiten  i'genn. 
flugi-flukki-  au§  tjorgerm.  plughi-plughni-)  5U 
©runbe.  Sutber  bat  fdion  flügg,  @ottfd)eb  fd)rieb 
flid. 

t  S'tuft  5.  %>!§'  (Xialcftroort  ber  Sd)n)ei3 

—  baber  in  Sd)iller§  leü  IV  1  —  unb  ber 
angrcnjenben  Sanbfdiaftcn)  mbb.  vluo  abb.  fluoh 
fluah  ;v.  'mi^'  =  anglf.  flöh  stänes  'J-el§ftüd'. 
Söeitere  33erroanbte  feblen  für  ben  germ.  fon= 
fonant.  Stamm  *flöh-  au§  ibg.  pläk-  plök-  (bod) 
ugl.  altir.  all  au^  palek-  unter  5el§). 

f^Iunbcr  T}.  (bei  ©eßuer  1556  De  Piscibus 
119.  168  nur  al§  engl.  9Jamc  t)er3eid)net)  ein 
nbb.  S>ort,  ba^  au?  bem  Diorb.  flammt;  ogl. 
abän.  flundra,  afdiroeb.  flundrte,  engl,  flounder. 
Tasu  aud)  anorb.  flyöra,  mbb.  vluoder  'Alunber'? 

ffunf ent  3tra.  'flimmern'  3U  älter  nbb.  f  1  i n  f  e  n 
'glänzen'  f.  fünf.  3"  ber  urfprgl.  rcobi  nbb. 
33ebcutung  'gloriose  mentiri'  ift  flunfcrn  ha^-- 
felbe  2Bort;  'Sd)ein  en-egen'  üermittclt  bie  53e= 
beutung. 

^hir  A-.Tl.;  bie  Ijeutigc  Sonberungbe§  9K)b. 

—  Jlur  9)1  'area'  unb  ^lur  5-  'ager  seges'  — 
war  ber  altem  Spradie  fremb;  mbb.  vluor  Tl^. 
'Saatfelb,  58oben,  ^Bobenflädic'.  Tic  Öcbeutung 
'i^ausgang,  area  pavimentum'  ift  mb.  nbb.,  ügl. 


flüffio 


120 


Jontnine 


Tibi,  vloer  'A>au§flur,  Xcnnc',  oiti^lf.  flör  TIJ\: 
'|>QU§fIur,  Icnnc,  and)  Stocfmcvf ;  cwqI  floor 
'JuBbobcn,  Icnnc,  Stodrecrf ;  norb.  flör  'aiuV 
boben'  be§  ÄuliftaücS  (i^ot.  *ll6rus  fcfill).  2tc 
anjunclinicnbc  Örunbbcbcutmui  'minbobcn'  Iiat 
fid)  nur  im  A>b.  eriucitcrt  ,ni  '3aatfclb'.  ®crm. 
flöru-s  an'ö  voxqci"in.  plörus  plärus  l]at  bcn 
näd)Ücn  i>crtuQnbtcn  an  altiv.  lär  für  *i)lär 
*6ftricii,  ("ylur'.  Slltprcuü.  plonis  'Icnnc'  ije()ört 
ju  lit.  plnnas  'flad)%  lat.  planus. 

flüff iß  "W].  ml)b.  vlii^^ec  al)b.  flu^i^ig  'flüffig, 
flicncnb':  unc  aIuü  eine  fpej.  l)b.  S3tlbunii. 

flüftcru  otiü-  älter  nl)b.  f  liftern  (bie 
Sd)reibiinci  iinb  ^hi^fpradie  mit  ü  ift  im  18. 
3a()rl).  am-  bem  l^ibb.  in  bie  3d)riftfprad)e  o^c- 
bnmcicn):  ju  bem  mit  flehen  oermonbtcn  al}b. 
flistran  'licbfofen',  juomit  frül)cr  ndb.  (and) 
fd)njcij.)  f  1  i  §  m  c  n ,  f  1  i  f  p  e  r  n  'flüflevn*  juf  amtnen= 
geboren;  va,\.  nbl.  iluisleren. 

t^Iun  9JJ.  ml)b.  al)b.  vlu^  (??)  m.  Tslnn, 
Strom,  Öun,  (^■vj;giin,  JHhenma':  eine  in  bicfcn 
iBcbeutnngen  blof;  l)b.  53ilbung  ju  fliencn, 
auf  germ.  *fluli-  meifenb.  2)a§  eigtl.  gcrm. 
SBort  für  '»yluB,  flicnenbe^  SBaffer'  f.  unter  3hi; 
ogl.  aud)  Jlcet  unb  Strom. 

^lüt  A:  ml)b.  vluot  9JI,"v.  al)b.  fluot  9JJ.  = 
got.  ilödus  ,>.,  anorb.  I1i')Ij.  anglf.  ilöd  engl,  flood. 
afädif.  ilöd.  nbl.  vloed.  Ojot.nicrm.  flödus  an-:i' 
Dorgcvm.  plötii-s  beruht  auf  2.l\v  germ.  Ilö  in 
anglf.  fl<'>wan  'flief;en'  engl,  lo  Ilow,  anorb.  ilöa 
'flicjjen'.  5üi:5  bem  ©ricdi.  gehört  haixi  ©3. 
-rrXiu  in  it\uj-uj  'fd)U)inniien,  fd)iffcn'  —  ttXujtöi; 
'jd)n)immcnb,  fd)iffenb,  fd)iffbar'.  i^ic^eidn  fleht 
bicfc  Iffij.  ibg.  plö  JU  ber  unter  flict5cn  unb 
^lubcr  jugejogenen  ibg.  ili>,v  pln  in  fernerer 
Jöcjichung. 

t  eVorffcflcI  i'i.  'Segel  am  Ü^orbevmaft'  crft 
nhb.  ialv  Aode  feit  Sd}ottel  lOGH  unb  Stielcrö 
^eitungeluft  1(395  häufig  regiftricrt):  entlehnt 
Qu§  bem  ^Jibb.;  ugl.  nbl.  fok  '^vocfmaft',  bän. 
fok,  fdirocb.  fock  'i)orberfegcr. 

t  Softe  Jy.  'AÜdifin'  in  ber  SBeibnurnU'? 
fpradie  mhb.  vohc  ahb.  voha  f,  unter  Aud)^. 

f^oMrn  'Ji.  (im  .s>cff.  'i^ibb.  allein  üblid),  mäh= 
renb  Aüllcn  fehlt'  mhb.  vol  ahb.  folo  9JJ. 
'junge*  "Vfcrb,  johlen'  =  got.  fula  gjJ. 'johlen' 
(bc§  Gfcltf),  anorb.  fole  Tl.  ',Tohlen*  (beei  ^ferbccv 
feiten  bc^  Gfel'o),  anglf.  fola  engl,  foal  '(Sohlen, 
j}üUcn':  eine  gcmcingcrm.  53e,^eid)nung  für  ba§ 
3ungc  bcö  ^ferbcy  ober  Gfel^,  am  norgcrm. 
palon-  cntftanbcn,  in  ^Jlblautc-nerhältnici  mit  gr. 
■nüj\o<;  'junget'  ^ferb',  überhaupt  'junget  lier', 
foroic  lot.  pullus  '^'sungcö',  rooju  frg.  poulain 
'JüUcn'.    ©.  nod)  Julien. 

t  Wohn  9)?.  'Sübroinb'  ein  lialcftmort  ber 


Sdimeij  unb  ber  benadibartcn  i?anbfdiaften: 
fdimeij.  fden  (&  f<}  (aud)  mit  pf)  9J^J.  ahb. 
fönno  ü}^  —  fönna  a.  'iRcgcntuinb,  ÜBirbcl^ 
minb',  ba§  burdi  eine  Oltittelftufe  fäunjo  faunjo 
auf  lat.  favönins  'ÜBcfttvinb'  beruht.  Tai-  lat. 
2Bon  hielt  fid)  teilmcifc  roman.  in  ital.  favonio, 
rätoroman.  favuogn,  fd)mei,v=franjöf-  foe  foen. 
on  ber  Sd)iuei3  bafür  aud)  ein  beutfd)e§  S u n b c r= 
luft  'Sübroinb'  unb  in  lirol  ba^  flao.  ^ä.ä) 
3oug. 

i^öiivc  A.  mhb.  vorlie  ahb.  forha  a-  'Äicfcr' 
=  anglf.  furli  engl,  ür  (mittelengl.  firre  nad) 
bän.  fyr),  anorb.  iura  a-  'Aöhre'.  AflüS  f  im 
■Jlnlant  luic  bei  oier  ju  lat.  quattuor  ^u  beur= 
teilen  ift,  barf  man  an  lat.  quercus  'Gid)e' 
bcnfcn ;  megen  bc^o  53cbeutungc>nicdifel'?  märe  6  i  d)  c 
unb  I  a  n  u  c  JU  ucrglcid)cn. ,) m  älteren  "ilJhb.  ift  and) 
Acrd)  'quercus'  einmal  bezeugt,  bajn  ahb.  vereh- 
eih,  longobarb.  fereha  's-sculus'.  So  mirb  35er= 
niaubtfdiaft  uon  Jöhrc  unb  quercus  loorgerm. 
qrku-)  jur  (>)cunf;hcit  (Aiditc,  53irfc,  'i^ud)c, 
AÖhre  finb  bie  u'cnigcn  ^aumnamcn,  bereu 
(5"riftcn3  über  bai-  Wenn,  hinauy  ^u  verfolgen 
ift).  Si)noni)ma  finb  AiflHe  unb  ilicubaum, 
älter  nhb.  aud)  Gifcr  (in  5!)iid).  ^arth§  6om= 
mentar  ju  33irgily  53ucolica  lö7(»). 

folgen  otm.  mhb.  volgen  ahb.  folgen  =  nbl. 
volgon,  angl).  fylgan  folgian  engl,  to  follow, 
anorb.  fylgja:  bay  gemeinmeftgerm.  unb  norb. 
;)tir'-  für  'folgen',  ba^o  an  Stelle  ber  gcmeinibg. 
i^erbaliDj.  seq  (f.  unter  fehcu)  =  lat.  se(|ui 
getreten  ift.  9iad)  ^öej^en berger  58c33.=5öeitr.  V 
G7  ift  ber  ißcrbalftamm  jufammengcfet5t:  erfleh 

—  betontet  —  SBortglieb  unirc  uoll  (»gl.  anglf, 
ful-^üde  'er  folgte',  anglf.  anbb.  fulgangan, 
ahb.  fola  gan  'folgen')  unb  gehen  (ahb.  gen 
gän)  ber  .vucite  Zcxi  bcy  Jßorteö.  Aür  bie  ^n- 
nahme  ber  ;')Ufammenfcl3ung  fprid)t  audi,  ha^ 
e»  feine  alten  unb  ncrbreitcten  9lbleitungen  au§ 
bem  $PerbaIftamm  giebt.  Areilid)  bleibt  unflar, 
mie  bie  ^öcbcutung  'folgen'  mit  bem  ^^räfir  üoll 
in  oufammcnhang  fleht;  eigtl.  'jum;;iel  gehen"? 

—  Aolge  A.  mhb.  volge  a.  'befolge,  ''^lad)- 
folge,  .'öcerevfolgc,  i^erfolgung'  :c.  (al)b.  selb- 
folga  '"^.^artei' ). 

foltern  ,Stnj.  fpätmhb.  vullern  'foltern'; 
baju  Wolter  a-  erft  frübnhb.,  bunfler  9Ibftam= 
muug.  Tlan  hält  eö  meift  für  eine  halbe  Über^ 
tragung  unb  halbe  (Sntlchnung  auö  fpätlat. 
poledrus  eigtl.  'jungec^  ^^^ferb',  ba§  in  fpan. 
portug.  potro  '("^oltcr'  bcbcutct  (mie  lat.  cquuleus 
Don  equus.  meil  fie  einige  3n)iilid)teit  mit  einem 
'^^nb  hatte);  lat.  poledrum  fül)rt  auf  gr.  iriDXoq 
'Johlen'  jurürf. 

ijontainc  J.  in  3citungcn  feit  1603  ju  be» 


foppen 


121    — 


Sorft 


legen  iinb  feit  Siebe  1G86  unb  Sticlev§  3cititiHV^= 
luft  1095  cicbudH  CJtebcnfovm  (lontin  bei  n.  b. 
©roen  1G69  nbl.  (Partner  C  2);  roabrfd)cin(id} 
Ut  ba§  ©ort  burd)  nbl.  35ennittlung  mit  bev  nbl. 
©artenfunft  in§  92(}b.  gebvungen.  ^u  ©runbe 
liecit  fvj.  fontaine  (fiiätlat.  fontana  3U  fons 
'Cucüc'). 

fop^jcn  S^w.  bei  Öutlier  nodi  unbe^eugt,  aber 
fonft  im  16.  Cs^brl).  belct^t  unb  feit  Sd)otte(  1GG3 
oergcid)net:  ein  2Bort  non  rotmelfdicr  .»öerfunft 
(Seleg:  (§rimmelel)aufcn  1GG9  Simplic.  I,  13. 
III,  14).  3"  "^cn  ältcftcn  -iJiadnnditen  über  9\ot= 
trclfd)  au§  bem  15./16.  ^ai)xi).  ift  iy  opper  (ältere 
9?ebenformen  SBopper  —  SBapper)  33e3eid)= 
nnng  für  '-Bettler,  bie  fid)  oerrürft  fteücn  unb  im 
fingierten  äBolmfinn  fid)  bie  iticiber  jerreinen 
(SSeim.  3abrb.  4,  87 1;  bann  rairb  i^opper  — 
33oppart  '^3carr'  unb  foppen  'betrügen,  lügen' 
al§  rotmelfd)  bei  ©efmer  (15.55)  1610  Mithridates 
83,  bei  5nofd)crofd)  1642  @ef.  ^I)il.  12,  1.54  unb 
bei  ©diottcl  1663  I.  .sSauptfpradie  ©.  1265 
regiftxnert.  SBäbrenb  ,s>enifdi  1616  foppen  nodi 
nidit  oerseidutet,  bat  e§  Sticier  1691  nod)  al§ 
vocabulum  plebejum  et  sordidum;  bod)  I)at 
fd)on  OJiaaler  1561  00p pen  'praevaricari'. 
5Iuguftin  1795 ocrjeidinet  foppen  al§  ftubentifdi, 
roie  e§  benn  oud)  im  17.  ^^abrl).  in  Stubcnten= 
Utteratur  13.  S.  9Jlultibibu§  1669  Jus  Potandi  Et) 
mebrfadi  beseugt  ift.  %n^$  ber  Stubentcnfpradie 
brang  e§  in  ber  beutigen  milbcren  53ebeutung 
in  bie  öitteraturfpradie  ifiebc  bie  dien  unb 
pumpen),  unb  fo  bud)en  c»  <Btc\nbad)  1734, 
2lbehing  unb  Gampe. 

t  ^orcc  (V.  au§  fr^.  force  '5lraft',  im  17.  ^^abrl). 
(mit  ber  oon  3^üblein  1716  franjöf.  3prad)meiftcr  I, 
SSorrebe  h^  getabciten  3cebenform  ^yorfdie) 
allgemein.  3d)on  am  Sd)(uü  beö  16.  {\abrb§. 
geigt  fid)  per  forca  (=  ital.  per  forza)  3.  58. 
bei  o.  Sd)roenbi  1594  Äi"ieg&bifcur§  o.  34 ;  baf ür 
bann  im  17.  ^sai)xi).  ba^  feit  Siebe  1686  unb 
©tielerS  3eitung§luft  1695  ocr3eid)nctc  par  force 
(=  fr3.  par  force).  ©ine  bem  3tbl.  cntftammenbe 
9iebcnform  J-ortf e  uer3cid)net  fd)on  A>enifd)  1616. 

forbcrn  otiU-  ml)b.  vordem  al)b.  fordorön 
'forbern,  oerlangen,  berauöforbern,  norlaben'  = 
nbl.  vorderen :  eine  fpesif.  beutfd)c  ^ilbung,  2lb= 
leitung  ju  0 orber. 

förbcm  ^tii'-  wbb.  vürdern  vurdern  al)b. 
furdiren  (fordaron)  'üorn)ärt§  bringen,  für  etiüa§ 
t^ättg  fein':  rcie  f orbern  Don  üorber. 

f^-otcUc  5.  bafür  abb.  forhana  g--  =  ml)b. 
vorhen  vorhe  ^y.,  bem  ein  roeftgerm.  forhna 
'Joreüc'  ju  ömnbe  liegt;  cgi.  anbb.  forna  furnie, 
anglf.  förn  förne  (meift  trüht  =  engl,  trout 
au§  lat.  tructa,  mogu  frj.  truite).    2;a§  germ. 

Ätugc,  Gtqmologifdjeä  SBörter6u(^.    6.  aiuft. 


SSort  axiv  oorgerm.  prknä,  bem  nad)  Siben 
Upfalaftubier  6.  92,  ir.  orc  (au§  *porc) 
'salmo'  3unäd)ft  ftc^t,  roirb  meift  gu  ffr. 
pr^ni  'gefprcnfelt',  gr.  irepKvö^  'bunt'  ge3ogeit, 
fo  bafs  bie  (Vorellen  nad)  tl)rer  jyarbe  benannt 
roären  (ügl.  ruff.  pestruska  '^-oreüe'  3U  pestryj 
'bunt').  2^ic  nbb.  ,"vorm  Aorelle  (imt  Beto- 
nung, ber  fd)n)eren  9Jlütclfilbe  unc  in  lebenbig, 
2Bad)olber,  Sd)laraffe,  iSorniffe)  beruht 
auf  mbb.  vorhen  mit  bem  biminutinen  -le  ber 
mittelrl)ein.  dJla.;  au§  forenle  mürbe  forelle 
mie  an-j  einlif  ellif  =  elf.  S"  Ibüringen  unb 
Üibcinfranfcn  förelle  furaelle  betont,  ^n  ^öaiem 
unb  Cftreid)  gilt  ^yördien  faudi  ^-ebme),  in 
ber  Sd)mei3  forneili)  f6re(li),  in  Sd)rDaben 
fore  farn.  2)ie  ^orm  jyorelle  ifcit  '4^^euccr= 
Gber  1556  95'-^  unb  gjcatbefiu^.  1562  Sarepta  201 ; 
1587  Jauftb.  88  Jovell  be3eugt)  mirb  nod)  nid)t 
Don  OJlaaler  1561  (bafür  jyoren  5-  =  3^05^^)61^ 
bei  i^  ©ad)§  Jaftn.  6,  119.  14,  120)  unb  ron 
Sd)ottel  1663  (bafür  ^ob^e  Evorel),  erft  con 
&.  Siebe  1686  gebudit;  aber  nod)  Stieler  1691 
unb  3teinbad)  1734  beüorgugen  3"  obre  al§ 
•Öauptform.  SIbelung  bat  al§  fdjriftfpradjiid)  nur 
^•orelle. 

t  ^ovk  7\.  f.  5ui'fe. 

^orm  jy.  mbb.  (nad)flaff.)  forme  form  J. 
au§  lat.  roman.  forma. 

t^onncl  ?(.  erft  fpöt  nbb.:  au§  lat.  formula. 

forftd  5Ibj.  erft  im  19.  3abrb.  auffommcnb; 
eine  com  ^Itbb.  au§gebenbe  ^Jieubilbung  3u  bem 
Subft.  ,'vorfd)e  (f.  iyoi^ce). 

forfcöen  3ttü.  mbb.  vorsehen  ai)'!).  forskön 
(feiten  fränf.  mit  2lngleid)ung  forspön)  'forfd)en, 
fragen':  eine  bem  .'ob.  eigentümlid)e  iöilbung,  ben 
übrigen  2)ialcften  fremb,  auf  got.  *faürskön 
*faürhskön  binmeifcub.  2)a$  sk  ift  ableitenb 
(ogl.  brefd)en,  münfdien,  n)afd)en).  ©in 
got.  *faürskön  für  *faiu'hsk6n  nuirc  gefe^iid) 
raie  got.  waürstw  '3(rbcit'  für  *waürhstw.  2^ie 
germ.  2B3.  forh  ift  ibentifd)  mit  ber  ibg.  SBj. 
prk  in  fragen;  tjgl.  bie  sc--Kblcitung  lat. 
poscere  (für  *porscere)  'forbern'  unb  ffr.  prch 
'fragen'. 

tyorft  ^yi.  mbb.  vorst  abb.  forst  Tl.  'J8ann= 
malb';  banebcn  mbb.  vörest  forest  föreht  föreist 
(forest  ift  roobi  nidit  an3ufcgen)  9t.  '55annmalb, 
5-orft'.  Sie  gange  Sippe  eittftammt  bem  ^-rangöf.: 
frg.  foret  =  mlat.  forestis  'ber  gemeinen  58e= 
itu^ung,  bef.  bem  2Beibered)t,  bann  aud)  ber 
ijolgung  unb  9iobung  entfrembete,  ber  föniglid)en 
^agb  üorbcbaltenc  SBalb'  (cgl.  $arf),  gu  lat. 
foris  'aunerbalb'  gebilbet.  9Jllat.  forestis  be= 
gcgnet  fd)on  in  mcrouingifdicn  unb  farolingifd)en 
Ürfunben  (guerft  556  in  einer  Urfunbe  (il)ilbe= 

16 


^ort 


122 


grofee 


berttf  I),  lüoburd)  and)  bic  }]c\t  bcr  Ü6cnta()mc 
be§  2öorte§  tn§  2eutidic  (ahb.  forst)  bcitimmt 
roirb.  Tic  ml)b.  ^icbcitformcn  vorest  voreht 
foreist  berul)cn  auf  nciicv  Gntlcl)mini3  aue  fi'5. 
foret  afv3.  forest. 

?Jort  3i.  '5ßclV  au§  frj.  (16. 3af)v().)  fort:  in 
3citiniacn  bcs'  3<»jä()v.  iirict^eC'  ak-  »"^-ortc  Jvcin. 
unb  /"vovt  ^Jicnti-.  ciJ.Muv.  Aortcn  fdion  1G17  in 
bc  53n)'^  Übcric^unci  uon  ^öaüa''^  Maestro  di 
Campo  generale  3.  54) ;  bei  Sii^ifm.  CatoniU'? 
1617  Relat.  Hist.  Semestr.  Contin.  ©.  31  al'5 
forto  =  itnl.  forte,  ^ort  dl.  luivb  feit  .s?cnifd) 
1616  unb  3d)ottcI  1663  aUiicniein  ücv3cid)nct. 

fort  3(bü.  ni[)ö.  vort  5lbü.  'uoriüävts,  mcitcr, 
fortan'  =  afäd)f.  fortli.  auc\[i.  for{)  cniil.  furth 
'fox1,  \vcc\' ;  c\ot.  *faiir{j.  baju  al^  ilonumratin 
faürjjis  2Iöd.  'frül)cr' ?  ^-ort,  altacvni.  ior]), 
au§  älterem  fr{)o  prto  ift  ocrroanbt  mit  üov. 
©.  fürber,  forbcrn,  förbcrn,  tjorbcr. 

7yortfd)ritt  9J}.  in  bcr  bcutiiicn  übcrtraiicncn 
53ebcutunii  nadi  Üinbcrliufl  170'»  ;'1{cininfcit  bcr 
b.  Sin-.  3.  H'vS  um  \1')U  aufacfonnncn  unb  feit 
2(bclunii  uer.^eidnict  i ältere  i^icbcnformcn  ivort: 
fdircituuii  unb  i?orfd)ritt). 

i>'0urnflc  f.  unter  Auricr. 

Srndjt  A.  crft  nl)b.  (feit  ,'öcnifd)  1616  aiU 
ßcmcin  flebud)t)  au§  nbb.  f rächt  =  nbl.  vracht, 
engl,  fraught  freighl  ','vrad)t,  bcfrad)tcn';  e§ 
bebeutet  urfprgl.  'iioljn,  ^43vci»  bcr  Übcrfa()rt', 
bann  crft  bie  'Sabung  felbft*.  ^^c^l.  al)b.  frelit 
(rool)!  iiot.  *frä-aihts  uorau'ofetjcnb)  'i^crbicnft, 
fiobn'  —  gifn'hlön  'uerbienen';  bic  fiicjicüe  ^C; 
bcutuufl  ber  neueren  Tiaicttc  seilet  fid)  sucvft  im 
aJtnbl.  unb  QJlittelcngl.  (x>c\l  nod)  fr,v  frei). 
3.  nod)  eiacn. 

»vrntt  9)1.  ein  dou  ben  Acmbroörterbüd)ern 
Dor  1 7r>( » nid)t  nebuditC'?,  ieljt  in  ,^ol)lreid)en  .ftultur= 
fprad)en  t^erbrcitctcö  Avembu'ort,  bay  .s>ci)nat3' 
.t^anbbud)  177')  Dcr,^cidinct.  ^elcac:  bic  Avarf 
aiv  Acmin.  bei  'Dhifäuv  17sl  ''^Minfioauom.  ^Keifen 
3,  175;  bcr  ivract  oly  Tla^'t  bei  Woctl)c  im 
2Bcrt()cr  1774  unb  1702  im  OJrof?cofta  11,  1 
=  Sfficrfe  XVII  130;  «ürgcr  1784  «cbidne 
f.lxmpel)  3. 165.  ?(bclung  (luic  ftinberliufl  1705) 
I)ält  äBort  unb  3ad)c  für  cnglifd):  cnal.  frock 
(engl,  o  neigt  in  bcr  5(u'?finad)e  nad)  a  ()in, 
ogl.  boren).  Lnellc  fr,^  froc  ''iUUindjyfuttc'  = 
afäd)f.  (Wl.  11  716,  45)  hroc  'jKorf';  aber  fr,v 
frac  crft  jünger  unb  iuol)l  an^  Tcutfd)Ianb  ? 

fragen  -itiü.  ml)b.  vrägen  abb.  fragen  (mit 
feltcncr  3iebenform  frAh^n)  =  afäd)f.  frägön, 
nbl.  vragen:  eine  blof?  bcutfd)c  5ycrbalbilbung 
(got.*frehan  *frr-gan)  mit  bcr  5iebcutung  'fragen' 
auv  bcr  germ.  393,?.  fn'h  in  got.  frailman  frah 
frehum  unb  anglf.  frignan  frinan  (monebcu  mit 


präfcntifd)er  io-3Iblcitung  audi  anglf.  fricgan). 
Ginc  anbere  Sserbalablcitung  am-'  bcrjelben  2Bg. 
f.  unter  forfdicn,  mit  meUtem  bav'  al)b.  fergön 
'bitten'  bie  llmftcllung  bcö  r  teilt,  ^(ufjerbcm 
geboren  au§  bem  C^crm.  nod)  flg.  2Bortc  jur 
®J.  freh:  auglf.  friht  'Crafcl'  —  frihtrian 
'niabrfagcn'  —  fricca  '.öcrolb'.  @erm.  35>3.  frgh 
flammt  bcr  Öautuerfdiicbungcn-cgcl  gcmät's  au§ 
einer  ibg.  2Bj.  prek  prk  'fragen,  bitten'  ('rogare, 
interrogare')  in  ffr.  2B3.  prch  (für  pr(;-sk) 
'fragen,  tuonad)  oerlangen,  ctmai-  begcl)rcn,  um 
ctiua^:^  bitten'  —  pra(^ncä  'iöcfrogung';  aueft.  pares 
peres  'fragen,  forbcrn';  lat.  prec-  (9Z.  ^^^l.  preces) 
'^iUen'  —  precäri  'bitten'  —  procax  'fred)'  — 
pröcus  'freier,  SBcrbcr';  aflou.  prositi  'forbcrn, 
bitten'. 

franco  5li)u.  feit  bem  Icutfd).  unart.  3prad)= 
u\\v.  ä>crberber  1644  gcbud)t:  im  53eginn  bc§ 
17.  Csal)rl)äi.  cntle()nt  auS  glcid)bcb.  ital.  franco. 
'iJlbtür^ung  uon  porto  franco  'frei  getragen'. 

franf  5lbi.  'frei,  unabbängig'  crft  nbb.  (feit 
.'öcnifd)  ]61(i  unb  3d)ottcl  1()()3  üer^eidjuct)  aibi 
fr3.  franc  (ital.  fpan.  portug.  franco),  ha^  felber 
an-:-  unfercm  5Böltcrnamcn  J^'^nfcn  =  al)b. 
Franchun  flammt  unb  allgemein  ben  freien 
iütann  be3cid)nct  b^bcn  fann.  Gigtl.  ift  bcr 
^'ölfcrnamc  Aranfcn  eine  2lblcitung  au§  einem 
pcrlorcncn  al)b.  *franko  'iBurffpief;',  ba§  fid) 
im  5lnglf.  aVi  franca,  im  5lnorb.  al^^  frakke  cr= 
baltcn  bat;  äbnlid)  babcn  bic  Sad)fen  nad)  einer 
äßaffc  ben  Flamen:  al)b.  Sahsun  nad)  sahs 
'3d)n)crt'  (f.  ^Jleffcr). 

JVrnnfc  a.  ml)b.  franze  '^.  'Jranfc,  ©djmucf, 
Stinibanb'  (baju  franzen  3t"'.  'mit  Avanfen 
bcfctjcn'):  an^  bem  9ioman.,  og(.  frj.  frange, 
ital.  frangia,  bie  auf  bem  gleid)beb.  tat.  fimbria 
berul)cn. 

JVrau,?brob  9J.  in2(marantl)eö'5rQucnjimmcr= 
Icricon  1715  unb  bei  Anfd)  1741  uer,5cid)nct ; 
eigtl.  um  17(M)  5i3e3eid)nung  für  eine  %\i  fran= 
3öfifd)er  ':t?aftcte.  2)ai5  1.  SBortelemcnt  ift  = 
'fran^üi'ifd)' ;  bei  3ticlcr  1691  Jröngiücin 
'frau3üfifd)er  2Bein'  —  ^^ranjmann  '^-ranjofc' 
(Aran^branntiücin). 

froDDicrcn  iUm.  auci  fr.  frapper  'fd)Iagcn, 
treffen,  Ginbrurf  mad)en'  im  is.  .^sabrl).  übcr= 
nommcn  C-Öcleg:  ^l.M)iliiipi  17;U  ^Kegeln  bcr  9{cim= 
fd)miebet'unft  3.  7(».  212),  bei  3pcranber  1727 
nod)  nid)t  uer^cidjnct. 

Orrnfj  9Jl.  mbb.  vrä:;  S!Ji.  'ba§  Gffen,  Tyvcffcn' ; 
ju  freffeu;  abb.  frä?  m()b.  vrä^j  9^.  auc^ 
'meffer*. 

3rral?c  Tf.  crft  nbb.  (fdjon  bei  fiutber  belegt 
unb  feit  .i^cnifd)  16Hi  gebud^t),  morau§  nbl. 
fratsen  5-  ^^luv.  'ma^cn,  33er3crrungcn'  ent= 


O^rnu 


—   123   — 


^^regatte 


Ief)nt.  Spind)!  fd)on  ba§  5e()lcn  bc§  ®orte§ 
im  511)6.  OJJl)b.  für  (5tttlc()mntii,  \o  jiutiuit  bajii 
bte  Uninönlicbfcit  einer  cpitcn  ^Ibleituiui  auö  flctnii. 
OJiitteln.  öe^te  Dueüc  von  ^-ralje  föimte  in  ital. 
^lur.  frasohe,  frj.  Irascjues  '"^.^offcu,  Sitabcrnacr 
uorlieiicii. 

%vaü  (V.  nil)b.  vrouwe  a()b.  frouwa  ,3'- 
'^errin,  ©ebietenn,  vornehme  ^-rau  oon  Stanb, 
3)ame,  @cmal)liii':  eine  urfprfll.  iüo()I  nur  ()b. 
Jemininbilbung  'fficib  be§  -öerren,  .s>errin'  gu 
Q!t)b.  frö  'i>err'  =  iiot.  frauja  (heiwafrauja) 
'|)crr' ;  genauer  ftcüt  fid)  a()b.  frouwa  au§  frau- 
jön  ju  got.  frauja  '.sSerr'  aly  [ycnnninum.  2)aS 
SUiaff.  a()b.  frö  au§  *fra\vo(n)-  ift  ibg.  prwo- 
'ber  erfte'  in  aperf.  paruva,  ffr.  purva,  aflou. 
prüvü  'erfter' ;  bofo  Tla\t  got.  frauja  au§  fraw- 
jo(n)-  ift  ibg.  prwyo-  'ber  erftc*  in  ffr.  pürvyä 
'erfter',  raoju  and)  anorb.  Freyr  (got.  *Fraujis) 
unb  ta?-'  mit  abb.  frouwa  ibentifd)e  Freyja  (got. 
*Frauj(:))  aly  ©öttcrnamen  gc()örcn.  SBcgen  be§ 
SSebeutungsübergangc-i^  uon  'crfler'  in  \s>err'  f. 
aud)  Jürft.  ©ine  alte  ^Jicbenform  ju  a()b.  frou- 
wa (germ.fröwön  uan  .s^elteit  iöeitr.  IG,  309j 
finbct  fid)  anbb.  (aber  nid)t  im  i*->clianb)  al»  früa 
=  nbb.  frugge,  n)o[)cr  norb.  frü  entlc()nt.  2)a§ 
SJlaffuI.  (f.  J5-rot)nbicnft)  flarb  früb  au»,  mäiy- 
renb  ha^'  Jcmtn.  erbauen  blieb  (äbn(id)  frj.  dame 
au§  domina,  aber  lat.  dominus  blieb  nid)t;  ugl. 
©d)n)icger). 

f^rculcin  3L  (uercinjelt  bei  ®ri)pl)iu§  1698 
@ebid)tc  I,  846.  886  aud)  5"C""ni"i"»)  inf)b. 
vrouwelin  9*?. :  S^iminutiobilbung  ju  m[)b.  vrouwe 
eigtl.  'eble§  9?Mbd)en,  Gbelfräulein,  .s^errin' 
meinenb.  Suffir  =lein  (ml)b.  -lin)  rocift  auf 
oberb.  Urfprung  be§  2Dortc§  ()in,  ba§  rcol)l  ff. 
Äaifer)  uom  faiferlid}en  i">ofe  au§>  üorgebrungen 
ift  (bagegen  f.  5D^äbd)en  al§  mb.  nbb.  SBoil). 
2)ie  SBebeutung  'abligeg  J-räulein'  f)crrfd)tc  ctroa 
big  1820,  rao  bann  aud)  ba§  bürgerlid)e  5D'^äbd)en 
al§  ^yräulein  beseid)nct  mirb  (in  bicfcr  33ebcu= 
tung  tritt  c§  ein  für  OJIamfcl;  ugl.  DJ^amfel 
Cefcr  bei  ©oetbe).  dh&i  Sampe  (1813  unter 
2)ame)  unb  feinen  3eitflcnoffcn  galt  bic  3?er= 
brängung  oon  5[l^amfel  unb  ScmoifcUe  (ngl. 
Sct)agl)el,  b.  b.  Sprad)e  ©.  134)  für  unmöglid); 
9iübiger§  3Sovid)lag  uon  Jyränlein  für  2)e  = 
moifelle  rourbc  nid)t  einmal  oon  Gampe  ge= 
billigt.  Cun  19.  ^ai)x[).  gilt  bann  „gnäbigeg 
gräulein"  3unäd)ft  für  ba§  abiige  9Jiäbd)en. 

Sroucnjimmcr  9^.  au»  fpätml)b.  (15.  3al)rb.) 
vrouwenzimmer  '^l.  'gynaeceum,  A'rauenge: 
mad)'.  2)ie  ml)b.  53ebcutung  biclt  fid)  im  ^Jchb. 
bi§  um  1750  (j.  iö.  bei  Öutl)er  in  ber  53ibcl 
efll)er  2, 3.  9).  3m  16.— 18.  ^abrl).  übernimmt 
bal  2Bort  bie  Äolleftiübcbeutung  'bie  im  @:)nae= 


ceum  befinblid)en  grauen',  bann  'bie  grauen, 
tia^  meiblid)e  (5cfd)lcd)t'.  Xa\]  fdiliefilid)  auä 
bcm  .Hoüettiübcgriff  bic  ä>orftc(lung  beö  einjelnen 
.Uibiuibuiunö  ('ein  it)eiblid)c§  SBefcn'j  l)erüor= 
trat,  bat  5(naloga  (f.  ^urfd)e,  Äamcr ab); 
biefc  beutige,  juerft  im  17.  ^ßbvl).  bei  fd)lcf. 
Sd)riftftcUern  (j.  58.  «utfd)ft)  1679  3tofentl)al 
(5.482;  3t.  @n)p()iu§  1698  @cbid)tc  I,  846.  953. 
II,  374.  378  unb  2ol)cnftein  17Ul  3t"-"af)iin 
Sultan  Si  3;  t)gl.  aud)  ilBcife  ßrpaiTen  60. 
165)  auftrctenbc  Scbcutung,  meld)e  fid)  anfängt 
lid)  nur  bei  bem  unbeftimmten  Strtifel  („ein 
^-rauenjimmcr")  unb  in  ber  '^Inrebc  (j.  ^.  (£l)r. 
Jieutcr  1695  (St)rlid)e  ?i-vau  I,  4)  jeigen  fonnte 
unb  nad)  2ßad)terö  ©loffarium  1727  äunäd)ft 
nur  „ein  uornel)mereö  3"i-"iucnjimmer"  (mulier 
honestioris  conditionis)  roar,  roirb  oon  Stein= 
bad)  1734  nod)  nid)t  regiftricrt,  aber  gebraud)t; 
@ottfd)eb  1758  !öctrad)tungcn  S.  424  cermirft 
fic  nod)  alä  läd)crlid)  ju  ©unften  uon  2Öeib§  = 
perfon  (bei  3icuter  1695  Gbvlid)e  J^-au  I,  3 
„eine  uon  feinem  .sSausfrauenjimmer").  Seit 
170<J  luirb  bie  ^nbiuibualbcbeutung  üblid)er  ,v  33. 
bei  9Jienanteö=öunolb  (1719  Sati)r.  9ioman. 
S.  11.  17  unb  1722  3tu§erlcf.  «inefc  72.  76  ff.) 
unb  in  Subiuig»  t.^cngl.  Serie.  1716  unb  fie  rcirb 
etma  um  1750  allgemein  fd)riftbcutfd),  unb  c§ 
fann  ba^n  balb  ein  ^Mural  „bic  Jvrauensimmcr", 
aud)  ein  S^iminutiinnn  ,l-rauenjimmerd)en 
gebilbet  roerbcn.  Übrigen»  üer3eid)nen  ^rifd) 
1741  unb  3tbelung  g-i^aucnj immer  nur  crft 
al§  'eine  uomebme  Jrau'. 

frccö  2lbi.  ml)b.  vrech  'mutig,  fül)n,  brcift' 
ai]b.  freh  (hh)  'l)abfüd)tig,  gierig'  =  got.  *friks 
in  faihufriks  'l)abgicrig,  gclbgierig'  (megen  faihu 
f.  35ie()),  anorb.  frekr  'gierig',  anglf.  free 
'nertuegcn',  mnbl.  nnbl.  vrek  'gierig',  '©ierig' 
roirb  bic  ©ruttbbcbcutung  bc§  gcmcingcrm.  2(bi. 
freka-  gcTOcfen  fein;  Spcjialificrung  au\  ba^ 
ßricgSlcben  fül)rtc  auf  bie  53ebeutung  'fampf= 
gieing,  =luftig,  ocrmcgcn';  anglf.  freca  erlangt 
bie  ^ebcutung  'friegci-ifd)cr  ^lelb',  älter  engl, 
freak '.s>elb,  9JIann'.  2ibnlid)c  Spesialificriuigcn 
eine»  53cgriffc»  auf  ba»  Ärieg§lebcn,  bie  aud) 
nod)  aus,  ber  älteren  gcrm.  ßeit  flammen,  f. 
unter  bereit,  fertig,  fü^n,  rüftig.  3n  ben 
roman.  Sprad)cn  finben  fid)  2Ibfömmlinge  be» 
altgcrm.  freka- (got.  friks):  altfrg.  frique.  nproo. 
fricaud  'munter,  Icbbaft'. 

f^rcgottc  ?f.  bei  Aöenifd)  1616  unb  Sd)otteI 
1663  al»  Jregat  'navigium  exploratorium', 
al§  Jregattc  in  Stieler»  3eitung»luft  1695 
gebud)t,  in  ber  2.  iMlfte  be»  16.  3a^)i"fl§-  ent= 
lebnt  (3eitung&belegc  feit  1574,  3.  33.  aud)  bei 
@.  Si^intennonat  1609  Calend.  Histor.  Decenn. 


frei 


124 


O^rettcfien 


S.  421);  oon  Äricgöfdiriftftcücrn  fdion  bei  ^rone= 
pcrger  1578  ^ricgebud)  198  ff.  (al»  „Jvrccjatcn 
^raiiattcn  »"vrociatten  Jrugcitten");  audi  löSl 
Dictißbud)  277b  o'S^  (al§  Fregata,  (vregatc). 
Cucüc  nadi  &.  Jöaift  ital.  frejiata.  eine  suevft 
im  11.  ^^salirh.  iicimnnte  3d)iff$art. 

frei  3löi.  ml)b.  vri  aliö.  fri  =  got.  freis 
(2Iff.  3cj.  Ü)l.  frijana),  angif.  fri  freo  {am 
frija-j  engl.  free.  anbb.  fri :  baju  q1§  3rbftr.  got. 
freihals  'Jrcibeit',  eigtl.  'ber  on'tanb  ber  5rei= 
l)alfigfeit',  anglf.  freols  ',"vreil)eit'  (audi  'triebe, 
9iul)e';  ogl.  freolsditg  ',"veiertag' i.  %li>  5lbi. 
'einen  freien  ^alh  fiabcnb'  gebraud)t  ba-j  Tiovb. 
boö  mit  biefcn  iDcntiidie  frjäls  für  ba^  fe()Icnbe 
*frir  'frei' ;  baju  alib.  ml)b.  frilials  'öer  ^-reie' 
(ein  JHing  um  ben  .öalö  mar  altgcrm.  3cid)cn 
ber  oflaücni.  Cbmol)l  frija-  fdiou  gcmeingerm. 
bie  neuere  ^cbcutung  oon  frei  l)at,  moäu  aud) 
cnmr.  ridd  'frei'  iau^  prijosi  ftimmt,  jo  jcigcn 
fidi  bod)  einige  Smircn,  baf5  im  frü[)ftcu  C^crm. 
bem  'Jtbi.  frija-  öic  '-öebcutung  'lieb,  geliebt' 
jufam;  ogl.  Mi-'  jum  "^löj.  gehörige  "äbitv.  got. 
frijajjwa  'ii'icbe',  anglf.  freod  (für  *frijödusi 
'Ciebc,  öunft'  —  frigu  'fiicbe'  (aud)  freodryhten 
'öer  liebe  .'perr'  —  fn-obearn  'öa»  liebe  Äinb'); 
ba3u  got.  frijön  'lieben'  unter  ^rcunb  unb 
jyricbe.  3(llc  biefe  '?(blcituugcn  uicifcn  auf  eine 
genn.  2Öj.  fri  'l)cgen,  fdioncn'  (ml)b.  vri-ten, 
got.  frei-djan  'fd)oncn'i;  frei  mdrc  aftio  gc: 
nommcn  ctiua  mit  holö  ,^u  ucrgleidicn,  bay  and) 
i>ai  i>cr[)dltnic'  bcö  .ööl)crcn  ,^um  'Jiicbcren  meinte : 
frei  eigtl.  'liebcnb,  geliebt,  gefd)ont'.  C.  Sdiraber 
3tfdnt.  f.  Socialmiffenfdiaft  1  .H42  bdlt  'ocrfiiipt, 
ftammuenuanbt'  für  ben  Sl^ittclbeginff  pinfd)en 
'lieb'  unb  'frei'.  Tic  '.öebeutung  'lieb'  luirb  burd) 
bie  uerfolgbavc  ältere  (^efdiidne  bee  SBoHe^.  gc= 
fidicrt:  got.  frija-  an-:^  uorgcrm.  priyö-;  ugl.  ffr. 
priyä-s  'lieb,  beliebt'  ,^u  SB3.  pri  'erfreuen,  gc= 
neigt  mad)en'.  ^wn  5lltinb.  gilt  hm  Jye'"-  bc^i 
2lbi.  priyä  für  '(Gattin,  Iod)ter*;  boju  ftimuU 
afäd)f.  fri,  anglf.  freo  'SBeib*.  —  W\t  ffr.  2B,v 
pri  ogl.  nod)  aflou.  prijaja  (prijati)  'beiftel)en'  — 
prijatcljT  'Areuub'.  o.  freien,  Areunb  unb 
^ricDc. 

tVrcibcnfcr  Tl.  nod)  engl,  free-thinker  (53e= 
leg:  k4il)ilippi  17-1;}  Siegeln  ber  ^Kcimfdimiebc: 
fünft);  Freimaurer  3J?.  um  1750  nad)  engl, 
free-mason  ( beibe  fcl)len  nodi  in  ^Uleitjnerö  ^^Jl)ilo= 
fori).  Cericon  17:i7). 

freien  -'yUv.  'um  eine  58raut  merbcn'  ml)b. 
vrien  'um  eine  53raut  merbcn,  heiraten' :  eigtl. 
ein  bem  Cberb.  frcmbc>5  ÜSori,  bcm  ^Jcbb.  laud) 
bem  .s>eff.)  eigen  unb  bcf.  burd)  Luther  \nv  &d- 
tung  gefommen  ("Jlb.  'lietriö  '.öafler  ^öibelgloffar 
1522  überfe^t  iiutl)cr§  freien  mit  'rocibcn,  ebelid) 


luerben'  unb  Gds'  53ibclbcarbcüung  1537  crfe^t 
ci-  mit  „jur  G()c  nel)men,  t)eiratl)en").  33gl.  nbl. 
vrijen  'roerbcu'  (ml)b.  vrien  'frei  mad)en,  er= 
retten'  ift  3unäd)ft  ale  baüon  t)erfd)icben  anju= 
icl)cn).  5'»r  bie  53cbeutung  'mcrben,  heiraten' 
bat  man  unmittelbar  an  bie  altgcrm.  2Bj.  fri 
'lieben'  an.uifuüpfcn ;  ogl.  ajädif.  fri  'SBeib, 
©cliebtc'.  Über  bie  3>erbrcitung  ber  gcrm.  2Bj|. 
fri  (au§  ibg.  pri)  f.  frei  unb  Jrcitag,  aud^ 
Jreunb. 

freiltrft  2IbD.  m()b.  vriliche  Ubv.  'fid)erlid), 
aücrbiuge':  eigtl.  3(bü.  ^u  vrilich  'frei,  fd)ranfen= 
lor. 

?yrcitaß  9)1.  ml)b.  vritac  al)b.  friatag  9)1. 
=  nbl.  vrijdag,  anglf.  frigeda;g  (engl.  Friday 
'dies  Veneris')  unb  au§  bem  Slnglf.  anorb. 
Frjcädagr  (bafür  je^t  iöl.  Füstudagr  'Jafttag'); 
eigtl.  'lag  ber  Ji'cia'  (urgerm.  Frijjö)  al§  9iad)= 
bilbuug  oon  lat.  dies  Veneris  (Jrcia  unb  3Senu§ 
entfpred)en  fid)).  2lnorb.  Frigg  mie  al)b.  Fria 
ift  eigtl.  bie  'iüicbcnbe',  bie  'ööttin  ber  Siebe': 
,5U  ffr.  priyä  F.  'Öattin,  ©clicbtc'  (ajäd)f.  fri, 
anglf.  freo  '2Beib')  unter  frei.  2)ie  Überfegung 
bes  lat.  dies  Veneris  (=  frj.  vendredi,  ital. 
venerdi)  al§  urbcutfd)  Frija-dag  gefd)al)  etma 
im  3.-4.  !3al)rl).  n.  61)r. ;  »gl.  bie  übrigen  9iamcn 
ber  2Bod)entage.  i8ead)te,  baf?  baS  SBcftgenu. 
feine  3i)uoui)ma  für  ',lreitag'  bat  (nur  im  'iUl)b. 
aud)  pferintac':").     3.  2;ieuftag. 

t  Jyrcitc  F".  'iöemcrbung'  ml)b.  vriät  vriäte 
,">-.  ''-örautbcmerbung':  "Jlbftraft.  3U  freien;  ba= 
neben  in  glcid)er  ^öebeutung  ml)b.  vrie:  ein 
mefentlid)  mb.  ffiort. 

frcmb  5lbj.  nd)b.  vremede  vremde  'fremb, 
entfernt,  bcfremblid),  feltfam,  feiten'  al)b.  fra- 
inadi  freiiiidi  'fremb,  uninberbar,  feltfam'  = 
got.  franiaps  'fremb,  enttrcmbct,  aucigcfd)loffen 
üon',  anglf.  frempe  fremde  'fremb,  aucdäubifd), 
entfvembet'  (engl,  auc-^gcftorben),  afäd)f.  fremithi, 
nöl.  vreemd:  2lbleitung  au»  bcm  3tamm  ber 
"^Jräp.  got.  fram  'fern  t)on',  anglf.  engl,  from 
'meg  uon';  al)b.  fram  5lbo.  'fort,  uormärtiä'. 

treffen  l]Uv.  ml)b.  vre^^en  ahb.  fre^^an  ft. 
otm.  'aufeffen,  uer^ebren,  f reffen'  (üon  9}lcnfd)en 
unb  liercni:  am  älterem  *frae^^an  mit  3i)nfope 
be»  unbetonten  a  entftanbcn;  ogl.  got.  fraitan 
'aufjebren'  (engl,  to  fret  'beijen')  mit  bem 
gleid)fallä  gefürjten  ^rät.  Sg.  frei  ^l.  fretun 
für  *fraet  *fraetun.  2)a§  got.  Serbalpräfif  fra 
erfd)eint  im  3(l)b.  fonft  al§  ür  far,  ml)b.  nl)b. 
ver,  unb  im  9)Jl)b.  bilbct  man  au§  e^^en  mit 
bem  geläufigen  vor  ein  ncuc^o  vere^^en  mit  ber 
'.öcbeutuug  ^e':■'  ctDiiiologifd)  il)m  gleid)cn  fre^^en. 
Ü^cgcu  bcy  i^erbalpräfii-c^  f.  (Vreoel,  ücr=. 

5rett(öen  9J.  (feit  2tbclung  oerjeic^net)  3)imi= 


tJreube 


125   — 


S^rtefefn 


nuttD  31t  älter  nl)b.  (5Raaler  1561  imb  ©d)ottel 
1663)  (Vrctt  9i.  'SBicfcIart',  crft  n()b.,  auy  bcm 
9toman.;  oijl.  frj.  füret  (cnal.  ferret,  ital.  iu- 
retto,  mlat.  furetus  '("^vcttdicn',  t)a<c  mit  fpiitlat. 
gicidibcö.  furo  '.^slti^i'  auf  lat.  für  '3;icb'  bc= 
rutit  I).  nod)  ^Utiy;  ein  attbcrc§  Si)noni)m  ift 
inittclfränf.  fiebcnbi'mv  Jeicrltnc)). 

S'fCubc  ^•.  inl)b.  vröude  vreude  a()b.  frewida 
5.:  2{büraftbilbutU3  311  fvo();  rocgen  ber  'Üb- 
leitung  f.  ©cmcinbc, ^cgierbe,  ^ieri^c, ^c  = 
fd)iöerbe. 

tJ-rcunb  501.  ml)b.  vriunt  (d)  a()b.  friunt 
Tl.  '^"yvcitnb,  SJcnuanbtcr'  =  ajäd)f.  friund 
'(Vrcunb,  SJevroanbtcv' ,  nbl.  vriend,  anglf. 
fr^ond  engl,  friend,  got.  frijönds  'Jreunö' 
(bunfclc  fiautform  I)at  anorb.  frwndr).  @ot. 
frijönds  unb  fomit  aiid)  bie  übrigcit  Söorte  finb 
5Pai1.  au§  einem  altgcrm.  got.  3tro.  frijon  'lieben', 
anglf.  freogan  °(ieben'  (f.  frei);  baber  iia§>  SDort, 
ba'^  eigtl.  'liebcnber'  (ügl.  lat.  amicus  ju  amare) 
bebeiitet,  im  ^Jiöö.  .s^eff.  jyränf.  ßlfdfj.  3d)iuäb. 
58aier.  für  '33erraanbtcr'  gebrand}t  njivb  (für 
amicus  gilt  in  fold)en  2;ialeften  „guter  Ji'eunb"). 
2)er  53ilbung  wegen  f.  iöcitanb,  Jeinb. 

?yrc0cl  S)i.  ml)b.  vrevel  ^d^.  'Ä?ül)nbeit, 
IBenneffenlieit,  Übermut,  5red)l)cit,  @cn)alttl)ätig= 
feit'  al)b.  fravili  J.  'ßü{)nl)eit,  2^ertüegen(icit, 
iyred}l)cit':  Stbftrat'tunt  3U  bem  Slbj.  al)b.  fravali 
frevili  ml)b.  vrevele  'füljn,  ftol3,  t)erroegen, 
fred)'  nl)b.  freoel  Slbj.  =  anglf.  fraefele  'Dcr= 
tregen'  (nbl.  wrevel  '^T^eoel').  2)a§  ^b.  2Ibj. 
f)at  ein  raar  fdimierigc  ^Nebenformen,  bie  3um 
Sütffinbcn  be§  (Sttimon»  m^gcrseige  geben.  2tf)b. 
mit  b  fraballicho  3(bü.,  mit  b  unb  r  frabari 
5-  'audacia'.  )ffl[)b.  beftc()t  neben  vrevel  ein 
vor-evel  verevel,  roetd)eö  mit  m()b.  ver-e^^en 
neben  vre^^en  glcid)  3U  beurteilen  ift;  e§  märe 
roaf)rfd)einlid)  ein  got.  *fra-abls  rcfp.  *fra-afls 
t)orauö3ufe§en  (ogt.  frcffen);  unb  biefem  läge 
anorb.  afl  )H.  'iiraft,  Stärfe',  al)b.  avalön  'fidi 
»ilagen,  arbeiten'  nal^e;  im  3(l)b.  erl)ielt  fidi  fra 
al§  t)ollbctonte§  ^n-äfir  in  2(bj.  tnie  frä-bald 
'oermegen'  3U  bald  'fül)n';  f.  [vradit  (al§  3"= 
fammenfeBung  mit  got.  fra).  —  freocntUd) 
5tbt).,  crft  nf)b.,  gcbilbet  nad)  cigentlid), 
tDefcntlid):c.  au§  bemStbj.  ml)b.  vrevele,  aber 
mit  i>crtaufd)ung  bc§  l-(Suffiye§  mit  n-(5uffir. 

fyrtcbc  ^}.  ml)b.  vride  al)b.  fridu  Tl.  = 
afäd)f.  frithu  Tl.,  anglf.  freoSo  friöu  J.,  anorb. 
friör  dJl.  'j>riebe':  ba§  gemeingenn.  SBort  für 
'^^ebe'  (im  @ot.  nur  in  Fri|)areiks  gleid) 
jvriebrid)  eigtl.  'i^riebcfürft'  be3eugt,  ba3u  got. 
gafri{)ön  'üeiiöbnen'j.  Sie  germ.  SBortform 
fril)u-  entl)ält  |)u  al§  ©uffiy  roie  got.  dau|)u-s 
=  lob;  pritu-s  =  Jvriebe  au§  ibg.  2B3.  pri 


(germ.  fri  eigtl.  'lieben,  fc^onen')  alfo  eigtl. 
'öiebe§3uftanb,  Sd)onung'  (f.  frei).  58ead)ten§= 
lucrt  ift,  bavy  erft  bai^  (5)ernt.  eine  Se3eid)nung 
für  A- riebe  fid)  gcfdiaffen  l)at:  es  seigt  fid)  in 
ben  ibg.  ©pradien  feine  gcmeinfame  Benennung 
für 'triebe',  bod)aud)tndit  für 'Äricg'  (f.  .s^aber). 

^rieböof  Tl.  'aird}l)of'  urfprgl.  nid)t  foraot)l 
'J-riebenS  i^of,  fonbern  oiclmelir  'eingefiiebigter 
£xt':  ju  ml)b.  vride  'ßinfx-iebigung,  eingelegter 
iKaum';  ml)b.  vrithof  aijb.  frithof  'eingcfxHebig^ 
ter  9^aum  um  eine  ^irdie'  l)ätte  Jrcitbof  er= 
geben  muffen,  mie  bai  SBort  in  oberb.  Tla.  bc§ 
Cftcny  aud)  l)eif5t.  3 in  legten  ©runbc  ftnb 
triebe  unb  m[}b.  vrit-hof  natürlid)  urüerraanbt; 
bod)  ift  für  vrithof  3unäd}ft  an  got.  frei-djan 
'fd)onen'  =  aljb.  friten  'Ijegen,  lieben,  befc^ü^en' 
an3ufnüpfen;  ba3U  aud)  nl)b.  ein frieb igen. 

frieren  S^w.  ml)b.  vriesen  Cißart.  gevrorn) 
aljb.  friosan  (^^-^art.  gifroran)  ft.  ßtm.;  ber 
jHt)otaci§mu§  ift  im  gansen  S^rv.  l)errfd)enb 
getüorbcn,  bod)  erl)iclt  fid)  s  in  J-rof^t.  5Bgl. 
nbl.  vriezen,  anglf.  freosan  engl,  to  freeze 
'frieren',  anorb.  frjosa;  got.  *friusan  fef)lt,  laut 
fid)  aber  nad)  frius  '>R.  'Jrofl,  Äälte'  mit  3id)er= 
l)cit  Dorauöfe^en.  9f{l)otaciymu§  jeigen  anglf. 
freorig  5Mbi.  'frierenb,  froftig,  ftarr',  anorb.  fror 
'Tl.  ^431.  '^roft,  Äälte'.  @enn.  2Ö3.  freus  fruz 
au*  Dorgerm.  2B3.  preus  prüs ;  fie  fd)eint  in  lat. 
prürio  für  *prüsio  'Juden'  Dor3uliegen,  fall»  im 
'3ted)en,  Quden,  S3rennen  be»  ^-rofteä'  bie  vcx- 
mittelnbe  53ebcutung  liegt.  2)a§  Siltinb.  bat  eine 
ber  58cbeutung  tüegen  ferner  ftel)enbe  SB3.  prus 
'etirae  auSfprigen';  ba3u  aud)  lat.  pruina  'JHeif 
(für  *prusvina) ;  ffr.  prusvä  'Iropfen,  gefromer 
Iropfen,  JHeif. 

^riei  Tl.  aud)  J-ricfc  J-  oon  fr3.  frise  5- 
au§  einem  erft  mlat.  belegter  frisium  frisum 
'Jranje,  S3ortc'  =  ital.  fregio.  2)er  ©tamm 
bat  bie  altroman.  Sautentroicflung  mitgemad}t 
(afr.  orfrois,  bauad)  erft  frisier),  gebort  aber  bei 
ber  tedmifdicn  ^ebcutung  unb  feiner  ft.ie3iellen 
^ebeimatung  in  Untctitalien  fd)mcrlid)  3U  anglf. 
frise  'gelodt'  (engl,  to  friz  frizzle,  altfrief.  frisle 
'i^auptbaar').  —  3)er  ^öcbeutung  '^-lau»'  liegt 
ebenfalls  fr3.  frise  für  drap  frise  3U  ©runbe; 
bod)  fd)eint  baneben  in  Jranfreid)  aud)  Frise  für 
'friefifd)e§  lud)'  t)or3ufommen.  "lilad)  @.  ^aift.  — 
33ei  DJkaler  1.561  ^bricß  al»'SäulenDer3ierung' 
(©oetbe  XXIV  153  Jriefe  Jem.). 

^yriefeltt  '^lur.  bei  ^'»enifd)  1616  unb  Sd)otteI 
1663  nod)  nid)t  gcbud)t,  im  18.  Sabrb.  (feit 
2icbe  1686)  Briefe l  dJl.  (aB  Singular),  bei 
Steinbad)  1734  unb  Jrifd)  1741  Jricfel  9ieutr.; 
bafür  öftr.  DiifelauSf  d)lag,  roeßbalb  für  Jric^ 
fei   im  2fnlaut  fr-  für  wr   unb  mitbin  nbb. 


grifabelle 


—    126 


fromm 


.t>erfunft  bc?-  2Boi1c§  nnjuncdmcn  ift:  iibb.  fnsln 
(nidit  mit  f vieren  nenranbti  fdieint  bcnmadi 
mit  bcn  im  IG.  17.  oalH'l).  luüificien  Oiifeln 
Stüfcln  'Sommerfproffcji'  ibcntifd)  311  fein.  ^c\[. 
nod)  Sdiiiicij.  vibiot.  I,  1329. 

^■ntabcüc  /l.  ""^  Jricfiffcc  9i.  jcit  5(ma= 
rantf)e§'  (Vrauenjimmevlcricoii  1715  ucv^eidmct; 
^enifd)  lülG  I)at  fricafjicrcn  S^w.  mir  aly 
nbl.,  a(^  I)b.  bietet  c§  ©tieler  1691  (i8clec;c  für 
(}ricaffec:  Urfinu&  1729  ®ebnnfen  u.  pl)iIojopl). 
©cfdimad  S.  IG;  "•^.Miilippi  1743  ^^etjcln  bcr 
SReimjdimicbcfimft  3.  291).  ,^u  ©ninbe  liei^t 
afrj.  fricandeau  (fricandel)  unb  frj.  fricassee. 

friftft  Olbj.  ml)b.  vrisch  al)^.  frisc  'neu, 
iunö,  munter,  rüftig,  fccf'  =  anc\l\.  ferse  cufll. 
fresh  (anorb.  ferskr)  'frijd)'.  3)cr  tücitcre  Ur^ 
jprmtii  in  bunfel;  jimädift  ftc[)t  aflou.  presinü 
'frifdi'  auv  ibiv  praiskino-,  bcffcn  Tiiil)tl)oni5 
in  al)b.  freiscing  Xpfcrt()icr'  (neben  iiileidibeb. 
friscinjf  f.  ^-riidjlintV  luicber  fcljvt,  unb  lit. 
preskas  'jüf;,  unfleJQUcrt'  mit  finn.  rieska  'frifd), 
unflcfäuert'.  ^(uv  mefUicrm.  friska-  ftammt  bie 
roman.  SiiH'c  uon  ital.  fresco,  frg.  frais. 

(yrifdjliiifl  9)?.  'jun^eS  ivilbeS  Sdiiucin' 
ml)b.  vrischinc  vrischlinc  9J^.:  'Jlbleituno  auy 
frtfd)  mit  bcn  Suffircn  ing  ling.  2)aö  al)b. 
frisking  mit  bcn  bunflcn  '^Jcbenformcn  friuscing 
frunscing  fruscing  Xpfcrticr'  ift  iuy  'Jllttrj.  oc= 
brunflcn  aiv  fresange  'juniieS  6d)itiein'. 

frificrcit  3*™-  c^l*  "t)^-  'f'ci  i;>cnifd)  1616 
unb  Sdiottel  1663  alji  f viferen;  Jvrijicv  = 
fünft  bei  "^-^vätoriuS  16GG  ^ntbropobcmu'?  3. 
213):  t)ermittelft  nbl.  friseren  auei  frj.  friser 
'fröufeln'.  —  A-rifur  a-  fd)on  bei  Sto^Hic  1728 
öebiditc  I,  15. 

(5-rift  A.  ml)b.  al)b.  vrist  J\-  (9J.)  'nbßearenjtc 
3eit,  2Iuffd)ub,  ;  Zeitraum'  —  nfiidif.  frist,  oncilf. 
first  2«.,  anorb.  frest  '')}.  ':^i.  '2tuffd)ub'.  %n 
Slblcituufl  au§  2Bj.  fri  (f.  frei)  'lieben*  ift  nid)t 
vool)l  SU  beuten.  Gbcr  fönnte  an  bie  90t.  ^cx- 
baUiaiiitcl  fri  in  frisahis  '(^(eidmif?'  ncbad)t 
nierbcn,  ii'cnn  bereu  '-^ebeutuuii  flar  amrc. 

friüol  'ilbi.  ein  feit  \ikbc  iGSfi  i)cr3cid)nctec> 
öe()niuort  auv  bcr  2.  .'öälftc  be§  17.  !,j[a()rb§.  = 
frjj.  frivole  'leiditfertig'  =  lat.  frivolus. 

froli  ^3lbi.  ml)b.  vrö  (®cn.  vröwes  vrou- 
wes)  a()b.  frö  (fl.  frawr-r)  'frol)*  ~  afädif.  frao 
(®cn.  *frawps  fralif's),  mnbl.  vn»  'frol)'  (bem 
©nfli.  feblt  ein  cntfin-edienbc-j  ©orti.  "Jlnorb. 
frar  'fd)ne[l,  »linf  flimmt  lautlid)  völl'u}  unb 
rücgen  ber  ^Öcbeutunn  v(\[.  ba<-  "Jlnalogon  von 
fllatt  =  engl.  glad.  Xann  märe  bie  finnlid)e 
Scbeutiing 'tlinf  jum'^diü.gangfHiunft  ,ui  ne()men. 
5BßI.  ha^  sugeböriflc  'Jlbftraftum  ^yreubc. 

froljlorfcn  otm.  ml)b.  (feiten)  vrölocken  'jubi- 


lare';  roabrfdieinlidi  nadi  ntbb.  vr6-sanc'^-rcuben= 
gcfang,  .\Sa(Icluia'  alv  Umbcutuufl  eine§  älteren 
fröleichen  ju  f offen;  al)b.  ml)b.  *vr6-leich  märe 
aud)  eigtl.  '(yrcubentjcfang'.  (fngl.  to  frolick 
'fd)CV3cn'  ftammt  auv  nbl.  vrolijk  'fröblidi'. 

t  Sroön  Tl.  bef.  in  ber  oufaimncnfcöung 
@eridn§fro[)n  (j.  S8.  2ßeife,  ©rsnarren  96; 
Öeffing  4,  421)  '«iittel'  im  16.— 18.  ^""sabrl).  bei 
tbüring.=oberfäd)f.  3diriftftcUcru;  im  6ad}fcn= 
fpiegel  unb  fonft  mbb.  vrönbote  =  mubb.  vröne 
vrünbode.  africf.  fräna  '53üttel'.  2)em  Oberb. 
frcmb,  aber  nod)  bei  .s>.  6ad)§  (ivronbot)  unb 
3(i)vcv  ((§cvid)t!ofvon).  (Sin  ai]t>.  anbb.  *früno 
'^^üttel'  fcl)lt,  e§  gcbövt  bem  unter  frobn  be= 
banbelten  a()b.  anbb.  fro  ',s>err'. 

t  fro^u  2Ibi.  (inbetlinabcl  nad)gefteUt)  im 
16.  Csabvb-  üblid),  audi  nod)  in  Spveng»  Sivgil 
161(1  S.  lOäa;  ,s>.  Sad)^^  A-aftn.  .52,  4(M1.  ^"^cfet 
nur  nod)  al§  1.  ©lieb  in  altüberlieferten  ^)H-. 
fammcnfc^ungen  erbalten  awS'  ml)b.  vrön  9lbi. 
'bcn.\>crrn  betreff enb,  bcrrfd)aftlid),  l)eilig'.  '^m 
5(bb.  erfd)cint  für  ein  3lbi.  *lr6n  ein  crftan1e§ 
fröno  'bcrrlid),  göttlid),  beilig',  baö  eigtl.  @en. 
'^l.  ju  frö  ',s>crr'  (nur  al'5  3?of.  in  ber  'Jlnrcbe 
gebraud)ti  ift.  ^\m  Wl)b.  crfd)cint  vrön  in  jabl= 
reid)cn  ouf'i"i"icnfcl3ungcn  für  ben  uicltlid)cn 
.s>errn  fomic  für  bcn  Kupioc,  ben  .'öerrn  kot. 
etox. ,  (ibviftU'5;  vgl.  mbb.  vrönlichnani  Tl. 
'(£l)vtfti  8eid)nam,  ,s>oflie',  nbb.  ivvobuleid)  = 
nam;  mbb.  vrönkriuze  al)b.  da^  fröno  chrüzi 
'ba§  Ävcuj  ©bvifli';  mbb.  vrönalter  ',C)od)a!tar' 
ufm.;  baneben  vrönliof '.Oerrenbof  —  vrönwalt 
'bcrrfd)aftlid)cr  23?alb'  —  vrönri-ht  'öffcntlid)e§ 
^Kcd)t'.  ^)Jbb.  crl)iclt  fid)  Arobnbienfl  auc- mbb. 
vröndienst:  f.  f  röbnen.  SBasi  abb.  frö  '0  .'öcrr' 
betrifft,  fo  ift  feine  llbcrcinflimmung  mit  angif. 
frea  '\">err'  fomie  afäd)f.  frao  bcrnorjubcbcn; 
ba§  ®ot.  bat  bafür  eine  j-33ilbung  frauja  9Ji, 
(anglf.  fr^gea  friga  =  afäd)f.  fröjo)  '.'öcrr',  tüte 
fie  ba?-'  ^-emin.  abb.  frouwa  mbb.  vrouwe  (got. 
*fraujö)  ,^cigt.  Tamit  bringt  man  bie  norb.  (^ötter= 
namcu  Freyr  unb  Freyja  in  ;]ufammenbang. 
3.  Ar  au. 

3-ro()nc  A.  mbb.  vröne  ,"}.  '5vo()nbienft'; 
f.  frobn. 

frö^ncit,  froljncn  ^tif.  'bienen'  auä  mbb. 
vrönen  (vra;nen)  'bieneu,  Arobnbienft  Iciflcn'; 
f.  frobn,  Jrobne. 

fromm  5(bj.  mbb.  vmm  (fleft.  vrumer) 
•Jlbj.  'tüd)tig,  trcfflid),  gut,  mader,  förberlid)'. 
Tay  mbb.  5lbi.  ift  eigtl.  Subftant.  lugl.  3d)abc): 
mbb.  vrum  vrume  abb.  frurna  7s-  'l'tUÖCU,  2.^or= 
teil*  (frummen  'förbcrn,  uollbringen').  Taju  im 
5(nglf.  mit  bcr  a-5lblaut§ftufe  fram  5lbi.  'tapfer, 
förberlid)'—  frernman'förbern,  uollbringen';  ugl. 


frommen 


—    127 


lyw 


anorb.  framr  'oovuuiUdi'  —  f  rem  ja  'au&fiü)V"cir. 
23cviuanbt  )inb  Ricitcvl)in  aud)  alti^cvm.  iffiortc 
für  'priinus':  f.  AÜrft;  aiici)  fort,  fürbcr  :c. 

frommen  ^tiü.  bei  Öut()cr  flcläufiiv  aber  lanb^ 
fd)aftlid)  friU)jeitic]  au&ocl'torbcn  unb  im  17.  ^uil)r(). 
rccniii  bc^eiuit;  imd)  Ä>ci)nal5' 3lutibarbarU'ä  1795 
am  Sdjiuti  bc§  18.  ^^sa[)rb§.  micbcr  aufijclcbt. 

Jyront  a.  im  '-öcainn  bc§  17.  ^abr()§.  (j.  33. 
bc  53ri)'c-  Übcrictjinui  uon  '-öafta''^  Maestro  di 
Campo  Generale  1G17  S.  19.  25;  35>a(ll)aufen 
1617  Corp.  Milit.  S.  56)  übernommen  anc"  ]vi. 
front  '©tirn,  Stirnfcitc';  gcbud)t  feit  ©ticterä 
3citungslnft  lG9."j  (ale  Jvrontc,  fo  audi  nod) 
bei  Sd)iÜer,  iKäuber  I,  1). 

IJroftft  9JJ.  ml)b.  vrosch  a()b.  frosk  9)1  = 
mnbb.  forsch,  nbl.  kikvorsch,  ani]If.  forsc  (encil. 
bial.  frosk).  anovb.  froskr  '^^-rofd)'.  23Dr  beut 
ableitenben  sk  ift  ein  ©nttnral  ancnicfaüen,  mic 
anijlf.  frogga  cntjl.  frog  '^rofd)'  (an  nbb.  pogge 
'Jrofdi'  antlinijenb)  jeiijt;  baju  anorb.  fraukr 
'^•rofd)'  (baneben  mittelengl.  früte  fronte  '5lrötc'). 
5D^unbartlid)e  (5t)noni)ma  finb  nbb.  (lüeftfäl.) 
höppev  pogge  padde  marks,  oberrbein.  (i.  ^. 
bei  Sllaaler  1.561)  hoptzger  eintl.  'iMuifcr',  in 
ßobicnj  höperling.  in  9temfd}eib  hepkrät.  $Bgl. 
nod)  mitte(eng(.  tadde  töde  unb  padde  pöde 
paddock. 

%vo\t  Tl.  m()b.  al)b.  vrost  Tl.  =  nbl. 
vorst,  angif.  forst  engl,  frost,  anorb.  frost  9L 
'Sroft,  Äältc' :  gemeingerm.  2(bftraftum  (fros-ta) 
gu  frieren. 

?5ntt6t  ?•.  m()b.  abb.  vruht  ^.  =  afäd)f. 
fruht,  nbl.  vrucht,  altfinef.  frucht  'Jrud)!'.  3u 
©runbe  liegt  lat.  fructus,  ta^i  ctroa  gleid)3eitig 
mit  ^^flcinje  iinb  einer  iReibe  oon  ^^flanäen= 
bejeidinungcn  in§  2;cutfd)c  gebiimgcn  ift. 

früö  mbb.  vrüeje  2lbi.  'früb'  —  vruo  5(bi. 
'früb'  (baber  jnmcilen  nod)  nbb.  frul)  o()ne 
Umlaut)  abb.  fruoji  2lbi.  —  fruo  5IbD.  'früb' ; 
tjgl.  nbl.  vroeg  2tbi.  Hbv.  Inüf.  23orgerm. 
pro-  ftecft  andi  in  gir.  -n-puji  'früb,  früb  5[l^orgen§' 
—  -iTpuuia  ' J-rül)e,  9}lorgen'  —  -apvj'ioc,  'frübc' ; 
baju  ffr.  prä-tar  2(bo.  'fiid)  SHorgenS'.  S>eiter= 
I)in  finb  ü  o  r ,  [v  ü  r  ft ,  o  o  r  b  c  r  c  2C.  (aud)  f  r  i  f  d)  ?) 
üerroanbt.  ^luffädig  ift  bie  58efd)ränfung  be§ 
altibg.  5lbD.  in  ber  33ebeutung  'früb  9J^orgenö' 
auf  ba§  2:eutfd)e.  Tem  9iorb.  Gngl.  @ot.  feblt 
e§;  bafür  gilt  got.  air,  anorb.  cär.  anglf.  ser 
'früb  SIlorgenÄ'  (f.  ebe).  Übrigens  criüeitexlc 
fid)  früb  allgemein  feine  frejialifiertc  ^Bcbcutung; 
f.  Jrübling. 

fyrüfjltnfl  9)1.  ein  im  15.3al)rb.auffommenbc§ 
SBort,  ju  beffen  ©unftcn  ba§  ältere  nodi  in  ber 
CberlaufiB  üblidic  öcnj  (fo  nod)  burd)roeg  bei 
Sutber)  jurücfgebrängt  ift;    bie    ^ilbung§roeifc 


erinnert  an  fdiroäb.  Spätling  '.s>erbft*,  imb 
mabrfdicinlid)  ift  aud)  i>rübling  eigtl.  im 
Sd)mäb.  bcimifd)  (aber  baicr.  =  öftreid).  5Iu§  = 
luärtä  Tl.,  ebenfo  im  .*öeffifd)en).  33oltsüblid)cr 
ift  l)eutc  i^-rübiabr,  ba^^  feit  ©tieler  1691  be= 
jcugt  ift  (im  Tlt).  ''Mb.  eigtl.  bcimifd)).  ^\m  9Jbb. 
oiclfad)  9)1  ei c  (f.  unter  Tla'x).  Die  älteftc 
germ.nbg.  ^Benennung  beS  JrüblingS  rci'räfentiert 
bai-'  gleid)bcb.  anorb.  vär  (norbfrief.  wors  urs 
au§  *wars)  =  lat.  ver,  ffr.  vasar,  gr.  ^ap; 
^enj  ift  bie  gemeinroeftgerm.  33cnennung  bafür. 

3-rü^ftiirf  dl.  ml)b.  (nad)flaff.)  vrüestüc. 

I5uc&§  1  9)1.  mbb.  al)b.  vuhs  Tl.  =  nbl.  vos, 
anglf.  engl,  fox:  germ.  fohs-  (fuhsu-)  mit  s  al§ 
9JJac'fulinfuffir  roie  bei  2ud)§;  ba§  s  fef)It  baf)er 
andi  ber  älteren  Jemininbilbung  abb.  foha  mbb. 
vohe  5.  '5üd)fin'  (aud)  'Ji'^ts'  =  got.  faühö 
A:  %"vud)§',  anorb.  föa  '(yud)g').  2Inorb.  fox 
9i.  tuirb  nur  im  übertragenen  Sinne  üon  '58c= 
trug'  gebraud)t  (%'vnd)&'  meift  refr).  2)ic  nbb. 
J-emininbilbung  (yüd)fin  ftimmt  ju  anglf.  fyxen 
engl,  vixen  '{^"üdiftn'  (aud)  'junger  5"ticl)ö').  @ot. 
faühö  (}.  auy  üorgcnn.  pükä  läßt  Sejiebung  ju 
ffr.  puccha  'Seaman?,  Sd)iücif'  ju  (5ud)§  alfo 
'gefd)U)eiftcr'  ?). 

iyuc6§  2  gjj,  xxi  ber  Stubentcnfprad)e  um  1100 
auftretenb  ( Stoppe  1728  ®ebid)te  133),  roof  ür  burd) 
ba§  17.  3af)i"f)-  bini)urd)  ^ennal  unb  gelegent= 
lid)  aud)  Jyeiy  (f.  Jcy)-  S5iclleid)t  beruf)t  ^fud}^ 
auf  einer  9)tifd)ung  biefe§  ?veiy  mit  Sd)ul  = 
f  u  d)  §  "*)3ebant'  (Steinbad)  1725  ucr3eid)net  juerft 
Sd)ulfud)§  'juvenis  qui  ex  schola  in  aca- 
demiam  defertur').  2)od)  begegnet  bie  nbb. 
Sßortfonn  für  'i^nd)%'  al§  Jof;  3}ofi  fdion  in 
^.  Sad)§  40.  g^aftnad)t§fp.  '2;cr  ^artefettfacf' 
33.  348.  366.  369  al§  Sd)impfraort;  cgi. 
Stubeittenfpr.  S.  51  unb  parallele  S3enennungcn 
roie  (Sfel,  9)^ulu§,  5?amcel  ber  Stubentcn= 
fprad)e. 

S-u^tcI  jV-  älter  nbb.  5od)teI 'breiter  2)egcn, 
Sd)lag  bamit',  crft  früb  nbb.:  ju  fed)tcn. 

tauber  9i.mbb.vuoder  abb.  fuodar  9t.  'j"yuber, 
SBagcnlaft'  =  afäd)f.  föthar,  nbl.  voer,  anglf. 
föSer  'Juber,  2©agen{aft'  engl,  fother  fodder 
'Juber'  al§  Sergroerf§auybru(f.  2(lfo  gemein^ 
tücftgcnn.  fö|)r  9f.  '2Bagcnlaft' :  gu  ber  germ. 
2B,5.  fa|)  in  (Vab cn.  5(u§  bem  tob.  flammt  frj. 
foudre. 

^Ufl  Tl.  mbb.  vuoc  (g)  Tl.  'Sd)icflid)feit' 
neben  glcid)beb.  vuoge  5.  =  fVuge:  gu  fügen. 

^ugc  5.  'eine  2trt  lonftücf'  erft  früb  nbb., 
an§'  ital.  fuga;  roäbrenb  i^cnifd)  1616  nodi  3^uga 
t)er5eid)net,  bot  Stieler  1691  Jugc  (ber  ^lural 
A-ugcn  fd)on  um  1480).  2(nbrc  ital.  Tlmtau^-- 
briicfe  f.  bei  2(1 1,  Söaö. 


rügen 


—   128   — 


t}urrf)t 


füßcn  ^tvo.  mi)b.  vüegen  al)b.  fuogen  'paffenb 
gestalten,  paffcnb  oerbinbcn'  =  nbl.  voegen, 
anglf.  gefegan  engl,  to  fay  'paffen,  oerbinbcn'. 
®ot.  *f6gjan  'paffenb  machen'  ift  (Vaftitiünm 
ju  ber  gcrm.  SKj.  fag  in  got.  fagrs  'paffenb, 
geeignet',  bcffcn  nä()cre  Sippe  unter  fegen  in 
finbcn  ift;  liier  ift  nodi  ruff.  pazü  '(Vugc'  jn 
cnnähncn. 

füllen  otn).  ein  mb.  nbb.  2Boi-t,  ba§  feit 
fintier  fdiriftbcutfdi  geworben  ift;  bafür  fdiit)äb.= 
alcm.f puren  unb  incrfcn,  baier.  empfinben 
(in  31b.  ^etvx^  igaflcr  iöibelgloffar  1522  n^irb 
Sutber§  f üblen  mit  empfinben  erflärt).  3(u§ 
gleid)beb.  mbb.  viielen  abb.  fuolen  (a()b.  and) 
'taften')  =  afädif.  giföljan,  nbl.  voelen,  anglf. 
fölan  engl,  to  feel:  gemcinmcftgcrm.  2Boi1  für 
'füf)lcn'  (gcrm.  *fnl  jan).  S^aju  anorb.  falina  'un= 
fidier  taften'.  3n  ber  2B,v  gcrm.  föl  fal  =  ibg. 
päl  gcböxl  eine  alte  53c3cid)nung  ber  4'>anb :  afäd}f . 
folm,  anglf.  folm,  abb.  folma  '^anb'  (mit  ffr. 
päni,  gr.  -rraXüuri.  lat.  palma,  altir.  läm  für 
*pläma  mi)erii)anbt). 

^^iifirc  A.  mbb.  vuore  '^■.  ';vabrt,2Bcg,  Straße, 
58eglenung,  !!Kcifcnntcrba(t,  Jvuttcr'  abb.  fuora; 
pgl.  anglf.  för  J-.  '^abrt,  aud)  vehiculum':  ju 
fa{)ren;  f.  and)  fübrcn. 

führen  8tm.  m()b.  vüeren  a()b.  fuoren  'in 
SSemegung  fegen,  leiten,  fübrcn':  ^aftitiüum  ja 
f obren  (abb.  faran)  mk  nbb.  leiten  ^aftitiu 
guabb.  lidan  'geben,  fabren';  pgl.  afäd)f.  förjan. 
nbl.  voeren  'fübrcn',  anorb.  fcbra  'bringen'. 
®0t.  *fr)rjan  fe()It;  anglf.  feran  bat  bic  53cbcn= 
tung  'geben,  .hieben'.  2;ie  33ebcutung  'fübrcn' 
ifl  alfo  mcfcntlid)  bentfd). 

füUcit  mbb.  vüllen  abb.  füllen  'poll  mad)cn' 
=  got.  fulljan,  anorb.  fylla,  anglf.  fyllan  engl. 
to  fill,  nbl.  vullen,  afäd)f.  fulljan  'füllen':  3lb= 
leitung  jn  gcrm.  fnlla  =  ooll.  —  5"üHe  2'- 
mbb.  viillf  abb.  fulli  '33onbcit';  ngl.  got.  ufar- 
fuUei  A.  'Überfülle'. 

jVüUcu  l1i.  (im  ©d)meij.  uorbcn-fd)cnb,  niäl)= 
rcnb  Aoblen  mebr  nbb.  ift)  ml)b.  viilin  abb. 
fuli(n)  ^Ji.  'füllen':  'Jlblcitung  ju  gcrm.  fulan- 
=  nbb.  Aoblen  mit  Suffir  -in-  gnr  53cscid): 
nung  für  bae  oungc  uon  licren  (f.  nntcr 
©d)roeini.  'Jluf  got.  *ful-ein  '^il  mcifcn  and) 
mnbb.  vu.'lcn  unb  nbl.  veulen  (anorb.  fyl  ifl 
biminutiücö  got.  *fulja-?).  (5inc  anbcrc  3lblci-- 
tung  ani-'  ful-  ift  abb.  fulihlia  mbb.  vülhe  ^. 
'niciblid)c§  füllen'  (auf  got.  *fuliki  mcifcnb). 

^üüfcl  9J.  fpdtmbb.  vülsel  9J.:  ^Ibleitung 
gu  noll  mit  Umlaut;  nicgcn  Suffiy  sei  an-i  abb. 
isal.  got.  isl  f.  Siatfcl. 

i^runb  91].  mbb.  vunt  9JJ.  'ba§  Jyinbcn, 
ber   Junb,  ba§  @efunbcne':  ju  finbcn;  ogl. 


nbl.  vond  'Junb,  ©rfinbung',  anorb.  fundr 
fyndr. 

fünf  3abliü.  mbb.  vünf  abb.  fünf  älter  finf 
=  got.  fimf,  anorb.  fimm,  anglf.  fif  engl,  live, 
nbl.  vijf,  afäd}f.  fif:  gcrm.  fimf  eigtl.  femf(e) 
au§  Dorgerm.  pempe  penqe  (mcgen  SBcrfdncbung 
oon  ibg.  q  ju  gcrm.  f  f.  ^öbvc,  oier,  SBolf) 
^  ffr.  päiica,  gr.  ir^vre  (Treuire,  tt^utttoc);  lat. 
quinque  (für  *pinque),  lit.  penki,  altir.  cöic, 
cpmr.  pimp:  tüic  alle  ^^ablcn  non  2—10  eine 
gemeinibg.  53cncnnung,  ältcftc  Sautform  penqe 
penke.  2)ic  33ci'fud)e,  t)ü§i  3<i')ür>ort  etinnologifd) 
gu  ergrünben,  in  il)r  ctiua  ein  SBort  '.Oanb'  gu 
erfcnucn,  inbcm  man  an  Ringer  ober  ^anft 
antnüpft,  finb  unfidicr.  2)ic  ibg.  (5inerbenen= 
nungcn  ftcbcn  nor  unö  alö  fcftc  53ilbnngen  uon 
bunfelm  llrfprung.  —  2)a§  Cvbinale  fünfte  ifl 
mic  alle  Crbinalia  3(u§länfer  einer  alten  iöilbung: 
got.  fimfta,  abb.  finifto  funflo  mbb.  vünfte  = 
nbl.  vijfde,  anglf.  fifta  engl,  fifth;  pgl.  lat. 
quintus  für  *pinctus,  gr.  T:{}Ji-mo(;,  ffr.  pafica- 
thas,  lit.  penktas. 

^itnfc  9JI.  mbb.  (nidn  flaff.)  vunke  abb. 
funcho  yjl.  'Aunfe'  =  nbl.  vonk  'Aunfe',  nnibb. 
funke,  mindcngl.  fonke  'flcinc§  Acuer,  ^unfc' 
engl,  funk  'runbe§  .»öolg,  2)ampf,  ©eftanf.  3)a§ 
flafftfd)e  5[Rl)b.  fagt  bafür  vanke  2JJ.,  mie  benn 
Aanfe  nod)  iel^t  baicr.niftrcidi.  ift.  !rie  Aorm 
Aunfc  bringt  im  IG.  3fil)i"b-  burd)  uom  SRb. 
9cbb.  an<\  £b  got.  fön  ((33cn.  fünins)  '^eucr' 
ycriuanbt  ift,  bleibt  unfid)cr;  eber  märe  ffr.  päjas 
'@lan,^,  Öiditid)cin'  (pajräs  'glöngenb')  aUi  m- 
ücnuanbt  gu  bctrad)tcn. 

t  ?^im^c  5.  'lafdjc'  ein  oflprcu6.4iolänb, 
2)ialcftn)ort;  ugl.  '?f\dc. 

für  '^vä\\  ml)b.  vür  abb.  furi  'nor,  für'; 
ugl.  afädif.  furi  'cor':  ncriuanbt  mit  ffr.  puräs 
'vor'  unb  mit  ber  unter  nor  bcbanbcltcn  Sippe. 
—  fürbafi  ^Ibn.  'beffcr  fort,  mciter'  au§  mbb. 
vürba:^  5(bt).;  an^i  für  unb  bafj. 

Srurcftc  (}.  ml)b.  vurch  (''^^l.  vürlie)  al)b.  furuh 
A.  =  nbl.  voor,  anglf.  furh  furrow  '5urd)e' 
(bagu  anglf.  engl,  furlongal'3  2ängcnmaß'mtrd)en-- 
länge,  ',8  engl.  3[Reile'),  anorb.  for  \y.  ''JlbgugS; 
graben,  fanal'.  03erm.  forh-  furh-  berubt  auf 
norgcrm.  prk  in  lat.  porca  'Slrfcrbect,  (Srbc^bung 
gmifdicn  guici  Aurd)en'  —  porculetum  'in  :öcetc 
cingctciltcii  Aclb',  armen,  lierk  'frifd)  geacfcrtc§ 
5örad)laub',  fijmr.  rhych  (altgall.  *ricä)  =  altir. 
rech  'Jyurd)e*  au§  ©rbf.  prka.  Die  33ebeu= 
tungcn  '3(cfcrbcct'  unb  'Aurd)c'  berübren  fid) 
aud)  in  ber  Sippe  non  ©leifc;  f.  aud)  33c ct. 

^urc^t  5-  nibb.  vorlitc  abb.  afäd)f.  forhla 
forahta  '^.:  2Ibftraft.  gu  fürd)ten.  Xainx  im 
2{nglf.  ein  umgclauteteS  Slbftraftum :  anglf.  fyrhto 


fürber 


—    129 


futjrf) 


(got.  faurhtei)  eiißl.  friglit  (luoju  to  frighten- 
lo  fright  'in  ivurrfit  fc^cn').  —  fürd)tcn  3*'^. 
m()b.  vürliten  ('^.h'ät.  VDrhte)  al)b.  furiliten 
forahtan  i'^ral.  forahtaj  'fid)  riu"d)tcn'  =  afädif. 
forahtian,  anc\[).  forhtian,  i(Ot.  faiirhtjan  'fürdi; 
ten,  fid}  fürditcn'  (mit  bcm  abj.  cicOraiid)tcn  ^$avt. 
faürhts  'fuvd)tfam').  2)cv  2)cntal  bc^"-  mipnil. 
it)o()l  ftarfcii  ;-)tn).  ift  ^räf.^^Iblcituncj,  alfo  c^cnn. 
furh-tjan.  ba§  jiuicllöiHcie  3lbftraftum  al)^.  forli- 
ta  cjcbilbct  it)ic  Sdianbc.  oii  bcr  gcrm.  2Bs. 
forh  (tbc).  prkV  qerk  Vi  gic()t  53c33cnbcviicr  53.=53citv. 
12,  77  —  lat.  querquerus  'fd)aucvici',  iir.  Kop- 
Kaipiu  "erbebe'. 

fürber  3(bü.  ml)b.  vürder  al)b.  furdir  %hv. 
'lücitev  nad)  oovn,  roetter  fort,  rueg';  \vk  es 
jdicint,  eine  obl.  5^afu§form  bc§  5tompar.  ^ficutr. 
tnic  (jot.  faiirpis  'früljci'  ju  fort;  Oijl.  anglf. 
fur|)or  2lbu.  'fürber,  lociter,  ferner'  (got.  *faiir- 
J)ös)  engl,  further  'roetter'.     3.  fort. 

^5'Urtcr  9Jh  ocreinscit  jd}on  mbb.  forir  am 
$Hbein  (@erm.  20,  31),  aber  erft  im  16.  3a[ir(). 
aügemein  üblid)  (Gruftu§  1.562  Gramm,  1,258; 
©oliu»  1582  Onomast.  18.3),  im  16. 17.  Zsahvb. 
aud)  als  )3-urierer(Sd}roeitbil594ÄriegSbifcnrö 
©.  63.  1-47.  198);  feit  i^enifdi  1616  (mit  ben 
©direibungen  „i^orier  Jorir  J-urir  pürier")  oer= 
Scid)net:  öclinroort  ane  fr3.  fourrier  'Cuartier; 
mad)er'.  Tasn  3"onr age  au§  fr.v  fourrage  '2ier= 
futtcr',  ba^  im  StJiabr.  .Srieg  entlehnt  rourbe 
(belegt  in  berlentfdien  Spradic  (S()rcnfran5  1644 
S.  4  nnb  bei  @rimme(&[)aufen  1669  6implic. 
135.167);  gcbitdit  roirb  e§  feit  ßeidcr  1642 
©piftcln  III,  .302  nnb  Stielerö  ^eitungelnft  1695; 
fouragiren  Simplic.  444. 

?^ttrfe  J.  mlib.  fnrke  a()b.  furcha  })-.  '&abä' 
—  nbl.  vork.  anglf.  forc  engl,  fork  '©abcl': 
ein  mit  bcr  füblid)en  ©artenfunft  frid)  in  ber 
aiji).  oeit  au§  lat.  furca  (=  frj.  foiirche)  über= 
fommene§  2Bort. 

?Jürft  9??.  m(}b.  vürste  abb.  furisto  9)1. 
'i^iödifter,  3?ome()mfter,  .s>nid)er,  Jürft'  =  afddif. 
ftiristo,  nbl.  vorst  'Jürft':  gleid)iöerr  eine  bloi^ 
beutfdie  Silbnng.  2Bie  .s>err  uiiprgl.  Äompar. 
ju  ()cbr,  fo  ift  Jürft  eigtl.  ©uperlat.  mit  ber 
58ebeutnng  'primus';  ogl.  ai)t).  furist,  anglf. 
fyrst  engl,  first  'erfter',  anorb.  fyrstr  (ber  3U= 
gel)örige  Äompar.  ift  aljb.  furiro  'ber  frül)erc, 
oorjüglidierc'  =  anorb.  fyrre  'f rubere').  2;aS 
geroöbnlidie  afädif.  =  anglf.  2Bort  für  'erfter' 
ift  formo  forma  mit  ma-3uffir  (got.  fruma) 
aus  ibg.  pr  roie  gr.  irpöucc,  lit.  pirmas  'erfter' 
(eine  anbere  Snperlatiobilbnng  f.  unter  Jrau). 
Cffenbar  fiitb  aud)  üor  —  für  —  fort  u.  j.rc. 
9lblcitungen  biefe^  ibg.  pr  ober  pro. 

%ün  5.  (obcrb.  aud)  ÜJi.)  ml)b.   al)b.   vurt 
Slitge,  etgmologitc^eä  SSörter6ucfi.   6.  Ütufl. 


5[Ji.  =  afddif.  *ford  (in  Heriford  =  ."öcrforb 
eigtl.  '\xere§  Jurt'),  mnbl.  vord,  anglf.  engl, 
ford  'mirt'  (anglf.  Oxenaford  =  Crforb  eigtl. 
'(^11x1  bcr  Cdifen'  ügl.  aud)  Sdi  mein  fürt, 
Grfurt^  @erm.  furdu-  (Tordau-i  gebort  gur 
germ.  2B.v  far  in  fabrcn,  bebeutet  alfo  eigtl. 
'gangbare,  paffierbarc  Stelle',  vc\l.  hai  rourjcU 
ocrroanbte  gr.  Tröpoc;  'i^urt'  —  BooTTopoq  mit 
Cfforb;  aud}aoeft.  peretu  'Jöxiidc'  (©up^rat 
eigtl.  'bcr  ÜSoblbebrüdtc'?);  aud)  lat.  portus 
'X">afen';  anorb.  fjnrör  5!Ji.  'i8ud)t'.  2(u§  bcm 
Äelt.  gebort  lat.  -ritum  in  Augustoritum  (für 
*prtom)  Ijierbcr. 

fuf(f)cn  f.  pfufd)en. 

^ufel  9D^.  am  Sd)luf5  bcs  18.  ^^aini).  al§ 
Sialcftroort  für  33aiern,  bcn  9Jlittelrl)ein  unb 
9tiebcrbcutfd)Ianb  bcjeugt,  aber  jufrübft  nur  im 
9ibb.  beimifdi  (1775  für  i>amburg  bcjcugt),  unb 
auf  nbb.  ©cbiet  geigt  baä  2Bor1  teilrocife  eine 
allgemeinere  53ebcutung,  inbcm  cö  in  2Rccf  lenburg 
unb  Xanjig.im  18.  3abvb.  audi  für  bcn  fdilcd)tcn 
lübat  gebraudit  roirb.  Ji-über  Sitteraturbcleg 
(mitgeteilt  üon  Dr.  Sclntar  Älcemanni  3d)nabel 
1733  Stolberg.  Sammlung  neuer  unb  merf= 
roürbigcr  2Bcltgefd)id)tc  S.124  '^orn='-8ranbcrcein 
Yulgo  Jufcl'. 

^yu^  Wl.  ml)b.  vuo^  alib.  fno^  ^.  =  got. 
fötus,  anorb.  fötr.  anglf.  föt  engl,  foot,  nbl. 
voet.  afäd)f.  föt:  gemeittgerm.  Stamm  f6t-(foitf. 
Stamm)  au§  ibg.  pöd-,  mit  bcm  ibg.  pod-:  ped- 
urfprgl.  in  bcr  2)cflination  rocd)fclten.  23gl.  gr. 
Tzob-  in  TTÖba  iJHom.  Siitg.  ttoüc,  äol.  ttüjc); 
lat.  pedem  i^Jt.  Sg.  pes);  ügl.  nod)  gr.  irebiXov 
'SoI)le'  —  Treloc  (für  -rr6bjö(;i  'pedestris' ;  baju 
o-2IbIaut  in  lat.  tripudium;  altinb.  9i.  Sg.  päd 
(Sof.  padi)  'Juf?'  —  padcä  9?.  'Ixntt,  Juüftapfe'. 
2;en  e-2lblaut  beroal)ren  im  ©erm.  ha^  anorb. 
fet  91.  'Sd)xHtt',  al§  9JIae  aber  '^u%'  ilit.  pedä 
'JuBfpur'  =  itoxnxjcg.  bial.  fet  'Jußfpur');  baju 
anorb.  feta  'bcn  SBcg  finbcn'  =  al)b.  fe^^an 
'ge()en'  foroic  anglf.  fetjan  engl,  to  fetch  'bolen' 
uttb  anglf.  si|)fset  'Dicifc';  roegen  anorb.  fjoturr 
f.  ^ycffel;  fit  iv.  'bic  ätmfd)en  ben  Älaxien  bc= 
finblid)e  »aut  bcr  iöögcl';  9T^ittclengl.  fetlak 
engl,  fetlock  '5effell)aar,  Äötcnliaar  bcr  ^fcrbc' 
=  ml)b.  vi^^eloch  92.  'öinterbug  bc5  ^^ferbe= 
fuBcö'  =  nl)b.  JiBloc^;  fie  finb  ^3(blchung 
(nid)t  3ufammenfeBung)  au§  *fet-  'iym'.  — 
Jufjftapfe  5-  3U  ftain'cn;  oielf ad)  bafür  mit 
falfd)er  2lbtcilung  Auf;  =  tapfe,  bie  roeiterl)in  ju 
einem  otn).  tapfen  für  ftapfen  führte 

t  ftttftö  2lbr.  3ucrft  im  18.  Saljrb-  al«  Xxa- 
leftroort  für  ben  9JZittel=  unb  Cberrbcin  bejcugt 
als  '3U  nid)te,  cerlorcn',  audi  im  9ibb.  üblicf)  : 
üiellcidit  tjerroanbt  mit  futi  fubi,  ba§  im  €ber= 

IT 


5-utter 


—    130 


gäl^nen 


bcutjd-).  in  c\kidKv  33cbcutunti  ^tlt  {bic§  au»  fvj. 
foutu  '3um  IcufcC?). 

Butter  )}l  mliD.  vuoter  al)b.  fuotar  ':)i. 
'^talnuiui,  opcife,  mittcv;  Untcrfuttcv,  mittcrar 
=  nbl.  voeder  %  'Juttcr,  llntcifuttcr',  niuilf. 
födor  cTifll.  fodder  '^iZaljrunii,  mittcv',  aiunb. 
fü5r  dl.  '33icl)futtcr',iiot.  födr  '»JJ.  '3d)iucnfd)Ctbc'. 
(5§  fdicinen  3iuci  cii^tl.  üciid)icbcnc  SBortc  Inut= 
lid)  liier  ^ujammciuicfnücn  311  fein:  iiot.  *f(Klr 
'9tal)iuiu}'  (\cimt  311  aiuilf.  föda  '^lüljvmu}' 
cncil.  food  unb  311  got.  födjan  =  analf.  fedan 
engl,  to  feed  'cniälivcn'  unb  fouiit  3u  bcv  ijcnn. 
SBj.  föd  fad  in  al)b.  fatunga  '9ial}vunij,  Speifc' 
refp.  ju  bcr  ibg.  2B3.  pät  in  gr.  irardoiuai  'eftc'; 


büiu  aud)  angif.  föstor  'ßrnäfirung'  engl,  to 
foster  'näljrcu,  pflegen'  (fosterbrother  'dJlxld)' 
brubcv')  :c.  ^-nv  ba^  3uicitc  Jsuttcr  'Juttcral' 
=  got.  füdr  'Sdicibc'  ift  ffr.  pätra-m  3t.  '@c= 
fän,  33cl)älier'  ju  ncrglcidicn.  2)ic  germ.  6ippe 
brang  mit  beiben  '^ebeutungen  in^?  iHoman.; 
ugl.  proo.  afrs-  fuerre  (nfr3.  feurre)  'Sdicibc' 
nad)  got.  födr  =  a()b.  fuotar  'Sdicibc',  nfr3. 
feurre '  Jutterltro()'fourreau  '(luttcral,  Sd)eibc'  :c. 

Futteral  Tl.  fdiüu  im  15.  ^abrlj.  be3eugt: 
(atciuifd)c  'Jttilcitung  (fotrale?)  3U  (VUttcr. 

füttern  otu).  m()b.  vüetern  vuotern  al)b. 
fuotiren  fdjiu.  ocitm.  'füttern,  nä()rcn'  (got. 
*födrjan):  Stbicitung  r»on  Juttcr  '-Jiafirung'. 


(5 


Q^ahc  Jv.  m()b.  gäbe  (a^b.  *gäba)  5- ;  baf ür 
ali'  illtcre  53ilbung  al)b.  geba  (m()b.  gebe  mit 
bcr  bial.  ^Jiebentorm  gippe)  Jy.,  afädjf.  geba, 
angl).  -lifu,  anorb.  gjof,  got.  giba  J.  '@abe'. 
Gine  bcm  ml)b.  gäbe  cntfprcdjcnbc  S3itbung 
aeigt  nbl.  gaaf  unb  afd)rocb.  gäfa.    3"  geben. 

flöbc  3(bi.  ml)b.  ga;be  (al)b.  *gäbi)  W\.  'an-- 
nelimbar,  lieb,  gut'  ^  anorb.  gasfr  'bcilfam', 
nbl.  gaaf  'tauglid)':  iBerbalabjeftiu  ju  geben 
(ogl.  angencinu,  bcguem). 

Wabct  ?f.  ml)b.  gabel  üi)b.  gabala;  ogl.  nbl. 
gaffel,  anglf.  geafol.  ißenuanbt  mit  altir.  gabul 
'©abcl'  —  gabla  '(5d)ecre',  fpmr.  gafl  '®abel' 
—  gebel  '^angc',  aud)  mit  lat.  gabalus  '(gabel= 
förmiger  lÖalgcn' unb  iiieitcrl)in  mit  ffr.  gabhati 
'@abel,Teid)fer.  „lie  Wabcl  ab  Iifd)gcrät  mar 
bcn  5lltcn  nid)t  bcfannt;  im  9)^ittclaltcr  bient  fic 
jum  iüorlcgen,  bei  iljrcm  ältcftcu  3^orfommcn 
aücrbingy  —  1023  in  i)lonte  (Safino  —  3um 
SJorlegen  unb  Gffen  augleid),  ^ucrft  142:5  am 
.«öof  uon  1}lragon  luirb  3mifd)en  einer  brciainfigcn 
Irand)irgabcl  unb  einer  amcisinfigcu  li^orlegegabel 
unten'diicben,  „mit  bcr  mau  effeu  fauu  o[)uc  fid) 
bic  .V>iinbe  3u  falben".  (Uifammculiang  mit 
italienifd)er  2ifd)fittc  ift  l)ier  u)al)rfd)cinlid).  ;V)r 
©cbraud)  —  im  1.'>./1G.  ^'sabrl).  nod)  fcl)r  bc- 
fd)ränft  —  uerallgcmcincn  fid)  crft  im  17.  3al)rl). 
2)cr  ^iron  bei  Sd)iüciniger  ift  nid)t  eine  ©abel, 
fonbern  eine  2lrt  Rapfen  aum  33orlcgeu  üon 
größerem  Cbft".    &.  Öaift. 

flarfcrn,  gadfcn  'Um.  crft  n()ö.;  onomato^ 
poietifd)e  '.öilbuugeu  mie  obcrb.  galzen  (an^:!' 
gagtzen)  unö  nbb.  kakkeln  'gacfcrn',  ml)b.  gägcn 
'löic  eine  &anv  fd)rcicn',  luoau  nbl.  gagelen 
'jdjnattern',  fd)on  al)b.  gackizün  'mutire'  — 
gagizön   gackazzen    'strepere',   ml)b.   gagzen 


"mic  eine  Gier  Icgeubc  .s>cnne  fd)rcicn'.  S8gl. 
norb.  iragga  'mic  ein  \yüdy■5^  beulen'  —  gagl 
'odiueegane',  engl,  to  gaggle  'gacfcrn'. 

t  ©abcu,  ©abcni  dJl%  ml)b.  mubb. 
gaden  gadem  3i.  '4"*^"^  ^on  nur  eincut  3i>nmcr, 
bann  überljaupt  ©emad),  itammcr',  al)b.  gadum 
gadani  9?.:  ein  urfprgl.  blof;  oberb.  SBort,  ba§ 
aber  biä  ins  9ibb.  üorbraug.  £b  3U  got.  *gatm 
(au§  ga-  unb  Imo-,  letjtercv?  3U  gr.  bö|no<;  |ue- 
a6-b|uri  unb  l)b.  oimincr)?  SBenigcr  mabr^ 
fd)einlid)  ift  33eriüanbtfd)aft  mit  anglf.  geat,  engl, 
gale  'Il)or'  (ugl.  nbl.  gat  'Öffnung'  unter  @ äff c). 
;3cbenfallö  aber  ift  bic  3iifanimcnftcllung  mit  gr. 
XiTibv  'Itleib'  unmöglid). 

t  Waffel  nbb.  Aorm  für  @abcl. 

gaffen  o^iu-  mbb.  (mb.)  gaffen  abb^  *gafftMi 
(au§  ahb.  geflida  A'-  '^etrad)tung'  3U  folgern). 
Da»  gemü[)nlid)c  ml)b.  al)b.  SBort  für  unfer  gaffen 
ift  mbb.  kapfcn  abb.  cliapfen  (got.  *kappan 
3tro.  fcblt).  2)cn  fiauten  nad)  finb  beibc  alfo 
eigtl.  gana  oerfdiiebcn;  in  nbb.  3cit  trat  ba§ 
mbb.  kapfen  gegen  g offen  gana  aurücf.  Se^tcreä 
bebeutet  eigtl.  'mit  offenem  9Jlunbc  anfebctr; 
ugl.  nbl.  gapcn  'gäbncn',  engl,  to  gape  'gnljneu, 
ben  SRunb  auffperren',  anorb.  gapa  'bcn  Tlnnh 
lucit  öffnen'  —  gap  'Gbaoe*.  @erm.  2Ba.  gap 
'gäl)ncn'  au  i^r.  S33a-  jabh  'fd)nappcn'? 

ÖJane  ^•.  au§  fra-  gage  (Guellc  germ.=got. 
wadi  unter  Sßcttcj:  ein  lÖebnmort  bcö  3Uiäbr. 
ftriegeö  (feit  3eiller  lü43  Gpifleln  III,  302  unb 
Sd)cibJier  KiOö  gcbud)t),  fd)on  in  u.  SBallbaufcn^i 
.Hriegymatuial  IGKi  unb  Gimplic.  S.  317  für 
'mi(itärifd)er  Golb'  gebraud)t. 

onl)C  f.  jäb-  —  göbfto^ig  f.  Stoti. 

flätjncn  3trD.  (nbb.  bafür  bojanen;  tirol. 
gaimitsnj  mbb.  ginen  (genen  geinen)  af)b.  ginen 


[■jnlant 


—   131 


©anerbe 


(geinön) ;  nfib.  ae  für  o.  ®ot.  *gi-nai-  ju  2B3. 
gl  'c3äl)ncir  ;  vc\{.  aiuilf.  ginian  gänian  '(jä()ncn'. 
S^aci  3(novb.  "^liuilj.  bcfiljcn  ein  au^i  2Bj.  gt  mit 
mipvcjl.  präjcnöbilbcitbcm  n  formiertes  ft.  S^m.: 
anorb.  gina,  anijlf.  tö-ginan  'flaffcu';  ogl.  nod) 
anovb.  gin  i)?.  'JKadicn  bcr  licrc*.  Ct)nc  bic  n- 
3(blcilimci  ift  a[)b.  gion  'c^ätjucn'  cjcbilbct,  bancbcn 
mit  abicitcnbcm  w  abb.  giwen  gewön  mbb. 
giwen  gewen  'bcio  DJiaul  anfÜiciTCit'.  öcvm. 
SDj.  gt  auc-  iioviicrm.  glit  ift  bcf.  im  SBcflibiv 
rcid)  cntmicfclt;  iuj(.  lat.  hiare  (lat.  h  für  i^crm. 
g  f.  ©crfte,  ® afli,  afloo.  zijati  'gäljnctt,  flaffcn', 
lit.  ziöti  'ben  9)hinb  auffpcrvcn';  altir.  gin  'os' 
(anorb.  gin);  lat.  liisco;  gv.  xei«  'Sodi'  für 
X€iFd  ? 

galant  2Ibi.  'ailig  bcn  J-rauen  gegenüber' 
feit  ctroa  167o  eingebürgert  nnb  feit  Sticier  1G91 
allgemein  ncrjcidinet:  ans  frj.  galant  (ju  ital. 
gala  nnter  öalla). 

©aiccrc  ^•.  eigtl.  ein  SBort  ber  DJüttelmeer^ 
fd)iffa()rt  'groüe§  9^nbcrfd)iff';  ältefte  ^T-orm  mlat. 
galea  unb  mgr.  -[aXaia;  iirfprgl.  ibcntifd)  mit 
gr.  TctXea  '^^iefel  unb  eine  gröfjerc  j^-ifdjart'. 
&.  «aift. 

t  (iJalöant  dJl.  (eine  ^flanje)  m()b.  galgan 
galgän  galgant  0}^.;  ngl.  mittelengl.  galingale 
gälger  'lebl}aft  fein'  engl,  galangol  '@algatn= 
rourjcr :  ein  mittclalterl.  ^(rjneifraut,  unter  bem 
gleiten  9iamen  ben  roman.  Sprad)en  befannt 
(ogl.  ital.  galanga,  frs-  galanga  (mlat.  galanga; 
audi  mgr.  -(aXd-ffa).  Cuclle  arab.  halangin 
(iximat  ber  SBurjel  ^ubien  unb  (Il)ina). 

©alßCtt  dJl.  mbb.  galge  ai]h.  galgo  Tl.  = 
afädif.  galgo,  nbl.  galg,  anglf.  gealga  engl,  gallows 
(bie  ^lur.jjorm  al§  ©g.  gebraud)t,  bod)  ugl.  nod) 
gallow-tree)  '©algen',  anorb.  galge  '©algcn', 
got.  galga  Tl.  (t)om  ^Ireugc  Gl)rifti  gebrandet 
roie  and)  in  allen  übrigen  altgcrm.  2^ialeften): 
ein  gemeiugcrm.  äBort,  germ.  galgan-,  oorgcrm. 
ghalglia-;  ügl.  lit.  zalga  ^■.  'Stange'. 

&aiia  (V.  'fcftlid)er  2(ufpu^'  feit  Stielerö 
ocitungglnft  169.5  gebud)t:  im  17.  ^sain'i).  auc- 
gleidibeb.  f^ian.  gala  =  ital.  gala,  cntf;n-ed)cnb 
bem  ah'i.  gale  'bae  ©rgö^cn'  (ügl.  galant). 

©oUoijfcI  9Jt.  crft  nl)b.,  ju  lat.  galla,  rooljer 
rcol)l  audi  ba§  gleidibeb.  anglf.  galloc ;  ugl.  engl, 
oak-gall  (galloak)  '©aUeidie';  f.  @allc2. 

@aüci  tV.  'fei'  ml)b.  galle  al}b.  galla  J-  = 
afädif.  galla.  nbl.  gal,  anglf.  gealla  9)^,  anorb. 
gall  9L  2Bic  eine  grot5c  ^tnjaljl  oon  ^ejeid)^ 
nungcn  ber  Körperteile  (f.  Juß,  öerj,  5iicre, 
Sfiafc,  Cbr  :c.),  l)at  aud)  ©alle  (germ.  gallön) 
in  ben  ücrmanbten  Sin-ad)eit  reid)c  5lnflänge, 
roaS  auf  gemeinibg.  5(lter  ber  SBejcidntung  bin-- 
rocifl;  rgl.  gr.  xoXn  xöXo«;,  lat.  fei  '@aüe'.   SOian 


benft  an  SBurjclüenvanbtfdiaft  mit  gelb  (anorb. 
galr,  abb.  gelo),  fo  ban  bie  0)alle  nad)  ibrcr 
Jarbe  benannt  märe;  afloü.  zlüCI  '(^)aUe'  (au§ 
*gIlkTi  gel)ört  mit  Sidierbeit  3U  ruff.  zelknüti 
'gelb  merben'. 

öaüc^  tV.  'gcfd}tuulftartige  Stelle'  mbb.  galle 
j^.  '©efdiroulft  über  bem  Änie  am  ,s>interbeinc 
bee  ':Pferbe&';  ugl.  engl,  gall  '©efdimulft,  munbc 
Stelle,  03allapfer.  Cuellc  ital.  galla,  fpan.  agalla 
'®efd)iinilft,  «eulc,  C53allaiifel'. 

©aücric  J.  au§  ital.  galleria;  feit  ,'oenifd) 
1616  („®alleret)  nobis  ^jlrfer")  gebudit;  in  2«aU= 
l)aufen5  Äriegemanual  1616  al^  'nerbedtc  2Begc 
burd)  bic  (Sräben',  bei  Jyurttcnbad)  1628  Archi- 
tect.  Civil.  8.  18.  3.S  „Gallerien  ober  @äng"; 
bann  bei  3ciller  1641  ßpifteln  II,  853  „Äunft= 
fammern,  fo  bic  2Bclfdicn  gallerias  nennen". 
Tiad)  &.  ^aift  jucrft  in  9iom  im  10.  3af)vl). 
2.^orl)aHc  nor  ber  Kirdie,  bie  anberraärtS  auc^ 
Gallilea  beitjt. 

&aücvic  A:  'Sul,^'  ml)b.  galhert  galhart 
galreide  J.  '©allertc  auy  Iicr=  unb  ^flanjen= 
ftoffcn'.  9J?lat.  galatina  '@elcc',  afrj.  galee 
'Sauce'  (fomic  frj.  gelee  3U  lat.  gelarei  rcidicn 
auÄ  lautlidien  ©rünben  nid)t  au?-,  al§  Cuellc 
bcö  ml)b.  2Borte§  gu  bienen;  ber  llrfin-ung  ift 
nod)  bunfel. 

©aimci  dJl.  '^iefcläinffpat'  crft  frül)  nl)b. 
mit  bcr  altern  Ücebenform  Äalmci;  mbb.  bafür 
einmal  kalemine :  au§  bem  5!}^lat.=9ioman. ;  ogl. 
mlat.  lapis  calaminaris,  frg.  calamine ;  älter 
lat.  cadmia,  gr.  Kabueia  '©almei'  (fd)on  bei 
0.  2Balll)aufen^l616). 

(^olow  dn.  feit  Stieler  1691  (3eitung§Iuft 
1695)  gcbud)t  unb  um  16(XJ  entlcbnt  auö  fr^.  galop 
galoper :  c§  mar  aud)  fd)on  in  ml)b.  3cit  ebenbaber 
entlcbnt,  tric  tnbb.  galopieren  jeigt,  moneben  walo- 
pieren  (ugl.  mbb.  walap  '(Salopp',  engl,  wallop). 
Sic  ibnen  ju  (Srunbc  licgcnben  frv  SBotle  leitet 
man  aib^  germ.  Cuclle  ab,  obne  han  ein  flare§ 
(Stpmon  oorlägc;  man  benft  an  ein  got.=germ. 
*walhhlaup,  momit  eine  feit,  'üxt  be5  Iraben§ 
gemeint  gctucfcn  fein  mütjtc.  —  galoppieren 
bei  u.  2Dalll)aufcn  1616  Ä.  3.  $.  S.  8. 

@oIof(öc  5-  'Übetid}ub'  fd)on  im  16.  ^af)rl). 
al§5?alofd)c  (ucrcinjclt  fdion  im  15.  ^\ai)xl).  aB 
closzen;  bod)  ugl.  aud)  &cvm.  20,  35»:  ent^ 
lel)nt  (Tüol)l  glcid)geitig  mit  ';|>antoffel)  au§  frj. 
galoche  —  uulgärlat.  galopia;  ugl.  Xü  (Eangc 
unter  calopedes. 

©amanber  OT.  (eine  $flan3e)  mbb.  gamandre 
=  mlat.  chamandreus  gamadraea,  ba§  auf 
gr.  xoMaif^P'J?  xoMcibpuov  '(^amauber'  berul)t; 
cntfpredienb  frj.  germandree.  ital.  calamandria. 

t  öancrbc  Tl.  mbb.  ganerbe  (au§  ge-anerbe) 


ganfen 


132   — 


gar 


Tl.  'D)Iitanerbe,  on  bcn  mit  anbeten  eine  ©rb= 
fdiaft  fäüt,  bej.  SOtitevbc  einer  ©eincinbcfit^ung 
mit  bcni  9ieditc  jum  Gint:ntt  in  bic  .s>tntevlai"fcn= 
fdiaft  aii^ftcrbenber  DJJitijlicbcr',  al)b.  ganarbo 
'coliaeres'  (got.  *jraänaarbja  50?.).  3)a§  ^räfir 
ga-  aü-  "iBcrtrctcv  Don  lat.  con-  'juijlcid)  mit'  luar 
bem  ^dtijcrm.  iicläufiti:  f.  ©eno«,  ©cfellc. 

T  eanfcti  otro.  'fteblcn'  ein  rotroclfdi.  2Boi1, 
feit  bem  15. 16.  y\a[)x[).  bc3eiuit  am  bcbv.  ganab 
'ftclilcn'. 

öanfl  Tl.  mlib.  ganc  fg)  a(ib.  gang  Tl. 
'©anii,  bae>  Weben'  =  afödjf.  gang.  nbl.  gang, 
anglf.  gong  Tl.  '@e()en,  &anc\'  (ücil.  encil.  gang 
'4">oufc'),  anorb.  gangr  dJl.  'Öang,  ba^  @c()en', 
got.  gaggs  '®affc'.  daneben  im  altern  ®crm. 
ein  ft.  ;^tn).  gangan  'cie[)cn',  raoron  nn^5  im 
ieöiijen  ^Jtbb.  nur  ba&^rät.  fling  unb  ha?'  ^avt. 
gegangen  geläufig  blieben;  im  Cftgerm.  (@ot. 
92orb.),  njo  geben  fcl)lt,  [)at  ganga  (onorb.), 
gaggan  (got.)  ein  gröf;erc^  Öcbict  (bod)  ng(. 
ofdiroeb.  abän.  ga  'geben'),  ^m  5öcftgcrm.  erlitt 
c§  burd)  gebe  n  Ginbune ;  nod)  in  t)öbercm 
SDIane  al'ä  im  J^eutfdicn  ftarb  im  Gngl.  ba§ 
ältere  gangan  ani\  fo  t)a\]  im  Gngl.  feine  J\-orm 
be§  ft.  otiu.  blieb.  @erm.  2B,v  gang  =  oorgerm. 
ghangh :  t)ic  einzigen  5lnf lange  baran  in  anbercn 
ibg.  Siiradicn  finb  ffr.  jängiifv  Js.  'iöcin,  ^un', 
lit.  zengiü  i/.t'ngtii  'fd)rcitcn',  luoju  lit.  pra/.anga 
'Übertretung'. 

flänflc 3lbi.  mbb.  genge  a\]i>.  gengi  'geiDöl)nlid), 
oerbrcitct'  urfprgl.  'n)a§  geben  refp.  jirfulieren 
fann' :  2>erbalabieftiü  ju  iffij.  gang  (f.  ta-^- 
oorige  SBorti  mit  ber  53ilbung  roie   in  gäbe. 

(^nnö  A.  mbb.  abb.  gans  Jv. :  gcmeingerm. 
S3eieidinung  ber  ('^an-o;  ügl.  anglf.  gös  (ö  aw-:' 
anoor  s)  —  ^^l.  ges  (burdi  i-llmlaut)  engl,  goose 
^I.  geese.  nbl.  gans,  anorb.  gas  ^.  au§  t)or= 
gcrni.  ghans-  (fpan.  ganso  flammt  an^  einem 
unbejcngten  got.  *gansus).  2a§  ©ort  ift  eine 
ber  wenigen  !i^!ogclbc,^cid)nungen,  bereu  Urfinung 
al's'  uribg.  ^u  gelten  bat,  mcil  fie  bei  beu  meiflen 
ibg.  2iu-ad)ftämmcu  micbcrtcbrt :  ffr.  hansä-s 
Tl.  —  hansi  ,">.  '(^anc-',  neupcrf.  -fäz.  lit.  zasis 
(ofloD.  gas!  ift  germ.  ^ebumorti,  gr.  xnv,  lat. 
anser  (für  *hanser).  altir.  gf'is  'Sdiroan'  iauv 
ghansi).  Xa^  s  be^  gemeinibg.  ghans-  fd)eint 
oblcitcnb  JU  fein  (ogl.  5vud)§,  fiud)^,  9)ionat); 
luenigffens  beuten  ftammueriuanbfe  5fi?orte  be§ 
("^erm.  auf  ghan-  al-J  inimitiucrcn  Stamm ;  vgl. 
abb.  ganaz,^")  mhb.  ganze  gonz  Tl.  'C^äufcridi', 
nbl.  gent  'C^änfcrid)*,  anglf.  ganot  engl,  gannet 
'Sd)iuan*;  anglf.  gandra  engl,  gander  'Wänfe= 
rid)'.  'ipiiniu^  beriditet  ron  (hänfen  in  (^er= 
manien;  bi^  nadi  JHom  famen  bie  Wäufe  ober 
ibre  Gebern;  eine  '3lrt  follc  bei  ben  (Germanen 


gantae  (jeißen  (ogl.  Jlaum).  Gin  berartigc§ 
SBort  fcnnen  bie  ^Romanen  (inoo.  ganta,  afrj. 
jante  'aiiltic  ©ans-'),  bie  ci-  bem  @crm.  entlebnt 
babcn.  ^^\m  3iian.  ganso  '©anc-''  au'o  got.  *gans-. 
ÜJänfcri^i  ilJI.  al§  ©anferid)  fdiou  1577 
im  Noinencl.  be§  .s^ibr.  :^^suuiuÄ  unb  in  ©efmer^o 
33ogelbud)  15S2  581.  55  (bafür  im  1G./17.  ^abrb. 
meift  ©auf er,  fo  bei  fiutber  unb  üer3eid)net 
bei  SRaaler  1561):  eine  fpätc  9}^a§fulinbilbung 
3U  ©an§  (nad)  bem  SJhifter  üon  Gnterid)), 
feit  .s>enifdi  1616  unb  Sticlcr  1691  gcbudit.  Ij« 
bcn  Tla.  überiuicgcn  bafür  53encuuungen,  n)eld)e 
auf  ha'v  gleid)beb.  abb.  gana^^o  ganzo  =  mbb. 
gan^e  ganze  (anbb.  *ganato  *ganto)  jurücf  gel)en 
unb  an  ha^  unter  ©an§  jugejogene  germ.=lat. 
ganta  '©an§'  anfnüpfen:  öftreid).  gänaus(r), 
tirol.  gimiss,  beff.  gänser,  norbtbüiing.:oberfäd)f. 
gänast  fomie  tbi'u*ing.=benneb.  gäntsrt  göntsrt, 
ficbcubürg.  guntsn  gundzr.  clfäfs.  gun§tr  (in 
ber  '-öaar  guseien.  5lubcrc  ©runbformen  fe^cn 
uorau^:?  ba^  gänr  in  .sSolftcin  'Jlngcln  2^itmarfd)en, 
ganit  in  Ibüringcn  unb  Oberfad)fen.  ^Bereinjclt 
nod)  gainskr  in  Saljungen,  gänskr  in  !lHcut= 
lingen.  lysm  9^bb.  ift  gante  mit  ben  ^Jicbenformcn 
gandr  jantr  verbreitet.  ?lbfcity  ftcbt  pfälj.  giferct 
'©änfcindi'  iaui-  ©crbarb?). 

Wänfcricfts  s))|.  ah  "'^iflau.^cnname  ift  eine  Um= 
bilbung  au\-'  älterem  ©rcnferid);  vgl.  fr3.  bec 
d'oie,  ital.  pie  d'oca.  2)er  mbb.  nbb.  ^JZamc 
bafür  ift  grensinc  (af)b.  and)  fd)on  gensing). 

©ont  ?)-.  ein  oberb.  SBort  (ben  fd}raäb.  ®ial. 
frcmb)  mbb.  gant  ^■.  'ißerfauf  an  beu  5Reift-- 
bictcubcn,  33crfteigerung' :  anv  afrj.  encant 
ibabcr  engl,  rant)  nfr.v  encan  'i^rfteigerung' 
mlat.  inquantus  incantus.  ital.  incanto  (mlat. 
inquantare  'uerfteigern'). 

ßnns  5lbi.  mbb.  abb.  ganz  ^Ibj.  'unuerlc^t, 
üollftänbig,  bcil,  gefunb':  ein  eigtl.  blof5  bb.  233ort, 
hai-'  aber  in  bcn  fontiucinalgcrm.  2;ialcften  uor^ 
brang  unb  baö  bafür  fouft  üblid)e  beil  gcfäbrbcte 
(öän.  ganske,  nbl.  ganscli,  afiicf.  gans:  n  bätte 
bei  einem  bcimifd)cu  Ü^orte  im  2)än.  (Iricf.  vor 
s  nidn  bleiben  bürfcni.  Tic  !i5orgcfd)id)tc  be» 
a[)t>.  ganz  (eigtl.  'unücrlelit')  ift  buutcl. 

flar  W].  mbb.  gar  (fl.  garwer)  abb.  garo 
(fl.  garawer)  ^Ibj.  'bereit  gemad)t,  gerüftet,  fertig, 
Dollftänbig,  ganj';  entftnxd)enb  afäd)f.  garo,  anglf. 
geari)  engl,  yare  'eifrig,  fertig,  bereit',  anorb. 
gorr  (5(bD.  gorva)  'bereit,  fertig,  gemad)t';  got. 
♦irarwa-  fcblt.  Ta&  '3lbi.  b^tte  eigtl.  iiarti^ipialc 
ounftion,  mic  bcnn  Suffir  wo  im  ,^nb.  ^u  SB,?, 
pac  'fod)en'  tai"  ^^iart.  pakvä-s  'gcfodit,  gar 
(oon  Speifen)'  bilbet.  ^(uffälligcr  SBeijc  beftebt 
neben  anglf.  gearo  'bereit'  mit  gleidier  ^ebeu= 
tung  ein  earo  unb  ebenfo  im  'Jlfädif.  neben  garu 


©orantie 


133 


©orten 


ein  aru,  luas  auf  i^it.  *}iar\va  neben  *ar\va 
'fertig  iicinndit,  bereit  ticimidit'  btniueift.  ^an 
\)at  ba()cv  bcibc  Si^iren  iöcntifijtert,  inöein  man 
hai-  g  uon  "garwa-  aU  i){eü  bcv  iNcrbaliiavtifel 
got.  ga  (,l)b.  ge)  nhnuit. 

©arnntic  a:  '&cmä[)v'  in  Der  2.  A>älftc  bc§ 
17.  ^ual)v()Ä.  eintiriniicnb  nnö  feit  ii^icbc  1G88, 
©rieler  1691.  1095  nnb  Sci)eibnev  1695  ton 
ben  5renibivörtcvbiicl)crn  allgemein  Dcr3eid)net: 
au§  fr3.  garantie  garant  (al)b.  werento  Subft. 
^Partij.  üon  weren  nl)b.  'ijeiuälircn,  @en)ä()r 
leiften'). 

©arbcl  (V.  nU)b.  garbe  ai]b.  garba  Jy-  = 
aiäd)f.  garba.  nbl.  garf  '@arbe':  ciijtl.  '.s>anb= 
DOÜ,  manipulum'  3U  ffr.  2B,v  grbh  'faffen,  er= 
greifen'  —  gräbha  'i>nnbooü',  lett.  grabas  ^-em. 
^Inr.  '.infnntnicnijeraftteg',  lit.  grepti  'greifen' 
—  gröpti  'raffen'.  3In§  neueren  I)b.  Tla.  ge= 
fiören  jnr  ibg.  SBj.  gbrbli  nod)  grappen, 
grapfen,  grippcn  nfm.,  rooju  audi  nbl.  grab- 
belen,  engl,  to  grabble.  3^ic  altgcrm.  Sippe 
garba  brang  tn§  n)eftlid)e  9ioinan.  (proucnj. 
fpan.  garba,  frj.  gerbe  ^-.  '(^arbc')  unb  tft 
fdion  im  6./7.  3ö()vb-  al§  mlat.  garba  bejeugt. 
&arhe^  (3d)afgarbc)  ^•.  'millefolium'  au§ 
gleidibeb.  m()b.  garwe  ai}b.  garwa  garawa  5- 
'millefolium'  =  angif.  gearwe  engl,  yarrow, 
nbl.  gerw  'millefolium'.  58e3icl)ung  ju  gar 
(gcnn.  garwa-)  tft  unfid)er. 

@ori»c  O"-  'Sd)n^niad)e'  im  16./17.  Qabrl). 
meift  aU  ©uarbi  ©uarbta  ober  ©uarbe; 
au§  frj.  garde  rcfp.  ital.  guardia  (Quelle  gcrm. 
warda  unter  Partei 

(Barberobe  iv.  ocreinjelt  im  16.  ^scii)vi).  (1564 
3tmmcr.  (ilironif  III.  161  ©arbenrobbe),  3unäd)ft 
al§  'fürfllidic  itleibcrfammcr'  (fo  allgemein  nodi 
in  ben  ^■rembiuörterbüd)crn  bis  um  172<J):  aue 
frj.  garderobe. 

©arbtnc  J-  '3?orl)ang'  in  ben  äBorterbüdjern 
feit  .s>cnifd)  1616  unb  Stieler  1691.  1695  gebudn, 
am  SdVluf;  be§  16.  ^nbvl)».  (ügl.  6l)i}träu§ 
Diomcnclat.  5tap.  93)  in  ^JtiebcrbeiUfd)lanb  auf= 
fommcnb:  aui->  nbl.  gordijn  (=  frj.  courtine). 
gören  ot'u.  formell  eine  2Rifd)ung  au^  ft. 
3tro.  mt)b.  gern  jesen  al)b.  jesan  'gären,  fd)äu= 
nicn'  unb  bem  jugeböingen  jyaftitttjum  mt)b. 
*jern  (unbelcgt,  aber  al)b.  jerian  ift  bezeugt) 
'gären  madien';  al)b.  jesan  ft.  ßtro.  —  jerian  fd)ro. 
3tn).  (ogl.  ginesan  ft.  3tn).:  ginerian  fdnü. 
3tn).).  3cominale  3(bleitungen  aug  ber  germ. 
SBj.  jes  bcmabren  bi^  in§  ))ll)b.  ibr  s  (oor  t); 
f.  ©ifdit,  tuo  audi  bic  üermanbten  ^Itomina 
ouS  ben  anbern  altgerm.  3:iüle!ten  3ugc3ogcn 
rocrben.  2B3.  jes  yes  beftebt  aud)  im  @r.  unb 
Snb.;    ogl.   gr.  Zcg-töc   'gefotten'   —   Zea-ua, 


baf)er  aud)  Uü)  für  *ZiaM  (^erf.  il€a-\xa\.)  'ficbc, 
fpruble'  (l  für  ältere?  j,  y  it)ie  in  lv'(öv,  f. 
^>od)i;  ffr.  2B3.  yas  'fieben,  fod)en'.  58ei  biefer 
Übcrcinftimmung  ber  5'ormen  mit  anlautcnbem 
j,  y  ift  nl)b.  gären  mit  g  auffällig,  ebcnfo  anorb. 
gerj)  '@eft,  .s>cfe'  (aber  engl,  yeast). 

©am  yi.  mbb.  ai)i>.  garn  =  anglf.  gearn 
engl,  yarn,  anorb.  garn  dl.,  nbl.  garen:  btc 
gemeingenn.  53e3eid)nung  für  '@arn'  (got.  *garn 
dl.)]  in  ber  ^öebeutung  für  'dh^'  fungiert  ©am 
fdion  in  al)b.  mbb.  ;)eit,  aber  nidit  im  Gngl. 
unb  ^Jcorb.  !i>crmutcn  möditc  man  eine  !iÖ3. 
gar  ctroa  'bre()cn' ;  aber  fic  ift  nidit  nadimci^bar. 
Tai  ältere  ®crm.  bcfi^t  eine  '1icil)c  an  ©am 
anflingcnber  Sporte  im  Sinne  non  'Gingeiueibc' ; 
t)gl.  anorb.  gorn  (unb  '^Mur.  garner)  5'-  '2)arm, 
2;änue,  Giugeiveibe',  al)b.  mittigarni  mittila- 
garni  9Z.  'ba§  in  ber  StRittc  ber  Gingeiüeibc 
filjenbc  t<fett,  arvina',  anglf.  micgern  'arvina' 
(Cg  für  dg;  t)gl.  anglf.  orceard  engl,  orcbard 
für  ortgeard).  J-ür  biefc  SSoxtc  bat  man  "}ln- 
fnüpfung  gefunben  in  lit.  zarnä  5.  '3)arm'  unb 
ffr.  hirä  Jy.  'Darm',  fall»  bies  nid)t  mit  lat. 
hira  '2!arnt'  unb  hilla  für  hirla  üeiTüanbt  ift; 
audi  lat.  haru-  in  haru-spex  'Gingemcibcfdiaucr 
®abrfagcr'  unb  basu  hariolus  'SBalirfaijcr'  ent= 
balten  bic  35>ur3clfonu  ibg.  ghar.  33iellcidit  — 
mebr  länt  fidi  nidit  fagen  —  liegt  allen  unter 
©am  belianbelten  2Doi1en  eilte  35>3.  ghar 
'brebcn'  511  ©runbe. 

©amifon  ?•.  '©efamtbeit  ber  Iruppen  einer 
Stabt'  um  16<;mJ  auS'  frs.  garnison  non  garnir 
'befi^en'  etülcbnt  (d.  33ord)  1606;  25?intermonat 
1609  Calend.  Histor.  Decenn.  408;  v.  SBaü^ 
baufcnS  5lrieg§manual  1616);  im  leutfdien 
SRidiel  1617  ai?-  alamobifdies  Jrembuiort  vcv-- 
Pötn  unb  feit  3eiller  1643  (vpiftcln  III,  3((2  üon 
Den  A-rembtnörtcrbüdicrn  ucrjcidiitet. 

gorftig  2Ibi.  roeüer  gcbilbct  au§  fpätmbb. 
garst  31bi.  'ran3ig,  oerborben  fdimecfenb';  ögl. 
nbl.  garstig  'unfdimacfbaft,  ücrborben,  faul'; 
ba3u  anorb.  gerstr  'münnfdi'  loom  'Jln^feben). 
Cb  3U  lat.  fastidium  'Gfel,  5tbneigung'  ?  2)ie? 
müfjte  für  *farstidium  ftebcn  mic  tostus  für 
*torstus  3u  torreo;  lat.  f  im  3lnlaiU  entf priest 
germ.  g;  f.  unter  ©alle  (lat.  felj.  dMn  fömUe 
aber  oielleidit  aud)  an  lat.  horridus  für  *ghor- 
sidus  benfen. 

©arten  dJl.  mbb.  garte  abb.  garto  m.  = 
afädif.  gardo,  afrief.  garda  SSI.  '©arten',  got. 
garda  dJl.  'Stall',  f  asu  aU  ftarf  fleftierenbc 
^Itomina:  got.  gards  dR.  '.sliof,  löani,  Jamilic', 
anorb.  garSr  m.  '©ebege,  3aun,  .s^aue,  ©eböft', 
abb.  gart  Wl.  'trei§,  chorus',  anglf.  geard 
(engl,   yard)    'Umfricbigung,    ©arten'.     %ni- 


®n§ 


—    134   — 


®Qtte 


jarz  —  gardin  (jardin),  roo()cr  engl,  garden 
'@ailcn',  ifl  fränf.  niiin-inu>?.  '(5-inMcbiciun(-(' 
iinb  'bcv  ctiuicfncbii^tc  'Haitm'  ijt  bcr  ^cbcii= 
timivjfcin  bcr  iianjcii  Sippe,  ^va->  auf  i^crinanbt^ 
fdiaft  mit  lu'ivtcn,  i^vin.  21\v  gerd  fiilircn 
fönntc,  lucnn  bic  SBonanflätuic  in  bcn  ücr= 
iPQnbtcn  £pvad)cn  nid)t  bcancfcn,  bat";  'öavtcn' 
eine  oouicnn.,  oicüeidit  ijcniciniucltibci.  2Boil= 
bilbunii  fei,  bic  nidil  ju  einer  üicjififdi  c\cxm. 
SSÜnirjcl  iKl)üvcn  fann.  ounädift  i'icüt  lib.  (.harten 
fidi  uiiön  ju  lat.  liortus  '(^3avten',  c\v.  xöpxoc 
'©ebefle,  .N>of,  2.Uel)liof,  Trift,  .s>eu,  (§vac>',  altiv. 
gort  'seges' ,  aud)  Int.  co-hors  -tis  ("y.  'i'^of- 
roum  für  3?ieb  unb  ©efliuiel':  I)ä(t  man  ba§ 
oerm.  ©ort  für  Dcrmanbt  mit  biefen,  fo  ift  ba§ 
d  be^  @ot.:£ädif.  ans  ibi").  t  entftnnben,  b.  h. 
ibg.  ghortö-  (nidit  ghörto-  nadi  xopro-)  liecit 
bem  i^ot.  garda  ,^u  Örunbe.  5(nbcrcrfeitÄ  (iifjt 
fidi  Charten  an  flari.:lit.  Jßortc  anfdilicnen,  bic 
aber  für  ba^  iiot.^fädif.  d  ein  ibtv  dh  riorau&= 
fc^en:  aflou.  gradü  dJl.  'G-infricbigunii,  ^m(\, 
Stobt*  (qI?  (viiuicfricbiiiteä)  unb  lit.  gärdas 
'.tMirbe'.  9JiDiilidieriveife  fnib  in  ber  bcbanbcitcn 
flcrm.  Sippe  jmei  lautlidi  verfdncbene,  aber  bc= 
beutuntv^Pcrmaubte  ;fi?ortc  ^uifiiinncniicfloficn : 
ipabrfdieiiUid)cr  aber  finb  bie  flau.  SBortc  bem 
(^crm.  cnilebnt.  —  i^il.  ;5aun. 

Wno  Oc.  eine  iinllfürlidic  SBortfdiöpfuuci  bc& 
5lldnnniflen  pan  .v^clmont  in  Trüffel  (i^cft.  lG44j, 
bic  in  alle  moberncn  3prad)cn  (5uropa^  brauch 
{\xi  gaz).  ^\n  Teutfdilanb  uerjeidmen  e§  iuiffen= 
fdiaftlidic  JBödcrbüdier  i.s>übncr5  .s>anbhnuic-': 
Icricon  17l?7,  Mrünil^'  1770  unb  Wcblcr'^  ^U)iifical. 
Sffib.  170!»  ;  bac>  JBort  bürgerte  fid)  ein  bei  xmi", 
feit  in  bcn  •'^'•cr  ,^\abren  bc?  1."^.  ,'\abrbO'.  i^er= 
fudie  mit  LMiftballoib?  bciiannen;  5(behnui  üer= 
Seidmet  cv  17!i(),  CSampe  1S13. 

t  naffatint  'Jlbp.  in  ber  SBcrbinbung  „flaffa= 
lim  liehen"  (pom  10.— Ift.  ^sa[)xl).  allgemein  üb 
lidi,  iet^t  nod)  al-5  i^affatcn  hieben  in  bcn 
Wnnbarten):  ein  urfpnil.  ftnbcntifdicr  "Jhic-brucf 
für  näd)tlidie':<  Sdinuirmcn  in  bcn  Waffen 
('Strafen'  i.  Cine  tomifd)c  S>ortbilbun(i  mk 
stellatim.    9?fll.  Stubentcnfpr.  3.  41. 

(^affc  A.  mbb.  ga/;7,e  abb.  ga^;5a  ^.  cifltl. 
(roic  nodi  jcW  obcrb.)  '3trane*  =  flot.  gatwA 
5>.  'Waffe,  Strane*,  anorb.  gata  (litt,  gntn  für 
gotvu)  'i^c<\,  Strane,  ^fab'.  %n^  bem  norb. 
JPorte  ftamnn  euiil.  ifdion  mittclenal.i  gatr'SBcii'. 
£b  Waffe  ,ni  annlf.  geat  cncil.  galc  (fd)ott.)  galt 
'Ibor,  Ibür,  (^'injianvi,  Cffnunii*  <\.  Watteri, 
afädif.  nbl.  gat  "Ol.  'Cod),  .*0öhle',  anorb.  gat 
9J.  'Öod)*  flcbört  unb  an*  einer  Wrunbbcbentnnii 
'^inlan,  fffnuuiV  abjuleiten  ift  —  Waffe  eicitl. 
'mit   (5-iniianii,   Tbor   pciiebcn'    uic(ien    Suffir 


-wan  ?  —  läßt  fid)  md)t  fcftfteücn ;  iebenfaüS  ift 
e§  aber  unmöt^lidi,  Waffe  mit  iieben  in  3u» 
fammcnbann  ju  briuiicn,  lueil  bicS  auf  SS^j.  i 
I lat.  ire.  i^r.  levai)  berubt. 

Ciiaffcnj)0ucr  9J?.  im  IG.  17.  fsabrb.  eigtl. 
(it)ie  im  17./1S.  '^saljxl).  ^flaftcrtreter)  für 
ba§  beutige  '53ummler'  bcr  £tubcntenfprad)c 
gcbraudit,  genauer  rcobl  'näditlidicr  $<ummler' ; 
bancben  aud)  (feit  Sl^alcr  l'iGl  pcrseidmet)  für 
'carmen  triviale'  (nadi  Stieler  1G91,  3tein= 
badi  178r>  unb  ,lrifdi  1741  für  Sicber,  bie  bc§ 
Üiadit'j  auf  bcn  Waffen  —  von  Waffatengängcrn 
—  gefangen  ipcrbcn,  bef.  Stubentengefang  oon 
öiebcrn  mit  .''uiftrumcntalbcgleüung).  ^m  18. 
3abrb.  porübergebenb  für  ba^^  crft  feit  1775 
auffommcnbe  5I?olfc-lieb  =  engl,  bailad  gc= 
braudit. 

(^aft  9JI.  mbb.  abb.  gast  ['^\.  geste  gesti) 
Tl.  'Afcmbling,  Waft'  =  got.  gasts  ('•^.M.  gasteis) 
9.1^.  (ugl.  gastigüds  'gaflfret'),  anorb.  gestr 
'Waft'  (aber  ungclabenert,  angif.  gyst  giest  Tl. 
(engl,  guest  ift  öebnmort  an-:-  nnorb.  gestr)  fo= 
mie  nbl.  afädif.  gast.  Wcrm.  gastiz  Tl.  'ivrcmb= 
ling,  ungebetener,  .nifäUigcr  Waft  pon  frembber' 
an-:-'  porgerm.  ghostis.  bac^  im  Sat.  unb  Slap. 
^uidifommcn  binterlicf;:  lat.  hostis  '^-cinb'  eigtl. 
'peregrinus,  m"cmbling',  aflop.  gnsti  W.  'Waft'; 
ju  lat.  hostis  'peregrinus'  bürfte  audi  hospes 
(eigtl.  *liosti-potis  'Waftberr'  ?)  geboren.  06 
tpeftibg.  ghosti-s  '("yrembling'  eigtl.  '(Sffer,  (5ffcn= 
bcr'  ift  unb  jn  ffr.  Sj.  ghas  'effcn'  gebörl,  ift 
mcbr  al§  fraglidi.  iöcaditenSmcrt  ift,  nadi  roie 
pcrfdiicbcncn  Seiten  Wcrnurnen  unb  ^iomer  ba§ 
alt  ererbte  ©ort  für  'Arembling'  begrifflidi  um= 
gebilbct  baben:  bem  lliömcr  ipirb  ber  ^rcmbc 
ixun  ,leinb,  bei  ben  Wermanen  genient  er  bic 
gröfUcn  33on:ed)tc:  eine  fd)öne  '-öeftätigung  für 
Iacitn&'  33erid)t  in  ber  Wermania.  2)iefc  33c= 
beutungScntnncfclung  märe  nodi  auffälliger,  menn 
bic  'Jlnfidit  rcdit  bcbicilc,  baf;  hostis  'Arembling' 
mit  lat.  hostia  'Cpfcrtier'  .^ufammengebörtc 
lArcmbling  'su  Cpfernber":');  biefe  Teutung  ift 
beftedicnb,  aber  bodi  febr  unfidicr. 

flöten,  jäten  ;')tui.  mbb.  j<'fen  geten  abb. 
jr-tan  getan  =  afädif.  g(-dan;  ba^n  al)b.  jetto 
m.  'Unfraut,  ^old)'.  iUcUcidit  ifl  gr.  lr]Tiiu 
'fudie'  pcrmanbt,  fall^3  yet  bie  ibg.  Söj;.  ift. 

T  flStltrf)  5(bi.  'paffenb'  ein  rpcfcntlidi  mb. 
nbb.  JPort,  'Jlbicitung  ,^u  einem  nebenftebenben 
*gada-  (in  got.  t'autformi,  uiorauf  audi  abb. 
gi-g;'if  ?(bi.  'paffenb,  ftimmenb  .^u'  binipcift,  »gl. 
Watte,  gut;  pgl.  afloo.  godü  'günftige  3cit' 
(godlnü  'genebm'j,  lit.  gadas  'Übereinfunft'  fo= 
mie  nbl.  gadolijk  'oereinbar'. 

Wnttc  Tl.  mbb.  gate  (baneben  gegate;  Tl. 


(SJatter 


135   — 


öJauner 


*®cnoife,  öcr  icm.  cjlcid)  t)"t,  ictnc§  ®(cid)en, 
©attc' ;  üc]!.  nöl.  gade  '0)attc'.  Cc^tc  '-öcDcutunii, 
in  ml)ö.  ocit  feiten,  erlanat  über  öic  Siinoni)ina 
crft  im  üDUcicn  3ö')i'f)-  Überinad)t;  fic  ift  eine 
©lie,^ia(il"ieninc!  am  bcm  C^vunöbcgriff  öcä  'S^i- 
fammcniicböncien' ;  oijl.  aiäd}f.  gigado  'fciueö 
@(eidien',  ancilf.  gegada  'Öcnoffc' ;  ufli.  c\ot.  gadi- 
liggs  'i8cvnianötcv',  ani^l).  gajdeling  '(3tamnic§= 
gcnoi'ic',  ahö.  gatuling  'i^cttev',  afnd))'.  gaduling 
'ßanöcMuann,  Stammeviienoife'.  ^Jtbb.  iiatten 
(fid)  galten)  otiü.  au^  m\)b.  gaten  'jujanuncn^ 
fommcn,  Dcreinigcn' ;  ml)b.  (lucfentl.  mb.)  gater 
'jufanimen',  nbl.  te  gader.  anglf.  geador  unb 
tögaedere  engl,  together  'gufamtnen'  neben  anglj. 
gadrian  engl,  to  gather  'fammeln'  (nbl.  ver- 
gaderen 'uciianimcln');  ai)t>.  geti-lös  nibb.  gete- 
l«')s5(bi.  'iuutimlltg,5iigcÜ0'?',  eigtl.  'be§3ujammen= 
baltcuDcn  '-Banbe^ö  (ü5'.  2)er  begriff  bcr  'S^u 
fantmcngcböngfeit'  3cigt  fid)  in  ber  ganjcn  Sippe 
üon  gut. 

öiatter  ^Jl  nil)b.  gater  mTi.  al)b.  gataro 
SSR.  '©attcv,  ®itter'  (al§  I()or  ober  ^aun). 
lyaüi  bie^i  für  germ.  ga-doro  ftcbt,  ruäre  ^n^ 
fainmcnfctjung  au§  ga  (f.  ge)  unb  X()or  fgot. 
daün  an^uncbmcn.  'JMnberfcitc-.  ift  aud)  i>er= 
roanbtfdiaft  mit  anglf.  geat  engl,  gate  'Il)or' 
möglidi. 

@au  d)l.  ml)b.  göu  gou  aljb.  gewi  gouwi  ^Jt. 
dlüd)  got.  gawi  @cnet.  gaujis  dl.  '2anbfd)aft, 
©cgenb'  ()ätte  man  al)b.  gewi  gouwes  mbb. 
göu  gouwes  ju  erwarten,  ba  j  nad)  au  ju  w 
roirb,  obnc  Umlaut  5U  binterlaffen  (ogl.  J^'au 
au§  got.  *fraujö);  nod)  jetjt  bcrrfd)t  @äu  ^Jteutr. 
im  33aier.  Sd)n)äb.  3d)n)ei3.,  aber  alä-  'Öanb 
im  ©cgcnfa^  3ur  Stabt'  (fd^rcäb.  °@egenb, 
SBejirfi.  2)ag  2Boi*t  ift  bem  9brb.  fremb; 
cbcnfo  bem  fäd)f.  engl,  ©ebiet;  bod)  ügl.  2anb= 
fdjaftynamcn  mit  @au  al^  jrocitem  Icil  ber 
3ufammcnfegung  mie  3.  ^.  anglf.  ^1-ge  '3(al= 
gäu,  provincia  anguillarum',  anbb.  Pathergö 
'^abergau'  (um  ^^aberborn).  3)a§  bem  altern 
9ibb.  frembe  3Soi1  rourbc  im  norigcn  3af)r()- 
roieber  geläufig  infolge  ber  altbeutfc^en  ©tubien 
(f.  i>ort). 

t  @au*  m.  mbb.  gouch  m.  'Xi)ot,  9?arr, 
(Saud),  eigtl.  Äucfucf'  abb.  gouh  (hh)  'luducf' 
=  anglf.  geac,  anorb.  gaukr  (roorauy  fd)ott. 
gowk)  'Äucfucf'.  3ft  k  ableitcnb  wie  in  anglf. 
hafoc  'öabic^t',  got.  ahaks  'laubc'i  2Ibb. 
gouh  (got.  *gauks)  fann  faum  ucnuanbt  fein  mit 
lat.  cücülus,  ffr.  kökila-s  'Äuducf'.  Übrigens  ift 
©aud)  bas  altgcnnan.  SBort  für  ba^  jüngere 
Äucfuc!.    3.  aud)  .s^abnrci. 

t  öaubtcb  9Jl.  ',t>od)ftaplcr'  nad)  nbb. 
gaudeef,  nbl.  gaauwdief :  eigtl.  'fdineller,  fd}lauer 


Xkb'  (ju  gaauw  'fd)Jteü',  f.  jäbe),  bann  ü6ev= 
baupt  "C^auncr'. 

ÖJautlcr ''Dl.  mbö.  goukelaere  aijh.  goukaläri 

gouggaläri  [k  üüv  gg  f.  .S>afc)  °3<i»bcrcr, 
Iafd)enfpicler':  ju  mbb.  goukeln  abb.  goukolOn 
gouggolön  '^luberei,  5)larrenöpoffen  treiben'. 
2(u5  ben  neueren  Tla.  ügl.  aud)  fiebenbürg. 
gekel  'Dlarnonctte'  unb  glcid)bcb.  tbüring.  gekel- 
man.  ^ermanbt  fd)cint  abb.  gougarön  ml)b. 
gougern  'umbcrfd)n)cifcn',  ferner  mbb.  gogeln 
'fid)  aui'gclaffen  gcberbcn,  bin  unb  ber  flattcni'  — 
gogel^lbi.'auygclaffen,  üppig'  —  giege2)I.'3iaxT, 
'-öctörter';  nbl.  goochelaar  '©autler'.  Sie  Sippe 
beutet  aur  eine  germ.  2B3.  gug  geug  gaug  'fid) 
in  auffälliger  ffieifc  bin  unb  bcr  bemegen  roie  ein 
^JlaiT  ober  Iafd)enfpicler'"i  2In  (5ntlebnung  uon 
©auflcr  au^  lat.  joculari  barf  bei  bcr  rcid)en 
(Sntmidlung  uon  lautüerumnbtcn  3Boiien  nid)t 
gebad)t  mcrbcn. 

Q^aul  Tl.  mbb.  gül  dJl.  'Qbcv,  männlid)e§ 
lier  überbaupt'  erft  fpät  unb  feiten  'öaul',  tüeld)c 
Sebeutung  im  15.  3af)rl)-  burd)bringt  (für  ein 
fd)led)te§  ^ferb  fagt  man  mbb.  runziti;  ogl.  nbl. 
guil  5v.  'eine  nod)  nid)t  träduig  getuefcne  Stute'. 
2)ay  ben  übrigen  germ.  Sprad)cn  fcblenbe  (Saul 
fdicint  uripr.  in  Icilen  'ilcicberbeutfdjlanbc-  bcimifd) 
gctnefen  3U  fein;  in  bcr  fd)H)ci3. 3>olfc^fpradic  fcblt 
ce.  3"  "bb.  oeit  fd)n}anft  feine  '-öcbcutung  (mcil 
bäurifd))  3rüifd)en  'elenbe§  ^^ferb'  (fo  fd)on  im 
14. 15.  3ibrb-)  iini^  'ftattlid)e§  '*^fcrb'  ifo  nodi  in 
3}ot3en5  i'^omcrüberfegiutg),  aud)  O'o  fdiroäb. 
fränf.)  '^^fcrb'  überbaupt. 

GJoumctt  5)1.  (bafür  in  uiclen  nbb.  ©egenbcn 
byn  hd-n  eigtl.  '53übne',  anberroäxlS  nbb.  gägel 
meift  'ocibnfleifd)')  mbb.  goume  i'guomej  abb. 
goumo  (giumo  guomo)  d)l.  '©aumen,  Äeble, 
9iad)en'  =  anglf.  göma  Tl.  '(Daumen'  engl, 
gums  'oabnfleifd)',  anorb.  gömr  Tl.  '(Daumen'; 
ba3u  lit.  gomurys  '(Daumen'.  2a§  9}erbältni§ 
ber  23ofale  in  ber  Stammfilbe  labb.  mbb.  ou 
neben  uo  =  anglf.  norb.  ö)  ift  bunfel.  Tlan 
bat  an  eine  ibg.  2B3.  gheu  ghou  in  gr.  x^vvoq 
'flaffettb'  —  xdoc;  'Äluft'  ifür  *X"Foci  gebad)t. 

(Gauner  Tl.  in  ber  beutigen  Jorm  unb  Se= 
beutung  i'^öetrügcr')  3uerft  in  Öeffings  3ung-  @e= 
lebrten  1753  unb  in  Sd)incr§  yiäubern  1781  U= 
gegnenb.  3n  ber  älteren  Üiebenform  3iuner 
ifo  nod)  fd)roäb.  unb  aud)  bei  Sd)illeri  ift  ba§ 
SBort  im  18.  ^abrb.  uon  Sübroeftbeutfdilanb  an^' 
befannt  geiüorben,  3unädiit  mit  bcr  Scbeutung 
'beimatlofer  Strold)'.  3n  ben  Ücadiridnen  be§ 
15./16.  3af)rl).  über  bie  «ettelorbcn  unb  ibr  9iot-- 
roelfd)  begegnet  3 oner  für  ben  'gemerbömämgen 
Betrüger  im  ilaitenfpiel';  ba^  3U  (Snmbe  liegenbe 
rotmelfdie  j  u  n  c  n  j  0  n  c n  (fd)on  im  15.;16.  ^ai)xij. ; 


ge= 


—   136   — 


gebiegen 


aiidi  bei  ©cb.  SBranbt  1494  ^Javrcnfcbiff  63,  46) 
rcirb  Qiiv  l)cbr.  jänä  'bctriuicn,  übcit»in1cilcu' 
abiicletlct.  3{otiucljd)c  SBovtc  f.  nod)  unter 
bledien,  foppen,  i'>od)ftaplcr,  pumpen. 

flC=  protlitifdieö  ^^U'äfir  auei  ml)b.  ge-  al)b.  gi- 
ga-  (betontes  '!|3vänj:  ga-  in  bcr  11tominalfompo= 
fition  in  int  '^JUib.  nnt>  Ü}Il)b.  jcliv  feiten  >;  mit 
bcr  (^runbbcöcutuua  bey  'oufammenjeiuv,  bcr 
3>o(lftänbit^feit';  i\}\.  ipt.  ga-,  aiiiilf.  gi-  ge-  (cni^l. 
nur  qI'ö  i  in  handiwork  handicrafl  ancilf.  hond- 
geweorc  *hondgecra?ft ;  ucjl.  aud)  en^il.  enough 
an^i  ancilf.  genöh  unter  tjcnufl).  23crn)anbtfd)nft 
be§  ^U'äfirey  mit  (at.  con-  cum  ift  n)al)rid)ein= 
lid);  vc\l.  iKl)cn,  aliniben,  lUeid),  ölieb 
u.  f.  n>. 

Q^chävhc,  (^eberbe  ,1.  ml)b.  gebx'rde  a()b. 
gibärida  a.  'i^cncl)mcn,  5lnyfcl)en,  ÜBefen'  ^. 
ju  m()b.  gebären  al)b.  gibären  =  ano|lf.  gc- 
bä-ran  'fid)  betrmien*  —  gebire  gebä-ru  'hiVS 
5öeuel)men':  ju  2B3.  bör  in  !öa()re. 

gebären  ft.  ^^tm.  m()b.  gebern  al)b.  giberan 
=  got.  gabairan  (neben  bairan)  ft.  ;]tn).  '(\c- 
bären,  bernorbriuiien',  aui^lf.  geböran  eniil.  lo 
bear  'beruorbriniien,  iiebäreu'  (norb.  fcblcn  bic 
;^ufammenfct5nniien  mit  ga-,  bafür  bera  abö 
Simpl-  'acbdren'j.  3.  i8a()re,  mo  über  bav 
ibg.  Filter  bei  ft.  i^erbalftamme§  ber  (uouierm. 
bher)  ^Jiad}nieife  fleiicbcu  merbcn;  im  ^^nb.  fann 
SBj.  bhr  bhar  bie  '-öcbeutinu^  'ah  Öeibcöfrudit 
trafen'  neben  'traticn  übcrbaupt'  bflben;  V(\i. 
lat.  ferlilis  ju  Int.  fero;  im  'Jdtir.  .^etilen  bie 
unferm  Wcburt  entfprcdicnbcn  Subftantiua 
coiidjairt  nnb  britli  bie  iileid)e  Spejialificrunfl. 
neben  ;Un'.  ml)b.  geben  obb.  geban  —  got. 
giban,  angif.  gilan  engl,  to  give,  nbl.  geven, 
anbb.  geban,  nnorb.  gefa;  »gl.  &abc,  ®ift. 
ÜJiit  ber  ft.  Serbalm.v  germ.  geb  ugl.  nitir.  gabim 
'id)  nebmc',  lit.  gabrnti  'bringen,  bcrfd)affen'  — 
gobinti  'bringen  laffen'':"  i<on  bcr  ibg.  2B,v  <li' 
'geben'  igr.  hihiuui,  lat.  dare,  ffr.  da)  bemabrt 
boS  öcrm.  feine  Spur. 

&ehct  ')l.  ml)b.  gebi-t  al)b.  gibüi  '>)l  = 
Quglf.  nfäd)f.  gebüd  9J.  'ßebet':  ju  beten. 

(iJebiet   l'J.   m()b.   gebiet   5i.   'Icrritorium, 

©criditybarfeit,  Oicbot':  ju  gebieten,  bieten. 

(Gebirge  ')i    mbb.   gebirge   abb.  gibirgi  'Ol. 

jpcjitlfdi    hb.    .Mollcftiubiltmng   ju   *-öerg;    vgl. 

©cfilbc. 

t  Webreiten  'Ji.  '(^ebred)en'  fubftantiuierter 
Snfinitio  ui  ml)b.  ge-bresten,  f.  berften. 

(^ebrüber  ^^lur.  mbb.  gebrunder  abb.  gi- 
l)ruoder  ^Inr.  'iörüber'  =  anbb.  gibröthar, 
anglf.  gebr«'>(5(tr  'i^Iur.  '33rüber';  ugl.  got.  ganibjös 
'33ettern'  ju  nijtjis  'J^etter',  m()b.  gevriunt 
'SJcrroanbtc'  ju  vriunt  'i^crroaubter',  anglf.  ge- 


dohtru'2öd)tcr'  }U  dohtor,  mbb.  gediehter'ßnfcl' 
ju  dichter.  6.  ®efd)unftcr  nnb  @elid)tcr. 
©ebübr,  töebiir  j^-.  (im  14.  ;jal)rb.  auf= 
fommenb)  ju  geb  üb  reu  mbb.  gebürn  abb. 
giburian  fd)m.  c,tm.  'fid)  ereignen,  gefdjeben, 
ju  leil  incrben,  red)tlidi  anfallen,  gebübren'  — 
af(äd)f.  giburjan,  anglf.  gebyrian,  anorb.  byrja 
'fid)  gcbi-ircn,  fid)  Riemen,  .uifonimen';  got. 
*gabaürjan  fd)iu.  otm.  läf;t  fid)  au-o  gabaür- 
jaba  "Jlbü.  'gern'  (eigtl.  'in  gc^iemcnbcr  3Beife'  ?) 
nnb  gabaürjöbus  3Jl.  'ilniünft'  folgeni.  2)ic 
gan^e  Sippe  gebort  n)abrfd)einlid}  ju  SBj.  ber 
'tragen';  ugl.  nbb.  b  üb  reu  'in  bie  .s>öbe  bebcn% 
f.  empor;  baber  abb.  buri  dih  'geb,  eigtl.  erbebe 
bid)'  —  giburita  'pervenit';  mbb.  buvien  büren 
aud)  'fid)  jutragcn'.    S.  'öabre,  ^örbe. 

©eburt  3"-  »d)b.  geburt  a[)t).  giburt  a.  = 
got.  gabaürl)s  (V.,  a]i\(i)\.  giburd  A-,  atiglf.  ge- 
byrd  engl,  birtli  'Geburt',  anorb.  bur^r  9Jt. 
'öeburt',  formell  aud)  ibg.  ffr.  bhrti-s  ^y.  'ba& 
Jragcn,  ''pflege,  Ibitcrbalt'.  5tuf  ba§  Simpley 
germ.  heran  'gebiiiren'  meift  ein  aui?  bem  alten 
no-'^.'.arti.^ip  ,^um  Subftantiu  erbobeneo  '»JJeutr. 
germ.  harna-  '.Hinb'  eigtl.  'bav  Geborene';  ugl. 
anorb.  harn,  anglf.  hearn,  afäd)f.  abb.  mbb. 
harn  '.ftiub,  Sobn'. 

Werf  m.  urfprgl.  im  931b.  (nnb  9?bb.)  beimifd), 
luo  fd)on  in  mbb.  3cit  g^c  gecke  9)?.  'alberticr 
9,Ucnfd),  9?arr,  poffcnbafter  DJlenfd)';  uid)t  üer= 
luanbt  mit  bem  ujiter  g  au  fein  criu(:ibntcn  mbb. 
giege  '9iarr'.  iHil.  nbl.  gek  9,11,  ^än.  g.j;ek 
'9iarr',  i-öl.  gikkr  'burd)tricbene  robc  '^^crfon'. 
(yebäcbtnt!^  9i.  ju  gcbcnfcn,  beufen.  — 
©ebantc  93L  mbb.  gedanc  (kj,  a{)b.  gidanch 
Sßl.  =  afäd)f.  gilhanko  Tl.  'öebanfe',  anglf. 
ge{)onc;  ju  benfcn. 

nebetbcn  ^tm.  mbb.  gedihen  abb.  gidihan 
ft.  otm.  —  got.  gajjeihan,  anglf.  gej)eon  (ton= 
trabicrt  aiiv  *gil)iiian)  'gebciben' ;  bie  anglf. 
Aorm  bcy  '^^arti.v  gcfnmgon  lueifl  barauf  bin, 
bat"?  ber  l^crbalftamm  urfprgl.  nafaliert  luar: 
uor  h  mnfjte  n  untcrbrüctt  luerbcn,  alfo  {)iban 
für^irdian;  ba§  jugebörige  Airftitiuum  *J)angjan 
blieb  im  5lfäd)f.,  luo  tbengjan  'uollenben'  beif?*- 
'.Sei  Untcrbrürtung  beö  9iafal!?-  ergab  fid)  für 
baö  ®ot.=.s>b.  Übertritt  bcö  e-5lblantey  in  bcn 
i-'Jlblant.  Tac-  ®ot.  fcinit  nod)  i>ai  Simplej; 
j)eilian  'gebeil)en'.  9Jiit  ber  germ.  ffij.  jienh, 
uorgerm.  tenk  tek  ugl.  lit.  tenkü  tekti  'babe 
genug',  foiuie  ir.  t^cad,  fpmr.  tynged  '®lücf' 
au»  ®rbf.  lonceto-. 

gcbießen  5lbi.  mbb.  gedigen  'au§gciuad)fcn, 
feft,  bart,  lauter,  rein'  abb.  gidigan  'grandaevus, 
aetale  provectus,  ernft,  rein,  feufd)':  eigtl.  ^artig. 
jU  gebciben  =  gidihan  (g  al§  9icbcnform  uo)i 


©ebiilb 


137  — 


gelten 


h  bei  grammatifd^ein  Scd)fc(  ift  im  ^ai1.  cv= 
forbcriidi);  ba^  ©ädif.  bctünlivt  bic  n(tcvc  ^av- 
lisi;nalt  ovm  bcö  e-'^lblnutco :  aiii^lf.  gefiungen  'oo(l= 
tommcn'  =  ajädif.  githungan. 

©Cbulb  ^"^■.  mlib.  gedult  al)b.  gidult  i}.  jii 
bulbcn. 

gcbunfen  2Ibi.  '^^art.  ju  einem  uedovcncn  fl. 
^^tm.,  ba§  in  n()b.  9JJa.  (beff.  dinsen  'hieben') 
erbalteil  ift;  v<\[.  mbb.  dinsen  abb.  dinsan  ft. 
3tro.  'jicben,  veifsen,  fid)  auybcbnen';  baiu  got. 
*|)insan  (at])insan)  "sieben'.  Ter  c^crm.  2B3.  |)ens 
=  Dovcievm.  lens  entfpridn  bic  ffr.  SBj.  tans 
'sieben',  lit.  tösti  'sieben,  bebnen'.  SBj.  tens 
f djcint  eine  tSnücitevnni]  bcv  in  b  e  b  n  e  n  ftedenbcn 
2Bj.  ten. 

©cfo^r  ?3"-  crft  nbb.,füv  mbb.  väre  abb.  fära 
3^.  '!;)Jad)fte(lunvi,  .öintcvlift,  (Sefäbvbiiitg,  ©efabv' 
=  analf.  fyer  ,3-.  'l)tad)ftcüunii,  nnnorbci\icfcbcne 
©efabv,  Sd)verfcn'  engl,  fear  'J-urd)!',  afäd)f. 
fär  '^'JadjftcÜunci'  fgot.  *fera  ';}tad)ftcünnc('  folgt 
au§  lerja  9)1.  'lliadjftcUer').  l^corb.  fär  9t\  bat 
eine  etroa»  anbere  ^cbeutung  'Ungliirf,  Send}c'. 
3u  2B3.  fer  =  iöij.  per,  bie  in  lat.  periculum, 
gr.  ireipa  '^robe,  Sift,  betrug'  ju  ben  SBorten 
33egriff5oerroanbte  ftellt. 

©cfäfjrtc  O^t.  mbb.  geverte  abb.  giferto 
(*gifarteoi  eigtl.  '(labrtgenoffe'  ju  Jabrt;  25>oi1= 
bilbung  luie  in  ©efelle. 

gefaUcn  3tm.  mbb.  gevallen  abb.  gifallan 
ft.  ^tii).  '3ufaüen,  3n  leil  merben,  gefallen',  mbb. 
fletig  mit  oufa§  'luobl'  ober  'übel';  nad)  bcm 
3)2Bb.  ein  bem  Sofen  mit  SBürfeln  nm  bie  33eute 
(ogl.  i")  u  n  b)  entlebntcr  'Jluöbrud  bcö  altöentfd)en 
Ärieg§lcben-3 :  „cy  gefällt  mir  luobl"  eigtl.  'bai' 
2o§  fällt  gnt  für  midi'  (eine  äbnlid)c  @cfd)id)te 
bataud)  nbb.  f  dienfen,  ba^  für  ha^  germ.3ed)er= 
leben  3cugni§  ablegt).  93tan  beaditc  übrigen^, 
roie  im  "»J^bb.  2(u5ibrürfe  be§  Äartcnfpielö  äbnlid)e 
©efdnde  baben;  ugl.  Sau  (eigtl.  '2(t5  im  Äarten= 
fpiel',  bann  allgemein  'ölücf')  unb  AMmb. 

©cfönßlttv  9?.  mbb.  gevencnisse  5-  -^-  '@c= 
fangenfd)aft' :  ju  fangen. 

@cfÖ^  9t.  mbb.  gevee^e  9i.  (abb.  givä^^i 
9i.  'commeatus');  ogl.  anglf.  fsetels  fetels  '@e= 
faß'  auy  germ.  *fetisla-;  e»  mürbe  lUobl  gu  got. 
fetjan  'fd}mücfcn' (anglf.  fceted  ^^t^art.  'gefd)mücft') 
geboren,  roeiterbin  aud)  311  Jaü  unb  f äffen. 
Xk  nbb.  ^ebcutung  al§  '@efd}irr'  gebort  eigtl. 
bem  OJ^ittelbeutfd).  an  unb  begegnet  bäufig  bei 
Sutber  (luäbrcnb  bie  obcrb.  33ibelglofiare  1.523 
e§  al§  unocrftänblid)  mit  '@efd)irr'  überfc^en, 
roie  benn  and)  Gcfö  SibclüberfeBung  153G  unb 
bic  oüi^cfici-'  ^i^el  l-"^30  Sutber§  ©cfäß  burd} 
@cfd)irr  eiietjen),  iric  bai'  Cberb.  nod)  iegt 
@efd)irr  bcoorjugt. 

fthiije,  ötgmologifcliea  aSörtetbuc^.  6.  aiuft. 


©cficbcr  9?.  mbb.  gevidere  abb.  gifidiri  9i.: 
5lolleftiintm  gu  (Vebcr. 

®cfiliic9?.mbb.gevilde  abb.  gibldi  9?.:  ÄoücN 
tiunin  3u  5clb,  gebilbet  mie  (Sebirge,  @c  = 
fieber. 

gcfliffcu  '-^art.  ju  einem ucrlorencn  f leinen; 
f.  (5- lein. 

flCßCU  ^U-öpof.  mbb.  gegen  abb.  gegin  gagan 
'gegen'  (abb.  mbb.  faft  nur  mit  bcm  2)atiü  fon= 
ftruiert);  baju  al§  Ulboerb  mbb.  gegene  abb. 
gegini  gagani  'entgegen';  entfprcdicnb  anglf.  geän 
ongeän  'gegen'  engl,  again  'miebcr';  afäd)f.  gegin 
unb  anorb.  gagn  'gegen'  erfdieincn  nur  in  ber 
oufammenfeßung ;  bem  @ot.  feblt  ein  entfpred)cn= 
beö  Üi^ort.    Urfprung  bunfel. 

(^cgcnb  5-  "d)b.  (nad)flaff.)  gegenöte  gegende 
5.:  mit  ber  9^ebenform  gegene  5.  9?ad)bi!= 
bungen  be»  frj.  contree  (ital.  contrada)  '©egenb' 
(ju  lat.  contra). 

ßiegcnWart  mbb.  gegenwart  abb.  geginwarti 
("y. :  31bftraftum  ju  abb.  gaganwart  'gegenmänig', 
roorauö  mbb.  gegenwertec  nbb.  gegenroärtig; 
f.  ha-j  "Jlbjeftiofuffij:  =n)ärt§. 

gehaben  £,tm.  in  fid)  gebaben  au»  mbb. 
sich  gehaben  abb.  sih  gihaben  'baltcn,  fid)  be= 
finben':  3U  baben. 

T  GJcfiaft  991.  'nafcmeifer  9J^enfd)'  bei  Stieler 
1691  gcbudit  unb  im  17.  v^abrb.  üblid)  (bef. 
„sxvv  ©cbafi"  3.  58.  Interim  464.  499,  „9}Jon= 
fieur  ©ebafi"  573);  fd)on  in  Heideri  Orationes 
II  799.  e§  ift  ber  biblifd)c  9?ame  au§  2.  ^ön. 
4-5,  ber  an  .'öafc  anllang  (.'pafe  ruar  burfd)i= 
fofc§  Sd)impfroox1  im  16./17.  :3abi'f]-)-  33gl- 
^:)3bilifter.  9iad)  iKcinb.  Nobler. 

(Belaufe  9Z.  fpätmbb.  gehiuse  '.'oütte,  3.^er= 
fd)lag':  eigtl.  iloUeftiobilbung  3U  .»oau»  ipgl. 
©efilbe). 

^c^iCßC  9i.  m!^b.  gehege  9?.  '(Sinfiiebigung' : 
3u  öag,  bcgen. 

gcljetm  2(bi.  fpätml)b.  geheim,  ba»  mit  b  eim  = 
lid)  eigtl.  '3um  .'öaufe  geböing'  begeidjnet. 

gc^cn  S^n^-  i«f)b.  cii]b.  gen  gän  (in  ber  Jlcpon 
crgänst  burd)  ben  Stamm  gang,  f.  @ang)  = 
anglf.  gän  (Stamm  gä-  au§  gai-)  engl,  to  go, 
afd)rccb.  abän.  ga.  (Sine  poraucijufegcnbc  2B3. 
ghai-  'geben'  läfjt  fid)  auf^erbalb  be»  &cxm.  in 
biefer  33cbeutung  nid)t  fid)er  nad):t)eifen.  iöebenft 
man  bie  auffälligen  Ibatfadien,  hai;  ba§  germ. 
gai-  'geben'  urfprgl.  feine  9cominalabIeitungen 
im  ®erm.  bilbet  unb  baf;  e§  an  Stelle  ber  im 
3bg.  meit  ncrbrciteten,  im  @erm.  aber  faft  untcr= 
gegangenen  2B3.  i  (nur  ber  Slornft  got.  iddja. 
anglf.  lade  eode  ift  ba^n  erbalten  geblieben;  bod) 
f.  nod)  2Irbeit)  getreten  ift  unb  mie  biefes  nad) 
ber  mi-Äonjugation  fleftiert,  fo   liegt   bic  58er= 

18 


gef)euer 


—   138   — 


©ein 


imttuug  na()c,  bai";  bic  üorau^juicöenbcn  iiot. 
*gaim  *gais  *gaij)  Äontraftioncu  am  bcr  iJcr: 
balpartitcl  ga  (j.  ge  =  ;  mit  ben  ererbten  im  iz  ip 
(ogl.  gr.  el-m  =  ffr.  S-mi  e-§i  g-ti)  'gc()en' 
[iitb.  Söei  biefer  2)eutung  i|"t  unfer  geben  mit 
lat.  ire,  gr.  iivax,  ffr.  ©j.  i,  lit.  eiti,  oflou.  iti 
'geben'  iöcntifcfi  (f.  and)  cileni,  unb  für  bic 
Jvunftion  bec'  *i^rnnre§  ga-  im  '^^räfcne-  (aber 
ber %onh  got.  iddja  obne  <ia-)  märe  ju  bebenfcn, 
baf)  ba^  gr.  '^^-äfen^  eTui  'idi  rocrbe  geben' 
(futnrifdi)  bebentet.  SBegen  äbnlid)cr  5Perfd)meI= 
jnng  oon  23erbalpartifcl  unb  altem  p,tui.  ngl. 
folgen,  Treffen. 

nc^cucr  'Ml.  mbb.  gohiure  'fanft,  anmutig, 
luoran  nid)tö  nnbeimlidie^  ift' ;  vgl.  abt).  aidd)f. 
unhiuri  'graufig,  f direcf lid)' ,  anglf.  hyre  (heore) 
'freunblidi,  milb',  anorb.  hyrr  'milb'.  Sidiere 
58e.5iebungen  aunerbalb  bco  ©erm.feblen ;  üielleidit 
ift  ffr.  (.akrä  'ftarf  (uon  ©öttcm)  oermanbt,  fo 
ban  al)i>.  -hiurl  für  *heg\vro-  (ibg.  keqrö-)  fteben 
mürbe;  anbcrfcitö  fönntc  an  ffr.  civä'bolb,  gün^ 
ftig'  gebadit  mcvben. 

Wcbini  i.  A>irn. 

t  Üicbrcii  50i.  '3d)of;'  ml)b.  g<"re  abb.  gero 
9)i.  'feilförmigeö  Stücf  oeug  ober  Öanb,  Sd)of>' 
=  anglf.  gära  'ocugftüd'  (engl,  göre),  anorb. 
geire:  5(bleitung  ju  @cr;  ber  58ebeutung§= 
cntmicflung  megen  ügl.  3d)of;.  5lu§  bcm  alt= 
beutfd)cn  ilHirte  flammt  bic  ronmn.  Sippe  von 
frj.  girun,  ital.  gherone  '3d)of5,  3d)leppe'. 

i^exev  d}\.  mbb.  abb.  gir  dJl.,  baiii  nbb.  gier. 
2(n  Gntlebnung  au»  ber  3ippe  pon  ital.  gir- 
falco,  frj.  gerfaut  mbb.  gir-valke  barf  megen 
be§  frübcn  2Iuftrctcn§  be§  beutfd)en  Ußortcäi 
md)t  gcbadit  ipcrbcn,  ebenfomenig  an  lat.gricd). 
gyrare  'frcifen'.  Tie  ;')Uiammcn)tc(lung  pon 
abb.  gir  mit  abb.  g'ri  mbb.  ginj  inod)  bial.  nbb. 
gcicr)  'gierig,  begierig'  unb  bcr  germ.  ffi.v  fi'r 
'begebren'  ift  unbebcnflid);  Öeier  eigtl.  'ber 
(Gierige';  f.  gern,  gier. 

OJcifcr  '■Sl  fpätmbb.  geifer  3Ji.  (15.  ^sabri).); 
Ihfpvung  buntel. 

WcißC  ,"v.  mbb.  gige  ^.  =  mnbl.  ghighe, 
anorb.  gigja ;  bafür  abb.  fidula  engl,  fiddle  unter 
Giebel.  Tat"  gcrm.  2Bort  brang  mic  .öarfc 
iU'?  3loman.;  pgl.  ital.  giga,  fr^.  giguo  (mober 
irciter  engl,  jig  'leid)tcr  lanj').  Xoy  Üßort  nd)b. 
gige  fann  ber  Gntlebnung  nid)t  pcrbäditigt 
rocrbcn;  c»  ift  aber  faum  uroerroanbt  (porgerm. 
ghikä?)  mit  aflop.  zica  'Jabcn*  (ju  lit.  gie 
'  Jaben*  ?). 

0cil  2lbi.  mbb.  abb.  geil  'pon  milber  ftraft, 
mutmillig,  üppig,  luftig,  fröblidi* ;  megen  ber  fid) 
(inbenibcn  ^-öebeutung  beim  Übergang  bee  9Jibb. 
jum^JJbb.  pgl.  Sd)impf.  '3Iu»gclaffcn,  fröblid)' 


alv  örunbbcbcutung  folgt  üu5  got.  gailjan  'cr= 
freuen';  pgl.  afäd)f.  gel,  nbl.  geil,  anglf.  gäl. 
Ter  germ.  3ippe  fdieint  uiDcnpanöt  lit.  gailüs 
'jäbjornig,  mütcnb,  fdiax-f,  fd)mer3lidi,  mitleibig' 
mit  gaileti-s  'Seib  tbun';  aflop.  zelu  (au§  gailo) 
'heftig'  —  5(bp.  zelo  'febr'.  —  :3»  ber  3"-' 
fammcnfctjung  53icbergcil  ftecft  ba%  ml)b.  9?o= 
mcn  geil  geile  ',S>obe'. 

Gkifcli  'M.d:  inbb.  gisel  abb.  gisal  9Jl. 
'ilricg^-gcfangcner,  ^ürgfd)aftögcfangcner'  = 
anglf.  gisel,  anorb.  gisl  dJl.:  urpcrmaubt  mit 
bcm  glcid)beb.  altir.  giall  (für  *geisal). 

Öicifd2  J-.  mbb.  geisel  abb.  geisala  5"-  = 
nbl.  geesel  '4-^citfdic',  anorb.  geisl  geisle  9Ji. 
'3tod"  für  t'cutc,  bic  in  3d)neefd)ubcn  geben', 
gais-  al-ö  Stammform  gebort  ju  ber  altgerm. 
^e3eid)nung  gaiza-  '(5er,  Speer'  if.  (SJer).  ®em= 
nad)  muf)  'Stocf,  Stab'  al§  (^runbbebeutung 
pon  Oieifel  angenommen  mcrben;  3mcitcy  3Bort= 
dement  ift  got.  walus  'Stab',  fo  batj  abb.  geis- 
ala für  *gais-\vala  ftebt  mic  abb. -wurzala  für 
anglf.  wyrt-walu  (f.  unter  äBurjcl).  ^^'sn  nbb. 
ocit  ift  (^3cifel  in  bcn  'Dta.  iunb  ber  Sd)rift= 
fprad)e)  Pon '4-^eitfd)e  piclrad)  pcrbrängt;  cto  lebt 
nod)  im  meftl.  Ibüringcn,  3d)maben,  i^effen 
(fiebenbürg.  gissl)  unb  im  ©rggcbirge. 

OJctft  Tl.  mbb.  abb.  geist  Tl.  '©cift  (im 
(Sgf.  3um  Äörper ),  übcrirbifd)e§  2Befen'  =  afäd)f. 
gest.  nbl.  geist.  anglj.  gast  (gtest)  engl,  ghost: 
in  bcr  glcid)en  '53ebcutung  ein  gemeinmeftgenn. 
©ort,  mofür  got.  ahma  (f.  adrten).  Tic  ®runb= 
bebeutung  be^  SBortc^  ('3lufgcregtbeit'?)  ift  nid)t 
gan3  fid}er;  bodi  fd)cint  anorb.  geisa  'muten' 
(pon  Jener,  Seibenfdmft),  got.  us-gaisjan  'außer 
fid)  bringen'  pcrmanbt.  ffiegen  bcr  bentalen  'itb- 
Icitung  bc^i  germ.  (5eift  (Porgcrm.  gliaisdos) 
beacbte  ffr.  2Bj.  hid  (auv  "^'hizd)  'jürnen'  — 
hedas  9i.  '3orn'  (pgl.  pon  iörabfc  Mubn§ 
of.  28,  295),  moju  and)  engl,  aghast  'aufgeregt, 
3ornig'  ftimmt. 

(*lctH  A:  mbb.  abb.  geil?  Jy.  =  got.  gaits, 
anorb.  geit,  anglf.  gat  engl.  goat.  nbl.  geit; 
ba^u  ein  3}iminut.  got.  gaitein,  anglf.  gseten, 
abb.  in-'\y,7,\n  9i.  'junge  ?)\c(\c'  (über  biminutipcS 
in  f.  AÜllen  unb  Sd)mein).  Wit  gcrm.  gait- 
ift  urpcrnmnbt  lat.  liaedus  axi'i'  älterem  ghaido-s. 
iUcllcid)t  bcftcbt  cti)mologifd)cr  oui'ammenbang 
mit  oicgc,  mit  bcm  &cx\]  fid)  gcograpbifd)  er= 
gänjt:  Oiein  ift  obcrb.  unb  rcid)t  bici  in§  bcff. 
unb  fränf.  Webiet  bincin  (and)  fiebenbürg.  giss), 
mb.  ift  ;]iege  d'utbcr^  ^icflcnfcll  mirb  in 
ben  obcrb.  53ibclgloffaren  1522— 15;{0  mit  (Seif;^ 
feil  übcrfcljt;  unb  für  Sutbcr»  oic^ienbocf  fe^t 
bie  3ürid)er  «ibel  15H()  öcinbocf  unb  ©cfä 
«ibcl  1536  öaiBbocf).    Tlit  bcm  Slap.   bot 


©eis 


139   — 


@e(te 


bo?  3(Itcjcvm.  ein  aubcrco  SBort  für  'oicflc'  9.^'- 
ittcin;  Olli,  miibb.  hoeken,  mnbl.  hoekijn,  aniilf. 
hcecin  hecen  (=  got.  *h6kein  ^Ji.)  '^ic^'ci"' 
ju  afloü.  koza  'oicflc'- 

©cij  9J1.  ju  cicijcn  m()b.  gitsen  (glzen), 
rooncbcn  audi  mlib.  iritcn  'iiicviii,  (labflicnfl  fein'. 
5-üv  ®cis  fa^tc  man  nil)b.  ai)^.  gü  mit  bcr  '-öc^ 
beutunii  '©icviiifeit,  i>abaicr,  ©cij',  für  c?ci^üa 
m[)b.  gitec  al)b.  gitag  'flicriij,  babijicricj,  gcisiii'; 
roegcn  ©eij  au§  geijcn  f.  5J[rgcr,  I}anbc(n. 
3)Qäu  got.  gaidw  ^l.  'ÜJ^angcI'.  3"  ^cr  gcrm. 
SSg.  gaid  gid  (ibg.  gheidh)  gc()ört  lit.  geidziü 
(geisti)  'bcgcbrcn',  afloü.  zida  zidati  'eriüartcn'. 

©cfröfc  -li.  m(}b.  gekroBse  dl.  'iai-  flcinc 
©cbärmc',  loofür  and)  kroese  adb.  *krnsi;  bajn 
nbl.kroes  kroost'@cfröfcoon  ßntcn  nnb  ©änfcn'. 
2)ic  ganjc  Sirpc  gebort  it)ol)l  jn  fran§. 

©clagc  ^;)i.  crft  früb  nbb.,  gu  legen:  faum 
burdi  5{jtfnüpfung  an  bie  antifen  (Belage  cntftan= 
ben;  fonbcrn  unc  got.  gabaür  eigtl.  'oniiii»"icn-- 
gelegtc§'  bann  '^4-^icfnicf,  Sdimauferci'  (ju  bairan 
'tragen'  f.  ^adrci,  fo  ift  ©elagc  eigtl.  '3»= 
fammengclcgte6' ,  bann''Sd)maufcrei';  og(.  3  c  d)  e  n. 

@clönbcr3t.  fpätnibb.  gelender  (1.").  ^abrb.) 
jn  mbb.  lander  'Stangengaun',  ha?-'  al§  nafaliertc 
?Jcbcnform  gu  öattc  (gcrm.  la])-)  anf gefaßt 
roerbcn  fann.  Tlan  ocrgleidit  lit.  lentä  '^örctt'. 

©clo^  d)}.  9^.  au§  m()b.  geltere  Ti.  '^JJicber= 
laffnng,  2hl  ber  'l^icberlaffung' :  gu  geladen  'fid) 
nicbcrlaffen'. 

ßClb  2{bi.  m()b.  gel  al)b.  gelo  (@cn.  gelwes) 
=  a\ä(i)\.  gelo,  nbl.  geel,  anglf.  geolo  engl. 
yellow  (unb  mit  anberer  StblantÄftufe  anorb. 
giilr  'gelb').  2)a§  gemeinroeftgerm.  gelwa-  'gelb' 
au§  uorgenn.  ghelwo-  ift  mit  lat.  helvus  'grau= 
gelb'  nrüerroanbt;  bie  ibg.  2l?3.  ghel :  ghlö  ftecft 
audi  in  gr.  x^*^u-pöc  x^-ü-poc;  'grün,  gelb'  —  xXox] 
'övüncö',  afloo.  zelenü  'gelb,  grün',  lit.  zälias 
'grün'  (zelli  'grünen'),  ffr.  hari  'gelblid)'.  2^a= 
gu  ©alle,  @olb  unb  glüben. 

QJclb  ??.  ml)b.  al)b.  gelt  (t;  büS,  d  ift  ex-ft 
nl)b.)  9?.  9Jl.  '2?crgcltung,  Grfa§,  Ginfommen, 
SRente,  Sejablung,  Stillung,  @elb';  nbl.  geld 
'öclb' :  bie  Sebeutung  'SD^ittcl  jum  iöejablen,  ge= 
prägtee  @elb'  ift  oon  ben  angefül}r-ten  bie  jüngfte 
(ogl.  got.  gild  'Steuer,  3inö');  fic  fet)lt  ben  cnt= 
fpredicnben  25>orten  bcr  übrigen  3)ialeftc;  bafür 
got.  faihu  (f.  33ieb)  unb  skatts  (f.  Sdiag), 
anglf.  feoh  engl,  money.  2;agegcn  bebeutet  anglf. 
gild  '3?crgeltung,  ©rfaS,  Opfer'.  S.  gelten. 

ßClCflCn  5lbi.  3{bt).  ml)b.  gelegen  2(bj.  'bc= 
nad)bart,  gur  .öanb,  gufammenpaffcnb'  abi>.  gi- 
legan  'junödift,  ücrnumbt':  ^^art.  gu  giliganmlib. 
geligen.  —  öelegenbcit  J.  ml)b.  gelegenheit 
'2Irt   unb   2i>eifc   raie   etroae   liegt,   Stanb  bcr 


Tingc,  iöcfdiaffcnbcit'.  —  gclcgcntlidi  au§ 
mbb.  gelegenlich  mit  iungcm  t. 

(^clcnt  ^Jl.  mbb.  gelenke  9J.  'Iaille,58cugung, 
35erbeugung',  roogu  nbb.  gelenf,  gclcnfig 
Slbj.  nadi  mbb.  gelenke  'biegfam,  gcroanbt' 
(f.  Icnfeni.  2Bäl)rcnb  bai-  mbb.  gelenke  al3 
Äollcft.  gu  ml)b.  lanke  ben  'bicgfamcn,  fd)malen 
Öeib  giuifdicn  .sSüftc  unb  ^ruft'  meint,  alfo  glcidi= 
fam  bac-'  öclcnt  bc§  gangen  Äöriier&,  ift  bas  SBoxl 
im  9tbb.  auf  lebcs  ©lieb  übertragen:  gu  abb. 
lancha  hlancha  'Ä>üfte,  Öenbc'  1  barau»  audi  bie 
roman.  Sippe  unter  (Vlanfc),  mogu  audi  anorb. 
hlekkr  (engl,  link)  '©lieb  einer  Ätette'. 

(ijclitötcr  9c.  eine  crft  feit  bcm  13.  ^aln'l). 
(@crm.  20,  37)  nadimei&bare,  aber  frübcr  fdion 
uorauegufcgcnbe  2Ibleitung  gu  abb.  lehtar  'ma- 
trix,  Uterus';  ein  al)b.  *gilihtiri  =  mbb.  *ge- 
lihter  Ijat  urfprgl.  'Öefdiiüifter'  bebeutet  (pgl.  gr. 
übeXopöi;  '58ruber'  gu  be\cpO^  'uterus');  für  bicfe 
unbegcugtc  Sebeutung  entroicfeln  ftdi  fdion  im 
DJJittclaltcr  bie  53cbcutungcn  'Sippe,  J-amilic', 
bann  'ounft,  Stanb' ;  feit  bem  17.  ^abrb.  bringt 
bie  ücräditlidic  ^öcbeutung  burdi  ( roic  in  @  e  f  i  n  b  e  l 
unb  Sippfdiaft).  S^U'^  Siebenbürg,  beroabrt 
einen  Sicfler  ber  älteren  SBcbciüung,  inbem  fiebcn= 
bürg.  geUiltr  'ein  Stürf  oon  einem  '^-^aar'  bebeutet. 
SluffäÜig  ift  hü'c  baier.  glifter  'Öcliditer'  unb 
ficbcnbürg.  geläftr  roegcn  bc§  f. 

ßClingcit  oti^i.  mbb.  gelingen  al)b.  gilingan 
ft.  otra.  'Grfolg  babcn,  glücfen'  (mbb.  audi  lingen 
'glücfen,  üorroärtö  geben,  üorroärt§  fommen'  1 ; 
bagu  anglf.  lungor,  ai)ti.  lungar  'fdinctl'  au» 
porgerm.  bnghrö-,  roorauf  audi  hai'  gleidibeb. 
gr.  eXaoppöt;  binrocift;  bie  ibg.  SBg.  lengh  ilangh) 
erfennt  man  audi  in  ffr.  lailgh  rafnh  'fpiingen, 
üorroärtv.  fommen'.    S.  Icidit  unb  Sungc. 

ÖCÜen  otro.  mfib.  gellen  ahh.  gellan  ft. 
3tro.  'laut  tönen,  fdireicn'  =  nbl.  gillen,  anglf. 
gillan,  anorb.  gjalla  'ertönen':  gu  ber  gerin. 
2Bg.  gel  gal  'ertönen';  pgl.  9iaditigall. 

geloben  3*^.  mbb.  geloben  a[)t>.  gilobön 
(gu  loben):  eigtl.  'beipfliditen,  33eifatl  fdicnfcn'. 

t  öclfc  (V-  'Sdinafe'  ein  öftrcidi.  2Bort,  ieit 
bcm  15.  ^fi^)!!)-  f'egcugt. 

gelt  ,'^sntcrieft.  fdion  (al§  gelte)  im  14.  3nbrb. 
begeugt;  eigtl.  'foU  c§  gelten'?  al^  Gonjunctio 
^vröf.  gu  gelten. 

t  gelt  2Ibi.  'feine  SD^ildi  gebenb,  unfruditbar' 
mbb.  alib.  galt  =  anorb.  geldr.  afdiroeb.  galder 
in  gleidier  53ebeutung.  Tic  ältere  ahb.  ^orm 
gi-alt  beutet  auf  alt? 

t  öeltC  A.  mbb.  gelte  abb.  gellita  iy.  '0c= 
fäf5  für  rvlüffigfciten' ;  in  abb.  3eit  <t)gl.  anglf. 
gellet)  übcniommcn  aus  mlat.  galleta.  roogu  and) 
bie  roman.  Sippe  üon  gleidibeb.  frg.  jalet  galon. 


ge(ten 


—   140 


genefen 


gelten  otro.  luljb  gelten  al)b.  j;reltan  ft. 
3tiu.  ',uiriirf,^a(i(cn,  jalilcn,  foftcn,  lücrt  jcin,  r»cr= 
gelten,  entfdiäöigeii' ;  vc\l.  got.  us-,  fra-gildan 
'neviielien'  ( öasu  c|ot.  gild  unb  gilstr  3J.  'Steuer'  >, 
anorD.  gjalda  iafd)iüeb.  aud)  gialla  aue  cieviii. 
gel{)an?;  'beja()len',  anglf.  gildan  cuoil.  to  yield 
'nad)i3cben',  nbl.  gelden  'lucrt  fein,  foften',  Qiäd)f. 
geldan.  Jcr  gcmcingcrm.  Stamm  gel|).  bcfien 
J)  burd)  bQÄ  aidiiueb.  [ieu>iei'en  luirb,  aui-  üonicnn. 
gliel-t  ücvlaiiiit  (Sntlclimmii  füv  ajloo.  zt-da  'jalllc, 
büne'.  2ic  (^)ninbbcbcutiini;(  bcv  genn.  3\vvc  \\i 
'etiua'5  eritatten,  cntrid)teu';  bcf.  fdieint  cv  auf 
reliviiöfe  Cincr  bejoiicn  (baju  gr.  T^eo^  '%b-. 
gäbe*?  alttr.  gell  ''4-^fanb'?  ir.  gellaim  'oer^ 
n>red)c'?).  S.  @elb,  ©ilbc. 

@$elübbe  ^Jt.  iiihb.  gelübede  al)^.  gilubida 
^. :  311  geloben. 

t  Ü)el5c  J.  'gcfdiiiitteney  Sdiiucin'  ntl)b. 
geize  galze  al)b.  galza  -^  miovb.  g<)ltr,  engl, 
bial.  gilt  ilt  'üciid)nittene5  3d)Ricm'. 

©cma(ft  'ilf.  mhö.  gemach  )))l  ')i.  'Oütbe, 
ÜIBoblbcbagen,  '-öcnuemlidifett,  'i|3flcgc,  Ort  roo  man 
fid)  pflegt,  oimmer'  ahb.  gimah  ihh)  '53conem= 
liditcit,  isorteil';  öie  nbö.  ^cbcutung  finbct  fid) 
ciit  in  Der  flnij.  ;;eit  bcc-  9JIbb.;  ba^j  nl)b.  "HJ)']. 
gemadi  'bcauem'  beiuabrt  bie  ältere  ^cbeiitung, 
mbb.  gf-macli  abb.  gimah  (lih )  'bequem,  paffenb'; 
eigtl.  'suiammen  imnenb'  (ogl.  nnorb.  makr  'paf= 
fcnb';  f.  madicn).  Xam  gemäd)lid)  ml)b. 
gemechlirli  abb.  gimahÜhho  5IbD. 

&cmttti)t  'Ji.  mbb.  gemäht  (^lur.  gemehte) 
abb.  gimaht  ,^.  'ocugung^iglieb,  testiculi':  ^u 
nbb.  9JJad)t  (vg}.  nbl.  gemacht). 

Wemnbl  "l'i.  'Ji.  mbb.  gemahele  d)l.  '*^räu= 
tigam,  (^atte'  unb  gemahele  ^.  (febr  feiten  ^Ji.; 
fo  crft  bef.  feit  Vutben  '^öraut,  OJemablin'  iba^ 
^mininum  W  c  m  a  b  1  i  n  suerft  bei  Songoliu«i  1408 
Std)erc  *Jiad)i-id)ten  I,  2Sa);  nbb.  gimahalo  5)1 
'Bräutigam,  Watte'  — gimahaia(gimAlai'iyraut, 
Wattin':  eine  blof;  beutfdie  '-üilbung^u  gemeingcrm. 
mabia-  imorawv  mahia-)  'öffcntlid)e  'i^crfamm^ 
lung,ikMbanblung';ugl.got.ma{)riUniammlung, 
SDJarft'  i  Mm  ma|)ljan  'rebcn'  i,  anorb.  mal  '^Kebe' 
(nui'la  'rebcn' ),anglf.  ma'rtel  'i^crfammlung'  (ma- 
öolian  maelan  'rebcn'),  abb.  mahal  'i^erfamm^ 
lung,  Äontraft,  Gbcucrtrag*;  alfo  audi  ba<?  ju 
örunbc  liegenbe  'Jtomen  bat  nur  im  Teutfdi.  bie 
fre^ielle  '^e^icbung  ,ui  bcr  'i^crlobungc^oerbanblung 
in  Der  öffentlidien  i^erfammlung  uor  ber  t^oU-i- 
gcmcinbc  angenommen.    S.  ücrmäblen. 

(^cmälbc  'iL  mbb.  gema-lde  ^JJ.  (mit  bcr 
^Jiebenform  gema-le)  'J8ilb,  9)]alcrci';  fd)on  fiiät= 
abb.  gi'mälidi:  ju  malen. 

flcmä^  'Jlbü.  mbb.  gema?7,e  abb.  gimä;^^! 
5(Dj.  'angcmcffcn' :  ^u  meffen. 


gemein  'Hb'],  mbb.  gemeine  abb.  gimeini 
'sufammengebörig,  gemeinfam,  allgemein,  jur 
grotjen  93iaffc  gcbörig'  =  got.  gamains  *ge= 
meinfam,  gemeinfd)aftlid),  gemein,  unbeilig', 
anglf.  gemaene  engl,  mean  'gemein,  niebrig', 
nbl.  gemeen.  Ja§  gemeingcrm.  ga-maini-z  ftimmt 
al§  un)cnt)anbt  3u  gleid)bcb.  lat.  com-münis 
(für  com-moini-s;  ugl.  lat.  ünus  mit  got.  ains, 
iög.  oino-s).  2)a  'gemeinfam'  bie  ®runbbebeu= 
tung  ber  Sippe  ift,  fann  ilJeineib  (f.  bic^ii  mit 
feiner  altgcnn.  Siiipc  3unäd)ft  nid}t  oerroanbt 
fein. 

© emctn^jlflt?  9JL  in  ber  2.  .sSälfte  bcc-  IS.  ."^sabrb?. 
alsiÜberfetjung  bcö  engl,  common  place  auftretenb, 
mabtidieinlid)  1770  oon  üffiielanb  gebilbet;  Äant 
unb  Öeffing  fagcn  Wem  ein  ort.  6annic  Der= 
3eid)nct  ba-:-  von  "Jlbelung  nod)  getabclte  @e  = 
mciniilatj  mit  iklegen. 

©euife  3".  i"bb.  geme^e  abb.  (Wloff.  III  674^) 
gami^a  mit  bcr  ^tcbenform  mbb.  gam^  abb. 
*gamu^  (gam?)  501.;  ogl.  nod)  abb.  (Wloff.  III 
672ö'>)  gamicin  'ibex'.  ^^cntifd)  mit  bcr  laut= 
lid)  ücrmanbten  gleid)beb.  roman.  Sippe  (ital. 
camozza.  frj.  chamois.  fpan.  gamuza  dat.  bafür 
rupicapral  'Jütefter  iBeleg  für  bay  alpine  (ur= 
fprgl.  riitifd)c?)  iS>ort  alv>  lat.  camox  im  5.  ^^sabrb. 
im  Laterculus  bcsi  -^^olcminy  Siluiu«  (5)iud), 
.SöauptS  3fd)ft.  42,  168).  Ter  k-5(nlaut  im  lat.= 
roman.  2Bort  ift  älter  al§  ba^  g  im  I)b.  SQBort. 
Tic  abb.  ^--'Jlbleitung  in  abb.  gamii^  fd)eint  auf 
Umformung  nad)  abb.  hiru^  =  A^irfd)  3u  bc= 
rubcn. 

Wcmüfe  f.  'M  u  'J ;  ncmnt  unb  öiemüt  f.  Tl  u  t. 

T  ßen  $räp.  mbb.  gen:  9?cbenform  3U  gein 
gegen;  f.  gegen. 

flcnnn  %i>'\.  fpät  mbb.  (mb.)  nouwe  'forg-- 
fälttg,  genau',  n)03U  nouwe  genouwe  9tbo. 
'faum';  ugl.  nbl.  naauw  'genau,  pünftlid)'. 
®abrfd)einlid)  cin§  mit  anorb.  hnoggr,  anglf. 
hrieaw  'farg,  gci3ig'. 

gcncbm  f.  angcnebm. 

Oknernl  OJJ.  fd)on  im  Ki.  ,^\abrb.  bc3cugt  für 
fr3.  5)^ilitän)erbältniffc,  im  Einfang  be§  17.  ^abrl)§. 
aud)  auf  bcutfd)e  iserbältniffe  übertragen:  au§ 
fr3.  g^neral.  l'UegiftrieH  mirb  Wencral  allgc^ 
mein  feit  bem  Sprad);  ufiu.  l^crberber  1G44.  5Bon 
bcn  beiufd)en  .Hrieg'öfd)riftftellern  bietet  ^ron»-- 
pergcr  \")H  „(^eneral^Cbcrft",  d.  Iföallbaufen§ 
Hricgvinanual  KiHi  „Weneral,  ein  Aclbbcrr". 

flcncfcu  ;')tm.  mbb.  geni-sen  abb.  ginesan 
ft. ,  Itm.  'am  i^ebeit  bleiben,  gebcilt  luerbcn,  Icbenb 
baüon  fommcn,  aud)  pon  einem  ilinbe  entbunben 
lucrbcn'  =  got.  ganisan  'gcfunb,  errettet,  feiig 
luerbcn*;  anglf.  genesan,  afäd)f.  ginesan  'er= 
rettet  merbcn,  am  Ccben  bleiben';  baju  nbl.  ge- 


©entcf 


—    141 


gering 


nezen  'l)ct(cn,  cicfunb  inad)cu*.  I^'xc  c\cvm.  ft. 
93evbalit),v  ni's.  rooui  lulbvcn  mit  feiner  Sippe 
al§  (Vaftitio  ciebört,  flimint  ,^u  bev  ffv.  ©3.  nas 
'Uebcood  (leraiiiieben,  fid)  iiefedcn  311',  bcf.  ju  c\x'. 
v^o.uai  i2Bj.  vea-j  'suvüdtommcir  unb  vöct-toi; 
'4">cimfc()r*.  3hi§  bcm  (Senn,  ftoninit  afloü. 
gonizati  (goneznati)  'cvlöft  luerbcn'  unb  gonoziti 
'cdöfcn',iuo3ugonoziteljT'.sSci(anb'.  S.  nähten. 
©cnitf  ^1i.  inl)b.  genic  genicke  (a()b.  *gi- 
nicchi)  Ti.:  jn  l^tadcn  =  a()b.  nack,  ipojn 
anglf.  hnecca  eine  ablautenbc  9?ebenforin  mit  ö 
(«eitt-.  9,  16Ö)  mt 

genießen  3*'^.  ml)b.  genießen  aijb.  ginio^an 
ft.  3tiü-  neben  ml)b.  niesen  a[)b.  nio^an;  vc\[. 
got.  niutan  'an  ctiuaö  teilnedmcn'  —  ganiutan 
'fanticn'  (nuta  'J>-nnvicr,  Aifdicr'i,  anorb.  njöta 
'geniefjcn,  (Vvcitbe,  'Jhitjcn  babcn',  anglf.  neotan 
'nel)mcn,  gcbraud)en,  gcniet'icn',  nbl.  genieten, 
Qfäd)f.  niotan  'genicfjcn':  bic  ©nmbbcbentung 
bcr  ft.  ^Berbalmj.  germ.  nut  roar  'jum  ©ebraud) 
fid)  etmaÄ  nevfdiaffen',  bann  'ctm.  gebraiidien, 
genicncn,  ben  ^Jintjen  luopon  l)abcn';  f.  ^3ht^, 
^ticfuiuB.  Saju  ftimmt  al^'  nrpcraianbt  lit. 
naudä  '^Jiiigcn,  Grtrag'  —  pa-nustu  nudau 
-nüsti  'gclüften,  fid)  fcbncn  nad)'. 

©cnoffc  Tl.  m()b.  genö^  al)b.  ginö^  Wl.  = 
Qfäd)f.  ginöt.  anglf.  geneat,  nbl.  genoot:  eigtl. 
'roev  mit  einem  anbcrn  gcniefjt':  ju  genießen; 
ogl.  ©efclle  nnb  ©cfinbe.  SBegen  be§  2Bort= 
in()altö  pgl.  got.  gahlaiba  eigtl.  '53rotgcnofie' 
unb  ba^  nad)  einem  foId)cn  genii.  3)orbilb  ge= 
bilbete  fv5.  compagnon  au§  mlat.  companis  eigtl. 
'^rotgenoffe'. 

genug  3Ibi.  mbb.  genuoc  (g)  ai)b.  ginuog  = 
got.  ganOhs.  anglf.  genöh  engl,  enough,  nbl. 
genoeg.  afäd)f.  ginög:  5lblcitung  ju  einem  alt= 
germ.  -^M-äterito^^^räfen^  got.  ganali,  al)b.  ginah 
'e§  genügt';  ogl.  got.  ganaüha  '(Genüge',  al)b. 
ginuht  ml)b.  genuht  '©enüge';  auf  ml)b.  ge- 
nuhtsam  at)b.  ginuhtsam  'reid}lid),  au§reid)enb' 
berul)t  nl)b.  genugfam.  ^u  ber  ()ienn  ent= 
I)altenen  2i>3.  gernt.  noh  (ibg.  näkj  jieljt  man 
bie  ffr.  2Bj.  nac  'erTeid)en'  nnb  lat.  nancisci. 
(^cjjärf  f.  iöagage. 

®cr  Tl.  nad)  glcid)beb.  ml)b.  al)b.  ger  Tl. 
=  afäd)f.  ger,  anglf.  gär,  anorb.  geirr.  2)a§  r 
mut;  in  biefem  ©orte  auf  s  bentl)en,  roeil  bie 
norb.  jvorm  fonft  *gärr  ju  lauten  hätte.  @enn. 
*gaiza-  fterft  aud)  in  alten  Gigcnnamen  raie 
Chario-gaisus.  'lind)  tüirb  Taiao(;  yuiaov  al§ 
93e3eid)nung  be§  opeer§  bei  norbeurop.  ^ax- 
barcn  non  ^Ipolnbiny,  Siobor  u.  a.  erroäbnt.  2;ie 
S3ejcid)nung  tft  ed)t  germ.  (bod)  ogl.  aud)  altir. 
gae  anS'  *s:aiso  'Speer')  unb  ()at,  roie  ba^  Der= 


manbte  ©eifel  3eigt,  eigtl.  etroa  bic  33cbeutung 
'3d)aft,  Storf  (aly  2Burtroaffe)',  roesbalb  gr.  xaio? 
'.sSirtenftab'  unb  ffr.  ht^sas  ^IJ.  'öefd)on'  Dielleid)t 
ocrroanbt  finb.  2(lö  ©3.  gilt  ffr.  hi  'antreiben', 
roo3u  aud)  anglf.  gäd  engl,  goad  'Stccfeu'  ^= 
langobarb.  gaida  '^^ßfcilfpi^c'  (au»  ibg.  *ghai-ta). 
3}ic  altgcrm.  iöcnennung  ift  burd)  (Sntlcl)nung 
erft  Tüiebcr  in§  ^Jü)b.  eingeführt,  l)ielt  fid)  aber 
feit  alter  ocit  in  ben  ßigenuamen  ®erbert  (al)b. 
Ger-braht  eigtl.  'Spcerglän3enber'),  ®erl)arb 
(al)b.  Gerhart  'Spcerfül)n' ),  ©ertrub  lal)b. 
Gertrüt).  —  23gl.  ©el)rcn  unb  @cifel. 

gcrab  1  2(bi.  'burd)  imex  teilbar'  ml)b.  gerat 
al)b.  girad  'grabe'  (nur  oon  3af)len);  eigtl. 
'glcid)  3äl)lenb':  ju  got.  gara{)jan  '3äl)len'. 

gcrabe^  5(bi.  'in  einer  D^id)tung  gebenb' 
ml)b.  gerat  'fd)nell  bei  ber  .s>anb,  rafd),  geroanbt, 
frifd)  aufgciuad)fen,  grabe  unb  baburd)  lang':  bie 
53ebeutung  'flinf,  rafd)'  liegt  3U  @runbe;  pgt.  al)b. 
rado  (unb  rato  hrato)  'fd)neir  =  anglf.  rseSe 
(neben  hreede)  'fd)nell',  got.  ra|)s  'leid)t'.  2Siel= 
lcid)t  mit  9iab,  lat.  rota  urnenuanbt. 

(iJcrÖt  )}J.  m()b.  gersete  at)b.  giräti  ^J?.  ''}(uy= 
rüftung',  eigtl.  '53cratung,  ^vürforgc':  ÄoUeftiö 
ju  9t  at. 

geroum,  geräumig,  f.  9laum. 
■^   ©cräufcö   dl.  'Gingemeibe    gcfd)lad)teter 
3:iere'  3U  glcid)beb.  fpätmbb.  in-geriusche :  Ur= 
fpntng  bunfel. 

gerben  o^m.  ml)b.  gerwen  (garwen)  fd)ro. 
3tit).  'gar  mad)en,  bereiten,  surüften,  fleibcn, 
gerben':  SIbleitung  ju  gar  (f.  gar);  ahb.  gari- 
wen  (garawen  au§  *garwjan)  'bereit  mad)en', 
aber  aud)  fd)on  al)b.  ledergarawo  '(Serber'.  2)ie 
beutige  iöebeutung  fe^t  fid)  feit  etroa  13iX)  fcft 
ipgl.  @erm.  30,  37). 

gcretöt  3(bi.  ml)b.  gereht  at)b.  gireht  (greht) 
'rectus,  directus'  (nod)  nid)t  'justus')  =  got. 
garaihts  'gcredjt';  bafür  anglf.  rihtwis  (al)b. 
rehtwis)  'justus'  engl,  righteous.    S.  red)t. 

©crfalfe,  (Bierfalfe  Tl.  mbb.  gir-  gerfalke ; 
„92ame  be§  gröntcn,  im.  [)oi)m  9iorbcn  bcimifd)cn 
^agbfalfen,  cntlcl)tU  auö  norb.  geirfalke  'Speere 
falf ,  b.  l).  'Gbclfalfc'.  Gbenbaber  feit  bcm  12. 
5al)rb.  burd)  rl)einifd)c  33ermittlung  frä-  girfaut, 
ital.  gerfalco."  @.  «aift  (pgl.  Öaupt§  3fd)ft. 
27,  58). 

©eritöt  dl.  in  feiner  3)oppeIbcbcutung  fd)on 
mt)b.  gerihte  ))l.  '@erid)töPerfammlung,  Urteil, 
(Ser-id)t§barfcit'  unb  'angcrid)tcte  Speife';  ai]b. 
girihti  Di.  nur  in  bcr  erften  Jöcbcutung:  3U  red)t^. 
gering  2tbi.  eigtl.  'unbebeutenb,  unfd)roer' 
ml)b.  geringe  ringe  'Ieid}t  unb  fd)nell,  bebenbe, 
beouem,  unbebeutenb,  gering,  flein'  al)b.  ringi 


@erippe 


—   142 


©cfcfifec^t 


giringi  'kid)t' :  ein  fpejififcf)  bculjdi.  3lbi.,  ba^^ 
bcn  übrigen  genn.  Tialcften  fc[)lt;  gv.  piucpa 
mirb  nerglidien.  Tic  ^cbcutungj'cntnncfclung 
oon  'Icidn'  über  'unid)roev'  3u  'geinng'  erinnert 
an  flein. 

©cri^jpc  91.  im  17.  ^alvcl).  auffonuncnbe 
ÄoUcftinbilbnng  3n  9iiin'c,  icit  Stieler  1G91  gc= 
bndn.  i^ereinselt  im  17.  ^ßbrl).  bafür  glcid)beb. 
©criffel  13.  ^.  ftunU  über  ade  Äünfte  1G8,  12). 

flCrn  %bv.  ml)b.  jierne  al)b.  görno  3(bü.  3n 
bem  3lbi.  mlib.  a[)h.  gern  =  got.  gairns  in 
faihu-gairns  'babfüditig'  (ogl.  got.  gairnjan 
'begehren,  gelüflen,  oerlangcn' 1,  anorb.  gjarn 
'begierig',  onglf.  georn  'eifing',  nbl.  gaarne, 
afäd}i.  gem.  2;q3u  obne  bic  iiartisipialc  n-5lb= 
Icitung  abb.  m[)b.  ger  'begebrcnb,  t)cr(angenb' 
foroie  begebren  unb  03ier.  Tie  gcrm.  äi>3. 
g(T  (anc-  ibg.  gher)  'beftig  uerlangen'  miiditc  fid) 
mit  r-'2(blcitnng  einer  bebentnng-oDcrmanbte)!  2B3. 
gl  (ghT);  f.  ©icr,  öcicr.  Db  3n  bcr  ibg.  2B3. 
gher  bic  ffr.  SBj.  har-y  'gern  babcn'  ober  gr. 
xaipuu  ober  o§f.  hcriest  'er  roirb  rcoüen'  gebort, 
xfl  nnfidier. 

(Werfte  ^'y.  mbb.  mnbb.  görste  nbb.  anbb. 
gersta  iv.  =-  nbl.  gersl :  eine  ipe3ifiid)  bcntfdie 
i8e3eidinnng,  bcn  übrigen  Tialcftcn  fremb  (bntür 
anorb.  bygg  unb  barr,  angif.  berc  engl,  barley. 
got.  *baris  nad)  barizeins).  M]b.  gersta  an^ 
tjorgertn.  gh^rzdä-  ftimmt  nur  mit  bem  glcidibcb. 
lot.  hordeum  ianv  *horsdeum.  @rbf.  *glii;zdeyo- 
nQd)5öeitr.  S,  .Ö2:{).  Ör.  Kpierj  'öerfte'  ift  faum 
oermanbt.  5TJan  beutet  und)  einer  ibg.  2B3.  glirs 
'l'tarren'  dat.  horrcre  für  *lK)rsere.  ffr.  hi?i  'fid) 
fträubcn')  Werfte  alö  'Stad)lid}tc'  (rocgen  bcr 
2i[()renftad)eln  I. 

@crtc  ?(.  mbb.  gerte  abb.  garte  gartea  gerta 
55.  '5Rutc,  8njcig,  6tab*:  3(blcitung  3u  abb. 
ntbb.  gart  'JHutc,  Stab,  Stccfen'.  ^Tiefem  ent= 
Umdit  got.  gazds  (ogl.  .V>ort  gleid)  got.  buzds) 
'Stcrfcn*,  anorb.  gaddr  (engl,  goad  angIf.  gäd 
*Stad)c('  ift  urpcrmaubt ;  f.  Wer).  SBabrfdicin^ 
Hd)  ift  genn.  gazda-  abb.  gerla  —  anglf.  gerd 
gyrd  rcdren  *gaz(ljn)  mit  lat.  liasta  (ani-  ibg. 
ghazdbä  I  'Srecr*  uruermanbt.  (Sofijn  uerglcidit 
bcr  rocftgcrm.  SBortgnun'c  uielmcbr  aflou.  zrüdi. 
niff.  zcrd!  'Stange'. 

öcrurf)  9JJ.  mbb.  geruch  Tl.  'öcrud),  2)uft': 
ju  ricd)cn. 

Wcrürflt  l'i.  mbb.  gerüefte  (geruofte)  31 
'ba^?  ^Kufen,  Wcfdirci';  rlit  ftatt  ft  (f.  ruf  cm 
bcrnbt  auf  nbb.  (5intluf;  mic  in  fad)t  unb  bc^ 
rüditigt. 

flrruficn  ?)t\v.  mit  Umbeutung  nad)  'Muhe 
axK^  frübnbb.  geruodicn  mbb.  gfruorhen  abb. 
giruochan  'forgcn,  JHücffidU  nebmen  anV  fnibb. 


audi  'genebmigen,  gcroöbrcn').  (Intfpred)cnb 
afädif.  rökjan,  anglf.  r^can  amb  reccan.  it)orau§ 
engl,  to  reck  'fid)  fümmcrn,  forgcn'),  anorb. 
rd-kja  'forgcn  für  ctmae-'.  Sic  genn.  2B3.  rak 
ruk  crfdicint  nod)  in  abb.  raliha  '^Tiedicnfdiaft, 
9icbe';  ba3u  and)  rcdinen.  3luf5evbalb  bcö  @erm. 
ift  eine  ©3.  rag  in  oernianbter  ^cbcutung  nod) 
nid}t  gefunben. 

(i)crüft9l  mbb.  gerüste  al)b.  girusti  9c.  'iBor^ 
rid)tung,  ^itri^tuiHl.  5(ufbau,  Wefted,  iKüftung' 
3U  ruften,  rüsten,  lirustjan. 

flcfamt  5tbi.  mbb.  gesament  gesamnet  al)b. 
gisamanöt :  ^arti3ip  311  abb.  samanon  = 
fammeln. 

(ycftftöft  dl.  m()b.  geschefte  gescheffede  9i. 
'Wefdiöpf,  SBcrf,  Wcftalt,  3^efcbäftigung,'®efdiäft, 
5lngclcgcnbcit':  "Jlbflraftum  3u  fdiaffcn. 

(lcfd)Cbcn  ;Uni.  mbb.  geschehen  abb.  gisce- 
lian  ft.  otit). :  ein  fpciififd)  bcutfdic?  Sort  (mnbl. 
geschien,  nbl.  geschieden),  mie  audi  ba§>  3ugc= 
börige  (Vaftitio  fd)icfen.  £b  basu  got.  skewjan 
'geben'  mit  bcr  gcrm.  25>3.  skeh  (skehw  skgw) 
aiK-  skek,':fonnc  afloü.  skokü  'Sprung',  altir. 
*scuchim  'gcl)c  mcg,  vergebe'  geboren,  ift  un= 
fid)cr.    S.  Okfdiid)tc  unb  fd)irtcn. 

ocft^cit  umgebeutet  gef dient  'i(bi.  mbb.  ge- 
schide  3lbi.  'gcfd)cit,  fdilau':  3U  schiden,  ^tbm- 
form  3U  sclieiden,  f.  fdiciben. 

(iJcfd)id)tc  A:  mbb.  geschiht  abb.  gisciht  x^. 
'Greigni^i,  ßiifaü,  .öergang  einer  ij^cgcbenbeit, 
Sd)irtung'  (mbb.  and)  '^tngclcgcnbcit,  Sadic,  Jlrt 
unb  S5>cifc,  Sdiidit';  f.  Sdiid)t);  'Jlbflraftum  3U 
gef  dl  eben.  "Übnlidi  beruht  nbb.  Wcfrf)irf  auf 
mbb.  geschicke  9(.  'Gegebenheit,  Crbming,  Gil; 
bung,  Wcftab'  ak-  3(bftrattum  3U  nhb.  fdiicfcn. 
—  9ihb.  flcfd)i(ft  eigtl.  ''^^arti3ip,  mbb.  gescliicket 
'gcorbnet,  bereit,  fertig,  paffenb'  311  mbb.  schicken 
'anorbnen,  cinriditen'. 

Wcfrfjirr  9?.  mhb.  geschirre  ahb.  giscirri 
9t.  'Wcfd)irr,  Wcfön,  5Ii>crf3cug,  Werät'.  Tic  all^ 
gemeinere  'i^cbeutung  '®erf3cug  jcbcr  3lrt'  3cigt 
fid)  Jiod)  bcfonbei-'o  in  bem  crft  nhb.  anfdiirrcn 
'bem  'i^ferb  ba^?  9iicmcnnicrf  aidcgen'.  llrfpnntg 
bcJ  fonft  nid)t  befannten  Stammcc^  buufcl. 

rtcfrf)lad)t  3(bi.  mbb.  geslaht  abb.  gislaht 
'uiohlgcartct,  ebel  geartet';  un gef dil ad) t,  fd)on 
mbb.  ungesiaht  ahb.  ungislaht  'uncbcl,  niebrig'. 
Xa^n  nhb.  Wcfrf)Icd)t  9i.  mhb.  gestellte  ahb. 
gislatiti  9t.  'Wcfdilcdit,  Stamm,  Familie,  (5igcn= 
fdiaft*;  ogl.  ahb.  slahta  Ts:  'Wcfdilcdit,  Aamilie' 
nd)b.  slahte  '-Jlrt,  Ükrit)anbtfd)aft' ;  basii  ferner 
3d)lan  (3.  58.  9Hcnfdicnfd)lag)  bem  3(hb. 
9Jlbb.  nod)  fremb.  Sd)mierig  ift  bic  58c3iebnng 
biefer  Sippe  3U  fdilagen;  im  3lhb.  hat  slalian 
fdion  allein  bic  53ebcutung'nad)artcn,nad)fd)lagen' 


@efd)(inge 


143   — 


©ejpan 


(3. 58.  näh  den  fordorön  slahan  'bcn  93ovfaf)rcn 

nad)ax-tcn'),  bnfür  )vät  mtiö.  mich-slahen  u()b. 
nad)id)lav}cn.  irmlnidicinlidi  l)attc  int  ^dtiicrm. 
ba§  ft.  otui.  cimiial  bic  nid)t  mcl)v  bc5cutitc  53c: 
bcutuiui 'cijciuicn';  alib.  j^islaht  'iic)di(ad)t'  luärc 
baju  altcc'  to-'i}3avn3tp  (f.  falt,  traut,  laut) 
mit  ^cbcutuutv:->cmu)irf(uuii  lüic  bei  ilöuiii;  ügl. 
frj.  gentil  i^lcid)  lat.  gentilis. 

©cfdjHngc  ^Ji.  'Gincjcracibc'  cifltl.  'Sdilunb 
mit  3ubcliür'  also  geslinc  im  15.  3af)i"()-  (53cd), 
©cvrn.  2ii,  :^8)  bcjcuot:  ju  3d)Iunb  mit  ber 
9Jcbcm"onu  Sdilutuv  SBortbilbumi  mic  ®e  = 
filbe,  0)cl)äufc. 

(^cf(^ma((  )ßl.  mt)b.  gesmac;  j.  fd)mcrfcn. 
2)ic  übcvtracjcne  53cbcutuug,  bie  e§  nad)  bcm 
S^orgaugc  bc^  fpan.  gusto  (roonad)  aud)  ital. 
gusto,  fvj.  goiit)  crbielt,  begegnet  ocrcin3cIt  im 
17.  Qabrli.  !.v  '-ö-  i"  .s>arc-.börffcr§  AOilpflau^uuo; 
ber  .s>od)lüb(id)  fruditbviiujcnbcn  (ScfcOfdiaft  1051  \ 
bäufiflcr  feit  Iljomafiuv'  ^^rocivamm  IßsT,  aber 
im  2(nfanc5  bcc-'  18.  3ö')i'')'^-  i"  x^ol).  Ulr.  ilöniti§ 
'Untcrfudnmo  oom  guteu  @cid)macf'  (in  5(.  d. 
6ani^'  3d)riften  1727)  nod)  eingchcnb  ucrteibigt. 
3m  18.  3flf)i'fl-  finbet  fid)  oicif ad)  aud)  haS-^  bcm 
3tal.  cutlcbutc  gusto  —  bcf.  iu  ber  -^^brafe  „nad) 
gusto"  —  im  3)eutid)eu  fgebudit  bei  Spcranbcr 
1727,  öficri--  üon  @octl)c  gcbraudjt). 

©cfcftmctbc  ')i.  m()b.  gesmide  9?.  "SRetaü, 
3JtctaUi]crät,  metadcuc  SSaffcn,  Sd)mucf*,  al)b. 
gismidi  )}l.  'dJlctalV  ucben  iilcid)beb.  smida  Jy.: 
au§'  ber  im  Stltcjcnn.  ucvbrciteten  SBj.  smi  'in 
9)^cta(l  arbeiten',  roosu  auf;er  al)b.  smeidar'9)lctan= 
fünftler'  nodi  bie  unter  Sdimicb  bebanbcitc 
©ippc.  Ta]u  aud)  nod)  gcfcömciiiig  auv  mbb. 
gesmidec  'leid)t  ju  bearbeiten,  gcftaltbar'. 

OJcftömci^  9J.  mbb.  gesmei^e  9i. :  ^olleftiüum 
3u  £d)meiise  =  3d)mcif5tliege. 

öcftfto^  9i.  m()b.  gescho?  a()b.  gisco^  91 
'2BurTgefd)oü' 3U  )d)ie§cn;  baju  aud)  ©cf(tlüb 
m{)b.  geschütze  9i.  'Sd)icÜ3cug,  (5d)iet'in)affcn' 
als  Äoüeftio  ju  @eld)ot5. 

Öicfdiwobcr  9t.  im  16.  ^ai)xi).  entlel)nt 
au§  ital.  squadra;  trül)ener  33eleg  .s>.  ^Bnftcter 
1532  Grnftl.  53erid)t  3.  47 ;  bann  aud)  in  oct= 
tungen  lun  1550  (3.  ^.  1547  33on  SLRargcjraff 
2llbrcd)t  o.  ^ranbenburcj  331.  l'';  1554  9ieroe 
Leitung  «I.  11^). 

gcfd&ttjctge  Äoniunftion,  eigtl.  mit  ju  cr= 
gänjenbcm  3ubjcft  Md)  id)n)cigc  bauon  ftill'  ufro. 
—  gcf(^Qictgcn  al§  Ivaftitio  ju  fd)it)cigen  au§ 
m()b.  gesweigen  at)b.  gisweigen  'jum  Sd)iuei= 
gen  bringen' ;  j.  i  di  m  e i  g  e  n. 

gcff^winti  mbb.  geswinde  'id)nell,  ungei'tüm'; 
bafür  älter  nl)b.  nodi  id)n)inbc  ml)b.  swinde 
(swinti  'gemaltig',  itarf,  id)nefl'.    !^sm  ^(bb.  feblt 


ba^  Slbj.  (bod)  Amalswind  Adalsvvind  al§  ©tgen= 

namen  bezeugt  ^  Tie  ©runbbebcutung  ift  'ftarf; 
bie  ^cbcutungsentandlung  nadi  'id)ncir  ent= 
Ün-id)t  ber  uon  balb;  got.  s\vin{)s  '[tarf,  fräf= 
tig,  gefunb',  anorb.  svinnr  'üerftänbig',  anglj. 
swiö  'ftarf,  t)cftig'  geigen  ücridncbcne  $yaina= 
tionen  ber  ©runbbebeutung.  Ser  Uxiprung  bcv 
3ippe  ift  bunfel;  33e3iel)ung  ju  gefunb  jii)ei= 
felbaft. 

ÖJcfrfjloiftcr  $lur.  (uercinjelt  9teutr.  3ing. 
bei  Öciling  unb  ©oetbc)  mbb.  geswister  ige- 
swisterde )  X^lxn:  '@eid)n)iftent' ;  al)b.  anbb.  gi- 
swester  ^^lur.  bebeutet  nur  crft  '3d)rocftcrn',  iric 
abb.  gibruoder 'iörübcr'  unter  ©ebrüber.  Xa& 
urfpvünglid)e  ©ort  für  '@cfd)n)ifter'  f.  uiUer 
@elid)ter. 

(^cfdjwnlft  ?\:  mbb. geswulst  gu  fd)ra eilen. 

©cfcfiwür  9i.  mbb.  geswer  9L  °@efd)tt)üv' 
JU  fd) mären. 

©cfcÜc  d)l.  mbb.  geselle  ai)b.  gisello  älter 
giselljo  eigtl.  '3aalgenoffe,  .s?au§genoffc'  bann 
allgemein  '©efäbilc,  Jrcunb'  (im  fpäten  9Jlbb. 
aud)  'i>anbmerf»gefeüe') :  ju  3 aal.  Xavon 
abgeleitet  mbb.  gesellec  'jugefellt,  ocrbunben' 
=  gef ellig;  mbb.  gesellecheit  '3.^erbältni§  al§ 
©efelle' ;  mbb.  gesellen  'oereinigen,  uerbinben', 
nl)b.  gef  eilen.  ÜBegen  ber  53ebcutung  oon  gc  = 
in  ©efelle  ugl.  ©efäbvte  unb  ©efinbc. 

05efcö  9i.  mbb.  gesetze,  monebcn  in  glcid)er 
Sebeutung  mbb.  gesetzede  abb.  gisezzida  J. : 
3U  fe^en,  n)ol)er  aud)  3a§ung.  —  ©cfit^t 
9Z.  mbb.  gesiht  aiib.  gisiht  ^■.  'ba^  Seben, 
2(nblid,  Iraum,  ®efid)t  al§  3inn'  ju  fcben. 
—  ®efim§  f.  3im§. 

©cfittbc  9?.  mbb.  gesinde  al)b.  gisindi  9i. 
'Dieifegefolge,  ftrieg&gcfolgfd)aft' :  itolleftio  gu 
ntbb.  gesint  (d)  abb.  gisind  '©efolgemann'  eigtl. 
'mer  einen  sind  mit  mad)t':  ju  al)b.  sind  9JJ. 
'JReife,  ixereSjug'  =  anglf.  si5  'Dieifc'  (anglf. 
gesi|) '  ©efäbrte,  (Vabr-tgenoffc'),got.  sinj)s  'Öang' 
(gasinpa  '9ieifcgcfäbrte').  Tem  altgenn.  sinj)a- 
(au§i  rorgenn.  sento-)  entfpridit  im  2Iltir.  set 
°3ßeg'.    3.  fenben  unb  f innen. 

©cfinbcl  9i.  eigtl.  Timinutio  ju  ©efinbe 
unb  gteid)beb.  biermit  nod)  bei  Sutber  gebraud)!; 
ältere  9tebenfoxTn  be§  1G./17.  ^ai)xi}^.  @cfinb= 
lin  (=lein).  3n  ber  t)eutigcn  Jöebeutung  be= 
Dorjugte  bas,  16.17.  3al)rb.  C"^ubclmann§  = 
gcfinb(lcin)  unb  Sumpcngcfinb(lein);  3tie= 
Icr  1G91  bat  ®efinb(ein.  ©efinbel  in  ber 
je^igen  pform  unb  33ebcutung  be'-'rid)t  crft  im 
18.  3abrb-  (ücrcinäclt  Sumpcngcfinbcl  1668 
33agantenbofpitaI  A  108). 

ÖJcfpon  9Ji.  '©cfäbitc'  mbb.  gespan:  eigtl. 
roobr9Md)bruber'  ju  span-  in   3panferfcl 


©ejpenft 


144   — 


©etnanb 


ügl.   got.    gajukö    'öcnoffc'    ciijtl.    'ÜJlitange^ 
frannter'. 

öcf<)cnft  9i.  mlib.  gespenste  9i.  (gespenst 
gespanst  Jv.)  'Socfuiiii,  5BcvIocfinui,  tcuf[ijdic§ 
Iniobilb,  ©cfpcnU'  al)b.  gispanst  Ts-  'C'ocfuno'; 
Ic^terc  ^cbcutunii  ift  bic  miiirüniilid)c,  ba  ®  c  = 
U^enft  ('].  midi  ab--,  rotbcvf pcnftiai  feiner 
tVonn  nadi  33erbalnbitrottinn  311  einem  altiievm. 
spanan  'locfen,  rcijen'  —  ml)b.  spancn  lüiil.  iiv- 
aitdw). 

öcft  f.  0iidit. 

Wcftnbc  lli.  nil)b.  gestat  (d)  9?.  'Ufer,  ®e= 
ftabc*;  Dill.  Stäben. 

flcftolt  ^Ibj.  in  iuol)UuÜa(t  —  ungcftalt; 
ügl.  idion  mlib.  ungestalt  al)b.  ungistalt  'vet-- 
unfloltet,  hänlid)'  —  nil)b.  wolgestalt  (wol  ge- 
stellet): 'iJL^nrtijip  ^n  nibb.  stellen.  ba&  and)  'c\c^ 
ftaltcn,  niadicn,  uodbrini'icn,  ovbncn'  bebenten 
fann.  —  Ta^i  Wcftnlt  ?>■  nibb.  gestalt  (a[]i>. 
♦gistalt  I  ,>.  'Weltall,  ^hivielicn,  i8cidiaffenl)cit' : 
bei  bcni  üerbälini>cMiiäf>ii,i  fiuiten  'Jlnftvctcn  bC'j 
SBortcö  (erft  feit  ^In^iiang  be§  IH.  3al)rb§.)  tann 
©cflalt  alö  A-okiennui  an§  ber  alten  ;]nfammen= 
fe^niui  a[]'ö.  ungistalt  inl)b.  ungestalt  ?(bi.  'üer^ 
nnftaltet'  eniftanben  fein. 

gcftattcit  ;')tn).  nil}b.  gestaten  a[)ii.  gistatön 
fd)n).  ;-]tiu.  'iieiuäbren,  iieflatten';  moljl  3nnäd)ft 
jn  ai)t>.  slata  jy.  \]iinfti(";e  t^elegcnbeit'  (lueitevey 
unter  ©tatti. 

flCftcljcn  otlt).  m[)b.  gesten  gestan  a()b.  gistän 
ft.  otni.  'fteben  bleiben,  beiftel)en,  jngeftebcn, 
betenneu';  ba3u  nl)b.  vuitänbiji,  Weftänbiiic-. 
£.  ftel)eu. 

ncftcrn  'Jlbo.  (in  bcu  nl)b.  dJla.  uielfad)  biird) 
näditen  uevbrdiuitj  nil)b.  gi-slern  (gester;  al)b. 
gestaron  (gestre;  'ilhv.  =  auc^lf.  geostra  gis- 
trandieg  cufll.  yesterday,  ubi.  gisteren  'fleftem'. 
2)aueben  mit  abmeidienber  53ebeutnnji  ai)t>. 
egestern  'übernioriieu'  uinb  'uorrteftcrn' ) ;  ent^ 
fpred)enb  j^ot.  gistradagis  'monien',  anorb.  igii-r 
'morgen,  gellern' :  orfcnbar  balle  baö  Wrunbmorl 
bie  Toppclbcbentung  'morgen'  nnb  'geücrn'  (eigtl. 
'am  anbern  Jage  uou  heute  ane  gered)net'); 
äßort  unb  ^-öegrift  finb  altibg.;  ugl.  ftr.  Iiyas 
(hiäs)  'öcftcru',  gr.  x6^<;,  lat.  lieri  (für  *lijesi?); 
ghy6s  ghies  ift  bic  Urform,  barauy  mit  'Jlblei^ 
tunfl  tru-  ghistro-  ghyestro-  (got.  gistra-).  ,^nr 
beute  unb  morgen  (iai.  fias.  ffr.  <,väsj  feblt 
eine  gicid)  verbreitete  SBortbilbung. 

Okftirn  \.  Stern.  Wcftöbcr  f.  itobcrn. 
—   Wcftrnud)   f.   Strand).  WcftrüpD   f. 

ftruppig.  —  (VJcftüt  f.  Stute. 

ncfuub  'Jlbi.  mbb.  gesunl  (di  abb.  gisunt  (t); 
bancben  mbb.  gesunt  abb.  gisunt  Tl.  '(S)efunb= 
Ijcif  =  anglf.  gesund  engl,  sound  'gefnnb',  nbl. 


gezond,  afinef.  sund.  2)em  Cftgenn.  ift  ba§ 
2Bort  frcmb.  onffl"ii"c»bang  mit  lat.  sänus 
'gefnnb'  ift  lantlid)  fo  gut  möglid)  luic  fold)er 
mit  gefd)annb. 

ÖJctrcibc  9f.  ml)b.  getregcde  'i)i.  'alle^  iua§ 
getragen  lüirb,  ÄIcibung,  ©epäcf ;  lua^  ber  Grb= 
boben  trtigt  (ißlumen,  ©rae^),  ^obenertrag,  ®e= 
treibe',  fd)on  fpät  abb.  (11.  3öbvb-)  gilregidi 
l1t.  'Ertrag,  Ginfünf tc,  53efit?'.  2)ie  nbb.  i8e= 
bentnng  tritt  im  14.  ^urbrl).  in  Ü}]itlclbeutfd)lanb 
auf  nnb  ift  bei  ^utbcr  geläufig,  glcid)3ciiig  aber 
beut  Cbcrbcutfd).  uod)  fremb,  unc  bcnn  bie  oberb. 
^ibclgloffare  1522  ff.  2utber§  ©etrcibc  mit 
„ilorn,  (S"i'itd)t"  crflären. 

getreu  =  treu.  —  flctroft  gu  tröftcu. 

(iicDattcr  9JI.  m()b.  gevatere  ai)i>.  gifatero 
'gcifllid)cr  IKitmUcr,  ©cuattcr' :  l1(ad)bilbung  be§ 
fird)enlat.  compaler  (uiorau'?  cnilcbnt  anglf. 
cunipa'der  ''4^atc').  2}arnad)  fd)uf  man  iüeitcr= 
bin  abb.  gifatera  mbb.  gevatere  ^•.  '@c= 
üatterin,'4^atiir.  3?gl.@ote,'jifetter  unb^^ate. 

geiualjr  5(bi.  mbb.  gewar  abb.  afäd)f.  giwar 
'bcad)tenb,  aufmcrt'fam,  beobad)tcnb;  gciüal)r 
merbeu  alfo  eigtl.  'ad)tfam  luerbcn,  beobad)tenb 
mcrben',  fo  fd)on  mbb.  gewar  werden  abb.  giwar 
werdan  =  afcübf.  giwar  weröan;  ugl.  nbl. 
gewaar,  engl,  aware  'genmbr'.  Saju  ml)b. 
gewar  A-.  "i}luffid)t,  Cbbut*  —  gewarsame  '5luf= 
fid)t,  Sid)erbeit'  =  ßjeiunljrfani.  —  gcHjafjrcn 
,^)tn).  fpätmbb.  gewarn  'geiuabr  werben' :  3lblei= 
tuug  an-j  bem  3(bi.  S.  w  a  b r  n e  b  m e  n ,  lü a b  r  c u. 

flctunbren  ;-)tm.  mbb.  gewürn  abb.  giweren 
'gcuuibrcn,  .uigcftobcn,  Iciflcn  sablen,  ©eiuäbr 
Iciftcn'  neben  gleid)bcb.  mbb.  wenn  abb.  weren; 
entfpred)cnb  africf.  wcra  'Wemäbr  leiftcn'.  5ln§ 
bem  abb.  ^^^artijip  werento  '©euuibrleiftenber' 
rourbe  bie  roman.  Sippe  uou  ital.  guarento  nnb 
frj.  garant  '03eiüäbrömanu'  übernommen  (baju 
fr^.  garanlir,  ital.  guarenlire  'geiudbrleiften', 
luorauvubb.  (SJarantie,  engl.  Warrant  '0)en)äbr, 
ii^o[lmad)t').  Ter  lUtfammenbang  bec-  altgcrm. 
fdnu.  'i^crbalftaminey  wi-rai-  'jugeflcben'  mit 
auüergerm.  ^Borten  ift  uod)  nid)t  ermittelt;  inel= 
leid)t  ift  ir.  feraim  'id)  gebe'  oeriuanbt. 

Gewalt  iy.  mbb.  gewalt  9Jl(^.  a^b.  giwalt 
yR  A. :  311  )u  a  1 1  e  n : 

Wetuanb  Vi.  mbb.  gewant  (d)  9i.  'Älcibung, 
J){üftuug,  .HIcibcrftoff,  '^eng'  lan  bie  le^tere  53e= 
beutung  fd)licnt  fid)  nbb.  Weiuaubbauö  au); 
al)b.  nur  in  ber  fpätabb.  bc3eugten  oufammeu= 
fe^uug  badagiwanl  (t)  'vestis  niulatoria'.  2)a§ 
altere  2Bort  für  '0)eiüaub'  ift  mbb.  gewsele  abb. 
giwäti  neben  abb.  mbb.  wat.  2(l)b.  giwant 
fommt  ali?  'iBcnbung,  SBinbung'  uor,  unb  biefc 
ißebeutnng  ('Umbülluug')  liegt  ber   Scbeutung 


geirnnbt 


—   145 


hiebet 


'Älcibuitcf  lu  Ohuiibc;  ücjl.  (at.  toga  ju  tegere 
'bebccfcn';  j.  luinbcn. 

ßcttianbt  '^^artijip  311  lucnbcn. 

gctuärtig  Ht)'\.  m()b.  gewertec  'aditliabcnb, 
bienflbercit' :  311  inl)b.  gewarten  'fid)  bereit  ()alten, 
fdiaucnb  bcobaditen,  um  311  einem  S^ienft,  (Sm= 
;ifantic  11.  bviil.  bereit  311  fein';  f.  juartcu. 

©ctüc^r  llc.  mbb.  gewer  J.  9f.  '3Be()r,  33cr= 
teibiciuiui,  2Bc()r,  2Baffc';  ld)on  ai)i).  giwer  yi. 
'SBaffe,  Stadler  —  weri  5-  '©cbugroebr,  33er= 
tcibiiiuiiivöinitter :  311  rocbren. 

@cö)cil)  31.  (53elct3:  6i)r.  (5iianc3cubcrci  1560 
3agtcufcl  ?c  11^)  mbb.  gewige  (hirzgewigej  9i; 
al)b.  fcblt  bic  CS-ntHnxdmnc5 ;  ogl.  nbl.  gewicht 
yi.  '.VMiidiiiemeib',  rD03U  frübnbb.  @etütd)t 
(1587  (Vnuftbud),  S.  76,  ,'öorrtbilicr.  II  25)  — 
©ciuiditc.  Tian  3icl)t  bie  Sippe  meift  311  ber 
germ.  2B3.  wTg  'fämpfcn'  (f.  unter  SB  ei  g  an  b); 
©etüeib  roärc  bann  al§  SBaffe  be§  i'^irft^eS 
aufgefaßt.    Tftreid).  bafür  ©eftamb. 

©cttJcrbc  dl.  au§  mbb.  gewerbe  '>R.  'Jbätig= 
feit,  ©cfdicift':  3U  raerbcn. 

t  (ijctoitöti  'lt.  '(Seiueil)'  f.  ©eroeib. 

(^Ctvidit^  '*.)?.  'pondus'  mbb.  gewiht  gewiht, 
9J.;  abb.  *giwilit  (JLscrbalabftraftum  3U  lyicgcn) 
=  anglf.  gewiht  engt,  weight,  nbl.  gewigt, 
anorb.  vsett. 

ßeujtegt  2(bi.  crft  nbb.,  eigtl.  ^artijtp  gu 
roicgen  (bte  SBicgc),  alfo  „in  etroaS  geroiegt" 
glcid)  'cr3ogen,  grof;  gemorben  in  ctroas'. 

gewinnen  otin.  mbb.  gewinnen  abb.  giwin- 
nan  "burd)  '^(rbeit,  93Uibc,  Sieg  mo3u  gelangen, 
etroay  ertrerben,  liegen,  befommen'  neben  mbb. 
winnen  abb.  winnan  'fid)  abarbeiten,  ftreiten' 
=  got.  winnan  (gawinnan)  '(ciben,  Sd)mer3 
empfinben,  fid)  plagen',  anorb.  vinna  'arbeiten, 
Iciften,  gerainnen',  anglf.  winnan  'ftreiten,  fid) 
abmüben'  engl,  to  win  'gerainnen',  nbl.  ge- 
winnen. 2;ie  ©runbbcbcutung  ber  germ.  25?3. 
winn  tft  'mübepoll  arbeiten'  (bef.  gern  pon  ber 
Äampfegarbeit  gebraud)tL  Cb  3ur  fclben  Söj. 
aud)  abb.  wini,  anglf.  wine  'Jreunb'  unb  nbb. 
Sßonne  gebort;  tft  sroeifclbaft;  bodi  seigt  bie 
uroerroanbtc  ffr.  2B3.  van  bie  53ebeutungcn  'fid) 
pcrfdiaffen,  erlangen,  roo3u  pcrbeifcn,  befiegen' 
unb  'gern  [jabcn,  I)olb  fein'. 

©ettJtffen  ^?f.  mbb.  gewi^^en  J.  yi.  'iiennt= 
ni§,  Äunbe,  9Jtitraiffenfdiaft,  inneres  33eroumfein, 
©eroiffen',  fd)on  abb.  giwi^^ani  J.  '©eroiffen' 
(nbl.  geweten):  raabrfd)einlid)  3iad)bilbung  oon 
lat.  conscientia  (beutfd)  ge  =  lat.  con  roie  in 
©eoatter;  ügl.  aud)  barmbcrsig);  bafür 
got.  midwissei.  2Ibb.  giwi^^ani  gebort  3unädift 
3U  raiffen  abb.  wi^^an. 

gettJift  2Ibi.   2lbp.   mbb.  gewis  (ss;  ülbj.  — 

Stuge,  Gtt)moIogttcf)e§  SBörtcröucf).  6.  Sliifl. 


gewisse  5(bp.  abb.  giwisissj^lbj.  —  giwisso^lbo. 
*gerait3,  fidjer,  juperldffig';  entfprcd)cnb  nbl.  wis 
gewis;  got.  nur  in  unwisa-  (perfdnneben  für 
'unwissa-)  'ungeroitj'.  2)a§  altgerm.  wissa- 
(gawissa-)  ift  oltc§  ^artisip  3u  bem  ^räter.= 
^räf.  got.  witan,  abb.  wi^^an  (f.  raiffen i,  au§ 
witta-  widto-  ('311  ber  ibg.  2B3.  wid).  SBegen 
ber  '^U-ägnan3  ber  ^Bebeutung  'raay  abo  fid)er  ge= 
raunt  rairb'  für  'raay  geraufjt  rairb'  pgl.  laut 
eigtl.  'raa^v  gebort  rairb'. 

öiewitter  Ti.  mbb.  gewitere  abb.  giwitiri 
afäd)f.  giwidiri  'Unroetter':  Äolleftiüum  3U 
SBetter.  2;ie  nbb.  Sebeutung  feblt  bem  3lbb. 
TH)b.  n  d);  abb.  giwitiri  fann  aud)  '.söagel'  be= 
beuten. 

gewogen  2lbi.  mbb.  gewegen  'geraidjtig, 
geroogen':  eigtl.  ':|3arti3ip  3U  mbb.  gewogen  '@c- 
raid)t  baben,  angemcffen  fein,  bclfcn',  f.  raägen. 

gewönnen  otiü-  mi-jb.  gewenen  abb.  gi- 
wennan  C^mt.  giwenita)  =  nbl.  gewennen, 
anglf.  gewennan,  anorb.  venja  (got.  *wanjan) 
'gcroöbnen':  'Jlbleitung  au?-'  einem  alten  5lbi.  refp. 
'^artijip  wana-  'gcraobnt'  (anorb.  vann:  bafür 
tr'at  meift  eine  ';)iebcnform  ein,  bereu  legter  3(u§= 
läufer  gerooljHt  ift-  ^bb.  giwon  mt)b.  gewon, 
barau§  nbb.  mit  angefügtem  Sental  (f.  501  onb, 
Öabid)t)  gcraobnt,  bocb  obne  t  nod)  @e  = 
raobnbeit,  geraöbnlid).  Saju  abb.  giwona 
mbb.  gewone  (gewan)  '©eraobnbcit';  roeitere§ 
unter  raobnen. 

&idit  Jy'^l.  mbb.  giht  3^J-.  (meift  ba§  M-^ 
Icltip  gegihte  dt)  '@id)t,  oudungen,  Krämpfe' 
a{)b.  *gihido  3u  permuten  nad)  anglf.  gihSa  Tl. 
'ölieberläbmung'  (biefe  bemale  3tbleitung  -ido 
ift  bei  abb.  5lranfbeit»be3eid)nungen  bäufig;  ogl. 
aud)  £">uften).  ©ine  SBmielfilbc  gih  ift  fonft 
nid)t  3u  belegen,  ibre  ©runbbebeutung  unflar. 

t  gtrffen  otra.  mbb.  giksen  (geksen)  abb. 
giccha^^en :  auö  einer  onomatopoietifd)cn  2B3.  gik 
mit  ^tcratipfuffiy  sen   (abb.  a^^en  azzen). 

©iebeli  931.  mbb.  gibel  ai)i).  gibil  m.  = 
nbl.  gevel,  anorb.  gafl  '©iebel',  got.  gibla  dJl. 
'oinne'.  Xa?>  ai]'!).  3Boit  bebeiüet  '^orberfeite' 
(3.  53.  ber  Stiftöbütte)  foraie  'bic  -^Jolc',  fo  ha^ 
'dutjeiltcy  Gnbc'  al§  ©runbbebeutung  roabr= 
fd)einlidi  ift.  i^ermutlid)  liegt  aber  eine  Über= 
tragung  be»  33egriffcy  uor:  mbb.  gebel  ai)'b. 
gebal  Tl.  'Sd)äbcl,  Äopf  (abb.  gibilla  Jy. 
'Sdjäbcl'j  nad)  Jicf  2Bb.  I*  415  pexTuaubt  mit 
gr.  KeqpaXri  'Ä'opf  (@rbf.  bapon  unb  pon 
©icbel  ibg.  ghebhalä) ;  ©icbcl  alfo  eigtl.  raobi 
'topf  ? 

&kbct-,  ©ieben  9J?. 'Steinfaraufdje'  mi)b. 
*gübe  ü[)b.  guva  (*gubio)  au§  lot.  gobio,  raogu 
nad)  @.  33aift  aud)  frj.  gibel. 

19 


©ienmufcf)e( 


146 


glatt 


OJicnmufcftcI  a:  3u  in[)D.  ginen  (gienen)  al)b. 
ginen  \jät)ncn,  öoe  3}Jaul  auffpciTcn';  bic»  ift 
abcjcleitct  au'S  einer  altgenn.  2B}.  g!  (ibg.  ghij 
unter  gä()ncn. 

©tcr  d-  m[)b.  gir  (ger)  a()b.  giri  J^.  'iBcgcfjren, 
SBcgicrbc':  ^Ibftraftum  311  einem  5lbi.  a()b.  ger 
giri  ml)b.  ger  gir  'bcc3cl)renb,  ucvlaniicnb';  bic» 
gei)ört  ju  bcr  unter  iiern  bclianbeltcn  35?3.  ger 
(ibg.  gher).  —  ßinc  anbcre  3(bftraftbilbung  bnju 
i)t  nl)b.  ©ierbc  (^öegierbe)  mbb.  girde  al)b. 
girida  5-  ("i)!-  begeerte).  \yüv  i>a'^  ältere  5lbi. 
ml^b,  gir  ger  ^aben  roir  je^t  nur  nodi  gierig 
mfjb.  girec  Q()b.  girig  'begierig'. 

fltCHcn  otnj.  nil)b.  gießen  al)h.  gio^an  ft.  3ttt). 
'gießen,  9JIetaü  gienen,  au^gienen,  ucrgief;en, 
ftrömen'  —  got.  giutan  'gief;en'  (anorb.  gjöta 
'3ungc  luerfen,  mit  bcn  'fingen  blin3cln',i,  anglf. 
geotan,  nb(.  gieten;  eine  gemcingerm.  ft.  33cr= 
baircj.  gut  au!5  uorgerm.  ghud,  luober  aud)  bie 
lat.  2Ö3.  fud  in  fundo  'giefje'.  S^ermanbt  mit 
ber  glcidibeb.  2D3.  glm  in  gr.  x^iw  xö,"«,  ffr. 
2B3.  hu   'oincrn*. 

öift  in  ilJlitgift  —  iörautgift  a.  mbb. 
al}t>.  gift  'C^3abe,  3d)cnfung':  iycrbülnomcn  ju 
geben  (got.  gifts,  engl.  gift).  —  C^ift  Ti.  in  ber 
33cbeiUung  'virus*  ift  ba&felbe  SBort  (raegen  ber 
Scbcutung^entmidlung  ugl.  fr3.  poison  qu§  lat. 
potio  jiotionem  'Irunt');  fd)on  ml)b.  al)b.  gift 
5.  i^Ji.  ift  t)a-i  2l'oii  in  bicfcr  5^cbcutung  mefent= 
lid)  im  '3ct)b.),  ubl.  gift:  bafür  got.  lubja  'öift' 
(al)b.  luppi  ml)b.  liippe  'C^ift').  2)ie  gemcinibg. 
Scjeidmung  für  'C^ift'  (ffr.  visa-,  lat.  virus,  gr. 
toqibat  fid)imOicrm.nid)t  erbalten; f.  uermefen. 

ötßcrl  ÜJl.  eigtl.  ein  öftreid).,  3uiifd)en  üraun 
unb  (^nnv  üblidicv  Xialcttmort  für  '.s>al)n' ;  ogl. 
©octel  unb  ;)fd)ft.  f.  b.  b.  llntcrr.  S,  541. 

t  ©übe  ,'v.  ml)b.  gilwe  a[)i).  giliwi  (gelawij 
'\y.:  'Jlbflraft  3U  gelb  (got.  *gil\vei  ,^u  *gil\va-). 

öilbc  A-.  erft  nl)b.,  aii<-  gleid)beb.  ubl.  gild; 
cntfpredienb  anorb.  gilde  'C^ilbe'  (feit  bcr  jtueitcn 
^pälftc  bcy  11.  l^sabrbi?.),  mittelcngl.  gilde  engl, 
giiild  'Wilbc':  bie  C^runbbcbeutung  beö  juerft  im 
9iorb.  al»  'Wilbe*  auftretcnbcn  JBortcy  ift  'Ctncr, 
Cpfcrfdnnauy,  Aeftuciiainmlung,  gcfd)loffenc  C^c^ 
feüfdiaft'  (mnbl.  gliilde  bebeutet  aud)  'gcmcinfamc 
3)labl3cit'):  3U  gelten  (im  Sinne  uon  'oiifcrn' 
im  5lidd)i.  gi'klan  unb  im  '.Jlnglf.  giUlani. 

Ü)tni4)cl  'DJ.'iMutnuf  i  bafür  fdiauib.  goll,  lueft^ 
tl)üring.  ly  wix  \i  n  m  i  di,  bei  ,Sel)ncr  1 G22  Nomencl. 
270  „Siiüd)  ober  C^ümpel")  axK"  gleid)beb.  fpätnibb. 
gümpel;  im^JJbb.  übeilragcu  'einfältiger  DJJenfd)'. 
2)ll)b.  glimpel  gel)ört  3U  guinpel  '3;n-iugcn, 
Sd}crj',  lueiter  3U  gmnpen  'büpfcn';  babcr  mbb. 
gumpelman  i''}})[nx.  gurnpelliulf)  unb  gumpel- 
kneht  'Springer,  ^|3offenreiBcr,  ^Jiarr*. 


©inft,  ®  infter  50i.  erft  nbb.,  au§  lat.genista, 
luobcr  aud)  bie  roman.  Sippe  t)on  frj.  genet; 
roegen  be5  (Snbung§-er  uon  ©infter  ogl.  ital. 
ginestra.  Tie  cd)t  beutfdje  53c3eid)nung  ben)a()rt 
engl,  broom.  ubl.  brem  (f.  '-ör ombccre). 

Qi'md  93^  fpätml)b.  (^Jlufang  bc^5  1;1.  ^abrl)».) 
gipfel  dJl.  für  Oüpfcl  ju  mbb.  gupf  gupfe 
'Spiljc,  (Sipfel',  ba§  ^Jtcbenform  3U  Suppe  ift 
(uod)  bei  .s>cbcl  ©upf  '©ipfcl'). 

©t4)§  Tl.  ml)b.  fpätabb.  gips,  ba§  auf  lat.= 
gr.  gypsum  (tüi^oc;,  mittelgr.  ngr.  u  luie  i  ge= 
fprodjen  f.  Äird)e)  bcrubt,  luober  and)  frj.  gypse, 
ubl.  gips  (fd)iüäb.=baicr.  ips  mit  tjerftummtem 
3(nlaut  j  für  g). 

(ijiro  30?.  im  17.  ^sabrb-  mit  ber  ital.  ^ud)= 
fübrung  (f.  'ülgio)  entlel)ut  au&  ital.  giro  (=  lat. 
gyrus  'Äreiö');  feit  Spcranber  1727  gebndjt. 

flirren  o^m.  3U  mbb.  gerren  gurren  garren, 
meld)c  für  Dcrfd}iebene  Sdjallarten  gcbraudjt 
merbcn. 

(yiftftt  älter  @ äf  d)t  Tl.  'Sd)aum'  naä)  gleic^= 
beb.  mbb.  jiist  gest  Tl.;  eutfprcd)cnb  engl,  yest 
yeast,  ubl.  gest  '.s>efe'.  Xci},n  gifd}en  (mbb. 
gischen),  älter  gäfdjen  (ml)b.  gesellen,  ^Jicben= 
form  3u  jesen);  f.  gären,  bay  3U  mbb.  jesen 
Jaftitiüum  ift. 

©itter  ^JJ.  mbb.  geter  9Z.:  9iebenform  3U 
©atter;  fd}ou  fpätmbb.  gegitter. 

OJIanj  ''M.  mbb.  glänz  (al)b.  fcbleub),  1U03U 
ba<^  "Hb'],  mbb.  abb.  glänz  'bell,  glän3cnb';  nbb. 
glänjcu  glcid)bcb.  mbb.  a[)b.  glenzen;  jur 
glcid)cn  Sippe  geboren  mbb.  glander  '®lan3, 
glän3cnb'  luib  glanst  '@lan3',  ferner  glinster 
'Ölan3*  unb  ba^i?  fcbr  feltcne  ft.  ^tiu.  glinzen. 
Gin  Stamm  glint-  fcblt  ben  übrigen  gcrm. 
®ialeften,  ey  fei  bcnn,  bafj  bie  Sippe  uon  glatt 
(got.  *glada-)  ueru'anbt  luärc. 

®(a§  ')l  mbb.  abb.  glas  ')l  =  afädif.  gles, 
ubl.  glas,  anglf.  gl»s  engl,  glass;  baju  anorb. 
gier  ^JJ.  '©lay'  mit  Übergang  uon  s  in  r,  juo= 
burd)  baiJ  SBort  aly  urgcrm.  (*glaza-  neben 
*glasa-  in  got.  (^orm)  beiuiefen  luirb.  2)aber 
ift  Gntlebnung  bey  gemcingerm.  Sortcy  nid)t 
fcbr  iüabrfd)einlid),  mcun  aud)  bU'S  ©la§  felbfl 
burd)  ':l}bbni3icr  importiert  mürbe.  ;-)Ubcm  ift 
bie  altgcrm.  ^C3cid)nung  bey  53eruftein'?i  (lat. 
glesum)  uroenuanbt;  ugl.  anglf.  gliüre  '58aum= 
bar3'. 

fliatt  3(bi.  mbb.  abb.  glat  'glatt,  glänjcnb* 
—  afäd)f.  gladinöd  'frobmütig*,  nbl.  glad  'glatt', 
anglf.  gl'cd  'glänscnb,  fröblid)'  engl,  glad  'frob', 
anorb.  glarsr  'fröblid),  glän3enb':  germ.  *glada- 
für  uorgcrm.  ghladho-  fügt  fid)  aly  uruermaubt 
3U  aflou.  gladukü  'glatt',  tat.  glaber  (für  *ghla- 
dhro-j'  glatt',  mcybalb  nid)t  'glän3cnb',  fonbcrn 


@Ia|e 


147 


glimmen 


'fllatt'  a[^  btc  ©runbbcbcutuiui  bcr  c\cv\n.  Sippe 
ju  gelten  t)Qt.  Uniidicv  ift  Sejic(ntnii  ju  lit. 
glodüs  'glatt  anliegcnb'  (jn  SB?,  gliul  "fid)  an-- 
fd)mic9en'?).  Ta^^n  vc\l.  ba?  flg.  2Bort  nebft 
gl  an  3  eil  nnb  gleitcit. 

maMc  d:  ml)b.  glatz  'ta()Ifopf,  ©la^c,  topf= 
fläd)c*;  got.  *glatta-  für  üorgcnn.  ghladhno- 
(üorgenn.  ghladho-):  ©laljc  alfo  eigtl.  'glatte 
©tcUc'. 

öilouBc  5R.  nidb.  goloube  (fiiTifopicil  gloube) 
a()b.  giloubo  5)1.  =  afädif.  gilöbo,  nbl.  geloof, 
anglj.  geleafa  (engl,  beliefe)  '©(aube'.  Sagu 
glaube  n  ältev  ( Cut()er )  g  I  c  u  b  e  n  ni()b.  gelouben 
(glöuben)  al)b.  gilouben  gilouppen  =^  afädif. 
gilobjan,  nbl.  gelooven,  anglf.  gelyfan  gelefan 
engl,  to  believe,  got.  galaubjan  'glauben', 
©nmbbebeutung  t)on  glauben  'gut()eißen';  gut 
glcid}en  2B3.  lub  geboren  erlauben  imb  loben. 

ßlcidb  3(bi.  in[)b.  gelich  abb.  gilih  (hh)  = 
got.  galeiks,  anorb.  glikr,  anglf.  gelic  engl.  like. 
nbl.  gelijk.  afädif.  gilik.  Xai  fpc^ififd)  germ. 
2lbj.  galika-  'gleid)'  ift  ^ufantinengcje^t  au6  bcr 
?)3artifel  ge  =  ,  got.  ga-  unb  einem  Subft.  lika- 
'Äörper' ,  beffen  ©ippc  unter  Ö  e  t  d)  e  befprodien  ift ; 
bic  ßnfammenfe^ung  batte  eigtl.  bie  33ebeutung 
'einen  übereinftimmenbcn  Körper  babenb'  (baju 
and)  altpreufj.  poligu  'gleid)',  lit.  lygus  'gleid)'). 
Tai-'  S?ort  lik.  x\i)t).  =lid)  al§  jrceiteg  Äompo= 
fition§glieb  ift  überall  äbnlid)  rcicberjugeben ;  3.  ^. 
roeiblid)  eigtl.  'eine§  SBeibc^  5lörper  bnbenb'  (cö 
ift  entbalten  and)  in  ben  ^ronom.  m  e  l  d)  e  r,  f  0 1  d)  e  r 
eigtl.  'roa§  für  einen,  einen  beraitigen  itörper 
l)abenb';  bod)  f.  biefc  befonbere).  —  @leid)en 
in  3?erbinbungen  raic  incine§  gleid}en  berubt 
auf  beut  5Ibi.  gleid)  unb  3ipar  in  bcr  fd)n)ad)cn 
Jyleyion,  pgl.  nibb.  min  geliche  al)b.  min  gilihho 
'meines  @Ieid)en'.  —  ;@leid)ni§  ''Jl.  au§  mbb. 
geliclinisse  ^■.  9i.,  abb.  gilihnissa  J.  '2Ibbilb, 
3Sorbilb,  @leid)ni§'.  —  gleid)fam  2lbt).  3n= 
fammenrürfimg  non  gleid)  unb  f am  für  'gleid) 
roic' ;  ngl.  mbb.  sam  same  %bv.  'fo,  forptc,  eben 
roie'labb.  same  3U  einem  ^ronominalftamm  sama- 
'cbenberfelbe',  ugl.  engl.  same.  gr.  öuöq,  ffr. 
sama-  'bcrfelbe,  gleid)').  —  S.  (Sleiüncr. 

Q^k'tit  3t .  für  @  e  I  c  i  f e  ( mic  g  l  a  u  b  e  n,  g  l  e  i  d) 
:c.  au§  ge  =  l)  3u  mbb.  (feiten)  geleis  ^y.  'betre= 
teuer  2Beg',  geroöbnlid)  ml)b.  leis  leise  5.  '©pur, 
©eleife'  abb.  *leisa  in  waganleisa  5.  '2Bagcn= 
fpur':  au§  ber  unter  leiften  befprod)cnen  alt= 
germ.  2B3.  lais  'geben'  gcbilbet;  and)  ift  lat. 
lira  '5urd)c'  (de-lirare).  afloo.  lecha  '5lrferbeet' 
(ou§  *laisä),  lit.  lyse  'Öartenbeet'  ücrraanbt; 
pgl.  nbb.  Jvurdie  neben  lat.  porca  'Slcferbeet'. 

gleiten  3tm.  mbb.  gli^en  ai]b.  gli^^an  ft. 
3tro.  'glänsen,  Icud)ten,  gleißen'  =  afäd)f.  glitan, 


iroju  got.  glitmunjan,  anorb.  glita  glitra  (engl, 
to  glitter)  'glänsen':  bie  altgerm.  2B3.  glit 
(porgenn.  ghltd)  fterft  nod)  in  gli^ern. 

ÖJIcinncr  ÜJl.  '.s:-)cud)lcr'  (fo  bei  Sutber;  and) 
in  Äaifer§pcrg§  .C"^öll.  ^örae  1514)  jpätmbb.  (@erm. 
20,  39)  glisnere  für  urfprgl.  mbb.  gelicbesenapre 
3U  dlternbb.  gleir5en  'fid)  perftcllen'.  Xie§  au§ 
ml)b.  glihsen  gelicbesen  al)b.  gilihhison  'fid) 
üerftellen':  eigtl.  'jem.  gleid)  tl)un'  (ju  glcid^), 
rooneben  ml)b.  gelichsenen  in  gleidjer  33ebcu= 
tung;  ngl.  lat.  simulare  3U  similis. 

gleiten  3tm.  mbb.  gliten  a()b.  glitan  ft.  3tm. 
=  afäd)f.  glidan,  nbl.  glijden  glijen,  anglf. 
glidan  engl,  to  glide  'gleiten'.  Cbroobl  eine 
Urt)ern)anbtfd)aft  ber2Bur3eln  non  gleiten  (ibg. 
ghli-dh  ghlT-t)  unb  glatt  (ibg.  ghladh)  fid) 
ebenforpenig  leugnen  löfjt  aB  bei  ©lans  unb 
gleit5en,  fo  ift  bod)  eine  fid)ere  Seftimmung 
bes  3>crbältniffc§  nid)t  möglid). 

©Ictftöcr  m.,  crft  frübnbb.  (feit^enifd)  1616 
pcr3cid)net) :  non  bcr  (3d}raei3  au§  übernommen 
aug  fr3.  glacier  (ogl.  5'ii"ne,  ^öbn,  Saminc) 
ober  eber  nad)  @.  33aift  an^  beffen  rätoroman. 
(Sntfprcd)ung.  3^a§  fd)roci3.  @Ietfd)er  finbet 
fid)  fd)on  in  Seb.  aj^ünfterg  Äogmograpbep  438 
(aud)  bei  ^cucer--Gber  1.556  Vocabula  ..glacies 
indurata  @Ictfd)cr,  mie  man  in  Alpibus  uff 
ben  2d)nccbcrgen  finbet"). 

©Heb  dl  mbb.  gelit  (d)  abb.  gilid  ^.  '©lieb, 
©clenf  (mbb.  aud)  fd)on  'Dl^itglieb'),  bafür  in 
berfelben  ^Bcbeutung  meift  obne  g  c  =  ml)b.  lit  (d) 
al)h.  lid  9M.  =^afäd)f.  lith,  nbl.  lid  (unb 
gelid),  anglf.  liö,  got.  li|)us  '©lieb'.  @eraöbn= 
lid)  beutet  man  ben  gemeingcrm.  Stamm  li|)u 
au§  einer  altgerm.  25>3.  1T{)  'geben'  (f.  leiben, 
leiten),  roa§  faum  möglid)  ift,  rocil  ©lieb 
urfprünglid)  nid)t  auf  bie  Jüfie  bcfd)ränft  gerocfcn 
fein  fann.  2(ud)  ntufj  U-  al§  2B3.  unb  -|)u-  (für 
ibg.  -tu-)  ali-  3Iblcitung  gelten  roegcn  bcr  glcid)-- 
beb.  mit  einem  m-Suffif  gcbilbetcn  SBorte  anorb. 
li-mr  '©lieb'  —  lim  '3roeig',  anglf.  lim  engl, 
limb  '©lieb,  3meig'.  Ta^n  picllcid)t  and)  lit. 
lemix  'Statur,  25>ud)§'  (foroielelas  'grof;,fd)lanf  ?). 
-  5Pgl.  Silb. 

ÜJIicbmoftcn  $lur.  fpätm()b.  lidemä^  gelide- 
mse^e  '©lieb'  =  afrief.  lithmäta,  nbl.  lidmaat 
ledemaat.  2^ic  ^cbeutung  bc§  jmcitcn  Ieile§ 
ber  3ufammenfei3ung  ift  nid)t  flar  (mbb.  gelide- 
mse^e  5.  bcbeiüct  'äcibcc4cingc');  ogl.  afd)it)eb. 
li|Da-m6t,  i^l.  liöamöt  '©lieber'. 

glimmen  3tm.  mbb.  glimmen  ft.  3tro.  'glüben, 
glimmen',  moju  ml)b.  glamme  '©lut'  —  glim 
'Junfe'  (abb.  *glimman)  =  nbl.  glimmen:  ba- 
3U  abb.  gleimo  mbb.  gleime  '©lübroürmd)en* 
(roober  ber  ©igennamc   ©leim)  mbb.  glimen 


@(immeu 


—    148    — 


&o[i) 


'Icuditcn,  cjlänjcn',  afädif.  gllmo  'ölanj'.  2^cm 
92l)b.  m()b.  glimmern  cntfinnd)t  anc\\i.  ^=glimorian 
cnc|I.  to  glimmer.  luoju  cnc\l.  gleam  '®(nnj' 
(anqV).  gläem).  2)ic  in  bicfcv  StiH'c  ciU()nItcnc 
Qltiicvm.  2Bj.  glimm  glt-m  ift  mctlcid)!  cvtvcitexl 
aiK'  einer  SBj.  gl!  (t)c}l.  novo,  gljä  \ilänjcn'), 
roojn  (iv.  x^iapöq  'warm'  —  x^iotivuj  'unlrmc' 
foroic  ir.  gle  ( Qn&  @rbf.  gleivo-)  'iilänscnö,  f(ar' 
9c()ören  fönntc. 

OJlimmcr  Wi.  (OJictallnamci  id)on  im  16. 
Salu'l).  üblid)  ,v  5^.  tici  i^coxc\  %(\üco\a  1530 
De  Re  Metallica  S.  134:  3n  iilimmcn. 

ö(inU)f  5)?.  ml)b.  glimpf  gelimpf  d)l.  'an= 
gemcffcncc'  nttiiic?  benehmen  iibcrl)auin'  nl)b. 
gilimpf  '5tniicmciicnl)cit' ;  baju  al)b.  gilimpllih 
ml)b.  gelimpilich  'angcmci'fcn',  n)ol)cr  bci^  n()b. 
2lbo.  glimpTlid):  jn  al)b.  gilimpfan  m()b.  ge- 
limpfen 'muicmcficn  lein'  (ml)b.  andi  'nnacmcffcn 
mad)cn')=  aniilf.  gelimpan  "fidi.sntraiicn'.  Tic 
rocftijerm.  SB^.  limp  ift  auf5crl)alb  öcv  Wcrm.  in 
paifcnbcr  53cbcntnni^  nid)t  i^cfunbcn. 

0(tt?ern  ;')tiii.  uihD.  glitzern:  ^tcratiunm  3n 
m[)b.  glitzen  'iilän^cn';  ugl.  al)b.  glizzinön: 
3U  glcifscn  (Ql)b.  gli^^an),  foroic  annl).  *glitorian 
engl,  to  glitter,  anorb.  glitra  'glönjcn'. 

©lorfc  ("v.  m()t>.  glocke  a()b.  glocka  (nie 
chlocchai  ^•.;  v(\l.  nbl.  klok,  angif.  clugge 
engl,  clock,  anor^.  klukka  ,'v.  'ölortc':  lein 
I)eimiid)c&  2l>on,  ba  al)b.  chlocchön  'flopfcn' 
nid)t  gut  ucriuanbt  fein  fnnn.  2)a§  feit  bcm 
8.  !3rt'irl).  bejeugte  m(at.  clucca  —  frj.  cloche 
(ital.  bafiir  campanai  bcrul)t  mit  ber  germ.  Sippe 
n)Ql)rfd)einIid)  auf  feit.  Ihfprung;  ugl.  tpmv. 
doch  ,"v.,  altir.  cloc  5)J.  '3d)cllc,  (^)lodc'  (nrfcit. 
kluggo).  2üh  bnc'  germ.  Jl>ort  Cucllc  Der  roman. 
unb  ber  feit.  ^Benennungen  fei,  iit  bcvbalb  nid)t 
n)Ql)iid)einlid),  lueil  fonft  bav  Wenn.  iBorte,  bic 
fid)  auf  Mird)e  unb  tird)lid)e  (5inrid)tnngen  hc- 
3iel)cn,  cl)er  felbft  erborgt  bot;  bod)  fällt  auf, 
baJ5  ba-o  .Vtontincntalbentfd)  fonft  feine  d)rifllid)cn 
ficbnmonc  uon  feit.  Urjin-ung  fennt.  Xic  altfeit. = 
roman.  Sippe  fanb  ak-  klukka  Gingang  in^i 
@enn.;  bie  bb.  Aormen  (fdiiuei.v  klukke.  nid)t 
xlokxej  biirftcn  crft  etma  feit  s(M)  au^  bcm  9ibb. 
(3(nglf.)  übernommen  fein. 

(llobcit  ottf.  mbb.  glotzen ;  ol)b.  *glozz(jn, 
got.  ^gluttön  fcblcn;  ogl.  engl,  to  gloat 
'gierig  blicfcn*,  anorb.  glotta  'bob"Idd)eln*: 
mcllcid)t  uruenoanbt  mit  aflou.  gledati  'blidcn, 
fel)cn*. 

©liicf  3i.  mbb.  gelücke  (fnnfopiert  glücke ) 
9i.  'Wliicf,  Zufall';  abb.  *gilucchi  fcblt:  ein 
fpcjififd)  beutfdiev  2Bort,  t>ai  burd)  önticbnnng 
(im  14.  C^abrbunbert)  ol*  lukka  in-5  i)iorD. 
(fdjroeb.  lycka.  bdn.  lykke)  unb  alö  luck  ins 


©ngl.  (au§  nbl.  geluk  '©lücf'i  brang.  3rocifel= 
baft  ift  oufammcnbang  mit  lorfcn. 

&lude  A.  '^rntbennc'  mit  ber  9iebenform 
Älurfe  inbb.  itluffe)  ml)b.  klucke  ju  mbb. 
glucken  klucken  'glurfeu'  =  nbl.  klokken,  engl, 
to  cluck  'glnrfen'  (angif.  cloccian):  roie  e§ 
fdicint,  eine  onomatopoietifd)e  Sippe,  bie  in  ent-- 
fprcd)enbcn  Coutcn  and)  im  iKonmn.  cxidieint; 
ugl.  ital.  chiocciare,  fr3.  glousser  (lat.  glocire) 
'glurfen',  ital.  chioccia,  fpan.  clueca  'iönUbenne'. 

"i"  öhifc,  ®uffe  iv.  'Sterfnabcl'  ein  oberö. 
®oi1 ;  3.  53.  bei  Sl^ielanb,  Siebe  um  Öiebe  V  7t  1 
im  leutfd).  5)^erfur  177G,  3,  49,  inofiir  fpaterc 
3(uygabcn  Ütabclu  2Berfc21,G3;  fd)on  finitmbb. 
glufe  gulTe  a-  Urfpning  bunfel. 

t  glul)  2rbi.  'glübenb'  im  18.  Qaljrl).  (3.  33. 
511.  Sd)mibt  '^^oet.  ^Briefe  S.  92.  111)  unb  fd)on 
im  IG.  vsobvb-  nad)  3Beiganb§  2Bb.  bei  Öutber 
(Daniel  l",  G)  unb  9Jcatl)cfiuy  15G2  ©arepta  104^ 
be3cugt:  5lblcitung  3U  gl  üben. 

glüljcn  ;)tui.  mbb.  glüen  glüejen  at)b.  gluoen 
fd)iü.  otiu.  =  anglf.  glöwan  ft.  3tn).  engl,  to  glow, 
nbl.  gloeijen.  anorb.  gloa  'glübcn'.  5lu§  ber  germ. 
2B3.  glö  gle  entflammt  ferner  @lut  mbb.  al)b. 
gluot  Jy.  =  nbl.  gloed.  anglf.  gled  (got.  *glö-di-) 
engl.  bial.  gleed  '©Inf;  ferner  anglf.  glöma 
glöniung  engl,  gloom  'Dämmerung',  anorb. 
gli'imr  'il^onb'.  ou  ber  germ.  !®3.  glö  gle  (auy 
üorgerm.  ghlä  =  ghel  in  gelb)  gebort  nod)  Iit. 
zlejä  'Dämmerung'. 

öinabe  jv-  mbb.  gnäde  genädc  a-  '®lüd= 
feligfeit,  ^Uube, .sScrablaffung, llntcrftüt3ung,.s>ulb, 
©nabc'  abb.  ginada  a-  '.s>erablaffung,  'iDHtlcib, 
53armbcr3igfeit,  ©nabc'  =  afäd)f.  ginätha  nätba 
'.viulb,  .sMIfc',  nbl.  gcnade,  anorb.  ndö  ,1.  (im 
''^Mur.i  '^linbe'.  ^ür  bic  iöcbcutung  '.s>ulb,  .s>ilfc' 
:c.  liegt  ba§  got.  ^tif .  nipan  'untcrftül3cn'  nabc ; 
man  gicbt  ber  2B3.  germ.  ne[)  (au&  ibg.  ngth) 
bic  ("»hnubbebentung  'neigen,  fid)  neigen',  um 
bie  '-öebcutung  'i)?ube'  (im  !:)iorb.;  ngl.  ml)b.  diu 
sunne  gienc  ze  gnaden  '3ur  Olube')  3U  crflärcn. 
5(lc->  urucraianbt  ügl.  ffr.  2Ö3.  nfith  'bitten'  — 
nätlu'i  '.s>ilfe,  ;*,uflud)t'. 

■i-  Wncmi  d)l  'i^ater'  (bialeft.)  f.  tnön. 

(^nomc  A.  fd)on  im  IG.  ^^sabrb-  (3. 58.  Il)unt= 
epffer  ir)83  Onomast.  125),  3uerft  bei  Ibcopbr. 
■•IJaracelfuä  (al§  gnomus)  geläufig;  baber  aud) 
fr3.  gnome  =  ital.  gnomo. 

•i-  Giorfcl  f.  unter  .s>abn. 

(^olb  llt.  nU)b.  golt  (<1)  abb.  gold  yi.  = 
afäd)f.  gold,  nbl.  goud,  anglf.  oigl.  gold.  anorb. 
jroll  giill  ifür  golfia),  got.  gul{)  9J.  'Wölb':  gc^ 
meingcrm.  gol])a-  auy  üorgerm.  gidto-,  roo3U 
als  urücnüanbt  'öa^  gleid)beb.  afloo.  zlato  = 
niff.  zoloto  au§  *zolto.  lett.  zelts  '@olb'  (aui^ 


®o(f 


149 


graben 


bic  ^Bcscidmimi}  Silber  l)at  ba§  ®cnn.  unb 
©lao.  ijcmeini.  5l(-ö  ©nnibbcbcutmui  bcr  2B,v 
ghel,  lüoüon  @olb  (üfli.  lit.  gef-tas  \jclb'  unb 
ffr.  härita  'gelb')  eine  pai-tijiinale  3(bleitimc3  ift 
roic  lit.  bal-tas  'roeitV  rüstas  'bräunlid)'  (ogl. 
auöj  ffr.  asita  palitd  röhita  (jyeta  (jveta),  ijat 
'gelb  fein'  ju  gelten;  biV:tn  ffr.  hiranya  '@olb' 
mit  häri  'golbgclb'.  2lHil)rfd)cinlid)  l)at  aud) 
bic  Siiipc  von  gelb  unb  gli'iben  als  un3er= 
roanbt  ju  gelten. 

©olf  9)1  fpatnibb.  golfe:  mit  engl,  gulf  an§ 
frj.  golfe.  bai"  mit  feiner  roman.  Sippe  (ital. 
golfo,  roonad)  and)  bei  un§  im  16./17.  3a()rl). 
@olfo)  auf  gr.  KöXcpo«;  ifpät  köXttoc;)  berubt. 
(iioubd  ,>.  im  16./17.  3abi'l).  al§  ^esetd)= 
nung  bcr  nenct.  ^öootc  (ital.  gondola)  bei  un§ 
betannt  mit  ber  Ximinutiotorm  ©ünbelein 
(bei  ("vrifdilin  1588  Nomencl.  .508);  bei  .'öcnifd) 
1616  al5'  ©unöcl,  in  Stielcr»  3citnngc-luil 
1695  aiv  ©onbel  gebud)t.  3"  ocitungcn  i'tber 
ital.  )iBerhältnifie begegnet  @  o  n  b  e  l  c i n  fd)on  1574. 
(lönncu  otiu.  ml)b.  gunnen  al)b.  giunnan 
'gönnen,  uergönncn,  erlauben' ;  alib.  afädif.  meift 
unnan  in  gleid)er  ißebcutung  lim  5Il)b.  Wl[]b. 
$rätcinto--''^räfeny);  cgi.  nbl.  gunnen,  anglf. 
unnan.  anorb.  unna.  2ll§  SBj.  bat  auf  @runb 
pon  got.  ans-ts  '©nabc'  ein  germ.  uns  ans  gu 
gelten;  bann  roöre  abb.  unnan  au§  urfprgl. 
*unzan  *unsan  gu  beuten  unb  genn.  ansu- 
'@ottbeit'  (in  anorb.  äss,  anglf.  ös)  jujugieben; 
aud)  ffr.  asura  'Oottbeit',  faüs  für  *ansuraV 
SSgl.  33eitr.  9,  155  unb  ©unft. 

@offc  5.  '©UGltein'  erft  nl)b.,  ju  gießen; 
entfpredicnb  nbb.  gote,  nbl.  goot. 

t  ©öffel  5-  'Juttge  @an§'  (bei  öenj,  2Inmer= 
fungcn  über  ba^  Ibeatcr),  aud)  ©üffel  (bei 
£">erme^^'  1778  Sophien^  greife  111  247):  nbb. 
Siminuttuform  ju  @an§. 

t  Q^ote  js-.  ''^ßatin'  ificbenbürg.  gut  güdi) 
mbb.  gote  gölte  a[)i>.  gota  ,"}.  '"^Natin';  baneben 
nif)b.  göte  götte  Tl.  '^]|3ate'.  SBabrld^einlid)  finb 
obb.  *goto  unb  gota  Sofefoi'mcn  (ogl.  58 üble) 
für  ßufanunenfc^ungen  gotfater  gotmuoter  got- 
sun  gottohter;  ugl.  bic  gleid)beb.  anglf.  god- 
faeder  godsunu  goddohter  glcid)  engl,  godfather 
godson  goddaughter:  fexTter  fdiroeb.  gubbe 
'@rei§'  —  gamma  '©reifin'  (bial.  ''^^attn')  al§ 
Äofeformen  für  guöfaöer  guömööer.  2Bic  unter 
©et)  Ott  er  unb  ^atc  gu  crfeben,  gilt  ber  '^ate 
al§  pater  spiritualis;  ogl.  nod)  ^^fcttcr. 

©Ott  m.  mbb.  abb.  got  (©enct.  gotes)  m. 
=  afädif.  nbl.  anglf.  engl.  god. anorb.  gu5  go9. 
got.  gu])  (@en.  gudis)  '©ott'.  Sie  Jonn  beS  got. 
unb  norö.  ffiortcÄ  ift  neutral  logl.  '3lbgotti,  bai- 
©cnuÄ  aber  masfulinifd) ;  anorb.  goö  9t.  roirb 


mciit  im  ^^lur.  gcbraudn.  Xic  gemcingerm.  unb 
für  ba^  ©erm.  d)arafteriftifd)e  '!8e5eid)nung  guda- 
9i.  '©Ott'  berubt  auf  iDg.  ghu-tö-m,  rcorin  -to- 
bic  unter  alt,  falt,  laut,  traut  befprod)enc 
partijipialc  2(bleitung  ift;  ghu-  al§  ibg.  2Bj.  ift 
ffr.  hü  '©Otter  anrufen'  ('^aitij.  hutä-):  ©ott 
in  bcr  uriurgl.  neutralen  ©ortform  ift  bav  'an- 
gcnifcne  2Öcfcn';  im  iseba  bat  ^^nbra  ba^  ge= 
raöbnlidic  33ciiüon  puruhüta  'üiclgcrufencr'.  Gine 
anbcre,  aud)  möglid)c  Deutung  non  gcrm.  gu-5a 
'©Ott'  fnüpft  an  ffr.  hu  'opfern'  an  (ffr.  hu-tä 
'gcopfei't,  bcm  geopfert  roirb').  35gl.  Gbcl  in 
5tubn§  3f-  ö,  236.  SBöbrenb  bie  Se3cid)nung 
©Ott  fpc:,ififd)  germ.  ift,  fcblt  gemcingerm.  eine 
58encnming,  bic  c5  mit  ben  uenuaubten  2prad)cn 
teilte  (nur  nod)  anorb.  tivar  '©öttcr'  —  ffr. 
devä,  lat.  deus  foiüie  bcn  gcrm.  ©öttcrmamen 
Tiwaz  =  anorb.  Tyr,  anglf.  Ti\valÄ(Sntfpred)ung 
üon  ffr.  devä,  '©ott'  unter  Dienstag).  —  3» 
©Ott  ba^  Jcm.  ©öttin  mbb.  gotirme  götinne 
gutinne  a{}b.  gutin  gutinna  =  anglf.  gyden, 
nbl.  godin.    93gl.  nod)  ©ütd)en. 

öottcSarfcr  9}l.  glcid)beb.  mit  Jvricbbof 
unb  .fiird)bof,  ctma  um  1.54(i  aurfommeub  al» 
53e3cid)nung  für  bie  oon  bcr  Äird)e  entfctmtcn, 
auBcrbalb  ber  Stäbte  unb  2^örfer  ncrlcgtcn 
(Vrtebböfe.  ^n  bcr  1.  öälftc  be§  16.  ^abrb^. 
entbrannte  ein  Streit  über  ba^  eben  auffommenbe 
33erlcgcu  Der  Jincbböfe  aui-  gcfnubbeitÄpolisei^ 
lidicn  ©rünben;  ugl.  2utber§  Sd)rift  „ob  man 
für  bcm  Sterben  flicben  möge"  1527  unb  ©. 
SBicelö  Obdormitio  Christianorum  2.  5lufl. 
1.542  (öar-in  ncreinjclt  ©otteacfer  Sl.  126^1; 
ugl.  aud)  ©eorg  ®icclii  „!^erid)t  Der  d)i-iftgläubi= 
gen  auf  bcn  Slird)bof  mibcr  ben  nintücn  unb 
iübifdicn.  ©cbraud)  bes  iivelbbcgräbnu&,  rccld)c§ 
man  bcn  ©ottc§3(cfer  nennet",  9Jleing  1577; 
rgl.  mfd)art  1590  Catalogus  c.  8b  „53efd)iniiung 
bc6  Äird)bofi:'  mibcr  bcn  ©ortcearfcr  burd)  ©. 
©i^cl".  2^al'  SBort  flammt  mobl  au?^  in-otc= 
ftantifd)cn  Greifen.    9tad)  iHciub.  Äöblcr. 

©ööc  Tl.  in  ber  beutigen  53ebcutung  feit 
unb  burd)  Sutber  allgemein  üblid);  urfprgl.  aber 
'^Btlbracrf,  i!teiligenbilö'  im  15.— 16.  3<Jbrb. 
35on  53abber  58eitr.  22,  5.S4  ninunt  eine  ^mi- 
nutiübilöung  ju  ©  0  tt  mit  ber  ^cbcuUing  'Äobolb' 
an  unb  Dcrrocift  auf  ©ütd)en. 

©rab  9?.  mbb.  grap  (b)  abb.  grab  9?.  '©rab' 
—  (graben  9.11.  mbb.  grabe  abb.  grabo  9J^.:  ju 
nbb.  graben  mbb.  graben  abb.  graban  ft.  3tro.: 
=  got.  graban,  anglf.  grafan  engl,  to  grave 
('grave  '©rab'),  nbl.  graven  (graf  '©rab'):  au§ 
einer  gemcingerm.  it.  ^crbalroj.  grab  (Dorgcmi. 
ghrabh),  öic  mit  afloo.  greba  'grabe'  unö  grobü 
'©rab'    urücrroanöt  ift;   gr.  Tpäq)uj  'ri^e  ein. 


©rab 


150 


Qi-au 


fdircibc'  ift  it)Ql)rfdicinltcf)  fern  ju  Iioltcn.    3?g(. 
©riffcl,  ©riibc,  öruft,  cu'übeln. 

®rab  ^.  o'cit  ^xurolby  Diction.  16'2<i  Dcr= 
ücidineti  nihb.  grät  it  unb  di  9JJ.  'Stufe,  (§rab' ; 
fd)on  fpätalib.  grad:  aus  lat.  gradus,  luofiev 
oud)  ital.  grado,  fr,v  gre  (altir.  grad). 

@raf  Tl.  mlib.  gräve  (mit  ber  ^Jebcnfonii 
graeve  meift  nur  im  $lur.)  nhb.  grävo  giävjo 
(auf  ber  alten  j-('vorm  beruht  im  9?hb.  ber  (^i(ien= 
namc  @räf  neben  C^rafj.  5((ib.  grävjo  fe^t 
ein  flot.  *grefja  ('^efelilenber')  norau«,  nie(d)cÄ 
nadi  Sl'co  9JReiier  Wot.  Sin-.  S.  TG  ''IJom.  ^(gent. 
JU  bem  im  C^ot.  erhaltenen  'Jlbftr.  gagrefts  '&c-- 
bot,  53efel)r  ift.  Taö  bebeutunoiäoenuanbte  angif. 
gird?ba  gerefa  (autilf.  scir-gerefa=  engl.  slierifT) 
ift  baoon  burdiauc^  t)ei*fd)ieben,  ba  e§  auf  ein 
00t.  *ga-röbja  lueifl;  e^  ift  eii^tl.  mol)!  'Sdiar= 
mcifter'  äu*röf,  a(ib.  ruova,  anorb.  -ruf  fstafmf) 
',^)al)r.  5lnorb.  nnittelencil.)  greife  '(^raf  ftammt 
au'S'  mnbb.  greve  (=  anbb.  *grA)5jo).  ^cadite 
nod)  bie  ^cbeiüunii  non  ®  raf  in  nb(.  pluimgraaf 
'äßärter  beo  Aebeitiiebv'',  8  a  I  s  lU"  a  f  aud)  ©  a  I  j  = 
flröDc  'S-^ori^efetUer  eiuej'  Sal.vverfy'  (2'cid)  = 
graf  f.  unter  Tcidi,  mbb.  lialgräve  f.  uitter 
4c>alle2);  audi  fiebcnbiUii.  iSäd)f.  fliegen  unb 
JBiftri^ I  gr«" f  '^Kiditer',  l)cff.  grebe  '2)orfDorftanb', 
3(ad)en  grif  'ounftuorftelier'. 

flrom  "Ml.  mlib.  alib.  gram  'sovnia,  uiunutici, 
erjürnt,  aufjiebrad)t'  ---  afddif.  gram,  ubi.  gram, 
anglf.  gram,  anorb.  gramr.  2Rit  bem  got.  *grama- 
(auö  Doriienn.  ghromo-i  fd)eint  gr.  xp<^|n«bo(; 
'Änirfdicn' (unbxpei^^ö«^,  lat.  fremo  'fnirfd)e'?) 
uroemianbt.  "Jlu*  bem  germ.  3(bj.  flammt  bie 
roman.  Siiu'e  von  ital.  gramo  'betrübt'.  — 
föram  9JJ.  al-3  Subftant.,  fdion  m[)b.  gram. 
9(U'3  gleidicr  2i.\<.  ftammt  grimm;  f.  bie§. 

(^ran  9)1.  'ein  iehr  fleincö  Wcmidn*  fd)on 
im  IG.  ^'sabrl).  (j.  iö.  häufig  in 'DJatlicfini?'  Sarepta 
1562;  bei?eugt  (in  bcn  Arembroörterbüdiern  feit 
Üiebe  IGSG  gebud)ti:  an<-  lat.  gränum  '.Hörn*, 
ßbenbahcr  burdi  ^i^ermittlung  bc^:--  fr,v  grain  and) 
nhb.  Wrän  mhb.  (('•krm.  20,  40)  gra-n. 

(i^ranal  l'J.  Ciiamelc  Jy.  an^:i'  bem  9JbI., 
roo  iet^t  garnaal  gilt;  früher  granaal  granecl 
mit  gleidier  ^-i^ebeutung. 

Wrnnotc  a.  am  Sd)luf5be^  IG.  3öl)rh^.(Wr  a 
nabe  in  u.  2i^allhaufcnci.Urieg«manuaIlGlG)ent 
lehnt  auv  ital.  (1 .  Trittel  bec>  IG.  ^^ahrh?.)  granata. 
©eleg:  3«ofdicrofd)  IGll  "iMiilanber  II.  S2<i. 

t  Wranb  lU.  'Sanb'  erit  nhb.,  au-ö  bem  9ibb.; 
mie  9JJulm  (f.  bie?'  ,^u  mahlen,  fo  gchbit  aud) 
Wranb  mohl  .^n  einer  altgcrm.  JP,^.  für  'nmhicn' ; 
t)gl.  anglf.  grindan  engl,  to  grind  (axi'S'  oorgcrm. 
SDj.  ghrendh.  morau6  aud)  lat.  frendo  'fnirfdie'i. 

öraniiCA.''Hürfenborftebe^Sdm)eine^,^Uiren: 


flad}el'  mhb.  gran  grane  ^•.  'Spi^e  be§  .'oaarcS, 
iöarthaar  an  ber  Cberliiuie,  ©rätc'  (Ic^te  33e= 
beutung  hat  ©ranne  nod)  bialeftifd))ahb.  grana 
'Sdnuirrbart'  =  anglf.  gronu,  anorb.  gron 
'Sdmurrbarl' =  fiebeubürg.  grun'Sdmurrbart'. 
5Iuf  bem  bei  3fibor  bcjeugten  got.  granö  berul)t 
fpan.  grena  'üern)orrenc§  .söaupthaar',  afrj.  gre- 
non  '33art  ber  Cberlippc  unb  be§  ÄinncS'.  2)ie 
genn.  Sippe  ift  urpermanbt  mit  altir.  grend, 
gael.  greann  'Sd)nun'bart'  unb  'ftruppigc§ 
.s>aar'.    ©.  ®vat. 

t  ©rttusi  Tl.  'Sdiiff^Mdinabel'  mhb.  grans 
Tl.  'Sdmabel  bey  i^ogclc-,  Sdiiffe^fdinabel'  ahb. 
grans  granso  'Sdnffyfd)uaber ;  ben  übingen 
beutfd}en2}ialeften  fehlt  i)CiÄ  blofi  oberbcutfd)e2Bort 
(fpnoniim  Sdi neide  bei  ©oliuy  1582  Onomast. 
192).  Urfpruug  buufel;  S^nnfyx  @utt.  176  oer= 
glcidit  aflop.  ruff.  gran!  '(^de'. 

(irtMjfcu  ;Uiv-,  crft  nhb.;  mahrfdiciulidi  ur= 
permanbt  mit  ber  Sippe  pon  ©arbc  unb  mit 
engl,  to  grab  unb  to  grasp  'parfcn',  ffr.  grbh 
'greifen',  lit.  grüpti  'raffen,  padeu'. 

(iiroö  9f.  mhb.  ahb.  gras  dl.  =  afäd)f.  nbl. 
gras,  anglf.  graes  (gsers)  engl,  grass  '(§ra§', 
got.  gras  9?.  'itraut':  eine  gcmeingerm.  unb 
fpejififd)  germ.  ^ejcidmung.  I^a^n  mhb.  gruose 
(got. '''grösaj  'junger  Iricb,  Wrün  ber  ^^-^flan.^en': 
UHihrfdieinlid)  ift  i>av  s  in  bicfcu  SBortcn  ableitcnb, 
fobaf;  germ.  gra-  (in  grün  unb  engl,  to  grow) 
=  porgcrm.  ghra  bie  SBj.  märe;  pgl.  gr. xöpTo?, 
lat  grämen  '(^ra§'. 

grafficrcn  otm.  feit  C^eupolbö  Diction.  1620 
unb  Sticlcr-ö  ;')eitung'-Muft  l(in5  per.^eidniet  unb 
1G17  im  Icutfd)cn  9JJidicI  a|y  mobifdicy  Arcmb-- 
mort  pcrpönt,  aber  fdioii  bei  Öuthcr  bcjcugt: 
am-  miat.  grassari  'muten'. 

grnfiHrf)  'Jlbi.  ,ui  früh  nhb.  graf;;  bicS  au§ 
mhb.  gra;^  'mütcnb,  jornig',  rooju  ba'^  Ülhb.  nur 
ba§  %bv.  gra^?o  'heftig,  fcl)r'  bcroal)rt;  got. 
*grata-  fornic  (Sutfpred)ungen  in  bcn  übrigen 
Tialcflcn  fehlen.  Wot.  gretan  'meinen'  (mhb. 
grä^^eni  uurb  pcrglidicn. 

Wrat  Tl.  -  Wrötc  a.  mhb.  grät  Tl.  ';Vifd)= 
gräte,  Wranne  an  'Jibrcn,  ^Küdgrat,  ^ergrürten'; 
im  9Jhb.  hat  fidi  bav  mhb.  SBort  nad)  ben  Se= 
beutuugcn  gef palten.  Xa  ©ranne  '5ihrcnftad)cl' 
bialcftifd)  aud)  '©rate'  bebeutet,  bürfen  beibc 
mohl  auf  eine  gcmeinfame  SBj.  gra-  'fpil;,  borfiig 
fein'  utrüdgcführt  u'erben. 

flrau  "^(bj.  mhb.  grä  ahb.  gräo  (*piur.  mhb. 
ahb.  gräwej  =  nbl.  graauw,  anglf.  gr;eg  engl, 
grey  gray,  onorb.  grär  'grou'.  Urfprnng  unb 
■Öc.^iehungejt  laffen  fid)  nidit  roeitcr  sitrürf  pcr= 
folgen;  anglf.  gr;i'g  aiii  gräga-roeiftfürahb.  gräo 
auf  eine  ©rbf.  porgerm.  ghreghwo-?  ghreqo-?. 


©uäiief 


151    — 


6Jrie§gram 


Q^räüd  5)J.  m[)ö.  griul  griuwel  SR.  'Sdivccfcn, 
©vaucn,  ©räitcr  (^  nbl.  gruwel):  ju  ijvaucu 
iul)b.  grüwen  %iraucn,  iivaufen*  nl)ti.  ingrüen 
'fdjaubcrn'.  Düju  nud)  nl)ö.  lU-aufam  mt)b. 
grövvesam  'Sd)rcrfcn  cvvcijcnb'  —  gviüilid) 
in{)b.  griuwelich.  2)ic  SBj.  grü  'evfdjrccfcn'  fetjlt 
bell  iibriijen  alti^erm.  3^ialeftcn.   S.  @vau§. 

6JrniU)C  a.  crft  fvül)nl]b.,  im  15.  3rt{)vf)-  ift 
bieSiiü^iniucnfctuuuj  isgrüpe  '.öaflelfonr  bcjciujt. 
2)a3U  fdjiucb.  grcBpe  grjupe  'Sdirot',  fotuic  ruff. 
krupa.  afloü.  krupa  'Ävumc*,  fcrb.  kniba  'i^agel, 
©raupen'.  2Bal)iid)einIidi  ift  hai-'  flao.  ©ebiet 
bie  ^öcimat  be»  SBovtcy,  ba»  üon  Sdjlefieu  imb 
Dberfadifen  an§i  oorbranc?  (bafür  in  C[treid), 
©tcicnnarf  unb  J-ranfcn  öcrfte). 

@rnu§  d)l.  iu()b.  grüs  5Ui'(^rauicn,6d)rerfen': 
gu  ijvaufen  inljb.  grasen  grinsen  q1)ö.  grü- 
wisön  griisün  'Sd)rcrfen  empfinbcn':  ntittclft 
bcr alten 'ilblcituuii-isön  au5i3i\v  grü,  f.  ©räucl, 
n)o  aud)  ti  rauf  am  be[)anbe(t  ift. 

©rttuft  Tl.  ans,  m()b.  grü?  f.  ©rief;. 

©reif  93t.  m()b.  grif  grife  al)b.  grif  grifo  Tl. 
€)b  'öa§>  Söort  auf  üftlid)em  SBege  vox  bem  8. 
3a(}rl).  (bal)er  f  axi-$  p  entftanben)  auv  @ried)en= 
lanb  übernommen  muröe,  ift  frac(lid);  iebenfady  ift 
gr.  TpüijJ  '©reif  (2t.  Tputr;  u  in  bii3antinifd)er 
unb  neuerer  5(u§fprad)e  als  i;  oijl.  !i*eier)  aUS 
Ieöte§  Cueüiuort  für  ©reif  an3ufet)en;  f.  auc^ 
2)rad)e  unb  opfern.  58cf.  burdj  bie  Sacjen 
oom  i">cr3og  ßnift  mürbe  ber  Söogel  ©reif  in 
2)eutfd}(anb  populär  (nid)t  and)  bei  ben  übuijcn 
©ennanen).  3tud)  im  9toman.  I)at  er  c3leid)e 
^Benennung:  ital.  griffo  griffone,  frj.  griffon 
(rool)cr  nbl.  griffoen,  engl,  griffin).  2Bal)rfd)einlid) 
iftbal)eral)b.grifomitbiefenroman.(Sntfpred)ungen 
auf  ein  bem  qx.  SKort  entftammenbe§  lat. 
griphus  gripho  jurücfjufüliren;  ogl.  nod)  altir. 
grif.  2)a  übrngeny  ber  ©laube  an  fabelljafte 
SSögcl,  bie  'DD'Ienfdicn  entführen,  cd)t  germ.  ift, 
fönnte  ein  genn.  *gripo  'Grgreifcr'  (ju  greifen) 
mit  jenem  tpött-  gufammcngefloffcn  fein. 

flrcifcit  ml)b.  grifen  at)b.  grifan  ft.  3tiü-  = 
afäd)f.  gripan,  nbl.  grijpen,  anglf.  gripan  engl. 
to  gripe,  got.  greipan  'greifen,  faffcn' :  ein  ge-- 
meingerm.  3tro.,  roorauS  frg.  gripper  'ergreifen' 
unb  griffe  '5?ratle'  entflammen.  2üif5erf)alb  be§ 
©cnii.  beftelit  eine  oerroanbte  ibg.  2Bj.  ghrib  in 
Ut.  greibiu  (greibtij  'greifen'  unb  lett.  griba 
'!ffiille'  —  gribet  'mollen'. 

ßrctnen  S^m.  ml)b.  grinen  al)b.  grinan  ft.  3tn). 
1ad)cnb  ober  roeinenb  ben  Tlxinb  Derjiel)en, 
mun'cn,  tnuiTen',  rcoju  ml)b.  gönnen  'fimid)en', 
engl,  to  grin  'greinen'  —  to  groan  (anglf. 
gränianl  'ftöbnen,  gnnfen';  baju  grinfen. 
2(u§  ber  altbeutf  dien  Sipye  flammt  ital.  digrignare 


'bie  3dbne  fletfdien'.  ©erm.  gr!  porgenn.  ghr! 
läfjt  fid}  fonft  nid)t  nad)iueifen  (ffr.  hri  'fid) 
fd)ämen'  ?). 

ßrci^  3(bi.  mt)b.  gris;  ogl.  afödjf.  (bem 
.söclianb  fremb)  gris  grisil  'grci§',  nbl.  grijs 
'grau';  baju  ©rei§  ml)b.  grise  '©reiö'.  2tu§ 
bem  feiner  33orgefd)ic^te  nac^  unaufgeflärten 
beutfd).  2Bort,  ba»  ben  übngen  germ.  Sialcften 
fcl)lt  unb  uom  ''Mi).  in§  .s^b.  üorgcbrungen  ift 
(aud)  in  bie  oberb.  Tla.),  entfprang  bie  roman. 
Sippe  Don  ital.  griso  grigio,  frj.  gris  'grau'  (ital. 
grigio  üu§  got.  *greisja  =  mlat.  griseus  'grau'). 

Qvcü  Uhj.  ml)b.  grel  (11)  'raul),  ^ornig'  ju 
ml)b.  grellen  'laut,  oor  ^oxn  fd)rcien';  im  SIbb. 
nodi  fcl)lcnb;  pgl.  anglf.  gryllan  'fnirfd)cn,  greÜ 
tönen'.  2)ie  Sj.  unb  fonftige  3}ermanbte  finb 
unbcfannt. 

Okcmpclmarft  Tl.  311  ml)b.  grempeler  'Iröb= 
ler,  Äleiulidnbler  — 'grempen'  Äleinl)anbel  treiben, 
tröbeln';  bieö  3U  ital.  comprare  (mit  umgeftelltem 
r  crompare)  'faufen'  —  compra  'Äauf*. 

örcnfinßSDI  'bie$flan3epotentilla  anserina' 
auä  glcid)beb.  ml)b.  ahb.  grensinc:  3U  ml)b.  grans 
'Sdinabel',  f.  ©ran». 

©rcnjc  5.  (baier.=öftrcid).  granitz  gränitz) 
fpätml)b.  greniz  grenize  5-,  ba»  im  13.  ^ifj^b. 
im  bcutfdi.  Orbenelanbc  aufgcfommcn  ift,  aber 
crft  burd)  2utl)er  gemeinbcutfd)  mürbe  (Öutl)er§ 
©ren3e  roirb  in  ben  oberb.  Sibelgloffaren  2lb. 
'^I^etrnö  1522  ff.  mit  „©egnp,  Umfrei»",  bei  Jl)om. 
2Bolf  1523  mit  „(Snbe,  bar  ein  Sanb  feliret"  über= 
fegt).  3)erein3elt  im  16.  3al)i-"b-  ©räni^e  (3.  58. 
tgib.  ^llbertinu»  1601  ber  Hneg»leut  2Bccful)r  28, 
5nbci1inu§  u.  a.  fd)rciben  fonft  aud)  ©räini^e): 
aibi  poln.  ruff.  granica,  bölim.  hranice.  ®al 
l)cimifd)e  SSoit  für  '©rcnsc'  ift  Tlaxt  (im 
16./17.  3al)i'l)-  bafür  pielfad)  O^rontier). 

(Greuel  f.  ©räuel. 

©riebe  (baier.  ©reubc)  ?y.  ml)b.  griebe 
(baier.  griube,  fdimeig.  grybi)  al)b.  griobo  griubo 
Tl.  'au§gclaffcner  Jettroürfel'  (al)b.  baSfelbe 
SBort  aud)  'iHöftpfannc' V) ;  entfpred)enb  anglf. 
greofa  engl,  greaves  'lalggrieben',  fd)rocb.  gref- 
war;  faum  ftcl)t  g  in  biefem  SBorte  für  ^röfiy 
ga-,  ge  =  ,  fo  bafj  man  an  bie  2B3.  pon  al)b.  gi- 
rouben  'röften'  anfnüpfen  bürfte. 

©riebS  Tl.  'Äenigel)äufe  be§  Cbftc§'  ml)b. 
grobi?  grübi?  (aud)  'iftel)lfopf'j,  mo3u  bie  bialeft. 
^Nebenformen  ml)b.  grütz  (gürbsi)  —  n^b. 
©ro^cn.  il[]h.  *groba?  *grubi?  fel)len,  il)rc 
53ilbung  fd)liet3t  fid)  an  al)b.  oba?  'Cbft'  foroie 
an  ml)b.  ebi?  ebitz  'ilerngel)äufe'  foirie  an  nt)b. 
'-Bu^en  neben  fd)iüei3.  böki  an. 

©rie§gram  Tl.  mbb.  grisgram  Tl.  'ba§ 
3äl)nefnirfd)en':  3U  ml)b.  gris-gramen  -grammen 


®rte§ 


—    152   — 


0^o§ 


ai)^.  grisgramön  gristgrimmön  'mit  ben  3ä(incu 
hnrf(f}cn';  t)iil.  anglf.  gristbitung  '3äl)nctiiiiid)cn'. 
Tic  crftc  2Bortfilbc  flcl)t  für  grist-,  luoburdi  aber 
bic  S?ovciefdnditc  bcy  SBortce  ntdit  flavcv  m'xxb. 
ÖJricfe  55h1i\  m()b.  giie^  (grii^i  W)l  '3anb^ 
torn,  Sanb,  iticv';  bic  nlib.  $*cbciminfl  bci^ccinet 
im  9Jl()b.  iiod)  nid)t  (bod)  iiultinbb.  grie/^mt- 
'grob  gemabicncy  ÜJlcl)!')  al)^.  grio^  9[Ri)i.  'Sanb, 
Äie§'  =  afäd)f.  griot,  angli.  greot  'Saab', 
anorb.  grjöt  'öcitcin'.  5lut  bcv  altbcutjd).  ^c= 
bciitung  bicjcv  Bnn^c  bcvubt  ital.  greto  'ftcinit^cv 
Ganb  bc^j  Ufcvv''  unb  fvj.  gri-s  'Sanbftcin'  — 
grele  '.sSagcl'.  Tic  ndb.  '-öcbcutunoi  fdilicnt  fid) 
an  bic  nalic  ucmmnbtc  3iiH'c  öon  ®rü^c  an. 
e^riffcl  Ü«.  rnlib.  griffel  Q()b.  grifiil  Tl.;  roic 
;i">Qltcr  ju  baltcn,  fo  (Griffel  jn  greifen? 
SJfrj.  graffegreffe  '©riffd'  nötigt  an  Uutgcftaltiing 
oon  iiuitlat.  graphium  (gr.  Ypu'pio'v)  jn  bcnfcn. 
;;uiaunncnbang  mit  bcr  gcrm.  2Bs.  grep  'graben' 
in  fdinieb.  urgrcL'pa  'auvbölilcn'  aid)it)cb.  anorb. 
grop  '03nibe',  nbb.  C^riuuic  ''Jiinnc'  ift  nn= 
roal)iidicinlid). 

Q^viüc  (V-  inl)t>-  frtrille  a[)b.  grillo  Tl.  mit 
frj.  grillon  =;  ital.  grillo :  au§  Iat.=gr.  TpüX\o^ 
*.f>cufd)rcc!c'.  Tcutfdico  Snnomimon  f.  unter 
."öcimd)cn. 

t  (iriUiricrcii  otm.  eine  uon  mfdiart  nnb 
3Jiofd)croidi  \V,-12  "i^Miilanber  12  ;i7s  unb  Stopiie 
172!S  (^cb.  11  l^is,  gcbrauditc,  ncuevbing§  oon 
(Soct()c  aufgegriffene  'ilbleitung  gu  0) rille. 

©rinittfic  Ty.  ben  iyrcmbuiörterbüdicrn  be§  17. 
5i[ol)rl)C^.  nod)  fremb,  um  17« i<)  entlehnt  axhS  gleid)= 
beb.  frj.  grimace,  in  Speranbe^o  .öanblcrifon 
1720  a\v  grimace  gebud)t  (bafür  nod)  um  170(1 
ältcrev"  Wr anlangen,  g.  i^.  bei  Stieler  UiUl). 
grimm  "M'\.  nilib.  grim  grimme  abb.  grim 
grimrni  'unfrennölid),  fdirccflid),  roilb'  (mosu 
grimmig  ml)b.  grimmec  ai}b.  grimmig)  = 
afäd)).  anglf.  grim  (mm)  engl,  grim,  nbl.  grim- 
mig, anorb.  grimmr,  got.  *grimma- :  mit  gram 
JU  SQ?,V  grem  (:  gram).  —  ©riuim  Tl.  au§ 
ml}b.  grim  (mm)  Tl.;  «gl.  nbl.  grim. 

(ijrimmcn  ^Ji.  (in  Saud) grimmen)  ml)b 
grimmi-  Tl.\  bagu  crfl  nbb.  Wrimmbarm. 

Wrtnb  Tl.  mbb.  grint  (d)  abb.  grinl  Tl.; 
luobl  ibentijd)  mit  fdnueig.o'dnüöb.  örinb  'ilopf 
(2)afi)pobiu!o  irdo  überfcBt  lat.  capito  mit  „(9vof5= 
grinb,  bcr  ein  gron  .öauiit  bat"),  ba^  mit  lat. 
frons  fronlis  'Stirn'  urucnuanbt  jn  fein  fdieint. 
,"Vür  '(^rinb'  gilt  in  bcr  ^T^bciniironing  fressm 
(bei  (5racMn.  'JUbcrnv-  freissum.  nodi  bei  'Jlbclung 
^raiffam). 

orinfcn  otiu.  mit  ablcitcnbcm  s  aw^  mbb. 
grinnen  'fnirfdicn' ;  f.  greinen. 

(^rijjpc  7\.  crfl  nbb.  au^i  gicidibcb.  frj.  grippe. 


flrob  5lbi.  mbb.  grop  i^b)  gerop  abb.  girob 
grob  'bicf,  ungcfd)icft,  unfein';  ogl.  nbl.  mnbb. 
grof  'grob'.  Tic  TciUung  bcJ  SBotlee  ftcbt  nid)t 
feft,  ipcil  c§  in  ben  übrigen  Tialcften  feblt ;  nn= 
fid)cr  ift,  ob  luirflid)  ouiammcnfeljung  mit  ge-, 
got.  ga-  norliegt;  fally  got.  *ga-hruba-  bic  ®runb= 
form  märe,  bliebe  oiifnmmcnfc^ung  mit  anglf. 
hreof.  abb.  riob  'scabiosus'  bod]  fvaglid). 

©robian  Tl.  eine  glcidijcitig  mit  (^robität 
auftretenbc  fomifdic  ÜBortbilbung  lat.  grobianus 
auä  bi""ii"iftifd)cn  .Streifen,  fdion  burd)  ba§ 
IG.  :3abrb.  allgemein  üblid)  (ügl.  Sd)eibt^ 
Grobianus   1551 ). 

t  ©robität  Tf.  fomifd)c  SBortbilbung  bc§ 
IG.  :^'sabrl)ö.,  oft  bei  Sdicibt  1551  Grobianus  35. 
1068,  1731  (barnad)  grobitätifd)  bei  ^-ifdiart 
C^arg. ;  aud)  .s>ajeniagb  S.  GU).  ^ibnlirf)  gcbilbct 
(Sl)rbartät  -^Muff  u. Äablcnberg  S.  148,  äicbe  = 
tat  bei  £>.  öubmig.    S.  aud)  2Ilbcrtät. 

@rog  T}.  axi-:-'  bcm  gleid)bcb.  engl,  grog  im 
10.  oöbi'b-  eiulcbnt;  frübcr  bafüv  '•^.hinfd). 

i^voii  '))l.  mbb.  (14.  oubvb-)  grolle;  baju 
groUcu  otiü-  Jti  i"bö.  griillen  'böb'icn,  fpottcn'; 
ugl.  anglf.  gryllan  'fnirfd)en',  mittclcngl.  grillen 
'ärgern' ? 

(VJroftftcit  Tl.  mbb.  gros  grosse  Tl. :  mit  frj. 
gros  ital.  grosso  '(Sirofd)cn'  (mlat.  grossus  13. 
oabrb-  öolb=  unb  Silbcrmünjc)  roman.  grosso 
'bid';  mie  mnbb.  grote  (baran§  engl,  groat) 
'®rofd)en'  gn  nbb.  grojj. 

©rofi^  C^roö  ^JJ.  '.i^auptmaffc'  (bc^i  .öccre§) 
ein  milit.  ^ebnmort  bey  17.  ^ab^bi?.  (in  Gtielcr§ 
;5citnngv>lnft  1G95  oer3cid)net)  =  frj.  gros  'birt'. 
öirof? '-  ^1?.  'jmölf  Tu|5cnb'  ben  grofjcn  nbb. 
ÜBörtcrbiubevn  uor 'Jlbelnng  allgemein  nod)  fremb, 
in  bei  1.  .^^älftc  bc'?  IN.  oflbi'bv-  in  taufmännifd)cr 
Jdittcratur  geläufig  (g.  iJ3.  5}larpevgcr  1702  .ftanff== 
manu'ömagagin  3. 557)  unb  in  ben  ,lrcmbuHn1er= 
biubern  feit  3panutiu5  1720  t)er3eid)net.  2)a§ 
3Bort  ift  am  3d)luf?  bc§  17.  3abrb§.  »on  ben 
^JJieberlanbcn  am  (ugl.  nbl.  gros  '@rof;')  nad) 
^Jiicberbeutfdilanb  rovgebrungen,  mo  e§  uolfvüblid) 
ift;  feit  bein  '-i^vcmifdjcn  fi^örterbud)  17G7  mirb 
C'o  für  ^Jiicberbeutjd)lnnb  allgemein  bezeugt  (unb 
gmar  mit  öi;  '^(bclnng  bud)t  co  bann  (mit  ö, 
mcld)e  '^hiyfprad)e  anf  '^Inlebnung  an  örof5  = 
bnnbcrt  bcrubO.  ßö  fd)eint  mit  ben  frg.^nbl. 
.'öanbelsibcäicbnngcn  gu  unö  gctommcn  gn  fein 
an-j  glcid)beb.  frg.  grosse,  ba§  für  '144  Stüct' 
fd)on  im  IG.  Zs(il)xi).  begeugt  ift  (eigtl.  mobl 
grosse  douzaine). 

flrofi  5lbi.  mbb.  abb.  grö^  =  ajäd)f.  grot, 
nbl.  groot,  anglf.  great  engl,  great:  ein  fpcgififc^ 
meftgcrm.  5lbicftio  (mofür  got.  mikils,  abb.  mihhil 
mbb.  michel,  bah  im  15.  oabrb.  abftirbt;  =  gr. 


@ro^{)nnbert 


153 


grunsen 


lne-fcjtXri  'groü').  ij-üv  ta^)  oorauäjufc^enbe  got. 
*grauta-  (uoviicvm.  ghraiulo-i  fc()lt  aufjcrfialb 
bc§  ®cnn.  ^öcjiclmiio.  2at.  grandis  fnnn  bc-- 
fonbcvy  iücc(cu  bc§  iicvm.  au  niclit  urucntiaubt 
jcin,  ct)ev  lat.  rüdus  raudus  l1J.  '(5v3fhunpcn, 
gcrbröctcltc^  Ocftctn'  unb  rüdis  'rof)'. 

©roftf)Uubcrt  'Je.  'bitobc3iinale§  4"*unbert'  (120 
©tücf)  ooit  bcn  2cnfoovapl)cu  fett  ber  2.  ^älftc 
bc§  18.  Csnln-li'l  i5löcluna,  Gamiic)  ocvsctdinct 
(cbcnfo  lüic  &  v  o  n  t  a  u  f  c  n  b  '12«  M )' ).  2}a§  2ßort 
bcgccinct  fdion  in  9iic.  2^ctcr-o  Arithmet.  nova 
.f>ambuvn  IGö-l  („ein  (Svof5l)nnbcrt  ift  G  Steige 
qI§  Bretter,  2)iclcn,  ffiagenidiof;,  Satten,  ^ofcn, 
SBaanülfc,  Sd)nüen,  Dindicn,  Älippfijd),  fefe 
uftü.").  Äöbcl  15.32  9icd)ncn  nnb  3?ifiercn  S.  120 
fcnnt  cinfadie§  bnnbevt  für  '12()'  im  ©tod= 
fijdilicinbel  (äbnlid)  6oIeru§  16.56  (Jeconomia 
6.  826)  unb  J-vicfe  1658  D^cfcnfonft  <B.  174 
fcnnt  bunbert  '6  Stiege,  120  3tüc!'  bei  Tielcn 
Satten,  ©varrcn  ufui.  (baö  (Svot;taufenb  begegnet 
nod)  legt  in  Sübed  beim  lovfdanbei).  2::cr  i^erb 
bicfer  bnobcjimalcn  Diedmung  fd)cint  bic  beutjd)c 
©ecfüftc  3U fein.  Sl^icie  oädinng  üon  ()unbcrt  = 
120  ift  uvgennanifd)  (anorb.  ()ief3  e§  tölfroett 
liundraö  im  (Sgf.  jum  rein  be.nmalen  .sMmbert 
tircett  hundraS)  unb  ift  fi'ir  (Snglanb,  roo  e^^  long 
hundred  beifit  (audi  für  ÜBales  im  Äi)mrifd)en), 
bejcugt  unb  für  bic  ©otcn. 

©rofentuttcr  3'.  ~  ©ronoatcr  dJl.  erft  in 
ber  nt)b.  Sdjrtftfpradic  üblid).  Xa^  ai}h.  Si)no= 
ni)mon  f.  unter  21  bn;  nod)  je^t  befteben  im  Cber= 
beutfd)cn  ju  abb.  ano  ana  gebörigc  Si)noni)nta; 
fc^roäb.  eni  ela  äla  Tl.  —  äna  g-.,  öftreid).  senl 
Tl.  —  änl  5.,  tirol.  nena  nendl  Tl.  —  niina 
nündl  5.  Qm  J-ränf.^i^nncberg.  gilt  herb  (= 
.t)en'(ein)  dJl.  —  frela  fräb  g-.  (=  ^räulein), 
aud}  in  ©oblenj  unb  Sibcinbeffen  herche  Tl. 
unb  fraucha  J"-  3nt  Dbcrbcff.  übenüicgen 
(Sltcruater  unb  (Sltermutter  ((Süer),  im 
9f{beinfränfifd)en  idtuatcr,  im  iTtieberlabngau 
aud)  awwa  Tl.  (ju  got.  awö  J.,  lat.  avus  Tl.), 
im  SBcflföI.  bestefaar  bestemöar.  SBäbrcnb  im 
Obcrbeutfd)en  fomie  im  .öcffifdicn  ©rofjDatcr 
unb  @rof5muttcr  nidn  oolfs-üblid)  finb,  berr= 
fc^en  fic  al§  cinbeimifdi  in  bcn  größten  Xcilen 
rton  Sfiiebcrbcutfd^Ianb  (braunfd)rocig.  Trötafäar 
•fTOtmuör,  vommer.  grötfadr  grötmödr)  unb 
in  Ibüringen  (Jcm.  aud)  @ruf;d)cn);  bodi 
»gl.  audi  alcm.  (^Babenj  grosele.  ©iebenbürg. 
grüssfiiatr  Tl.  —  grüssn  J-.  bemeift,  baB  nor 
ber  2lu§raanberung  ber  Siebenbürgen  au§  ber 
beutigen  S^beinproüinj  im  12.  3Qf)i^b-  bic 
neueren  ^Benennungen  aufgefommcn  finb  (roobl 
am  ^Diittclrbcin,  nad)  bem  23orbilb  oon  frg. 
grand-pere    grand-mere,    oiellcid)!   im    11.12. 

Sluge,  gttjmologiicfiel  Söövtcrbucf).   6.  9(ufl. 


Sabrb.) ;  33e(cgc  treten  erftfeit  bem  15.  ^abrb.  auf 
(bei  Sutbcr  ©roftüatcr  unb   grof?c   Sßatcr). 

Oirottc  iv.  im  5(nfang  bc§  17.  ^"^sabfb^-  al§ 
©rotta  ('^Mur.  (S rotten)  entlcbnt  au§  ital. 
grotta;  ißelcg  Auntcnbad)  1628  Archit.  Mihi. 
33.  47.    S.  ©ruft  unter  ©rube. 

©rotjcn  f.  ©ricb§. 

(Bnibc  1y.  mbb.  gruobe  abb.  gruoba  [y.  = 
got.  gröba  J.  '@rubc,  .'ööble'  (engl,  groove) : 
ju  graben.  £b  ©ruft  a:  baju  gebort,  ift  frag-- 
lid) ;  mbb.  gruft  a()b.  gruft  fönntc  formell  smar 
red)t  roobl  ju  graben  paffen,  roie  grübeln 
binfid)tlid)  be§  2,sofali5mu§  jeigt  (oereinjelt  aud) 
nbb.  ftruft  3.  ^.  bei  ©oliuö  1.582  Onomast. 
16,  Tlid).  öcrr  1534  2ic  nero  SBelt  99a i).  %bcv 
bay  ^cblen  in  bcn  übrigen  altgerm.  Sialcttcn 
madit  (intlebnung  an?-'  ber  roman.  Sippe  uon 
ital.  grotta,  fr^.  grotte  \s^öblc'  (roobcr  aud) 
©rotte,  erft  nbb.),  bic  auf  früb  mlat.  grupta 
igr.  KpÜTTxa)  bcrubcn,  roabiidicinlidi. 

grübeln  otin.  mbb.  grübelen  abb.  grubilön 
'bobrenb  graben,  genau  nad)fox-fd)en' ;  c»  gebort 
fid)er  ju  SBg.  grab  'graben'  (ugl.  engl,  to  grub 
'nadigraben'). 

brummet  yi.  mbb.  grüenmät  gruonmät  yi. 
'©raÄ,  rocld)e§  grün  gemäbt  roirb,  i)iad)bcu'; 
pgl.  dTiai)b. 

grün  2{bi.  mbb.  grüene  abb.  gruoni  'griin, 
frifd)'  =  afädif.  gröni,  nbl.  groen,  anglf.  grdeni 
grene  engl,  green,  anorb.  grdenn  (got.  *grö-ni-) 
'grün':  mit  Suffiy  ni  abgeleitet  au§  ber  germ. 
2B3.  grö  'road)fen,  grünen'  in  mbb.  grüejen 
abb.  gruoen  'grünen'  =  anglf.  gröwan  engl,  to 
grow  'road)fcn' ,  nbl.  groeijen  'road)fen ,  gc= 
bciben'.    Saju  ©ra§  mit  feiner  Sippe. 

GJmnb  Tl.  mbb.  gmnt  (d)  obb.  grünt  (t)  Tl. 
=  nbl.  grond,  anglf.  gründ  engl,  ground  '©runb', 
anorb.  grund  '2Bicfengrunb',  grunnr  (au§  grun- 
{)us)  '©runb  bcy  SDIcerc»' ;  got.  grunduwaddjus 
'©runbmaucr'.  7^nx  gcnn.  grundu-  au§  por= 
germ.  ghrantu-  (mit  t  roegen  anorb.  grunnr) 
feblen  auficrbalb  be?  ©erm.  33erroanbte. 

t  ßrnncln  %\xo.  'grünen'  (©oethe,  SBcftöftl. 
3)ipan  SSerfc  6,26.290)  =  grüne  In  (3-  53iofen, 
iRitter  25>abn,  XVII.  Ülbcnt.)  gu  grün  gebilbet 
lüie  ölte  In  'alt  roerben'  ju  alt. 

©rünfjjon  Tl.  fpätmbb.  grüenspän  Tl.  wai) 
mlat.  viride  Hispaniun,  roonad)  audi  'tic&  gc= 
roöbnlid)C  mbb.  spängrüen  9?.  '©rünfpan'. 

grunjcn  ^\xo.  mbb.  abb. grunzen  (abb.  *grun- 
nazzeni  =  engl,  to  grünt  (mittelcngl.  grünten); 
^ntenfipum  ju  mbb.  grinnen,  anglf.  grunnian 
'fnirfd)cn'.  2;er  ju  ©runbe  liegcnbc  SBoitflamm 
ift  roobl  onomatopoietifdi,  roie  bic  lautücrroanbtcn 
lat.  grunnire,   gr.  TpuZieiv  oermuten  laffen. 

20 


grufcln 


154   — 


&üiä)tn 


1 8nifeIn3tn'-ei'ftn^b.,3ntenrio  ju  g  raufen. 

@ru^  Tl.  inlib.  a()b.  gruo^  dJl.  =  nbl. 
groet.  ItüiU  tjrÜBen  mlib.  grüe^en  (grüetzen) 
af)b.  gruo^^en  (gruozzen)  id}ir.  o^'U-  'nnrcbcn, 
an)pred)cn*  (audj  in  fcinblidjcv  3(bi'id)t,  'an-- 
grcitcn')  —  anorb.  grceta,  anglf.  gretan  engl, 
lo  greet  'gtiinen',  nbl.  groeten.  aiäd)].  grötjan 
'anreben'.  Tlan  bcnft  an  '3lb(cttung  ju  ber  ibg. 
2Bj.  ghar  in  gv.  xaipuj. 

öirütjc  Jy.  nilib.  grütze  '©rü^brct'  al)b. 
gruzzi  (rooder  ital.  gruzzo  '.s^aufe -jafammcn; 
gcn-agener  Xingc');  ügl.  anglf.  gryt  —  grytt 
engt,  grit  —  groat  (au§  anglf.  *grota  ober 
*grotuV),  anorb.  grautr,  nbl.  grut  gort  '©rüfec'. 
SIus'  bem  5Iltbcutfd).  entflammt  bie  roman.  Simic 
oon  frj.  gruau  '©rütie.  ou  ®rüfec  gel) ort 
auf5er  ©rief;  nodi  ml)b.  grn?  '5lorn';  balier 
baxi  'ilovn'  al§  (^runbbcbcutung  bcr  gcrm.  3!Bj. 
grut  gelten;  bicriii  ftimmcn  al^  urucrmanbt  lit. 
grüdas  'Äorn',  afloo.  gruda  '3d)o(Ic'.  fumr. 
gro  '©rieö'. 

surfen  Stro-  in^)b.  gucken  gucken  'neugierig 
fd)auen';  ba§  2Boil  feblt  bem  5(l)b.  foraie  bem 
3Iltgerm.  i'ibcrbamit.    lliiin-ung  bunfel. 

Wuitorrc  a.  feit  Siicranber  1720  gcbudjt: 
au§  fiHin.  guitarra.  Cuclle  tat.  cithara.  3" 
Cberbancrn  batür  ouiu geige. 

üiuItJcn  9Jt.  ml)b.  gülden  guldin  9.1i.:  eigtl. 
'bcr  (Sülbcne*  (ergänje  'Sdiilling')  3U  ml)b. 
guldin  'golbcn'.  2)a§  ^eblcn  bc§  Umlaut§  oon 
u  ju  ü  ift  bem  älteren  Cberbeutfd)  gemäf;  (fdnuäb. 
©iilben  . 

05unbclrcbc  Jv-  inl)b-  gunderebe;  auffällig 
ift  bie  53ebeutungSabtt)eidiung  in  al)b.  gundröba 
'5{l)orn'.  Cb  ju  al)b.  gund  (gunli  'Giter,  ©ift*, 
anglf.  gund,  got.  gunds  'Gitcr"^  3)ann  bc= 
beutete  t)a^  ©ort  '©iftranfe'  (f.  Siebe):  bie 
©unbelrebc  luurbe  al§  .'öeilfraut  gcbraud)t. 

(ijünfel  '^)l.  erft  nhb.,  umgebilbet  au§  lat. 
consolida.  „mcldien  ''JJamcn  bie  älteren  iVräutcr: 
fammlcr  allen  SBunben  beilcnben  ^flanjen  bei= 
legten". 

Wunft  ?.  ml)b.  mnbb.  gunst  m?^.  '2Bobl- 
rootlcn,  Grlaubniö'  für  *gc-unst  ju  al)b.  gi- 
unnan  'gönnen';  bafür]  al)b.  unst  J^.  (ml)b. 
and)  gund;  ngl.  anorb.  ofund  '5tbgunft');  ältefte 
(Vonn  nbb.  ansl  —  got.  ansts,  anglf.  ^'st  '©unft' : 
germ.  2I?v  ans  unter  gönnen. 

Wurßcl  A.  mhb.  irurgd  al)b.  gurgula  %.: 
ouffällig  frühes  l'ebnmort  fugl.  .Uöriicr)  au^i 
lat.  gurgulio.  bae  ein  bamit  uruenuanbtcS  ed)t= 
germ.  2Bort  ncrbrängtc:  al)b.  querchala  quercha, 
anorb.  kverk  'Gurgel'. 

©urtc  d-  crfl  frül)  nbb.  (im  17.  ^sa\)xl}.  tnit 


bcr  ÜMcnfonn  2tiurfe  5(uiurfe;  fo  aud)  Sü= 
berf.  agurke,  53rem.  angürke,  öftrcid).  omorken). 
J^ac'  2Boi1  ift  com  öftlidicn  Üticberbcutfdilanb 
feit  etiua  15<X)  (ßl)i}träu§  iiav-  117  augurken; 
^ot].  ,"vveigiu§  1579  Quaestiones  Physicae  839 
„©urfen  ober  ^lujcrn";  .s^eluig  1611  Orig. 
Dict.  Germ.  3.  148  ©urfen)  t)orgebrungen 
unb  finbet  fid)  fd)on  bei  JHi)ff  1544  6.onfectbüd)= 
lein  531.  löG  (entfiircd)enb  nbl.  agurkje,  engl, 
gherkin  'flciuc  ©urfc',  hän.  agurke):  al§  ur- 
fprgl.  *agurike  entleljnt  am  poln.  ogurek,  böl)m. 
okurka ;  bicfe  leitet  man  auv  bem  fpätgr. 
d-pfoüpiov  'JBaffcrmclonc'  ah.  —  ^sm  u)eftlid)en 
Cberb.  (aud)  Sd)iuab.  SBetter.  unb  .'öeff.)  lüirb 
ftatt  ©urfe  Auf  um  er  (fübbcff.  kumr,  ßoblenj 
unb  '31ad)en  kumkumr,  ^cürnberg  Sümerling) 
gcfagt.  3>on  bcn  2Börterbüd)evit  bietet  OJlaaler 
l'M  (£ucumrcn,  .s>cnifd)  IGKJ  „©urt'en  ©ur= 
d)en  'Jlugurifcu".  3Säl)rcnb  in  Ibüringen  6u  = 
cum  er  unbefannt,  ift  in  .Söeffen  unb  am  9il)ein 
©urfc  nid)t  t)olf§üblid).  !ögl.  uod)  öftreid). 
umurke  '©urfc',  fiebenbürg.  audrenk. 

@urt  Tl.  ml)b.  gurt  (in  3ufa"i"ie"fcÖiingcn 
über-  umbe-  under-gurt):  ju  gürten  ml)b. 
gürten  (gurten)  abb.  gurten  gurtan  =  afädjf. 
gurdjan,  nbl.  gorden,  anglf.  gyrdan  engl,  to 
gird:  bafür  got.  gairdan  ft.  3tm.  'gürten'.  3" 
bcr  bicrin  crbaltcucn  SB3.  görd  (^räf.  gerdan 
gurdjan)  gebort  and)  anorb.  garör  '3aun  um 
ba§  ©eböft',  afloo.  gradü  'SD'Iauer,  ©tabt'  (f. 
03 arten  unb  lücgcn  ber  ^ebeutungycntiuicfclung 
f.  3aun*-  —  ©ürtel  9Ji.  (itn  16.  ^abi't)- ftud) 
(Vcm.,  j.  S8.  im  5oi1unatu§,  2(ug§burg  1530) 
mbb.  gürtel  abb.  gurtil  Tl.  —  gurtila  J.;  ogl. 
engl,  girdle  auö  anglf.  gyrdel. 

öiuft  Tl.  ml)b.  a[)t>.  gu?  (??)  '©ufe':  ju 
giefsen. 

ant  'Jlbi.  mbb.  abb.  guot  =  got.  göds, 
anorb.  göf^r,  anglf.  göd  engl,  good,  nbl.  goed. 
3ufammenbang  mit  gr.  ä-faBöc,  ift  loutlid)  un= 
aiabrfdicinlid).  ^Jiur  im  ©erm.  finben  fid)  fid)ere 
i^criuanbte,  melcbc  bie  ©runbbebcutung  von  gut 
auftlären  fönnen  (bod)  ugl.  afloo.  gndü  'paffcnbc 
octt'  unter  Chatte).  Xk  Sippe  oon  ©attc, 
tuoju  and)  engl,  to  gelber  —  gatber,  got.  gadi- 
liggs  'i^erioanbtcr'  ^u  geboren  fdjeinen,  bemeift 
'jufammcngcbörig,  paffeub'  al§  ©runbbebcu= 
tung  oon  gut.  SBcgen  ber  Steigerung  f.  ha^',, 
bcffer. 

t  Wütrfjcn  9f.  'fVobolb'  (©oetbe§  ;yauft  II 
5ß.  584s )  u)ie  mbb.  gütel  '.ftobolb'  nad)  oon 
iöabber  ^citr.  22,  534  2)imiuutio  ^u  ©ott; 
ogl.  and)  (?iö^c,  ö  c  i  n  3  c  1  m  ä  n  n  d)  c  n  unb 
Äobolb. 


^aat 


—   155 


cf)acfe 


^ 


t  |)aari  Tl.  '^^'lndjö'  m()b.  har  al)b.  haro 
(®cn.  m()b.  a()b.  harwes)  9JI.  '5Iad}6';  got. 
*harwa-  (@en.  *harwis)  rairb  and)  burd}  anovb. 
horr  (3)at.  horve)  5FI.  'Jladvo'  üoraucnjefet^t. 
ffiegcn  3?crit)anbtfd)an  mit  .s>aar2  f.  bie§.  23tel= 
lcid)t  bort  man  junädiü  an  engl,  hards  'SBcrg' 
(f.  ^cbe)  imb  an  lat.  cärere  '!ilBoüc  främpcln' 
benfcn. 

|>aar2  !}i.  'coma'  m()b.  ai)b.  här  llt.  = 
anorb.  här  5R. ,  anglf.  haer  engl,  hair,  nbl. 
haar:  ein  gcmcingcrm.  SÖoit  (bafür  jebod)  got. 
tagl  unb  skuft).  Urucriüanbt  cvld)cincn  an» 
bcm  @crm.  nod)  anorb.  liaddr,  anglj.  heord 
'|)aar'  (got.  *hazda),  moju  ir.  cass  'gclorftcö 
^aar'.  2{ut5crf)alb  bc§  ©erm.  ogl.  nod)  aflot). 
kosmü  OJi.  —  kosa  (lit.  kasa)  J.  \<oaax'  ivoobi 
aud)  afloo.  cesati  'fämmcn',  lat.  carere  'SBollc 
frempcln').  Sic  genaueren  2autüev()ältnii'ie, 
rae(d)c  jroiMien  biefen  SDortcn  beliehen,  finb 
fdjmer  ju  bcütmmen  (ogl.  and)  gr.  Kubun,  lat. 
comaV).  Übrigen»  ftel)t  anberjeits  lantlid)  nid)tö 
im  SBege,  bag  germ.  *hera-  'i>aar'  ober  heza- 
Dgl.  al)b.  häsib  '^aarfieb'  au§  *hässib?)  bem 
unter  .söaari  erfd)Iofienen  harwa  '5'id)5'  gn 
oerbinben;  mc()r  a(»  bic  bloKc  9)löglid)feit  aber 
läßt  fic^  nid)t  be[)aupten.  2.\il.  nod)  Sode  unb 
frouS.  —  Gincattc  Slbleitnng  Don  ^söaar  anglf. 
haere  =  a()b.  hära  härra  )y.  "bdrcnc  2erfe, 
grobe§  ©emanb'  brang  ins  9ioman.  (frj.  haire). 

^abc  5.  ml)b.  habe  al)b.  haba  J-.  '.!öabe, 
SBefig'  =  nbl.  have  'Sefig':  gum  flgb.  2Borte. 

t  ^atiemu§  50^.  '9iaufd)'  in  ÄIein5  ^rooins.^ 
2Bb.  1792  a(e  pfälser  Sialeftrooit  begeugt;  i8c= 
leg:  @aubi)§  SBerfe  I  lOi,  roo()(  eigtl.  ein  2Bort 
bcr  ©tnbcntcniprad)c. 

ftahcn  3tro.  ml)b.  haben  ai)b.  haben  = 
afödif.  hebbjan,  nbl.  hebben,  anglf.  habban 
engl,  to  have,  anorb.  hafa,  got.  haban:  ge= 
meingcrm.  3tn).  mit  beut  Stamme  habai-.  3ben= 
tität  mit  lat.  habere  fann  faum  bcjmeifelt  rccrben. 
3IUerbing§  üerlangt  lat.  h  im  2Inlaut  ber  33er-- 
fd)iebung§regel  gcmöf?  ein  germ.  g,  unb  germ. 
h  ein  lat.  c  (ügl.  ©aft,  ©erfte,  ©eifl  unb 
£"^al§,  .*öaut,  beben).  3Bal)rfd)einlid)  berulicn 
lat.  habe-  unb  germ.  habai-  auf  einer  gcmein= 
famcn  ©rbf.  kliabhej  (;6ntf;ircd)ung  ron  germ. 
lat.  h  ift  nur  bei  3(nnal)me  eine»  ibg.  kh  müg= 
Hd)).  58ei  biefer  3(uffaffung  finb  t)aben  unb 
lieben  etpmologifd)  mie  lat.  habere  unb  capere 
Don  cinanber  -i^u  trennen. 

^obcr  9.11.    ml)b.    haber   al)b.    habaro  dJl.; 


bie  i}orm  iöafer  ift  erft  nlib.;  fie  cntftammt 
bem  ''il'bb.  (mie  9ioggen):  anbb.  haboro  havoro 
(icl3t  hawer),  nbl.  haver.  Tagu  nodi  afd)n)eb. 
hafre  hagre;  ferner  ba^  aus  bem  ©erm.  ent= 
Icbntc  finn.  kakra.  3"  Gitglanb  feblt  hat-'  2Boi-t 
außer  einigen  mittelengl.  53elegen,  bic  roic  ba^ 
norbengl.  haver  auf  ffanbin.  (£ntlet)nung  bin^ 
meilen;  bafür  engl,  oats  aus-  anglf.  äta  (bod) 
fd)ott.  haver  fd)on  in  mittelengl.  3cit,).  3^ür  ben 
lUipiiing  ber  beutfd)en  Sippe  ift  ba§  g  in 
afd)treb.  hagre  (finn.  kakra)  ju  bead)ten.  2)ie 
gcmöbnlid)e  5(bleitung  t5on  anorb.  hafr,  anglf. 
hfefer  5[R.  '^icgcnbod'  dat.  caper,  gr.  Kd-apoc, 
V(\l.  .söabergcinj  ift  babcr  unmöglid),  5umal 
biefe»  SBort  rcefcntlid)  bcn  2ialcftcn  jnfommt, 
bencn  i>afer  fc[)lt;  axid)  müßte  öafer  ba» 
Ciebling§gerid)t  bcö  ^Bodes  fein,  um  nad)  bieiem 
ben  9tamen  jn  l)aben.  i^ielleid)t  ift  gr.  Küxpuq 
'geröftete  ©erftc'  (ibg.  ©rbf.  khaghru-)  ober  lat. 
avena  'i>afer'  (ibg.  ©rbf.  khaghwes)  als  ur= 
öcrraanbt  ju  oergleid)cn. 

^abergci^  iy.  '.s>eerfdinepfe'  in  älterer  Seit 
nidit  nadigeroiefcn ;  i*>aber=  ift  in  biefer  ou= 
fammenfeBung  ber  einjige  9ieft  beö  alten  i8od= 
namcn§  (anglf.  hsefer,  anorb.  hafr;  gr.  Kdirpoc, 
lat.  caper;  aud)  perf.  capis  'einjäf)riger  ^od' 
53eitr.  19,  330  ?j  in  2:cutfd)lanb :  ber  ißogel  ift 
fo  benannt,  rceil  er  3ur  33egattung§jeit  ben  Ion 
eineä  fernen  DJtedernö  l)od)  in  ber  Öuft  I)Örcn 
läßt.    S.  53od  unb  .'paber,  aud)  ^Mppc. 

^ahidit  Tl.  (mit  angefügtem  Sental  roie  in 
i>üfte,  9JIonb  :c.)  ml)b.  habich  habech  (and) 
umgelautet  hebech;  af)b.  habuh  dJl.  =  afäd)f. 
in  ben  Gigennamen  Habuc-horst  Haboc- 
asbröc,  nbl.  havik,  anglf.  heafoc  engl,  hawk, 
anorb.  haukr  (für  *hobukr).  ^sm  Siebenbürg, 
ift  stüssfügl  bafür  eingetreten,  ©ot.  märe  *ha- 
baks  auäufegen  mit  Suffir  -ak  (roic  in  ahaks 
'laube',  ügl.  aud)  5lranid),  2crd)e,i;  ogl.  ben 
ableitenben  Äonfonanten  in  gr.  optuT-  ''2Bad)tel'. 
©egen  bic  Deutung  am  bem  Stamme  hab  haf 
in  beben  (uiiprgl.  'feft  nebmen,  padcn')  ift  nom 
©erm.  auc^  nid)t»  ein^uroenbcn;  ital.  capus 
\*Öabid)t'  ift  eine  fid)ere  2Iblcitung  üon  S?3.  kap 
(lat.  capioi.  2ie  feit.  Sippe  üon  fnmr.  bebaue, 
aliir.  sebocc  'Jalfc'  ift  nad)  9i.  Iburnenfcn 
bem  2Inglf.  cntlcbnt;  audi  itnf.  kobezü  '-ilrt 
5-alfe'  ift  roobl  el)er  cntlcbnt  al§  urrerroanbt. 

■Öätöfc  f.  öed)fc. 

^ürfc  5.  'Jeiie'  eigtl.  mb.  nbb.  2Bort  (>berb. 
bafür  5erfe;;  ogl.  nbl.  hak:  im  Tlbb.  unbe= 


I^aden 


—   156 


Öaft 


jcttgt,  nii§  bcr  ÜbcrcjangapciHobc  uom  2(t)b.  juni 
9Jiliö.  eiuinal  beleiht  <  hacclmn  'calces'  i :  i^ciuöhn^ 
lidi  aiiv  Imrfcn  abgeleitet.  2(n  33crn)anbtfd)att 
mit  nbl.  hiel.  anglf.  höh  %"vcxie'  —  heia  WH.  (für 
*hd,'hila)  engl,  heel  '^Cl-fe',  novb.  haOll  dJl. 
%"vciic'  Um  )idi  bcr  53cbcutunii  luegcn  mit  mcl)r 
SBal)iid)cinlidifcit  benfcn. 

Warfen  otiu-  inl)b.  hacken  'Ijacfcu'  (al)t>. 
*liacchAn)  =  anglj.  liaocian  ihieccean)  ciuil. 
to  hack  'barfen',  afinef.  tohakia  '5c^-bad"cn'- 
Ter  innevc  t^)uttuva(  fanii  luic  in  ouerf,  fcdf 
ab  l^oiidilag  yov  \v  511  faifcn  fein,  fo  bat";  SBj. 
haw  in  bnucn  3U  ©vunbc  läge.  —  'Jlblcitungen 
finb  .'öarfc  a:  (jo  jdion  ml)b.),  iöäd'evling 
(jd)on  l.'^Tl  im  Nomencl.  Iladr.  Junii  S.  28) 
unb  .s>ärficl. 

.^"»abcri  d)l.  mhb.  hader  Ü)I.  '3anf,  ©trcit'; 
abii.  nnbe^cugt.  Tav'  '^Utgcvm.  bat  bafüv  incift 
eine  u-  w-  ^ilbieiiung  'Manun',  bie  im  iBcftgcvm. 
nnv  a\v  crftcv-  ('■Jlicb  oon  ^'Juiammenjctjungcn  er= 
id)ciiu:  anglf.  hoaöo-=  abb.  liadu-  (got.  *ha])u-). 
^om  9iovb.  iit  Hoö  bcr  •JJamc  einer  3Balfürc  unb 
Hoi'^r  Wl.  ber  eincc'  mi)tbologiid)en  Mönig-:^  unb 
bcr  bcv  '-Brnberv  oon  i^alber;  ihnen  liegt  mobl 
ein  altgerm.  Mrieg'ögott  llal)u-z  ,^n  Wrnnbc.  'Man 
ücrgleidit  ^amit  eine  tbratifdie  Wöttin  Kötu?. 
DJiit  3id)erbeit  aber  finb  nevmanbt  ajloü.  kotora 
^.  'ilanun"',  ir.  cath  Wl.  'Mampf',  1U03U  feit. 
Catu-riges  9Jom.  propr.,  eigtl.  'Äampttönige' ; 
inb.  cätru-s  ',"\einb';  pielleid)t  gr.  kötoc;  kot£ud; 
eine  i-'31blcitung  mic  .\Saber  bemahrt  and)  aflon. 
kotora  'Mampf;  f.  nod)  .s>af;.  ^sui  Xcntid).  ftarb 
ba-j  altüberlieferte  lia))u  friib  an^,  mofür  Mampf 
unb  Mrieg  herrfdienb  nnirben,  biclt  fid)  aber  im 
5lhb.  abö  crftcö  Wlicb  oon  ;Ui)ammcniet3ungen  in 
einigen  (^•igennamcn  mic  Iladubrant:  unfer  nl)b. 
.s>ebiuig  iit  abb.  Haduwig  'Mampfftreit'.  '.Jibn: 
lid)  crjdieim  abb.  hiltea  J\.  'Mampf  im  Tlbb. 
nur  nod)  in  (vi^^cnnamen  ipie  .v^ilbebrajibt, 
58rünbilt  :c. 

.{■»aber-'  Wl.  'l'nmpen'  mhb.  hader  Wl  abb. 
hadara  a.  'l'appe,  !L'nmpen';  ba.^u  mit  l-'.?lblei: 
tung  mbb.  hadd  (entlcbnt  fr.^.  haillon  'Pumpen'); 
innerhalb  bce  C^Jerm.  nid)t  meiter  bc.^cugt.  Wenn. 
*ha|)rö  libg.  kölräj  'iLlumpen*  gehört  cntipcber 
mit  bem  imjalicrtcn  Stamme  kant-  in  lat.  ccnto, 
gr.  KfcVTpujv  'auv  iL'umpen  gc)nad)tcr  ^Kod*,  ffr. 
kanlhä  js-.  '^appentleib'  jufaminen  ober  mit  ffr. 
(jithirä  'locfer,  lofe'. 

.^afcn^  9)1.  'lopf  mhb.  havon  abb.  havan 
9)J.  'lopf:  ein  fpc.^ififd)  oberb.  (tciliueifc  aud) 
mb.)  Sßort,  ben  übrigen  Xialeften  tremb.  Qi- 
gehört  ,Mi  bcr  in  beben  ftcrfcnbcn  Sl\v  haf  (uor= 
genn.  kapi  eigtl.  'begreifen,  faffcn'  inid)t  ju 
babcn  iS3,v  hah  au<-  uorgcrm.  khabhi. 


$ofctt2  9)1.  (®ottfd)cb  fd)rieb  C">at)en)  'por- 
tus'  ein  nbb.,  bem  Dberb.  nrfprgl.  frcmbe^  3©ort, 
erft  im  -lihb.  an^  bem  l^ibb.  entlehnt.  2)ic  lat. 
3Börterbüd)er  überfc^cn  lat.  portus  im  16./17. 
^ahrb-  mcift  mit  S d)iffl an bc,  einfuhrt,  üev= 
ein3elt  and)  fd)on  mit  9)ieerhafen  (9)laalcrl561) 
ober  3d)iffhafen  (ßrufiii»  1568  Gramm.  I, 
2<HJ;  ^■riiiuä.  1.541);  Suthcr  fagt  21  n fürt  9)1^. 
(?(.  ber  Sd)iffe)  unb  nerein^clt  Aifd)art  2tn= 
furtbafen.  (Sinfad)c>?  .s>afen  bringt  im  17. 
oahrh.  bnrd).  iüereinjelt  feit  bem  16.  3ttf)i'f). 
and)  '^^ort  au§  lat.  portus;  f.  and)  Ufer;  ba= 
für  mhb.  hap  91.  —  habe  habene  Jv-,  au§  bcv 
gleid)cn  SBurjel  gebilbet.  2)em  mbb.  habene  ^. 
ciufpnd)t  lantlid)  nbl.  haven  ^y.  (fpätanglf.  hae- 
fene  engl,  liaven,  ipobl  entlehnt  an-o  anorb.  hofn 
jy.  ',s>afen'i.  9tbb.  haven.  bän.  havn,  fd)iPeb. 
hamn  finb  9)1.  —  Sautlid)  ift  'Jlbleitnng  au^ 
223.  hab  ikhabh)  'haben'  unb  haf  hab  (kap) 
'ergreifen,  faffcn,  in  fId)  faffcn'  benfbar:  in 
bciben  3)eutungen  läge  bie  53cbentnng  '33cbältcr' 
(pgl.  .'öafeni.i  311  ©runbc.  So  bie  gcu)öhnlid)c 
5(iniahme;  ei)ic  anbcre  (^-tninologic  f.  uiUer  .v>aff. 
'isieücid)t  ift  jcbod)  anorb.  liofn  mit  bem  gleid)beb. 
altir.  ci'ian  lan^i  *copnoy)  urpcrmanbt. 

•linfcr  f.  .s>abcr. 

■C^aff  9i.  mic  3al)lreid)e  maritime  term.  techn. 
nrfprgl.  ein  nbb.  ÜBort,  eigtl.  '9)Jecr'  überhaupt; 
biefe  ^ebcntung  ^cigt  anglf.  lia-f  (^l.  heafu)  9i. 
'9JJeer',  norb.  liaf  9(.,  mnbb.  haf:  aud)  babcn 
bie  lantlid)  eiUfpred)cnben  oberb.  äBortc  mhb.  hap 
habos  9t.  unb  liabe  ^y.  bie  i^ebeutu)ig  '9)Jecr' 
neboi  'portus'  {).  .s^afenS).  2^a  nmn  feine 
nrfprgl.  Üscrjd)icbeithcit  pou  'iluirten  für  .s>afcn 
unb  9)Jccr  anzunehmen  bvand)t  unb  ba  ieben= 
fall-J  bie  33ebeutuug  '.s>afcn'  an?-'  ber  53cbentung 
'9)Jeer'  abgeleitet  ift  —  bai-  llmgefehrtc  ipärc 
ipohl  nid)t  benthar  —  fo  mirb  bie  unter  ,s>afcn2 
gegebene  geiPöbnlid)c  '?lnnahmc,  .v>afcn  fei  eigtl. 
'ikliältcr',  prohlematifd).  SlHihrfd)einlid)  ift  alfo 
.\>afen  ctiua  'marina'  im  Sinne  pon  'statio 
marina'  ^n  beuten.  Stnglf.  li;ef  '9)Jeer'  al§  'fid) 
crbcbcnbcy'  im  Sinne  uon  lat.  altum  ('bobc  See') 
3U  beben  (ffi.v  haf,  porgerm.  kap)  ^u  sieben,  ift 
nid)t  u)nnöglid),  aber  faum  mabrfd)einlid). 

.C>nfti  9)L  mhb.  abb.  haft  9)J.  '«anb,  Acffd' 
lahb.  aud)  9J.)  ^^  anglf.  ha'ft  9)2.,  anorb.  hapt 
9i.  'Acifel'.  ;]u  2Bj.  haf  in  heben  eigtl.  'cr= 
greifen'. 

.&nft-  A:  mhb.  abb.  haft  (i-St.)  abb.  afäd)f. 
hafta  A.  'Wcfangenfd)aft';  ba^n  mbb.  abb.  afäd)f. 
liaft.  anglf.  hsnft  3(bi.  'gefangen',  anorb.  liaplr 
9)i.  '(befangener'  —  hapta  ;v.  '©cfangcnc': 
3B3.  haf  (ogl.  beben)  bat  in  biefen  53ilbungcn 
ihre  alte  53ebciUung  beipabrt;  pgl.  lat.  capfus 


m 


—   157   — 


^aijnm 


captivus,  iv.  cacht.  {i)niv.  kaeth  '©efangcncv'.  — 

S.  ha^  Till.  SBovt. 

Ijaft  5(öi.=3itfnr  uno  in  fd)nicv,U)aft,  (cb  = 
I)aft  :c.:  ciiitl.  fclbfläiiMiic-^  5(öi.  'ucvbunbcn  mit', 
ba§  ld)on  iitbb.  abi).  511111  Suftir  univbc;  im  ©ot. 
ogl.  audahal'ts  'mit  &[M  bcbnftct,  iilücfjcliif. 
©cjuöbnlid)  nimmt  man  !obcntität  bicfc§  Suffiyc§ 
mit  bcm  nnlcr  .s>aft2  bcfin-odicncn  3lbi.  hafta-, 
lat.  captus  an.  WHan  tonnte  aber  and)  an  3(b= 
Icitnnij  be§  SnffiixÄ  von  ÜBj.  liab  'baben',  lat. 
habere  benfen ;  bic  '-Sebeutuiioi  bürfte  ebcr  für 
bie  le^tc  Einnahme  fpvcdien. 

A>Ofl  d)l.  1111)0.  hac  (hages)  y)Wi.  '3)orn= 
geftväud),  (iiebüfd),  Ginfnebigniui,  nmfriebigtcr 
SBalö,  X^avV;  abb.  hag  SOi.  einmal  al§  'urbs'  (ttgl 
I)b.  .s>ac3cn  nnö  CvtÄnamen  anf  =()ag)  bezeugt; 
nbl.  haag  J.  'llrnjäunung,  .'öccfc',  anglf.  haga 
engl,  haw  'Okbcgc,  ©ävtdien',  anorb.  hage  9LR. 
'2öeibeplal5'  (öajn  .s>ain,  \")eye  unb  .s>ccfcL 
nvüevmanbt  nad)  JH.  Ilmrnciilen  mit  altgall. 
(5.  :3nbl■l^)  caium  '@cbegc'  ijuobcr  fi'S-  quai; 
=  fqmr.  cae  'ßinfaiutng,  @el)egc'  —  cau  'etn= 
()egen':  nrfelt.  cagio-  anc-'  ber  üovgenn.  SBj.  kagh. 

^Oßcborn  d)l.  eincaltgevm.  53e5cid)nung,  mbb. 
hagedorn  =  angli.  ha?gJ)orn  haguf)orn  engl, 
hawthorn,  anorb.  liagporn  dJl.   inil.  ,S>ageftol3. 

^a^d  d)l.  mbb.  hagel  ü\)t).  hagal  9}J.  = 
nbl.  hagel  9JI.,  anglf.  hagol  ha^gel  engl,  hall, 
anorb.  hagl  9i. :  ba§  gcmcingerm.  S©ort  für 
Öagel  in  ber  @rbf.  hagla-  hagala-.  '^aS^  cinselnc 
^agelfoni  nannte  man  Stein:  anorb. haglsteinn, 
anglf.  hsegelstän  engl,  hailstone,  mbb.  nnb 
älter  nbb.  A>agelftein  mgl.  nbb.  bial.  tief  ein 
'bagcln',  iiiefclftcin  '.s>agelforn').  33iellcid}t 
bebeutet  .s>agcl  felbft  urfprgl.  nidit'o  al'Ä  'iliefcr; 
roenigften^'  flcUcn  fid)  öer  3(blcitung  an§  uorgerm. 
kaghlo-  'Äiefclftein'  (ogl.  gr.  KcixÄ-nS  'tlciner 
(Stein,  fitefcl')  f einerlei  lautlidje  (3d)roierigteiten 
entgegen. 

I)aöcr  3lbi.  (bafür  oberb.  rabn)  eigtl.  raobl 
ein  nbb.  2Bort,  ba^  im  15./1G.  ^vSöbrb-  üercinselt 
in  bb.  lerten  begegnet;  Sdiottel  16.13  nnb  Stieler 
1692  üerjeidinen  e^ö  jucrft.  dJlan  oergleid)t  engl. 
haggard  imittelcngl.  haggerj  'bagcr',  baz-  meift 
ju  engl,  hag  '.sSere'  gejogcn  tuirb. 

^agcftolj  931.  mbb.  hagestolz  urfprgl.  hage- 
stalt  ü{)b.  hagustalt  93i.  eigtl.  '^-^agbefi^er'  (äu 
got.  staldan  'befigen'):  ein  meftgcrm.  9ied)t§= 
au&öruct,  Der  uor  öer  Überfieblung  ber  3Ingel- 
fadifen  nad)  ßnglanö  beftanöen  bat  (ogl.  nod) 
anorb.  haukstaldn.  (Semeint  mar  bamit  im 
©egenfa^  jum  .'öofbcfi^cr  f.'oof  'i^errenbof')  — 
ber  ältefte  Sobn  erbte  nad)  bcm  altgerm.  Grft-- 
geburtÄrcd)t  ben  .»öof  —  ber  ^Befi^er  eine&  fleinen 
cingefriebigten  (Srnnbftürfe§,  roie  e§  ben  übrigen 


Söbnen  jufiel,  bie  fomit  feinen  eigenen  öau§= 
balt  grünben  tonnten  nnb  oft  ganj  üom  älteften 
iöruber  abbängig  luarcn.  Sd)on  in  ben  abb. 
öloffen  bicnt  hagustalt  aii  2lbi.  für  lat.  caelebs 
I  hagustalt  llp  'ebclofc?  i^eben')  (unb  biefe  ^e-- 
beiitung  ftcctt  eigtl.  and)  in  bem  entlel)nten  afrj. 
heteauld  'iiapaun');  mbb.  hagestalt  9)i.  'ber 
llnoerbeiratete' ;  afädjf.  hagustalt  Tl.  'Äned}t, 
2)iener,  junger  DJJann' ;  anglf.  hcegsteald  hago- 
steald  9JJ.  '.^süngling,  .ftrieger'.  Siefeiben  '^bafcn 
in  ber  53ebeutungi;entroirf1ung  ertennt  man  in 
bcm  roman.=lat.  baccalaureus.  fvj.  bachelier, 
engl,  bachelor. 

^Öticr  dJl.  mbb.  heher  DJI.J.  a[)i).  liehara 
(}.  =  onglf.  (mit  granimatifd)cin  2Bed)fel)  higora 
'i^äbcr',  mnbb.  heger;  anorb.  here  unb  hegre 
SDZ.  '9icibcr'.  5i)lan  r)ergleid)t  mit  iKed)t  gr.  Kiaaa 
(au§  *KiKJa)  'ASäber'  ober  ftr.  ^akunä  'gröfjcrer 
9>üger  ( lat.  ciconia  'Stord)').  S3gl.  53citr.  13,416. 

Apal)tt  Tl.  (in  ber  mb.  obcrb.  :i5olf>f;n-ad)c 
faft  nur  nod)  für  ben  ,s>abn  am  Aafj  gcbräud)= 
M)  unb  fonft  uerbrängt  burd)  3ttfflinmcnfc^ungen 
roie  f)eff.=tbüx"ing.  gickelhän  gückelhan  gicker- 
hän,  baier.  göckelhän  ober  burd)  fd)ir)äb.  gockler, 
fd)n}ei5.  gugel  guli)  auv  mbb.  han  al)b.  hano 
9)1.  =  anglf.  bona  hana  (meift  cocc  =  engl, 
cock  f.  unter  ftüdilein),  anorb.  hane,  got. 
hana  9JJ.:  gemcingcrm.  S5>oi1  für  i^abn  mit 
bem  ben  altgerm.  2)ialetten  gemeinfamcn  Stamm 
hanan-  hanin-.  2)ae^  ^ugebörige  ^■emininum 
i^enne  ift  blon  rocftgcrm.  dagegen  fd)eintunfer 
iMtbn  eigtl.  ilommune  ju  fein;  mcnigftenc^  tann 
c-:-  im  3(bb.  and)  ben  '.^öabn'  bc5eid)nen  (ogl. 
Ctfrib)  ,.er  tha^  huan  singe"  'ebe  ber  .s^abn 
trübt').  3(n  biefcr  Stelle  ()aben  mir  and)  eine 
53cftätigung  bafür,  baf?  man  ba§'  Kraben  be§ 
S^ai]!^^  ak  feinen  ©efang  auffafjte:  ber  9iamc 
.Oabn  beäeid)net  nad)  allgemeiner  3lnnabmc 
'Sänger';  gemät5  ber  33erfd}iebung§regcl  ent= 
fprid)t  ber  Stamm  üon  lat.  cano,  altir.  canaim 
'finge'  (ogl.  lit.  gaidys  '^^abn'  eigtl.  'Sänger' 
5U  gedoti  'fingen' :  gaidys  ged  'ber  ,S>abn  trabt'). 
Gin  i^-cmininum  'Sängerin'  für  .V>ubn  ift  nid)t 
gut  bcntbar;  fo  erflärt  fid),  bay,  .s>enne  bloß 
eine  jüngere  loeftgerm.  33ilbung  ift.  2lber  ba^ 
ilommune  .sMibn  loitl  fid)  nid)t  bequem  unter 
2Ö3.  kan  'fingen'  fügen,  ba  e§  jebenfallö  uralte 
^ilbung  ift;  bic  3lrt  feiner  53ilbung  (al§  ÜJom. 
agentiö)  bat  feine  Stnaloga. 

.^o^nrci  dJl.  erft  nbb.,  oon  bunflcm  Uriorung, 
im  älteren  dUjb.  (3.  58.  Scibnili  1717  Collect. 
Etymolog.  II,  312)  mit  ber  9tebcnform  ,sSabn  = 
reb  'Kapaun'  bebcutenb.  2at";  borauc-  burc^ 
Übertragung  'betrogener  ©bemann'  mürbe,  l)ängt 
äufammen  mit  bcm  2(u§brucf  .s>ürner  tragen: 


.f)ai 


—   158 


^ölfte 


bell  Äopauncn  fc^tc  man  fvülier  iticvii  bcn  ab- 
gcfcftnittcncn  Sporn  in  bcn  5iauun  alö  .v>orn 
ein;  ber  betrogene  Gdcmann  rcirb  aljo  einem 
Äapaun  oerglidjen  ( bei  Cpi§  unb  Öognu  bci^e^^net 
ftabnen  'gum  .'öabnrei  maciicn'i;  Piil-  Tunc3er, 
©enii.  29, 62.  Ta?  2Boil  ftammt  anc-  mnbb.  hanrey 
(im  lö.;'16.  3ö')v().  bcjenijt),  mic  Öntljcv  15;U  bev 
101.  5?falm  P  Illt"  („ein  .\Sa()nvci,  tPte  man  in 
Sadifcn  rcbet")  unb  154U  Gva§m.  ^übcruö  Dic- 
tion  s  III  (sie  vocatur  a  Saxonibus  qui  lectum 
et  uxorem  habet  communem)  bcftätiijen;  al§ 
nbb.  S3c(eg  ogl.  Sauremberfl  1652  Sdiersciebidjtc 
II,  33.  .090.  I^ae  nbb.  SBovt  u)ivb  im  IG.  '^sal)xl). 
befannter  burdi  bic  ;)Obclfdicn  5hi§iiaben  (löS-j. 
1569)  beö  Sadifcnipiciiclij  dl»  V6  S  '>  „von  bcn 
i'^anvcDcn  b.  i.  pon  bcn  ftuppclcrn  ober  Siuffcrn 
ober  bie  anbere  bei  il)ren  ülBcibcrn  Hegen  laffcn"). 
©ei  9Jiatl)cüuy  1562  Sarcpta  25<l'i  begegnet 
i"^Ql)nrei)  in  ber  'öcbcntung  'Unjüd^tiger'.  3" 
ber  I)errid)enbcn  ^öcbentung  begegnet  c§  bei 
Il)umei)iicr  ]5s;i  ünomast.  1.59;  1618  crld)icn 
ein  Sdjaufpicl  „.v>al)nreierei",  1621  eine  Tiffer^ 
tQtion  De  lianreitatuiii  materia:  fonflige  33clege 
QU6  ber  1.  .'öalfte  bes-  17.  ^fitirf)^-  bei  ©oeh) 
16:^4  ©liirfy;  unb  Mnnftprobe  ©.  64;  i^omburg 
1642  (2d)impff=  unb  ernflljaftc  Clio  Aa  H;  &v\m-- 
nielöbaufen  16."/2  SimpHc.  IV,  14.  —  9JJoi'd)eroid) 
1644  ^l)ilanber  II  c.  4  peripenbct  ei?  nod)  uid)t. 
3m  Cberbeutjd).  galt  bafür  Wand)  (3.  33.  bei 
©oliuö  15S2  Onoinast.  2541;  icljt  baicv.  .sSaincl; 
ein  ältere»  nbb.  Spnonpmon  mar  Tubenbop. 

^ai  9JI.  au»  nbl.  haai  a-  '.'öaififd)'  (jd)ipcb. 
haj,  ielänb.  liär  ani  einem  gcrm.  hanh-j; 
^■^ä^c  bei  Jyrijd)  1741. 

^atn  9Jl.  ein  mb.  ©ort,  roie  bic  Crt^onamen 
ouf  -I)ain  in  9)littelbcutid)lanb,  bcj.  in  Kiüringcn 
jeigen;  e»  nnrb  uon  Luther  picifad)  gcbrandH, 
mar  aber  gicidigeitig  in  Cberbcntid)lanb  nnpcr= 
flänblid),  mic  ec-  bcnn  in  Kionm-ö  SBolT»  Wloffar 
ju  Öutl)crc^  neuem  leftamcnt  1 52)5  mit  „ein  fiufter 
SDalb"  übcii'ctjt  mürbe,  ebcnfo  aud)  in  (5rfy  5)tbel 
1537.  üurd)  Ülopflocf,  ber  ba»  lange  pcraltcte 
SQ3ort  feit  bor  Cbe  an  Gbci1  174S  l)äufig  pcr- 
mcnbet,  mirb  c»  beliebt. 

•f>aU,  .s>aten  5Jl.  ml)b.  liäke  al)b.  liAko 
häcko  97J.;  bav  l)od)bcutid)e  k  fann  mcber  got. 
k  nod)  audi  got.  11  fein;  jene»  l)dttc  fli  mcrbcn, 
biefc»  l)ättc  bleiben  miiffcn;  bic  'iJicbcnformcn  ahb. 
liägo  häggi)  ml)b.  liägge  beuten  auf  eine  Wrbf. 
♦häggo  92.  '.'öafcn*  (ugl.  JHaupc,  Sd}uppc). 
9luffäüigermcifc  aber  babeu  bic  cntfprcd}cnben 
SBorte  ber  Pcrmanbtcn  lialettc  ein  k  unb  5(b= 
laut:  anglf.  bö»'  engl.  book.  mubl.  liook  '.s>afen'; 
pgl.  nodi  nbl.  liaak,  anglf.  liaca,  anorb.  bäke 
QJJ.  '.öofcn'.    Xa  .öafen   im  9il)b.   and)  eine 


^flugart  bebeutet,  barf  aud)  got.  hölia  '>ßl.  '^ßflug* 
perglid)en  mcrbcn,  fo  baf;  ber  Stamm  höh  heg 
hak  lauten  fann. 

haib  3lbj.  ml)b.  halp  al)b.  halb  (@en.  halbes) 
5(bi.  =  afädif.  nbb.  nbl.  half,  anglf.  healf  engl, 
half,  anorb.  bälfr,  got.  halbs  'l)alb'.  Ta§  Jem. 
bcö  5(bi.  ift  im  2lligerm.  al»  Subft.  mit  ber 
iöcbcntung  'Seite'  gebraud)t:  got.  halba,  anorb. 
halfa,  afäd}f.  halba  =  al)b.  halba  ml)b.  halbe 
'Seite' ;  barnad)  fönnte  ce  fd)cinen,  al»  ob  ba§ 
3tbj.  uiiprgl.  ctroa  'feitlid),  ma§  je  auf  einer 
Seite  liegt'  bebeutet  l)ättc.  2Bal)rfd)einlid)  ift 
ffr.  klpay  'orbnen,  pcilcilcn,  3urcd)tmad)en'  pcr= 
manbt.  Sd)on  in  urgerm.  ocit  mar  ba'3  2lbj. 
in  ber  33cbeutung  'l)alb'  rein  numeral:  unferc 
nl)b.  o'^l)l'"ctl)obe  'anbertl)alb  (!'/«>,  brittcl)alb 
(2'/üj,  piertc[)alb  (3''«)'  ift  fd)on  gcmcingcrm. ; 
pgl.  anorb.  halfr  annarr  1'/«,  halfr  J)riJ)e  2'/«, 
halfr  fjörpe  3V«;  anglf.  ö|)er  healf,  Jjridda 
healf,  f6or])a  healf;  nod)  im  9Jlittclcngl.  befte()t 
biefe  3äl)lnnö  (fic  fcl)lt  engl.);  l)b.  blieb  fie  pon 
bcn  älteftcn  Reiten.  3"  uribg.  o^it  '^ar  semi- 
53c3cid)nung  für  'i)alb'  (in  lat.  semi-vivus,  al)b. 
sämiriueck  'Iialb  Icbcnbig',  gr.  nuiau,  ffr.  sami). 

(jnlb,  ()albcn  ^U'äp.  'mcgen'  anv  ml)b.  halp 
halbe  halben  'mcgen,  pou  megcn,  pon,  Pon 
feiten':  eigtl.  ÄafuS  bcö unter  l)alb  aufgcfül)rtcn 
Subftantip»  m[)b.  luilbe  ^.  'Seite',  bal)cr  mit 
bcm  Öcu.  fouftruiert:  m()b.  inin-halp,  din-halp, 
der  herren  halbe,  sehens  halben;  äl)nlid)  ift 
ba§  nl)b.  I) alber  'megen',  feit  bem  15.  ,uil)rl). 
nad)3umcifcn,  crftarrtc  Aorm  be»  flcftierten  'Mi. ; 
ebenfo  balbcn  Tat.  ^^U.,  ml)b.  halbe  halp  anS, 
al)b.  halb,  mal)rfd)einlid)  o»ftv.  Sg.  (feit  9Jotfer 
ift  balb  ali?  'i^.^räp.  nad)3umeifcn).  2lud)  biefer 
(^cbraud)  3eigt  fid)  auf;erl)alb  bev-  .s>b.;  pgl.  anorb. 
af  —  halfu ;  mittelcngl.  on,  bi  —  hälfe, got.  in  |)izai 
halbai  'in  biefer  .s>infid)t'. 

Ijttlbicrcu  ;)tm.  fd)on  im  16.  3al)rl).  geläufig 
(■3.  33.  bei  ^ai.  Möbel  15;{2  0{ed)nen  unb  iUfieren 
S.  32.  63;  9)Jatt)efiu^i  1562  Sarepta  248*);  im 
16.  3fibvf)-  banebcn  aud)  mcbieren. 

.t>albc  5-  »illi)-  häkle  al)b.  halda  ,^.  'S3erg= 
abl)ang':  9Ibleitung  auö  bcm  3(bi.  al)b.  bald 
'geneigt*  =  anglf.  heald,  anorb.  hailr  'geneigt'. 

.^nlftc  A.  bcm  9ü)b.  Wbb.  frcmb,  eigtl.  un= 
l)od)beutfd) ;  e&  entflammt  bcm  nbb.  mnbb.  helfte 
(--^mnbl. helft,  afrief.  helft,  anorb.  helft,  got.rool)! 
*halbil)a),  ber  2(bftraftbilbung  3U  l)alb;  afäd)f. 
*lielbiöa  fc()lt.  DJJitanbcrcrJßortbilbung  gilt  al)b. 
bairtanöd  friil)ml)b.  balftnöl  ',s>älftc'  (^@erm.  20, 
41).  vin  Cftreid),  .Mfen  unb  9faffau  l)crrfd)t 
nod)  beute  für  .'oälfte  auef^ilicnlid)  .'öalb  = 
fd)cib,  bü'i  aud)  in  ber  älteren  ^titcratur  bc= 
gcgnct  (al§  unperftänblid)  in  Sdjöuaid)»  9Jeolog. 


^offter 


—   159   — 


^aft 


SaSb.  1754  Dcxiiiottct).  Gra§in.  Mbcrug  154D 
ijat  „i^arbtcnl  .s>elfft".  2)a§  nbb.  2Bovt  ift 
feit  unb  bitvd)  Ciitlicr  dcfanntcr  c'ictuorbcn  (bie 
fllcid),^citincn  obcrb.  53ibcIii(oiuivc  ir)-22— löBS 
übcvfclicn  2ut()cvy  .'öclftc  mit  „.'öalb,  ,s>a(btci("); 
aud)  3af-  Äöt)el  1532  9{ed)ncn  unb  Sificrcn 
(5.  32  ()at  nur  crft  Ä^aIbt()ci}I;  ügl.  fd^roeis. 
haltel  au§  halpteil.  Cbevb.  58clcfl  für  .S^älftc 
©riminclvhnufcn  1G69  3iiniilic.  II,  30. 

^alftcr  ('s-,  mlib.  Halfter  al)'ö.  halftra  ^y. 
'3aiun  Sinn  Jvcftbaltcu  cinc§  Iicrc§*;  ofll.  nb(. 
halster,  aiiodf.  luelftre  engl,  halter  '.Soalftcr, 
©trief' :  ein  rocftgcvui.  2Bovt,  ücrroanbt  mit  al)h. 
mbb.  halb  Tl.  '^anhljabc,  Stiel'  =  angif.  hylf 
9)1.  '5(rifticr  engl,  helve  'Stiel'  (an  ber  5{rt); 
nod)  im  älteren  9ibb.  beftanb  .s>clb  '©riff,  Stiel 
an  bcr  '}ln'.  2hho  berfclbcn  SBurjcl  rairb  mit 
m-5(bleitung  gebilbet  ein  al)b.  halmo  (für  *halb- 
mo)  in  al)b.  jioh-halino  m^b.  giech-halme  'am 
Sod)  jur  Seitung  ber  9iinber  bcfcftigteS  Seil', 
tnt)b.  halme  '5>anb()abe,  Stiel,  ©locfcnfdiiücngel', 
halmackes  '2lj.l'  (ögl.  nod)  ö  cllebartc),  ferner 
mittclcngl.  halme  '.öanbbabe' ;  and)  mit  Um= 
laut  at)b.  jioh-helmo  ml)b.  giech-helme;  anglf. 
helma  'ihanbbabe',  fpcjicll  'SteuetTuber'  engl, 
heim,  nbl.  helmstock  'A>anb()abc  be§  Stcuer= 
ruber»'  geboren  nid)t  bicrber,  f.  .'öelmS.  ',sMnb= 
l)abe'  ift  bie  ©runbbcbeutung  bcr  gansen  Sippe, 
aud)  für  A^alfter.  ^ad)  BuP^fea  ®"tt.  116 
tann  lit.  kilpa  'Sd)linge,  Steigbügel'  unb  preuB. 
kalpus  'Diungenftocf'  oerglid)en  roerbcn. 

^oüci  A-.  urfprgl.  'üon  Säulen  getragener 
3}orbau'  begegnet  jufrübft  in  mb.  Urfunben  be§ 
13,'14.  3abrl)§.  (ügl.  «edi,  @cnu.  20,41),  erbält 
aber  rocitere  ^Verbreitung  erft  in  ul)b.  Seit. 
£utl)er  gcbraud)t  i>a^  mb.  Söort,  aber  2lb.  $etri§ 
Sötbelgloffar  1522—1588  überfe^t  c§  mit  „23or-- 
loub,  J\-ürjd)opff,  ^nflong",  raie  bcnn  aud)  bie 
gleid)5citigcn  oberb.  Sibelüberfe^ungen  bafür 
a3orid)opf  fagcn  ^j.  53.  (Scf  1537).  9Jur  aB 
$8ibelniort  bleibt  ba§  S[Bort  im  17./18.  ,laf)rl). 
befannt,  roirb  aber  beliebter  unter  engl,  ©influf; 
(üielleidit  im  5Inid)luB  an  bie  Sl)afcfpcare4lber= 
fc^ungen)  unb  3.  %.  int  5tnfdilut5  an  2utl)er 
(Älopftocf§  eben  'ber  9il)einmcin'  1753,  'Äaifer 
5*cinrid)'  1764  ufro.).  5lu§  bem  2ntbcutfd)cn 
flammt  frj.  halle,  ©egen  bie  ^Iblcitung  au§  SBj. 
hei  'oerbergen'  (ügl.  l)el)len)  läfjt  fid)  nid)t§ 
Don  Gelang  einiDcnben:  Azalie  gleid)  '35crbor= 
Qcnc,  ^Berbecfte'v 

^aüc-  A-  'Siebebaug  ber  SaljrDerfc'  ift  unfer 
genjöl)nlid)cs  .'öalle,  uid)t  rcie  man  früber  an= 
nabm  fcit.  Sin-adn-eft  (h)mr.  halen  'Salj'); 
ogl.  fdion  abb.  halhüs  'salina'  —  mbb.  halgräve 
'SSorftebcr  unb  9^iditer  in  Sad)cn  ber  Saline'. 


hauen  o^m.  ogl.  ^ell. 

•öattorc  9«.  um  1700  .C-tallorum  9«.  (j. 
53.  5(marantl)e§  1715  ^raucnjimmerlcrifon  270): 
ein  im  16.  o^brl).  (5.  53.  in  9Ratbefiu5''  Sarepta 
1562)  nod)  ungefanntcr  burfd)ifofcr  öatini§mu§ 
SU  .stalle  'Sal,^fote';  ugl.  53ucfelorum  unb 
megen  burid)ifofev  ÜBortbilbungen  nod)  bur  = 
fd)ito§,  Sd)roulität,  ^ftffifu§  unb  ©tu= 
bcntenfpr.  S.  40. 

^a\m  97i.9J.  ml)b.  al)b.  afäd)f.  halm  m.  = 
anglf.  healm  engl,  halm :  roeftgerm.  Sebcutung 
'@ra§=,  ©etreibeftcngef,  norb.  halmr  'Strol)'. 
^Bcbcutung  unb  Saut  ftimmcn  ju  lat.  calamus, 
gr.  KdXafxoc,  '9iol)r,  Sd)rcibrobr,  @etrcibe()alm' 
(inb.  kalamas  'Sd)reibrol)r'),  afloo.  slama  i^., 
Ictt.  salms,  preuf5.  salme  'i^alnt'.  33ielleid)t  cnt= 
flammt  ba§  lat.  SBort  bem  &t.;  aud)  liefje  fid) 
bcnfcn,  baf5  .<5alm  äbnlid)  roie  öanf  bcn  rceft= 
lüärtÄ  gcrcanberten  ^^"^ogcrmanen  jugefontmen 
märe  uon  einem  fübruff.  5ßolfe.  Tod)  ift  mabr^ 
fd)cinlid)cr,  tan  s^alm  unb  gr.  KcxXauo;  mit 
lat.  culmus  'iöalm'  ju  lat.  culmen  'Spi^c, 
©ipfcl'  unb  raeiter  ju  excello  gebort. 

^aU  Tl.  ml)b.  al)b.  hals  Tl.  =  afäd)f.  nbl 
hals,  anglf.  heals  (engl,  to  halse  'uml)alfcn', 
aber  jc^t  oeraltet;  bafür  engl,  neck  'öalä' 
unter  ©enicf),  anorb.  hals  Tl.  'öals',  got. 
hals  i&m.  halsis)  Tl.:  alle  auf  ein  gemeingcnn. 
Tl.  halsa-  fübrcnb.  Uroerroanbt  ift  lat.  coUum 
für  *colsum  9Z.  'C-^als'  (altlat.  aud)  collus  Tl.) ; 
ogl.  auc^  gr.  K\oiöq  '^'^alSbanb'  aul  *KX.oai6- 
=  auorb.  helse?  Cb  rociterbin  lat.  excello 
excelsus  urüenranbt  ift  (öal»  eigtl.  'l)croor= 
ragenber  Äörpei-teil' ),  bleibt  bunfel.  2tu§  bem 
@erm.  flammt  frj.  haubert,  afrj.  halbere 
'^anjerbemb'  au§  hals-berg(a).  —  Rolfen  3tro. 
mbb.  halsen  al)b.  halsön  'uml)alfen,  um  ben 
§al§  fallen';  ügl.  nbl.  omhelsen,  anglf.  heal- 
sian  'flebentlid)  bitten',  norb.  halsa  'um= 
annen'. 

Öal§ftorrt0  2(bi.  im  16.  3al)rl).  in  biefer 
Öautfonn  geläufig:  eigtl.  'rcer  bie  §al§ftan-c 
bat' ;  frül)  sufammengefloffen  mit  ml)b.  halsstarc 
frübnbb.  (16.  3at)rb.)  bal§1tarf   'baitnäcfig'. 

t  ödt  21bD.  eigtl.  ilomparatio  mit  ber  33e= 
beutung  'Diclmel)r'  ml)b.  al)b.  halt  2Ibo.  ==  afäd)f. 
bald  'üiclmebr':  eigtl.  i^omparatinabüerb  gum 
^ofitiü  halto  5(bo.  'febr'.  3)a§  fomparatit)ifd)e 
(Slcment  ift  nad)  bem  bie  (gnbung  abraerfenbcn 
2Iuaiaut§gcfe^  gefd)raunben  raie  in  baij  für 
älteres  batiz;  miprgl.  haldiz  nad)  got.  haldis, 
anorb.  heldr  'oielmel)!-'.  ÄcineSfaüS  ju  bem 
unter  .öalbe  ermäbnten  al)b.  bald  Slbj.  'geneigt'; 
für  ben  ^^ofitio  feblt  bi§  auf  jene§  a^b.  halto 
W>v.  jeglidier  Slnbalt. 


f)alten 


—   160  — 


^amfter 


galten  ml)b.  halten  alib.  lialtan  =  afädif. 
haldan  'bcroa()vcn,  cvlialtcn,  iicfaiuicn  lialtcn, 
(bic  4"*erbc)  ()ütcn,  tcftl)altcir,  nbl.  lioiuk-n. 
anglf.  healdan  häldan'bcJtiad)en,lnitcn,rciiicre)i', 
engl,  to  hold,  anorb.  halda  'l)ütcn,  lcntcn',iiot. 
haldan  rebupl.  ^Ux>.  '5ßicli  lücibcu' :  ein  iicmciti= 
gcnn.  rcbupl.  otiü.  Üind)  bcv  ahb.  llicbciifonn 
halthan  inüfjtc  lialtan  bcv  d\cc\cl  nad)  auf  i^ot. 
*hal{)an  beuten,  luofür  and)  nid)n'cb.  halla 
fpridit.  3liö  ©runbbebentunii  uuirc  'eine  .sterbe 
I)ütcn'  bann  'einen  Stamm  Icnten,  reiiicvcn' 
für  altgerm.  haldan  aufjulteden.  3(ut;crl)a(b  be§ 
®enn.  feblt  c:^  an  einer  finnoenüanbtcn  ibg. 
SBurjel  kalt.  Mliv  bcv  Tcntal  uiiprgl.  blof; 
pväfcn&bilbenb  luav,  [icf'iC  fidi  and)  kol  alö  2Buv: 
jel  bcnfcJi,  roa^o  auf  gv.  ßou-KÖXo?  =  ir.  büa- 
chaill,  fiimv.  bu;:;iil  fülivcn  univbc.  —  ^ttib. 
^alt  dJl.  fehlt  im  DJ^bb.  unb  ^ill)b. 

^aluntc  9J].  ältere  -Jicbcnfonn  (nod)  Ijäufig 
burdi  hav  ganjc  18.  3aW)-)  •'öolunfc  i")ol  = 
lunfe;  in  ber  erflen  .öälftc  bc§  16.  IvsabrbS. 
(bei  öutber  unbclegt)  auffommenb  unb  jucvft  bei 
S3uvf.  SBalbi'J  1.7J7  Ter  ncrlorenc  Sobn  33. 
879  (alö  .v^olunrfc)  in  ber  bcm  1(J.  ^^sabrl).  gc^ 
läufigen  53ebcutung  'narfter  53ettler,  ucrunlbert 
aus-fcbcnbcr  5[)Jcnfd)'  aly  nbb.  bejeugt;  aly 
.t">olluc!  and)  bei  Gr.  3(lbeni&ir)42  ber  iBarfufer 
SJlündie  ufm.  ^iJr.  1)4.  Tay 2Boil  flammt  auy  bö()m. 
holomek  'nacfter  Bettler,  .'öäfdier'  (ju  huly  'nacft'). 
33crglidien  unrb  ein  im  17.  ^\a[)xi).  bcgegnenbe§ 
Sdnnunuioti  '-i^o  bunte,  baö  auf  bül)m.  i)ohan 
'^■»cibc'  (i.  >>cibc)  ,uirürf  gebt. 

t  •t'amcn  '  'KL  'Aangncli'  mbb.  mnbb.  hame 
aijb.  hämo;  baju  mobl  bie  gleidibcb.  afdimeb. 
haver  nfdimeb.  häf  9[R.  Tlan  bält  biefcj  Sort 
für  ibcntifd)  mit  al}b.  *hamo  (in  lihliamo  'Mörticr' 
unter  ficid)nam  unb  .s>embi,  uvfpvgl.  '.sSüllc, 
ÄIcib*.  5Pon  bcv  ^ebeutung  'lud)'  auy  fiiuntc 
man  allevbing'S  —  mit  cinev  eigtl.  blon  bcv 
Jyijdicv;  unb  ,uigeviinad)e  angcbövigcn  Spc.^iali^ 
ficvung  bevSebeutung  -  ,^u  '^Jicli'getommen  fein ; 
bod)  ift  bic'ö  nid)t  |id)ev.  •JUib.  liamu  ml)b.  liam 
hnme  ÜJl.  '2lngclnitc,  3(ngclbatcn'  (nod)  bial. 
|>amcn)  ift  mit  jenen  nid)t  ncvmanbt,  fd)eint 
oiclmcbr  mit  lat.  hamus  ''Jlngelbafcn,  ^IngcT 
uroenuanbt  ,^u  fein;  h  märe  ^u  beurteilen  lüie 
in  haben. 

t't>amcn-  'DJi.  'Mummet'  ein  JBon  bcy  )ncft= 
Ud)cn  ÜJJittelbeutfd)lanb  --■  engl,  hame;  urucv; 
roanbt  mit  gv.  Knuöq  'gjlaultorb'  unb  ber  unter 
i^ummet  .^uiammengcffclltcn  Siiu'e. 

f)ämtid)  "Jlbj.  im  IT),  ,'^sahrh.  in  ÜJlittelbcut)d)= 
lanb  auftvetenb  unb  aud)  non  Öuther  gebvaud)t. 
©cit  Sim.  9ioth§  Diction.  l.')71  t)erseid)net.  ^sm 
16.  Ofl^rl)-  begegnet  im  Cbcrbcutfd).  glcid)beb. 


hcimifd)  (g.  33.  Sd)aibcnreii?er  1538  Dbt)ffcc- 
übciic^ung  14^  5911 1,  .s'-^anc-  3ad)^5  l)cit  bei' 
mifd)  unb  hamifd)  in  glcidier  iöcbeutung.  Unb 
l'cifing  ucrmcnbet  für  .v>  c  i  m  t  ü  et e  hei  m  t  ü  et  i  f  d) 
mehrf ad)  .'pämtücte  hämtüctifd)  (i"<any  Sad)§ 
hat  l)aimlid)c  3)ücf  unb  hcmifd)e  Tuet, 
lcl3tcrc§  lü5S  'i)carvenfd)nciben  3).  188  unb  Jyabeln 
unb  Sd)iuänfe  1G9  11  88).  ^m  16./17.  3al)rl). 
finbet  fieh  auch  heimlid)  für  unfer  hamifd). 
SJiithin  ift  ^i^cntität  non  hamifd)  mit  hcimifd) 
fid)er.  5(u^  ber  iöcbeutung  be^J  'häuylid)  ücr= 
borgenen,  geheimen'  entnnefclt  fid)  ber  iScgriff 
'tüctifd),  hiiüerliftig' ;  anorb.  heimskr  (=  ^ei  = 
mijd))  bcbcutct  'tbörid)t,  närrifd)'  (eigtl.  'be* 
jd)räntt')  al^o  3(bleitung  ju  heimr  (f.  t)eim). 
Ta§  r)ofalifd)e  33erhältni^5  be§  eigtl.  mb.  l)ä  = 
mifd)  SU  hcimifd)  erinnert  an  ba^  urfprgl. 
mb.  ähnlid)  nebot  älterem  einlid)  (aud)  an 
häefcl  für  hcifel  =  efcl  unter  hcitcl). 

^amtncl  9Jl.  mhb.  mnbb.  hamel  al)b.  hamal 
Tl.  '.y>ammcr  (mhb.  aud)  'jd)roff  abgcbrod)enc 
3tnl)öhc,  itlippe,  Stange'):  eigtl.  iubflantiuierte§ 
2lbi.  ahb.  hainal  'ucrftümmelt',  luorauö  fid)  bic 
mhb.  ':}icbcnbebcutungcn  cvflävcn ;  ahb.  hamalön 
mhb.  hameln  (unb  harnen)  'nevftümmeln'  = 
anglf.  hamel ian  engl,  to  hamble  'oerftümmcln, 
lähmen' ;  al)b.  hamalscorro  9J1.  'abgeriffeneS 
(Yclöftüct',  ahb.  hamal-  hamalung-slat  js-.  'iRid)t5 
plati'  mhb.  hamelstat  TSJl.  'jerriffencö  Ufer'— 
hamelslat  ^•.  'jcrriffcneic'  lerrain'.  Ü^crivanbt 
al)b.  ham  (flctticrt  hammor)  5(bi.  'oerftümmclt, 
ucrtrüppclt'  (vgl.  fjemmcn»,  lüie  frj.  mouion 
ju  lat.  mutihis. 

.Jammer  SW.  mhb.  hamer  ($1.  hemer)  al)b. 
hamar  C^l.  hamara)  ^JJ.  =  ajäd)f.  hamur, 
anglf.  hamor  engl,  hammer,  anorb.  hamarr 
Tl.  '.'pammcr'  (aud) 'Mlippc,,"scl§*):  ba§  gcmein= 
gcnn.,  bcm  @ot.  i(ufällig  fchlenbc  SBort  für 
.s>ammcr,  für  bcffcn  ältere  @cfd)id)tc  bie  norb. 
^JJebcnbcbcutung  '^elv,  Mlippc'  lucrtpoll  ift:  im 
5lflou.  bcbcutct  ba-ö  ncvmanbte  kamy  'Stein'  (lit. 
ukmü  'Stein').  Tahcv  nimnu  man  an,  .\>ammcr 
fei  eigtl.  fo  oicl  al§ 'ftcincvncSBaffe'.  Ob  ipeitcv= 
hin  nod)  ffr.  a^man  ',"velsi,  Steinmaffe,  .'painmer, 
5(mbofi'  :c.,  foiuie  gr.  cxkiuujv  'Jlmbofj'  (lit.  akmü 
'Stein')  uevmanbt  finb,  ift  ungemin. 

.f^ömmliitfl,  .s>cmmling  9JJ.  'castratus', 
cvft  nhb.,  5(bleitung  uon  .vSammcl. 

.tinnH)cIninmt  9Ji.  bei  Stielcv  1691  al§ 
.s>em pclmann  gcbud)t,  bei  $vätoriu§  1666 
?(nthvopobemu§  272  al§  .'öampelmänrigcn 
Cipiur.)  belegt. 

t  .^omijfcl  A:  mhb.  hanl-vol  'eine  -öanb 
poir. 

■Crnrnftcr  Tl.  ml)b.  hamsier  Tl.  '.^amfler'; 


§aiib 


—    161    — 


f)angen 


bQ§  Q(lib.  fcnnt  haniastro  Tl.  nur  in  bcv  '-Bc^ 
bcutiiufl  'curculio,  Morinuunii',  cbcnfo  afädif. 
hamstra  ^■.  füv*liamastra  (auifälHil  ficbcnbünv 
hänspr).  2)q§  adciiiüic  2>ovtoinmcn  bcv  äi?ovtC'o 
in  2)cutfdi(anb  }imd)t  üicüctd)!  für  ©ntlclmung ; 
3liuj.  Öcf fielt  bcntt  au  .Jnfanuucnfianii  mit  lit. 
staras  ',s>aini"tcv'  ober  mit  niff.  clioinjakii 
'i^amfter'.  Si)ttom)m  ift  ml)b.  griiitz  =  obcr= 
Initfil5.  grintschel  gntscli  (iloblcnj  Äontmolf 
'.Öamftcv',  bei  Steinbad)  1734  3icieli. 

^anb  tV.  m[}b.  al)b.  hant  %.  =  afädii.  nbl. 
hand,  angif.  hond  engl,  band,  anorb.  hond, 
got.  handns  jy. :  gcmeingcrm.  ilßort  (örbf.  handu-) 
für  '.sSanb',  unfcrm  (Siirad)ftamm  cigcntümlidi, 
mic  benn  bie  mciftcn  ibg.  Spradiflämmc  ic  eigcn= 
anigc  53e5eid}nuniien  bafür  babcn.  @cu'öl)nlidi 
a\v  ^(bleitung  ju  got.  liin|jan  "langen'  —  fra- 
hun|)ans  Tl.  '©efangcttcr'  (ogl.  nod)  .s>unb 
foiinc  engl,  to  hunt  'jagen'  anglf.  hnntian)  im 
Sinne  üon  'Jaffenbe,  ©reifenbe'  gebeutet;  rao^ 
gegen  üon  Seiten  ber  Saute  unb  ber  53cbeutung 
nidity  einjuiuenbcn  ift.  oiun^a  @utt.  18.3  ()ält 
'ocbnlieit'  für  bie  ©runbbebcutung  unb  Der= 
mutet  5>crn)anbtfd)aft  ju  got.  hund  =  dun  ber  t, 
ha^  and)  urfprgl.  'oebnfjeit'  bebeutet  bat  (ogl. 
lyauft  eigtl.  'Jünfbcit"^) :  bann  müüte  hav 
2Bort  eigtl.  2)ualform  ( 'beibc  AMnbe' )  gebabt  babcn, 
morau§  fid)  crft  aümäblid)  ber  begriff  \s>anb'  cnt= 
tuictclt  ()ätte.  5ür  ba§  ,^ormeüc  ift  ju  beaditen,  bat; 
ba§  SBoil  nadi  got.  handus  urfprgl.  u-Stamm 
gemcfen  ift,  im  'Jlbb.  aber  fd)on  in  bie  i-2;cfl. 
übergetreten  ift;  bodi  baben  fid)  burd)  ba§  3(bb. 
DJJbb.  {)inburd)  Spuren  ber  u-2)efIination  er= 
balten;  ogl.  ab()anbeit.  —  ^anb  '2h1,  Sorte' 
entiöicfelt  fid)  au§  ber  ÜJlittelbebeutung  'Seite'; 
ügl.  mfib.  ze  beiden  banden  'ju  beiben  Seiten' 

—  aller  bände  'jeber  2Ii1'  —  vier  bände 
'oiercriei'. 

^anbcln  ottü-  mbb.  bandeln  ai]b.  bantalön 
'mit  ben  .\>dnben  faffcn,  berübren,  betaften,  be= 
arbeiten,  Derrid)ten'  (barau§  altlotbinng.  hande- 
leir  'fegen'):  3(b(eitung  ron  A>anb;  .s>anbcl 
9JJ.  ift  erft  au»  bem  otm.  ()anbeln  entfprungen 

—  roic  'Jtrger  au§  ärgern  (f.  arg),  ©ctg 
au§  gctjen,  Cpfer  au§  opfern  — ,  ba  e§ 
erft  fnät  mbb.  auftritt  (mbb.  bandel  Tl.  '.s^anb: 
hing,  .sSanblungÄmeife,  Segcbenbcit,  35er()anb= 
lung,  2Baarc'  i.  3{nglf.  bandlian  engl,  to  bandle 
'berübren,  bin^baben,  bebanbeln,  leiten';  anglf. 
bandele  '.s>anbbabc'  engl,  bandle  'Stiel,  ©riff* ; 
norb.  bondla  'bebanbeln'. 

^anbf(ftur)  Tl.  mbb.  bantscbuoch  al)b. 
bantscuob.  2)05  als  (Sigcnnamc  bezeugte  ahb. 
Hantscuob  (ogl.  ben  Crtenamcn  .s>  a n b f  d)  u  d) h-- 
bcim)  =   anglf.   Andsceöb  racifen   auf   llm^ 

ffiluge,  (ätgmologiic^ea  üSörtcrbucf).    6.  Sluft. 


beutung  eine»  gcrm.  anda-sköbaz  '@cgcnfd)ul)'. 
Gin  ältercö  3Bort  ift  anorb.  vottr  (mlat.  vantus 
=  fr3.  ganti. 

^nitbwcrf  9i.  mbb.  bantwerc  3?.  'i>anb= 
arbeit',  aber  in  ml)b.  oeit  t)ermifd)t  mit  ant- 
werc  9J.  '333erf3cug,  9J^afd)inc'  =  anglf.  and- 
weorc  'Dl^aterial'. 

^auf  Tl.  mbb.  banf  banef  abb.  lianaf  Tl. 
=  anglf.  ba'nep  engl.  bemp.  norb.  bampr. 
2)ie  gcmDbnlid)e  5(nnabme  einer  Giulebuung  bc§ 
ilBortc-o  au»  bem  Sübeurop.  gr.  Kuwaßi;  dat. 
cannabis)  ift  unbaltbar:  bie  ©ermancn  erful)ren 
Ginfluf;  füblid)er  äultur  etroa  erft  in  ben  erften 
^abrbunberten  unferer  ocih'ed)nung ;  e»  giebt 
lein  iJebnuiort  au»  bem  @r.  ober  Öat.,  \)a^  bie 
1.  2autoerfd)iebung  noüftönbig  mitgcmad)t  bätte 
(nbl.  kcnnep  'ASanf  ift  lat.  Gntlebn:tng  unb 
scigt,  '^o.v-,  ber  lat.  3(nlaut  in  germ.  (Jnticbnung 
bleibt).  2Benn  aber  i>erfd)iebuitg  ber  ßonfonantcn 
in  germ.  *banapiz  (=  anglf.  beenep)  gegenüber  gr. 
Kawaßi;  norliegt,  fo  ift  bie§  ein  ^croci»  bafür, 
bafj  ba»  S^ort  ein  ^aar  ^abrbunberte  cor  6br. 
bei  ben  (Sermanen  bereits  eingebürgert  mar.  „3)ie 
(Si-ted)en  lernten  ben  A?anf  erft  ju  .'öerobot»  3ctt 
fennen;  bie  Sfntbcn  bauten  ibn  unb  er  flammt 
rool)l  <xvA  33aftrien  unb  Sogbiana,  ben  Äaf= 
pifd)en  unb  SIralgegenben,  roo  er  nod)  ie^t  mit 
Üppigfeit  raad)fen  foll".  Um  fo  el)er  fann  man 
bie  2(nnal)mc  fübcurop.  Ginfluffc»  abiebnen; 
vgl.  Seinen.  Sic  ©ermancn  fönnen  ben  in 
Sübrunlanb  railb  tt)ad)fenbcn  .s>anf  unb  bie 
.Vtanffultur  non  bcmfelbcn  i^olfc  fennen  gelexitt 
baben,  ba§  ben  @ined)en  unmittelbar  ober  mittel= 
bar  'tsoA  25>or1  Kdwaßic  lieferte.  @r.  Kawaßic;  ift 
felber  Scbntrort  unb  jenes  *banaps  ftimmt 
lautlid)  ebcnfogut  ju  aflon.  konoplja,  lit.  kanapes 
'■s>anf'.  2lud)  bei  ben  -ßerfent  finbet  fid)  'tioS) 
SBort  (peii  kanab).  @»  fd)eint  nid)t  ed)t  ibg. 
ju  fein. 

fangen  ^ivo.  ml)b.  bäben  (hienc  gehangen) 
al)b.  bäban  (hiang  gibangam  ft.  3^^.;  ogl. 
fangen  au§  al)b.  fäban;  oor  b  ift  ein  n  unter= 
brücft  (ogl.  al)b.  däbta  ju  dencban,  'iiOi6:)\t  ju 
benfen;  brad)te  al^b.  bräbta  ju  bringen). 
@ntfpred)enb  nbl.  hangen,  anglf.  bön  au§ 
*böban  (heng  hangen)  engl,  to  hang  'l)angen, 
bangen', got.  bäban  für^banlianft.  3tn:'.  'l)ängen'. 
3m  DIbb.  engl.  5cbl.  mifdit  fid)  ba§  alte  ft.  3tn). 
mebrfad)  mit  jugcbörigen  fd)ro.  -^vco.,  rooburd)  bie 
rranfitioe  iBebeutung  fid)  mit  ber  intranfitioen 
oerbinbet;  ogl.  nbl.  hangen,  engl,  to  bang  'l)angen, 
bangen';  im  9JIl)b.  ift  haben  tranf.  unb  intranf., 
baju  nod)  hangen  {(x^'q.  bangen,  anglf.  bangian) 
intranf.'bangen'; bagu  abb. bengen 'bangen laffen, 
(bem  Sioffe)  freien  Sauf  laffen,  gefd)e^en  laffen, 

21 


^anje 


—   162 


^arn 


geftatten',  üc\1.  [)cnfen.  2)a§  nr)b.  3tn).  beni()t 
auf  einer  lautlidicn  ^^Hictuini  oon  ntbb.  haben 
(hancten')  iml)  liengcn.  bod)  bctiiifflidi  ucrtritt  cc- 
nur  nihb.  hälien  al)b.  lulhan.  3id)crc  ^öcsicliuniicn 
ber  incmcinoicrm.  iffij.  hanh(häh)  in  ben  übrißcn 
ibg.  Sinndicn  fclilcn;  man  üercileid)t  got.  hähan 
'in  oTOciTcl  laiien'  mit  Int.  cunctari  'zaubern' 
unb  ih".  (^ank  'id)iiinnfcn'. 

^anfc  ^"s-.  iiuitmlib.  bans  banse  Jy.  'hini- 
männi)d)c  5>crcinigung  mit  bci'timnUcn  riditcrlid)cn 
Scfugniifcn,>toufmannv'iiilbc':  ein  urjin\il.  obcrb. 
SBort,  bod)  balD  clcmcin^cutid)  iicmorbcn  unb 
al§  53c3eidinung  ber  oirof5en  norb.  Stäbtcbanfc 
crbnitcn.  Tic  ältere  ffiortbebeutung  'beglcitenbc 
Sdiar'  —  im  5!}Jhö.  au^geftorben  —  begegnet 
in  abö.  hansa  'cobors'  (latian);  ngl.  nnglf. 
f53coro.)  maegöa  liöse  'mit  ben  ^J^ägben'  unb 
jd)iucb.  bi')s  'bei'  nk>  ''^^rä^lofition,  bie  an^  bcm 
Sublt.  bcrubt.  'i>c\\.  nod)  muM.  banzc  'Steuer'? 
3)enom.  bnnjeln  ;Uii'v  t)lof5  nl)b.,  'iem.  in  eine 
ftorporation  aufnebmcn'  (nid)t  'ivcikü  in  bie 
C^anfe). 

Ijänfelit  otm.  crfl  nhb.,  uerfdiicben  üon  bein 
unter  .s>anfe  erauibnten  älteren  ,*öoinoniimon; 
eigtl.  'jem.  jum  .s>anv,  b.  l).  fo  üic(  luic  i^iarren 
bnben'  ingl.  bie  Sdielten  .sSan^bumm,  .s>anc'  = 
narr,  .s>an'öii)urft). 

tiaiiticrcn  i\uv.  fpätmlib.  liantieren  'A>anbel 
treiben,  oerfaufen':  nidit  'Jlbleitung  oon  ^"»anb 
im  Sinne  uon  'banbeln',  mcil  bann  für  nt  ein 
nd  im  DJJbb.  'Jibb.  ,^u  crmarten  märe;  fonbern 
au6  frj.  lianter  'l)in^  unb  ber^iclieu,  oft  be= 
fud)en',  t>a-}'  com  llhibl.  auv  in  neugerm.  3)ialcftc 
brang.  'ikaditenvmcrt  ift,  mie  bav  luiferm  Sprad) 
gcfübl  untlare  iBort  allerlei 'Jlnlebnungen  crfabren 
bat;  ogl.  bie  ältere  Sd)reibung  ba  übt  bie  reu. 

t)(M)crn  ?)Uv.  nad)  nbl.  imnbl.)  haperen  'ner^ 
feblen,  itoUern';  bod)  aud)  jd)mäb.  buperen  (fo-- 
luie  fdmieiv  liäpcn  'fricdien'?).  Öautucrbältniffc, 
Urfin-ung  unb  C^efdiidite  ber  ^Verbreitung  ber 
SiiH'e  finb  bunfel.  ,\m  "iKbb.  iicr<|cid)nen  Stielcr, 
^rijd),  'Jlbelung  uuD  (Samiic  baö  im  ](i./17.  ^"sabrb. 
unlitterari)d)e,  uon  Sdiottel  lüüH  unb  Stieler 
WM  gebuditeunb  uon  Steinbad)  1784  al-:-  jd)le). 
l)c,5eid)nete  SBort,  ba^^  feit  ber  giueiten  .s>älfte 
bc^  IH.  ,^sabrb-5.  in  bie  fiitteratur  bringt  (,v  '-Ö. 
^cnnc?'  1TS.S  ^J^and)  .'öermäon  3.  2;i'>l 

t  .t»nrbcr  9.'J.  ein  nbb.  midinamc  (fd)on  bei 
Groäim.  ^JUberuö  1.")lo  Dulion.  >\  MI'')  ==  nbl. 
nbb.  barder;  bao  gleid)beb.  a)igl).  beardra  lucift 
mit  ber  älteren  lliebenform  beardbara  auf  '^1= 
fammenfetiung  (eigtl.  '.'oailbajc":'). 

^nrfc  jV.  mbb.  liarfe  harpfe  abb.  barfa 
harpha  Jy.  =  angtf.  bearpe  engl.  barp.  auorb. 
harpa    jv.;    älteiter    58cleg    ipätlat.    bar|)a.    bei 


3)enantiu§  ?yortunatu§  im  5.  9al)rb.:  ein  ben 
©ermanen  eigentümlid)e§  Sniteninftrument  be= 
3cid)nenb;  ec-»  mar  in  ben  älteren  ociten  für  bie 
altgcrm.  2>orncbmen  ba-o,  \va\^  für  gemöl)nUd) 
0)eige  ober  J^iebel  mar.  ©ine  3)eutung  be^ 
2Borte§  ift  nod)  nid)t  gefunben.  5luy  bem  @erm. 
eiuftammt  bie  roman.  Sippe  oon  frj.  barpe 
'ASarfe',  mo3U  fr3.  barpin  '.»cafen*  —  barpon 
'.'öarpune'. 

.'oäriufl,  .sSering  501.  mbb.  bierinc  al)b. 
bäring  5[R.  =  nbl.  baring,  anglf.  bering  engl, 
herring:  ein  fpesififd)  meftgcrm.  SBort  (bafür 
auorb.  sild),  beffen  ä  {■&)  aud)  burd)  frief. 
2)ialche  unb  burd)  bie  nl)b.  3tu§fprad)e  mit  ;e 
beftätigt  roirb.  Sie  al)b.  ml)b.  mnbl.  ^3tebenform 
bering  meift  auf  Slnbeutung  an  abb.  beri 
'.VSeer',  fafU  alfo  ben  ^ifdi  al^  'ben  in  Sdiaaren 
fommcnben',  aly  '.Sterling'.  Cb  bie  ältere 
,'\orm  hfiring  (anglofrief.  luering)  ju  biefer 
Tcutung  ftimmt,  ift  unfid)er.  Tay  germ.  SBort 
begegnet  a\6  mlat.  haringus  fd)on  im  G.  3at)vl). 
bei  bem  3trjt  3lntl)imu§  unb  brang  bann  aud) 
früb  inÄ  Ütoman.  (fr.v  bareng). 

.f>nrfc  ?)•.  ein  nbb.  SBort,  roofür  l)b.  Äarft 
unb  3?cd)cn  (für  Cutbcrcs  ^kd)cn  l)at  bie  58ugen= 
bagcu'fdie  nbb.  Übcrfcljuug  pou  ir)41  .s>arfe) 
pgl.  nbl.  hark  '.s>arfc'  unb  auorb.  barka  '3U: 
fammcnfd)arren' :  germ.  2B3.  hark  ncrmanbt  mit 
ffr.  kharj  'fralien'  gelten;  ogl.  ffr.  khfgala 
'^Surfte'.  Tod)  ift  anglf.  hyrwe  engl,  harrow 
=  auorb.  berfe  ',\Sarfe'  (=  got.  *harwi  9?.?) 
faum  bamit  3u  ucrcinigen. 

•iTarIctin  '^)l.  crft  feit  Cnbe  bc§  17.  o'if)!"')^^- 
eingebürgert  (bei  Speranber  172(i  ah  Ilailecjuin 
gcbud)t)  auv  ital.  arleceliino  (^Jiame  ber  tomifd)cn 
^llJayfe  in  ber  ital.  itomöbie)  unb  fr3.  harlequin 
arlequin. 

'^arm  ^Jl.  ein  im  '^l)t>.  unb  älteren  9?l)b.  faft 
gan3  feblcnbev  äßort,  ipobl  im  porigen  :,'^sal)rl)un^ 
bcrt  burd)  ben  engl.  Vittcraturcinflufi  nad)  engl, 
iiarni  aufgefrifdjtcv-  äi>ort  (pgl.  .Stalle,  .S'">cim): 
mbb.  (gan3  ungcbräud)lid))  barm  9)1.  'Seib, 
Sd)mer3';  abb.  harani  —  afäd)f.  barm  9.11.  '^e= 
fd)impTung,  fd)mcr3enbe  bliebe,  iiränfung',  anglf. 
hearm  9)1.  'ikleibigung,  Sd)abcn'  engl,  barm 
'Ceib,  Unred)t,  Sd)aben',  auorb.  barm  9)1.  'Äitm= 
mer,  Sorge',  i^eriuanbt  ift  afloo.  sramu  {au^ 
♦sornu'u  9)1.  'Sd)am,  Sd)anbe'.  Gin  .fiompofitum 
abb.  harainskara  =  afäd)f.  bannskara  Jy.  'be^ 
fd)impfenbe,  oualpolle  Strafe'  erbielt  fid)  biy 
iuy  9)Jbb.,  mo  harn-  barmschar  '43lage,  9iot, 
Strafe'  geläufig  blieb,  al§  .s>arm  allein  bereits 
perfdupunben  mar.  —  3?gl.  berb. 

'^avn  9)i.  (ältere  oftmittelbeutfd)e  9Jcbenform 
.'öarm  bei  l'utber  unb  fonft  im  ir)./17.  ?sal)rl).) 


^nrnifrf) 


163   — 


^ci\t 


nil)b.  al)b.  harn  al)b.  Iiaran  9JJ.  'Uvin'  ouci^cn 
einer  iitb.  ''Jicbcnforin  mit  m  f.  Jiu'n):  ein  fpc= 
äififd)  ()b.  S>ort,  wol)!  nripri^I.  ibcntifd)  mit  an^lf. 
scearn,  anorb.  skarn  9i.  'itot' :  sk  unb  h  (bic§ 
für  k  oljnc  s)  I)ättcn  altgerm.  9erocd)fc(t;  ba^n 
flr.  OKiüp;  ogl.  ()orfcn,  bvoffcin,  linfö, 
©tier.  2tb(eituni^  uon  .s>arn  an-:-  einer  2Bj. 
har  'crflicficn'  (f.  .'önre)  bleibt  fraiilid). 

i^arnifd)  9JJ.  ml)b.  liarnasch  (harnas  har- 
nescli)9Jc/.'öarniid)':inrJ(ucHjanii  be-S  12.  oaf)i'()§. 
cntlc[)nt  aü<-  atv3.  harnais  (barau»  ancfi  ital. 
arnese)  'Stüftung,  @efd)in-',  ba§  auf  fi)mr. 
haiarnaez  '6ilcnc(crätc'  berul)t;  ücrmitteinbe 
(Stufe  roärc  mitteleucil.  harnes  'Stiftung'  (cng(. 
harness  'i-^arnifd),  '^-^ferbcjcng'). 

^ttr^juuc  A.  aiiv  o(eid)beb.  nbl.  harpoen  = 
frj.  liarpon,  uiobcr  and)  engl,  harpoon  (2(blet= 
tungcn  au»  roman.  arpa  Jiarpa  ^s^afcn'  gu 
.v>arfc).  2)ie  @ntlcl)nung  ins  9tl)b.  gcfd)at)  um 
17()<)  (©pcranber  172U  bud)t  Harpon). 

ftorrcn  ottu.  ml)b.  harren  (be-  erharren) 
'lüavten,  fid)  aufl)alten':  ein  uib.  35>ovt,  bae  burd) 
äut()ev  in  bic  odunftfpvadie  gelangte  (bic  oberb. 
^ibelgloffare  uon  1522—1.338  übevje^en  öutberS 
()arvcn  mit  „rcartcn,  beiten";  audi  (Scfö  '-Bibel 
1537  Ijat  märten,  nid)t  f)arrcn).  G§  ift  bem 
"Jdjb.  fotüic  ben  übrigen  gcrm.  2^ialeften  gänjlid) 
fremb,  aber  srocifclloy  ed)t  germ.;  oon  bunfelm 
Urfprung  (ob  mit  gr.  KaprepeTv  ju  f)art?  ogl. 
lat.  durare  3U  durus). 

t  öarfiftSlbj.  'l)axt,  raul)'  crft  nl)b.;  baju  mit 
auffälliger  Sautabroeidiung  ml)b.  (bei  ^iJicolau? 
y.  SBafel)  barsten,  and)  verbarsten  'l)art  merben'. 
®§  gel)ört  rool)l  ju  nbl.  barst,  al)b.  harsta  '9?oft' 
unb  al)b.  berstan,  anglf.  byrstan  'röftcn'. 
2)eutltd)c  3Ibleitung  üon  ^art;  cgi.  rafd}  ju 
grabe,  got.  *rasqa-  3U  ra{)a-  'fdjnell'  (alib. 
rado),  anorb.  borskr  'fd)neir  gu  anglf.  brade, 
anorb.  beiskr  'bitter'  ju  got.  bait-rs;  fo  luäre 
ju  got.  bardus  'l)art'  ein  '''liarsks  *barsts  uor= 
au§}ufe§en.  2)od)  fönnte  man  aud)  an  ä)er= 
U)anbtfd)aft  mit  i§l.  börtl  'i^ärte  bc^  gefrorenen 
JBobeU's'  benfen:  nljb.  \">arfd)  'Sd)neefruftc' 
bial.  2)at3  aber  aud)  'l}art'  allein  au§reid)t 
btcfc  le^te  58ebeutung  ju  erflären,  geigt  al)b. 
hertimänöd  ml)b.  bertemänet  'ASarlmonat'  als 
J'ejember  unb  Januar.    S.  ha^i  flg.  2Bort. 

fiortl  'Jlbi.  ml)b.  berte  bart  -Hb],  (barte 
31bD.;  ngl.  faft  3lbü.  ju  feft,  fd)on  gu  fdjön  :c.) 
'l)art,  fcft,  fd)roer,  fdimerjlid)'  al)b.  berti  barti 
hart  5lbj.  (barto  2(bo.)  'l)art'  =  anglf.  beard 
'^art,  ftarf,  tapfer'  engl,  bard  'l)art,  f(f)roer,  l)erbe' 
(hardy  'ftarf,  tapfer'  ftantmt  5unäd)ft  au§>  roman. 
frg.  hardi.  bac-  aber  'Jlblcitung  bc§  germ.  bart 
ift),  got.  bardus  -Jlbi.  'l)art,  itrcnge'.    @emcin= 


germ.  5(bi.  au^o  uorgerm.  kartüs;  ugl.  gr.  Kparüc; 
'ftarf,  gcumltig,  5[>Jad)tl)aber'  —  Kapxepöq  Kpa- 
repoi;  'ftarf,  ftanbl)aft,  mdd)tig,  l)cftig'  —  3(bt). 
Kdpxa  'icl)r,  ftart"  (al)b.  barto  %bv.  'fcl)r,  l)Öd)ft'); 
baju  oiellcid)t  nod)  ffr.  krätu-s  gji.  'Äraft, 
Stärfc'  (SBj.  kar  'tljun,  madicn')  ober  aber  lit. 
kartüs   'bitter'   (^SBg.   krt    'fdnieibcn,  fpalten'). 

t.^art2,  ,s>arb  5.9J1.  '2ßalb'  ml)b.  al)b. 
liart  Sll.^.'i'i.  '3Balb';  ügl.  audi  Speffart  au§ 
spebtes  barl  (5u©pcd}t);  •'öarj  für  ml)b.  Hart ; 
ioaarbt  in  ber  '•^-Halg. 

Öortuätftß  2lbi.  fd)on  im  1.5.-16.  3al)rl). 
geläufig:  ju  9iacfen;  ugl.  l)al§ftarrig. 

^ora  dl  ml)b.  al)b.  harz  ÜJt.  9^.  (al)b.  aud) 
barzob  =  tl)ürtng.  börtsx);  nbb.  barts.  nbl. 
bars  finb  au-j  bem  ,v^b.  entlel)nt.  ^ai-  SBort 
ift  auf;crl)alb  Teutfd)lanb&  nidit  nadigemiefen. 
Si)noni)ma  f.  unter  33ernftcin,ftitt  luiblecr. 

Apafarb  9)^.  im  17.  ^sai)vi}.  auftreteub  mit  ber 
53ebeutung  '^Hififo',  1G44  im  Sprad)=  ufm.  33er= 
berber  unb  oon  ®.  Siebe  1686  oeräeid)nct  (.s> ag ar t 
ivem.  ©rimmelsliaufen  1669  Simplic.  III,  14; 
^eibnilj  1717  Unuorgrcifl.  ©ebanfen  §  71  empficl)lt 
nbb.  3 d) lump  für  .s^afarb"):  au§  bem  gleidi^ 
b^b.  frg.  liasard  übernommen.  3>erein5elt  eben^ 
bal)cr  fd)on  ml)b.  liasebart  'SBürfelfpief. 

Ijofcften  ßtm.  'ergreifen'  ein  burd)  2utl)er  jur 
©cltuug  gefommeneö  oftmittelbeutfd).  itl)üriug. 
ober-fäd)f.)  SBort,  ba§  bem  Cberb.  unb  bem  2Beft= 
mittelbentfd).  eigtl.  fel)lt  ifo  rairb  ÖutberS  l)afd)cn 
in  3lb.  ^^Petri»  ^ibclgloffar  1.522  mü  „crn)ifd)cn, 
fal)cn,  ergreifen"  überfegt  unb  in  ort'?  ^ibelbear= 
beitung  1537  burd)  „ergreifen,  fat)en,  l)altcn"  er- 
fegt),  yiad)  S^dmq  1611  Orig.  Diction.  Germ. 
©.  1.5<J  mirb  nbb.  üielmel)r  „ern)tfd)en"  gefagt. 
5n  ben  oberb.  9}ta.  fel)lt  l)afd)en  nod)  je^t  (ba= 
für  aud)  im  Siebenbürg,  fen  =  fangen).  Tic 
3^eutung  bc§  feit  bem  14.  ^aljrl).  (@erm.  20,42) 
bezeugten,  aber  im  2tl)b.  unb  überhaupt 
im  2tltgerm.  fcl)lenben  o^if-  ift  unfidicr.  oU= 
famment)ang  mit  \->aft  unb  l)cbcn  (lat.  capioj 
ift  roaf)rfd)einlid) ;  gcrm.  *bafsk6n  bürfte  l)b.  3U 
*baskön  =  l)afd)cn  fül)ren.  —  .t)öf(öcr  9JZ.  bei 
2)ue3 1652  Nomenclat.  144  belegt  unb  feit  Sdiottcl 
1663  unb  Stielcr  1691  gebudu,  tjon  9iäblein  1716 
(Spradnneifter  I,  i^oiTcbc  b)  aly  meitsn.  SBoit 
üerpönt;  iel5t  neraltet. 

^afe  Tl.  ml)b.  base  al)b.  liaso  Tt.  =  nbl. 
baas  unb  mit  9il)ota3iS'muö  anglf.  bara  engl, 
bare  fomic  anorb.  bere  9Ji.  2)cm  germ.  hasan- 
hazan-  au§  oorgerm.  kaso(n)  entfpvnd)t  im  ^^nb. 
gleidibeb.  (^agä  (ftatt  *<jasä  rote  cväi^uras  für 
*sväcurasügl.  od)tt)äl)er);  auücrbem  fel)rt  ber 
9kmc  auffälliger  SBeifc  nur  nod)  int  5(ltprcut5. 
(alö  sasins  für  szasinas)  unb   im  ^i)mr.   (al§ 


^afe( 


164 


l)auen 


ceinach  aue  *casinac?)  roicbcr.  9[)iöijlid)enueife 
flcl)t  ba-3i  llviüort  kaso-  '.sSafc'  in  33criüanDtfdian 
mit  aiicjl).  hasu  'c\rau'.  3hb5  öcm  (§crm.  nainnit 
frj.  hase  ,">-.  '5Bcibd)cn  bc§  Öttfcn'.  .s^b.  libb. 
5DiQ.  bcscidmcu  mit  i>afc  (and)  Staühafo 
gcm  ba^  Äanind)cn  imb  nennen  bann  ben  .sSaj'en 
^•elbl)afc;  ui^l.  nod)  lueftfäl.  sarp-liäsi'  '^hIcI', 
fd)njäb.  3ccl)ajc  'ÜJJeciidiuicindicn',  öflr.  Gid)= 
l)üic  'Sid)liDnr  (f.  und)  ^ölmliaic).  — 2}ic  'Ih 
3cid)nnnvi  ,s>a Jen fdi arte  'Spalte  in  bcr  Cbev: 
liiipe  luic  beim  .s>aien'  in  in  Teutfdilanb  evfl 
feit  bem  14.  vUibvl).  bejeiu^t,  beiici^nct  abev  id)on 
im  3(nijli.  a\v  ha?rsceard  (bafiir  eni]l.  hare-lip); 
ogl.  nod)  t)m  Spottnamen  anorb.  Skaröe;  and) 
africf.  has-skerde  'l)ajenfd)artii]'. 

^afcl  5v.  ml)b.  hasel  at)b.  liasala  ^•.  —  basal 
dJl.  =  aniilf.  lui-sel  eni^l.  liazel.  anovb.  hasl: 
gemeiniun'm.  hasla-  '.s>afcl'  an^^  nonicrm.  knslo-; 
Uijl.  lat.  (mit  'JÜ)ota5ivmn'-ö)  corulus  '.s^afef  nnb 
altiv.  coli  '.sSafel'  für  *cosl. 

^aftie,  .s>äipc  5^.  nü)b.  haspe  hespe  J. 
'Il)ür()afen,  I()üvani-jel;  föarnunnbe'  (mit  bcr 
Scebenform  hispe  ("v.  'Spaiitic')  alib.  haspa  'fo 
üicl  Wavn  mie  anf  einmal  iicbaipelt  mivb' ;  ngl. 
anorb.  liespa  ,"v.  'Torfe,  Stvanii  'Ühiüc;  Il)ür= 
xiccicl';  eni^l.  liasp  'Diie^el,  .^uiammcnfdilienen', 
mittelenvil.  liaspe  '^iiegel,  iB>otkiavn',  cbenio  aHi;ili. 
hit'sp  ha^ps  heps  ,"v.  —  2;ie  2)oppclbcbentnnii 
'I()iimei3el,  Il)ürl)aten  —  C^avnminbc'  fd)cint 
altiicvm. ;  ak-  Jerm.  ted)n.  in  bev  Spinnerei  brana 
bai^  iBort  inv  'lionmn.  (ital.  aspo,  afr,^  hasple) 
mie  'Korfen;  f.  andi  iinnfel.  £b  bie  beibcn 
iöebcutniuien  fidi  an-?  einer  cntnndelt  liaben  ober 
ob  ,vvei  uerid)iebcnc  ii^orte  barin  .suiammeniie 
fallen  nnb,  mincn  mir  nidjt,  ba  fein  cti)mokHiiid)er 
5Inl)alt  uorlieiit. 

.^nfucl  'M.  ml)b.  Iiaspel  al)b.  liaspil  9}]. 
'."öaipel,  Warnminbc':  ^Ibleitnn^i  uon  .öajpc. 

.^nft  A.  erü  im  17.  ,uit)rh.  bcfannt  tiemorben, 
ein  mb.  nbb.  ilnnt,  bac»  an-ö  nbl.  haasl  a.  flammt; 
entlehnt  an-?  afr^.  haste  hätc  doobcr  and)  eiuil. 
hastcM.  n)cld)e  il)rerfeit-ö  bcr  alt^erm.  Sippe  pon 
nl)b.  I)cftiii  cntiprcd)cn ;  Ui^I.  al)b.  heisti,  anglf. 
hseste  'Ijefti^'  (jiot.  haifsts  'Streit'). 

^aff  5R.  mbb.  al)b.  ha?  (@cn.  hai^^es)  3Ji. 
'.•paf;';  ba^?  "Jlbb.  bemaljrt  einmal  ba§  'D'ientr. 
a[§  ältereö  (^ennv  (Uiil.  iiot.  hatis  ';)i.,  norb.  hatr 
9i.j;  5Raif.  ftnb  aud)  aiiiili.  hclc  (eiiiil.  hatci 
nnb  al'äd)).  Iit-ti:  Die  ncmeiniienit.  '-ye,Kid)nnnii 
für  a^an,  anf  porvicrm.  kndos  kodosDs  dat. 
*codus  *coderis)  "Ji.  hinnieijenb.  .V>aber  nnb 
flr.  KÖTo<;  fönnen  hiermit  oeriuanbt  fein,  inbem 
eine  ibiv  2B.^  küt-ki'd  möi^lid)  ifl  (ba^i  (\v-  «nhoc; 
Küboc,  'Iraner,  Ccib*?).  Xic  Wrnnbbebentnnsi 
für  '^a\i'  jcigt  i>aö  —  belun  fonnc  bac>  id)m. 


otiu.  1) äffen  ml)b.  ha^^en  af)b.  ha^^en  ha^^ön, 
öa-j  im  5ll)b.  nilmlid)  and)  bie  '-Sebentnnti  'oer-- 
foK^cn'  (aiäd)f.  hatön  'nadiftellen')  bat;  i>a<-> 
mad)t  alv  ©runbbcbcutnnii  'feinblid)e  'iHn'foUning, 
eilige  ':)iad)fteUunci'  für  ibaü  iüal)rfd)einlid).  — 
l)öf?lt(6  ml)b.  ha?-  he??elich  'feinbfeliij,  l)affen§= 
lucrt,  I)äülid)*. 

t  ^öfe  9i.  'ÄIcib'  ein  fd)raäb.  Tialeft)Port, 
fd)on  m()b.  lia'^e  ^l.  —  ha?  9JJ.  '.^leibniuV ; 
nrpermajtbt  mit  ani^lf.  ha-teru  ^Mnr.  '.Hlciber'. 

•i")ntf(I)icr  i1J.  an'S  ital.  arciere  (=  fr3. 
archer)  '^^onenfd)üt3c',  im  15.-16.  ^scd)vl). 
auftretenb. 

^oube  A.  ml)b.  liübe  abb.  hüba  J-.  'Äopf= 
bcberfniia  für  'ODJdnner  (ml)b.  bcf.  für  Solbaten 
'■^Udelhanbe,  Stnrmbanbe')  nnb  für  2Beiber' 
—  aniilf.  liüfo  mitteile;!,  howve  'iöifdjofv'müljc', 
norb.  hüfa  A-.  ''il?ül3c,  .Uappe'.  Tie  Sippe  ijehört 
bnrd)  5(blant  :,n  .s>aupt  (ibiv  2r>5.  kup). 

A>nubtl?c  A-.  pcreinjelt  bnrd)  bav  15.  3of)vf). 
l)inbnrd)  aly  hüfnitze  liaufnitz  haufenitz  be3cno|t 
nnb  jmar  bnrd)  bie  .'önffitenfriecie  an§  böl)m. 
houfnice  'Steinfdilcnber'  einciefül)rt.  '31m  Sd)lnf; 
beö  17.  '^sfllirb^i.  mirb  .sSanbitj  .s>anbit3e  9)J. 
A.  bann  bekannter  nnb  feit  Sticlcr  16!)1  nnb 
Steinbad)  17o4  alKicmein  per3cid)net. 

()aud)cu  ;)tn'.  mbb.  (feiten)  liuchen  'l)au= 
d)cn':  ein  au'ö  iJntl)cr'5  33ibelfprad)e  in  ber  2. 
.s>älftc  bc§  18.  $\al)rl)§.  (ogl.  f)el)r,  ^ain, 
.stalle)  anflebenbe§  2Bort,  ba?  früher  meniii 
perbreitet  mar  (bie  oberb.  5.Mbelnloffare  Pon  1522 
bi-o  153S  überjcljcn  Önthcrc>  hand)en  mit  'blafen, 
ipchcn'i.  Tic  ältere  Wefd)id)tc  bec-  Sorten  ift 
unbctannt. 

.^■»aubcrcr  'Ft.  crft  im  1!).  ^ahrh.  befanntcr 
rteiporben  Ci^eleii  ©oethe  SBahrh.  n.  Tid)tnnii  II, 
8  —  335crtc  27,  195);  am  (Snbe  be^i  IS.  ^sa\]vl). 
um  ^^ürnbcrfl  nnb  3Ütborf  auftretenb:  ein 
mainfränf.  Tialeftiport,  ba?-  3(bc(unii  nnb  Gantpe 
nur  al'ö  bialettifd)  (j.  53.  für  .Hobunu  tennen. 
3d)on  percin,;clt  (inil.  icxcv)  im  15.  ^"sahrh. 
hüreii  'in  einem  '"l^iietipaiien  fahren,  auf  9)lict= 
pfcrbcn  reiten'.  2)aju  nbb.  ."pcucr  'ÜJIietc, 
^^ad)t'  =  nbl.  huur;  pi^l.  anglf.  hyn'an  cutil. 
to  hire 'mieten',  nbl.  huren.  ^Tiaf?  fid)  eine  @rbf. 
hin-  nhb.  3n  hauder  cntmirfeln  fann,  ift  fanm 
3u  liiuiuien. 

bauen  ;)tiP.  mhb.  houwen  ahb.  houwan  ft. 
;')tlP-  Mlll)D.  houwen  ahb.  Iiouwön  fd)lP.  otlU.) 
'hauen';  baö  ''-Jiröt.  hieb  (ahb.  hiow,  mhb.  hiew) 
bet^ciuiet  feit  bem  14.  '^sai)xi].  (im  'i)3affionaIe  uub 
bei  i'iid.  u.  3crofd)iu).  (Sntfpred)enb  afäd)f.  hau- 
wan,  aut]lf.  heawan  cufll.  to  hew,  anorb.  h()ggva 
((^ot.  *hagg\van  reb.  i\Uv.  'hauen'  fehlt):  germ. 
haww   haw   au>^  einer  nou^erm.   SB^.   kovv  in 


Raufen 


—   165 


lieben 


afloo.  kova  kovati  'fd)mieben',  lit.  käuju(kduti) 
'fd)lacicn,  )d)miebcn'  —  kovä  'ilampf'.  %]\. 
.{■>arfc,  A>cu,  .'öicb. 

.t>aufcu  i).)t.  inl)ö.  hüfe  al)b.  hüfo  —  m()b. 
ai)h.  houf  9}h  ',s>aufc,  Sdiar'  =  afäd)f.  liop, 
nbl.  hoop,  anc\lf.  heap  eiiiil.  heap  '.Raufen' 
(norb.  Iiöpr  'Sdior'  ift  nbb.  2c()nraort):  ocvm. 
*haupa-*luipon  mit  cinanbcr  ablautcnb  (lutc  al)b. 
hüba  '.staube'  ui  nbb.  houbit  '.sSaupt').  2Babv-- 
fd)cinlid)  ucnuanbt  littb  af(or).  kupü  (i^ot.  *Iiaupa-) 
S[R.  '.s>aufcn',  lit.  kaüpas  '.sSaufcn'  —  kupni 
'.t^ödcr'  (Ictt.  kuitt  'fid)  baden'.).  Tlan  bcnft 
oud)  an  33crii)anbtid)aft  mit  lat  incubo  'Qdja^- 
getft,  ber  auf  Sd)äljcn  liegt,  3{(p'  ober  lit.  kugis 
'Raufen'. 

^äuftg  3(bi.   cvft  nbb.,  eigtl.  'baufcnmctfc'. 

^ait^t  9J.  mbb.  houbet  houpt  (mö.  aud) 
höubet)  abb.  houbit  ^Ji. :  ba^  altgcvm.  SBort 
für  'Äo;if',  in  Tcutfdilanb  im  16.  ^nbrb.  in  allen 
2)tal.  mit  3hbönabme  be§  Siebenbürg,  (heftj 
burd)  itopf  ücrbrängt  (bial.  bleibt  faft  nnrnod) 
Äot)I=,  ßraut  =  ,  SDtobnbaupt),  mäbrenb  ba^ 
6ngl.  nnb  (S  fanbin.  an  ber  Irabition  bi§  iet5t 
feftbaltcn:  anglf.  heafod  engl,  head  (für  mittel^ 
engl,  iiöved  hed),  anorb.  haufujj  fpätcr  hofud 
dt.,  jd)mcb.  hufvud,  bän.  hoved  '.ftopf,  got.  hau- 
bi])  5i.  Xa  alle  germ.  2}ialcftc  auf  alten  2)i= 
pl)tbong  au  in  ber  Stammfilbe  meifen,  IU03U  ü 
in  al)b.  hüba  '§aube'  ablautet  (ogl.  A^aube), 
fo  bot  koupot-  alö  ibg.  (Srbf.  3U  gelten,  unb  lat. 
Caput,  für  iüeld)e§  man  *cauput  eriuaiten  münte, 
roäre  burd)  ein  bem  anglf.  hafola  'Äopf',  ffi'- 
kapäla  'Sdiäbel'  entfpredicnbe'?  ©ort  umgeftaltct, 
mofür  audi  lat.  fapillus  '.söauptbaar'  fprid)t; 
ogl.  mit  oobaiiffon  ^bg.  Aovid).  111  236  nod)  ffr. 
kapücchala  °.s>aar  am  iöintcrbaupt'.  —  3)ie  au§ 
abb.  houbit  umgclautetc  5"0i"iit  "d)b.  höubet  ift 
eigtl.  mb.  (aud)  nbb.  hdewat  hoeft  mit  Umlaut), 
roirb  anfänglidi  nod)  üon  Sutber  ücnuenbet,  ber 
fie  aber  ju  ©unftcn  bc§  oberb.  umlautÄlofen 
i>au;it  (f.  Saube)  aufgibt.  Xm  mb.  Umlaut 
bemabren  mir  nod)  in  ju  .'öäuptcn,  in  meldfer 
uralten  33erbinbung  ber  ^^lural  ben  Singular 
PClUntt  (abb.  zi  houbitum). 

^au§  dl  mbb.  ai)ti.  hüs  'tfl.  =  nnbl.  huis, 
anglf.  hüs  engl,  house,  got.  hüs  (fommt  nur 
einmal  Dor  in  gudhüs  'Icmpel'eigtl.  '(Sotteebau»', 
bafür  fonft  got.  razn  unter  JRaft).  i(u§  bem 
Slltgerm.  liüsa-  ftammt  afloo.  chyzü  '.s^au$'. 
2öabrfd)einlid)  mit  ,\bütte  uroermaubt  unb  nnc 
biefec->  5U  einer  geiMn.  SBj.  hüd  'bergen'  (anglf. 
hydan  engl,  to  hide):  hüsa-  für  hussa- hü|)ta- 
eigtl.  'JSergenöeö'?  2Beitere§  unter  ijütte.  — 
SInbcrc  b^ben  an  !8crn)anbtfd)aft  oon  got.  hüs 
mit  got.  huz-ds  'i■^ort'  unö  lat.  custos  gebadit: 


aud)  in  biefem  ^alle  märe  '^crgcnbeä'  al§ 
©runbbebcutung  ju  nebmen. 

Raufen  9Jl  mbb.  hüse  al)b.  hüso  d)l. ;  aud) 
im  Tibi).  bc3eugt.  (Stpmon  bunfel. 

t  Öfluf?  b  tili  Ben  2(00.  nd)D.  Iiü^e  für  hie 
ü^e  'bicr  aufjen'  loie  mbb.  hinne  für  hie  inne. 

t  Apouftc  9)1.  mbb.  huste  9)^.  'auf  bem 
(5elbe  gufammengefteütcr  Aöaufen  ©etrcibe,  .s>eu', 
älter  nid)t  nad)gcioiefen:  beutlid)  für  hüfste  ju 
hüfe  '.s>aufe';  ogl.  lit.  küptas  '(Srbböder'. 

^aut  A.  ntbö.  a{}b.  hüt  J.  '.'öaut'  =  nnbl. 
huid,  anglf.  hyd  engl,  hide  'iöaut',  norb.  hüö 
^•.:  altgerm.  hüdi  ',s>aut'  auS  oorgcrm.  küti-s 
5.  =  lat.  cutis  (loegen  ü:  u  f.  laut,  3obn); 
ogl.  gr.  kütoc;  dl.  'i"^aut,  5^ülle' ;  mit  einem  ^räfir 
s  erfd)eint  bic  SBurjel  in  gr.  okutoc,  9c.  '.s!>aut, 
Seber',  lat.  scü-tum  '3d)ilb',  gr.  okO-tov  ',v>aut, 
erbeutete  9\üftung'.  2)er  S^ental  in  abb.  hüt  = 
lat.  cutis  u'cire  barnad)  blon  '^(blcitung;  s-ku 
aly  2B3.  'bebeden,  bergen'  f.  unter  Sd)eunc, 
Sd)euer.  Xa6  neben  engl,  hide  '\iaut'  ftebenbc 
to  hide  'ocrbergcn'  au^  anglf.  hydan  gebort 
möglid)er  SBeifc  gur  felben  SBurjel  mit  abftraftcr 
Tentalableitung  *hüdi-  '.'öüllc'  —  *hüdjan  'um-- 
l)üllen'.  Sod)  finben  fid),  raie  unter  öütte  3U 
jeigen,  Spuren  einer  2B,v  hud  aii^  kudli  kutli 
'oerbüüen'  aud)  aufjerbalb  be§  @erm. 

^atJaric  A-  i"it  ber  älteren  9iebenform 
2Ioerie  eigtl.  nbb.,  fd)on  bei  6l)i)träu§  Aap.  36 
haferie  =  frg.  avarie,  ital.  avaria,  ba§  auf 
arab.  äwar  'befd)äbigtc  SSarc'  jurüdgefübrt 
roirb. 

Hebamme  A.  mbb.  hebamme  umgebeutet 
am  gleid)beb.  abb.  hevianna  J. ;  anna  A- '2öeib' 
ift  oerioanöt  mit  lat.  änus  'altec^  SBeib'  (f.Slbni, 
ftebt  alfo  mal)iid)einlid)  für  anua  anva  (ogl. 
501  an n,  Äinn).  Xod)  bürftc  abb.  hevi-anna 
eigtl.  nid)t§  fein  als  ba§'  ^^^artig.  '^räf.  3u  t)ebcn: 
(^rbf.  *liafjan  (d)  jn-  'öie  bebcnbc',  morauy  bic 
fpätcren  SCBoxIformcn  Umöcutung  mären.  911ittel= 
engl,  bafür  midwif,  engl,  midwife,  nnbl.  vroed- 
vrouw  3u  vroed  'meife,  fing'  (ogl.  jpan.  comadre, 
frj.  sage-femme);  ein  gemeingerm.  2Bort  feblt. 

§ebcl  501.  erft  frül)  nbb.  in  ber  33ebeutung 
'i^ebeftangc' ;  ogl.  nU)b.  hebel  hevel  al)b.  hevilo 
5[R.  'i^efe'  (al§  5Dlittel  ettoaS  aufgeben  gu  mad)cn) ; 
V  f  al§  ältere  Jorm  mürbe  oerörängt  burd)  2(n= 
lel)nung  an  beben. 

Ijcbcit  otio.  mbö.  heben  heven  'beben,  er= 
beben'  tranf.  unö  refl.  abb.  heffan  hevan  (eigtl. 
heffu  hevis  hevit  heffames,  ^nf-  heffan)  au§ 
hafjan,  roeld)c  [yorm  im  (Sot.  oorliegt  mit  ber 
ißebeutung  'beben,  aufbeben':  2B3.  haf  hab;  b 
geborte  im  ft.  3tiu-  eigtl.  bem  ^rät.  $1.  unb 
'^ait.,  fonine  aber  aud)  in  anbcrc  formen  ein= 


.pecf)el 


—   166  — 


.t>eer 


biimicn.  i^c^l.  anglf.  hebban  (©(j.  hebbe  hefst 
hefö  3C.)  engl,  to  heave  '()eben';  nnbl.  heffen; 
atiorb.  hefja.  ©egcn  j  al§  iiräjen^'btlbcnbc'o 
Glcmcnt  bei  ft.  S^m.  f.  unter  i  di  a  f  f  c  n ,  I  a  di  c  n  :c. ; 
c?  entimidn  bcm  lat.  i  bei  i^crbcn  bcv  3.  .Hon= 
juiintion  mie  facio.  Somit  ftinimt  ju  bcnt  c\ot. 
hafjan  genau  baö  lat.  capio;  itig.  Jivj.  kap. 
0,n\  ®cvm.  finben  fidi  nodi  jalilvcidie  Sicftc  bcv 
bem  lat.  ^tro.  jufonnncnben  '-i^ebeutunoi  'ev= 
greifen';  f.  unter  i;>aft.  Ta  lat.  capio  mit 
habeo  unocrroanbt,  lat.  habeo  mit  germ.  l)aben 
üermanbt  ilt  (capio  ©5.  kap,  liabeo  'daben' 
2r\v  kliabli),  fo  ift  baben  r»on  beben  ganj  ja 
trennen.  Tod)  lim  fidi  für  ein.^elne  ^"välle  nid)t 
bejmcifeln,  bat";  bie  ,ui  baben  gcbörigcn  Jßortc 
auf  bie  '-Bebeutung  bev  ,^u  beben  gcbörigen  ©in= 
fluis  gcbabt  baben:  einige  Sorte  fönnen  fo  gut 
lu  haben  roie  ju  l)cbcn  gehören;  t)gl.  j.  ^. 
."öabc  gegen  .s^anbbabe.  3"  2Dj.  kap,  lat. 
capio  jiebt  man  nodi  gr.  Kibirri  '©riff'. 

.f»C(ftcI  A.  mbb.  liochel  banebcn  hacliel  Jy.; 
iigl.  nbb.  liekcl  (fdion  afäd)f.  ihekilöd  'gebed}elt'), 
mittclcngl.  licchel  engl,  hatchel  unb  liacklc 
'.Öediel';  anorb.  feblt;  fdimeb.  hiickla,  bän.  hegle 
(got.  *hakila  *liakula  uorauÄfcgcnb).  2Babr= 
fd)cinlid)  ju  abb.  mbb.  hecchen  hecken  (hakjan) 
'ftcd)cn'  (bcf.  tton  Sdilangen),  roeitcr  ju  bcr 
GiiH'e  uon  .\>afcn  (engl.  hook).  &ot.  liakiils 
'^JJJantel',  abb.  bahhul  mbb.  hacliel  9.1J.,  anorb. 
Iioknll  9.1?.,  angif.  hacele  'OTantcl'  finb  iinvcx^ 
umnbt;  bicfc  geboren  nielmebr  3U  einem  mut^ 
niaf5lid)cn  got.  *höka  J-  '^icflc'  (anglf.  h6cen 
9i.  'junge  ^icflC  aue  got.  *hökein  ^J}.  f.  unter 
@ctf,»,  meinen  alfo  mo()l  eigtl.  ein  'bdrenc^- 
©cmanb'.    S.  nodi  ."öed)t. 

|>cd|fCr  .S>äd)fe  a.  mbb.  hehse  abb.  haiisa 
Jy.  '.ftniebug  bev  .s>interbeiny'  (bcf.  vom  '"^.^fcrbc); 
flot.  ti'ärc  ein  *hahsi  ((s)cn.  *halisjös)  ("v.  ^u  uer= 
muten,  l'autlid)  cntftnidit  altinb.  kakSya  ^. 
'Öcibgurt  bc'?  'l-^erbey',  'Jlbleitung  uon  käk§a-s 
ÜH.  'Wurtgcgenb  bcr  "^-^fcrbe,  5(d)felgnibc*  = 
aocft.  kasem  ''ild)fclgrubc' ;  ferner  lat.  coxa 
'.VMifte',  mo.ui  ha-:-'  ?lbü.  co.xiin  'tauernb',  baz-' 
auf  eine  bem  bb.  SBorte  dbnlidie  ikbeutung 
fdilicrxn  läf;t. ;  vgl.  nodi  ir.  ross  'mif;',  fnmr. 
cops  '.'öüftbcin'.  Tic  ^J^cbcutung  bcv  uribg. 
2Borte&  fdimanfte  ,^nnfdien  ''Jbbfcigrubc,  .'öüftc, 
.ftnietcble'. 

Jt>c6)t  W.  mbb.  hechef  hecht  abb.  hehhit 
hahbi»  SOI.  =-  afäd)f.  hacud.  onglf.  hacod  ha-ced 
9JJ.  '.öedn':  ein  meftgerm.  üH^ort,  ,^u  bem  unter 
.'öcdicl  (f.  and)  .\Safcn)  ermähnten  abb.  mbb. 
hecken  'ftedicu'  —  anglf.  häca  '.N>atcn'  gehörig. 
SBegen  feiner  fpit^en  ;^)äbne  erfdieint  bcr  .v>edn 
qI§  'Stcdier';  vgl.  engl,  pike  'Smtje,  Stadiel, 


•Öcdit',  fr3.  In-ochet  ^^^cdn'  oon  breche  '8pic§', 
norb.  gedda  '.s;-)ed)t'  ju  gaddr  'Stadicl'.  2Beitere§ 
Snnonnmon  nbl.  snoek. 

^crfci  5.  'nm3äunung'  mbb.  hecke  ahb. 
hecka  hegga  ,">-.  ',s>ecfc' :  am-  Oirbf.  hagjö-  = 
anglf.  hecg  engl,  hedge;  anglf.  aud)  hege  SR. 
'.Öccfc'  (ügl.  engl,  hayboot  'oaunred)t'):  ju  ber 
unter  ,s>ag  bchanbcitcn  Sippe. 

.•Dccfc^  3.  '(lortpflanjung  burd)  ;,'sunge  ober 
brüten'  erft  nhb.,  luohl  meber  ibentifd)  nodi  aud) 
ücrmanbt  mit  .'pecfei  'Umzäunung',  meil  ba§ 
Gngl.  hodge  '.sSecfei'  unb  hatcli  'A>ecfe2'  genau 
au-i  einanber  hält;  jency  miUclengl.  heggc  (anglf. 
hecg  (V.?),  bic§  mittclcngl.  hacche  (anglf.  *haec- 
ce?)  engl,  hatch  '53rut,  baö  '-brüten'.  2)a§ 
Slibb.  jeigt  ein  fd)ui.  otm.  hecken  'fortpflanscn' 
(üon  5yögeln)  =  mittclcngl.  hacchen  engl,  to  hatch 
'auöhecfcn,  auSbriiten';  al)b.  hegidruosa  ml)b. 
hegedruose  Jy.  '.\Sobe'  mag  nermaubt  fein  (g  in 
anglf.  liagan  'gignalia'  neben  altem  kk  in  mittcU 
engl,  hacche  ift  bcnfbar),  fobann  auch  mbb. 
hagen  9JI.  '3uchtfticr' ,  älter  nhb.  iwnb  nod) 
bial.)  ,s>acffd)  ';Uid)tcbcr'.  Tic  Sippe  fdicitit 
auf  eine  germ.  äl\v  hag  hakk  'fortpflanjcn'  ju 
beuten. 

t  '^cbc  A.  'JBcrg'  ein  nbb.  Tialeftmort,  ba§ 
uon  2(bclung  unb  trampe  al-ö  Xialcftmort  auf= 
geführt  unh  nur  ncrcin^clt  uon  nbb.  Sdiriftftcllcrn 
gcbraudit  mirb  (3.  ^.  ,uift.  Wöfer  '!|3hantaf.  1, 
IIG;  II,  72):  nbb.  hede  mit  untcrbrücftcm  r 
(ugl.  5[Riete)  au6  .'oerbc;  ugl.  mnbl.  lierde 
'Aladiyfafer',  anglf.  heorde  J.  'Alad)-?hcbc, 
SBcrg'  engl,  hards  (^4^1.).  £b  baju  onglf.  hcord, 
anorb.  haddr  ',s>aar'?  <^-iir  .s>cbe  (mol)l  got. 
*iiazdo  *hazdj«'))  obcrb.  SBerg,  baci  im  'i)ibb. 
unbefannt  ift.    S.  .s>aari. 

,s>cbcrtrf)  W.  fpätmhb.  hedertch  Ü,U. :  eine 
Umbilbung  bc-J  lat.  (glecoma)  hederacea. 

■t>ccr  llJ.  mbb.  her  al)b.  heri  ältcftc  Aorm 
hari  9Z.  '.^öcer'  =  got.  harjis  dJl.,  anglf.  here 
Tl.,  anorb.  herr  SJl.:  ba§  gemeingerm.  SBort 
für  .'öcer.  i^\n  nhb.  ;^eit  erleibet  eS  Ginbufjc 
burd)  5(rmee  unb  aud)  auf  engl,  ©ebict  ftirbt 
höre  3u  C*')unftcn  uon  anny  in  mittclcngl.  ocit 
am  (bodi  f.  har-bour  unter  .s>  er  berge).  3)em 
fdion  iji  germ.  C5-igcnnamcn  bcr  rüm.  ocit  luic 
(üiariovalda  (Ihariomerus  bcgcgucnbcn  chario- 
'.Öcer'  (germ.  harja-  ani-'  uorgerm.  koryo-)  cnt= 
fprid)t  altir.  cuire  'Sd)ar',  altprcuf?.  karjis 
'.'Oeer';  mo3U  lit.  käras  'Äricg'  (aflou.  kara 
';')anf,  Streit')  al§  Wrunbiuort  (.s>eer  eigtl. 
'3um  Äricge  gehörige^'' ) ;  bas»  altperf.  kära 
'.Öcer'  ?  Oh".  Koipavo<;  '.Hriegs^hcrr'  am  Kop- 
javo^  ftimmt  3u  anorb.  Herjann  al*  iSciname 
Cbine  nad)  «uggc  53citr.  21,  42."^   Ta§  Tlijb. 


^ere 


167 


•Öeibe 


unb  ältere  9?()b.  feimt  eine  anbcrc  3(b(citinuj 
au§  bei-  2B3.  kar,  näntlid)  harst,  m()b.  aild) 
harsch  'Ävieöyljaufe'.  Gin  2;cnoniin.  3U  bcm 
üüvau§oicicBtcn  2Bortc  für  'itricci*  iicvm.  *harjön 
'lichictHMi'  Itccft  in  anovb.  herja  'einen  ^vanbjuo 
unternel)Uien',  anc\\i.  herigan  en^I.  tu  harry  — 
to  harrow  'plünöevn',  a()b.  heriön  ml)b.  heru 
'oerliecven,  plünbern'.  '}>c\\.  nodi  ,s>er berede  unb 
,C:>cräoij. 

^cfc  5.  nil)b.  heve  hepfe  SDt.iV.  Q()b.  heve 
hepfo  Wl.  iüui-'  liafjo  heppo)  ',S>efc' :  al§  @äl)= 
runc]  crjeuiienbe  Snbftanj  ju  2Bj.  luxf,  ei^tl. 
'bebenb';  eben  bahev  ciliii.  hevilo  ml)b.  hevel 
°.OcTe',  joiuic  ani^lf.  ha'f.  nbl.  hef  heffe  J-.  'i^efe' 
(f.  .\^cbel).  ßbcnfo  oebören  frj.  levain  levüre 
jn  lever.  Tod)  länt  |id)  a()b.  hepfo  faunt  ju 
ber  ibij.  siBj.  kap  'beben'  sieben. 

«Öcft  9i.  nibb.  hefte  ai]b.  hefti  ^s^cft,  Öriff 
am  Slleifcr  ober  Sdjraert':  jU  SBj.  haf  (beben) 
ober  hab  (baben).  —  tieften  S^m.  ani-  nibb. 
abb.  heften  'bnften  madien'. 

fjefttfl  5(t)i.  nibb.  heftec  5Ibi.  'fcft  bleibenb, 
bctjarrlidi'  banit  'ernft,  luiditiij,  ftarf.  (S§  fd)eint 
mit  munbartlidier  ßoiUraftion  üon  ei  ju  e  für 
beiftifl  3u  fte()en  (f.  elf,  Sef)m);  cgi.  fpät  abb. 
heiftig  mf)b.  heifte  —  3lbD.  heifteclichen,  tüosu 
mit  nbb.  \-^aft  nod)  00t.  liaifsts.  afrj.  haste 
gebort  I  baier.  am  ,lnn  halft  'bcftiif );  baju  nod) 
ancjlf.  htest  '©cmalf  —  hseste  'bcftiif. 

l^eöcn  o^m.  mbb.  hegen  'pflegen,  beroabten' 
eic3t(.  'mit  einem  3<iun  umgeben'  abb.  hegan 
'umjäunen':  3u  Öag. 

^e^t  9)^.  mbb.  hsele  (mb.  hele)  '3Ser()cim= 
lid)ung'  neben  mbb.  hsele  W)\.  't)erbof)Ien' :  %b'- 
leitungen  au^2>  mbb.  heln  \.  be()len. 

fteftten  otm.  ml)b.  heln  al)b.  helan  'gcbeim 
galten,  üerbergen'  =  anglf.  helan  engl,  to  heal 
'bebecfen,  üerbergen',  nbl.  helen  'üerbergen': 
2B3.  hei  aiiv  üorgerm.  kel  (ffr.  *(;al)  mit  ber 
33ebcutung  ber  'oerbergenben  Sebecfung' ;  f.  nod) 
unter  .s>alle,  .'öcM,  .Oölle,  öüllc,  iMUfe, 
foroie  bobl,  \'>Dble,  .s^elm.  Qbg.  2B3.  kel 
roirb  beftätigt  burd)  lat.  celare  (e  mie  in  got. 
*helei,  morauf  ha^  unter  .S^'>el)l  3uge3ogene  mbb. 
haele  jy.  fül)rt)  occulo,  gr.  SBj.  Ka\  in  KaXüiTTuu 
'oerbülle'  —  KaXüßii  ',s>iittc',  altir.  celim  'oer= 
be{)Ie'. 

i)ti)V  3tbi.  mbb.  her  3(bi.  'üornebm,  crba'ben, 
ftol3,  fi"ob',  aud)  'beilig'  abb.  anbb.  her  'üor= 
nebm,  erbaben,  berrtid)'.  3)ae  mbb.  %b\.  ftarb 
in  ber  nbb.  'i?oltv.iprad)e  in  öen  meiften  9}Ia. 
au§  (in  befdiranftem  ©ebraud)  bat  e^  fid)  im 
.s^cff.  gcl)altcn  =  'fein,  3art').  3"  ber  Sd)rift= 
fprad)e  bee  IG.  3af)vb»-  3-  ^-  6ci  Sutbcr  lüar 
c§  nod)  bcfannt,  fel)lt  aber  3tüiid)en  1570— 177U 


faft  ganv  5(15.  «öibeliuort  SutberS  lebt  e»  bann 
lüieber  auf  um  1770  (3.  ^^.  Älopftoc!  1781  in 
ber  Cbt  „2(n  ^^reunb  unb  Aeinb"  SJ.  71);  lüäl)^ 
renb  2(belung  eö  nod)  aly  ücraltet  bc3cid)nct, 
bietet  (Sampc  180<S  fd)on  neuere  i'ittcraturbelegc. 
2)er  3ugcbürigc  itomparatiü  luirb  im  Xcutfd)cn 
im  Ginne  üon  'dominus'  gcbraud)t;  ügl.  \">err 
eigtl.  'ber  uorncbmerc,  cbriuiirbigcrc'  lurfprgl. 
nur  fontincntal  beutfd)).  (^runbbeöcutung  be§ 
Wi)'].  lüirb  'ebrunirbig'  fein;  benn  bai-'  engl.  norb. 
'3(bi.  bat  bic  ^öcbeutung  'grau,  altersgrau,  C^reiö' : 
anorb.  harr,  anglf.  här  engl,  hoar  (unb  meiter= 
gebilbet  hoary)  'grau'.  2ic  gcmöbnlid)e  3(n= 
nabme  einer  germ.  2Ö3.  hai  'glän3en,  fd)eincn', 
tü03u  ein  "Jlbj.  hai-ra-  in  jener  2}oppclbcöcutung 
abgeleitet  lücrben  fann,  ift  geftü^t  burd)  anorb. 
heiö  9i.  '.^larl)cit  bes  iMmmel§'  (f.  unter  beiter), 
foiuie  burd)  got.  hais  (2)at.  ^^l.  haizam)  5i. 
'Jadel'.  ou  2B3.  hai  (aii^  üorgerm.  koi)  gc= 
bort  ffr.  ke-tü-s  501.  '2id)t,  ©laus',  nad)  3«= 
pi^a  ©utt.  185  aud)  ajloü.  serü  'grau'  unb  ir. 
ciar  'öunfel'.     i^gl.  aud)  bcrrlid). 

^eibc^  ly.  ml)b.  heide  abb.  heida  J.  'iöeibe' 
unbebaute^  n)ilbberoad)fcnc§  Sanb,  .söeibefraut' 
=  got.  hai|)i  J.  'fVelb',  anglf.  hce|)  '^.^l. 
'.'öeibe,  Söüfte'  (aud)  'A^eibefraut')  engl,  heath 
'i')eiDe',  anorb.  heiSr  Jy.  2;ic  ©ntnbbebeutung 
be§  gemeingerm.  SBorteä  ift  bie  ber  'raalblofen, 
unbebauten  ©bcne';  lüeftgerm.  (anglf.  nbl.  beutfd)) 
ift  bic  barauö  entroirfeltc  53ebeutung  '4")aibe= 
fraut'  (ebenfo  nbl.  heide).  @ot.  haipi  'Jelb, 
(Vlur'  an§>  üorgerm.  kcäiti  bat  man  in  altinb. 
ksetra-m  roieber   erfannt.    S.   ba^  flg.  SBort. 

^t>etbc2  9)1.  mbb.  heiden  abb.  heidan  Wt.  = 
nbl.  heiden,  anglf.  hteöen  engl,  heathen,  anorb. 
heiSenn  '.s>eibe';  ber  got.  ^ibelüberfel3cr  fenntnur 
bay  sugeböxngc  ^■.  hai|)no',_s>ibin',  mäbrenb  ba^ 
Tlai-'t.  ^^3lur.  nad)  lat.  gentes,  gr.  eGvn  al^i  |)iudös 
erfd)eint.  Itulturgcfd)id)tlid)  ift  iöcibe  fd)iüer  3U 
beurteilen;  roegcn  ber  ^Verbreitung  be§  2Borte§ 
über  alle  altgerm.  Tialefte  baben  mir  e§  offen= 
bar  nid)t  mit  einem  Söorte  3U  tbun,  ba-i  bie  abb. 
biblifd)cn  lerte  unb  Übex-fe^ungcn  uny  gcfd)affen 
baben.  2)ie  geiuöbnlid}e  3hinabme,  lat.  paganus 
'i^cibc'  fei  ba^i  i^orbilb  bc§  germ.  SBorteg,  bebarf 
infofern  einer  (Sinfd)ränfung,  al»  ei-  unroabr^ 
fd)einlid)  ift,  ba%  alle  altgenn.  Sialcfte  unab= 
böngig  oon  einanber  paganus  mit  einer  ieöenfatlS 
ungenauen  Überfel5ung  roiebergegebcn  baben  fönn= 
ten,  juitml  öa  bie  flao.  3prad)cn  bai  lat.  SBort 
birctt  ciulcbnt  baben  (afloo.  ruff.  poganü).  Sat. 
paganus  '.s>eiöe'  (ital.  pagano,  fr3.  paien)  fommt 
in  ber  3iueiten  .i-)älftc  be§  4.  Qabvbö.  auf,  nad)= 
bem  öurd)  Honftantin  unb  feilte  Söbne  ba§  6l)ri= 
ftentum  3taatj.religion  geiüorben  unb  öie  alte 


^eibeforn 


—    168 


.'nenn 


Sicligton  au§  bcn  Stäbtcn  auf  bac-'  i?anb  juvücf= 
iicbräniit  lüorbcn  mar.  ^öci  bicjcm  fiHitcn  \)(uf: 
treten  bce  lat.  2Bonc§  cvfiärt  )idi,  bat;  im  Üktt. 
fid)  crft  ein  fd)it)adicr  %nia^  jii  bcr  neuen  Se= 
jcidinunc)  'i"^cibc'  ftnbet,  nämlidi  bion  ein  iv. 
liai^nö-  %">ctbtn'.  ^fbcr  im  @ot.  ift  ba-o  3hif= 
treten  be§  2Bortc§  eder  3n  crflären  a\-:-  in  iri^enb 
einem  anbern  Tialett:  iiot-  •'''^il^'  A-  tiebcutct 
'Jelb'  —  haijjiwisks  'luilb'  imilif)  h.  'milbcr 
.•öoniii').  ^sm  @ot.  fdilöffc  fidi  bnlier  ein  *liai{iins 
flennner  an  lat.  paganus  an,  mährenb  für  bic 
übriiien  Xialcfte  bas'  entjpredicnbe  iK>ort  au§  lat. 
paganus  nid}t  mol)!  jn  benten  ift.  23icUeid)t  ift 
I)ier  luic  bei  (Sniiel,  -Hirdie,  Pfaffe  nnb 
Icnf  el  ein  (5'influn  bcr  Wotcn  nnb  iln'cc^  CSl}riftcn= 
tnmö  anf  bie  übrigen  C'-icrmanen  ^n  ernennen ;  vc\\. 
bie  Wcfdiidite  bcr  äl'orte  tanfcn  nnb  CSl)rift. 

."pctbctoru  f.  ihidinieijcn. 

^^cibclbccrc  (^■-  ml)b.  Iieidt4ber  lieitber  al)b. 
heidberi  dl.  =  an^If.  hifcö-berie :  ju  i'^cibc  5- 

^ctbutf  Tl.  in  bcr  bcuticien  !öcbcntnnn  im 
18.  ^v^sabrli.  iiclänfiii;  uüe  Irabant  ein  nom 
SDicner  .'öofe  anc-iiciianiicncci  öftlidic^i  ilnnl,  bac- 
im  Ki.  ^^Nabrl).  jnnäd)ft  einen  nn^arifdien  i^olfc-^ 
flamm  mit  bcfonbcrer  l'intionaltradit  bcjcidmctc. 

Ijcifcl  X'lbi.  crft  im  1!».  ysaljii).  fd)i-iftfprad)lid) 
öcivorbcn,  aber  nod)  nid)t  ancrfantU  non  ';?lbelnnii 
unb  (Samre,  lueldie  ()äf(cili(i  nnr  ak--  mnnb= 
artlid)  c\cbcn.  isercinjelt  bei  örimmcl-öl)anfcn 
bärfei,  bei  Sticier  befel,  bei  'Jlbr.  a  Santa 
ISIara  beirflid).  (y^ö  fdicint  obcrb.  Tialcttmort 
ju  fein:  fdmici.v  hcikxcl,  baicr.^fdimäb.  haikel 
(aud)  oftfrief.  bokcl,  ficbenbünv  häkeliclii  'iväl): 
lerifd)  im  (Jffen'.  Weoiirapbifd)  fd}eincn  fid) 
l)cife(  nnb  (5fel  jn  envinjcn  nnb  muffen  bal)er 
löobl  ak-  ibentifd)  gelten. 

.t)cil  'n.  mbb.  al)b.  heil  i)l.  'Wcfnnbbeit, 
ölürf,  .'öeil'  =  an^ilf.  ha-l  %  (für  *li:ili  aiiy 
*hailiz)  'Wefnnbbeit,  ©lürf,  i^ünftincy  i5or,^cidicn'. 
Wd)t  ^Jicntr.  bcv  fliv  '^Ibj.,  fonbcrn  ciatl. 
alter  os-Stamm,  uori^erm.  koilos  (flefiicrt  mie 
rtr.  T^voc;,  lat.  trenus  3('.).  3}(\\.  nod)  baö  flg. 
©ort. 

ftcil  5lbi.  ml)b.  abb.  heil  'Jlbi.  'c^cfnnb,  c^an,^, 
flcrcttct'  (im  .Oodjbentfd).  ift  beil  bnrd)  (lan,^ 
bceintriiditiiit  nnb  ,v  I-  uerbraniit,  nuibrcnb  im 
'')l'bt).  ho\  mcit  üblid)er  ifti  —  afddif.  h<"l.  anal), 
liäl  engl,  wlidlc  'gan,?,  iiollfiiinbig*,  anorb.  lieill 
(barau'?  entlebnt  engl,  hail  liak-i  'gcfnnb',  got. 
liails  'gcfunb,  beilfam'.  v\n  altgerm.  ^cit  bicntc 
ber  ^JJom.  biefci?  5lbi.  al§  Wrnfuormcl  (got.  hails! 
xaipe!  =  anglf.  wes  hall).  Wenn,  haila-z  aii§ 
üorgei'm.  kuilns  (-lo-  ift  'Jlblcitnngi  entfin-id)t 
genan  bcm  afloo.  cflü  'oollftdnbig,  ganj',  bac- 
mit  incun.  kailöstikan  '@cfunbl)cit'  (au§  *kai- 


lüstas  'gefnnb')  auf  ibg.  koilo-  beruht.  2)a§ 
lautncnuanbtc  altir.  cel  'augurium'  au§  keilo- 
flel)t  in  5lblaut  ju  gcrm.  hailaz  hailiz  in  anglf. 
luM  =  anorb.  belli  ?f.  'günftigcS  S?orscirf)en', 
roo3U  al)b.  heilisön  unb  anglf.  hä-lsian  'augu- 
rari'.  Gine  ibg.  SBj.  kai  fterft  nodi  in  ffr.  <;^-va. 
<:i-v;i  'beilfam,  beilbringenb'. 

A*->cilnnb  Tl.  ml)b.  abb.  iieilant  9[R. 'salvator'; 
eigtl.  ^"arti.v  ":]3räf.  ^u  bcilcn  (mit  (5-rhaltung  be§ 
älteren  a  in  ber  partisiinalcn  5lblcitung  mic  in 
Si^ciganb);  bic  Jöcjcidinung  ift  l)b.  unb  nbb. ; 
ngl.  afädif.  heljand,  anglf.  lut-lend.  :,^sn  ©nglanb, 
roo  e§  fd)on  im  13.  ^obrb-  fdiminbct,  bat  t>a^ 
SB  ort  aud)  in  älterer  ocit  nie  fo  feftc  ü^erbrci-- 
tung  gebabt  mie  in  3^cinfd)lanb.  Tafür  got. 
nasjands,  anglf.  nergend. 

Ijcticit  otiu.  mbb.  abb.  heilen  'gefnub  mad)en' 
fomic  mbb.  heilen  abb.  heilen  "gcfunb  mcrben'; 
ugl.  anglf.  luelan  'gcfunb  mad)cn'  engl,  to  heal 
'beilen'  (baju  health  anglf.  hielf)  =  al)^.  heilida 
A.  '(^kfunbbcif). 

(jCtHß  'Jlbi.  mbb.  lieilec  abb.  heilag  5ibj.  = 
afäd)f.  hf'lag,  anglf.  häleg  iiälig  engl,  holy, 
anorb.  heilagr  5(bi.:  alle  mit  ber  gemeinfamcn 
iV^bcutung  'sanctus'.  ^1cur  bcm  0)ot.  bc?  Ulfilay 
ift  baö  '}lt>\.  (Dcrcinjclt  hailag  auf  einer  got.  3iuncn= 
infd)rift)frcmb;  er  fagt  bafür  weihs  (f.  mciben), 
lüorin  mir  bay  ältere,  altbcibnifcbc  Sl^ort  üu  cr= 
fctincn  baben.  2)ic  ii3cbcutungv'cntunrtlung  üon 
beilig  an<-  bcm  Siibft.  A>cil  ift  nidit  gan3  flar: 
eigtl.  'gan.v  muicrlclu'?  ober  Ijat  man  an  .sSeil 
im  rcligii.ifen  Sinne  ju  beuten?  'i\\\.  anorb. 
heill  'günftige  inn-bebcutung',  abb.  heilisön 
'augurari',  altir.  cel  'augurium*? 

i^cim  d}.  mbb.  abb.  heim  3J.  '.'öau§,  ^m\, 
2Bobnoi1'  =  afäd)f.  hem  'JBobnort',  anglf.  hdm 
'.Öeim,  SBobnort,  ,s>au'o'  engl,  home;  anorb. 
heimr  Tl.  'ÜnMinung,  SBclt';  got.  haims  5- 
'l^orf  (ugl.  aud)  .V'immcl).  ,)m  Ki./IT.  Csabd). 
unb  in  bcr  1.  .s>älftc  bcc--  IS.  umr  ba-o  nbb.  äBort 
aibi  ber  Sd)riftfprad)e  gefd)untnbcu  (nur  bas  %hv. 
beim  ift  ftete  crbaltcn  geblieben);  burd)  bcn(£in= 
fluf?  ber  engl.  Sittcratur  (uon  Sid)tcnbcrg  1800 
nenn.  Sd)riften  I,  40H  emt>fobIen)  nnirbc  c§ 
mieber  erneuert  (f.  .sSallc,  Gif)-  Tic  '-Wcbcidung 
bcj  got.  Subftantiii-5  finbet  fid)  in  ben  übrigen 
Tialcftcn  mir  in  Crt'jnamcn,  bereu  ^mcitcci  Mom= 
liofitiou'-oglieb  ^beim  bilbet.  ,\m  Wot.  ^eigt  fid) 
eine  allgemeinere  53ebeutung  'SBobnung'  in 
ben  5(bi.  anahaims  'anmefenb'  —  afhaims  'ab- 
mefcnb'  (f.  .'oeiin  at).  ''^oxf  al§  ältere  JBcbeutung 
t)on  ."öcim  ju  faffcn  cmpfieblt  fid)  and)  megcn 
meufi.  raymis  '2)orf'  unb  lit.  ki^mas  kaimas 
'^-öauernbof;  ffr.  k§ema-s  'fid)erer  SBobnfi^'  gu 
2Bg.  k§i  'fidjer  irobncn,  forglo'3  tneilen'  (kSitis 


()ciin 


—   169 


|)eirQt 


3^.  *2Bof)ming,  @rbc'),  afloo.  po-citi  'requiescere' 
—  po-koj!  '^}?ul)c';  incllctdit  niidi  <\v.  Kiüuri  (für 
KUJU1T)  'Torf?  3.  noch  liäinif di  iinö  für  mcitcrc 
i8cjtcl)uiu^cn  ®  c  i  l  c. 

Öcim  ^löü.  ml)b.  al)b.  heim  '2tcc.  ©g.  'nad) 
|>aufc'  ml)b.  a()b.  lieime  2)at.  Sfl.  'ju  .'öaufc'; 
in  bcn  übrigen  Tialcftcn  —  mit  3lu§nal)nic  bc§ 
@ot.  —  rocrben  bic  betr.  ^aiu^  bcy  rcfp.  <Bnb'' 
ftantiiiy  ebenfalls  abücrbiol  in  gleid}er  !öebeutunc3 
gcbrandit. 

^cilliat  (V.  mlib.  heimOt  heimuot  heimuote 
i^ifl.  nl)b.  heimiiuti  heimöti  9i.  '.'öcitnat':  3Ib= 
leitung  ju  got.  haims ;  got.  *haimödi  fcf)lt  (ha- 
für  haimö{)li  'i^cimat§Ianb,  f)eimatlidier  3(cfcr' 
=  Q[)b.  heimuodilit.  SBegen  -ödi  alö  3(b(eitung 
f.  3trmnt,  Ginöbe. 

^cimtöcn  '^i.  Timinntiü  ju  glcidibcb.  .^^ctmc 
SJiJ.  nil)b.  heime  alib.  heimo  9JI.  \s>au'?gri(Ie' 
=  onglf.  häma  \s>aii§griUe' :  "Jlblcitung  ja 
Öeim;  alfo  eigtl.  \s>anöbcn)o()ncr'  (q(§  Äofe= 
fonn)?  2)er  a()b.  9?ainc  müh-heimo  (ju  got. 
müka-  'fanft,  freunblidi'?),  bei  üJiaatcr  1561  ju 
^eimud)  umgefteüt,  fönnte  bcr  ^lu^gangeininft 
für  ba^  fdion  in  Gr.  3llbcruö  Diction.  1.540  (al^ 
.•^ciimdiin  Cc  III)  bcgcgncnbc  .s> eint  dien  fein. 

^Ctmlit^  2(bi.  mdb.  lieimlich  heimelicli  3lbi. 
'ge()ciin,  üeilraut,  üerborgcn'  andi  "cin^eimifd}'': 
gu  .C">eiin  nnb  bämifdi. 

^cimtücfc  f.  ()äinifdi. 

^ctmttjcl)  dl;  2Bort  unb  'begriff  ircrbcit  al§ 
fdwei.v  (f.  andi  anlief  mein)  feit  beut  Sd)lnf5 
be§  17.  ^snl)rb§.  gunädift  in  mebijin.  ilreifen  bc= 
fannt  burdl  bic  „Dissertatio  medica  de  NoaraXTia 
ober  Aöeimmebe"  1688  be§  53a§(er  Slrjtcö  l^of)- 
^at  i^arbcr  (roicber  abgebrucft  in  AM(Ier§  Collect. 
Dissertat.  1, 11),  an  bie  fid)  anbcre  2)iffertationen 
fd}roei3.  Sirgte  anfd)liet'5cn  (2()eob.  o'^wger  De 
Pathopatridalgia  1714;  '^oij.  ^ac.  ©dieudijer 
de  Nostalgia  Helvetiorum  1731).  3Iudi  in 
^ranhxid)  unb  ben  ^ticberlanben  lüurbc  bie 
Äranfbeit  juerft  an  fd)iüciä.  SBcrbefolbatcn  be= 
obad)tct  (in  -^ariS  roar  ha^,  ©pielen  bcö  ilu()rcigcn§ 
mit  9iü(ffid)t  auf  bie  Sdiroeijer  im  .Speere  bei 
Strafe  ocrboten) ;  vqi  ßbctingS  Übcviegung  üon 
G.  ^urnei)'!^  2agcbud)  einer  mufifalifdicn  9ieife 
burd)  Jranfrcid)  ufro.  1773  III  88:  „oon  ber 
maladie  du  Pa'is  ober  bem  öeimrocb,  it)eld)e§ 
bic  ©dnt)cit?cr,  bie  in  frembcn  2)icnftcn  ftcbcn, 
bcfommen,  tücnn  fie  eine  geiuiffc  SlJlclobic  —  bcn 
Äubreigcn  genannt,  ju  boren  bcfommen"  (unb 
bie  baju  gcliöngc  @efd)iditc  t)on  Sdimciäcrfolbatcn 
in  33ialabolib);  ferner  Jy.  ß.  v.  ©totbcrg  1794 
Steife  in  2'cutfdilanb,  ber  Sdnueij  ufro.  I,  141  ff. 
„9Jid)t§  eiuflammt  mebr  bac-  .'öeimroeb  eince 
(5c^roei3cr§  in  ber  Jrembe  al»  ber  Äu()rcigen  ufro.". 

ftlugV,  CStqmoloöifc^e':'  2äJbrter6uc^.    6.  3luft. 


Tann  roirb  ber  mcbijin.  $\cgnff  nni>  i>cii  Sort 
audi  tum  bcn  .^^sÄinnbcrn  gcbrandit  (,^  Ö.  in  ber 
Übcrfct5ung  uon  .'öon-cbom^i  tU'adiriditen  uon 
3c^lanb  17.53  ©.  362).  ^^m  oUgemeinen  gilt 
ba§  SBotl  im  18.  ^abrb.  al§  alemann,  (and) 
bei  A>ebel  1803  ber  SBäditcr  in  ber  9)li«cntad}t 
i>.  27.)  unb  rcirb  junädift  uon  fdiroci,?.  Sdirift= 
fteücrn  gcbrandit.  mnibcftcr  Öittcraturbelcg  (mit= 
geteilt  non  Dr.  ©clmar  Mlccmann)  bei  Sdmabel 
1748  bic  mnulänbcrin  Salomc  ©.  113  (al§ 
.sÖcim^SBclic);  befanntcr  roirb  cc-'  crftuml780. 
11ticolail7S;5JHcifcG,  iöcilagc  S.  98  tcnnt  C5>  al§ 
obcrbaicr.  S>oit.  i^gl.  audi  3i"tg=Stilling§ 
Oioman  „Tag  ioeimrocl)"  1794  unb  fd)on  im 
Jlor.  V.  ^ablenborn  1783 II 99.  Sßereinjelt  begegnet 
bafür  audi  .sSeimf udit,  3.  ^.  bei  ;^sean  '4-^aul  1793 
Unfiditbarc  i!oge  I,  49. 

^ctnsclmnuntticu  '3i.  in  5töln,  im  Aulbaifdicn 
unb  Cberbcffcn  uolteüblidi,  fdion  bei  Gräfin. 
3llbeniäi  1.540  begegnenb  (^■>ein^clmann  „fa- 
tuus,  faunus  silvanus ;  lamia  .öcin^clmeit  = 
dien");  bafür  bei  Sutfjer  5» ein? lein  unb  bei 
2bi)fäu§  1594  Prodig.  Apparit.  151  .'öenfc  = 
menlc.  ©onft  im  16.  ^saifti).  aud)  .sMnfel  = 
mann.  Xa-?  in  allen  älteren  nlib.  35>öi1erbüdicrn, 
audi  nodi  bei  2(bclung  unb  Gaiupc  nidit  ücr- 
5cidinctc  ©ort  ift  erft  burdi  3Iug.  Äopifdie  @e= 
bidit  „bie  öcinjctmänndicn"  (=  föln.  .'oeinje  = 
männdier)  bcfannt gcroorben.  @§fcblt  audi  nod) 
bei  ^rätoinuö  1668  Anthropodemus  <5.  311  ff-, 
roo  „(Sütdicn,  SBiditlidien,  Grbmänridien,  i^ctle= 
fcplcin,  Äobolbe,  Stepgen"  al§  Simoniima  gc= 
braudit  rocrben.  Tic  nbb.  nnbb.  Tla.  finb  rcic^ 
an  Siinoniimcn :  @  ü  t  di  e  n  in  @octbc'c>  Aauft  II 
is.  5.S48,  @a  Igen  mann  lein  bei  @rimmclÄ= 
baufen. 

betrat  5.  mlib.  alib.  hirät  SJIJ-  '25crmäl)= 
lung'  eigtl.  'A>auöbcforgung';  ügl.  got.  *heiwa- 
'i^auö'  in  heiwa-frauja  9JI.  \s'"iau§liexT',  anglf. 
hired  hiwrEt-den  "j^amilic'  (anorb.  he-raS  au§ 
hiwa-räd  bcbcutct  '@ebict,  ^^cjirf ).  Tai- 1.  ^om= 
pofitionSglicb,  got.  heiwa-,  bat  innerhalb  be§ 
3(ltgerm.  eine  ircitc  ^Verbreitung :  anorb.  hjü  hjiin 
3^.  ^l.  'ÜJlann  unb  SBeib,  Gbepoav,  A>u§biciter= 
fdiaft',  anorb.  hyske  9?.  'Ja^tilic'  —  hibyle 
hybyle  ^JJ.  'Söobttftättc' ;  anglf.  hiwan  ^I. 
'Ticner'  engl,  bind  'Äncdit,  ^aucr'.  Tem  norb. 
hyske  cntfprcdicu  im  SBcftgernn.  abb.  hhviski  9?. 
'("vatnilic,  iöau^baltung,  iMuSgcfinbc';  audi  alib. 
hiun  ^l.  'beibe  ©atten,  Tienftboteu'  —  hiwo 
'@attc'  —  hiwa  '©attin'.  @ot.  heiwa-  '.s>au§, 
.s>au§baltung'  bat  fomit  innerhalb  bc§  @erm.  eine 
reidic  3?crroanbtfdiaft.  Jraglidier  ift  bie  ^öejiebung 
3u  aufjcrgerm.  2Boilen:  gcroöbnlidi  fnüpft  man 
an   lat.   civis   '^Öürgcr',  lit.   szeima  szeimyna 


^eijdien 


—   170  — 


.^e(b 


'Öauigcfinöc',  afloo.  semija  semija  '.s>auc^= 
(icnnbc'  an.  ^(uöcrc  linben  an  Die  in  ,s>cim 
ftccfcnöc  2B3.  i]cbad)t.  3.  JHat.  3üv  otiu.  füv 
l)  ei  raten  finbct  lid)  im  18.-11».  ^\a{)ii).  (aml) 
fd)on  bei  Öuthcv)  ncvein^elt  l)  eiern  —  feuern, 
t)av  aber  nur  eine  juni^e  9ccubilönnii  jn  bial. 
heiret  ift,  roic  fd)n)eij.  arben  'arbeiten'  '^n 
arbet  —  aben  'Slbenö  lucröen'  ju  übet. 

^cifd^cn  3tiU-  mbb.  heisclien  nieift  eischen 
Ql)b.  eiskön  (feiten  heiskön)  'fragen':  ber  Mi- 
fag  Deö  h  int  ^>(nlaut  bcv-  iun-bö  beruht  auf  '.Jüi^ 
lebnuui)  an  bei  neu.  injl.  afäd)f.  oscün.  uM. 
eischen,  angif.  äscian  engl,  to  ask  'frai^cn': 
gerni.  *aiskön.  2)aju  ftiinmt  lit.  jesköti,  aflon. 
iskati  'jud)cn*,  roobl  aud)  armen.  ai<:  'Untere 
fud)unii'  unb  ffr.  icch  licchati)  'fud)cn'  (f.  an= 
bcifd)iiv- 

ijcifcr '^iDi.  im  17.  is.  ,urbrb.  mcift  bcifd)cr 
(fo  nod)  bei  .s>aacborn,  l'cffinii,  (^ef?ncr).  ba^ 
nur  öen  mb.  9JJa.  ithüriuii.  oberfädif.  heisr)  be= 
rul)t;  l'utber  bat  bcifd).  o"  ®vunbc  licat  mbb. 
heiser  'rau(),  bcifer'  mit  ber  ÜJebcnform  mljb. 
heis  heise  abb.  Iieisi  heis  'bcifer';  auf  iiot. 
*haisa-  rocift  aud)  anglf.  häs;  auffädici  mittel^ 
cui^I.  neben  liö.se  ein  liörse  =  engl,  hoarse; 
cbenfo  mnbl.  lieersch  neben  heesch  ((entere? 
nod)  nnbl.i.  Taö  r  Der  mbb.  nbb.  "Jlblcitunn 
bcifer  ift  ba^j  nerbvcitcte  '2lbi.=3uffir  von  bitter, 
loutcr,  böficr,  mogcrzc.  Sd)ii)ierigtcit  mad)t 
aud)  norb.  häss  für  ju  eriuartenbc'5  "''lieiss  (got. 
*hais).  Die  Stammfilbe  []cit  man  mit  ber  oon 
^uf  =  tcu  uergleidicn  ntolloi,  lua-?  nid)t  möglid): 
hüs  liwös  in  huftcn  tann  ber  i?otaIc  mcgot 
nid)t  ju  got.  ■^laisa-  ftimmcn.  "Ijiit  mcbr  )Hcdn 
beulen  anbere  an  'i^ern)anbtfd)aft  mit  engl,  to 
whisper  anglf.  hwispn'an  unb  mit  ul)b.  n)if  = 
PC  In  (bie  gcrm.  2B,^.  hals  hwTs  ciid)cint  mit 
k-'^(bleitnng  in  anglf.  iiwiskrian,  anorb.  hviskra 
'fliiftern' ). 

•'■  •'iyciitcr  l'i.  ''V>m\)c'  ein  fränf.4)cff.  SBort, 
bav  and)  im  'JiDD.  nortomnif,  aber  bem  Cberb. 
gan,^  fremb  ift;  fd)on  in  mbö.  ;jcit  heistcr;  ugl. 
uöl.  lieestcr  (niobcr  fr,v  hetre)  unb  ben  rbein. 
•Crt-jnamen  .steifte rbad).  Daö  Ir  bcö  SBorteö 
ift  'Jlblcitung;  ogl.  Silva  Caesia  (für  Chaesia) 
'^ud)cniüalb*  bcö  antb.  Hnsiwald  genannten 
.'ööben.^ige*  an  ber  Mi[[)x. 

ÖCtH  mbb.  abb.  hei^  -^  nbl.  licet,  anglf. 
hat  engl,  bot,  anorb.  Iicilr:  gcmeingcrm.  '^Ibi. 
haita-  'bciiV  aii'j  Der  gcrm.  !jy,^.  bit  in  .sMik- 
Tiefe  4\}}.  tann  cnueitert  fein  au'ö  In.  mojn  abb. 
mbb.  hei  gehei  '."öi^c'.    3.  nod)  bcijcn. 

^Ct^en  3tnJ.  mbb.  hei/jen  abb.  hei^^an  fl. 
3tn).  'nennen,  genannt  lueröen,  beifjcn,  bcfeblen, 
ucxiin"cd)en' ;    Die    iHrffii'o   'i^cDeutung    'genannt 


meröen,  nominari'  f'ommt  uiipvgl.  bem  ^Iftioum 
nid)t  ,ui,  fonöcrn  nur  bem  im  Okit.  '.Jlnglf.  cr= 
baltcncn  '^^affiinim.  '^Inglf.  hätan  'nennen,  uer* 
finod)cn',  baju  hätte  'id)  bcifse'  unb  'id)  bicfi'. 
■Jlnorö.  licita  'nennen,  genannt  luerben,  ücr= 
f;n-ed)cn,  geloben'.  @ot.  haitan  rebpl.  3ttö- 
'nennen,  benennen,  rufen,  einlaben,  befeblcn', 
im  %^aii.  'genannt  mcrben'.  (Sin  gemcingerm. 
otiu.  mit  ber  ©runbbcbcutung  'jon.  mit  l^iamcn 
rufen,  nennen'.  Tviir  bie  gcrm.  2l\v  halt  au§ 
lungcrm.  kaid  feblcn  aui^ivärtS  fid)erc  Se}iclö= 
ungcit. 

i)tit  ?-em.=3ufnr  für  5lbftrat'tbilbungcn  in 
^m  lueftgerm.  Tialcfteu;  eigtl.  ein  felbftänbige§ 
Sßort:  mbb.  heit  jy.  ''Hvt  unb  SBeife,  iöefd)affen= 
beit'  abb.  heit  y}l^:  'persona,  sexus,  9tang, 
3tanb',  anglf.  häd  m.  'Staub,  ®efcbled)t,  5lrt 
unb  )fi>cifc,  (Sigcnfdiaft',  got.  haidus  9!}t.  '3lrt 
unöäBeife';  lucitcrc^::  unter  bciter.  'Jlud)  im 
®ngl.  ftarb  ba§  Simiiley  (in  mittclengl.  ;]cit) 
auy,  baö  ©ngl.  beiuübrt  lüic  bai-'  ^Jtbb.  nur  baS' 
Suffiy:  anglf.  -häd  engl,  -hood  (boyhood  false- 
liood  maidenhood),  bancben  engl,  -head  (mai- 
denhead). 

()Cttcr  5(bi.  mbb.  heiter  abb.  heitar  3lbj. 
'beitcr,  bell,  glänjenb'  =  afäd)f.  liedar,  anglf. 
hädoi-  'heiter':  ein  lucftgcrm.  5(bi.,  ivofür  norb. 
obnc  r'-^lblcitung  hei])-r  'bciter'  (alle  urfprgl. 
nur  üom  f'larcn,  u'oltcnlofcu  .s>immel  gcbraud)t); 
ugl.  anorb.  heip  'flarer  .s>immer.  ®erm.  haiöra- 
haiöa-  au§  üorgerm.  kaitrö-  kaito-  rgl.  mit  ftr. 
kelü-s  9)1.  ',s>clle,  Öid)t,  Strablen,  A-lamme, 
!ijeud)tc'  (formell  ibcntifd)  mit  bem  unter  =bcit 
.^ugc.^ogenen  got.  haidus  9.)?.  ''•Hxt,  iBcifc')  3U 
2.i3,V  cit  (ket)  'erglän,HMi,  crfd)cinen,  fcbcu';  ba3U 
ein  'Jtbj.  mit  r-5lbleitung,  aber  anbcrcr  ''Botah 
flufe  in  ber  Stammfilbc,  ffr.  citrä-s  'glänjcnb, 
ftrablcnb,  bell,  bcrrlid)'.  Übertragene  iöcbcutung 
^cigt  auficr  dieit  bef.  anorb.  heifSr  (öen.  heiflar 
nnt)  heiörs)  9JI.  '(Si]\x'. 

IjctjCtt  ;Um.  i'}lbleitung  ^u  bcif?)  mbb.  abb. 
heizen  neben  lu-i^^en  (ugl.  bcijcu  unb  rcijeu) 
au-ö  gcrm.  haitjan  au^  liaita-  =  anglf.  haetan 
engl,   to   heal    'bcifi  macbcn,   beiden'. 

-Öclil  m.  ml)b.  hell  (Öen.  beides)  Wl.  = 
afäd)f.  helith;  üiellcid)t  ift  ba^  im  'Jlbb.  fcblcnbc 
SBort  im  12.  '."sabrb.  uom  9ibb.  auy  füblid)  uor-- 
gebrungcn.  isgl.  nod)  anglf.  hu-le})-  (9J.  Sg. 
lia>le)  ''ülanu,  .s>clb',  anorb.  bolilr  holdr  (au& 
lialu])!)  unb  hair  'SJiann'.  ©erm.  halij)-  ha- 
\i'\)-  aily  kalet-  kalel-  (auglf.  h;eleö  mad)t  e 
alä  50]ittelDofal  nötig)  fanu  am  cbcften  ju  ir. 
calalii,  brct.  calet  'l)art'  gebogen  mcrbcn.  — 
.s>clb  erfd)eint  im  16./17.  Cvßbrb.  uielfad)  in  ber 
'-öcbeutung  ^){icfe.   Die  53cbeutung  '^Jlittelpuntt 


l^etfen 


—   171    — 


.^enib 


eine§  2ittevQtitmicvfy  (ober  einer  .\SnubIunoii' 
tritt  im  18.  ,^\alir().  nur,  luirb  aber  nodi  uoii 
©d)önaid)  17")'^  nerjpottct. 

Ödfcn  otiu.  m()b.  helfen  al)b.  helfan  = 
got.  liilpan,  anorb.  lijalpa,  augif.  helpan  cno|I- 
to  help,  nbl.  helpen,  afäd)]".  helpan:  ft.  9?er= 
baltüj.  help  aibi'  uoriicrm.  külb-;  auffciüioer 
SGBctfc  lautet  eine  bcr  ^cbeutuuiii  nad)  üenuaubt 
fd)cincubc  älUirjelforiu  eiuce  anberu  ibg.  Tia- 
lefteö  auf  p  (kelp)  aucs  vg,{.  lit.  szelpti  'I)c(fen' 
—  paszalpa  '.öilfc';  it)citerl)iu  audi  ftr.  klp 
'fidi  lüo^u  füllen,  paffen'? 

t  J&clfcnbcin  ^1t.  im  IG.— 17.  ^■\al)r().  für 
(SIfcnbein. 

ftcU  m  m()b.  hei  (@en.  helles)  Slbj.  'laut, 
tönenb'  alib.  hei  in  gihel  unhel  missahel:  in 
ml)b.  3cit  l)errfd)t  nod}  bic  33ebeutunii  be§ 
'Üönenben',  baö  'Jll)b.  unb  dM)t>.  fennt  bic  bc§ 
'©lönjenben'  nodi  i^ar  nid)t.  i^i^l.  al)b.  hellan 
mf)b.  hellen  'ertönen';  mlib.  hal  (@en.  halles) 
ÜJi.  '©diall,  .'öair,  lüoüon  nl)b.  li allen;  ferner 
norb.  hjal  ^R.  '©efdiroätj' — hjala  'fdiroatjen' ? 
3Sgl.  liolen. 

t  ^cllbnnt,  .s>öllbanf  A-.  Xfenbanf  iba= 
für  tbüriniv  helleliitscliei  ju  älter  nlib.  .l">elle, 
A>ölle  ("y.  'ber  enge  9iaum,  SBinl'el  l)inter  bem 
Ofen  jroifdieit  Cfcn  unb  üKanb' ;  ba^  SBort  be= 
gegnet  juerft  gegen  ba-j'  (Snbe  be§  15.  :3fllU't)'-^-, 
reidit  aber  liölier  binauf;  cgi.  anglf.  heal  mittel= 
engl,  hal  'SBinfel,  ©de'  (ogl.  altir.  call  '6de'). 
2)te  nbb.  A-orm  berulit  auf  üoll'ötümlidier  5In= 
lebnung  an  .sSötle,  mit  bem  unfcr  .'öell  'SBinfeC 
gu  2B5.  hei  'ücrhüücn,  ocrbergen'  gebort. 

^cUcbortCA--  ml)b.  helmbarte  J.  ',s>c(Iebarte' 
bcn  jnieitcn  Äom;iofttiont§teil  f.  an  alpbabetifdier 
(StcUc.  Ter  erfte  bat  grcei  rerfd)iebene  2)cutungen 
crfabren :  au§  bem  febr  feltenen  mbb.  heim  halm 
'©tiel,  .'öanbbabe',  roa§  bem  Sinne  nad)  rooiil 
anginge:  helmbarte  fo  t)iel  al§  'SBarte  mit  einem 
©tief?  3lber  bahelmbarle  bei  biefer  9lblcitung  im 
Äompofitum  halm-  aii-  erfle§  ©lieb  baben  foüte, 
fo  fpridit  ba§  2autlid}e  für  bie  3lbleitung  au6 
heim  5)^.,  alfo  helmberte  'iBarte  jum  2)urdi  = 
bauen  bc§.s?elmc§'.  2Iu§  bem  ®eutfd}en  flammen 
roman.  SBorte  (frj.  hallebarde). 

^CÜcr  m.  mbb.  heller  haller  m.  '.sSeüer', 
nad)  ber  geiüöbnlid)en  "Hnnabme  üon  bev  9icid)^= 
ftabt  6d)tr»äbifd)  =  .sSall,  mo  bie  9[Rünje  juerft 
geprägt  nnirbe  (ogl.  Xbaleri.  2)ac-'  fd)cinbar 
iriberf;ired)enbe  mbb.  hellinc  aht».  halling  'obo- 
lus'  gilt  mobl  mit  3icd)t  für  ibcntifd)  mit  mbb. 
helblinc  9?^.  'balber  -^^fennig'. 

^ctttgeitr  bebelligcn  3tro-  mbb.  helligen 
'burd)  i^erfolgung  ermüben,  plagen,  quälen': 
2)cnom.  gu  mbb.  hellic  "Itbi.  'ermübet,  erfdiömt'. 


nod)  nbb.  belüg  'crmübet'.   1:cv  Urfprung  be» 
5lbi.  ift  bunfel. 

^clmi  dJl.  mbb.  abb.  heim  m.  =  afäd)f. 
afrief.  anglf.  heim,  anorb.  hjalmr,  got.  hilms 
\s>clm':  gcmeingcrm.  St.  helma-  'A^clm'  au# 
oorgerm.  kelmo-;  ugl.  altinb.  c^ärman-  9?. 
'Sd)ut3'  (ogl.  bic  anglf.  33cbeutung),  mo^iu  otcl= 
leid)t  bie  2B3.  kel  in  nbb.  bebten,  bullen  ge-- 
bör-t.  Sit.  szälmas  ',s>clm'  unb  aflou.  §16mü 
\s>elm'  finb  alte  Gntlcbiuing  auy  bem  (Serm., 
ebenfo  bie  roman.  Sippe  uon  ital.  elmo  (fr^. 
heaiime)  '.öelm'  =  mlat.  helmus  fd)on  in  ben 
9ieid)cnaucr  ©loffen. 

t  .^chu-  9)1  '@riff  be§  Steuerrnbers',  erft 
nbb.,  auÄ  bem  9cbb.,  mober  eine  9\eibe  nautifdier 
Jerm.  ted)n.  in^  .'ob.  brangcn  (f.  58oot,  Äabn, 
^arfe,  flagge,  Spriet);  ügl.  nbl.  helm- 
stock \s>anbbabc  bes  Stcuerruberä.',  engl,  heim 
'Steuer,  SteuerTuber'  anglf.  helma  'Steuer^ 
ruber',  norb.  hjalm  jy.  'iSelmftocf'.  2Bo  im 
fäd)f.  norb.  Sprad)gcbiete  bcr  lernt.  ted)n.  feilte 
urfprgl.  i>eimat  bat,  länt  fid)  mie  bei  ben  nteiften 
anbcreit  naut.  'Jluvbrücfcn  nid)t  feftfteüeit :  bie 
anglf.  Sitteratur  cntbält  bicr  roic  fonft  —  f. 
!öoot,  53orb  —  bic  frübeften  5?clegc.  —  Xa^ 
unter  .s>e  lieb  arte  encäbnte,  in  mbb.  ocit  nur 
cinntal  belegte  heim  'Stiel,  iMnbbabe'  mit  ber 
9iebcttform  halme  fd)cint  mit  bicfcm  .s>elm 
'Steuerruber'  eigtl.  unoermaubt  5U  fein,  e§  ge= 
böit  3u  .\>alfter. 

^cmb  9?.  mbb.  mnbb.  hemde  hemede  ai)b. 
hemidi  9?.  'ihentb,  eigtl.  langet  Uittcrfleib'  = 
afrief.  hemethe.  anglf.  heme|)e:  eigtl.  biminu= 
tioe  5lblcitung  gebilbct  mie  abb.  jnngidi  '^ungc-o 
ron  licrcn';  ogl.  ntjb.  i'eibdjcn  itebcn  2eib. 
2)ie  53ebeiUung  '5lleibd}cn,  2eibd)en'  gebt  au» 
üon  germ.  hama-  'Äleib'  =  anorb.  hamr  9}?. 
'.sSülIe,  Ä!>aut,  äufserc  ©cftalt'  (f.  Seid) n am), 
v^cneö  got.  *hameif)ja-  mar  uor  bcr  2autuer= 
fd)iebung  kamitjo-.  unb  bierju  mut3  bae  fpätlat. 
feit  bem  ^öcginn  bc§  5.  .^^abrbc--.  unb  jiüar  311= 
näd)ft  ak-  Solbatcnraort  bc3cugtc  camisia 
'tunica  interior.  Itntcrfleib,  ,s>cmb'  in  irgeJtb= 
n)eld)c  33e3iebung  gebrad)t  roerben;  e^  unter= 
fd)eij3ct  fid)  oon  ber  tonftruicrtcn  urgerm.  ivorm 
nur  roenig;  eine  s-i}{bleituitg  bat  anorb.  hams 
9JJ.  (au§  hamisa-i  'Sd)langcnbalg'.  llrDcrmanbt 
ift  roobl  ffr.  (^amulya  '.öemb'.  2)a  baö  bö.  SBort 
ale  gutgerm.  nid)t  angesmcifelt  roerben  fann, 
muö  ba'5'  üulgärc  camisia  auf  gcnn.  Urfprung 
3urüdgefübrt  tücrbcn,  roorauf  aud)  fpmr.  hefis 
'Jraucnbemb'  unb  altir.  caimmse  'nomen  ves- 
tis'  beiucn.  2)a§  3>erbältni§  bc§  aitlautcnben 
i)h.  h  unb  vornan,  c  cnripräd)c  bem  von  frj. 
Chivert  3U  feinem   ©runbrcort  abb.  Hiltibert. 


I^emmen 


—   172   - 


§erb 


b.  1).  ein  hänt.  ch  ift  33ermittlcv  —  Tuvd)  lat. 
camisia  erhalten  roiv  für  l)b.  i"»cmb  rocitcrc 
53e3icliuniTien  im  9ionian.  (frj.  chemise.  ital. 
camicia).  :^"\n  bcn  inobernen  I)b.  d^la.  id)iuanft 
j^onn  unb  ^Jcbcutmuii:  tljürinij.  hemme  '.öcmb', 
tirol.^öftrcid).  hemd  '^ade'  ( — aber  pfeit  'ixmb' ). 
hemmen  ;Un:'.  nilib.  hemmen  (mb.)  —  ha- 
rnen 'anflialtcn,  binbern,  l)emnicn'  (a()b.  fel)lt 
*hami'n  nnb  "^'lieinmen).  ^on  5^aier.  fel)lt  bic 
iBebcunnul  'beuinien',  bcren  %\ta-  bnrd)  anorb. 
hemja  'l)cnnnen'  —  liemell  ''^einfcfjcl'  cnuiefcn 
roirb.  &nc  iienn.  ©3.  ham  mit  ber  ^cbcutuni] 
'l}cmmcn'  ftccft  rool)!  nod)  in  i^^amen  'Üiini:: 
inet'  unb  al)b.  ham  (fl.  hammer)  'lal)m,  iiidit= 
brüd)i9'  (flot.  *hamma-  au§  *ham-na,  nri;n\^l. 
^artij.?).  3:a§  ^3torb.  beutet  auf  bie  9Jlcialid)= 
tcit  einer  anbern  titimioloiiic:  liemja  'jem.  im 
^anm  l)ülten,  3älimcn,  hemmen'  von  hom  Jy. 
'Sdicnfcl'  beÄ  '^.^ferbee  —  hemill  'Strict  jnm 
^inbcn  bc6  njcibenbcn  ^xcH  an  ben  Sdienfeht', 
hafa  hemil  ä  'jem.  im  oanmc  haben',  ^m 
Sd)roäb.=^aicr.  bat  hemmen  nur  bie  ^ebcutuni^ 
'rocibenbe  "^.^'crbc  anbinben'.  i'i^l.  and)  Hl.  kä- 
manos  '4-Hur.  ';',aum'. 

^cnflft  '3Jl  mhb.  hengest  abb.  hengisl  9)1 
'2Ballad),  '^'■fevb  überbauet'  =  nb(.  hengst  '>ffl. 
*i">eniv"t',  aniilf.  hengest  9}J.  'münnlidico  'i^.^fcrb 
überbauet'  (ftirbt  beim  J8ei-\inn  ber  mittelcniil. 
3cit  au^);  anorb.  hestr(au§*liinhistr?*hehistry) 
9JI.  '.\>encjft,  '^^erö  überhaupt'.  3)ic  ältere  ^c= 
bcutiuii^  be5  hb.  2Boriev  mar  equus  castratus, 
unb  burd)  bic  'Einnahme  ber  ticncrcdcn  53c3cid): 
nuuvi  ''^Werb'  hinburd)  iiclaiuite  ba-ö  il>ort  nbb. 
(feit  bem  1."».  ^'sahrh.)  3ur  ^e^cidinunti  für  baö 
'uniieid)nittene  männlid)e  '^-''fcvb'.  Werm.  iÖort= 
form  luärc  *hangista-.  'äUteft  bc^ciuitc  JBortform 
hangistoin  ber  Lex  r^alica.  Tic  53ebentunii  cti)mo= 
logifd)  ju  crtldren,  ift  nod)  nid)t  ftd)er  tiehiniien; 
oal.  lit.  szankus  'bchenbc'  luon  '^^ferbeni?  ober  lit. 
kinkyti  C^ferbe)  'anfpannen":'   iU^I.  SÖallad). 

bcnfcit  ;)hu-  "dib.  ahb.  lienken  eititl.  '!)tcben- 
form  uon  ahb.  mhb.  liengen  (k  ift  ipt.  g.ji. 
9Jlan  flob  früh  ben  bciben  lautlidi  uerfdnebenen 
SBortcn  and)  uerfdnebcne  53ebeiitunii :  v(\l.  m()b. 
henken  'aufbänden  — 'hengen  'häuiicn  laffen,  bef. 
bem  'Hoffe  bie  -Imcl  sieben  laffen'.  Xodi  finbet 
fid)  mbb.  hengen  and)  in  bor  '-Hebeutuuii  uon 
henken,  bcntcn. 

genfer  "DJJ.  mbb.  (feiten)  lienker  lienger  5U. 
'^"»cntcr'  JU  hcnfen. 

^ennc  Jy.  mhö.  milbb.  iienne  abb.  Iienna 
=  ancilf.  henn  cnvil.  hen  '."pcnnc'  (anglf.  hana 
'.£">Qbn'  ftirbt  in  ber  anvilf.  ;')Cit  311  (fünften  non 
Cook  auei:  meftgcrm.  Jyemininbilbunii  (ahb.  aud) 
henin   heninnai  ju  gcmcinflcnn.  hano  '.'pabn*, 


luoju  mit  5(blaut  anorb.  hdbna  afd)n)cb.   ncu= 
fd)ioeb.    hona  '.s>cnnc'.    3.  .s>ahn,  .\;">ubn. 

-i-  ^c\)\ic  f.  .v^ippe. 

I)cr  51bü.  mhö.  her  ahb.  hera  5lbü.  'bicrber* 
gcbilbet  mic  abb.  wara  'mobin';  baju  flot.  hiri 
'Jlbo.  :5mpcrat.  'fomm  bicrt)er'.  ^u  eittcm  $ro= 
nominalftamm  hi-  f.  beute,  hier,  hinnen. 

IjcrnuC'ftrcidjcu  ;')tn'.  eiiitl.  'ein  ^4-^ferb  l)erau§= 
ftreidien'  (=  herauSpu^cn);  im  18.  QaW)-  bann 
übertrafen  'loben'. 

l)crb  %t)].  fd)on  im  16.  Csabrb-  (3.  33.  bc 
■ilJIatbcfiuv  15(32  oarepta  125)  üblid)e  Öautfonn 
für  mbb.  here  fleft.  herwer  (aud)  hare  fleft. 
iiarwer)  'bitter,  l)erb';  flot.  *har-vva-  ftcrft  in 
finn.  karwas.  3u  afäd)f.  har-m,  anc^lf.  hear-m 
2lbi.  'fd)mcr3lid),  fränfenb,  bitter'?  —  S.  .s>arm. 

i^crbcrßc  A.  (mite  mic  in.s>er30ii  3u.s>ccr) 
mhb.  lierherge  ^y. :  eiiitl.  'ein  bac;  A>eer  beraenber 
Du'  (nur  nod)  feiten  im  OJibb.),  meift  '.'öau'ä 
3um  llbcrnad)tbleiben  für  m'cmbe',  aud)  '3ßol)= 
nunc)'  überhaupt.  3(bb.  heri-berga  '.s>eerlacicr, 
caslra',  bann  aud)  'hospitium,  tabernaculum'. 
lltittclcnfll.  liereberge  'hospitium'  engl,  harbour 
'.i^cvbcrge,  3iitlud)t^oort,  .s>afcn'  auy  norb.  her- 
herge  'iCMrtfd)aft,  .'öerbcrge,  oimmer,  .Hammer*. 
33on  Tcutfd)lanb  am  ift  ba^i  Mompofitum 
inS  9{oman.  iiebruniien:  fr3.  auberge,  ital. 
albcrgo:  bac-  '?(ltfr3.  bemabil  nod)  bie  ältere 
iöebcutuuo!  '.sSccrlager'. 

.^crbft  an.  mbb.  herbest  abb.  herbist  3)i.  -= 
mnbb.  lierve!>t.  nbl.  herfst,  auglf.  ha^rfest  cnfli. 
harvest  '.s>crbft,  Grnte':  iicmcinmcftiierm.  unb 
ber  33ilbintg  nad)  alten  Urfprnniv^  (aud)  anorb. 
liaust  Ti.  '.'öerbft',  fd)U)eb.  bän.  liöst  fd)eint  mit 
.s>erbft  ibcntifd)!.  Tabcr  ift  bc?  lacituv'  ^e= 
hauptung  (@erm.  2G)  angugmeif ein :  (Germani) 
autuiiini  perinde  nomen  ac  bona  ignorantur. 
meilid)  ift  .öerbfl  im  Dbcrbeutfd).  faft  nur 
'Cbft.  ,  bef.  ÜBcinernte'  (bie  Iv'sabrc^scit  bciftt 
eigtl.  Spät  jähr,  fd)mäb.  Spätling).  Taju 
ftimmt,  baf;  .v>erbft  311  einer  im  03erm.  verloren 
gegangenen  2B3.  harb  au-?  ibg.  karp  (lat.  car- 
pere,  gr.  KapTrö(;  '^-rud)t')  '?yrud)t  pflücfen' 
gel)ört,  bie  oicllcid)t  aud)  in  lit.  kerpü  (kirpti) 
'fd)ccren'  fomie  in  gr.  Kpiüiriov  'Gid)er,  ffr. 
krpana  'Sd)ipert'  ftedt.  2)afür  got.  asans  (eigtl. 
'^^Irbcit'ö3eit,  l^^abreöjeit  für  ^elbarbeit' ;  ugl. 
aften  unb  Grnte). 

.'Öcrb  9.n.  mhb.  luTt  (-des)  al)b.  herd  Tl.\ 
bae  ahb.  mhb.  äBort  bebeutet  '.s>crb'  unb  '(Srb^ 
boben'.  Tiefe  Toppclbcit  ber  Söebeiüimg  fcblt 
in  ben  übrigen  meftgcrm.  Sprad)en:  nbl.  heerd 
haard  DJl.  ',>ucrl)crb*,  afäd)f.  liörtb.  anglf. 
Iieorj)  engl,  heartli  '.s>crb'.  Tie  53ebeutung  pon 
herl)a-  (got.  *hair{)s)  '.'öerb'  ift  gemeinmcftgerm., 


§erbe 


—   173 


l^e^en 


bic  al§  '53obcit'  blof)  ()b.;  c§  frac^t  fid),  ob  utcl)t 
jiuci  urfpviiL  iicr1'd)teöcnc  2Bortc  jufantincu= 
gctaüeii  finb  (vo,\.  anorö.  hjail  '^-öobcn,  fiaiib'?). 
.•perb  'focus'  tonutc  mit  iiot.  liaüri  9i.  'ito()Ic' 
C"^!.  haürja  '^cucr'l,  anorö.  liyrr  9JJ.  '^-cucv'  ju 
einer  iicrm.SBj.  her 'brcniicir  lu«.}!.  (at.  cre-niare':") 
ael)örcn. 

^Crbc  5.  mlib.  herte  ai)'ö.  Herta  5-  =  "bl. 
herde  (au§i^cftorben,  f.  iMrte;  bafür  kudde  Jy. 
f.  Äctte),  ani^lf.  heord  cni^I.  lierd,  anorb.  lijorö, 
got.  hairda  ^■.  'öcrbc'.  ©cmciniicnn.  herdo- 
{ba%  d  bcr  nl)b.  Jyorm  i^cicnübcr  ml)b.  a()b.  t 
beriibt  anf  nbb.  Ginflun)  nnc^  uonienn.  kerdhä 
ftimmt  alio  nrüertuanbt  ,^u  altinb.  cdrdhas  -JI, 
Qärdha-s  0)i.  '3d)ar';  aud)  afloo.  creda  (au§ 
*kerda?)  5-  '•'Öcrbc'  mit  lit.  kerdziiis  'A'^irte'? 
—  <B.  :ö\vtc. 

^crinö  f.  .öärinoi. 

beding,  ,s>ärüna  9^-  'unreife  3;raubc'  (erft 
nl)b.)  für  ältcrcv'  '.Ocrmlinci  ju  bcriue  'l)crb'. 

^crmcHu  9)J'Jt.  (mit  3(nnal)mc  bcr  53ctonuni} 
ber  [vrembjuörter,  fd)on  burd)  bo§  18.  3af)i"b-  in 
ber  (jeutigen  ^ebeutung  '^c^  be§  fibirifd)en  2Öie= 
fel§'  (5.  53.  bei  i'.  ,1  ^^Jiariiergcr  1706  A>anbel§= 
coiTeUionben3  S.  Iu5);  eigtl.  Sc3cid)nung  bc5 
SÖiefcl'S  =  ml)b.  hermelin  'SBicfcl':  2;imin.  ^u 
ml)b.  härme  alib.  harmo  ^}.  'SBicicl'  =  anglj. 
hearma  'SBicfer.  Gin  bIof5  bciitid).  SBort,  bai- 
ben  übrigen  altgenn.  2)ia(eften  fcl)(t;  bod}  ift  e» 
rocgen  bcr  (autlidien  Übereinftimmung  mit  lit. 
szermü  'SBiefel,  A>ermclin'  (lit.  sz  für  ffr.  <;, 
ibg.  k,  baraii&  gcrm.  h)  a(§  cd)tgcrm.  nid)t  an-- 
jitjmeifcln.  6in  ciirop.  carmön  uermutet  'Dltcucr^ 
Öübfe  für  rätoroman  carmü.  2^ie  laut= 
ücrrcanbtcn  roman.  SBorte  (nfr3.  hermine.  ital. 
ermellino)  entflammen  el)cr  au§  miat.  mus  ar- 
menius  (bafür  älter  mus  ponticus). 

^crolb  5)1.  crft  fpütmlib.  (14.  3ai)il)-)  heralt 
herolt  (audi  erhalt)  3)t.  'A>erolb':  jebenfall§  ein 
altbcutfd)cr  ilrieg'jtenn.  tcd)n.,  bcr  raie  eine  grotse 
9icit)e  anbcrcr®oxte  au§  bcm  OJIilitärroefcndigl. 
i>abcr,  Äampf)  früli  aueftarb.  .söcrolb  fclbcr 
(mit  ber  9tebcnform  61)rnbolb  im  16.  3at)rl).) 
entftammt  aus  bem  nad)  £">.  oud^ier  com  3(u§= 
gang  be§  13.  3af)i-"Ö§-  au  belegten  afrg.  heralt 
nfrj.  heraut  (ogl.  ital.  araldo),  ba^  felber  auf 
einem  altbeutfdi.  ^heriwald  *hariwald  '4^eer= 
beamter'  bcvubt;  ugl.  bcn  afädjf.  ©igennamen 
Heriold  (anorb.  Harald). 

Öcrr  031.  mbb.  herre  (here)  al)b.  herro 
(hero)  93^.  =  afäd)f.  herro.  nbl.  heer,  africf. 
hera  '4")err':  eigtl.  Äomparatio  oon  l)cl)r  = 
al)b.  her.  Xaii  man  in  at)b.  ocit  biefen  Urfprung 
üon  hlrro  füblte,  geigt  al)ö.  heriro  'öcrr'  (f. 
berrfdiem  unb  ber  Suycrlatio  afädif.  herösto 


\üerr'.  3)a  unter  bebv  'alt,  et)rit)ürbig'  a(§ 
©runbbebcutung  bcä  5lbj.  erfd)loffen  luurbc, 
fd}eint  .s>crr  üu§  bem  iBerbilltniS  ber  Unter= 
gebencn  ju  il)rcm  53rott)crrn  (ogl.  anglf.  hläfurd 
'53rotii)ail'  utUcr  Saib)  entftanbcn  ju  fein,  ju^ 
nödift  uiol)l  in  ber3lnrebc  (mit  bem  eigtl.  @cgen= 
fa^  jünger).  33gl.  im  iltoman.  bic  Üiefleye 
oon  lat.  senior  al§  'i^err':  ital.  signore,  frg. 
seigneur.  ,S'-^err  ift  eigtl.  in  2cutfd)Ianb  Ijeimifd), 
brang  aber  non  ■:)cicberbeutfd}lanb  fd)on  frül)  (ctroa 
im  9.  ;^abrl).)  al§  hearra  nad)  Gnglanb,  fpöter 
aud)  nad)  Sfanbinaüicn  (ncufd)roeb.  herre  '.»öcrr'). 
—  3u  A'">crr  murbc  crft  im  dU)b.  ein  (Vcm.  iöerrtn 
gcbilbet  (loic  im  ^tn^-  3U  signore  ein  signora): 
bic  ältere  3prad)e  uenuanbte  bafür  5i^au,  tüte 
bcnn  A^crr  feinericitö  ha%■^  alte  frO  (f.  unter 
frol)n)  Dcrtritt. 

Öcrrlicö  3lbi.  mit  Scrfürjung  eine§  e  üor 
S^opyclfonfonanj,  wk  in  bm  beiben  folgenben 
SBortcn  (mol)!  mit  53c3icl)ung  auf  i>err)  au§ 
ml)ö.  al)b.  herlich  2Ibi.  'oorncbm,  aui^gejcidjnct, 
präd)tig':  ju  betjr. 

^errfdfjoft  ^V.  ml)b.  herschaft  al}b.  herscaft 
herscaf  Jy.  eigtl.  'iÖexTcnmürbe',  bann  '4">ol)eit, 
4">errcnbcfig,  Cbrigfcit':  3U  A^err. 

!)Crrf(f)Cn  ^tm.  ml)b.  hersen  al}b.  herisön 
'f)criid)cn',  aber  fd)on  al)b.  mit  58cjiet)ung  auf 
herro  \s>err'  aud)  herrisön  (loegen  nl)ö.  seh 
nad)  r  aus  älterem  s  vqI  .^irfd),  Ätrfd)e). 
Sie  ©enefi»  ber  ^ebeutung  '^enid)cn'  erflärt  fid) 
nid)t  au§  bem  ^^ofitiu  l)ct)r  a{}b.  her  'l)e()r,  er= 
baben,  cbrwürbig,  frob',  fonbcrn  üielmebr  au§ 
Dem  uiiprgl.  fomparatiuifdjcn  herro  'i^exT'.  2(lfo 
ocrbält  fid)  al)b.  herisön  '^-^err  fein'  ju  herro 
heriro  '.s^cxt'  raie  got.  *hairisön  3tnj.  3U  *hai- 
riza  Äomparatio. 

^crs  -Ji.  mbb.  herze  at)b.  herza  9Z.  =  afäd)f. 
herta,  anorb.  hjarta,  got.  hairtö,  anglf.  heorte 
engl,  heart:  gemeingcrm.  SBort  für  'aöcx-j', 
roeitcrbin  t)on  tücftibg.  Sllter.  3u  bcr  germ. 
(Srunbform  hert-ön  au§  ibg.  kird-  (=  krd-) 
flimmen  lat.  cor  (cord-is)  R,  gr.  Kapbia  unb 
Kf|p  für  *Kf|pb  9^.,  lit.  szirdis  Jy.,  afloD.  srx- 
dice  9i,  altir.  eride.  2)a5  entfpred)enbe  oftibg. 
2Öort  für  äÖcvj  (ffr.  häi-di  hfd  hrdaya.  aoeft. 
zaredaya)  trennt  man  be§  2{nlaut§  roegen  (man 
crroaxiete  ffr.  *(;rd)  non  ber  europ.  Söortfippe. 

J^crjog  5D^  ml)b.  herzöge  aljb.  herizogo 
(-zoho)  3Jl.  =  afäd)f.  heritogo,  anglf.  heretoga 
Tl.,  anorö.  hertoge  Tl.:  gemeingcrm.  Segetd)^ 
nung  bcö  'AÖcerfübrcrö',  raie  öcnn  zoho  zogo 
ju  ziohan  (togo  gu  tiuhan)  bie  alte  58ebeutung 
'J5-ül)rer'  (lat.  dux)  geigt;  ogl.  gieben. 

Öc^cn  3tro.  (nad)  i>elüig  1611  Orig.  Dict. 
Genn.  150  bafür  nbb.  büfcn)  mbb.  ai)b.  hetzen 


.peu 


—   174 


•pilfc 


'()c§cn,  ioacn,  antreiben':  ociidiobcn  awi-  *h;it- 
jan.  ^:Bc\[.  .'öafi.  Ta-^  Subft.  ,s>c§c  ("v.  iinb  .öag 
2H.  ijt  ciit  eine  nl}b.  ^ilbung  gu  bcm  ^t^^- 

^Ctt  9i.  ml)b.  höu  hou  ahi».  hewi  houwi 
(eigtl.  9Jom.  hewi  @en.  liouwes  2)Qt.  houwe) 
9J.  '^xu';  lüegcn  bce^  SBanbcl»  Don  got.  j  (got. 
hawi  ®cnct.  haujis  ^J?.  ',s>cu,  ©ra'?')  in  ahb.  w 
un'i)  baniit  uevbnnbcncn  lljangcl^  nn  Umlaut 
f.  ("vrau,  %n,  C^au  uiiu.;  im  älteren  l^Jlib. 
geigt  fid)  nod)  bie  unilautlofe  ^orni  .s>an.  i^il. 
nod}  afäd))'.  houwi.  anglf.  heg  hig  dl.  engl,  liay 
VÖeu',  anorb.  hey  dl.  '.S>eu':  gemeingerm.  hauja- 
njabrfdieinlid)  mit  Suffir  -ja-  au§  2Bs.  hau  (f. 
baue ni  abgeleitet:  .v>en  fo  uicl  ai-i  ',ui  baucnbee'. 
SBenigcr  nuibridicinlid)  ift  5^o,^ieliung  ^u  gr.  ttöu 
(Jon.  TToiri)  'l^3raö'  auö  TroFin  KFoFiti  gcrm.  h 
gleid)  gr.  tt  für  kF,  beibe  an-:-  ibg.  k  i  mie  in  itttto^ 
gicid)  lat.  equus,  gr.  ^KeaBai  =  lat.  sequi). 

t)CU(^cln  Htiu.  crft  nbb.,  ein  feit  fintber  ge= 
länfigeö  mb.  SBort  {t)a6  glcid)beb.  oberb.  SBort 
ift  gleinncn,  bic  oberb.  '-öibelgloffare  1522— 
IfÄS  übciiet^en  Üntbcr^  .\Send)ler  mit  (Silcif;= 
ner,  bav.  andi  in  (^ct^j  i^ibclübcrfcl^nng  iier= 
rcanbt  mirb).  .v>cud)e(n  gehört  ,ni  einem  friib= 
nbb.  ibänfig  bei  .s>any  3ad)i>)  bfi»d)en  'burfen, 
fidi  bilden'  au'?  mbb.  hfichen  'fancni'  (nod) 
jel^t  im  jübl.  Ibiin'Hlcn  hauchele  'fid)  burfen'); 
ogl.  bie  nieiterc  £ip;ie  unter  bocfen.  $<cbeu= 
tungc-'ioed)iel  'fid)  büden,  heud)eln'  jeigt  fid)  and) 
in  einer  altgerm.  ÜBj.  Kit:  anglf.  lütan  'fid) 
neigen,  ncrbeugen'  —  lot  '^Betrug',  got.  Hula 
*.'öcud)ler'. 

+  ftcucr  5lbü.  ml)b.  hiurc  abb.  hiuru  '^Ibu. : 
Quc^  liiu  jAru  'in  biefem  oa()re'  (f.  iv^abr)  ent= 
flanben,  inbem  ber  .sSauptton  auf  bem  Pronomen 
lag.  JBegen  hin  f.  beute,  bas>  oud)  al^  33ei= 
finel  für  bie  glcid)c  i^erbunflung  ber  .Hompofition 
gellen  tann. 

t  <t>ciicr  A.  'Wietc'  f.  .'öauberer. 

t  öcucrii  ;')tiu.  f.  .vSeirat. 

i)culcit  ;')tni.  mbb.  hiuien  hiuweln  'beulen, 
id)reien'  abb.  liiuwilön  liiwilön  'jubeln'.  5Iud) 
abb.  hüwila  hiuwila  mbb.  hiuwel  J-  'Öule' 
(als  '.sSeUlenbe'i  ift  üernmubt  unb  fomit  u)eiter= 
bin  abb.  lunvo  D].  '(5:ule'. 

.t>cufd)rccfc  A.  mbb.  liim-schrrTkeabb.  lif-wi- 
skrökkc»  W.  eigtl.  '.V»eufin-inger' (f.  Sd)rerfcni: 
eine  fre.Mfifd)  beutid)e  5^e3eid)nung;  ügl.  bafür 
nbl.  sprinkhaan,  anglf.  ga-rs-hoppa  eigtl.  'Wra?: 
büpfer'  engl,  grasshopper.  anglf.  aud)  ga.TS- 
stapa  '(^^iraeigängcr*;  ber  öotc  gcbraud)t  bafür 
ein  unaufgeflärtc5  {)ramstei  Jy.  (barauy  afloD. 
chrastu  'itäfer'). 

beute  5lbü.  ml)b.  hiute  abb.  hiutu  3IbD.  = 
ofäd}f.  liiudu  hiudiga  (barau?  anglf.  heoda-gl 


africf.  hiudega  'beule' :  meflgerm.  5lbu.  für  got. 
*hij6  daga  'an  biefem  läge'  mit  ^Betonung  be§ 
■^H-onomen§,  moburd)  bic  beibcn  Sorte  t)er= 
fd)mol5cn;  babei  tüurbe  im  .t)b.  *hiutagu  ju 
hiutgu  hiuttu  unb  sulcljt  hiutu  nerfürjt  (ttgl. 
ba§  ftbnlid)  enlflanbenc  beuen.  "^liid)  für  'beute 
Iliad)t'  batte  ba^5  5lbb.  dMb.  ein  parallelec>  5lbP. ; 
vgl.  abb.  hi-naht  mbb.  hinct  'biefe  Üiad)t'  (im 
^aicr.=Sd)müb.  berrfdit  bcint  für  'beute' l.  3)er 
barin  ftcdenbe  ^h-onominalflamm  lü-  crfd)eint 
im  @ot.  nod)  in  einigen  5\'af.  unb  groar  aud) 
nur  al§  temporales  'bicfer':  ügl.  got.  himma 
daga  '()eute'  —  unb  hina  dag  'bi§  beute'  :c.  3" 
bcn  fäd)f.  3)ial.  erfd)eint  bicfer  bcm  lat.  ci-  in 
ci-s  ri-tra  (f.  bicr)  entfprcd)enbe  ^^ronominaI= 
flamm  aliJ  ^U'on.  perf.  ber  ;5.  ■|3erf. ;  vgl.  engl, 
lic  anglf.  ht-,  engl,  him  anglf.  him  (got.  liimma) 
:c.,  afäd}f.  nbb.  he  'er':  f.  nod)  bei",  l)ier. 

^CfX  5.  mbb.  hecse  al)b.  liagzissa  haga- 
zussa  hagzus  {aud)  häzus  häzissa)  5-  ®Iof= 
fierung  für  'furia,  striga,  eumenis,  erinnys' ; 
ygl.  mnbl.  haghetisse,  nnbl.  iieks,  anglf.  hseg- 
tesse  engl,  (mit  Ülbmerfung  ber  fdicinbaren  (5n= 
bung)  hag  ',\Scrc'.  Xa-:-  äßort  —  3U)eifcl^>obnc 
eine  ;')Ulrtmmcnfel3ung  —  ift  nod)  nid)t  mit 
£id)erbeit  gebeutet;  nur  abb.  hag,  anglf.  haeg 
'.'öag,  SBalb'  al§  1.  ©lieb  ift  fid)cr;  »gl.  norb. 
U'inriöa  =  abb.  zünrita  '.sSeye'  (,^u  ;)aun). 
2)a&  2.  (5(cmcnt  ber  .Hompofilion  ift  unaufgctlärt; 
man  ncrmutct  für  A>erc  eine  ©runbbcbcutung 
'ilMilbfrau,  äBalbbamonin":'  i^^l.  abb.  holz- 
muoja  mbb.  liolzmuoje  /"y.  'SDalbmeib,  A>erc' 
(aud)  'SBalbeuIc'). 

Ijie  f.  bicr. 

-iiieb  3Di.  erfl  feit  bem  17.  MM),  belegt:  e§ 
ift  yieufd)iipfung  aue  bnucn  ^^rdt.  bicb,  I)te= 
ben;  vgl.  .s>anbel  an-?  banbcln,  .s>e§e  au?- 
betten.        .fitef  f.  .s>ifiborn. 

f)icr  aud)  bic  ?lbii.  mbb.  hier  liie  abb.  hiar 
'bicr'  -=  got.  anorb.  anglf.  afäd)f.  her.  engl, 
here  'bicr':  ju  hi-  au§  ki  in  Ut.  szis  'bicfer', 
lat.  eis  'bicyfeitö',  afloü.  si  'bicfer'. 

(jicfifl  5lbi.  feit  Sticlcr  1691  üerjcid)net;  im 
17.  iVibrb.  (,V  i^-  bei  Cpil?)  unrb  c<-  für  'bicfer' 
gebraud)t,  im  10.  ^^abrb-  crft  bieig  j.  33.  in 
DJJaibcfiuc'-'  Sarcpla  ir)(i2.     i'gl.  bafig. 

.{■>tfH)orn,  aud)  .s>üftborn  (nolt'JetDmol.  llm= 
beutung,  lucil  man  baci  .\>orn  an  einem  (Gürtel 
um  bic  .s>üftc  trug),  crft  n[)b.;  ältcfle  nbb.  Aorm 
ift  .s>icfborn;  .t>icf  aud)  .'öift  'Saut,  ben  bic 
olägcr  auf  ibrcn  ;^agbbörnern  blafen';  ob  ju 
got.  hiufan,  anglf.  heofan.  abb.  hiufan  'flagcn, 
beulen'  V 

^ilfe  A.  mbb.  hilfe  helfe  al)b.  liilfa  liella 
5.  '.C^^ilfc':  JU  bclfen. 


|)i(pert§9nff 


175   — 


l)intcr 


t  ^tljjcrtöflriff  ^l.  ein  bcm  16./17.  3a()r(). 
gcläufiiic-J  iffiovt  für  '.ftiiiff,  Iniitcrtiftiiic  .s>anb= 
luui]'  (nod)  ic§t  im  itütnu\üld)cn  iiblid),».  2;ic 
tjlcidi^eitiijc  oodcrc  iinb  iivfin-üniilid)c  ("yorin 
.•öilbcbranöiMU'iff  öciitct  auf  bcn  .s"Mlbcbranb 
bcr  bciit)d)cn  .s>clbenfaac,  bcv  fid)  burd)  9iänt'c 
iinb  politifd)c  itiinftiiviffc  au^^jcidjnctc. 

■Ipimbccrc  Jv-  «d)b.  hintber  ai)b.  hint-beri 
9i.:  eiijtl. '^ccvc  öcr  .s^inbin,  bcr  .s>inbc'.  SBccien 
n()b.  .s>im beere  mit  beutlidicm  3it)citen  Glement 
(bafür  mlib.  ürcun  laiiUicfc^lid)  himper  axi'^ 
hintbere;  vi\l.  nodi  iBimpcr  au^  al)\).  wintbrä 
an  nUUiabet.  StcOei.  ^^\m  ^Ituilf.  bcjeidmet  hind- 
berie  ^•.  öie  'Gröbccre'  iinb  bie  '.Himbeere' ; 
üfll.  engl.  bial.  hindberries  '.'öimbceren'  (baju 
bcad}te  nod)  angl).  hindhcele|)e  'ambrosia',  m()b. 
hirz-wurz.  anglf.  heortclsefre  'camedus'  eigtl. 
'.s>irfd)flec').  3'»  älteren  dUjb.  bcftanb  ein 
.S>inb  =  laufte  auö  ml)b.  hintlouf 'am  i'auf  bcr 
.söinbin,  b.  l).  an  SBalöiucgcn  u)ad)jcnbc  ^^^fl^nje' 
jur  53c3etd}nung  bcr  gemeinen  6id)orie. 

Fimmel  dJl.  ml)b.  himel  al)b.  himil  Tl.  = 
Qfäd)i.  himil,  frief.  himul,  nbl.  hemel,  fd)n;)eb.= 
bän.  himmel:  bie  l-2(bleitung  ftel)t  in  Jyolge  üon 
®iffimilierung  für  ältere  n-^blcitung  (raie  bie 
@efd)idne  non  (Sfel  unb  :,M,gel  lel)rt)  nad)  got. 
himins,  anorb.  liimenn.  lüoran  fid)  fäd)f.  A-ormcn 
mit  f  für  m  anfd)licf;en:  anglf.  heofon  engl. 
heaven,  afäd)f.  heban  nnbb.  heewan  (in  3al)l= 
reid)cn  nbb.  fianbfd)aften  gilt  hsewan  für  ben 
natürlid)en,  himmel  für  ben  biblifd)en  .Fimmel). 
2)a§  9}ert)ältni5  oon  afäd)f.  getan  =  anglf. 
geofon  "Ccean'  ju  anorb.  geime  "Ocean'  mad)t 
3ufammen()ang  Don  germ.  himana-  himina- 
mit  anorb.  lieima  "'^»ciin,  i^eimftätte'  mal)r= 
fd)cinlid);  Dann  nnire  .s>immel  al§  '.v^eimftätte 
ber  Öötter'  3u  oeiitcben.  Xie  (Sbba,  it)eld)e  neun 
§eima  (9iiefenl)eini,  (SlfeTil)eim  ufiü.)  unterfd)eibet, 
nennt  ben  ■'öimmel  and)  goSheimr  ober  heimar 
goöa  '@ötterl)eitn'  (uppheimr  'iÖimmel'  in  ber 
(5i:irad)e  Der  9iiefcni,  fpe^ialificrt  aber  einfad)e§ 
heimr  auf  bie  irbifd)e  2Öelt.  S.  nod)  .'öeim. 
Ob  mit  germ.  himina-  '.s^immcl'  unb  haiman- 
'\">eim'  nod)  lat.  coelum  '.s^immel'  lUDcriüanbt 
ift,  id)eint  srocifclbaft.  3)ie  ^ebeutung  '3immer= 
becfc'  (bef.  in  Der  Stbleitung  al)b.  himilizzi  ml)b. 
himelze);  ugl.  anglf.  hüsheofon  refp.  heofonhüs, 
nbl.  hemel,  mnbb.  hemelte  '®ad}'. 

•t  kirnten  M.  (ein  nbb.  ©ctreibemaK)  im 
Cberfäd)f.  alä  A>eim5en  5)1  be^'Jlbelung,  fonft 
im  17. 18.  3aln"b-  im  Cberfäd)f.  aud)  alv  .steint b= 
gen  —  .öeimfen  befannt  (^IRatl)efiuäi  1562 
©arepta  271b  fgnnt  i>emil3en  als  tbüinngifd)). 
®a§  SBoit  reid)t  in  üJJittelbcutfd)(anb  bi§  in§ 
13.  ^abrl).  (53ed),  @erm.  2(i,  48). 


bin  5(öü.  mbb.  iiin  hine  al)b.  hina  2(bo. 
'lueg,  binmeg'  =  anglf.  liin  (in  3niainmcn^ 
fc^ung  3.  58.  hinsij)  'Stbrcife,  lob')  'meg'  ju 
bcm  unter  beute  befprod)enen  ^ronomina(= 
ftamm  lii. 

T  .^tnbc  5.  je^t  mit  angefügter  5eminin= 
cnbung  A;")inbin  (fd)on  im  10.  Qabrb.  3.  ^.  bei 
6rufiu§  15G2  Gramm.  I,  297  „£->intin,  öint") 
mbb.  mnbb.  binde  a()b.  hinta  5-  '.sMrfd)hil)*  = 
anglf.  bind  engl,  bind,  anorb.  bind  5.  '.S"Mi-fd)= 
fub,iMnbin' :  ba§  gemeingerm.  Jemin.  gu  .sMrf  d). 
Xa^u  .'ö  im  beere.  DJlan  bcnft  an  33ern)anbt= 
fd)aft  mit  gr.  Keia-d^  ,"y-  '■Öirid),  ©aseüc';  bann 
raäre  ber  2)enta(  ableitenb  unb  n  cor  Scntal 
fann  au§  m  entfteben  (ogl.  ©unb,  ©d)anbc, 
bunbert). 

binbcrn  3^1^-  i"f)b.  hindern  ai)b.  hintiren 
liintarön  '3urücftreiben,  binbcrn'  =  anglf.  hin- 
derian  engl,  to  hinder,  anorb.  hindra:  '3rblei= 
tung  t)on  ber  ^4^räpofition  binter;  f.  aud)  jöv- 
bcrn. 

^inbin  f.  öinbc. 

t  ^tnfel  f.  4")ünfcl. 

^tn!en  3tro.  mbb.  hinken  abö.  hinkan  ft. 
3tro.  ein  Dem  .'öb.  au&fd)lief3lid)  eigencö  2Bort, 
falls  nid)t  norb.  hokra  'fricd)cn'  ba3U  gebort 
(ogl.  aud)  anglf.  hellehinca  'Icufel').  2B3.  hink 
auö  ibg.  kheng  (kh  lüic  in  b^bcn  au§  2B3. 
khabh,  in  lat.  habere;  tgl.  nod)  9iagel)  auf 
@runb  von  ffr.  2B3.  khanj  'binfen';  ba3u  mit 
präfigiertem  s  nocb  ba§  gleid)beb.  gr.  oköZ^u 
für  s-khangjü. 

binnen  (pou  binncni  3(br).  mbö.  hinnen 
üi)b.  binnan  hinnän  hinana  2Iöü.  °pon  bie^^ 
ipcg,  oon  binnen'  (nbb.  nur  mit  bcr  t)erbcut= 
lid)cnben  ^4^räp.  gebraud)t)  =  anglf.  heonan 
'pon  bier'  engl,  hence  (mit  fuffigiertem  s,  xvo-- 
rau§  ce).  ©ebilbet  an^  bem  ^ronominalftamm 
hi-raie  bannen  (pon  bannen)  auö  '$ron.  b^-. 

btntcn  2tbü.  mbb.  binden  abb.  hintana  3IbP. 
'bintcn';  tjgl.  got.  hindana  Slbo.  ^i^räp.  'binter, 
ienfcitö',  afäd)f.  bihindan  'binten,  binterbrein', 
anglf.  hindan  2(bo.  'binten,  oon  binten',  anglf. 
behindan  engl,  behind.  23erglid)cn  mi^'b  germ. 
bind-  au§  kent  mit  alttr.  cetne  'erfter'  au§ 
centne.    (5.  aber  aud)  binter. 

binter  '^^räp.  mbb.  hinter  hinder  abb.  hintar 
$räp.  'binter' ;  lüäbrenb  abb.  nt  im  SRbb.  regel= 
mäßig  3U  nd  roirb,  bält  es  fid)  geni,  raenn  -er 
(b.  b-  Dofalifd)e§  r),  alö  felbftänöige  Silbe  folgt; 
pgl.  SBinter  abb.  wintar,  munter  abb.  mun- 
tar.  ^n  binbcrn  trat  ba^  ber  iMuptregel  ge= 
mäße  d  ein,  roie  im  ü)ibb.  unb  älteren  d}i}b. 
neben  binter  ein  bin  ber  beftcbt.  —  @ot.  hin- 
dar   ^^räp.,   anglf.   hinder;   eigtl.    Slff.    9?eutr. 


^ippe 


—    176 


Riffen 


cine§  alten  ÄomparotioS  auf  -xepo-.  jfv.  tara-m 
(rooju  bo«  5(n(ilf.  ®ot.  einen  Siuicvlntit)  nnf 
-tama-  bcroaf)ren,  130t.  *hinduma  (baiutn  liin- 
dumists  'äufeerfter')  =  anglf.  hindema  'bei- 
legte'). SBfll.  ffr.  prataräm  (Äomparatiü  ju  pra-) 
5lbt).  'roeiter,  l)tnraeg*  —  vitaräm  (3U  ''^xäv- 
vi  vqI.  rctber).  Ter  iVonipar.  'I)tnter'  finbct 
fidi  abjcftiüifd)  gcbraud)!  im  '?(l)b.  liintaro  ml)b. 
hinter  'ber  l)intere,  posterior'. 

t  ^i^J^e^  Jy.  'Sidielmei'fer'  ein  mb.  iß? ort, 
burdi  Sutder  in  bie  ndb.  (Sdnnftfpradie  eincic= 
fül)rt;  urjprcit.  ^orm  .\Seinic  nthb.  heppe  hepe 
(häppe)  5.  'SJjJci'fcr  non  fid)clnilicicr  ©eftalt  für 
©örtner  unb  SBin.^er'  nlib.  heppa  (häppa)  Tv-, 
roofier  fr,v  liappe  '.öalbfrciv  uon  Gifcn,  Ärampc' 
(au^  Wrbf.  liappja  cntflannntfr.v  liache '33ci('). 
3Ql)lrcid)e  fübiücftl.  Tialcftc  (and)  bcr  fdiroäb.i 
fagen  häp  (hup)  an§  m()b.  häpe  a[)h.  häppa 
(au§  got.  *h§b-).  ;^u  qx.  Küjur)  '@riff,  Stiel' 
—  Kom<;  '2J?cffer,  2)oId)'?  Itt.  kapone  '<r\ad- 
mcffer'  ? 

t  ^iU<>c2  '^.  —  ^-»tpplein  3f.  \Siegc'  crft 
nf)b.;  bie  nerbrcitetcre  nnmbnrtlid)c  l^nntforin 
heppe  (bnicr.  tbiaing.  bcff.)  niad)t  e'?  malirfdiein^ 
lidi,  bot;  bn-^  2Bort  Mofcform  ober  .Stinbcru'ort 
JU  altbcntfdi  *haber  "i&od'  ift;  barüber  f.  unter 
.\>nbcrgeif5  unb  .'oitte. 

.t)irn  '')l  mbb.  hirne  abb.  hirni  ^1?.  '&c-. 
l)irn';  ba'^u  mittelengl.  hernes  engl.  bial.  harns 
'©ebirn',  nnorb.  li.jarne  Tl.  'Wcbirn'  (bn§  9ibb. 
bat  für  'öel)irn'  ein  eigcnco  25?oil:  engl,  brain 
ani-  anglf.  bi-a'^rcn  unter  ^örägeni.  llJbl.  liersen 
'(^ebirn'  (mittelengl.  hernes)  —  moju  mbb.  hör- 
senier  'Mopfbebcrfung  unter  bem  .'öelmc'  —  bc= 
rocift  für  abb.  hirni  ßntftebung  au§  *hirzni 
*hirsni  (anorb.  hjarne  au§  *herznan-;  ogl. 
.'öorniffe  tüegen  be§  Übergänge?  non  rzn  rsn 
in  rrn  rn).  Tem  fo  enuicfencn  altgerm.  hi-rzn- 
hersn-  ftebt  ftr.  «.irsn-  '.Hoiif  Clliom.  ciras  cirsal 
unb  t)a'5  bamit  jufammcngcbörige  anorb.  hjarse 
'Äopfmirbel'  .umcidiit;  nicitcrbin  gr.  Kpaviov 
'Sdiäbel'  mit  gr.  Kupa  Küpnvov  'Äopf,  lat. 
rerebrum  (au§  *ceresrum)  'öcbirn',  ffr.  c;iras 
'Äopf:  gemeinibg.  St.  ker  kers  '.ft'opf,  lüoju 
nud)  nod)  A>orn.  '-lUelleid)t  fönnte  nod)  gr.  K^pvov 
'grone  irbene  Sdjüifel'  nadi  bcn  unter  .Hopf 
bcigebraditcn  5lnalogien  nabe  '-öejiebung  ju  .Oirn 
'Sdiäbel'  baben.    iUil.  Ikm.  s,.")-!2. 

.^irfcti  OT.  C'JJebenform  beff.  unb  alem.  ."öir^, 
lüober  ber  alem.  Gigennamc  .V^irjcl)  mbb.  hir^ 
liirz  abb.  hiru^  liir;;  liirz  (ba§  seh  in  .'öirfd) 
an^:^  älterem  .s>  i r  R  ogl.  .VS  i r  f  e ,  b  c  r  r  f  d)  c  n,  91  r  f  d), 
birfdien)  — nbl.  hf>rt  9}.  (aber  nbb.  hirts  hirsk 
flammt  anö  bem  .s>odibcutfd)),  anglf.  hecirot  heort 
engl,  hart  anorb.  hj<,)rtr  '.{Mrfd)':  germ.  herut- 


aui-'  herwut  herwo-t  mit  bcntaler  3lbleitung 
3U  lat.  cervu-s  (t  alo  3(blcitung  bei  germ.  Iter= 
namen  f.  unter  ©emfe,  Äreby,  .«öorniffe 
unb  nerroanbt  gr.  Kepaö?  'gcbörnt'  (ju  Kipac,; 
ugl.  ,'öorn).  J'er  .'pirfdi  bätte  bcmnadi  non  feinem 
©ciueib  im  Sat.  unb  ®erm.  bcn  ^Jamcn  (natur= 
gcmäü  baben  bie  altgerm.  Spradicn  ein  eigenes 
iÜ>ort  für  bay  ungcbörntc  SBcibdicn  bc^ö  AMrfdie'?, 
f.  cS>inbe).  ©ine  ncrbreiictcrc  ^^cnennung  (ibg. 
ein-)  fte(ft  in  gr.  ^Xaqpoc,  armen,  ein,  Ht.  elnis, 
afloD.  jeleni  (bain  fi)mr.  elain  '.sMnbin')  unter 
(SIenticr. 

^irfrfifnfcr  9J1.  eine  oufQ'nn^cnfeöung  iwie 
Svenntier  ober  SBinbbunb:  eigtl.  beißt  ber 
5läfer  furjmeg  .ySirfd)  (im  Sunbgau  AMrj,  in 
.s>cffcn  Ä 1  a  m  m  b  i  r  3  —  Ä  n  i  p  p  b  i r  j ;  ugl.  bie  frj. 
iöcncnnung  cerf  volant).  ^\m  Cberb.  ift 
Scl)rötcr  bafür  febr  verbreitet  (audi  Sd)rot 
nereinjclt);  im  i^Jbb.  and)  ferner  (Sutbcr  2. 
9Jtofe§  8,  21  «renner  al?  Siaubgloffe),  roeil 
ber  iläfcr  im  iBolfygtaubcn  mit  feiner  .öornjange 
glübenbc  Noblen  auf  Strobbädier  trägt  (babcr 
and)  A'cuerfd) röter  genaniU). 

.^irfc  ?-.  (bafür  älter  nbb.  unb  nodi  je^t 
tbi'tring.  hu'§e  her^e,  fdiroäb.  .Oirfdie)  mbb. 
hirse  hirs  abb.  hirsi  hirso  Tl.:  ein  urfprgl. 
blof;  bb.  2Boi*t,  tfa^i  fid)  aber  in  neuerer  ßcit 
and)  nad)  -^Jtorben  ncr breitete  (engl.  bän.  hirse, 
fdimeb.  hirs).  llnicrnianbtfdiaft  mit  lat.  cirrus 
'^üfd)er  ift  unfidier.  Si)noniima  finb  fdnneij. 
j^-enn  id)  -^Mcn  d)  au^o  lat.  panicum  unb  abb.  milli 
am  lat.  milium.  Tie53e3cidinung  A>irfe  fann  um 
fo  eber  uralt  unb  cd)t  germ.  fein,  aly  .v>irfc  in 
bcn  fdnücij.  ''^Jfablbauten  gcfunben  ift. 

^trtc  Tl.  (in  ftreng  bb.  Jorm,  gegen  ba^ 
urfprgl.  nbb.  .S>erbe)  mbb.  hirte  abb.  hirti  = 
anbb.  hirdi,  anglf.  hyrde  (unb  heorde  mit  'Hn- 
fd)luf;  an  hcord '.sterbe')  '.sMrte'  (engl,  nod)  in 
sliepherd  eigtl.  'Sdiafbirte'  =  anglf.  scephyrde), 
anorb.  hir9ei\  got.  hairdeis  Tl.  '.^"lirtc':  t)er= 
mittclft  ja-  auö  germ.  hürdö-  '.öerbc'  abgeleitet: 
.'öirtc  ift  alfo  eigtl.  'ber  jur  .sterbe  gcbörige'. 
5Inberc  3lblcitung  jcigt  nbl.  mnbb.  herder  Tl., 
mbb.  hertiere '\Mrtc'  eigtl.  'A>crbcr'  (mober  .'öcr= 
bcr  al!^  (Sigennamc).  .'öierbcr  and)  lit.  kerdzus 
skördzus  '.sMrtc'  'c* 

I)tffcii  ;)tnJ.  (feit  Speranber  1720  unb  Oiif(^ 
1711  gebudit)  mit  ben  lliebcnformcn  biefen  (ncr= 
bod)beutfd)t  beifeu)  alö  Icrm.  ted)n.  naut.  au^ 
glcidibeb.  nbb.  hissen  =  nbl.  hijsclien,  fd)n)eb. 
hissa.  2Bo  bei  bcn  feeanniobnenbcn  ©ermanen  ber 
erft  f pät  bejcngte  lerm.  ted)n.  gcbilbct  nnirbe,  miffcn 
mir  nidit  (f.  .vvlmä);  er  brang  audi  inc^  Öngl.  (to 
hoislj  unb  3ioman.  (frj.  hisser).  3"i  l'J-  3abrf). 
eiid)cint  al§  b^i-ücreinjelt  „bie  Segel  aufbeben",  ba 


^itte 


—    177    — 


^offart 


iibb.  ()tffcn  iiiib  1)1).  ()cl5cn  in  einigen  öülid}cn 
nbb.  9JJa.  äufamnicnfaücn.  'Jlbcv  bau  I)it3cu  imb 
l)cöcn  öon  ^■^auc^  aud  ociid)icbcn  lüarcn,  (cl)rcn 
nbl.  hijsclien  'Ijiffcn'  uiib  hitsen  '{jcljcn'.  SBafjr^ 
fd)einlid)  ift  ha6  i  in  l}il  Jen  ciijtl.  i  (anbb.  *liisan). 
Dat  segel  upliissen  ift  nbb.  sncrft  belegt  in  ber 
.sNambuniev  dl)ronif  ron  53.  (5ifcfe  (1536)  6. 119, 
bann  and)  bei  (51)nträn§  1.582.  SSgl.  ^orre= 
fponbcn3bI.  f.  nbb.  (5pvadiforfd)ung  XX.  1. 

t  ^ittc  f"^-.  nbb.  "oicgc'  (baicr.  .s>ette,  .s>cttel 
nnb  o()nc  Umlaut  fd)Riei3.4d)raäb.  .öattcl):  Äojc= 
form  ju  m[)b.  hatele  'oicfle';  ugl.  baS  gleid^beb. 
anorb.  Iia5na  foraie  .sM^pe. 

^ilfC  ^•.  ml)b.  hitze  ai)i>.  hizza  5-  (füt  *hitja 
in  cjot.  Cüutform)  =  afäd)f.  hittja,  nbl.  lütte 
liette,  anglf.  hit,  anorb.  hite  SUl.  '^igc":  alle 
bnrd)  id)iuäd)fte  3(blaut§ftufc  gcbilbet  au§  ber 
äBurscl  be-o  3tbj.  ()eit5  (gcrnt.  SBj.  hit:  halt 
'lieiü',  U103U  mit  ()ö[)crer  3>ofalftufc  cjot.  heitö 
'lieber').  3tl)b.  hizza  brang  ins  3\oman.  (ügl. 
ital.  izza  \)Orn,  UniDiüc'). 

^obcl  (bial.  Abofcl)  50t.  mt)b.  (leiten)  hobel 
hovel  Tl.  =  mnbb.  hövel,  fd)iueb.  hyfvel.  3icui§I. 
liefill  lOi.  \öobel'  berceift  nid)t§  für  bie  mit 
Unrcd)t  angenommene  i^cruianbtf d)aft  mit  l)  e  b  e  n. 

i)od]  "Jlbi.  ml)b.  hoch  al)b.  liöh  —  got.  liauhs, 
anorb.  liär  (für  '^hawa-V),  anglf.  heah  engl, 
high.  nb(.  lioüg,  afäd)f.  höh:  gcnn.  hauha-  au§ 
unoerfd)obenemüorgerm.köuko-(fd)roäd)lte3>ofa(= 
ftufc  bey  Stamme»  geigt  '!)a§>  Dcrroanbtc  .s>ügel). 
S'aS  Slltgerm.  bcfatj  ein  au^  bcm  2(bi.  gebi(bete§ 
^iomen  in  ber  53ebentung  'AÖügel'  ((Srunbform 
koukü-s);  ügl.  anorb.  haugr  (barau»  cntlel)nt 
engl,  how  in  Crtönamen)  =  m()b.  houc  (-gesj 
'.Öügel';  baju  nod)  Gigennamen  roie  2)onner5i= 
I)augf.  3lud)  got.  hiuhma  dJl.  '.sMufen,  DJtenge' 
fd)eint  oerraanbt.  5(ut;cr()alb  be§  @erm.  rocrbcn 
mit  9ied)t  oerglidjen  lit.  kaukarä  'i^ügel,  %n-- 
()ö()e'  —  kaiikas  'S3eule'  (m()b.  hübel  3Ji.  '.söügef 
gel)ört  gu  lit.  küpstas  '(Srbl)öcfer'  foroie  3U  a[]b. 
hovar,  anglf.  hofer  '.s>öcfcr'). 

^od)ft(H)ter  Tl.  ein  junget  SBort,  hai'  2Ibe(ung, 
Gampe,  iöeinfiu»  u.  a.  nod)  nid)t  bud)en,  erft  feit 
1850  befanntcr  geworben.  (S»  entflammt  ber 
@aunerfprad)e,  bie  nod)  fimiüerroanbte  2inf  = 
ftapler  nnb  Aöod)fcller  bietet  (f.  foppen, 
@ anner I,  nnb  rairb  juerft  in  ber  „aftenmämgen 
9iadirid)t  oon  einer  Siebäbanbe"  1753  nnb  in 
ber  iKotmelfdi.  ©rammatif  1755  für  'berübmtcr 
2ieb'  pergeidinet,  anbermäriö  bann  and)  aly  'bett; 
Icrifdicr  (Sauner,  ber  oon  t)orne()mem  Stanbe  nnb 
lieruntergcfommen  ju  fein  üorgibt'.  Tlit  ijod)-- 
bilbet  bai-  JKotroelf  d)  nod)  .'ö  0  d)  f  e  n  ^  'großer  AÖen:' , 
Öod)fd)ein  'Sidu',  i">od)mattiä  'Scheuer', 
4">od)l)anfel  'Älciber1d)ranr,  .•öod)Ianb  'Äa= 

filuge,  (Jtpmologifc^e»  aSörtevbuc^.    6.  Stuif. 


min',  ,s>od)bla§  'iöacfofen'.  3^a§  einfadie  rot= 
luelf  d)c  3 1  a  b  u  l  e  r  =  S  t  a  b  ü  l  e  r  ift  f  d)on  in  rotm. 
(Sloffax-ien  be§  15./16.  3abrl)5.  für  'iöettler,  33rot= 
fammler'  (aud)  für  '«ettelftab'j  gcbud)t.  Jrübcr 
galt  (^aubieb  für  mobemeg  AÖodjftapler  in 
ber  3d)inftfprad)e. 

^odfieit  5.  m()b.  höchzit  (auc^  höchgezit) 
531  'l)ol)e§  fird)lid)c§  ober  roeltlid)e§  Jeft',  bann 
aud)  (feit  etraa  12iMJ)  '3?crmäl)lungöfeier'. 

t  ^orfei  iv.  '@etreibe=  ober  .v^eubaufen'  erft 
nl)b.,  riclleidit  au§  bcm  ^Icbb. ;  bod)  beftebt  oberb. 
(fd)mäb.  tirol.)  hock  '.»öeubaufe'.  iUelleidn  oer-- 
manbt  mit  l)od)  unb  .V^aufc  (©j.kuk).  Tod)  roeift 
lit.  kügis  '.s^eubaufcn'  auf  eine  anbere  SBurgel:  mit 
präfigiertcm  s  crfd)cint  auf  mefigerm.  ißoben  ein 
oernianbtcS  ml)b.  schocke  schoche  'i^eul)aufen' 
=  engl,  shock  '(Sarbe'  mittelengl.  schocke  '©c- 
treibebaufen'  (megcn  bc&  präfigieiten  s  ogl.  Stier, 
2)roffel,  linföj. 

t  ^orfc2  dJl.  '^trämer'  ml)b.  hucke  m.;  mb. 
mit  langem  3}ofal  hoke  (n)e5f)alb  bb.  Ööfer, 
iööferei  :c.),  nbl.  hok  '>8ube'?  3Sgl.  mnbl. 
heukster,  mittelengl.  huckstere  engl,  huckster 
'.s^öcfer' :  niabrfd)einlid)  ju  bocfen  'gebüdt  fi^en'. 

l)Otfcn  ot'ü.  erft  nbb.  bezeugt,  aber  bodi  ur= 
altcä  3Boit,  luic  bie  i^erbrcitung  ber  2B5.  hök 
hukk  3eigt;  ogl.  mbb.  liaclien  'fid)  bucfen,  faucrn' 
(f.  aud)  l)cud)clnj,  anorb.  hüka  (mit  ft.  ^artig. 
hokenn)  'faucni',  nbl.  huiken. 

^öcfcr  dJl.  mbb.  hocker  hogger  hoger  3Jl. 
'•Oöcfcr,  33uder:  ein  bem  .<oh.  eigentümlid)e§ 
Subft.,  tiai:  burd)  2(nlcbnung  an  abb.  hovar  mbb. 
hover  ':33ucfcr  =  anglf.  hofer  (ogl.  lit.  kuprcä 
5.  'Sudel,  .^^öcfer')  au§  einem  2Ibi.  hogga- 
'budclig'  gebilbet  ift;  biee  ftebt  für  luibga  = 
ffr.  kubja  (für  kubjha'?j  'bucfelig';  bamit  ogl. 
gr.  KU{pö<;'böcferig,  frumm,  gebücft'  für  *KU(pcpö-(; 
aus  %ubghäs? 

^obc  5.  mbb.  hode  ai\h.  hodo  Tl.  =  mnbl. 
hode  unb  af  rief .  hotha' <5obe' .  3)unf  len  Urf  prungä ; 
riiclleid)t  3U  lat.  cöleus  \s>bcnfacf',  falB  für  *cöt- 
leus?  Tcutfd)e  Spnonpma  finb  fd)mei3.  .»5 eil 
(f.  aud)  gciO  unb  fd)tüci3.  (Sromc. 

^of  d^l.  mbb.  al)b.  hof  (hoves)  Tl.  ^ 
afäd)f.  nbl.  liof  Tl.,  anglf.  hof  9?.  (ftirbt  am 
Qnhe  ber  anglf.  Seit  ou§):  im  SBcftgenn.  mit 
ber  53ebeutung  'sooi  ©eböft,  &aitm  (fo  nbl. 
abb.),  /"vürftenbaug,  $alaft',  anglf.  audi  'Ärei§, 
33e3irf,  orbis'.  2(norb.  hof  i}l.  ((Scnu§  mic  im 
Slnglf.)  'lempcl  mit  2)ad)',  fpätcr  audi  (unter 
bcutfd).  ßinflufO  'Jürftengebäubc,  mV.  &ot. 
*hufa-  Tldl.  feblt  fonberbarcr  SBeifc.  Üluf  öor= 
germ:  küpo-  berubenb,  fann  bie  Sippe  nid)t  mit 
gr.  Kf)-rToc  '©arten'  (f.  £>ufcj  oerroanbt  fein. 

öoffort  5-  in^^-  höchvart  Jy.  '2(rt  oome^m 

23 


fioffen 


—   178 


Idolen 


311  leben,  Gbclfinn,  ©lanj,  ^rad)t,  iSoffart': 
aii-5  Iiöch  unD  vart;  in()b.  varn  'leben'  mk 
nod)  in  2Boliltal)rt. 

{joffcn  onu-  »il)ö-  (bej.  utb.)  hoffen  'lioffcn', 
ba5>  aber  oon  ben  yUamfeni  ber  nibb.  ;)Ctt  nod) 
nid)t  (.iebvQud)t  rcirb  (bnfür  ntbb.  al)t).  gedingen 
fd)ro.  3tro.;  baju  nibb.  gedinge  '.s>offnuni3'  al)b. 
gidingo);  oud)  bent  %[)b.  ift  c§  fremb.  Sa= 
geiicn  jetgt  ba&  'Stnbb.  ein  snciebörigcy  tö-liopa 
'.sSoffnnnfl'.  Tay  ;Uiu.  ciidieint  nni  fvülieflen  in 
(5ni]lanb:  nnc;!)".  töhopa  '.s>offnunii',  (ino,\i.  \w- 
pian  cncjl.  to  hope  'l)offcn'.  Spater  treten  auf 
nbl.  liopen  unb  nmbb.  hopen.  6rft  in  ber  2. 
.•öälfte  be§  13.  ^sabrl)^.  mirb  mbb.  hoffen  cic- 
löuficier,  nadibem  cv  uereinjclt  feit  1150  aufcjc= 
taud)t;  ev  fdicint  non  9iorbbcntfdiIanb  an&  in 
ber  !i>oUöfprad)c  nad)  Süben  iioriiebntni";en  ju 
fein  unb  bcnidit  jetjt  audi  in  ben  oberb.  d)la. 
^■ür  bie  iNoriicfdiidUe  ift  bic  ,^iuieböinnc  3lbftraft= 
bilbunii  aniilf.  hyhl  '.sSoffnunii'  bcbeutfain;  bicfe 
lel)il,  baf)  iievni.  hijpön  für  ^■=liu(|On  ftebt  (ibci. 
2Bj.  kug).  oufantnien()Qnii  mit  lot.  cupio  'bc= 
gebrc'  ift  faum  möglid). 

I)Oficrcit  3tiü-  iiibb.  hovieren  'prangen, 
bienen,  i)cn  .v>of  niadicn,  galant  fein,  ein  3tänbd)cn 
bringen' :  ü\\i>  bcutfdi  .s>of  mit  roman.  'iJlblcitung. 

t  öoiancn  iitm.  'gäbnen'  ein  nbb.  Xia(eft= 
roort,  tai-  gelcgentlid)  bei  nbb.  Sd)riftftcnern  be§ 
18.  3öbvb'?-  (bann  aiid)  bei  2BicIanb)  auftritt. 

^'6t)t  5.  nibb.  ha>he  abb.  liölü  J.  ==  got. 
hauhei  Jy.  '.'ööbc'. 

hohl  ^(bi.  mbb.  abb.  hol  W].  =  nbl.  hol 
'bobl',  anglf.  hol,  anorb.  holr  5tbi.  'bobi*;  engl, 
hole  '2od),  .\Sübie'  ift  fubflantipiertcv^lbj.,  ebenfo 
anglj.  abb.  mbb.  iiol  '.\Söble':  bay  33erbältniy 
biefer  auf  got.  *hula-  'bobl'  beutenben  Sippe  3U 
ben  glcid)beb.  nnglf.  holh  engl.  lioUow  ift  un^ 
Qufgefiärt.  öcrcöbnlid)  ivirb  bobl  p  SBj.  hei 
(in  beblcu)  'umbüllenb  oerbergen'  gebogen; 
got.  hulundi  ,\.  eigtl.  bic  'ikrgcnbe,  .s>öble'. 

•f>ö\tk  A.  mbb.  Iiiile  abb.  huli  ,"v.  '.'ööl)Iung, 
•t^öble':  ,iu  bobl. 

.t»ot)n  'M.  mbb.  (fcbr  feiten)  hön  Tl.  abb. 
(fcbr  feiten I  höna  T\-  '•'öobn,  Spott,  Sd)mad)*: 
fubftantiüicrte'o  ,"scmin.  ,ui  einem  5lbi.  abb.  *hön, 
luofür  höni  'uerad}tet,  fdimadnioll,  niebrig',  got. 
hauns  'niebrig',  anglf.  \u-an  (ftirbt  beim  iöcginn 
ber  mittelengl.  ^Jcit  auy»  'jiiebrig,  clenb,  fd)mad)= 
poir.  la^tU  b  ob  neu  ,;tip.  mbb.  ho-nen  abb. 
honen  fdnu.  ^tm.  'fd)mäben'  =  got.  haunjan 
'crnicbrigen'  (hauncin.s  'Tcmut'i;  anglf.  hynan 
'cruiebrigcn,  bcmütigcn'.  %ü<-  bcm  abb.  ;5tiu. 
entflammt  fr,v  lionnir  'befd)impfcn'  fomie  honte 
'3d)anbc'.  5luRcrbalb  bc§  Wenn.  entfprid)t  lett. 
kauns  'Sd}Qm,  Sdimad),  Sd)anbc',  lit.  kuveli-s 


Tid)  fdjämcn';  babcr  barf  man  für  got.  hauns 
'bemütig,  niebrig'  juobl  faum  uon  ber  finnUd)en 
'-Bcbeutung  bcy  '^fiiebrigen'  ausgeben. 

.'Tiijfcr  f.  i>ode. 

^ohiojJohiS  Tl.  ein  oon  .s>o(lanb  am  in  ber 
2.  AMlfte  be§  17.  3abvl)§.  oorbringenbe§  SBort: 
eigtl.  Söejeidjnung  für  'lafdienfpieler'  (fo  bei 
3)ue3  1652  Nomencl.  143  al§  Dyboy,  bei 
Sd)uppiu§  „Cdfe§borfe§  ber  3(mfterbamer"  al§ 
33ejcid)nung  cine'g  lafdienfpieler-o).  oufrübft  al§ 
'lafdicnfpiclcr'  im  Gngl.  nadnuei-obar,  mo  fein 
2{uffommen  baburd)  bcftimmt  ift,  hai]  ey  Sbafe^ 
fpearc  nod)  unbcfannt,  aber  bei  ^en  ^^o^fon 
(1625  Staple  of  N.,  1632  Magnetic  Lady  1 1) 
al§  hocospocos  geläufig  ift.  2)ic  ^Belege  im 
NEDict.  reid)en  jurüd  biy  1624  für  'lafdien^ 
fpielcr',  biÄ  1632  aly  oflnberformel  (mie  Dfeybot^ 
bei  jRadjcI  8,  144).  )}la(\)  bem  DaSb.  fanb  bas, 
SBort  auf  bcm  iiontinent  93erbreitung  burd) 
Übcrfel3ungen  einer  Sd}rift  über  Jafc^en^ 
fpielerci  unter  bem  Jitel  Hocus  Pocus  Junior 
1634  (beutfd)e  Überfe^ung  1667).  2)cr  Urfprung 
bcy  2.Borte§  (ogl.  aud)  Äribyfrab&)  ift  buntcl; 
meift  mirb  an  Umfd)affung  ber  3(bcnbmal)l§= 
formcl  hoc  est  corpus  meum  gebad)t,  nid)t  rcd)t 
nmbrfdicinlid),  lueil  3rt»bercr  nid)t  leid)t  offcntlid) 
eine  fokbe  53la^pbemie  geiuagt  bdtten.  3"  ©"0= 
lanb  foll  unter  ^satob  1.  ein  i'^oftafd)cnfpicIer, 
ber  fid)  felbft  Ihe  kings  Majesties  mosl  excellent 
Hocus  Pocus  nannte,  feine  5lunftftüde  mit  ber 
Formel  Hocus  pocus,  Fontus  talontus,  vade 
celeriter  juheo  eröffnet  ()aben.  93htnbartlid)  baftct 
am  DJUttelrbcin  aly  finblid)e  oaubcrformel  '.S^'^ohisi 
pot'uy  perfd)ipinbituy'  beim  S?crfd}minbenlaffcn 
uon  2^ingcn,  aud)  in  :^'stalicn  foll  ocus  hochus  im 
17.  ^^sabrl).  al§  ^ßidierformcl  gegolten  bßbcn. 

I)oIb  mi.  mbb.  liolt  (©cn.  holdes)  al)b.  hold 
2(bi.  'gnäbig,  berablaffenb,  günftig,  treu';  ogl. 
got.  hul{)s  'gnäbig',  anorb.  hnllr  'gnäbig,  treu, 
gcfunb',  anglf.  nfäd)f.  hold.  Urfprgl.  bejeid)jictc 
bay  gcmeingerm.  %b\.  ba^?  iscrbältniy  ,vuifd)cn 
Ccbuybcrren  nnb  Wefolgyuuinn  ('berablaffenb, 
gjiäbig'  eincrfeit§,  'treu,  ergeben'  anberfeit§) ;  ogl. 
nd)b.  holde  Tl.  '3)ienftmann'.  ^Ind)  auf  ba^ 
!^Heligiöfe  mürbe  ber  53egriff  'bolb'  angeiuanbt: 
got.  unhul|)öns  ^i^lur.  A:  eigtl.  'Unbolbinnen, 
2eufel',  abb.  holdo  'genius'  mbb.  die  «uoten 
holden  'penates'  (ugl.  .Ho bolb).  öemöbnlid) 
jiebt  man  bolb  ju  einer  altgerm.  SB^.  hal  'fid) 
neigen',  mo.ut  abb.  hald  'geneigt',  f.  .s>albe. 
''Jlnberfeity  bcnft  man  an  bälgten,  fallö  bie§ 
ablcüenben  2)ental  bat:  bolb  'gebütet'? 

t  -öolber  oberb.  ==  .s'-iolunbcr. 

ftolcn  otiü.  mbb.  holn  (^licbcnform  haln) 
abb.     liolön    (halon)     'rufen,    cinlabcn,    l)cx-- 


.•polfter 


179   — 


|)orbe 


gufü()rcii,  ()crbei()olcn'.  ©ntfpred)enb  afäd)f.  halün, 
ofincf.  lualia,  iibt.  halen  '(jolen';  anfl(f.  geholian 
unb  *gehalian  cncjl.  to  hale  —  to  liaul  '3tcf}cn, 
Ijolen'.  2)i£  c^cnn.  2B3.  hal  hol  ftimmt  ju  lat. 
caläre  'uifammcnntfcu',  (\v.  KuXeTv;  vc\l.  dell, 
baS'  mo[)[  aud)  jur  tilcid)cu  2B3.  iic()övt. 

t  .'polftcr,  .'>>ulftcr  1  feiten  .s>alfter)  o»'- 
'■piflolenbetjältniy  am  Sattel',  in  bicfcv  ^cbentnnij 
erft  nl)b.;  ml)b.  liulfter  'ilöd)er',  '^Ibleitunfl  uon 
hulft  'iMiUc,  2:cdc,  ;>utteral'  (al)b.  huluft).  dJlan 
3iel)t  bicfe  Sippe  mit  Unved)t  oft  ju  got.  hulistr 
9?.  '.'DüUe,  Terfe',  luofür  man  bie  i)tc6enform  mfib. 
hüls  '.'öülle,  3)cde',  nbl.  holster  '^;]3iftolenl)alftcr', 
engl,  holster  '-piftolenfialfter'  fpred)en  läfu.  Ta- 
bei  bleibt  aber  ha^i  f  ber  al)b.  ml)b.  n[)b.  Aonn 
unerflöi-t.  (5l)ev  läf;t  fid)  an  ä^enüanbtfd}aft  bcr 
f-^ormen  mit  got.  hwilftrjös  'Sarg'  bcnfcn; 
frcilid)  tonnte  baneben  eine  9)]ifd)uno  mit  SÖovten 
bc»  Stammet  hui  (got.  hulistr  \söüüe,  Serfe') 
ftattgefnnben  baben. 

^ÖÜC  5.  mlib.  helle  al)b.  hella  hellja  j'y.  = 
iiot.  halja.  anglf.  engl,  hell,  nbl.  helV,  afäd)f. 
hellja :  gemeingerm.=d)rift(.  33e3eid)nung  für 
'hades,  infernum'.  5(norb.  Hei  al»  3iamc  ber 
Üotengöttin  3eigt,  ba\i  ba^  3U  ©runbe  liegenbe 
ältere  iföort  aud)  in  bcr  Dord)riftlid}en  o^it  für 
ein  ()eibnifd)ey  'infernum'  gebraud)t  mürbe.  2)a§ 
©briftcntnm  fonntc  auf  allen  (Gebieten  fid)  ha^i 
altl)cibnifd)e  SBort  bienftbar  mad)cn  (ogl.  @ott 
unb  .stimme l);  l)ier  ift  bie  5(nnabme  einer  'iScx- 
breitung  etma  uon  ben  ©oten  au»  (ogl.  .s>eibei 
gans  unnötig.  —  ©emobnlid)  3U  35>3.  hei  lial 
'oerbergen,  uml)üllen'  gesogen,  alfo  A>ölle  fo 
üiel  aly  'bergenbc'.    S.  I)eblen. 

t  ^oUn  SDl.  'fteine  3nfel  im  iyluf;  ober  See' 
crft  nbb.,  ein  nbb.  SBort  =  afddif.  anglf.  engl, 
heim  (engl.  '^Berber,  Jluöinfcr,  anglf.  'DJiecr, 
See',  afäd)f.  °,V">üger),  anorb.  holmr  'fleine  3nfel 
in  einer  33ud)t  ober  im  Jluü'.  2Benn  man  oon 
ber  auffftüigen  anglf.  53ebeutung  abficljt,  fügen 
fic^  bic2Koi-te(barauö  entleljutruff.  cholmü  'i^ügel' 
au§  gemcinflao.  *chülmOj  3U  ber  Sippe  ron  engl. 
hin  'öügel'  (3U  lat.  coUis  culmen);  f.  i^albe. 

^ol^crn  3tm.  erft  n()b.  (alem.  hülpen);  ba- 
für  fiHümdb.  einmal  holpeln.  Sd)on  Gräfin. 
Silberne-  1.14U  Diction.  aalll  ()at  bolpern. 

."polunbcr  50i.  ml)b.  holunder  holder  abb. 
holantar  holuntar  9)1.  \s^olunber';  aljb.  -tar 
a(§  2Ibleitung  f.  3Bad)()o'lber,  OJIaBbolber. 
S3e3iebung  3U  bem  glcid)beb.  anglf.  eilen  engl. 
elder  ift  smeifelbaft ;  am  nädifteu  flebt  bai^ 
gletdibeb.  ruff.  kalina.  Tic  nbb.  fd)riftfpradilidic 
35etonung  mie  in  leben  big  (ogl.  audi  -öor^ 
niffei;  bafür  nodi  tbüring.  hulungr  hulandr; 
aud)  fiebenbürg.  hontr  für  *Jiolntr.    2;te  gleiche 


alte  Betonung  mirb  burd)  bie  obcrb.  ^ccbenform 
AÖolber  uorauggcfegt.  Si)noni)ma  finb  tbüring. 
(unt  3cna)  quebbeten  ciueftchen  (in  2aud}a) 
quelkln;  oberfäd)f.  (um  2eip3ig  unb  Stltenburg) 
sTbchen  3U  gall.  scobis?  f.  aud)  nod)  a lieber. 

^olj  %  mi)b.  abb.  holz  m.  'SBalb,  «eböl3, 
.0013  als  Stoff;  in  ben  übrigen  Xialcften  über= 
roiegt  bie  ^ebeutung  '2Balb',  ngl.  anorb.  holt 
))l.  'SBalb,  ©eböls',  ebenfo  anglf.  mittelengl.  holt 
yi.  (engl.  fe()lt),  aber  nbl.  hout  '®eböl3,  .s>oIä' 
al§  Stoff.  @erm.  holtaz  au§  üorgenn.  kaidos 
ftimmt  3U  aflot).  (mit  anberer  5fblaut§ftufe)  klada 
5-  '^*alfcn,  .Ools',  gr.  Kkdbo-c,  Tl.  'o^^cig', 
altir.  caill  coill  'SBalb'  'mit  11  au§  Id). 

.^oniß  Tl.  m()b.  honec  (@en.  -ges,  5^eben= 
form  hünic)  aijb.  honag  honang  ^.  =  aföcbf. 
honeg,  nbl.  honig,  anglf.  huneg  engl,  honey, 
anorb.  hunang  ?J.:  ein  gemeingcrm.  SBort,  ba§ 
nur  bem  @ot.  fef)lt,  roo  mit  älterer  Se5eid)nung 
milij)  (gr.  ue\iT-,  lat.  mel  unter  0}?ebltaui  ba= 
für  gilt.  2;er  Urfpntng  ftel)t  nidit  feft ;  man  bat 
an  gr.  kövk;  'Staub'  gebad)t;  .'öontg  'Äörnigcr'  ? 

^o^jfcn  Tt.  mbb.  hopfe  fpätabb.  hopfo  Tl. 
=  mnbb.  mnbl.  mittelengl.  hoppe,  nbl.  engl, 
hop  \s>opfen';  mlat.  hupa  (für  huppa).  Ui-fprung 
ber  Sippe  bunfel;  Gntlebnung  möglid),  aber 
nid)t  nadi3uu)eifen.  3^ic  angenommene  ^esiebung 
3u  abb.  hiufo,  afäd)f.  hiopo,  anglf.  heope  '2;orn= 
ftraud)'  bcfriebigt  nid)t,  ba  man  für  biefe§  nidit 
üon  einer  allgemeinen  58ebeutung  'Dianfenge= 
mäd)»'  au§gel)en  fann.  2(ber  aud)  9>eritianbt= 
fd)aft  uon  A^opfen  mit  ppfeu  ift  nid)t  mabr= 
fd)einlid).  Xas,  9iorb.  r)at  humall  Tl.,  fd)roeb. 
bän.  humle  nad)  mlat.  humlo  humulus  (moljer 
fr3.  houblonV),  meiere  Sippe  3ufammen  mit 
flao.  ckmelT,  magt)ar.  komlö,  ngr.  xouueX-i  mobl 
finn.  llrfprung§  ift  ifinn.  humala).  Über  bie 
@efd)td)tc  beg-  erft  fpät  auftretenben  .'öopfen» 
ügl.  öebn,  Äulturpfl.«  463—470. 

^ort^cn  3tw-  eigtl.  ein  mb.  3^™.,  ba^  aber 
im  16.  3<ibr^)-  in  Sd)mabcn  oorbrang  (bafür 
oberb.  lofen,  l)ören)  mbb.  horchen  fpätabb. 
(11.  ^abrb.)  hörechön  au»  *hörahh6n  ==  mnbb. 
mnbl.  horken,  anglf.  *hearcian  mittelengl.  herken 
engl,  to  hark,  africf.  herkia:  intenfioe  Slbleitung 
3U  boren  =  got.  *hauzaq6n':'  (im  2lnglf.  baoon 
nod)  hyrcnian  mittelengl.  herknen  engl,  to 
hearken  'bord)en') ;  intenfioeg  k-Suffir  fterft 
nod)  in  engl,  to  talk  3U  to  teil,  to  lurk  3U  to 
lower  (f.  lauern),  to  walk  neben  mallen. 

Vorbei  5.  'Ärieg§fd)aar'  eigtl.  'umber= 
fd)ifeifenber  lliomabenbaufe'  ein  tartar.  SBort, 
ba^  Don  9?uf5lanb  au?-  burd)  bai-  16.'17.  ^di)vi)- 
binburd)  bei  uns  auffommt;  Iburneiffcr  1.ÖS3 
Onomast.  S.  156  t)er3et(f)net  liorda  'Segton  ober 


^orbe 


180 


§D)e 


9iott  Äriciivlcitt'  al§  nti"i.=tartav.  unter  .'öiniuci§ 
auf  StgiÄin.  v.  .s>crberftcin  SJJoffoüitifdic  .sMitoina 
98;  CS  bcijc^nct  fdion  1534  ^JIcucÜBclt  öonlliidi. 
.•ocrr  S.  157  „.öovba  auf  taxiax-ifd)  'ciuc  Ü5cv= 
fammluniil  bcr  SOicngc'"  (bei  Jovius  de  Novo- 
comone  „dou  bcr  9}Joifot>it.  $»otfdiaft" ),  beruht 
auf  tartar.  horda  'öa^cr'  (perf.  ordu  '<JUncti&= 
I)ccr,  Säger')  uub  luirb  als  .löoröa  uod)  uiu 
170Ö  mcift  nur  von  lartarcnliaufcit  gcbraudit 
(j.  53.  CIcarius  1G47  Cricnt.  9icifcbefd)retbung 
234.  252)  unb  fo  aud)  in  Sticicrv  ocitungsluft 
1695  unb  üon  Seeräuber  1727  unb  Siurnutius 
1720  ücr3cid)nct. 

^orbc-  A:  'Jv(cd)tn)crf  ju  2Bänbcn  itnb  bcr 
bapon  umid)loi'icnc  9iauin'  aus  m()b.  liordeinib.) 
'Umbcgung,  ^öcjirf;  vc\l.  nbl.  Horde  '5(cd)tJt)crf, 
.•^■^ürbc':  311  .öürbc. 

ftörcn  '\m.  ml)b.  hceren  abb.  höran  hörren  auv 
gcmcingcrm.  hauzjan  'böten*  =  got.  hausjan, 
anorb.  heyra,  anglj.  hyran  heran  engl,  to  liear, 
nb(.  liooren.  antib.  hörjan  ft)gl.  and)  bic '3(bleitung 
bor  dien:  genn.  2B3.  hauz  au§  norgcrm.  kous, 
n)03u  audi  gr.  (i-Koüuj  (für  "^'d-Koüöjuu?;  .\;'^c)i)d). 
Kod  dKoOei)  mit  pröfigicrtcnt  ä  =  ffr.  sam. 
2Babrfd)cinlid)  ijt  bic§  mit  bcm  ibg.  ©tamme 
Don  d)v  fous)  ücriuanbt,  roic  aud)  lat.  audire 
für*ausdire  (ogl.  aus-cultare)  ftcbt;  bann  uuire 
bcr  (»uttural  germ.  li,  gr.  k  bcr  ^{cft  eines 
^räfircy.  &n  lueiter  uerbreitetcr  Stamm  für 
börcn  ifl  altgcrm.  Idu  aus  norgcrm.  klu  unter 
laut  unb  lofcn.  3(blcitung  gcborfam  mbb. 
abb.  geliörsam  fauglf.  <rehyrsum)  'gcborfam'. 

.^ori,5ont  m.  feit  &.  ßicbc  16S6  in  bcn 
5rcinbmöilcrbüd)crn  (bei  Arifd)  1741  a\?-  iioet. 
SBorti  Der3cid)net;  es  begegnet  ücrcin^clt  fd)on 
burd)  bas  ]<;.  ,uibrb.  (i^efpucius  15ii9  53üdilin 
AIIII;  Ibnrnciffcr  l.">s;i  Dnomast.  75;  Stierflc 
151>9  Architecl.  5b.  41.  108»),  3.  I.  mit  lat. 
Jylerion  (3.  58.  Acr.  horizontem  bei  Iburnciffer 
1578  .iMftoria  unb  'l^cfd)reibung  S.  07).  (Srafm. 
3llberus  1.54<»  überfe^t  lat.  liorizon  „'•Kug-cnb". 
Oiu  ''Jtorbfrief.  gilt  ba^  in  bie  Sccmannsfin-adic 
übergegangene  .H  i  m  m  i  n  g. 

.t»orn  'Ji.  mbb.  abb.  Iiom  ^JJ.  =  got.  haürn. 
anovö.  liorn.  anglf.  engl.  Imrn,  afrief.  lioni. 
nbl.  lioren:  gemcingerm.  (fd)on  auf  einer  febr 
alten  'Kuneniufdirifti  horna  '."porn',  mit  lat. 
cornu  unb  ir.  tnmr.  com  (Kdpvov  thv  ad\TTrffa 
raXürai  .!öcfi)d)ius)  urocriuaubt ;  ba3u  mit  an^ 
bcieni  Suffir  gr.  K^p-a?  '.s>orn'  (ogl.  aud)  germ. 
.viirfd)  eigtl.  '(^cbönucr".''i  fou»ic  ftr.  rrn-^si 
'.Oorn'.  SBcitcres  über  bie  ibg.  Ä\v  kcr  unter 
^•>irn  nnb  .y>irfd).    i8gl.  and)  .s>abnrci. 

4&oritiffc  A.  "ibb.  hörniz,  liörnu;;  (frübnbD. 
in  CberDeutfdilanD  aud)  .VMirnauf;,  .\>ornauf;) 


abb.  hörnaz;  hürnü^  9}i.  =  anglf.  hyrnet 
*hornot  engl,  hörnet  'A>omiffe';  eine  frübnbb. 
i)cebenform  .S>orIi^cn  bei  5)3eucer-Gbcr  1556. 
©in  ücriüanbtcs  germ.  SBort  ftcrft  als  Sebnmort 
in  fr3.  frelon  '.S^onüffc',  bas  in  früben  mlat. 
OHoffcn  1 5(hb.  01. 1  334) als  furslones  —  fruslones 
'^■^orniffcn'  crfd)eint;  tav  glcid)bcb.  nbl.  horzel 
mcift  auf  ein  germ.  hurslo  unb  beutet  auf  eine 
0)rbf.  hurznut  —  hursnut  für  abb.  hurnuz. 
3(ud)  bie  gleid)bcb.  flau.  lat.  ©orte  (ogl.  aud) 
SBcfpc)  meifcn  auf  eine  ibg.  2Ö3.  krs  (inb. 
*(:rs):  lat.  cräbio  'A^omiffe'  für  *cräsro, 
afloü.  srüseni,  lit.  szirszone  'lS^orniffc'.  3u 
©runbc  liegt  ein  altibg.  Stamm  krs  für  '.s>orniffc'; 
bü3U  ügl.  afloü.  srüsa,  lit.  szirszü  '!©cfpc'. 
ä)gl.  ^citr.  8,  521  unb  mcgen  bcr  ^Betonung 
i^orniffe  ugl.  lebcnbig. 

t  ^ornunß  'M.  'Jebruar'  mbb.  abb.  hor- 
nunc  (g);  bie  Gnbung  -ung  ift  patroni)mifd) : 
bcr  Jcbruar  ift  als  Sobn  be§  3an»fli'^  öcbad)t, 
bcr  im  altern  3tbb.  (bial.)  als  grofjcr  .s'">orn 
bc3eid)nct  nnrb  neben  bem  Februar  alö  flci^ 
nem  .'öorn.  ^c\l.  anglf.  anorb.  hornung 
'«aftarb'  ? 

^orft^!)^.  inl)b.  a[)h.  hurst  hurst  5-'@cfträud); 
©cbüfd),  2)irfid)t';  ugl.  mittclcngl.  hurst  'Jpügcl, 
©cbüfd)'  engl,  hurst. 

-fiort  m.  im  16./17.  ^sabrb.  al^j  lutberifc^eä 
iMbclmort  ard)aifd)  gcbraud)t  für  'onflud)tftättc' 
(üon  03ott  gcfagti,  im  übrigen  ausgeftorbcn ;  in 
bcr  i^ebeutung  'Sd)ul5,  Sd)irm'  lebt  c-i  bann  im 
Ict.Ucn  'Viertel  bcy  18.  ^abrbö.  auf  unb  luirb  3n= 
erft  bei  5[)Ji)liuä  1777  Hamiltons  9}iärd)en  S.  356 
uer3cid)net  (ngl.  .'pallc  unb  .'öeim).  G»  bcrubt 
auf  mbb.  abb.  hört  9J.  'gefammelter  unb  t)cr= 
UHibrter  Sd)aB'  —  afäd)f.  hord  (horth)  ^Ji. 
'Sd)al3'  aud)  'oerborgener  innerftcr  ^)iaum',  anglf. 
hord  engl,  hoard,  got.  luizd  'Sd)a^',  auorb. 
hodd  '')i.  —  hoddr  d)l.  'Sdja^':  germ.  hozda- 
aus  Dorgerm.  kuzdhö-  für  kudhto-  ^4.^arti3.  eigtl. 
'bas  33crborgene'  (ogl.  gr.  Kcüeuu,  f.  aud)  A>ütte, 
.s>aus);  ba3u  gr.  KÜöBot;  jcbc  '.Oöblunö'/  t)cf. 
'uieiblid)e  Sd)am' ':" 

^ofc^l.  mbb.  hose  abb.  hosa  5-  =nbl.  hoos, 
anglf.  hosu  engl,  hose,  anorb.  hosa  '.'pofe'  (ein 
got.  husa  ogl.  öruubr.  I'-^  3.32).  5öci  bcm  rcid)cn 
'Jlntlang  an  feit,  unb  roman.  SBortc  bleibt 
bie  llrftn-ünglid)fcit  bcr  germ.  "Jtbftammung  fid)er: 
hai-'  germ.  2öort  brang  ins  ilelt.  (com.  hos  'ocrea') 
unb  Huiman.  (afr3.  hose;  ngl.  nfr3.  liouseaux 
'('|)anmfd)en').  $Bcrn)anbtfd)aft  uon  .'öofe  mit 
afloü.  kosulja  ^.  '.vSemb'  bleibt  fraglid). 
Urfin-gl.  (abb.  mbb.  anglf.  anorb.  1  be3eid)netc 
nurn  mit  .s>ofcn  (im  C^gf.  3ur  53rud))  eine 
'.ücintlcibung     nom     Sd)enfet    ober    aud)   erft 


-Öotef 


181   — 


^ummer 


ooni  Änic  an,  oft  and)  @ainafd)cn.  Seit  bcm 
18.  3rtf)i'')-  tritt  A^ofctt  (r)icncid)t  rocgcn 
ber  nbb.  5)tcbcnbcbcutuiu^  'StrümpTc')  jurücf 
l^intcv  iScinflcibcv,  ba^j  fid)  fd)ott  bei  2)uc3 
1652  Nonienclat.  3.  42  fiiibct  unb  ITöG  Urteile 
über  biiy  iHn-balten  bcr  9}icnfd)cn  S.  114  be= 
cor^uiit  lüirb  (ivic  ben»  idion  3of)-  3änid)en 
1740  ber  beutfdic  '']3anuin  6.  32  iiofen  al§ 
nicbiifleö 2Bort  verpönt);  5riid)1741  cjibt  53ein  = 
flciber  '.s>oicit'  üI§  term.-techn.  ber  Sdjneibcr. 
3m  Üibb.  :c.  gilt  überiuieiienb  53  ii  rf  fe  n  für'i^ofen'. 
—  3"  ber  ^cbeutuiuj  'tinditcrförmige  21>ai'ier= 
njolfe'  luirö  .'öofe  feit  Sttclcrv' Scitungeluft  1695 
unb  3iieranbcr>;'  .vSanblenfon  172U  flebud)t. 

•öotcl  !)i.  in  ber  ^öcbeutunoi  'fürftlid}cr  ^alaft' 
fd)on  bei  Speranber  1727  i3ebud}t.  Cuede  h'i- 
hötel  '@nftl)au§*  =  lat.  hospitale. 

^ottjjfcrb  9i.  bei  Sticier  1691  al§  '2Bagen= 
pferb'  ucr.^eidinct;  alv  2Boii  ber  5linberipi-'ad)c 
oerroenbct  id)on  2)latliellu§  1562  Sarepta  147^* 
Öottc  pferb  lein.  3m  16.  3ttf)rl).  ift  ()otte 
3uruf  nn  '^^ferbc  =  ^ott! 

t  .^ubc  f.  i^ufe. 

T  A5übcl  m.  m\)b.  hübel  m.  (ogl.  nbl. 
heuveli  '.'öügel':  üiedeidit  mit  lit.  küpstas  "©rb^ 
l)öcfer'  oernurnbt  ober  glcid)  m()b.  oberb.  bühel 
(f.  unter  biegen).  Siebenbürg,  heffl  5[R. 

bübfd)  5lbi.  ml)b.  liübesch  hübsch  2(bi. 
eigtl.  'böfifd)',  bann  aud)  'fdiön'.  ?(()b.  *hubisc 
gebort  mit  grammatifdiem  SÖedifcl  ju  4">of. 

Öuf  5JJ.  mbb.  al)b.  huof  (@en.  huoves)  Tl. 
'^üV  —  ofäd)f.  höf  WH.,  angtf.  höf  engl,  hoof, 
nbl.  hoef,  anorb.  höfr:  germ.  hofa-  au§  t)or- 
gcrm.  *köpo-.  oerroanbt  mit  afloü.  kopyto  9i. 
'^uf  (3U  kopati  'graben')  ober  cl)er  ntü  altinb. 
caphä,  apcft.  safa  '.'öuf  (ibg.  käpho-). 

^ufc  (in  nbb.  Joriit),  ^^nbc  (oberb.  Jyorm) 
jy.  mlib.  huobe  al}b.  huoba  ^y.  'Stüd  2anb 
con  einem  gemiffcn  5Ranc'  =  afäd)f.  höba  Js-. 
(bafür  beftebt  in  (Snglanb  feit  altera  eine  fclb-- 
ftänbige  Scjeidinnng:  angtf.  hyd  engl,  hide 
'i>ufe  Öanbeö').  9tad)  Sdu'aber  oerroanbt  mit 
gr.  Kr\-noc,  '©axten' :  gcmeinfdiaftlidie  @rbf.  ift 
käpos:  baju  nod)  ülban.  kopste  '©ailen'. 

^Üfte  5-.  ml)b.  a()b.  huf  (^:)}l.  mljb.  hüffe 
üh^.  huffi)  J.  'i^üftc'  =  got.  hüps  (^l.  ^l. 
hüpeis)  Tl.,  anglf.  hype  (hop-)  engl,  hip,  nbl. 
heup  5.  'öüfte':  genn.  hüpi-  au§  torgerm. 
kübi-  ju  gr.  K0ßo(;9)I  'i->öl)lung  oon  ber  .stufte'? 
2(nbcre  nergleidien  lit.  kümpis  '35orbcrfdnnfcn 
be§  Sdmicincö'  (5U  lit.  kümpas  'frumm'). 

^üftborn  f.  .v>iftborn. 

^ügel  Oll.  erft  nl)b.,  burd)  öutl)er  aus  bem 
ÜJtb.  (tt)üring.  hekl)  in  bic  3diriftfprad)e  ein= 
gefü()rt;   im   OJIbb.  (Cberb.)   galt  bafür  bühel 


hübel,  bai  etpmologifc^  aber  roo^l  üon  §ügel 
ju  trennen  ift;  f.  iM'ibel.  £»ügel  (got.  *hugils) 
mit  biminutioer  2{bleitung  (eigtl.  'ficine  £>ö{)e') 
ftelit  in  ü(blaut§üer()ältnig  ju  bem  unter  t)oc^ 
erhärten  mbb.  houc  ((^cn.  houges)  '.sauget'. 

^ubn  Of-  m[)b.  a()b.  huon  (^^lur.  ml)b. 
hüener  at)b.  huonir)  91.  =  afäd)f.  hon,  nbl. 
hoen  (bem  (Sngl.  fremb);  anorb.  ^^51ur.=tant. 
hcens  i)i.  '.Ipüljuer,  .'öu()n'  ift  eigtl.  gegenüber 
ben  3ugcl)örigcn  2Borten  öaljn  unb  S>ennc 
ein  Commune,  huon  fann  im  2U)b.  nod)  fpejicti 
für  .s^abn  ftel)cn.  ©ot.  märe  *hön  ober  *hünis 
3u  ucrmuten.     ^Cgl.  s;)ai]n  unb  .söünfcl. 

it>üi)ncraugc  92.  'Seid)born'  feit  bem 
16.  3a')rf).  geläufig:  nid)t  au§  „l)ürnen  5(uge" 
(=  '^'ontauge')  ju  beuten,  roie  bie  glcid)bcb. 
©Ifternauge  unb  Ä'räl)enaugc  lel)ren. 

§ulb  iv.  ml)b.  hulde  al)b.  afäd)f.  huldi 
5.:  2lbftraftum  3U  l)olb. 

^ülfc  f.  <öilfe. 

^ÜÜC  5.  ml)b.  hülle  al)b.  huUa  (got.  '-luüja) 
^•.  'OJlatüel,  5lopf bebedung,  .s;->ütle' :  ju  2B3.  hei 
'oerbergen,  umbüllen'  in  ()eblen.  —  92l)b.  °in 
i^ülle  unb  ^■Mc'  be3eid)nete  urfprgl.  'in  Älei= 
bung  unb  Ücabrung' ;  ',v*>üllc  unb  ^^-ülle'  rourbc 
bal)er  3um  Csnf'cgriff  dou  allem,  tua§  3um  Sebcn 
nötig  ift;  sulegt  üerbanb  fid)  bie  53ebeutung  bcä 
Überfluffc»  mit  ber  Jyormcl. 

^Ülfc  (V.  m()b.  hülse  ühh.  hulsa  für  *hu- 
lisa  (got.  *hulisi  ober  *huluzi)  ^•.  ',*öülfe' : 
Silbung  au§  2B3.  hei  hui  (f.  l}el)lcn,  öülle) 
mie  got.  jukuzi  J"-  °3od)'  ober  aqizi  ly.  '%xt' 
(f.  51  rt);  im  3(nglf.  o()ne  bie  s-2(bleitung  hulu 
'siliqua,  gluma'. 

t  ^ulft  Tl.  ''Sted)palme'  m()b.  hüls  (pgl. 
21rt  ani-:  ml)b.  ackes)  af)b.  hüls  hulis  Tl.;  au§ 
bem  2?cutfd).  ftammt  fr3.  houx.  S5g(.  engl,  holly 
anglf.  holegn  engl,  hulver  unb  ir.  cuilenn  — 
fpmr.  celyn  '3ted)palme'. 

Rummel  ?-.  mt)b.  hummel  humbel  al)b. 
humbal  Tl.  =  ubl.  hommel  'i^ummel',  mittel 
engl,  humbel-bee  engl,  humble-bee  'iöummcr 
(anglf.  *humbol-beo).  Xcx  lli-fpnmg  ber  Sippe 
ift  bunfel;  Slblcitung  uon  mt)b.  hummen  'fummen' 
bcfriebigt  nidit.  Da  bie  labiale  Tlcbia  pon  a[)i). 
humbal  alt  fein  muf]. 

Kummer  Tl.  erft  nl)b.  (im  16.  '^aijvi).  fd)on 
bei  Gonr.  öefmer  beseugt)  au»  gleid)beb.  nbD. 
(bän.  fdimeb.)  hummer;  le^te  Cuellc  anorb.  hu- 
marr  501.  \s>ummer';  ngl.  gr.  Kciuapoc;  Kci^uapoc; 
'3(rtftrcbfe',  obmobl  fonftÜbcreinftimmung  in  ben 
■?\ifd)benennungen  bei  mcbreren  ibg.  Sprad)enfebr 
feiten  ift.  ^m  (?ngl.  bcftel)t  bafür  ein  anbere» 
2Bort:  anglf.  lopust  loppestre  engl,  lobste.r 
(au§  lat.  locusta  entle()nt). 


^umpe 


182 


.püne 


^UttH)c5.  —  .'pumpen  2R. 'InnfiicfätV  crft 
nf)b.  (feit  bcm  17.  3al}rl)unbcrt):  ci-  fdictnt  aber 
uralt  5u  fein,  ba  lautijcrcdite  3Iuf(änge  in  bcn  ibg. 
©pradicn  oorfommen:  ffr.  kumblia  91J.  'Zopf, 
Urne',  aocft.  xutnha  ibac-  anlautcnbc  h  bcc-  nlib. 
SBortcc^  roäre  ju  beuncilcn  mic  baö  von  1)  a  b  e  n 
2Bä.  khabh;  bod)  ü^I.  aud)  i]r.  Kuußo?  9Jc.  '&c- 
fäü,  33cd)cr').  So  auffällti^  cy  aud)  fein  maci, 
bau  ein  uraltem  ©ort  raie  >Miinpcn  bi«?  3um 
17.  3abrb.  im  ganjen  (^erm.  unbcjeuat  (jeblicben 
fein  foU,  fo  finben  fid)  bod)  53eiipiclc  für  biefe 
@rfd)cinung  \m}[.  bai-  erft  nl)b.  bial.  Sdiiuire 
":J3fal)r,  hcii-'  mit  ani^If.  swör  'Säule'  bem  ffr. 
sväru-s'Cpferpoftcn'entfprid)ti.  ^^wi  unfcrem  ,"\-aÜc 
ließt  aber  ber  i^crbadit  ber  (5nt(cbnunij  näl)cr, 
rocil  bav  ©erm.  überhaupt  !öc,^eid)nungen  für 
Jrinfgefäfje  eiule()nt  bot  (ua'-  Ärug,  Ä raufe, 
Ärutc,  Äeld));  ocriocfenb  roärc  (roie  bei  '^^ah) 
2(nna()mc  früher  Gntlebnuuii  aii^S  einem  perf. 
Jialeft  luegen  bec-  ancfl.  xnmba. 

{)um))cln,  1) um p en  otui.  'plump,  wk  binfcnb 
geben':  erft  nbb.,  a\b>  bem  'Jibb. V  i^ielleid)t  ju 
binfen  gebörig. 

^unb  Ü}J.  mbb.  hunt  (d)  ai]b.  hunt  (t)  9)]. 
=  got.  hunds,  anorb.  hundr,  angif.  hund  engl. 
hound  (engl,  nur  nod)  al§  '^agbbunb,  .'öe^= 
l)unb';  fouft  bafür  dog  =  2)ogge),  nbl.  hond. 
nbb.  luind:  germ.  luinda-  '.s>unb'  eigtl.  'Säuger, 
3ägcr,  Grbeuter'  abgelcüet  aib>  bem  ^^Ncrbal 
ftamm  got.  liinj)an  'fangen',  mit  bem  anglf. 
huntian  engl.  Ut  hunt  penuanbt  ift.  Oi'i  ben 
übrigen  ibg.  Spradien  erfd)eint  ein  uralteä  ku-n, 
in  gr.  küuuv,  ffr.  ».van  i@cn.  (.unas),  lit.  szü. 
SBgl.  nod)  .'öünbin.  —  2)ic  9kbcn§art  ouf 
ben  .fMinb  fommcn  fd)eint  auf  ber  altgerm. 
6prad)e  bcö  ÜUirfclfpicIö  (f.  gefallen,  Sau, 
aud)  Xauö)  s"  beruben;  n)abrfd)einlid)  mar 
."Öunb  u'ic  lat.  canis  nnb  gr.  kuuuv  bie  ^Sc- 
gcid)nung  hc»  unglücflid)ften  JBurfesi,  unb  im 
Str.  bcifjt  ber  profeffionirte  Spieler  '4">unbe= 
töbtcr'  ((jvaghnin)  nad)  SB.  Sd)ulje  ilu()n§  3f. 
27,  604.  Xan  ba^  ©ürfclfpiel  uralt  ift,  mirb 
burd)  beö  lacitus''  iöerid)t  über  bie  Wermancn 
unb  burd)  i'ieber  tcv  i^cba  uiabrfd)einlid). 

(junbcrt  ;;ablm.  mbb.  (im  12.  ^"iabrb-  auf= 
fommcnbl  himdorl  9i.  -  afäd)f.  liunderod, 
anglf.  engl,  liundrod,  anorb.  hundraö  9i.  '.V»un: 
bcrt';  got.  *hunda-raj)  (C^cn.  -dis)  tuärc  eigtl. 
'.'öunbert.^abl':  ba«  SD?oi1  ift  ein  fiompofitum, 
bcffen  .vveitcr  leil  ,Hi  got.  rajijan  ';(ählen'  (pgl. 
grab  unb  Giebel  gebort.  Tai-  erfte  Wlieb  ber 
•iufniuuicufet^uug  bebeutet  an  fid)  fd)on  'contiim', 
ogl.  got.  tvva  liunda  2<Ht,  |irija  liunda  ."{«Kl  :c., 
abb.  zwei  hunt,  driu  liunt  :c.,  anglf.  ti'i  hund, 
I)r^o  hund  200,  300.   —   2)icfc§   Simpler  ift 


gemcinibg.,  germ.  hnnda-  ani-'  uorgcrm.  kmtö- 
=  lot.  centum,  gr.  ^kotöv,  ffr.  (;atäm,  aoeft. 
sata,  lit.  szimtas  (m  irirb  im  @crm.  ju  n  oor 
d,  f.  Staub);  afloo.  suto  ftammt  uiabrfd)cinlirf) 
aibi  iran.  sata.  SBäbrenb  eo  aber  im  Uribg. 
nad)  ber  Übercinftimmung  bicfer  Sprad)en  unfer 
bcjimales?  ',v)unbert'  bejicid)nctc,  finben  mir  im 
3lltgerm.  ba^dbe  äBort  aly  iöcjeid)nung  für  120; 
pgl.  ©rofjbunbert.  :3"i  2(iiorb.  bcjcid)nct 
hundra])  in  ber  Dord):-iftIid)cn  3cit  nur  'öa^ 
©rofibunbert,  fpäter  niUcrfd)icb  man  tölfrditt  h. 
120,  unb  liid'tt  h.  Itlll;  unb  uod)  iel3t  ift  hun- 
dra])  aly  bnobCj^moley  .sMuibcrt  auf  ^'Jlfinb  ge= 
braud)t.  ^sm  C^ot.  haben  mir  nur  inbircftey 
oeugniö  für  eine  3}Jifd)iuig  uon  bejimalcr  unb 
buobe^imaler  Säblung:  mo  taihunteliund  'jebn^ 
jig',  aber  twa  hunda  200  (anorb.  tiu-tiger 
'jehn  3eh»er,  100*).  ©bcnfo  im  5ü)b.  unb  SIngIf. ; 
ogl.  abb.  zühanzo  '100,  eigtl.  jehnjig'  unb  ba= 
neben  einhunt,  anglf.  teonting,  aber  tu  hund. 
lan  bie  buobc,^imalc  ;')ählmcthobc  in  abb.  ;]eit 
aud)  auf  beutfd)cm  0)cbiel  porhanbcu  mar,  läj^t 
fid)  barane  fd)lief5en,  batj  bay  alte  Sluirt  liunt 
im  '?(hb.  nur  für  mehrere  .'öuubert  gilt,  mährenb 
einhunbert  faft  nur  burd)  zehanzo  zehenzig  au§= 
gebrücft  ivirb;  f.  aud)  @rof?bunbert. 

.'püubiu  7s:  eine  uom  15.  .urhrh-  an  bc- 
jcugtc  fcfunbäre  ,lcmininbilbung,  mofür  urfprgl. 
(uiie  nod)  ict3t  in  ben  d)u\.)  Ül^ur,5clbilbungen 
üblid)  marcn  mie  abb.  zölia  '.s^ünbin';  pgl.  au§ 
ben  neueren  Tla.  Si)noni)ma  mie  ^aupc, 
2ufd)e  (thüring.=oberfäd)f.  hetze,  Julba  zopp, 
nbb.  tiffe  in  ©öttingen  unb  i8rauufd)m.,  klitse  in 
Soeft).  Üittcrarifd)  begegnet  im  IG.  ^^sahrh-  aud) 
53 rädin  (,^u  i^racfei. 

.'i>unböfott  IH.  erft  frühnhb.,  eigtl.  cunnus 
canis.  pon  ber  Sd)amlofigfett  ber  läufigen 
.s>ünbin  hergenommen;  anorb.  fuö-hundr  ift 
Sd)impfname. 

.J)üuc  (in  nbb.  Sautform,  bafür  älter  nbb. 
.•öeune)  9JJ.  mbb.  hiune  Tl.  'JRiefe*  (biefe  58c= 
beutung  feit  bem  V.l.  Csabrbunbert).  Ta§  mit 
inhb.  Hiune  ahb.  Hfm  '.önunc,  Ungar'  laiulid) 
ibentifd)e  Sl^ort  beftanb  in  2)eutfd)lanb  fd)ou  uor 
bcm  'Jluf treten  ber  .s>unnen  in  altgerm.  (5igcn= 
namen.  SJJan  hat  in  bcm  urgerm.  Hüna-  eine 
iöenennung  ber  '.Jlboriginer  2^cutfd)lanby  erfenuen 
mollen,  iua&  mcnig  mahrfd)cinlid)  ift.  ;^mcifcIIo§ 
mcift  baci  norbbeutfd)e  .\>ünc  piclmehr  auf  einen 
germ.  3.Hilfc>ftamm  (Sigfrib  hat  in  ber  iüebcrebba 
ben  ii^einamcn  frm  hunske).  •)ahlrcid)c  mit  .s>un 
(.'öauu)  :,ufammengefet?tc  Crtenamen  begegnen 
in  9forbbeutfd)lanb  (.V>auna,  .sMinfclb).  58e= 
ad)te  '"^^crfonennamen  mie  .s>umbolbt  (al)b. 
Hünbdlt). 


§unGev 


—   183 


§t)äne 


junger  5)1.  m()b.  hunger  ai)b.  hungar  9)1. 
=  afäd)f.  hungar,  anglf.  hungor  engl,  hunger, 
anorb.  hungr  Tl.;  got.  *huggrus  tc()It  (huggr- 
jan  'Ijungern'  lucilt  bnrauf  ()in),  bafür  hülirus 
()ür  *hunhrus  *hunhrus)  3)}.:  gciiicingcrm. 
hunhru-  liungru-  °,s>uUi"(cr'  mty  uorgcnn.  kan- 
kru-V  %n\  eine  ibg.  SB^.  kenk  konk  lucift  nad) 
2B.  3diu(jc  iiul)ny  3j.  29,  269  btc  gncd).  ©lone 
K^YKeiTteivä;  ogl.  aud}  Ut.  kankä  'Cual'  mit 
anorb.  hä  3tn).  'puälen,  fdjmerjen'  (au§  gern:. 
*hanhön). 

t  ^ünfcl  9c.  'i^nl)n'  ein  lucftinb.  3)ialeft= 
tt)oi1  (am  9J]ittcIvl)cin),  nviprgl.  '.s>ül)ndien'  == 
al)b.  huonikh"n,  ba^  2}iminutiübilbung  3U  ai]h. 
huon  =  ,s>ul)n  mit  bcm  unter  ßnfcl  bc= 
iprodjcnen  S^iminutiujuffir  inklin  ift. 

Ounitcn  3tni.,  cr|"t  nl)b.,  moi)\  'i>unb  nennen' 
(beadnc bie 53ifbungcn  cr^en,  fielen,  bu^en)? 
2)ann  rcolil  and)  °icm.  raie  einen  .'öunb  be= 
I}anbcln'  ? 

Öü^jfcii  otiu.  mlib.  hüpfen  hupfen  'Ijüpfcn'; 
al)b.  *hupfon  fcl)lt  jnfäüig,  cbcnjo  anglj.  *hyppan, 
raorauc^  mittclcngl.  hyppen  engl,  to  hip  'l)üpfcn'. 
2)aju  noc^  n()b.  m()b.  hopfen  =  anglf.  hoppian 
engl,  to  hop  'l)üpfen,  fpiingen',  anorb.  hoppa; 
got.  ^huppon  *huppjan  fe()lcn.  Dbcrb.  9}la.  l)aben 
baneben  ein  hoppen  aui-  al]\).  *hopp6n  (altgcrm. 
*hubbön).  3{nbcrc  '-öilbung  ift  anglf.  hoppettan 
'()iilifen',  ml)b.  ^hopfzen  nl)b.  bopfcn. 

i^Ürbc  {V.  ml)b.  hurt.  ^^1.  hürte  unb  bürde 
%.  \sMirbe,  (A-lcd)tit)erf  üon  Üieifent'  al)b.  hurd, 
5P1.  hurdi  5.  =  got.  haürds  5-  'Jl)ür',  anorb. 
hur9  J.  °Il)ür'  (biefc  53ebentung  and)  im  9)ll)b.), 
and)  'ivleditrccrf,  iöürbe,  Sedel';  anglf.  *hyrd 
'Iljür'  mittclcngl.  hirde  —  anglf.  hyrdel  engl. 
hurdle  'iöürbc,  Jlcditmcrf .  3^ic  53cbcutung 
'Jl)ür'  ift  erft  eine  ©ntmidlung  auö  ber  allgc= 
meinen  'Jledjtraerf :  oorgerm.  krti-.  3Sgl.  lat. 
crätes,  gr.  Kupxia  'Jledjtmerf  —  Kupxri  kOpto(; 
'iVifdicrreufe,  Ä'äfig'  —  KdpTaXoq  'ßorb' :  ju  ffr. 
SK3.  krt  'fpinnen'  —  crt  'oerfnüpfen,  rerbinben'. 

^urc  5.  ml)b.  huore  al)b.  huora  5.  = 
anglf.  mittclcngl.  höre  engl,  whore  (mit  un= 
echtem  w),  nbl.  hoer.  anorb.  höra  ^.  'önre'; 
im  ®ot.  gilt  hors  ^Tfl.  'innrer'  (aber  kalki  Jv. 
'|>ure').  2)0311  al)b.  huor  9f.  'ßljebrud),  C'^urerci' 
=  anorb.  hör.  anglf.  hör  ^.;  e§  gcljört  roobl 
aud)  mbb.  berge  J.  '.s>urc'  ba^u  (got.  *barj6)? 
2)ic  germ.  2B3.  liör  fteljt  in  ^e3icl)ung  3U  lat. 
cärus  'lieb*,  altir.  cara  'Jreunb'  —  caraim 
'id)  liebe',  Ictt.  kärs  'lüftern';  für  meitcre  9Scr= 
roanbtfdiaft  mit  s^avn  fpridit  gr.  uoixöc;  'Qi)^= 
bredjcr'  neben  öuixeTv  'mingere'. 

l^urra  ^^sntcrj.  ml)b.  liurrä  ^ntcrj.  (ju  ml)b. 
hurren  'fidi  fdinell  bemegen'). 


Ijurttfl  2(bj.  ml)b.  hurtec(lich)  'fd)ncir  eigtl. 
'mit  i^urte  loercnncnb':  mbb.  hurt  Ojij. 
'ftoKcnbcg  Sosrennen,  ^InpraH'  entlebnt  au§  frj. 
beurt  (ital.  urto)  °3tot;',  ba^  auc^  fnmr.  hwrdb 
'Stoß'  flammt. 

.^ttfor  5JI.  crft  nl)b.  (feit  bcm  IG.  3al)vl).); 
Ic^tc  Cuctle  Ungar,  huszär. 

Ijufdö  3»teri.  mliD.  husch  imo  aber  nur  al§ 
^sutcrj.  für  Jlältccmpfinbung  nad)iüei^bar » ;  ba-- 
rauö  abgeleitet  nl)b.  l)ufd)en. 

-Öuftcn  3)1.  ml)b.  huoste  al)b.  huosto  9)1. 
mit  auc-gcfatlencm  w  am  älterem  bwuosto 
*hwOsto  (oberclfäff.  alemann,  wueste  mit  er= 
baltencm  w  unb  bauor  ocrftummtcm  b)  =  nbl. 
boest.  anglf.  bwosta  engl,  (bial.)  whoost,  norb. 
hoste  (für  *hv(jste)  3}J.  \s>nften'.  3)er  33erbal= 
ftamm  bwi')»  blieb  im  2lnglf.  o^m.  ())3rät.  bweos), 
baneben  ein  fdim.  3ttu.  hwesan  engl,  wbeeze 
'feud)cn'.  @cnn.  2B3.  hwös  (got.  *h\v6sta)  au§ 
uorgcrm.  qäs  käs  ftimmt  3u  ffr.  2B3.  käs,  ir. 
casad,  lit.  kösiu  (köseti)  'l)uftcn',  afloD.  kasilT 
$R.  '.s^uftcn\ 

■Outi  9)c.  ml)b.  ai)l).  huot  (@cn.  huotes) 
ÜJI.  \s>ut,  OJZü^c,  .^oelm'  =  nbl.  hoed,  anglf. 
höd  engl,  hood  '^appe,  .Staube'.  3utiäd)ft  t)er= 
manbt  ift  anglf.  hiett  engl,  bat  'i^ut' ;  im  @ot. 
fc()lcn  *bn|)s  unb  *liattus  (germ.  hattu-  ftedt 
in  bem  germ.  53ölfernamen  Chattuarii  eigtl.  '■'öut- 
Icute').  SBcitcrliin  gel)i3ren  mabrfdicinlid)  basu  lit. 
kü'das  '©d)opf,  OJK'itjc  beä  Jebcroieliö'  unb  bic 
beiben  flg.  SBortc. 

§ttt2  5.  ml)b.  huote  af)b.  huota  [y.  'Sd}aben 
t)crf]inbernbe  3Iuffid)t  unb  5Borfid)t,  Jürforge, 
2Bad)c';  ba3u  ftütcu  31"^-  inf)b.  büeten  al)b. 
buoten  'l)ütcn,  adUliaben'  =  anglf.  bedan 
engl,  to  beed  'büten',  nbl.  hoeden,  afäd)f.  böd- 
jan  'l)üten'.  Tic  germ.  2K3.  höd  aus-  ibg.  kädh 
(kodb?)  ober  kät  gilt  alö  uruertüanbt  mit  lat. 
cassis  (für  *cat-tis)  °^eltn';  ogl.  ml)b.  huot 
'Öelm',  engl,  hat  'öut'  (f.  unter  öuti). 

^üttt  5.  ml)b.  bütte  al)b.  butta  hutlea  J. 
\'öütte,  3elt':  ein  fpesififd)  [)b.  SBort,  ba^,  in§ 
9ibl.,  (5ngl.  unb  9\oman.  brang;  ogl.  nbl.  hut, 
engl,  hut  '.s^ütte',  frj.  hutte  '^Mitte'.  Qn  got. 
(Vorm  märe  eö  "bupja  unb  gebort  oicllcid)t  ju 
anglf.  hydan  engl,  to  hide  'ocrbcrgcn'  (au§ 
*hüdjan),  germ.  2B3.  hüd  au§  ibg.  kuth  3U  gr. 
KeuGuu'?  —  Sßgl.  ^an^. 

^u^cl  5-  'gctrocfneter  58imfd)niö'  ml)b. 
hutzel  bützel  ^■.  'gctrocfnetc  33inic':  mobi  5n= 
tcnnobilbung  ju  .s>aut?  Don  anbcrn  3U  nbb. 
hotten  'gerinnen,  cinfdirumpfcn'  gc3ogen. 

Önönc  5.  im  16.  ^abrl).  üblid)  13.  S.  in 
einer  Überfetjung  i->cnifd}§  1582  bcgegnenb):  em= 
lcl)nt  aus  lat.  byaena. 


f)t)per!(ug 


—   184 


^Q^erflug  %i>'].  fdion  im  17.  ^Vlirl).  bcjciu^t  1  auöflcgauöcn. 
g.  53.    al§  uTTepflug  SBcifc  1673   Grjnarvcn   Htät. 
(5.44:  rote  fitvcrfluij  üon  afabcmifdicn  AUcifcn  1 


Infanterie 
S.  aud)  .ÖQÜorc  unb  Sd)n)u  = 


3 


ic6  ^ronom.  mdb.  ich  a(ib.  ili  ^  ajädii.  ik. 
nbl.  ik,  angif.  ic  engl.  I.  cjot.  ik:  gcincini}crin. 
ik  ek  au§  oorgenn.  egom  =  lat.  ego,  gr.  ifü), 
ffr.  ahäm.  ofloD.  azü.  lit.  az.  3)tc  obl.  Äaf.  ju 
bicfcm  uralten  iJJoin.  lüurbcn  bereite  genicinibg. 
nu§  einem  Stamme  nie-  gebilbet;  ogl.  mein. 
C^ine  Wvunbbcbciitung  von  id)  läfjt  fid)  nidit 
ermitteln. 

ijflcl  11}.  (in  ben  DJJa.  niclfad)  bofür  ^ann= 
igcl;  n)cftfä(.  Si)noni)mon  skarp-hase)  m[}b. 
igel  a\)h.  igil  9J?.  =  nbl.  egel,  anglf.  igl  il 
(engl,  bafür  hedgeliog),  anorb.  igull  Wjel':  mit 
gr.  ^x>vo<;,  aflon.  jezT,  lit.  ezys  '^gcl'  unb  t)ie(ieid)t 
aud) mit  gr.  xnp  <fallö  anv  egh-erj  urucrmanbt. 
(^'in  meitibg.  *cglii-nos  '^ö^'  »mf;  Dorauygcfelit 
lucrben;  ngl.  got.  katilsauylat.catinus,got.  asilus 
am  iat.  asinus  (f.  audi  (ffcl,  A>immcl, 
.He fiel,  .Hummel).  onnäd)ft  uerfd)icben  von 
biefem  SBort  ift  ta^  jmeite  ölieb  ber  oufammcn= 
fe^ung  iMutigcI,  eigtl.  53lutcgcl;  bafür  ml)b. 
blof5  egel  abb.  egala  ^.  'iölutcgel'.  1:ün  bicjev 
abb.  «'■■gala  mit  aht).  igil  %^sgel'  ctumologifd) 
sufammenbäugt,  ift  ber  ^ebeutung  megen  un^ 
iüahrfd)einlid). 

ibr^  Vcvfönl.  !:|3ron.  mbb.  abb.  Tr,  ba^  für 
urfprgl.  j!r  =  njcftgerm.  jiz  (nad)  bcm  i^orbilb 
lüir  au^  flcrm.  wiz)  ftebt;  baS  lueitcrc  über 
ben  gcnn.  St.  ju-  (^JJom.  urfprgl.  jfiz  =  got. 
jus)  gebort  in  bie  Wrammatif. 

tl)r2  ^;.U-on.  poff.  (feit  bem  14.  ^sal)xi).  aii- 
gemeiu'  feiten  mbb.  ir  ab?  ''^U-on.  poff.;  eg  ift 
eigtl.  Wen.  "iU.  ,ui  er,  abb.  iio  (got.  izC).  Xa-^ 
9iäbcrc  geböil  in  bie  örammatif. 

:3Itiö  *i)Jl.  mbb.  iltis  ölips  abb.  IllitTso  m. 
(bie  öängc  bc§  i  twirb  burd)  bie  nbb.  baier. 
Jvorm  Gl  lebeis  üorauSgcfetU):  eine  fiie.^ififd) 
beutfd)c  '-i^e,^eid)nuiig,  auf  alter  .Uiiammenfelutng 
berubenb,  mic  meftfäl.  ülok  ülk  unb  ellenbut 
illobuttok  '^'^Itiö'  lebren;  abb.  illit-  wTso  vcv- 
luanbt  mit  ilUcfer:" 

3mbif?  '})l  mbb.  abb.  imbt/,  inbTz,  m% 
'Gffcn,  IJJabl.^eit' :  ju  mbb.  enbi;5en  abb.  enbi^an 
'cffcnb  ober  trinfenb  gcnienen,  fncifen';  ,^u  bcif?cn. 

t  iSmnte  ?>■•  mbb.  imbe  (fpäter  immei  abb. 
imbi  '53iencnfd)n)arm'  (alfo  follcftiDifd) ;  crfl 
mbb.  fpät  '53iene')  =  anglf.  CJlngl.  1  IJKii  ymbe 
'*-8icncnfd)n)arm'.  3n  ben  al)b.  33elcgcn  erfd)cint 


irnbi  biano  jufammeu  für  ''^iencnfdimarm'; 
ogl.  anglf.  geogo9  'junge  6d}ar'  mit  engl,  j'outh 
'Jüngling'  (f.  33urfd)e,  Ji-'^neujimmer, 
©tute).  <\m  SBeftfäl.  ift  ime  }\.  '^icnc',  aber 
imen  dJl.  '58icnenfd)aiarm',  im  Sd)it)cis.  immi 
9?.  'iöiene',  aber  imb  931.  '33icnenfd))iiarm'.  Xln- 
mittelbarer  ^nimnmenbang  mit  '-Biene  (SBj.  bi) 
ift  ^meifelbaft;  eber  barf  nrncruianbtfdiaft  mit 
gr.  ^^iTTic  'Sd)nafe'  empfobb'n  luerbcn. 

immer  'ilbo.  mbb.  imer  immer  älter  iemer 
abb.  iomer  'immer'  (nur  uon  ©egcniuart  unb 
oufunft  gcbraud)t):  3iif^'"i»cnfcöung  au§  io 
(ugl.  je)  unb  mer  (f.  mebv). 

t  :3mmi  'Ji.  (Xrodcnmaf;)  ein  fd)H)äb.  Sialcfts 
mort  fpätmbb.  (fd)a)äb.:alcmann.)  imi;  in  al)b. 
oeit  nid)t  be^^cugt,  aber  al-o  imi(n)  9J.  norau§= 
3ufet3en.  Cuclle  lat.  hömina,  bay  alö  üulgärlat. 
emina  beutfd)  luurbc;  frj.  mine  berubt  aud)  auf 
bem  lat.  iBort. 

tm|)fcu;)tm.  mbb.  (feiten)  impfen  abb.  (feiten) 
impfnn,  mofür  gciuöbnlid)  mbb.  impfeten  im- 
peten  abb.  impfilOn  impitün  'impfen,  pfropfen'; 
bod)  pgl.  aud)  anglf.  impian  engl,  to  imp. 
Wrabe  mic  pfropfen  unb  bcl.^en  fd)ciiü  aud) 
inipfcu  ipegen  abb.  impfnn  unb  anglf.  impian 
eine  fcbr  alte,  ctipa  por  bem  7.  ober  8.  3abvb- 
gemad)te  (Sntlebnung  auy  bem  Öat.  ju  fein;  bod) 
länt  fid)  nur  abb.  impitön  bireft  au§  einem  lat. 
ii-Hirtc  ber  ('')artent'unft  erflärcn;  ugl.  lat.a'oman. 
pulare'befd)nciben'(pg|.ital.  polare,  fpan.podar), 
um;,ufränt.  possen.nM.  nbb.pulen'pfropfcu'in  i8c= 
.^iebung  ftebeu.  'iluffäüig  ift  bie  Übereinftimnnnig 
pon  abb.  impitön  mit  frj.  enter  'propfcn'  (au§ 
*empler) ;  üfll.  nbl.  mubl.  lunbb.  enlen  'impfen' 
(au§  empten).  9Jiit  bcm  gu  ®runbc  liegenbcn 
lat.  *imputare  (für  lat.  ampularc?)  fönnte  abb. 
impfön,  anglf.  impian  burd)  eine  oiPifd)enftufe 
impo(d)are  pcrmiuelt  mcrben.  Übrigen'?  gilt 
erft  feit  bem  is.  ,uibvb.   bae  mebi.v  impfen. 

t  :3mfc  ?(.  =  3tmcifc. 

in  '4-^räp.  mbb.  abb.  in:  in  ber  gleid)en  J-orm 
gemeingcrm.  ^^iröp.;  pgl.  got.  anglf.  engl.  nbl. 
afdd)f.  in  'in' :  perma)ibt  mit  lat.  in.  gr.  ^v  ^vi, 
lit.   i.  lett.  <•". 

i^nfnntcrtc  i).  auy  fr.v  infanterie  =  ital. 
fpan.  infnnteria;  im  Einfang  be§  17.  3abrl)§. 
eingebürgert   (im  IG.  3al)rb.  bafür  Jufjüolf); 


Ingwer 


—   185   — 


fc^on  0.  2ßa(i()aufcn  im  ^ricggmaitual  1616  i]at 
©nfantcric,  Iroupi^cn  1638  ^»faiite^'ci; 
anbere  infanteria.  öenifd}  1616  ocrjcid)nct 
5>Qntcrtc;  im  Iciitfdicu  9JJid)cI  1617  vcv-- 
fpottct. 

;3nflWcr  SJi.  m()b.  ingewer,  and)  gingebere 
9^.;  mit  iibl.  gember,  cjujl.  ginger,  frj.  gin- 
gembre,  ital.  zenzovero,  zenzero  '^"il'^'ci^'  ani 
gleid)bcb.  fvätijr.  Zirrfißepi?  =  avab.  zendjebil 
au§  prafr.  singabera  (ffr.  Qrngavera). 

innc  5(bt).  m()b.  ül)b.  inne  'iniucttbia' ;  v(\l 
got.  inna:  ju  in.  —  (Sbcnbaju  nud)  innen, 
ml)b.  innen  ai]t).  innän  innana;  c^ot.  innana 
'innerhalb'.  —  inner  mlib.  innere  5lbi.  3(bu. 
'inncrlid)'  ai)b.  innaro  9lbi. 

tnuiö  3(bi.  m()b.  innec  (g)  2(bi.  'inncriid), 
innig';  junge  $*ilbnng  su  m()b.  inne;  ügl.  jdjon 
a^b.  inniglih  'iuncr(id)'. 

i^nnuno  ^-.  ipätmdb.  inmmge  ^y.  '2Scrbin= 
bung  (jn  einer  Morpcrfdiaft),  onininfl,  outtft': 
ju  alib.  innön  'aufnc[)mcn  lin  einci^ercinigung), 
ocrbinben':  311  innc. 

Snfd  (1-.  ml)b.  insel  insele  ^y.:  nad)  lat.= 
gcmcinrom.  insula  (frj.  ile,  ital.  isola);  fd}on 
im  2l()b.  datte  eine  (Sntle()nung  barau§  al§  isila 
ftattgcfunben.  2!a§  aügerm.  SBort  für  '^nfel' 
ift  (baier.^fdiiüeij.)  2(ue,  in  ©c^roaben  imb  am 
9i{)cin  SBert  (f.  2Berber). 

t  ^nftCßct  dl.  m(]b.  insigel  insigele  al)b. 
insigili  9c.  =  anglf.  Jnsegele,  anorb.  innsigle. 
Quelle  ber  m-fprgl.  oUlai"»icnfc6ung  mlat.  in- 
signia.  58gl.  Siegel  über  bie  auffällige  @cfd)id)te 
ber  ©ippe. 

tnftänbtg  2ibj.  ml)b.  *instendec;  ai)b. 
inständig  ift  einmal  bezeugt.  3u  fte()en 
(geftanbcn);  üietleidn  9tad)bilbung  ju  lat. 
insistere  'eifrig  betreiben'? 

Sntcrcffc  ö".  feit  Sim.  Diotl)  1570  in  ben 
5rembroöi1erbüd)crn  t)erjcid)net,  im  16.  Sabri). 
auffommenb  nad)  lat.  interesse. 

irbcit  ^bi.  mbb.  aljb.  irdin  2tbi.  'anv  ßrbe 
gemadit'  (aud)  'irbifd)'):  ©toff=2tbieftiDum  gu 
abb.  erda  =  grbc.  daneben  mit  anber§ge= 
roanbter  Sebeutung  trbiftti  ml)b.  irdesch  al)b. 
irdisc  eigtl.  'ber  (5rbe  eigen,  jur  ßrbc  gcbörig' ; 
roegen  bc§  Suffires  og(.  beutfd),  DJlenfdi. 

trgcnb  2lbt).  mit  angefügtem  d  (f.  501  onb, 
^abid)t,  Obft)  ml)b.  (mb.)  iergen  fpätabb. 
iergen,  roofüv  im  älteren  3U)b.  io  wergin;  abb. 
wergin  (für  *]iwer-gin  *hwargin)  entfprid)t  bcm 
afäd)f.  hwergin,  onglf.  hwergen.  toorin  hwar 
'lüo'  bebeutet  unb  -gin  bie  bem  got.  -hun  ent= 
fpred)enbe  ^nbefinitpaiiifel  'irgenb'  dat.  cun- 
que,  ffr.  -cana)  ift;  got.  *hwar-gin  *hwar-hun 
'irgenbroo'.   SBegen  a()b.  io  cgi.  je.   9'^f irgenb 

Stuge,  etqmologifdieä  SSBörterbuc^.    6.  aiufl. 


al§  ncgieilc  Jonn  fdion  ml)b.  niergen  (3u= 
fammeufe^ung  mit  ni  'nid)t'). 

irre  9Ibi.  m()b.  irre  a[)t>.  irri  2Ibi.  (abb.  and) 
'ersürnt')  =  anglf.  yrre  'ersürnt,  somig',  got. 
airzeis  'irre,  oei-fübrt'  ibb.  anglf.  rr  =  got.  rz). 
oorn  raurbe  aB  2lbirrung  bec-  @eifte§  (ogl. 
aud)  lat.  delirare  3u  lira  'Jurdje'  eigtl.  '03lci&' 
ober  ©clcife)  gefafU.  2Ö3.  ers  ftedt  aud)  in  lat. 
errare  'iiTen'  (für  *ersare)  —error  'Irrtum'  (für 
*ersor);  bagu  aud)  ffr.  irasy  'fid)  gciüalttbätig 
benebmen,  ^ürnen'.  irren  Stw-  nd)b.  irren 
at)b.  irrön  (got.  *airzjün).  ^rre  5-  aw§  "d)b. 
irre  J-  =  got.  airzei  '3 vre,  3?erfü[)rung'. 

SrrUtöt  ilc.,  bafür  in  9Jlittclbeutfd)lanb  meift 
3rninfdi;  bial.  Snnoutima  dwerlicht  in 
^ommcrn,  droeglet  in2lad)cn,  inÖftreid)  „\:ieren= 
tanj"  ober  „feuriger  OJIann"  ober  „Juditelmann". 

SfoU  ^-  (biblifd))  frübmbb.  isöpe  isOpe: 
mit  ital.  isöpo  au§  lat.  hysöpum,  fpätgr. 
üaaujTTot;  (nucde  ^cbr.  esöb). 

ja  2(bü.  ml)b.  alib.  ja  (für  ja)  =  got.  ja 
'ja'  (woneben  jai  'nmbrlidi,  fürroabr'),  afäd)f. 
ja,  anglf.  g6  geä,  moneben  gese  (für  ge-swä 
'ja,  fo')  mit  ben  barau§  entfprungenen  engl, 
yea  unb  yes.  2(l§  oerroanbt  gilt  gr.  n  'für= 
roabr',  fon^ie  ai)b.  jehan  'geftcben,  befennen' 
(f.  ^eid)te).    Sit.  ja  entflammt  bcm  S^cutfdicn. 

^aäit  5.  juerft  nbl.  bei  Äilian  1599  jaghte 
'flcincä,  fdinclle»  Sd)iff';  ale  i)b.  juerft  1668 
in  !öödlcrö  Äricgöfd)ule  unb  1691  oon  Stieler 
gcbud)t.  @ngl.  (feit  etma  1660)  yacht  ift  cbenfo 
tt)ic  ba§  nbb.  2öort  auö  bem  9föl.  entlebnt.  Sie 
nbb.  ©dn'cibung  3)ad)t  ift  eine  unbereditigte 
■Jtnlednung  an  ba»  ßnglifd)c.  35gl.  5van(f,  3i- 
b.  Sprad)ücrein§  1897,  182. 

^aäc  5.  erft  frübnbb.  (15.  3abi"f).),  itad) 
gleid)bcb.  fr^.  jaque,  morau§  aud)  engl,  jacket; 
ba  fpan.  scaco  jaco  '33rünne'  arab.  sakk  ift, 
wirb  aud)  ba^  im  14.  3abi"l)-  auftretcnbe  fr3. 
SBoit  roobi  ebcnbaber  fommen  unb  nid)t  oon 
ben  Sauernaufftänben  in  ber  3<irfßi"ie. 

Saßb  5.  mbb.  jaget  (abb.  *jagöt)  9J.:  33er= 
balabftraftum  ju  jagen  (mbb.  jagen  al)b.  jagön 
fd)it).  otiü.i.  ba§  im  @ot.  3(norb.  3lnglf.  älfädif. 
nid)t  bcjeugt  ift.  ouiiimittcidjang  bc?-  fpcsififd) 
bcutfd)cn  Söortcy  mit  gr.  buüKuu  ift  fraglid), 
cbenfo  35einüanbtfd)aft  mit  gr.  älrixii«;  'unab= 
läffig'  unb  ffr.  yahü  'raftlos'.  .Sößer  aus 
gleid)beb.  ml)b.  jeger  jegere  al)b.  *jageri  (ja- 
gäri). 

iäft,  gäbe  2(bi.  mbb.  gsehe  (aud)  gäch)  abb. 
gähi  2Ibj.  'fd)nell,  plo^lid),  ungeftüm':  ein  ipe= 
jififd)  bcutfd)e^3  SBort  (mit  bialcftifdier  (5ntn)icf= 
lung  üon  j  für  g  im  2(nlaut  mie  in  iappcn; 
tjgl.   aud)   iäbncn   neben  gähnen).    Xavan^ 

24 


^di)\\ 


186 


jaitdijen 


t)ieÜeid)t  entle()nt  fr3.  gai  'munter'.  SJgl.  @au= 
bieb. 

V  ^flön  DJ^  ''Jicibc  gcntähtcn  ©ctrcibcy', 
cvft  fvül)nl)b.  nactiiuciebar,  bod)  fidicr  ein  cdjt 
bcutid}es'  SBoit,  baC'  über  i\Qn3  Sübbcutfdjlanb 
(andi  in  ■Steffen)  ucrbrcitct  iij  (m()b.  jän)  unb 
fdiiucb.  bial.  al§  an  uorfommt.  ^n  fd}it)ci3. 
9.11a.  bciiei^net  Zsai)n  '&anc\'  {„Mv  gebt  in  einem 
3al)n").  2!abcr  ift  bo^  SBort  '^IblciUnifl  ^nr  ibiv 
SBj.  ye  rcfp.  t  Rieben',  moju  aot.  iddja  'ijinii' 
(ffr.  yä  'c^ebcn')  unter  iieben.  )8c\l.  Sdjabc 
21b.  3Sb.  unter  j;ln. 

^af)V  91.  ml)b.  abb.  jär  91.  =  tpt.  jer, 
anorö.  är,  anglf.  geär  engl,  year,  nbl.  jaar, 
afäd)i.  jär  (ger)  91.  \^abr'.  2)ie  eigtl.  53ebeu= 
tung  bev  germ.  jera.  ^a?-  audi  in  beuerftecft, 
idieint  '"ilcw^,  ("^-rübliiig'  ju  fein,  uiorauf  ba^  ur= 
iicrnuinöte  flau,  jarü  '^'srübltnti'  binmeift  {and) 
angli.  geär  3uiueilen  ',"s-rüblinii');  vc\l.  and)  gr. 
üipa  '^'sabre^'jeit,  ^rübling,  '^s(^i)v'  neben  iLpo; 
Wbr';  ^(^3^^  nucft.  yäre  '^'sabr';  bem  ^nb.  feblt 
eine  äbnlidic  'öc^eidmung  (ogl.  ©ommer,  2Bin= 
ter).  !ffiegcn  be'o  '^eöcutungyiuedifely  bead)tc 
man  bie  Üicfdudite  Dev  'ii3ortce  SBinter.  ©in 
iiribg.  wetos  \\abr'  (=  gr.  (.roc,;  ugl.  Int. 
vetus-tus  eigtl.  'bcjabu')  feblt  bem  ©crman.; 
im  @ot.  gicbt  eö  nod)  ajjn  (^  lat.  annus)  unb 
atapiii  \uabr'. 

3o{)rl)intbcrt  9)1.  bi»  15G0  fcljlenb;  feit 
Sticler  KJ'.ll  gebud)t  (Int.  saeculum  lüirb  frübcr 
burd) 'ocit  üon  Iihi  rubren,  bunbertinbrige  ocit' 
überieljt,  nud)  bireft  iuv«  2cutjd)e  nuf genommen). 
Sd)üttel  1  <■»():;  belegt  ev  nuv  Wirten;  meiterer 
Söcleg  ycibni^  (1717 1  Unuürgreifl.  Wcbanten 
§  '24,  nud)  1740  iungniigte  '.)lbenbitunben 
II  76.  2;ae  bei  töottidieb  bdufigc  SBort  luirb 
als  unoeiitnnblidi  in  Tornblütl)§  Observaliones 
1700  mcbrfad)  üerpönt.  'Jdlerbing»  ift  bie  2Irt 
bcr  ^rnirtbilbung  ieltjnm;  offenbnr  entfprnng  bn§ 
ÜBort  auv  Dem  '-öeMufni-:?,  ein  bcutidjev  'ilgui- 
unlent  für  Int.  saetulum  ^u  bnben.  —  Um  ll'A) 
tnud}t  Dann  Dn5  feit  'Jlbelung  gebud)te  x^snbv  = 
taufen ö  nuf,  ,uierft  in  '-öaiern  in  Öinre»'  l'ob; 
unb  librcnprebigt  1751  (gctnöcU  oon  Tornblütb 
175,5  Observaliones  G.  18)^),  bniut  nud)  uon 
SBielanb  176f3  5lgatbon  IX,  5  gebraud)t  unb 
baraufbin  von  !i!efiing  al'5  cmpfcblcnoiuert  notiert, 
-»utbr^ebnt  erft  bei  Sdiiller  unb  (^lioetbe  belegt 
unb  feit  (Snmpe  gebud)t.  Cffenbnr  ift  ,\abr  = 
tnufenb,  bann  and)  ,urbr3cbnt  91nd)bilbung 
ju  Dem  älteren  ^nbrbunbert. 

::^antmrr  9)1.  mbb.  jämer  abb.  jämar  9J191.: 
eigtl.  fubftnntioicrte-?  91cutr.  bc^J  9lbi.  abb.  jamar 
'trnurig'  (,^\nmmcr  nlfo 'bn-:i  Irnurige').  2)aö 
2lfäd)f.   uuD   ba<^  2(ng(f.    fennen  nur  bn-5  ?(bi. : 


pgl.  nfndif.  jämar,  nnglf.  ge(Jmor  'IciböoII, 
trnurig'.  2Bnbrfdieinlid)  ift  bnv  üorau§3ufet}enbc 
"ilbi.  got.  ^-'jemara-  mit  gr.  iiuepo;  'fanft,  milbe' 
urocruinnöt  und)  Solmfen  itubn-o  3f-  '^^,  478. 

>^anI)O0cI  m.  ifrübefter  ^eleg:  Gl.  .'öeffc  1687 
Cftinb.  9ieifebefd)reibung  ©.  284.  332.  338  al§ 
,uin  .s^aagel)  im  17.  3abi"b-  für  'i)3öber  in 
9iieberbeutfd)lanb  nuftretenb  (bafür  im  16.  Csabrb. 
üielfnd)  „.sScrr  Omnes"),  nlv  .v^nmburger  ©d}impf= 
luort  für  ''4-^öber  bei  Steinbad)  1734  gebud)t 
unb  aB  nbb.  für  .sSnmburg  175U  („'3abn  .»öagcl 
'gemein  ^ootv.üolf ")  unb  Bremen  1770  bc= 
jcugt;  im  18.  ^obrb.  gelcgentlid)  nud)  ^obann 
.•Öagcl,  i>nn§  i'>ngcl  (x'vabn  nbb.  für  :3o  = 
bann  f.  unter  2)ummrian).  3(nbere  .'pam= 
burger  SÖorte  f.  imter  '■I3öbn()afc,  !öocf§-- 
beutel. 

Jänner  9J1.  '^"sanuar'  frübmbb.  jenner  9Jl.: 
auy  lat.  januarius  =  gemeinroman.  jenuario 
(abb.  *jenneri  9)1.  unbe3cugt). 

ia))pen  o'iu.,  erft  nbb.,  eigtl.  nbb.;  ogl.  nbl. 
gapen  'Den  9Jlunb  nuftbun'  unter  gaffen. 

.^a^mtn  9J1.  (im  17.  .^at)xi).  and)  al§ 
©elfemin)  feit  bem  16.  3a()rl).  bezeugt: 
nuy  ftmn.  jasmin  (au§  ßatalonien  f'am  im 
16./17.  ^"sabrb.  ber  beftc  3i^^''"iit  "öd)  v.  b. 
C^roen  1669  ber  nbl.  (SJärtner  S.  10)  =  arab. 
perf.  jüsniin. 

jötcu  f.  gntcn. 

^anc^c  5v-  erft  frübnbb.,  nuö  einer  mb. 
nbb.  9tebenform  jüche  in;?  i'^b.  übertragen.  3u 
®runbc  liegt  ein  flau.  ÜBort  für  'i8rübc,  Suppe', 
bac->  bei  ber  (Snulebnuiuj  feine  53ebeutung  per= 
fd)led)terte:  3.  ^.  poln.  jucha  ''.örübe'  (uroer^ 
luanöt  mit  tat.  jfis,  ffr.  yü§an  '^örübe').  33gl. 
^4Jfubl. 

^aud)crt,  ^udjert  9Jl.  mbb.  jücliert  fpät 
abb.  jülihart  91.  'ein  3lrfermaf;':  ba^  baicr.= 
alcman.  iBort  für  bn?  frf.  mb.  9Jlorgen  (fonft 
nud)  Ingmerf,  bei  '-i^reifnd)  9)1  nun-? baut 
'lun-ö  ein  9Jlnnn  in  eiiuMii  Inge  [)ant').  2)ic 
gen)öbnlid)e  '.Jlblcitung  nuy  Int.  jügerum  '9Jlor= 
gen  i.'nnbeö'  genügt  nid)t,  t)a^  abb.  SBoil  ju 
ertlären;  beim  ha-j  gleid)beb.  ml)b.  jiuch  31^. 
'9Jlorgen  önnbeä'  fann  bem  lat.  jügerum  nur 
urueriunubt  fein.  2)nnn  gebort  mbb.  jiuch  mit 
Int.  jügerum  3n)eifelv'0bne  3U  nbb.  3 od)  uni> 
lat.  juguiii:  :,Vid)ert  alfo  eigtl.  'foniel  Sanbc§ 
ein  ^^od)  91inber  an  einem  Inge  um3unrfem 
uerinng';  Dn-J  Suffir  pon  nbb.  jüliliari  erinneirt 
an  'i)a''>  uon  mbb.  egerte  ''-i3rad)lajib'.  S.  ^^od). 

iaudmii  3tiü.  mbb.  jüchezen  'fd)reicn, 
iaud)3en'  abb.  *jühhazzen:  n)abrfd)einlid)  216= 
leitung  3U  ben  „^sntcrjeftionen  mbb.  jüch  jü  (gur 
^e3eid)nung   ber  Areube);   ugl.  äd)3en  3U  ad). 


je 


187 


Hing 


ic  Stbii.,  älter  ic  (lüclcfic  o-ovm  im  17.  ^srtl)v(). 
bcm  jrf}on  fviUicr  bc.^ciuitcn  ic  t>ai-  Aclb  väumti 
au^  ml)b.  ie  'ju  aller  ;^ett,  immer  (üon  i)cr= 
gan9cnl)cit  unb  ©ciientüait),  ic  (bei  Hompara= 
tiocn,  3)iftri6iitiü3al)len  iiftu.i,  irc\cnb  einmal*, 
al^b.  io  eo  'immer,  ircjcnb  einmal' .  Tic  ältcjtc 
af)b.  jvorm  eo  bcrul)t  auf  *»"'o  aiw  (iii;l.  See, 
©d)nee,  luic);  uijl.  cjot.  aiw  'iriicnb  einmal', 
afäd)f.  eo.  anoilf.  ä  'immer'  (cntjl.  aye  nad) 
bem  anorb.  ei  'immer').  S^ae  c\ot.  aiw  ift  eine 
Äaiusform  be§  Subft.  aiws  'ocit,  ciuicic  ocit', 
unb  lücil  im  @ot.  nur  bic  i'erbinbuna  uon  aiw 
mit  ber  9?cgation  ni  uorfommt,  ift  it)aln1(f)cinlid) 
ni  aiw  (f.  nie)  'nicma(§'  ('nid)t  in  croiiier  ocit') 
am  älteften  unb  barau^^  nuire  bic  pofitioc  !öc= 
beutuui^  al)b.  eo  'immer'  burd)  3iücffdiluf;  gc= 
roonncn;  bod)  uiil.  (\v.  «iei  'immer'  ju  «lü^v 
unb  f.  cm  ig  unb  bic  fUv  2Borlc. 

jcbcr  5)3ron.  fpätml)b.  ieder  älter  ieweder. 
a^b.  iowedar  (eo-hwedar)  'icber  non  stncien' ; 
au§  rocbcr  (al)b.  wedar  'roeldjer  oon  beiben') 
unb  ie;  cntfpredienb  afäd)f.  iahwetliar,  ancjlf. 
ähwseSer;  vq{.  and)  al}b.  eogiwedar  ml)b.  iege- 
weder,  ancilf.  ceghwpeöer  engl,  either  'icber  oon 
beiben'.  —  Xanon  ift  ctnmologifd)  urfprgl.  vcv- 
fd)icbeu  nl}b.  jcbiucbcr  auy  mhb.  ietweder  ie- 
deweder  'jeber  oon  beiben'  (aug  ie  unb  ml)b. 
deweder  'irgenb  einer  üon  beiben'  f.  ent  = 
rocbcr).  —  jegticft  ml)b.  iegelich  al)b.  eo-gilih 
'jeber';  ju  abb.  gilih  'icber'  (f.  gleidV):  nl)b. 
jcber,  eigtl.  'jeber  von  beiben'  ift  in  nl)b.  3eit 
für  bai'  mlib.  iegelich  lienidicnb  geworben.  — 
icmanb  auc^  gleidibcb.  m()b.  ieman  alib.  eoman 
(eigtl.  'irgenb  ein  SDienjd)'). 

jener  '^U'on.  mbb.  jener  al)b.  jener,  "i^aiu 
ftellen  fid)  mit  anbern  3>ofalgcftaltungcn  got. 
jains,  anorb.  enn  inn,  anglf.  geön  engl,  yon 
'jener'  (roo^u  yonder).  3)afür  ivätml)b.  and) 
der  jener  'jener',  roorau^i  nbb.  bcrjenigc.  — 
jenfeit^  ml)b.  jensit  eigtl.  'auf  iener  ©citc' 
(mbb.  and)  jene  sitei. 

je^t'itbo.  (älter  iel5  micie  für  je)  au'^  glcid)= 
beb.  ml)h.  ietze  iezuo  (bafter  nbb.  ardiaiftifd) 
je^o),  rooncben  mit  neuem  ©uffir  ie^unb  mbb. 
ietzunt.  2Bie  ba^  feit  bem  älteren  5[Rbb.  bc-- 
jeugtc  5(br).  ie-zno  bic  33ebeutung  'iegt'  babeit 
fann,  ift  unflar;  ugl.  mbb.  iesä  'foglcid}'  gu  ie 
(f.  je)  unb  sa  'foglcid)'. 

3oc6  ^Jf.  mbb.  joch  abb.  joh  (hh)  9f.  ':,^sod) 
jum  fragen,  33ergiodi,  Oiodi  öanbc§';  e:itfpred)cnb 
got.  juk  dl  'vsodi  Cd)fen',  anorb.  ok.  anglf. 
geoc  encjl.  yoke,  nbl.  juk:  ein  gemcinibg.  Sjort, 
au§  ber  ibg.  SB?,  yug  'anbinben'  gebilbet;  vgl. 
ffr.  yuga  '3orf),  ©cfimun'  (ju  SBj.  yuj  'an= 
f Pannen'),  gr.  Zu-föv  ju  Zeü-fvuui.  lat.  jugum 


gu  jüngere,  lit.  jüngus.  afloo.  igo  (ailv  *j"go); 
ngl.  <^saudiert.  Ta^:^'  ft.  SBurjclocrb  igenn. 
2B3.  juk)  ift  auf  bem  ganjen  gcrm.  öebiet  be= 
reitS  au&gcftorben. 

t  ^ot^em  dJl.  '©ein'  im  9{otiüclfdicn  be» 
1.5./16.  ^iabrl)§.  allgemein  üblid);  ucreinjclt  lit= 
terarifd)  (3.  53.  gimplic  III  2992T  üx);  am  bcbr. 
jajin  '2öcin'  ujiter  iyinfcljodien. 

^Oppe  A-  mbb.  Joppe  ijope  juppei  ^j;-.  ',uidC: 
au§  bem  Sioman.  entlcbt«  roic  3  ade:  ngl.  ital. 
giuppa  giubba  '^^sarfc,  2Bam5>',  frg.  jupe  jupon 
'SBeibcrrocf'.  Cucllearab.gubba  'roeitcrSRänner^ 
rocf'.    iBgl.  ©d)aube. 

Sournal  3i.  bem  17.  ^al]\:i).  geläufig  au§ 
frj.  Journal  (im  16.  ^abrb-  üereinjelt  oov"al 
3.  58.  2)tatbcfiuÄ  1Ö6G  Sutber  \(&>):  am  norb= 
ital.  zornal. 

jubeln  otm.  ju  mbb.  jubilieren;  unfcr  ju  = 
bcln  (nadi  miat.  jubilare.  ugl.  ital.  giubilare) 
fcblt  bem  9)tbb-  'iüib.  nodi;  audi  ^i'^^d  ifl 
erft  nbb. 

Sntftert  f.  .laudiert. 

Sntftten  m^Jl.  bei  Sticler  1691  al§  ,'^oditen 
3ud)tcn  (53elcg:  9Jlarpcrgcr  1702  fiauffmann'S= 
magajin  662)  nicbcrbcutfdie  Öautform  für  ent= 
Icbntcy  ruff.  juftü  (ügl.  fad)t  alö  ItJcbcnform  3u 
fanft). 

jntöjen  f.  jaud)3en. 

jntfen  3tro-  niljb.  jucken  (jucken)  abb. 
jucchen  fd)ro.  ßtro.  =  anglf.  gyccan  engl,  itch 
'ju(fcn'  (got.  *jukjan).  Xer  2Bor1ftamm  juk 
jukk  begegnet  nodi  in  abb.  jucchido  =  anglf. 
gycöa  'ba§  ."sudcn'  (mnbb.  jöken.  nbl.  jeuken 
'jucfcn',  afäd)f.  jukkjan  jukid). 

3nbe  Tl.  mbb.  jüde  abb.  judo  mit  ber  um= 
gelauteten  Ücebenform  ysüh^  (m()b.  jüde  ai)b. 
judeo),  bic  luobl  roefentlid)  mb.  nbb.  ift.  3(bb. 
jüdeo  =  anbb.  juSeo  (unb  jüdeo)  berubeu  auf 
lat.  judaeus.  mobcr  aud)  frj.  juif  (engl,  jew 
au§  afr3.  giu). 

Sußenb  Jy.  mbb.  jugent  (d)  ai]b.  jugund  J. 
=  afäd)f.  juguS.  nbl.  jeugd,  anglf.  geogo5  fy. 
'Qugenb,  iungeodiar'  (engl,  youth'^üitgling'): 
ba§  gcmcingerm.  SIbftraftum  3U  jung  (bafür 
got.  junda  '.jugeub'  unjcrraanbt  mit  lat.  ju- 
venta);  germ.  jugunj)i-  ftel)t  für  oorgerm. 
yuwanti-. 

jung  2(bj.  mbb.  junc  (g)  abb.  afäd}f.  jung 
=  nbl.  jong,  anglf.  geong  engl,  young.  got. 
juggs  (Jungs)  'jung':  gcmcingerm.  junga-  fon= 
trabiert  au§  *juwunga-  für  oorgerm.  *yuw3n- 
kö-s  'jung',  roomit  lat.  juvencus  'Jüngling' 
unb  ffr.  yuvacäs  'jung'  ibentifdi.  Gin  ur= 
fprünglidicre§  ibg.  yuwen  tjewen?)  crfdieint  in 
lat.    juvenis    'jung,    3ü"öli"9'    """^    juven-ta 


3üngling 


—   188 


facfen 


'^ugcnb'  (=  got.  junda  J-.),  joroic  in  ffr.  yü- 
van  'jung,  Jüngling'  fyö§ä  5-  'Jungfrau') 
unb  ofloü.  junü.  lit.  jäunas  'jung' :  fic  bcrul)cn 
fäiiulid)  auf  einer  tög.  ©3.  yfl  'jung  fein'  (üg(. 
ffr.  ^-ävistha  'öcr  iüngftc'i.  6ine  gcrm.  "Hb- 
Icitung  ^u  jung  ift  Jüngling;  ugl.  al)"!).  junga- 
ling  in()b.  jungelinc.  nbl.  jongeling,  angif. 
geongling  engl,  (oeraltet)  youngling,  anorb.  yng- 
lingr  (bafür  got.   juggalaups)   'Jüngling'. 

Sünflcr  SR.  eigtl.  fubftantiöiettcr  Äompora= 
tio  3u  jung;  ugl.  nilib.  jünger  al)b.  jungiro 
%^NÜnger,  Sdiüler,  Cehrling';  aiahrfdicinlid)  ftammt 
bac-  ©ort  lali"  Wegetn'at5  ,ui  .\>crr  al)b.  herro 
eigtl.  'Der  ältere')  nuv  beut  altgcrm.  !iiel)n§n)efcn 
(pgl.  anglf.  gyngra  "^öeauiter' ). 

^unflfcr  A.  nil)b.  juncvrouwe  '©belfrnulein, 
Jungfrau'  (fo  crfd)cint  für  unbetontem  ;nofliti= 
fdicv  ^rau  fdion  uihD.  vcd.  J'nju  nl)b.  Runter 


ilt.  (eigtl.  '3ol)n  üon  .s>er3ögen  ober  ©rafen') 
aue  mhb.  junc-herre  'junger  i^err,  ©bclfnabe' ; 
cntfiu'edicnb  nbl.  jonker  jonkiieer.  luorauS  engl, 
jounker  entlehnt  ift. 

jütlflft  5(bü.  nil)b.  ze  jungest;  ugl.  bcr 
iüngfte  lag  für  'Der  leljte  lag'. 

SuttJCl  9t.  'itoftbarfcit,  ©belftein'  feit  bcm 
^Beginn  bei-  16.  oal)rl)ö.  entleljnt  au§  afrj.  juel 
joel  (=  frj.  joyau);  ba§  w  be§  nl)b.  S5orte§ 
entftannnt  bem  Jlanbrifdien  ober  ^Jorbfvanjöf. 
(5ngl.  jewel  berul)t  aud)  auf  bem  frj.  Sßort,  ba^ 
feincrfeit'ii  auf  lat.  jocus  mit  Suffiy  ellus  bcrul)t. 
53gl.  Aörfter  in  C^röbev«  8f.  32,  67. 

5uj;  an.  '3d)cr3'  im  18.  ,uil)rl).  für  5RittcI= 
unb  9torbbcutfd)lanb,  fpej.  aud)  für  bie  ©tu« 
bentcnfuradic  (Äinbcrling  1795)  bejeugt:  it)ol)l 
au§  lat.  jocus,  iuorau§  aud)  engl,  joke, 
nbl.  jok. 


K 


"•■  SXahadc  a.  'baufällige^  .C">au^>'  ein  prcuf;. 
2Bort(v  '-J3.  3eumc  ISO.")  mein  Sommer  3.  101); 
fdion  im  17.  ^'sahrli.  bezeugt.  2;afür  jdilef.  unb 
meftlidi  nbb.  itabad)c.    3.  ftabüfe. 

.Slabnlc  a.  juerft  bei  3iHinutiuc^  1720  unb 


Socranber  1' 


,beimlid)e  ')\ottirung  öexid)ie= 


bener  "i^erfonen")  gebudit  unb  bem  is.  19.  ^uibrb. 
geläufig  nadi  gleidibeb.  fr.v  cahale.  Xa^  3U 
ÖruuDc  licgenbe  rabbin.  kabbala  'Webeimlebre' 
begegnet  feit  bem  16.  »^abrl).  im  Xeutfd)en. 

fittbcl  9^.  mbb.  kabel  59?.  '^(nfertau, 
itabel';  bie^  bnrdi  i^crmittlung  be&  9tbb.  9ibl. 
Quc^  bem  fr.v  cäble  3[l^  'lau,  'iJlnfertau'  (fpätlat. 
rapuluin  'ivangfciri;  engl,  cable.  norb.  kal)ill 
ebcnöahcr. 

■Slabinct  9i.  'fleincv  -»immer'  Öebnmort  be« 
17.  ^Nnlnliv.  nuv«  fr.v  cabinot;  biefe'o  ani  ital. 
cal)inetto  gabinetto  (fd)on  im  3prad)=  ufu). 
23crbcrbcv  1644  gebud)t ;  bei  2)uej  16r)2 
Noiiiencl.   79  Gabinetdien). 

.Qabliait,  .ftabcljau  9.1J.  'frifd)er  3d)ellfifd), 
gadns  iiKiriliua'  erft  früh  nhb.,  feit  bem 
14.  ,uihrh.  auf  nbb.nbl.  (Mebiet  bezeugt  unb 
uon  M  in  bie  3d)riftfinad)c  gcbrungen  (bei 
6onr.  Weimer  (Sa  bie  au  ISapelliau):  au^  nbl. 
kabcljaainv;  fd)iueb.  kabeljo,  bän.  kabeljau. 
engl,  cabilliau  cabeliau.  frj.  cabillaud;  mlat. 
fai)oliau\vus  begegnet  im  12.  ,^sal)rh.  Xci^n  mit 
auffülliger  .Sionfonantcnumftellnng  (f.  Gffig, 
titeln,  .Hilje)  nbl.  Itakfljaiuv  -=  fuan.  bara- 
lao,  bajt.  bacailaba.  „Xic  .vverfuntt  bee  .\>anbel'5: 
iDortc-?  ift  ungciuin;  ba§  Sßoii  im  53aff.,  bem 


man  ec^  jugetcilt  hat,  cbcnfo  unflar  aU  anber= 
märt'^.  (Surop.  .söauptfangort  heute  9ioriücgen, 
früher  üielleid)t  anber?Mt)o.  Ginftiueilcn  ift  ba§ 
ältcfte  i^orfommen  für  ^lanbevn  gefidiert."  @. 
«aift. 

t  fittbüfc  (V.  '.s>üttd)en,  33eiid)lag'  erft  nhb., 
au-?  mnbb.  kabüso;  vgl.  engl,  caboose  '3diiff§= 
füd)c',  iion  mo  an->  mohl  ak-  3d)ifferauS'brucf  in§ 
9ibl.  (kabuys.  barau'j  ivy  cambusoi  gcbrungen. 
Ter  3tamm  bec^  ejigl.  ÜÜortco  ift  n)ahrfd)einlic^ 
ber  uon  engl,  cabin  ','öütte,  Äajütc'  =  frj. 
cabane  cabinct  (Cluellc  lat.  cabanna  *.C">üttc', 
ngl.  Ihurncnfen  itcltoroman.  3. 53).  dJlaw  mirb 
burd)  bie  Wnuuic  aud)  an  itäfter  unb  .Hajütc 
fomie  an  mcftfäl.  kabaclie  kalicke  '.S>ütte'  er^ 
ijuiert,  bereu  Urfin-ung  bunfel  ift. 

.Stnc^cl  A-  mhb.  kadiol  kachele  al)b.  kachala 
A.  'irbeney  (^cfäf;,  @efd)irr,  Cfcnfad)el,  .'öafen= 
berfel'.  M^  9ibl.  gilt  je^t  ein  bem  ."pb.  ent- 
lehntet kacbel  (bafür  mnbl.  kakele).  SBahr^ 
fd)einlid)  liegt  ber  ©iwe  lat.  cacabus  '(Siefäft, 
loin'  ju  Wrunbe,  luobei  bie  (Sntlehuung  ,ut  Suffiy= 
i)ertanfd)ung  geführt  h'ittc  (bod)  aud)  roman. 
3in-ad)en  feljen  nad)  iHv  9JJei)er:!i!üble  ein  uul= 
gärlat.  *caccalus  oorauS,  fo  portug.  caco,  tarcnt. 
cacralo). 

tnrfcit  3tm.  erft  früh  nhb.  (S§  entftannnt 
lüohl  ber  Sd)üler=  unb  3tnbentenfprad)e,  bie  t>a<a 
lat.=gr.  caccare  (KOKKäv)  mit  beutfd)cr  (Snbung 
uerfah  (kukküv  ju  kuköi;?  ugl.  mhb.  quät 
'böfe,  fd)limm,  Mot*);  bie  altgerm.  SBortc  finb 
fd)eincn   unb   bial.   brinen.    5lud)  im  Slau. 


Ääfer 


—   189   — 


Äatfer 


geigen  l'id)  lautucviuanbtc  2Bovtc,  6ö()in.  kakati, 
poln.  kakac;  Uvucnunnötfcfiaft  bc§  nl)b.  2Bortc§ 
mit  bcn  av.  lat.  flau,  ift  aber  unmöglid). 

Söfcr  9DL  ml)b.  kever  ai)b.  kevar  chevaro 
Tl.  =  <xna,\i  ceafor  cniil.  chafer.  nbl.  kever  ^. 
SDie  got.  S?onfonu  luiive  *kifra  ober  beiii  artglf. 
ceafor  Slifoltic  mtd)  '''kafrus  (Util.  nbb.  kavel); 
eine  Dtcbcnfovm  mit  b  ,^ciiit  )d)iiici,v  X^br.  Q6c-- 
roöbnlidi  iinrb  bcr  in  allen  2^ialct'tcn  nnb 
©;'radipcviobcn  cilcidibcb..  9?ame  a(§  'llcancticr' 
aufflefant  (ogl.  mbb.  kifen  kiffen  'nagen,  fanen', 
m()b.  kiffel  unter  iRiefer)  ober  al§  '©diotentier' 
ju  al)'i).  cheva  'Sdiote',  engl.  chafT  (angif.  ceaf) 
'©preu'  =  ftaff. 

Slaffcc  ^Jl.  im  17.  3nfH'().  mit  U'h  cafe  au§ 
engt,  coffee  =  nM.  koflij. 

Äaffcr  93^  'ungcbilbctcr  Wcnfdi'  feit  1750  al§ 
©anncrmort  für  '53ancr,  93]ann'  bc.^cugt,  im 
19.  ^sal)rli.  bann  and)  für  fübrocftlid)c  SOIa.  alö 
(Sdiimpfmort  gcbud)t,  crft  ncucrbingö  bekannter 
geraorben  nnb  uon  ben  2Bbb.  uer3eid)net:  auö 
bem  feit  bem  15. 16.  ^a^H'b-  bcjengten  rot:u. 
jüb.  kefär  'S^orf.  9(bcr  arab.  kafir  (frj.  cafre 
auö  fpan.  portug.  cafre  °'-8arbar')  'Ungläubiger' 
ift  bie  Cuelle  für  ilaffcr  aKJ  iHtlteftamm. 

t  Soff  9i.  '(Vrud)tl)ülfe  Des>  au§gcbrofd)encn 
@etreibe§'  ein  nbb.  SBort  mnbl.  mnbb.  kaf  = 
anglf.  ceaf  engl,  chaff,  ogl.  nod)  al)b.  keva 
unter  Ääfer. 

Säftö  lO^Ji.  mbb.  kevje  DJ^T-^i.  '3}ogell)au§, 
Ääfig  (and)  @cfängniöi';  ba§  j  be§  ml)b.  S^ortcy 
rouröe  ju  g  (ügl.  A^erge,  3d)crgc).  ^Hib. 
chevia  Jy.  flammt  au§  üulgärlat.  cävia,  tat. 
cävea  'SBogelbaucr'  (megen  l)b.  f  für  tat.  v 
ogl.  -ßferb,  33erÄ,  2>erbift),  rool)er  aud) 
n()b.  Äauc.  Ism  JKoman.  finb  ital.  gabbia 
gaggia.  fr^.  cage  'Ääfig'  (baber  engl,  cage)  unb 
ital.  gabl)iuolo.  fr3.  geöle  (engl,  jail  gaol) 
'Werfer'  uermanbt.  Übrigens  bcfommt  53  au  er 
feine  ißebeutung  al§  "iVäfig'  erft  im  9)H)b. 

t  ftäftcr  Tl.  imb.,  aud)  meftfäl.)  tjgl.  Äa  = 
bufc;  bie  '-öcbeutung  'ilämmcrd)en'  ift  erft 
nbb. ;  bafür  abb.  chafteri  '^Bicncntorb',  fdiroäb. 
käft  '3tubenten3immer'  ?  '^a^u  anglf.  ceafortün 
'i>alle'  1 

Uhl  ^löi.  mbb.  kal  abb.  kalo  (fleft.  mbb. 
kalwer  abb.  kahver  kalawer)  =  nbl.  kaal, 
anglf.  calu  engl,  callow  'ungefiebert,  fahl':  Gnt= 
lel)nung  axi^  glcid)beb.  lat.  calvus  (uroerruaubt 
mit  ffr.  kulva  in  atikulva  'fabl',  aueft.  kaourva 
'fabl' )  =  frj.  chauve,  roie  benn  aud)  lat.  crispus 
in§  @erm.  entlebnt  ift;  ugl.  anglf.  cyrsp  engl, 
crisp,  mnbl.  kersp.  abb.  mbb.  krisp  'frauö'  (be= 
ad)te  nod)  got.  kapillön  °öie  s^aaxx  fd)eren'  au§ 
lat.  capillus).  3Babrfd)einlid)  fiel  ben  9{ömem  bie 


germ.  Ä>aartrac^t  (f.  blonb)  unb  ben  ©ermanen 
bie  röni.  gleidmiänig  auf,  unb  mir  miffen  auv 
Oöib  Amores  1  14,  45,  ban  germ.  .\Saar  in 
9iom  oerfauft  mürbe.  UrDernjanbtfd)aft  oon 
germ.  kalwa-  mit  afloo.  golü  'blon,  nacft'  ift 
ebenfomcnig  mal)xid)cinlid)  roie  UrDcrmanbtfd)aft 
mit  lat.  calvus  ober  mit  ffr.  klialati  khalväta 
'fabl'. 

Änljm,  Habn  9)1.  'Sdiimmcl  auf  gegoljrener 
Jiüffigfcit'  aii'S'  glcidibcb.  mbb.  kam  (käni;  ügl. 
iöl.  kcäm  9i.  'bünncr  Überjug  oon  Staub, 
Sd)mut3',  engl,  coom  'jRufj,  Äoblenftaub'  (mit 
i-Umlaut  engl.keam  keans):  got.*kema-  *kemi-. 
®af5  ka-  bie  SBursclfilbe  ift,  lebrt  mbb.  ka-del 
Tl.  'jRim,  Sd)mut5'.  2:a,5u  fabmig  'iJlbi.  (oom 
SBein). 

Slaftn  Tl.  (fd)lcf.  ÜJcutr.)  feit  Sdiottel  1663 
gebud)t,  feit  unb  burdi  :Öutbcr  in  bie  C5d)iift= 
fprad)e  gebrungcn.  jyür  £utbcr§  Äal)n  gibt 
2(bam  -^ttxU  33afler  Jöibelgloffar  1522  '2Beib= 
ling,  9tad)cn,  flein  Sd)iff'  unb  ocrmenbet  Gcf§ 
Sibel  15.S6  92ad)en,  ha?-'  nod)  im  Cberb.  (mit 
Sd)ifflc)  iiorbcn'fd)t;  Snnoniima  finb  3ld)en 
am  5Dlittclrbcin,  .sMinuicl  in  A>cffcn,  3d)ellid) 
in  SBürjburg,  3ülle  an  bcr  3^onau  unb  ba§ 
Cel)mt)ort  58oot.  ^abn  ift  eigtl.  nbb.  (feit  bem 
14.  xjabrb-  bejeugt)  kane  =  nbl.  kaan;  ogl. 
anorb.  ksena  ^•.  'eine  2{rt  58oot'.  9corb.  kane 
bebeutet  'böljenicö  (Sefäf;',  morauS  ftd)  bie  Se= 
beutung  '33oot'  nad)  ben  unter  (5d)iff  beige= 
braditcn  5lnalogicn  mobl  enttyicfcln  fonntc;  ügl. 
Dan.  kane  mit  ctroaä  üeränbcrtem  Sinn  'Sd)lit= 
tcn'  unb  ftabn  für  'IxocC  in  bcr  Spradie  bcr 
i^allorcn.  9cbb.  kane  ftel)t  auö  mic  Umftellung 
auö  anglf.  naca  (ügl.  fi^eln,  Sic^c)-  2lu§ 
bem  nbl.  2Bort  flammt  frj.  canard  '@nte'. 

T  Satb  m.  f.  Äeib. 

Satfcr  Tl.  mbb.  keiser  ai)b.  keisur  =  afäd)f. 
kesur,  anglf.  cäsere,  got.  kaisar.  2)a§  ai  ber 
nl)b.  Crtbograpbic  flammt  au§  bcr  baier.-öftr. 
^anglci  OJIarimilianS  I..  in  ber  mbb.  ei  gu  ai 
mcrben  mufjtc  (nad)  .'öelüig§  Orig.  Diction.  Ger- 
man.  1611  mar  Äeifer  meißn.=fäd)f.,  Käufer 
böl)m.=baier.);  ba^  ae  be§  gu  ©runbe  liegenben 
lat.  Caesar  fann  für  ba§  nl)b.  ai  nid)t  üerant= 
roortlid)  genmd)t  merben.  Übr-igens  ift  lat.  ae 
(Caesar)  im  ikrbältniy  ju  got.=germ.  ai  (genn. 
kaisor)  uncrflärt.  2;ie  iRömer  jmar  fprad^en 
für  ai  in  germ.  ®ox1en  ae;  ogl.  lat.  gaesum 
unter  ©er.  3!od)  ift  bie  Sel)anblung  bc§  ae 
in  tat.  Graecus  al§  genn.  e  (got.  Kreks.  abb. 
Kriach  Chriah  '@iHed)e')  n)ibeiiürcd)enb ;  mal)r= 
fd)einlid)  rourbe  lat.  Caesar  nod)  mit  bipbtbon= 
gifd)er  2luefprad)e  be§  ae  übernommen.  @leid)-- 
äcitig  mit  bem  9iamen  ber  @  r  i  e  d)  e  n  uttb  JR  ö  m  e  r 


ÄQJüte 


190 


Äalm 


(flot.  Rumoneis)  —  alfo  um  ben  93egtnn  unferer 
Settrcdmunii  —  muffen  bic  ©ermnncn  ben  lat. 
9iamcn  aufgenommen  liaben,  3iniäd)ft  an  C^aju^ 
3uliu6  (Siifar  anfniuifenb  (ähnlid)  haben  bic 
Slaccn  ben  'Jiamcn  itavle  bcz-  &\-ow\  in  bcr 
53cbeulunii  'Ätöniii' :  aflou.  kralji,  ruff.  koroli, 
rooraus  lit.  karälius  'Höniii'l;  bodi  fonntc  erft, 
als  bic  römifd)cn  itaifcr  ben  ^öcinamen  Caesar 
fülirtcn,  baÄ  modl  fdion  frübcr  ben  ©ermanen 
befanntc  SBort  bic  '-öebeutuiiii  'Maifev'  annelimcn 
(aud)  fdion  im  c[ncd).  iltcuen  leftament  bciieanet 
Kaiaap  alc-  üUaemeincr  liteli,  luäbveub  bie  3io= 
mancn  an  bem  lat.  litel  Imperator  fcftl)icltcn ; 
üfll.  frj.  empereur  (brct.  amherawdr  ift  and) 
bas  lat.  Imperator).  5(floo.  c^sart  (oerfürgt  ruff. 
Czar)  ftammt  bnvdi  beutfd)c  2.sermittluna  (ii)o= 
burd)  fid)  aud)  mittclcnal.  anovb.  keiser  cvfläil) 
QUO  Caesar.  3o  iftMaifer  baö  ältefte  lat.  :^clin= 
roort  im  Öcrm.  (f.  .s>anf).  Gin  ältevcio  feit, 
fiebntuort  für  '.Höni^'  f.  unter  'Meid). 

Slaiütc  (V.  feit  bem  ^Infatii]  bctö  15.  3aOvl)§. 
alsi  nbb.  auttvctenb  unb  al'5  l)b.  (58clcg:  i'^ulfiuS 
1648  3d)iffan  24,  4G  (iajut),  feit  Sticlerö 
^citunfläluft  109")  (mit  bcr  :öcbcutunc^  \-]immer 
bc§  Sdiifff^faintön^'')  iiebud)t:  auy  nbb.  kajiitc 
(fd)on  bei  (£bi)tväui:-'  Siai\  :U  unb  in  .s>eluiiv:> 
Orig.  Diction.  Cenn.  IGll),  nbl.  kajiiit  (frg. 
cajute).  Ter  Urfpruni^  bcr  örutipc  ift  buntcl, 
oicUeid)t  ,^u  Mojc":' 

^afabu  9JJ.  'bcfonbcve  2trt  -Papagei'  im 
18.  '^aljxi).  auü  nbl.  kakketoe  =  malai). 
kakatua    (luober    aud)    engl,    cockatoo). 

t  Äalnubcr  Tl.  'iiornmunn'  au§  glcid)bcb. 
nbb.  uM.  kaiander  (ogl.  fr^.  calandre). 

Stalb  l'c.  ml)b.  kalp  (b)  al)b.  kalb  chalp 
(^lur.  kelbir  thalbir)  ^Ji.  =  anglf.  cealf  engl. 
calf.  nbl.  kalf,  anorb.  kalfr  9Ji.;  t)ai>  (SJot.  l)at 
nur  ein  ,y.  kalbö  (a()b.  kalba  ml)b.  kalbe  nl)b. 
t  Äalbc  A.  'it)ciblid)e§  Aalb,  ba^i  über  ein 
^aijx  alt  ift  unb  nod)  nid)t  getalbt  bat'  aud) 
Äalbin;  baut  öftreid).  j  ilalbitjc.  Wü  an= 
bcrer  ^ilblant'jftufe  ift  al)b.  kilburra  ml)b.  kilbcre 
Jy.  'OTuticrlamm'  anglf.  cilforlomb  "!)JJutter= 
lamm'  nnb  nbö.  bial.  Hilber  (fd)iuci3.)  'junger 
SBibbcr*,  baicr.  kilben  'meibl.  Sd)af',  tirol. 
öftr.  I)eff.  kilber  'ajiuttcrlamm'  (engl.  bial.  cliil- 
ver),  tDcld)c  lcl)ren,  bat";  bev  SBortftamm  urfprgl. 
eine  allgemeinere  '-Sebeutung  batte.  5tnf!crbalb 
be»  Öerm.  liegen  2ßoile  uor  mit  Wrbf.  golbli 
gi-lbh  g.)lbh-,  "öav  ^'sunge  uon  liercn'  bc^eid) 
nenb.  23gl.  ffr.  gärbha  '!8rut  ber  i^ögel',  and) 
'Ainb,  SpröfUing*;  in  ber  5^ebeutung  'OTuttcr- 
fd)ofe'  erinnert  ba»  ibg.  IJBort  an  gr.  beXqpO; 
'©cbännuttcr'  unb  hav  baoon  abgeleitete  dbeX- 
(pöc,  'iörubcr'  (f.  OJeliditen;  ugl.  aud)  bArpuE 


'Sdirocin,  ^^crfcl'.    2^cm  a  bcy  germ.  2Boi1e§ 
cntfprid)t  o  in  gr.  boXcpöc  ^  ^^Tpa. 

ftoIbc^mUd)  f.  SRibbcv. 

T  Sialbnnucn  Is-.  '^.Mur.  'Gingeiüeibc'  mbb. 
mnbb.  (ucreinjclt  im  14.,15.  ..^sabrb-  bezeugt)  kal- 
dune:  ein  mb.  nbb.  SBort,  ba»  in  bev  nbb.  2aut= 
form  kaliin  (aud)  klönen)  in§  Sd)mcb.  unb 
3)än.  brang  (bafür  oberb.  Kutte  Im  unb  in» 
mobernc  Slao.  (cjed).  kakloim  'Gingeiueibe', 
troat.  kaldimi  'Öungc').  ;-)U  ©runbc  liegt  mlat. 
caklüna  =;  afvj.  chaudun  cauldun  (fübmeftfrj. 
bial.  chaudin),  roobev  aud)  engl,  chawdron 
'Äalbaunen'  (15./16.  !;^sabrb.  chaudoun  chaud- 
win)  ftammt.  5hif  ein  inilgärlat.  *caldumen 
raeifcn  nad)2B.  9)Jei)er=Öübfe  bie  glcid)bcb.  norb= 
ital.  caldfime,  ficil.  quadumi,  fatal,  escaldums, 
ncugr.  YapGoüiui  'Äalbinicfröfc'  unb  alban. 
^ardump  'gefüllte  Tärmc'.  \iat.  ^caldfimen 
bebeutete  alc->  '.Jlbleitung  oou  lat.  calidus(caldus) 
rDol)l  'MS>  nod)  bampfenbc  Gingciueibe  frifd) 
gefd)lad)teter  Jiere'  (ober  eber  al»  bcince  ®erid)t). 

Slaknber  Tl.  im  15.  2sahxi).  (mit  ber  ^JJeben= 
form  kalendeniere)  auffommenb  unb  fd)on  im 
IG.  M^}^'^)-  'mic  2llmanad)i  alö  ^ud)titcl  all= 
gemein  üblid):  au^?  lat.  calendarium,  aber  mit 
bcr  Betonung  uon  calendae. 

■ftolcftöc  A-.  burd)  bai  17.  ;)abd).  al»  6a  = 
leffc  bezeugt,  um  1720  aud)  alS  6aled)c  unb 
ßalctfd):  aus  frj.  caleche,  ital.  calesse  (au§ 
böbnt.  colesa  ober  poln.  kolaska). 

fnlfatcni  otiv.  'ein  Sd)iff  auöbcffcrn'  (feit 
Si'cranbcr  1727  gcbud)t)  au-ö  nbl.  kalefateren; 
bicy  auv-  frj.  calfater:  ein  Seemort  bcy  mittel- 
Itinb.  91Jecrcy  non  umftrittcnev  .\^erfunft.  Duelle 
arab.  kalafa,  mgr.  KaXacpuTr|<;  '£d)iff5iarbeitcr* 
(fd)on  bei  .'öcrafliuci);  ugl.  iffi.  Sd)ul3c  Äubnö  ^f. 
HH,  2:J(i. 

ftalf  dJl.  mbb.  kalc  kalkes  al)b.  kalk  kalch 
chalch  Tl.  2)ie  nbb.  Ilicbcuform  .ftald)  (mie 
fie  im  Cberb.  unb  Wb.  gilti  bcrubt  auf  abb. 
chalh  für  clialali  (lihi.  Xa^n  anbh.  calc.  anglf. 
cealc ;  aber  engl,  chalk  bat  bie  ^cbcutung  'Äreibc' 
angenommen,  rcic  mbb.  kalc  aufjer  'Äalf  aud) 
'Iünd)c'  bebeutet.  ®ic  (S)ruppc  entflammt  bem 
lat.  'Jlff.  calcem  (9Jom.  cal.x)  unb  luurbe  in  febr 
früber  ijcit  cntlebnt,  nüc  'i>a<-'  aui5laiitcnbe  k  refp. 
c  bcs  bb.  unb  engl.  SBortcö  jeigt;  beim  etmaS 
fpätcre  ficbniüortc  mic  Ätreuj  (auc^  crucemj 
babcn  z  für  lat.  c;  c  bleibt  alä  k  in  alten  Öcbn= 
mortcn  mic  Äaifcr,  got.  lukarn  au^  lat.  lu- 
cerna,  .Heller  au§  cellarium.  —  ^^iamen  unb 
Sad)e  crbielt  ba§  @erm.  ctroa  glcidjgcitig  mit 
^Flauer,  ;licgel  von  ben  ;'stalifern. 

t  5lalm  TU.  'ili>inbftille'  an-i  nbb.  kalm, 
engl,  calm  'Stille,   Sßinbftiüe'    ^   frg.   calme. 


Äa(mäii)er 


191 


Äammer 


t  Slaliuttufcr  ^JJ.  \iclcl)rtcr  Stubenf)ocfcr' 
in  bcv  Sprache  öc^'  IG.  17.  »"snlivl)"?.,  ci^tl.  luolil 
ftubcntiid)C'5  il^ort  Ti'u"  ''-l^fnttücr'.  '9tod)  uiolfad) 
in  bctt  93In.  Icbcnbia.  Hviin-unij  bunfcl ;  üicdeidit 
au§  lat.  calamus  'Jcöcr'? 

tali  3(bi.  ml)b.  a()b.  kalt  =  anglf.  ceald 
cäld  citiil.  cold,  anovb.  kaldr,  i^ot.  kalds  'fa(t': 
alte  ''^iavtisiinalbilbinui,  entnn-cd)enb  bev  lat.  auf 
-tus,  ffr.  ta-s  (iiot.  d  au^  ibcj.  t)  rote  in  alt, 
laut,  tobt,  traut,  jart  :c.  2n§  aSurjclfilbc 
ergibt  ftd)  kal  in  fül)l;  oiil.  mit  fdjiuädicrcr 
SIblaut-Jftufc  anorb.  kulde  'Mite'.  3'»  2(norb. 
unb  'iJtniilf.  ift  bas.  ft.  ot"^-  beraal)rt,  ju  bcni 
nlib.  falt  =  anorb.  kaldr  '^artisip  ift:  norb. 
kala  'frieren',  anglf.  calan  'frieren';  ba3U  fdjwcij. 
xale  'erfaltcn  unb  baburd)  gerinnen'.  ^ead}te 
ncuengl.  ciiill  'Malte'  aibi  gleidjbeb.  anglf.  cyle 
(au§  cell  kali).  2)ie  2Bur3el  ift  ibentifd}  mit  ber 
Don  lat.  gelu  'Jroft'  —  geläre  'gefrieren'  — 
gelidus  'falt';  baju  lit.  gelumä  'ftrenge  ilälte' 
mit  gelti  'fted)en'?  Aalt  eigtl.  'gefroren'. 

fittmaf(öe  f.  unter  ®amafd)c. 

Somcc  A.  (bei  @oetl]e  aud)  Tlait.)  'öemmc 
mit  erbabcnem  53ilb'  im  LS.  3abrl).  entlehnt  auö 
gleidibcb.  ital.  cameo;  bal)er  bei  Öeffing  V  398, 
399  nod)  Sing.  (£ameo  (aber  5^lur.  cameen) 
unb  im  ^subenbeutfd)  bc§  18.  ^af)rb§.  kmeo 
''21mulet'.  Sd;on  im  16.  ^ttbrl^.  i-  33.  bei 
$aracelfu&  @amel)o  unb  im  13.  :3ö^)ri).  ml)b. 
kamehiu,  beffeu  umftrittener  Urfprung  bei 
3)icö  I  unter  cammeo  oerljanbelt  roirb,  frj. 
cama'ieu. 

Slamcl  9t.  mtib.  kamAl  in  S)littetbcutfd}(anb 
(fo  aud)  bei  SutberM. am eel);  ältere  oberb.  Jorm 
im  16.  :3flbr().Äämelt()ier  ml)b.  kemeltier,  aud) 
einfnd)  kemel.  roeld)e  Sautforut  in  ben  Ärcusgügen 
uadi  @.  53aift  au^  bem  glcid)beb.  arab.  gemel 
ftamnn.  2)ic  nl)b.  Sautform  ift  ita^^  tat.  camelus 
(fr3.  chameau.  ital.  camello).  Übingenä  beftebt 
ju  San  9iofforc  bei  'l>ifa  feit  ber  ocit  ber  itreu5= 
jügc  ein  Äamclgeftüt,  oon  meldicm  bi'ä  in  unfere 
3cit  binein  bie  ©rcmplare  flammen,  bie  al§ 
©eben§iüürbigfeiten  in  (Suropa  bevumgefübrt 
raerben.  ^"^n  gemeingerm.  3cit  gab  ey  auffälliger 
SJeife  ein  eigenem  ©ort  für  Hantel,  bae  an 
gr.  dXeqpavT-  anflingt:  got.  ulbandus.  anglf. 
olfend.  abD.  olbenta  mbb.  olbent;  baju  aflon. 
velTbadu  'Mamel'. 

^antcrab  93i.  am  frj.  camarade  (ital.  came- 
rata  '©cfeüfdiaft',  eigtl.  'Stubengenoffenfcbaft', 
bann  aud)  '@enoffe'),n)ober  aud)  engl,  comrade. 
S;ie  Gntlebnung  be§  bei  .'oenifd)  1616  nod)  nid)t 
t)er3eid)netcn,  aber  in  @rimmefebaufcn§  Simplic. 
1662  häufigen  .Hamcrab  gcfd)ab  im  SOjäbr. 
Ärieg   (^elcg:    ^-m-ttenbad)   1638  Arch.  Univ. 


Dedic).  2)a§  Slltgenn.  hatte  eine  ;^-iUle  uon 
5?e3cid)nungen  für  unfcr  nbb.  tamer ab;  ogl. 
(Gefeite,  Öefinbe,  abb.  gidofto  '©cnoffc': 
lauter  bem  gcnn.  3Recfenlebcn  entftammenbe  33il= 
bungen,  bie  teilraeife  int  9}Ihb.  oerloren  gegangen 
finb,  um  bem  frembeuÄumpan  unb  Ä  am  er  ab 
^ta^  3u  mad)en. 

Samittc  Jv.  mbb-  kamille  5;  au§  mlat.  ca- 
momilla  (gr.  x«MaiuriXov):  ber  9Zame  fanb  burd) 
bie  uon  Ör-ied)enlanb  ausigehcnbe  mittclalterlid)c 
ailcbi3in  5Berbreitung  (ogl.  2{r3t,  ^ücbfe, 
^l^f(aftcr). 

fAainin  93t.  'J-cuerftätte'  mbb.  kamfn  W.; 
Sutber  fdirieb  tamin,  aber  gicidiscttig  galt  in 
Cbcrbeutfd)lanbalcm.ilemiunb  baier.  Äemid), 
fdiiuäb.  .Hemmet.  51üc  entflammen  bem  lat. 
cammuni  (refp.  ital.  Camino)  Xfcn';  ba§  Cberb. 
bat  am  längflcn  eine  üolfÄtümlid)e  Jvorm  beroabrt, 
rcährenö  baä  93Jb.  9ibb.  früb  bie  lat.  Jonn 
reftituiert  haben  (äbnlid)  roie  bei  Äaftanie). 

Slamifol  9t.  '2Bam§',  blof;  nbb.,  nad)  frs. 
camisole  'Untcrjacfe'  (bieji  au§  ital.  camigiola 
3U  mlat.  camisia  ','öemb',  f.  .Söemb). 

fiainm  Tl.  mbb.  kam  (mm'i  kamp  (b)  9Ji.; 
ec-  bebeutet  'Äamm'  im  roeiteften  Sinne;  abb. 
kamb  champ  dJt.  =  anglf.  comb  engl,  comb 
'Äamm'  (aud)  anglf.  hunigcomb,  engl,  honey- 
comb  'iöonigraabc'?),  got.  *kambs.  2;ie  58e= 
3eid)nung  ift  3meifello§  altgerm. :  unfere  33orfabren 
legten  oielen  2Bei*t  auf  ^^Jflege  be§  .sMupthaareS. 
Tie  ^cbeutung  öe-o  SBorte»  ift  eigtl.  'ge3ahnte§ 
SBerfjeug';  bcnn  in  ben  ibg.  Spradien  haftet 
bie  ^ebeutung  '3ahn'  an  ben  nerroaubten  SBorten. 
21bb.  kamb  bcrubt  auf  oorgenn.  gombho-;  ogl. 
gr.  TÖ,uqpo(;  '53acf3abn'  —  yaucpriXai  Taiucpai 
'5linnbacfcn,  Sd)naber;  altinb.  jambha  '%an%- 
3ahn' (^L  '©ebif^')  —  jambhya  'Sd)ncibc3abn', 
afloo.  zabü  'oabn'.  @r.  "föucpoc;  ''l^florf,  {)ö[-- 
3erner  9tagcr  beutet  auf  eine  roeitere  (Sntn)idf= 
lung  ber  Sebeutung.  —  fämmcit  ot^.  ift  3)e= 
nominatio:  mbb.  kemben  a[)i>.  kemben  chempen 
=  onglf.  cemban.  Übrigen»  gilt  oberb.  fträb  = 
len,  roic  Sträbl  im  Oberb.  ber  'Äamm  gum 
dämmen'  ift. 

Sammer  A-  nihb.  kamer  kamere  J.  mit 
allgemeiner  33cbeutung  'Sd)lafgemad),  Sd)a^= 
fammer,  i^orratc-'fammer,  Äaffe,  fürftlid)e  2Bob- 
nung,  (Serid)t6ftube'  u.  f.  ro.;  ohb.  kamara  %. 
'@cmad),  'l^^alaft'.  6ngl.  Chamber  aus  fr3.  cham- 
bre;  aber  ba§  \)\>.  SBort  berubt  auf  gemctn= 
roman.  (fpan.  poit.)  camara  '3i"^mcr'  (ital. 
Camera),  bie§  auf  gr.  Koudpa  '9iaum  mit  ge= 
raölbter  Secfei:  ein  mittelalterlid)e&  Äulturroort, 
bae  fid)  burd)  bie  roman.  unb  germ.  SÖelt  Der= 
breitete;  ogl.  nod)  altir.   camra.  flao.  komora 


Ä'ammerfn^cf)en 


192 


^Qiiincfien 


2Iuf  bic  in()b.  iBebcutungen  rocijen  bic  3lblettunc^cn 
unb  Äompofitioncn  .^ammcrcv,  Äämmcvci, 
Äammcr[)cvr. 

^ammcrfättc^cn  IV.  jcit  bcm  17.  oal)vI). 
(j.  53.  ilninmcrfcl^iacn  (ftuil.  itomöb.  UTA 
4a)inbcr  l)ciittaen '.öcbcutuiui  üblid).  Gioitl.  roolil 
jrocibcutig,  infofern  nbl.  (bei  itilian)  kamerkatte 
für  'meretrix,  femme  entretenue'  gebraud)t 
rourbc;  vc\[.  Sdniabcl  1748  bic  ^innlänbcrin 
©alomc  S.  21  »4  „'Jlnbcn  bcfanntc  bcv  (iiraf,  baf; 
er  baö  oon  il)m  foi^cnannlc  Manimcr=ilü^d)cn 
erfauft  bätte"  (DJJittcilunn  von  Dr.  £clnmr 
Ülccniann  . 

Slainmcrtuc^  l^f.  'feine  Öeinunrnb',  unc  fie 
guerfl  in  Gambrai)  (nbl.  Kamerijk)  üerfertigt 
rourbe;  cntfincdienb  nbl.  kamerijksdoek. 

T  ftamp  'M.  ein  nbb.  ®on,  vc\l  nbl.  (mnbl.) 
karnp:  altcö  l'chniuon  am-  lat.  campus;  bodi 
bat  .Hanui  eine  eiiicnaniac  '-öebentunii :  'eingc= 
begtc^ö  3tücf  ("velb'. 

$länt))ci  Ü)J.  in  unfcre  nbb.  Sd)nftfprad)c  im 
legten  ii^iertel  bc»  18.  3abvl)§.  (j.  53.  33ot5)  cin= 
flcfübrt  bnrd)  nbb.  Sd^riftflcKcr  („ieljt  fönncn 
tt)ir  t>a-j  ocraltctc  ÜBort  uncbcrnm  bein)orfnd)cn" 
^üiiiliuS  1777  .öaniilton-?  IHähvdicn"  3.  28.  .")57); 
bei  3diiücr  unb  Woctbe  nodi  nid)t  gclciufig,  cvft 
bei  'H liefert  oft  belegt.  '.Jlndi  bic  i'autforni  meift 
auf  nbb.  Urftu-ung;  ogl.  anbb.  kempjo,  anglf. 
cempa  'ftämpfcr,  Äricgcr',  roorau§  aud}  anorb. 
kempa  entlebnt  ift. 

■i"  SläiiMic-'  Tl.  'Sud)tcbcx'  ein  nbb.  2Boi1, 
nad)  beut  Tffib.  ibentifdi  mit  afäd)f.  kempjo 
unter  .Hämpe-,  luie  nmgctelnt  anglf.  eofor  ju= 
nädift  'l5"bcr',  baiui  audi  '^ürft'  bebeutet. 

Slnmpf  '-ÖJ-  iiibb.  al)b.  kämpf  3)l^JJ.  ';^,iuei= 
fampf,  Äatnpffpiel' ;  bic  feltcnen  ai)^  champf 
9W.  =  anglf.  comp  rcpräfcnticrcn  faum  ein  ur^ 
flcmi.  Sßort  für  'Äricg,  Äampf',it)cil  fic  in  alten 
Gigcnnamcn  gar  nidit  uortommen  (nur  liadu-, 
hilfi-.  \vi^'-  begegnen  in  (Eigennamen;  f.  .sSabcr). 
2^aburd)  nnrb  (Entlebnung  ani-  lat.  campus 
'Sdiladitfelb'  (audi  campus  .Martins  für  bic 
C^labiatorcnfdmpfe ':")  uuibrfd)cinlid)  gemad)t. 
^■röbbc  in  ik.^j.^'-öcitr.  In,  2!js  ycrglcid)t  a[-> 
urücrmaubt  ftr.  jang  'fämpfcn';  anorb.  kapp 
'(^ifer,  SÜcttcifcr'  roürbc  für  ein  ed)t  gcrm.  SBort 
fprcdicn.  —  .Ob.  ilämufcr  aud)  iiämpfc 
ilämpc,  eigtl.  'oincitdmin'cr'  ift  mlib.  kompfe 
abb.  clu;mph(j)<i  koiiiplif»  'ii>ctttämpfer';  anglf. 
cempa  unb  anorb.  kappe  bebcutctt  'ilricger, 
•txlb' ;  biefcä  nomcn  agontrs  brang  uk-  ''Moman. 
als  lernt.  Icdin.  bee  geriditlidien  ;',nieifampfci?, 
bcn  ba§  fal.  ?Rcd)t  nidit  fanntc  (ogl.  fr,v  cliam- 
pion;    barau§  audi  engl.  Champion i. 

Jftomöfcr  W.  ani-  mbb.   kampfer  {raffer  5Ji. 


aui-  frg.  camphre  (ital.  canfora.  arab.  alkäfor 
burdi  fpan.  alcanfor  refp.  ital.  cafura,  mgv. 
Kuqpoupd):  bem  inb.  karpfira  kapür  ober  bebr. 
kopher  '-^?edi,  ."öarä'. 

tamijicrcn  S^m.  fd)on  im  Iciufdien  Tlxäni 
1G17  atö  mobifdiey  (Vi'C"'^'VPit  uerfpottet:  au§ 
gleidibcb.  frj.  camper  'lagern'. 

.^lanatUc  J-  feit  Siebe  1686  ((Eanaille)  unb 
Stieler  1691  (Äanalie)  1695  (Ganaillc)  gc= 
budit:  im  3<Jiäln'.  .Hncg  entlelint  auv  fr,v  Ca- 
naille, biei?  ani  ital.  canaglia  'i>unbepac!' 
eigtl.  \s>unbemeute'  (Quelle  lat.  canis  ','öunb'). 
^anal  5!)i.  'fünftlidier  35>afferlauf'  feit  3im. 
iKotb  1571  unb  \ieupolb  162U  gcbudit,  uercinjcU 
im  fpöten  OJ?bb.  (kanal)  bcjeugt:  auv  lat.  canalis. 
daneben  in  üolf^tümlidicr  Sautentimcflinig  abb. 
känali  mlib.  kanel  känel.  Cberb.  bafür  aud) 
2^olc  unb  im  16.  ^labrb-  -IJaadi. 

Mnna^jcc  Ti.  'gepolftcrtcr  ^lubefig'  um  1750 
entlebnt  auy  frj.  canape.  Cuclle  lat.  conopeum 
=  gricd).  KuuvuuTreTov  'i^orbang,  ^öett  mit  SJioS; 
quitoneg'. 

Äanaricnöoflcl  9Ji.  feit  ■s>enifdi  1616  gcbudit 
iint)  feit  bcr  ''DJitte  bct^  16.  :;lal)rl)!?v  auftretenb; 
bcr  i^ogel  luirb  jucrft  uon  ©cfjuer  1555  .s>iflor. 
"Minimal.  III.  2;U  befdiricbcn  (aKo  canaria  avi- 
cula,  bcutfdi  ;)Uct"criiogele);  3diiuencffclb  1603 
ThcTiotropii.  29S  bietet  (ianarieninigel.  %[§ 
einbcimifd)c  53enennungen  für  bcn  uon  bcn  (Sa= 
naricn  au'5  bet'annt  gcmorbcncn  S5ogel  luerben 
crmäbnt  fdmieii.  .s>irngrill  (bei  (Vrifdi  1741), 
nicberbcff.  kälümr  kaliinirfaul.  audi  oiirfcr  = 
uogcl  unb  oitrinlcin  (bicö  nadi  mlat.  citri- 
nus,  luober  audi  nadi  &.  '^a\\i  frj.  serin  du 
Compe  citrinella  Minting  citrinas. 

Stanccl  9JI.  (im  Cberb.  bafür  ,"]immt)  mbb. 
kanel  'oimmet  in  Stangen  ober  iKöbrdien': 
in  bcr  mbb.  3cit  entlebnt  aifo  ital  canella  frj. 
canelle  cannelle  ^Sinmiet',  !Jiminutin  ^u  frj. 
canne  (lat.  canna)  'Jliobr*. 

ftoutn^cn  dl  feit  ctum  15(i()  befugt  (j.  58. 
Irodiuö  1517  Prompt iiar.  H  IH')  bei  öutber 
(5.aninidien;  ältere  ^Jebenform  (3.  iö.  Salbi^^, 
ISfop  III  7«)  Äüniglin  mbb.  küniklin  kimlin: 
Cuclle  lat.  ibcr.  cunicnlus  '.ftanind)en'  (= 
baiof.  unclii  '.Hanindicn' ) ;  fo  ift  al)b.  lörihhin 
bay  bei  'iMiniuy  bezeugte  ibcr.  laure.K'Manindien'. 
Tic  nbb.  ''J-lJunbartcn  ncrbaltcn  fidi  fo,  baf5  in  Cber= 
bentfdilnub  folgenbe  Aormcn  begegnen:  clfäfi. 
kiingel,  öftrcidi.  kiniglhAs.  baier. uiftrcidi.  Äönig= 
b  a  f  e  .H  ö  n  i  g  l  ( bei  .v>.  Sad»  ii  ü  n  1  c  i  n ) .  M  Ober = 
fadifen  gilt  .ftanindicn,  unb  uom  Cbcrfädjf. 
awa  ift  t)a6  SBort  feit  Öutl)cr  in  bic  Sdiriftfpradic 
gebrungcn  unb  j^raar  ift  c§  in  Sutberö  58ibcl  al§ 
.Haninidicn  bac^  cinjigc  mcbrfad)  bcjeugtc  l)u 


^anifter 


—   193 


tansel 


imnutiD  auf  --id)cn  (in  JdontaS  JBolff^'  53ibc(= 
c^loffar,  ^ajcl  1523,  irirb  Öiit(icr§  Ganin  dien 
mit  Günnfcl  übcrfct?t,  unb  i^laalcr  1561  nev= 
jcirfmct  nur  crft  „Üüiuiclc,  Münde")  unb  bic 
^•orm  Äanindicn  bciiciinct  ah:-  kanin(e)ken 
unb  olnic  Tiniinntiucnbunii  ak-  kanine  burrf) 
(ian3l1cicbcrbcutfd)lanb  (üon  um  au'-:i  lit.  kanynke 
unb  finn.  kaniini  cntlcInU  finb);  ju  ©runbe  lient 
tt)ol)l  nbl.  konijn  (mnbl.  conijn  cunin),  bav 
mit  mittclcniilifdi  coning  engl,  cony  auf  frj. 
connin  bcrudt.  Tadcvnicbcn'licin.Äcnin  (rocflcr^ 
raalb.  Ar  ein  dien  Mrcinliafe);  bei  Spce  Jrul5= 
naditiiv  2ir>  Äncinlcin  ak  ('^•unnotc.ut  .'öafen= 
fönicilin.  5(udi  bicfc  Sippe  beruht  auf  lat. 
cuniculus.  Qiii  CfttbüriuiV  Cbcrlauf.  karnickel 
aud)  au§  lat.  cuniculus.  2)a§  u)cftlid)e  9JtittcI= 
bcutfdilanb  unb  bav  ©dutJöb.  bcnor.^uocn  aber 
©tallbafc  (@af-  (Vclbbafe),  obcr()cff.  Örctn= 
bafc,  aud)  cinf ad)  A>afc,  Gr^acbircic  Äu()l)afe, 
bei  50knbeburc(  iöurbafc;  fd)iücis.  Äüllbafc 
au§  Münlebafe  i=  Äünle  neben  Üüncicli), 
baber  aud)  Äönicibafc  bei  Sauber«. 

T  Äaniftcr  9}J.  id}(ef.  =  lornifter. 

T  Sonferi  9JI. 'Spinne' (mb.,  and)  meftfäl.) 
mbb.  kanker  9JJ.  an?-  iat.  cancer  'Mrcb§'  ift 
ber  53cbcutunii  meinen  unit)abrfd)cinlid).  G^  fd)eint 
ein  germ.  2Bort  für  'mcbcn,  fpinnen'  tu  biefcm 
Äanfcr  ju  ftecfcn.  Tarauf  führt  auorb.  kongul- 
väfa  kongurväfa  'Spinne' ;  ein  berarttge?  3Bon 
muf;  audi  bem  anglf.  gongelwaefre  'Spinne'  ju 
©runbe  liegen;  feine  fdicinbare  53ebcutung  'bie 
im  ©eben  niebenbe'  berubt  lüobl  nur  auf  Polf§= 
tümlid)cr  Umbeutung  bc§  erftcn  buufeln  Äom= 
pofitionSteilcÄ.  2Bir  fömen  fo  auf  einen  urgernt. 
Stamm  kang  'fpinnen',  ber  nur  in  einem  fiu: 
nifdien  öebnmort  au§  bem  ©erman.  (finn.  kan- 
gas  '©cmebc'  =  got.  *kaggs)  erbaltcn  ju  fein 
fd}etnt. 

Äanfcr2  Tl.  'SrebSau^flajisen  unb33äumeu' 
au§  abb.  chanchar  cancur;  og(.  anglf.  cancer 
engl,  canker  '^raub,  5lanfcr'.  25?abridieinlid) 
ift  abb.  chanchur  ed)t  gcrm.  SBoit  ani'  luwcv- 
fd)obcncm  gongro-;  vc\\.  gr.  töttpoc  '3lu§n}udi§ 
an  33äumen'  —  Tärrpaiva  'freböaitige§  @e= 
fdimür'.  2>icüeidit  liegt  isermifdiung  einc§  gut 
genn.  2Eoile^  mit  einem  ("yvembmortc  uor  dat. 
Cancer,  frj.  chancre).  3?gl.  5tubn§  S'id).  26,  86. 

Zantic  J.  mbb.  kanne  abb.  kanna  channa 
^.  =  anglf.  canne  engl,  can,  auorb.  kanna. 
2Iu§  lat.  cantharus  (gr.  KcivGapoq)  faun  ha^: 
altgerm.  SC^ort  nidit  entlcbut  fein:  eine  uorau^'= 
jufegeube  i^crftümmclung  pon  kantamm  %U. 
ÜJJ.  3u  kannö  ift  unaiabrfd)einlid).  Gntfte()ung 
oon  Äanne  auv  lat.  canna  '9io()r'  ift  ber  ;öe= 
beutung  rcegcn  nid)t  anjunebmen.  Se^t  man, 

filuge,  et^mologifc^e»  3Sörter6u(^.    6.  Stuft. 


mag  möglid),  got.  *kaznö  'f  anne'  üorau§,  fo 
bietet  fidi  ein  anbercio  Gtnmon  bar:  got.  kas, 
auorb.  ker,  abb.  kar  cliar  '©cfäü'  mären  Dcr= 
maubt,  unb  -nö-  märe  5(blcitung  berfclbcn  2Bur3c(. 
Üserglcidit  man  aber  mit  .Hanne  bic  fdm)äb.= 
atem.  'Iicbcuform  .Haute,  bic  auf  bem  abb. 
kanta  berubt,  fo  mirb  kan-  al§  2Bur3clfilbe  möglid). 
Xai-  bcutfdie  SBort  ging  über  in»  Jrg.  (nfrg. 
canette  'Äänndien'  =  mlat.  cannetta  Ximinut. 
JU  mlat.  canna). 

^aiincnflic^cr  5[R.  ini2(nfd)(uf5an  bieStomöbic 
den  politiske  kandestüber  1722  (überfct3t  1742 
üon  2;ctbarbing  uiUer  bciu  litcl:  „Scr  politifd)c 
Äatmgiener" )  pon  beut  2)äncn  öolberg;  fdion 
bei  'Jfabencr  6,  26.5  „einige  politifdie  .Hannen= 
giencr";  allgemein  feit  ber  DJIitte  bc§  18.  ^jabrb§. 

Soiionc  5.  bei  .s>eTÜfd)  1616  (al§  Ganou) 
gebraudit;  e§  bürgert  fid)  im  HOjäbr.  Kriege  ein: 
au%  ital.  canone  Stugmentatiü  oon  canna 
'Diobr'  mober  audi  frj.  canon. 

t  Ääiiftcricin  'Je.  '2Baubfd)ränfd)en'  ein 
elfäf;.=bab.  2Bort,  int  16.— 17.  3abrb.  bei  elfäß. 
Sdirtftfteüern  oft  belegt:  frübce  Seburoort  au§ 
lat.  canistrum  (=  ital.  canestro);  eigtl.  'Speife= 
forb  an  ber  äßanb'?  mad)  bem  2)2Bb. 

Äantc  5-  crft  nbb.,  au§  nbb.  kante  'jRanb= 
©de';  bic§  fomie  engl,  cant  'ßcfe,  Staute',  ta'S' 
aud)  bcn  älteren  'i)3eriobcn  frcmb  ift,  entflammen 
bem  frj.  cant  'Gde',  buv  mit  ital.  canto  auf 
gall.4at.  canthus  'iKabreif  (aus  gr.  Kua-moc, 
'gefrümmt'  nad}  @.  33aift)  beruben  foU. 

t  Äantcr  9t.  'Äcllcrlager'  (fdilef.  bafür 
Zentner)  =  frg.  chantier  '^ellerlager':  Cuellc 
lat.  cantherius  'SBoündi'  bann  aud)  ''^ad)- 
fparren,  jodiartigeg  ©efteü'  (übertragen  roie  $?ocf, 
5lrabn).  Sdion  anbb.  kanteri  '2)ad}fpan'en'. 
G§  ift  fraglid),  ob  ba^$  nbb.  SBort  nom  3tbb. 
(=  afäd)f.  kanteri)  au§  norgcbrungen  ober  ob 
e§  in  mbb.  o^it  öu§  einem  altnorbfr^.  cantier 
entlebnt  ift. 

Sontöafcn  Tl.  in  ber  luiprgl.  nbb.  9aeben§= 
art  „iem.  beim  ift\  ncbmen"  (iöcicg:  Sticier  1680 
2Bi(Imut  S.  44),  urfprgl.  ein  nbb.  Sdiiffermort: 
ber  Äantbafeu  bient  an  bcn  Secfüften  jum  Um= 
fanten  ber  53allcn  refp.  Jväffcr. 

Sontftöu  Tl.  au§  böbm.  kancuch,  poln. 
kanczuk.  ^ai-  2ü?ot1  ift  türf.  llrfpning§  (türf. 
kamcg  '':pettfdic'j.  5?g(.  <f?arbatfdic,  aud) 
An  Ute. 

Sonjcl  A:  mbb.  kanzel  abb.  cancella  chan- 
zella  5-  eigtl.  'ber  für  bic  @ei)"tlidifeit  beftinmite 
gcfonberte  -^lag',  bann  'Äangel':  auä  glcidibeb. 
mlat.  cancellus  cancelli  'öitter'  —  cancelli  al- 
taris  'baö  bm  3fltarraum  abfdilicnenbc  ©itter, 
ber  Dom  Sdiiff  ber  Äirdie  burdi  ein  ©itter  ge= 

25 


Aap 


—    194 


^appt 


trennte  $Raum' ;  im  SKtat.  übcr()aupt  'jcber  buvcf) 
eine  Srünuna  cincicidiloffcne  9ftauin,  fpcjteU  bev 
oricntalijdic  Södcv'.  ,.Qui  vero  epistolas  niissas 
recitare  volebant  populo  in  regionePalaestinae 
antiquitus,ascendebant  super  tectum  et  de  can- 
cellis  recitabant  et  inde  inolevit  usus  ut  qui 
litteras  principibus  missas  habent  exponere 
Cancellarii  usitato  nomine  dicantur(du  Gange)." 
2)a[)cr  Ä  an  gier.  —  %n-i  bcr  iiicidicu  Cucde, 
bcm  ntlat.  cancellus.  ftamnit  ba§  an^:^  bcm  altern 
^-rg.  cntltcl)cnc  en^il.  cliancel  '6l)or,  3tltarpla§'. 

fÄaa  dl.  'iNOujcbiviic'  burd)  ba»  17.  :v>al)rl). 
mit  bcn  !:)tcbcnformen  capo  (£apc  oiclfad)  belegt 
(Gare  .öul)iuö  1G28,  Sd)iffart  14,  26),  feit 
.s^cnifd)  IGIG  (als-  „6ape,  capo")  nnb  Sticler 
169.J  iicbnd)t:  au'3  nbl.  capo,  frj.  cap,  ital. 
capo.  'ilopf,  Spitze'. 

.Siopnun  9JJ.  'ücrjd)nirtcncr,  gcnuiftcter  i>a()n' 
ml)b.  kapi)fin;  eri't  nad)  bev  uoU30iiencn  t)b. 
Santoeiid)iebunti  entlehnt  an?-  ijemeinroman. 
cappönem  ((at.  capo  gleid)  gr.  köttuuvj; 
ogl.  ital.  cappone,  frj.  chapon,  pifarb. 
capon  (barauS  audi  fcrb.  kopun).  ©dion  im 
fpöten  ^Inglf.  geigt  fid)  ein  berjelbcn  Cliiedc  ent^ 
ftammcnbe-J  capiin  'gallinaceus'  (engl,  capon 
'Äapaun'i;  ngl.  nbl.  kapoen.  5ln§  ber  lat.  '')lomx- 
natioform  cappo  entitammt  ml)b.  kappe  nnb 
bereite  abö.  kappo.  :^sm  l(j.  3al)rb.  gern  umgebeutet 
al^ftapbabn;  aud)  bei  .'ö.  Sad)y  unb  5h)rcr 
ii  0  p  p.  Gine  anbere  '-8egcid)nung  f.  unter.s""»  a  b  n  r  e  i. 

SrHJCÜci  »"v.  'tleinc.Hivd)e'  cinfrübeöSebniüort, 
ba§  aber  l'tet^  unter  bcm  Ginfluf?  be$  gu  ©runbc 
liegcnbenmlat.  raiiella  blieb ;  bcnn  mäbrenb  jabl= 
reidje  anbere  ScbnmoHc  am  bcm  Öat.  burd)  ba^ 
gcnn.  53ctonung§pringip  umaccentuiert  mcrben, 
^abcn  mir  feit  bem  abb.  kapiiUa  mbb.  kapeile  bie 
lat.  ^Betonung  bemabrt.  ^reilid)  galt  im  50Jbb-  aud) 
käpelle  (neualem.  kapel  käpele)  mit  beutfdjer 
^Betonung,  unb  barau§  erflävt  fid)  bcr  l)äufigc 
obcrbeutfd)c  Torfname  itappel  —  Äöppel. 
!,>nc'5  jnlat.  rapella  l]at  eine  eigenartige  (Sk- 
fd)id)te:  c^  bebeutete  nrfiiriinglid)  ak-  Tiininutiü 
oon  capa  (ogl.  Mappe)  einen  f leinen  SDlantel; 
bie  .Harelle,  in  iueld)er  ber  9)lantcl  bcv  big-  5Jiar= 
tinu'o  mit  anbern  ^ieliguien  aufbemabrt  mürbe, 
betam  guerft  fclbft  bcn  ^Jiamen  capclla;  bann, 
ctma  feit  bem  7.  ;^sabvb.,  mivb  bcr  Wcbraud)  bc-o 
2DortC'5  allgemein.  -  .Sl(U)Ian  5)^  mbb.  kapellan 
am  mlat.  capcllänus  (cntfpvcd)cnb  im  'lioman.), 
ba«5  urfprgl.  ben  Weiftlid)cn  bcgcid)nctc,  ber  jenen 
3?lantel  be5  big-  5)iartinuö  gu  beiuabrcn  b^ttc. 
—  9)llat.  capella  bebeutet  and)  nod)  bie  (^efamt^ 
beit  ber  @eiftlid)cn  cine^?  i8ifd)ofo ;  barin  ift  ber 
Urfuning  bcr  meiteren  nbb.  'Öebeutung  von 
Äapcllc  ju  fudjcn. 


.SliUicüc^.  J.  '©d)meljfd}alc'  erft  nbb.;  c§  be= 
rubt  auf  einer  2?ermifd)ung  bc§  mlat.  capella, 
frj.  chapelle  '3)edel  bcr  Teftillierblafc'  nnb  be§ 
mlat.  cupella,  frj.  coupelle  'Äopeüe,  $robtcr= 
tiegel'  (Timinut.  ju  lat.  cupa). 

SldDcri  9)^.  'Seeräuber'  im  17.  I^vabrl).  ent= 
tcl)nt  au§  glcid)bcb.  nbl.  kaper. 

Ä0Dcr2  '^■.  '53lüteufno§pe  be§  Äapernftraud)§ 
capparis  spinosa' im  Einfang  be§  16.!i)abrb§.  ent= 
lcl)nt  an§  lat.  caparis.  nmber  aud)  ital.  cappero 
=  frj.  cäpre.  @ebud)t  bei  SRoaler  1561  al§ 
ilapprcn. 

t Käufer 9J^.  'iöalfenfopf'  gebud)t  al§ tapfer 
bei  ©tieler  unb  al»  5tepfer  bei  9Jlaalcr  1561 
i.s^enifd)  1616  al§  Sepp  er  '©parren'  unter 
2)ad)raffe)  =  nbl.  kaper  (beiililian)  'Sparren'; 
fd)on  im  9}]bb.  unb  9Jlnbl.  bezeugt,  aber  fd)on 
üor  bcr  abb.  3cit  (babcr  \)b.  pf  =  mb.  nbb.  pp  -p) 
cntlcbnt  mit  anbern  auf  ben  Steinbau  (f.  SJIaucr) 
be3Üglid)en  2Bortcu  au§  bem  £at.,  roo  allerbing'ä 
bie  ©vbf.  *caprea  (barauä  h)mr.  ceibr)  nid)t 
nod)mci§bar  ift;  ogl.  lat.  capreolus  'Strebe' 
unb  frj.  Chevron  'Sparren'  =  lat.  *capreon-em. 

t  fio<)I)ttI)n  =  Äapaun. 

-Slo^jitcl  9i.  mbb.  kapitel  'fcierlid)e  5Berfamm= 
hing,  .HouDcnt'  abb.  capital  capitul  'Überfd):Hft'. 
3)a§  mlat.  capitulum  jeigt  aud)  bcibe  ^ebeu= 
tungen. 

t  SlnyitoHum  9J.  im  17.-18.  ^al)xl).  qI§ 
Sd)cr3mort  für  'iiopf  üblid). 

.Slapttulation  d'-  'iHiltcrrcd)tlid)c  j^cftfcljung' 
im  16.  iv'sabrb.  bdufig  belegt  (^-öclcgc:  .v^cnricpctri 
1Ö77  C^encralbiftoria  H6<»;  SBintermonat  1609 
Calend.Hist.Decenn.  S.  115.  2U4),  feit  Sticlcrä 
3eitung§luft  1695  uergeid)net :  auä  fvj.  capitulation 
lat  capitulum.  f.  unter  .Hapitel. 

f(HJorc§  3lbi.,  erft  ul)b. :  au§  bcbr.  kappäräh 
'23crfübnung,  Sübnopfer'. 

Sla\)\)C  A. ;  bie  53ebeutung  bc§  ibm  3U  ®runbc 
liegcubcn  mbb.  kappe  ^■.  entfprid)t  feltcner  ber 
nbb.,  gemöbnlid)  bebeutet  c^i  ein  'nmntelailige§ 
Mlcib,  bai  mit  einer  itapugc  gugleid)  ben  ilopf 
bebccfte';  baber  Üarnfappe,  ba^  erft  bem  9Jbb. 
unfereS  :3nbi'bnnbert»  nad)  gclebrter  Gntlebnung 
be^  mbb.  tarnkappe  geläufig  ift  (eigtl.  'unfid)t= 
bar  mad)cnbcv  D^aiUel').  ^tbb.  kappa;  anglf. 
cji'ppe  'ÜJJantcl'  engl,  cap  '.Uappc,  ÜJiül5e'.  2)ic 
Toiipelbebcutung  bcy  mbb.  2Borte§  erfd)eint  in 
bcm  ibm  gu  Wrnnbe  liegcnben  gemeinronmn. 
cappa  '9}lantcl,  DJ^ütjc'  (auf  einer  lat.=anglf. 
örbf.  cApa  beruben  engl,  cope  '^riefterrocf'  au§ 
mittelengl.  cöpe  fomic  anorb.  kapa  'SJIantcl'). 
233egen  ber  53cbcutnng  ugl.  nfrg.  chape  (cape) 
'(Sbornmntel,  Überzug,  J^utteral,  Jormfappe'  unb 
bie  2lbleitungcn  chapeau  '.vSut'  unb  chaperon 


fnppeu 


—  195    — 


Äarfiol 


'9)'iönd)§fappc'.  S'aS  fpätlat.  SBort  raiirbe  cuvop. 
Äultuviuoil:  c§  braiui  auf?cr  iii§  J^onian.  unb 
©erm.  and)  hvi  Slao.  Sic  Gntlclimutci  rcfp.  (Jiti: 
büvcicntna  in§  A>b.  fanb  nidit  cor  bcm  8.  3^')^= 
I)unbei1  ftatt;  benu  frü()cv  cntlcl)titc§  cappa  rcäre 
nl)b.  m()b.  *kapfe.  —  i^c^l.  5lapcüc. 

fa^^Ctt  otiu-  crft  nl)b.,  au§  tibi,  kappen 
'fpalten';  v(\l  bcin.  kappe  unb  ciu^l.  chap  'f palten'. 
iC^in  Cbcrclfni").  bcflciinct  kchapfe  bafür  mit  bcr 
I)b.  Öatitforin;  ba5u  itod)  ittit  3(blant  bae  bial. 
kipfen  kippen:  alfo  geriu.  SBj.  kep  kapp. 

^(Mi^C£$,  Äappu§  dJl.  in()b.  kappa^  kappüs 
kabe:?  alib.  kabu^  chapu^  50t.,  nad)  @.  Satft 
QUy  ital.  capiiccio  (bavau§  frj.  cabus  unb  engl, 
cabbage).  2;ic  Gittbüvgerung  bciS  ()b.  2öortc§ 
au^  bcm  ystal  (tigl.  SBirjittg)  fann  ungcfä[)v  alö 
im  7./8.  !vsal)vli-  ücüjogcn  bcftimitit  tucrbcn;  eine 
9icif)e  lat.  'it>flan3cnttamen  tunr  bamal^  ntit  bcr 
von  Sübett  übcntommcttcn  .ftod)=  unb  ©artcnf'unft 
iti  2)cutfd)Ianb  bereits  f)cintijd). 

^a^^jaitm  aJi.  '^aum  mit  9tafcttbattb',  crft 
n[}b.  (bei  Stielcr  1691  gebud^t)  utngebcutet  au§ 
ital.  cavezzone,  irobcr  aud)  fr3.  cavegon  'Äapp; 
jaum'. 

ScMjrioIe  J.  'Suftiprung'  feit  SticIcrS  o^i-- 
ttinggluft  1695  ('öuftfprung')  gcbud)t:  im  17. 
3at)rb.  (^eleg:  .^>otnburg  1642  (5d)itnpff=  unb 
©rnftbaftc  Clio  D  T^j  au^  bcttt  glcid)beb.  ital. 
capriola. 

^(Uifel  5v  ältern()b.  Jortn  ßapfui  im  17. 
3a()r(). :  au§  lat.  Capsula. 

tcmut,  älter  capot  'ilbi.  eigtl.  'im  Spiel  I)cr^ 
eingefallen'  au»  fr3.  capot  (faire  capot  'oerlieren 
mad)en',  etre  capot  u.  f.  m.)  2)cr  frg.  2(u?brurf 
tam  im  SOjäljrigcn  Kriege  mit  einer  2Itt3al)I 
onberer  uiiprünglidicr  ©pielausbrürfe  nad) 
2'cutfd)Ianb,  iüo  er  früb  aud)  iit  bcr  beutigen 
übertragenen  53ebeutung  (3.  !ö.  in  einer  ocitung 
Üioocmbcr  1643,  @rimmcl§l)aufcn  1669  ©implic. 
IV.  16)  angeroaubt  mürbe.  @ebud)t  trirb  es  feit 
Stieler§  ^citungsluft  1695. 

5l(H)Uäc  5.  '9Jtantcll)aubc'  um  15CKJ  entlel)nt 
au^  ital.  capuccio,  raol)er  aud)  frj.  capuce  = 
mlat.  capücium  (2fbleitung  Äapuginer  =  ital. 
cappucino  1.525).  2(l§  ncue§  9}2obett)ort  rcirb 
Äapu^c  Dcrpönt  in  einem  um  1510  in  iöaiern 
entftanbcncn  Siebe  „ain  nem§  ©ebidit"  Str.  10. 

Sarat  Df.  nid)t  entftanben  au»  mbb.  gärät 
lyM.  '@eimd)t  für  @oIb  unb  ©belftciite' ;  m()b. 
gärät  fönnte  im  ^1il)b.  nid)t  anber»  al§  @ärat 
lauten.  95iclmel)r  ift  ba§  nl)b.  SBort  (33elcg: 
SKat^efiu»  1562  ©arepta  236^  239a)  eine  ^Jicu= 
entlcbnung  au§  frj.  carat  ober  ital.  caräto. 
Cuelle  arab.  girät  (fpan.  gilatej  au»  gr.  Kepäxiov 
"drittel  eines  Obolus'. 


Slaraufti)C  a.  'ci"c  f  arpfenart'  feit  Steinbac^ 
1734  gcbud)t;  ältere  iVcbenformen  im  16.17. 
3al)rb.  Ülarii?-,  5lara»,  itaruge,  Äarutfd): 
^fainc  unb  Jifdl  9cl)ören  bcm  ©ebiet  bcr  Glbc 
an ;  ücrmanbt  mit  Iit.  karösas,  fcrb.  karas,  cjec^. 
karas  (bat)cr  aud)  frg.  carassin). 

Snrbatfcftc  \\.  'A>c^peitfd)c'  mie  Äantfd)u, 
An  Ute  unb  ■]Beitfd)e  im  l1U)b.  aug  bem  Slaü. 
etulcbnt:  poln.  karbacz,  böl)m.  karabäc  (au§ 
türf.  kerbac).  Sie  6nttel)nung  be§  feit  Stielet 
1691  gcbud)ten  SBorte»  gcfd)al)  im  17.  ^abrl). 
(9Jlofdierofd)  1650  ^l)il.  II  583 ;  @x-immcl§l)aufcn 
1669  Simplic.  85.  98  farbäitfd)cn  'peitfd)en' 

—  SBeife  1673  frgtt.  147  farbatfd)enj. 
Äarbc,  Äaroc   a.  'Äümmel'   ml)b.  karwe 

karve  jy. ;  ba^u  frg.  ital.  carvi  'SBiefcnfümmcl' 
(engl,  caraway  '/ielbfümmcl').  Cuelle  arab. 
al-karavia  (uielleid)t  au§  gr.  Kcipov,  lat.  careum). 

t  ßartt)  9Jt.  'Äarrcu'  ml)b.  karrech  karrich 
al)b.  karruch  charruh  (hh)  9[R. :  n)ol)l  fd)on  im 
8.  3af)'^^i-  (11"  Cber=  unb  SÜRittelrbein,  aud)  am 
5!Jiain  (aber  nidit  in  ber  Sditreij)  betmifd),  tuie 
bav  auslautenbe  h  =  ch  jcigt  (ogl.  ^ferb). 
3u  ©runbe  liegt  ba»  fpät.=Iat.  gall.  carrüca 
'honoratorum  vehiculum  opertum,  üierräberiger 
Dfteiferöagctt'  (2(blcitung  ron  lat.niall.  carrus; 
tjgl.  Aar  reu);  frj.  charrue  '-Pflug'  berubt  eben= 
fall»  auf  lat.  carrüca,  ba§  febr  fpät  aud)  '9fiab= 
pflüg'  bebeutet  (ügl.  SBagen). 

Äarbc  A:  'SBeberbiftcl'  (öftreid).  Äarbi  3)1.) 
ml)b.  karte  ai]i).  karda  Charta  Jy.  'Äarbcnbiftcl 
unb  ba»  aui  ibncn  nerfcrtigte  SBerfjeug  bcr 
2ud)mad)er  jum  krempeln  ber  2Bolle'.  Cuelle 
lat.  Carduus  'Siftel'  (frj.  chardon,  ital.  cardo) ; 
ha^  d  bt§,  nbb.  SBorte»  gegenüber  bcm  t  be§ 
al)b.  unb  ml)b.  2Borte»  berubt  auf  neuer  2In= 
lel)nung  be»  bereit»  etroa  feit  bem  7.  :3abi"b-  cin= 
gebürgerten  SBoxIe»  an  bie  lat.  ©runbform. 

tÄarbctf(öc  —  Äarbätfd)c  J.  'SBollfamm, 
SBoüfraSc'  alg  6artctfd)c  bei  A>nifd)  1616 
gebud)t  (6 ar t et fd)cnm ad) er  bei  (}ifd)art 
215)3  ©roßm.);  mit  ital.  scartezzare  'främpcln' 

—  cardeggiare  'burd)l)cd)cln'  (ogl.  frj.  cardasse 
'Trampel  für  ^-locffcibc' )  ju  Äarbe  gebörig. 

forcfftcrcn  otm.  aud)  in  lUa.  (3.  ^.  in  lirol 
unb  iöaicrn)  uolf»üblid) ;  im  Einfang  be§  17. 
3alirl)».  cntlcbnt  (^eleg:  Sd)ncuber  1644  @e= 
bid)te  S.  281)  unb  feit  Siebe  1686  gebud)t:  au§ 
frj.  caresser  (=  ital.  carezzare  oon  caro  'lieb'). 

tÄorfiol  9)t.  '^lumcnfol)!'  eilte  au»  gleidjbeb. 
ital.  cavoli  fiori  (ogl.  engl,  coliflower)  ftammenbc 
oberbcutfd)e  ^Benennung  (fdiracij.  kardifiöl  kari- 
fiöl),  bie  aud)  iuio  Cftmb.  corbrang.  .'öenifc^  1616 
bietet  e§  fd)on  lal»  ßarifior).  Xcx  J81umen  = 
fol)l  fam  am  Gnbe  bes  16.  ^al)xi)v.  aus>  ber 


Äarfreitog 


—    196   — 


Ädfe 


Seoantc  nad)  Italien  unb  doii  ha  311  un§; 
Sd)aicncffelb  16<kI  Stirp.  Siles.  Catal.  244  hat 
fdiou  aU?  bcutjd)c  Oianicn  „^ölumcntöl  Salatföl 
^ä^lintöl  (inulifior".  3>olfeüblidie  3i)nomima 
ftnb  in  Cüvcidi  .Hauli,  im  iJoiitlanö  .Hävfolil. 

.Slarfrcitnfl  ^M.  mhb.  karviitac.  meift  kar-tac 
W.  (iiudi  .Haiiüod)c  ijilt  fd)on  im  SDil)b.): 
1 .  Icil  bcr  oufammenfc^uiui  al)b.  kara  chara  5- 
'iBcliUaiic,  Ivaucv'  charasang  'Äla^clieb'). 
Xicjcc-  altiicrm.  ffioil  für  'Älaiic'  bc,^cidinct, 
luefcntlidi  uon  anbcni  3iinomimiv'  ^llltcvfd)ic^cn, 
bic  ftillc,  inncvc  Iraner,  nidn  Day  laute  il^elitlaiien; 
CS  emiin-id)t  bem  iiot.  kara  ,"v.  '3onie'  =  ani]l). 
cearu  cniil.  care  '5oriie,  '■öcjorvini'?,  Mummer'. 
©in  sniichörivIcÄ  3?cr6  mit  ber  '-öebentnnii  'feufgcn' 
beroalirt  ha-j  %[)t>.  in  quüran  (c\ot.  *qairan). 
SKcitcrc  Jöejiclnmvicn  bcr  iienn.  SBg.  kar  qer 
fel)len.     3.  aud)  für  vi. 

.Slarfuntcl  'l^i.  'roter  C^ranat'  mhb.  kaibunkel 
9Ji.  mit  bev  luohl  auf  '.Jlnöeutuuii  an  mhD.  vunke 
nlib.  Auntc  bcrulicnben 'Jcebeuform  karfunkel; 
b  iftöa^  rein  lantlidi  entiuideltc;  benn  jn  (^rnnbe 
licc<t  lat.  carbunculus  'fleinc  ilol}lc*  (uiil.  eni^l. 
carbuncle :  nfxj.  escarboucleV 

tarfl  ?(bi.  ml)b.  karc  igi  'flu^,  liftia,  fd)lan, 
jübc  jum  (.^)eben'  axi^  al)b.  kara«;  (.sSclianb  niöd- 
karagj  'trauriii':  "Jlblcituuii  ^n  bem  unter  .ftar  = 
frcitovt  befi'rodiencn  iierm.  kara  'Sonic';  tavc\ 
aljo  eivitl.  'befoviit'  (baueben  euiil.  chary  'trauriii' 
and  aui^l).  cearig  'beforiit').  Xic  )Botalfi)ut'oiic 
in  m()b.  karc  (für  karec)  i]Ciien  al)b.  karag  ifl 
nad)  r  vicfet3lidi. 

fiarncunl  ^l^L  um  IKK)  im  9?()b.  anftrctenb; 
in  3tieler-3  ;',eituna->lnft  lOOf)  nod)  fehlenb,  aber 
feit  3iievauDcr  1727  uerjeidiuct  i^öelec]:  17H0 
■•^^oct.  3taürited)er  3.  ürJi:  au»  ita(.  carnevale. 

t  Slarittcfcl  ^JJ.  mb.  Tialettform  für 
ilanind)en. 

.Slarottc  ,3-.  al»  (Saiotc  bei  .s>enifdi  KiKJ 
flcbud)t;  im  17./18.  oflbrl).  bei  03artenid)riftfte((ern 
üblidi  (3.  *-ö.  .'ö.  .'öeffcu'?  teutfd).  CiJäitner  1740 
S.  404  „t)o(länC)ifd)e  CSarotten")  ai^:^  nbl.  karot 
(karuot  krout)  =  frj.  carutte  (ital.  carota  = 
lat.  carotaj. 

.^larvfrn  ^JJi.  mbb.  karpfe  a[)t>.  karpo  charpfo 
5Jl.;  Da.ju  ubl.  karper.  anorb.  karfc.  Qä,  (äfu 
fid)  nid)t  cntjd)cibcn,  ob  Harpfcn  ein  ed}tvievm. 
3Boi1  ift ;  an«^  bem  (^erm.  ftammt  luahrjdKinlid) 
fpdtlat.  (bei  bem  l^oten  liaffiobor  »J.  ^alirb-  aU? 
2)onaufi)d)»  carpa  (=fr3.  carpc.  ital.carpiune;; 
tJfll.  rnff.  karpü  kornpü.  fevb.  krap,  lit.  kärpa 
(Dvif-  üud)  .Uaraufdiet. 

Äorrc  iy.  —  Marren  W.  ml)ö.  karre  iDlj'y. 
abb.  karra  charra  J^.  —  karro  charro  ÜJI. 
'ftarvcn*:  mlot.  carrus  5)1.  —  carra  J.  unb 


beren  roman.  Dicfleyc  (frj.  char  'SBacjen',  iuül)er 
enal.  car  'Äarren')  liefen  bcn  c\crm.  Söorten  (aud) 
bem  anorb.  kerra)  ju  C^runbc.  £'at.  carrus  'üier= 
väDcriiier  IvauÄiiortiuaiicii'  feinerfeitv'  ift  lelt.  llr- 
finntutiv'  (tiacl.  ir.  carr.  brct.  karr);  ui^l.  .Slard). 
!)ibb.  Ätariole  —  itarriole  ^v.  —  Mariol  Üf. 
'Icidjte^  Söäfleldien'  blof;  nl)b.,  au-o  frj.  car- 
riole.  —  i^ärrncr  9Ji.  'Jubrinann'. 

Sarft  d)}.  mbb.  abb.  afädif.  karst  9)1.  (auf 
anbern  3prad)iiebiotcn  nid)t  uodiauben).  6ti)mo= 
lOiiic  3iX)eifel[)aft ;  ob  <(U  ml)b.  kerren  =  ani^lf. 
cyrran  'uicnben'  üu-$  c;ot.  iicrm.*karzjan?  2)ann 
märe  kars-t  mit  bentaler  5(bleitnnij  eigtl.  'Äebrc, 
2öenbe'  (üc^I.  tebren  i). 

ftartätftftc  A.  feit  Stielcr  1G91  ocbud)t:  au§ 
ital.  cartüccio  ''43apicrtüte,  -^atronc'  =  frj.  car- 
touche  '^^atrone,  Martätfd}e'. 

t^artauitc,  Martanc  J\-. '{(eine  birfe  ilanone' 
(bei  .'öcnifd)  IfJKj  cartunat  auv  ital.  quartana, 
neulat.  quartana:  bicfc  ^e^eidinuuci,  fomie  bereu 
ältere  nl)b.  Ubeiie^nuii  Ä^icrtcl'obüdife  meint 
eine  Üanonc,  „meldic  2.")  'i^funb  fdiof;  im  ä?er= 
flieid)  jn  bem  viröfuen  KMJ  ^4>fiinb  fd)icf5cnben 
53elai]erunvv:-rtefd)üB". 

Üartc  A:  fpätmhb.  karte  J-. :  nad)  fr^.  carte. 

Slnrtöaitfc,  ilartaufc,'v.  fpätm()b.  kartuse 
("v. :  auy  Cartüsia  =  (Ihartreuse  (bei  ©renoble, 
u'o  1<»S4  bcr  ilartbäujerovben  iicftiftct  luurbc). 
ilartbäufcr  93?.  mbb.  kartüsor  karthiuser. 

.ftartoffcl  ?•.  burd)  Tiffimilierunii  an§  bem 
Smifd)en  IGfiO— 17G(i  bciiciinenben  lartuffcl 
entftanben;  um  bie  DJlittc  be§  IN.  ;'saf)rb§.  luerben 
bic  .Uartoffcln  in  Xeutfd)lünb  beimifd);  fic  famcn, 
lua-o  ber  ital.  9iame  {v(\{.  ital.  tarlufo  tartufolo; 
\.  I  ruf  feil  beiueift,  au-i  ^sU\\kn  ju  nn^i;  ein 
anbcrer  ^Jiame,  (5:rbapfcl  (mbb.  iul-apfel  = 
'Xrüffel' ':"),  fd)eint  auf  iverpflanjnna  au^  bcn 
^cicbcrlanbcn  unb  Jvranfrcid)  ju  beuten:  nbl. 
aard-appel,  fvj.  pomme  de  terre.  2)a§  bial. 
©rnmbirc  bcrnbt  auf  n()nlid)cr  3lnfd)auunit, 
C'i  ift  C^rnnbbirne  (aud)  Grbbirne).  2)ic 
^•orm  Inf  fein  ift  eine  an»  ber  iöetonunci  fic^ 
criiebenbe  .Hür.uinvi  uou  Martoffel  (inil.  .Hürbi'^ 
awsi  ciicurljita).  Tic  fcltenere  ^Tialettform  ''^ia- 
taten  (oftfränf.i,  bie  3n  cnfll.  potatoe  ftimmt, 
beruht  auf  ital.=fpan.  patata  (eigtl.  bic  füfjc  Kar- 
toffel 1  unb  Ictjte  Cuellc  biciiür  ift  ein  amcnfa= 
nifd)eÄ  2Bort.  i^on  5(merita  an?-'  famcn  im  17. 
^'sabrb.  bic  Hartoffcln  nad)  Spanien  unb  ,\talien, 
unb  üon  ba  rourben  fic  nad)  bem  i)iorben  uer- 
pflanjt. 

.ftäfc  Ü)J.  mbb.  ka:se  abb.  käsi  chäsi  9)^. : 
fpätcftcu'o  im  ";.  ^^^abd).  au»  lat.  cäscus  (luober 
aud)  altir.  caise)  al§  käsjus  ju  bcn  ©crmanen 
iiebruniicn;  ogl.  nbl.  kaas,  anglf.  cyse  cese  engl. 


^afematte 


—   197   — 


.fiater 


cheese.  ^iit  !Dioman.  cntfiividit  ital.  cacio,  Hian. 
queso;  bod)  trat  lat.  cäseus  biüL  friU)  ()iTiter 
ouUiävlat.  *forniaticus  'Jyonufäfc'  jurücf  {vc\l. 
frj.  froniage.  ital.  formaggio;  baju  ocrcinjelt 
ai^b.  formizzi  'Aoniifäic').  3)ay  'älnovb.  (lat  ein 
eigenartiiicC' SBovt  füv'.stäic':  ostr  =  ipt.  *justa- 
(ogl.  finn.  juusto  'Häfc');  t>a^  t)crmutctc  c\ot. 
*justs  i]cl)övt  cti)ino(oiiiidi  ju  (at.  jus  'Jövülie', 
afloD.  jucha  'Supvc',  altinb.  yüsän  'Suppe'  (otil. 
3aud)e);  bic  ©3.  bnsu  ift  yu  'mifd)cn'  in  lit. 
jäuju  jäuti  '{Zeig,)  anriü)rcn'.  2)urd)  biefeßom= 
binicnuiii  luivb  iual)rKlicinlidi,  bat';  icnc§  *justa- 
ba§  altticnn.  3Bort  füv  iläfc  ift  unb  i>an  bie 
©crnianen  nidit  bic  Mäfcbcrcitunii,  fonbcrn  eine 
ocrbcMcrtc  3(rt  bcvfclbcn  uom  Sübcn  lernten, 
al§  fic  baÄ  2Öort  Häfc  oon  bort  übevnal)men. 
dlad)  ':|3liniu§  Hist.  Nat.  XI,  41  frcilid)  fannten 
bic  ^Barbaren  übevbaupt  bic  Ääfebcreitunii  nid)t, 
aber  Gäfar  Bell.  Gall.  IV,  22  bezeugt  fic  bei 
ben  ©ennancn.    Xod)  x)c\[.  audi  ^öuttcr. 

Slnfcmattc  a.  um  IGoii  mit  ber  ^3icbcnform 
casamatta  a\->  militär.  2Bort  auftaudicnb  (3.  ©. 
1593  bei  3d}menbi,  1G17  ff.  bei  v.  ®aül)aufeiT, 
1635  bei  Juittenbad}):  au§  ital.  casamatta  = 
frj.  casemate.  3>ijl.  33aift,iKom.  Jvoiid)gn.  7,414. 

fiofcrne  ^•.  in  hm  Arembiüörterbüd)en:  feit 
Sticlerö  ocitunc(Sluft  1695  i^icbudit,  tjolfyüblid) 
uielfadi  Äafermc  (fo  aud)  im  18.  3ii')i"l)-  lirte= 
rarifdii:  am  ital.  caserma. 

.ftoffc  ^v.  bei  .söenifd)  1616  al§  Gaffa  c\e- 
budit  unb  fo  burd)  Mi  17.  3flfnl)-  a'^  i^anbel§= 
lüort  a(Ic(cmcin  üblid):  mit  ber  ital.  53ud)fü()rung 
(f.  'iJUjio,  53anf)  um  1600  au§  ital.  cassa 
übernommen  (ücreinjelt  cassa  in  ber  o^ntmer. 
©bvonif  1564,  im  16.  3fll)i-ll-  bafür  meift  nur 
„©elbfifte  ober  Sdiagfammer"). 

tafficrcit  ßtif  •  'aufbeben'  fd)on  bäufig  im  16. 
3al)rl).  (3.  iß.  in  9)iatt)efiu§  1562  Sarepta  119» 
bejeugt),  feit  öenifd)  1616,  öcupolb  1620  unb 
bem  ©prad)=  ufro.  Berberber  1644  gebud)t:  au§ 
ital.  cassare  =  fr3.  casser. 

.ftaftagncttcn  Jv-  feit  SpanutiuS  1720  unb 
j^-infd)  1741  Dcrseidmet,  feit  etma  1600  bei  un§ 
befannt  (Spanifdic  'l^raftideu  1618  S.  19  „auf 
bic  fpanif d)e  2Irt  mit  Gaftaneten  an  ben  \">änben" j : 
au§  fpan.  castanetas. 

Sttftanic  A-;  bafür  im  Cbcrbcutfdi.  khesta 
=  alib.  chestinna  ml)b.  kesten  J.  Sic  f)CUtigc 
:^autfonu  (feit  bem  15.  Csab^f).  bejeugt)  ift  rom 
iüeftlid)cit  !)iiebcr=  unb  SRittclbeutfdilanb  au§= 
gegangen  im  näbercn  3tnfd)luf5  an  lat.  casta- 
nea,  t)üi  aiid)  bem  üi]t>.  chestinna  3U  (Srunbe 
liegt.  Pappa  Murmelii  C  I  bat  Gaftanic, 
SutberÄ  53ibcl  bat  1.  9)lof.  30,  .37  ßoftanccn, 
2Ilberu§  Diction.  1540  iFf  II  Hh  Illlb)  „Äaftcn, 


Slaftaneen",  Xafppobiu§  1540  haften.  Ginc 
fd)iuüb.=baier.  5)cebeuform  kestnitz  —  im  oberen 
Jöaben  chestatso  —  cDOIaaler  1561  bat  im  ^lur. 
„itaftancn,  Äcftni^")  ift  im  16.  v^sabrb.  mebrfad) 
bc3cugt  (bic  mb.  Bearbeitung  be*  Nomencl. 
Hadr.  .Junii  oon  "Jl.  3iber  1571  bat  ilaftanien; 
bic  baier.  non  3dicncf  1599,  ebenfo  .\>eupolby 
Diction.  1620  i)at  Hcftnig,  bai  aud)  1478 
Vocab.  Rerum  Slug'öburg  117  begegnet).  2)cr 
ganjen  Sippe  liegt  lat.=roman.  castanea  (=  frg. 
chätaigne,  üal.  castagna)  3U  ©ximbc,  bai  aud) 
in  anglf.  cistenbeam  engl,  chestnut  fterft.  2at. 
castanea  =  gr.  Kaaravea,  meift  al§  Stblcitung 
au§  Kd0Tava  (!)came  einer  Stabt  am  'l.^ontu») 
gcfatJt,  rairb  auf  armen,  kaskeni  'Haftanien= 
bäum'  —  kask  'ilaftanie'  3urücfgefübit. 

ftaftc  5.  am  3d)luf5  bti  18.  3at)il)»-  i" 
3;cutfd)lanb  eingebürgert  (3.  58.  SBiclanb  1772 
ber  golbnc  Spiegel  II,  15)  au»  gleid)bcb.  h'l- 
caste  =  portug.  casta  'jRaffe,  Sfbfunft'. 

faftcien  otn>.  mbb.  kastigen  (g  für  j) 
kestigen  al)b.  kestigön  'faftcien,  ftrafen' ;  öic 
Bcbanblung  ber  53ctonung  unb  bic  'iJofalform 
entfpridit  ber  non  Äaftanie  neben  bial.  Sleftc 
(f.  ilaftanic).  8at.  castlgare  (barauy  frj. 
chätier,  lüciter  engl,  chastise)  tüurbc  mit  bem 
ßbriftentum  (ügl.  itrcu3,  '^3  rieft  er)  au§  ber  lat. 
ßird)enfprad)c  übernommen ;  abb.  chestigön  bat 
irie  oiclc  in  ber  abb.  'i]Jerioöc  cntlebnten  Sorte 
(f.  preöigen)  bereit^  beutfd)e  ^öetonung. 

Äaftcn  d)l.  mt)D.  käste  abb.  kasto  501;  Da§ 
jebcnfally  ed)t  germ.  2Bort  fcblt  ben  übingcn  alt-- 
gcrm.  2)ialcftcn.  @ot.  *kasta  'üöcbälter'  fann 
3U  kasa-  '©eföfi'  gcl)ören,  fo  bau  ber  Sentat 
ablcücnb  märe;  bod)  bebeutet  kas  fpcsicÜ  'ba^ 
irbenc  ©efäf;,  lopf  (ügl.  got.  kasja  'löpfcr'); 
ba3u  abb.  char  'lopf  unb  nbb.  Biencnforb 
au»  mbb.  binen-kar. 

Äatcri  5DJ.  mbb.  käter  kätere  aiji).  kätaro 
ajl. :  bai  r  oon  Älater  fd)cint  ein  Sieft  eine» 
9Jia§fuIinfuffire§  3U  fein  roie  in  DJ^arber  neben 
9}tarb,  lauber  neben  laubc,  ©anfcr  neben 
@an§.  2a§  lautlid)e  3>erbältni§  t)on  Äatcr 
3U  bem  ©runbiuoitilaBe  ift  bunfel;  bai  in  nöD. 
501a.  gcltcnbe  kats  'Mater'  meift  auf  s  im  3uffir, 
alfo  abb.  kätaro  au§  *kädaso.  morau»  aud) 
nbb.  käts;  rgl.  nod)  nbb.  nbl.  kater  unb  engl, 
catervvaul.  ©cgenüber  abb.  kazza  ani  lat. 
catta  mit  tt  mad)t  ber  ungeminirtc  dental  biefcr 
SEorte  bie  größte  Sc^ivicrigfcü  C-Bcitr.  14,  .585).— 
3n  ben  Tla.  3cigcn  fid)  3ablreid)c  Spnonpma: 
rceftfäl.  boltsa  holte.  oberfd)roäb.  baule,  pommer. 
mönts.  beff.  heints,  faucrl.  mytr.  Äater  gilt  im 
Cbciiäd)f.  i8raunf(f)roeig.  ^$ommcr.  (in  Il)üiHngen 
kötsrt  kötsrix^ 


Äater 


198   — 


fnufen 


Satcr  2  ÜJ?.  V^Qgcniammcv'  crft  feit  etroa  1850 
bcicflt:  für  ältcrcS  itagcniammcr. 

Slottun  d)l  ml)b.  (14.  3a()d).)  kottim  m.; 
au§  nbl.  kattoen,  frj.  coton  (engl,  cotton). 
CueUc  avab.  kodön. 

fattbalßcn  otm.  fcfion  im  IG.  '^scii)vi)-  allgcmctn 
üblidi;  bancbcii  im  IG.  Mi)^^^)-  'S-  '-8-  9JJatlicfiiii? 
15G2  Sarcpta  12itt'i  „mit  cinanbcv  im  .Hatjbalii 
liegen":  rool)!  eigtl.  Silb  aibj  einer  licvfabcl, 
raorin  ,'öunbc  fidi  um  ein  gefunbenc»  ilagenfell 
jQufen  („bic  .Ounbe,  luenn  fic  ein  Ha^enfell  ge= 
funbcn  l)aben,  raäljen  üd)  über  bemfelben"  1582 
in  .'öenifdiy  ÜberfcBung  non  ifi>i;(albuv''  D'MI  0c= 
bcimnuf;  S.  12!H.  ^m  i'l?eftfäl.  begegnet  gleid)= 
bct.  tattbaltern  (oftfrief.  fattl)alfen). 

Äo^c  ("y.  ml)b.  katze  alib.  kazza  iy. :  ein 
gemcincurop.  SBort  burd)  5J^ittelalter  unb  lltcuscit, 
QU§  fpätlat.  catta;  ügl.  anorb.  koür  ÜJ^.  ani' 
lat.  cattus;  aber  fpätanglf.  catt  engl,  cat  ift 
frj.  öebnrooil  (nfr;i.  cat  frj.  chatj  be»  11.  oflbi"I)§. 
Tiefe  fe^eu  got.  *katta  —  *kattus  vorauv. 
Soätlat.  (juerft  um  .5<J<t  bejengti  cattus  mit 
ber  ^Jiebenform  catta  behanbelt  3ittl,  "Jlrdi.  f. 
lat.  ficy.  5,  133;  baju  bie  roman.  9{eflerc  (ital. 
gatto,  frj.  Chat),  foioic  ir.  goel.  cat  9)1.,  ferner 
gcmcinflao.  kotü  'Äater*,  lit.  kate  'Äa^c'  — 
kätinas  '.Hdter'  (baju  ferb.  kotiti  \"sungcn)erfcn' 
—  kot  ':önit,  SLUirf)  laffen  bic  9J}öglid)feit 
offen,  ban  bie  germ.  33e,^eidinung  imd)  ber 
^eriobc  ber  gemcingerm.  l'autücvfdiiebung  — 
fpntefteuy  ein  ^'salirOunbert  nor  ober  nadi  ber 
3?ölfcrn)anberung  —  ron  einem  ^Jtad)baruolte 
emlcbnt  mürbe.  Xq§  bb.  ÜBort  bat  fiel)  cor  ber 
2.  i'autoerfdiicbnng  eingebürgert:  bb.  tz  quo 
tt;  feltfam  nbnieid)enb  .Haler  mit  ungcminirtem 
Tental. 

.Slnticnjammcr  9)^.  (neucrbing»  burd)  Äatcr 
perbrangt)  in  ber  1.  .N>älfte  bec^  10.  ,^\Qbrb'o.  in 
flubcnt.  iBöiicrbüd)ern  gebudn,  aber  ber  flubent. 
Sittcratur  beö  IS.  ,)abrbt^.  nod)  fremb;  bei  .vSeinc 
21'crfc  1 132  aud)  ftubentifd)  (Uli  „.H.s^mmcr" 
gebrurft).  Brentano  18ir>  ©rünbung  '}?ragö  S. 
4.39  madit  über  ba-i'  ©ort  bie  'Jlnmerfung  „ein 
■UJame,  ntit  meldiem  bie  uollen  '.yrübcr  bic  ''}lad)- 
ifcben  ber  Irunfcnbeit  be,^cid)nen".  xUlteftcr  53c^ 
leg  für  ba^  ,;unäd)ft  ueriunue  2tubentcniuort  (mit= 
geteilt  Don''4}rof.  örid)  3dmiibt)  ®id)mann  17G8 
2lntitritifuä  ©.  GU2:  „cä  giebt  eine  .Hrantbeit 
bc§  ficibc§,  bic  jurocilcn  unglüdlidie  llieufdicn 
mit  bcn  .Ha|5en  gemein  baben  unb  bic  benmcgen 
ber  .Hatjeniammcr  genannt  mivb."  ili^citcrcr  '-i^eleg 
bei  öoctbe  (gan,^  üerein,Klt>  im  ©cftöftl.  Tiüan 
1814  =  Sßerte  G,  213.  '^(Icmann.  im  K).  "sal)rl). 
bafür  Xrefdicr  (flJaaler  l."»Gl  Iröfd)er). 

tnubcnuclfd)  5(bi.  icit  Stieler  IGOl  Dcrjeid)= 


net,  im  17.  ^^brl).  uon  unöcrftänblidicr  £prad)c 
tielfadi  gebraud)t,  mü  bem  ©nbe  bcc.  IG.  Cuib^b^- 
(bei  ^-ifdiart)  bezeugt:  c§  fdicint  im  IG.  ^al)xl). 
uom  beutfd)en  ©übmeftcn  anit  rotmelfd) 
'i^cttlermelfd)')  ausgegangen  3U  fein  (im  ))lt)t). 
ber  Stuart  iöranbenburg  bafür  uckerwendscli, 
aud)  kauderwendsch  in  gleid)er  iöebeutung). 
äBclfdi  a\-i  oberbeutfdie  söcseidmung  für  'italie= 
nifd}'  (,uon  ber  Sprad^e,  fd)niei3.  audi  allgemein 
'fremb,  unpcrftcinblidi')  liegt  ju  ©runbc.  mfdiart 
bietet  in  äbnlidiem  Sinne  Äinberipclfdi  unb 
Dlbfdicrofd)  Ä r au tipclfd)  (fo  nod)  in  lirol 
für  'umicrftänblid)'  bei  ben  ©röbncrn  unb  ©nnc-- 
bergern  bie  beutfd)e  53e5cid)nung  für  ba§  2a= 
binfdie;  fie  nennen  ba^S  :^"stalienifdie  f  lugiuelf  d)). 
2^a-o  1.  JBortelemcnt  in  faubcrmelfd)  ift  mobl 
fdnuäb.  (Ulm)  ftaub crcr  'iffierg--,  3"lad}&l)änb= 
ler'  (im  tirolifd)cn  Untcrinntl)al  '.s>aufircr'). 
Jyifd)art  fd)eint  Äaubcrmclfd)c  al§  'roelfd)c 
i^aufirer'  ju  gebraudicn.  2^ann  nnirc  ßauber= 
mclfd)  eigtl.  basi  ^Valicnifd)  ber  im  beutfd}en 
Sübmeftcn  bcrum.^icbcnbcn  ital.  .\Saufirer  (in 
^aiern  auf  bem  Öanb  ift  Jßalfd)  'italicnifd)cr 
ilrämer').  2)cr  iöcncnnung  fauberipclfd)  alfo 
bürfte  eigtl.  ml)b.  *küderwalch  '4-)auficr=3ta= 
liener'  ju  ©runbc  liegen  (im  ^al)xt  1379  ift 
Berchtold  Khaudervvalch  al§  -]3ci1onennamc 
bezeugt).    9iad)  bem  T'Mb. 

t  ftauc  3-.  ml)b.  kouwe  (küwe)  J^.  'berg= 
männifdie  .s>ütte  über  bem  Sd)ad)t,  ©d)ad)t= 
bäu'e'd)en'  (alib.  *kouwa,  got.  *kaujö-  feblen): 
febr  alteS  £ebnmort  au^'  lat.  cavea  (5[JJitteIform 
cauja)  '.C^öblc'.    S.  and)  Ääfig. 

foucu  otrn.  mbb.  kCiwen  kiuwen  abb.  kiu- 
wan  ft.  ^tm. ;  nbb.  au  mbb.  ü  in  bicfcm  SBortc 
ift  eigtl.  blof;  mittclbeutfd)  gegenüber  bem  äu  in 
mieberfäuen.  Ci:'o  entfpredicn  anglf.  c^owan 
engl,  to  chew,  nbl.  kaauwen  'faueu'.  I^em 
Öot.  fel)lt  ba§  otiu-,  bay  auf  einer  germ.  2Bj. 
kivv  kfi,  Dorgerm.  giw  bcrul)t;  ogl.  afloo.  zTva 
zu  ja  zTvati  'tauen'.  2n§  ibg.  Sj.  gilt  gju 
giw  'faucn'. 

faiicrn  otm. ;  ba§  5Berbältniy  ,^u  mbb.  hüren 
(nbl.  hurkcn) ',:^ufammengcbüdt  fttjcn'  iftbuntcl; 
im  (?ngl.  unb  in  bcn  ftanbinapifd)cn  Gprad)en 
crfd)cint  aud)  k  im  'Jlnlaut:  mittclengl.  couren 
engl,  to  cower,  bän.  küre,  fdiiueb.  kfira  in  ber 
nbb.  iöebcutung;  anorb.  küra  'untbätig  fein*. 
Sßgl.  faujcn. 

taitfctt  ;]tip.  mbb.  koufcn  abb.  koufön 
<lK)uffön;  53cbeutung  im  ^Ibb.  9J^bb.  allgemeiner: 
'.s>anbel  treiben,  banbeln'  fpcj(iell  audi  'faufen, 
perfaufen'  ober  'einlaufd)cn' ;  pgl.  got.  kaupün 
'.Öanbcl  treiben',  anglf.  cypan  (got.  *kaupjan) 
'faufen,  pcrtaufen'.    Ta§  2Bort  bat  eine  in= 


^aulbarjrf) 


199   — 


M 


tcrcffantc  'öcbcutuiuvjfüKc ;  bic  '-Bcbcutunc]  'Iaufd)= 
I)anbcl  treiben'  liccU  3u  Wruiiöc,  unb  jroar  luirb 
e§  Don  bciben  ''4-^arteicii  i^ebraudit,  ba()cr  bei 
ÜtuSbilbung  bcö  .s>anöel»  mit  @elb  fotüobl 
'taufen'  aly  'ücvfaufen';  vc\\.  nod)  anglf.  ceap 
'Öanbcl,  ©efdiäft,  3>ieb'  (Ssicb  lunr  (Am  ba^i 
|)aupt3a()(univöniittel  beim  lauid)l)anbel ;  vc\{. 
®clb,  S^icli).  5(m  nädiftcn  lici^t  lat.  caupo 
'iträmcr,  Sd)enfuni1'  {Vi\l.  aiädj).  mangön  'ban= 
beln'  3u  lat.  mango  ',v>änbler'),  morau»  ai)h. 
koufo  'Kaufmann'  unb  mit  oerbcntIid)enbcm 
©lement  kouf-man  =  aMC\l).  ceapmon  (encjl. 
chapman  '.ftaufmann'  i.  Ta&  flcrm.  ;-)tn^-  brang 
aU  kupiti  'faurcn'  (ba^i^n  kupü  '.sSanbcI  —  kupTc! 
'Kaufmann',  lit.  küpczus  'itaufmann')  in§  Ur- 
f(at).  unb  Ainn.  (kaupata  'feil  bieten').  lUnicjcnä 
fcblt  bic  Sippe  im  iKoman.  (vqI.  ßaifer).  — 
®a§  ©ubftantio  nl)b.  ilauf  mbb.  a()b.  kouf  2R. 
*^anbcl,  öefd)äft'  =  anglf.  ceap  '/panbel'  (im 
6iigl.  cr()ielt  fid)  üon  ber  Sippe  cheap  'raoI)I= 
feir  —  chapman  \s>aufiercr')  ift  erft  an^  bem 
3tTO.  abgeleitet. 

ßaul=barf(ö,  5iaul  =  fopf,  5laul  =  tniappc: 
in  biefen  3»ffl»'"icnfet5ungeu  bebeutet  Ä'aul  eine 
'Äugcl  pon  genngem  Umfange';  ml)b.  küle 
Diebenform  üon  kugele  (ngl.  ftcil  au§  ftetgel); 
öltenilib.  ,^'aule;  ugl.  Äeule. 

tanm  2(bü.  mbb.  küme  al§  5(bi.  (?)  'bünn, 
fd)tüad),  gebredilid)'  —  al§  3(bt).  (al)b.  kümo) 
'mit  3Jlüf)e,  fd)n3evlid),  faum,  nid)t';  ba3u  af)b. 
kümig  2tbi.  'fraftloÄ,  mülifam'.  'Sd)mäd)Iidi' 
ift  bie  ©runbbebeutung  be§  ^Ibj.  unb  %bv.,  mk 
nieber()cff.  rceftfäl.  kyme  mnbb.  küme,  fd;raei3. 
chum,  mittclengl.  kime  'fd}roäd}Iid)'  3eigt  (ogl. 
lat.  aegre  'faum'  3u  aeger  'fran!').  ®a§  ent= 
fpredjenbc  anglf.  cyme  bebeutet  '3art,  fein, 
fdiön',  rco3u  anglf.  cymlic  =  engl,  comely 
'anmutig'  (ogl.  flein).  3^ür  gcnn.  kflmi- 
'fd)roäd)lid)'  finbct  ftd)  au§roärt§  feine  fidjerc 
58e3iel)ung;  man  benft  rocgen  al)b.  chümön 
kümen  'trauern'  =  afäd)f.  kümjan  'beflagen' 
an  gr.  fod^u  'flage'  (ibg.  2B3.  gü  gSw)  unb  er= 
innert  für  bic  58ebeutung§entroicflung  an  wenig 
neben  meinen. 

t  ßautc  5.  'Sebmgrube'  ein  mb.  SBort,  feit 
bem  15.  "^aijxi}.  be3eugt. 

Kautel  A-.  Öebnmort  bc§  16.  ^at)rl)§.  (58c= 
leg:  Spccfle  1599  Architect.  ©.  99^)  au§  lat. 
cautela,  feit  ^^enifd)  1616  unb  §cupoIb  1620 
gebudit,  mo  aud)  Kaution  au§  lat.  cautio. 

Sauä  Tl.  ml)b.  kütze  kütz  OJi.  (fc^r  feiten 
belegt);  im  2ü)b.  foroie  in  ben  älteren  germ. 
2)ialeften  felilt  baz-'  SBort,  rae»l)alb  c§  fdjroer  ift, 
feine  got.  öautform  3U  bcftimmen.  ^an  fönntc 
fic^  got.  *kutts  ober  '^'küdna  bcnfen;   ba^  crftc 


erinnert  einigcrmafsen  an  gr.  ßöZa  'Gule'  (für 
gCidjaV  ßroic  in  ßaivuu  'tommen').  Sasufommt, 
bafi  auf  tz  im  9Jlib.  Stofenamcn  für  33ögel  gc= 
bilbet  rcerbcn:  Spa§,  Sticgli^,  MÜebi^; 
baber  fönnte  ilau^s  3U  trennen  fein,  unb  gr. 
ßüat;  '(Sulc'  läge  3unädift. 

r  faujcu  S^m.  'lauern'  nur  nl)b.;  e§  gc= 
1)0x1  mit  lauern  3ur  fclben  ^©3.  kü;  jcn  ift 
^ilblcitung  auS  at)b.  zen  azen  (^?en,  a.z,7,en), 
got.  atjan;  ^kiiwatjan  märe  bie  got.  33erbalform. 

^aöattcric  ?y.  Seljnrooit  com  (5nbc  be§  IG. 
3a[)rl}§.  (in  3citii"flcn  feit  1569  nad)meiybar', 
al§  mobifd)e§  Ai'cmbmort  im  Tcutfd)en  9JIid)cl 
1617  (aUi  (Eaüallerep)  Dcrfpottet;  ältere  9Jeben= 
formen  cavalleria  unb  cavallierl,  aud)  gaval- 
laria:  au§  ital.  cavalleria  =  fr3.  cavallerie. 
3m  16.  ;)al)rl).  (3.  «.  @oliu§  1582  Onomast. 
184)  gilt   „ber  rcifigc  3cug",   aud)  Oicuterei. 

Saüaüicr  031.  im  BOiäbr.  i?rieg  (3.  33.  9)lofd)e= 
rofdi  1642  •^Jliilanber  l,  16,  73)  eingebürgert, 
in  Seitungcn  fdion  1612  nad)tr)ei6bar :  an^  ix]. 
cavalier,  ital.  cavaliere. 

Palliar  9}].  ein  im  mobernen  (guropa  meit 
nerbreitctcv  SBort:  fr3.  engl,  caviar,  fr3.  fpan. 
cavial.  ital.  caviale  caviaro,  türl.  khävyär. 
2)a§  SBort  ift  belegt  3uerft  1458  bei  bem  Italiener 
^latina.  3^cutfd)e  33elegc:  (^oefingl  1782  (Se-- 
bidite  II.  21;  III,  122.  157;  and)  fdion  öulfiu§ 
1628  Sd)ifffal)i1en  XIV,  17  unb  1690  ber  t)er= 
ftümpelte  Tlin-  ufiu.  33raud)  ber  OJIcbicin  S.  .377 
caviaro  '5ifd)rogcn'.  3(n  ber  untern  Ober  ift 
Äe^tn  für  'roter  5taoiar'  gebräud)lid). 

t  Scbfc  0'-  nrf)b.  kebse  kebese  aljb.  kebisa 
chebis  =  anglf.  cefes  cyfes  unb  nbl.  kevis 
(tt)03u  keefkind).  3)a§  SBort  (germ.  kabisjö) 
ift  etpmologifdi  leiber  gan3  bunfel.  ^ultur= 
gefdiiditlid)  roiditig  ift  bie  ^Bcobaditung  ber  ^c= 
beutung:  ba§  anglf.  2Bort  bebeutet  'Äonfubine' 
unb  'SÖlagb'  unb  lueitcr  ein  3ugel)örige§  9DI. 
kefser  beä  5lnorb.  bebeutet  'Sflaoe':  offenbar 
mürben  n)ciblid)e  ilrieg&gcfangene  3U  Sflaüinnen 
(ugl.  anglf.  wealh  '^clte,  Sflape'  —  w-ylen  'Sfla= 
ütn,  9}Jagb'  unter  raetfd))  unb  i^onfubinen  ge= 
mad)t.  Ter  iöegriff  'Stonfubinc'  ift  (trog  Iaci= 
tuö'  ibealiftifd)  gefärbter  2)aritcllung  be§  altgerm. 
Jamilienlebenöj  bem  gexnn.  2(ltei-tum  nid)t  fremb; 
aber  raid)tig  ift  —  unb  ba§  beftättgt  ben  @c= 
l)alt  feiner  2;arftetlung  —  bar,  Sebfcn  au§  ben 
Ärieg§gefangenen  refp.  ben  Sflacen  au§geroä()lt 
mürben;  bic  Sflaoen  galten  im  Slltcrtum  al§ 
Sad}en;  t)gl.  lat.  mancipium,  gr.  dvbpdTrobov; 
anorb.  man  'Sflaüc'  ift  9lcutr.  unb  bebeutet 
aud)  'Sflaotn,  ilonfubine'. 

fccf  'iibi.  ml)b.  kec  92ebcnform  3U  quec  (rieft, 
kecker  queckerj  a^b.  chec  cheh  (ficft.  checcher 


Siegel 


—   200  — 


Reifer 


chehher)  —  quec  (queccher)  'Icbenbiii'.  Tqc-' 
Sautgcjeti,  roonacf)  queck  gu  kück  wirb,  bat 
cic\tl.  in  bcr  Sdnr>cij  in  a()b.  ^c\t  c\em\xtt;  nodi 
jc^t  il'l  fd)iücij.  fcd)  'fcft,  ftavf,  brall';  bod)  ift 
fect  aud)  in  Saiern  oolf^üblid)  inbb.  bafür 
b  VC  Uli.  ßntfin-cdicnb  aniilf.  cwicu  (cucu)  engl, 
(luick  'Icbcnbig,  Icbliaft,  fdincü'.  'i'cbcnbig'  iit 
bic  ©ninbbcbcutnng  bcc-  'Jlbicftin-j,  unb  nnfcv 
nbb.  Icbliaft  illunricrt  beficn  ^cbcuiunc\'öcnt= 
nndlnng.  ,n'u'  mcitcrc  ä^cviilcidumg  I)at  man 
uon  bcm  cntiinxdicnbcn  c\ot.  %'i>\.  qiwa-  'lcbcn= 
big'  auöjugcl)cn  (ba^  jrocite  c  k  bc§  ()b.  unb 
engl.  Sortcc-'  in  3»iat5  cor  bcm  got.  w  ober 
entimid)!  bcm  g  in  lat.  vigerei.  @ot.  qiwa-. 
aib}^  gwiwo-  j;i\vo-  cntftanbcn,  bccft  fid)  genau 
mit  lat.  vivus  für  *gvivos.  ffr.  jiväs  'Icbcnbig' ; 
t)a}tn  lat.  vivert'  viclus);  ffr.  jivAliis  jivathas 
'Sebcn';  auücrbcm  im  ®r.  mit  ß  im  3(nlaut 
(ogl.  ßaivuu  =  fommeni  ßio?  ßioToq  ßiöiu. 
baju  afloo.  zivü.  Iit.  gyvas,  altir.  beo  'lebcn= 
big*.  2111c  biejc  ivormcn  meifen  auf  eine  uribg. 
W}^.  gtw  'leben'.  ^Ibgclautct  erfd)cint  biefe 
Sßurjcl  im  Wenn,  nur  in  anorb.  kveykva  kvoikja 
(got.  *qai\vjan)  %"veucr  an.uinben'  eigtl.  'lebenbig 
madicn'.  5lu'ö  bcm  lUMib.  ftcllt  fidi  ,uir  gleidicn 
SBur^cl  (unb  jiuar  ju  bcm  ibg.  3(bieftiü  gtwös 
'Icbcnbig'i  er o nieten  unb  Gucrffilber;  2(u§= 
fall  bc&  u  nad)  q,  bcr  fccf  üon  quccf  entfernt 
bat,  jcigcn  .^liel,  fommcn,  Äot. 

S^lCflcP  Tl.  'conus'  mbb.  mnbb.  kegel  3Jl. 
'ftcgcl  im  .Hegelfricr  aud)  '3tocf,  ftnüvper  abb. 
kegil  ''4-^fabl,  i^flort'.  Taju  mnbl.  kegghe,  nbl. 
keg  'Äeir,  nbb.  fdimöb.^baicr.  (im  9{ic§)  kag 
'Strunf,  .Uoblflengcr.  'Jlbb.  kegil  '^^^^flocf'  (got. 
*kagils)  fönnte  mit  gr.  T^.uqpo-^  (9  für  gh) 
'^flocf,  böl,^crner  9^agel,  Äeil'  —  mit  ^J?afa= 
licrung  bcr  Jßur.^clfilbc  —  uerivanbt  fein.  £b 
Iit.  zaginys  ''^^'abl,  'i^foften'  (/.ägaras  'bürrer 
3lft')  ju  .Hegel  ober  uiclmcbrsuilufc  '£d}littcn= 
fufe*  gebort,  läfit  fidi  nid)t  cntfd)cibcn.  Jr,^ 
(|uillf  iit  bcutfdi.  i'cbniDort. 

ftcflc|2  Tl.  (erbaltcn  im  l^Üib.  nur  nod)  in 
bcr  5Pcrbinbung  .Slinb  unb  Megcl)  mbb.  kpgel 
kekcl  'uncbclidiesi  .Hinb'.    S^untlen  llrfiniingsi. 

tcflclu  ;')tiü.  '.Hegel  fdiicbcn';  Sunoniima 
b  0  f; c  I  n ,  bei  Tuej NomonrI.  10.")2  f  di m  a  r  c g  1  e  n , 
'iia-:^  alv-  baicr.  audi  fonit  bezeugt  iit;  bei  Stcin- 
bad)  17;'>l  imfeln,  fubtliüring.  bofelu. 

Äcl)lc  A.  mbb.  kr-i  abb.  köla  =  nbl.  kcel. 
anglf.  reolu  (engl,  auc-gcflorbcn)  unb  reolor. 
Wot.  roärc  *kilö  (@cn.  *kilöns)  anjufct^cn.  Xa 
gcrm.  k  au§  üorgerm.  g  cntftebt,  bürfen  ffr. 
gala  '.\Sali<*  unb  lat.  gula  '.Heble'  ucrglidien 
ipcrbcn.    S.  iicrg. 

teuren  1  S^m.   'roenben'   mbb.    abb.  keren 


abb.  keran  cherren  'febrcn,  uicnbcn,  eine  9{id)= 
tung  geben':  ein  laiUlidi  unb  eti)mologiidi  fd)imc= 
rig  3U  bcurtcilcnbcv  ÜBort.  i^'^sm  2(nglf.  gilt 
cerran  cyrran  ^4-^rüt.  cyrde)  'febrcn,  menbcn' 
=  mbb.  kerren  au§  ttieftgcrm.  karrjan  für 
*karzjan?  (genn.SBj.  kars  rcobl  nodi  in  Äarft?). 

tci)Tcn^  ^tro.  'fegen'  (fegen  fdiciiU  mebr 
oberb.,  febrcn  mb.=nbb.  ju  fein;  Öutbcr'^  .Hcb  = 
rid)  luirb  in  ^Ibarn  '^Hnric^  i^ac-ler  i^ibelgloffar 
1522  mit  „J-cgct,  Staub,  itutter"  überfcljt)  au§ 
gleid)bcb.  mbb.  kern  keren  kerjen  abb.  kerian 
keren;  got.  *karjan  (nid)t  *kazjan)  ift  gu  Der= 
muten  and)  auf  @runb  üon  i§l.  kar  'it.  '©d}mu§ 
(an  neugeborenen  Lämmern  unb  ilälbcru)';  ogl. 
nodi  abb.  ubarcliara  'irepivpriua,  Unreinigfeit'. 
Xa^n  aiv  uroeriiianbt  Iit.  zerti  'fdiarrcn'. 

.Sicbrrcim  9JJ.  i^crbcutfdnuig  uon  trg.  refrain, 
uon  ii3ürgcr,  ,"s-ragincnte  über  '4-^oefie  unb  it'unfl 
10  hcrrübrettb.  dlad)  .s>et}nev  3)2Bb.  Sonft  aud) 
Ohinbreim. 

t  Slcib,  .Haib  Tl.  'gemeiner  DJJcnfd)'  eigtl. 
'2la§';  blof;  frübnbb.  unb  nur  fd)iiiöb.=olcm. 
(mbb.  *keibe  abb.  *cheibo  'cadaver'  finb  un= 
bezeugt). 

t  .Sieirfic  5.  'öcföngnic^'  iand)  '2Irbcit§I)au§') 
ein  baier.=öftr.  2;ialcftiuort  (bei  .'[■>.  ©od)§  ge= 
brandit);  gn  fcudien':' 

fctfcn  otiü.  mit  nbb.  Sautform  für  ftrcng  I)b. 
feibeu  mbb.  kiben  'f dielten,  janfen'  mit  bcm 
gleidibcb.  freguent.  kibeln  kiveln;  mbb.  kip  @en. 
kibes  Tl.  '.^dnfifdic'^  SBcfen,  Irot?,  SBiberfeljlid)^ 
feit'.  5J]nbb.  kiven,  nbl.  kijven  'fdielten',  norb. 
kifa  'saufen'  —  kif  '^^anf. 

ftcil  Tl.  mbb.  abb.  kil  Tl.  'Äcil,  ^i^florf' 
mit  bcr  auffälligen  iJJebcnform  kidel  (nbb.  bial. 
fteibel);  got.  unirc  *kei|)ls  (?)  für  bcibc  ml)b. 
Aormcn  uorauc\Uifet?en.  3(uffällig  ift  norb.  keiler 
(got.  *kaileis)  9.1}.  '.Heil';  ki  kai  ift  JBurgclfilbc. 
3(norb.  kill  'Manal'  (ugl.  ben  (^-igcniuimen  .Hicl) 
ift  mobl  bcr  ii^cbciitung  incgeu  fern  gu  baltcn; 
eber  liefic  fidi  ivegcn  ber  abb.  mbb.  33ebcutung 
(kil  '^^florf')  an  anglf.  ca-g  engl,  key  '©dilüffcl' 
benfen. 

feilen  3tm.  'fdilagen,  prügeln'  feit  Stifdj 
1741  gcbudit,  crft  bitrdi  bac'«  IS.  :>utbrb.  üblidi: 
ein  JBort  bcr  C^auncrfin-adie  (bann  audi  ber 
Stubcntcnfpradic),  lueldic  bilblidie  iPerivcnbung 
befanntcr  Sinirtc  liebt.  —  Damit  ibcntifdi  feilen 
'rcerben'  in  bcr  Stubcntcnfpradic  crft  bcvi  19. 
oabrb^^. 

ficilcr,  Äculcr  Tl.  (bei  ©ticicr  1091  in 
beibcn  formen):  im  17.  '^al)xi}.  aufgefommen, 
von  mifdi  1741  (Äeilcr)  al§  Csdgcriuort  gc-- 
bud}t:  mobl  nid)t  ju  Äcule:  entlebnt  am  Iit. 
kuilys  'ßbcr*  ? 


^cint 


201 


fennen 


Seim  5)h  mbb.  kimc  n()b.  kimo  SOI.;  bai^ 
m  tft  nblcitcnb:  2.i\v  ki  im  *i}.^arti3.  ciot.  uski- 
jans  '(icnioviicfciiiU',  wofür  aber  eine  ältere 
9?cbcnforin  keins  'iicfeiint'  burcb  ba§  3Serb  us- 
keinan  (-nöda)  ooran«gefeöt  roirb.  3ur  felben 
Sog.  kl  gel)ört  mit  bentalcr  Jlbleitung  anc\\\.  cif), 
ajäd)f.  ki9,  abb.  clikli  (frurnikidi)  mbb.  kide 
iibb.  bia(.  Äcibc  'Sin-ötjling'.  5(i'äd)i.  nbb. 
kinan  'fcimeii'  bat  n  alö  ^U-äfciteableitunci  ber 
SOBj.  ki;  ba^^  ibcntijdie  anglf.  cinan  'anfliunngen, 
berften,  jcrplal3cn,  fcimen'  unb  ba§  jugebörigc 
©ubftantiü  auglf.  cinu  '$Kin,  ©;iriincf  eriueiieu, 
baf5  bic  ^cbeutung  'fcimen'  uon  ber  lebenbigen 
Stnjdiannnii  beö  Süiffpringen^i  aufHiegangen  ifl. 

fein  oflblpi'on.  mbb.  kein  iiefürjt  ane  dechein 
abb.  dihhein,  monebcn  ai]i).  dihh-ein  nihh-ein 
nohh-ein.  meUlic  fänulid}  mit  ein  jufammen= 
gefegt  finb;  bie  ^ebentung  von  abb.  mbb.  dech 
ift  unflar. 

^cl*  9)1.  mbb.  kelch  abb.  kelich  chelih 
(hh)  ÜH.  =  afäd)f.  kelik:  au§i  lat.  cälicem 
(calix)  cntlebnt  ju  einer  3cit,  mo  nodi  kälikP 
gcfprodicn  mnrbc  (rgl.  Äeller);  bie  nabclicgenbe 
2lnnabine,  Üeldi  fei  erft  mit  ber  Ginfübrung 
be§  6bnftc»tiii"S>  ans  ber  Äirdienfpradie  bei  un& 
eingebürgert,  mirb  miberlegt  bnrd)  bie  iöebanb= 
lang  be§  fidjcrlidi  nid)t  oor  biefer  octt  entlebnten 
lat.  crücem  =  Ar  eng,  beffen  z  für  lat.  c  nor 
e  auf  fpötere  3cit  biniueift  o(§  5le(di  an?->  cä- 
licem. -JJäber  liegt  bie  SInnabmc,  ban  etwa  mit 
bcm  58orbxnngen  ber  füblidicn  2BcinfuItnr  ber 
5Rame  importteil  irurbe;  ugl.  Äeller,  SBein, 
33 cd) er.  5'i"3-  calice  fd)cint  aber  erft  eine  fird)= 
Ud}c  (Sntlcbnung  be§  10.  3a^)i"()S.  ju  fein  unb 
gleiches  roirb  aud)  uon  angif.  calic  unb  norb. 
kalkr,  aud)  t)on  altir.  calicli  gelten.  ;i8Iütcn  = 
feld),  erft  nbb.,  berubt  auf  @influf5  ron  gr. 
KdXuE  'S(ütenfeld)'. 

SeUc  jv-  ii'l)'5-  mnbb.  kelle  abb.  kella  5"- 
'©d)öpflöffc(,  STiaurcrfeüe'  aü6  germ.  *kaljö  J-. 
ßbroobi  cingefne  ^erübrungcn  jroifdien  bb.  ^cUc 
unb  anglf.  cylle  cille  5.  '©djlaudi,  (eberner 
©acf,  ®efäf;'  ftattfinben  (ogl.  at)b.  fmr-kella), 
Hegt  bem  anglf.  SBort  bod)  lat.  cuUeus  'leberner 
©acf'  ju  ©runbe,  ober  nod)  tr)abx"fdieinlid)er  ift, 
t>a^  im  2tnglf.  eine  Sermifdiung  eine«  cd)t  germ. 
2Borte§  mit  einem  Sebnroortc  eingetreten  ift. 

Setter  ^.  nil)b.  keller  a^b.  kelläri  Tl.  = 
afäd)f.  kelleri  '>ffl.  ibatau?'  entlebnt  norb.  kjallare 
SEfi.),  nbl.  kelder  au§  mnbl.  kelre :  Sebnmort, 
ba§  mit  ber  dou  bcn  9tömem  erlernten  Äunft 
ftctnemc  Käufer  gu  bauen  (ugl.  ©oller, 
(5petd)er,  aud)  ^foftcn  unb  Pfeiler)  mobl 
Don  ©üben  unb  SBeften  au§  meiter  nad)  Dcorben 
oorbrang;  nur  nad)  (Snglanb  fanb  ba^  SBort 

Sluge,  eti)moIogifcfic§  SEBörteröuc^.   6.  Stuft. 


in  alter  3eit  feinen  Gingang ;  engl,  cellar 
flamnu  erft  au-?  afrg.  celier.  Xk  ^criobe  ber 
Gntlcbnung  be§  3Borte§  .^^eller  au§:  fpötlat. 
cellarium  (mit  @enu§roed)fcl  unb  beiUfd)cr  33c= 
tonung)  raar  eine  t>orat)b.  ocit,  ba  bie  jüngeren 
lat.  Sebnrooile  ber  abb.  ocit  ba§  lot.  c  oor 
bellen  iUifalcn  in  z  (tz)  üermanbeln  (ugl.  Ä'reuj). 
fteller  mag  etma  gleidi',citig  mit  .'iield)  (f.  bieg) 
non  Sübcn  nad)  2)cutfdi(anb  gcfommcn  fein, 
uieüeidit  mit  ber  Änltur  bcg  SBcineg;  bod)  be= 
beutet  itellcr  überbaupt  'unterirbifd)e  33oiTat§= 
fammer'.  —  .Slcüncr  Tl.  mbb.  kelnpere  9JI. 
'.Heücrmeifter'  mit  ber  gleidibeb.  ?Jcbenform 
keltere  Tl.  0116  lat.  cellarias  5[R.  '^sorfteber 
ber  Geüa,  ber  3^orrat§fammer'. 

Sleltcr  A.  mbb.  kelter  kalter  kaltiir  %Tl. 
a[)b.  keik(e)tra  kelk(e)teri'e  calc(a)-türa  cälc- 
türa  5J-  (aud)  cälcturhüs  =  mbb.  kalter- 
hüs).  ®a§  SBort  ift  mittelbeutfd)  unb  erftrecft 
fid)  üon  ber  5Ulofel  fift  aud)  fiebenbürg.)  bi§ 
jum  Tlain  (oftfrönf.  Aalt  er),  nad)  ©d)roaben, 
3ur  Saole  unb  nad)  Sd)lefien.  Sutbcr  t)er= 
rocnbct  e§  iiielfadi,  aber  glcid)3citig  roar  c§  am 
Cbcrrbcin  unbcfannt  (2utber§  Kelter  mirb  in 
Il)omag  2BolfÄ  ^aflcr  ißibelgloff.  1523  mit  'Irott, 
SÖeinpref;'  überfegt  unb  and)  bie  3ürd)er  33ibel  oon 
1.5.30  üermenbet  nur  2;rott).  Cberb.  ©pnottpma 
finb  auBer  fdnneig.S^rott  (in  Sd)traben  ift  Xrotte 
bie Cbftmoftpreffe)  unb  ijftreid).  SScinprcf?  noc^ 
lorfel  unb  fdiiDci?.  aud)  trüel  au§  frg.  truel 
an§>  lat.  trochlea,  ba§  in  lat.  ©loffen  für  'Äel= 
ter'  begengt  ift  (bafür  nbl.  pers,  anglf.  perse, 
aud)  abb.  pfressa  au^'  lat.  pressa).  2)ic  nicfent= 
lid)e  S'iomenflatur  be§  2Bcinbau§  entflammt  bem 
öatein  (f.  2Bein,  SHoft,  5?eller,  Sec^er, 
(Sffig,  Iriditer  unb  mifd)en),  unb  fo  berul)t 
Leiter  =  abb.  calc(a)tura  kelk(e)tra  auf 
gleid)beb.  lat.  calcatura  calcatorinrn.  morauf 
aud)  afrg.  (altlotbring.)  chaucheur  'Leiter'  berubt. 

t  Kemenate  J-  nadj  n:l)b.  kemenäte  J\.  'ein 
mit  einer  Jcucrftättc  (Äamin)  cerfebencg  @emad)', 
bef.  '©d)lafgcmad)',  aud)  'SBobnjimmer,  jyrauen= 
gemad)'.  SSäbrenb  ber  abb.  o<^ü  fanb  ba?^  mlat 
caminäta  'beijbareS  o^ttttter'  in  3)eutfd)lanb  Gin= 
gang;  ba§>  ^Beibebalten  ber  lat.  bentalcn  2enui§ 
beireift  biefe  Gbronologie  :  a{)b.  cheminäta  5- 
2lue  mlat.  caminäta.  ba§  fdion  im  6.  ^abxi). 
nad)n:)ci§bar  ift,  flammt  aud)  ital.  camminata 
'©aal'  unb  frg.  cheminee  'Äamin'  (afr?.  auc^ 
'3immer  mit  ßamtn'),  tüorau§  engl,  chimney, 
femer  cgcdi.  poln.  ruff.  komnata  '3tmmcr';  t»gl. 
Äamin. 

tenucn  o^m.  mbb.  al)b.  kennen  aijb.  chennan. 
Xa^  ©implcr  mar  im  9JIbb.  "ähb.  mcnig  ge= 
bräud)lidi;   man  gebraud)tc  bie  Äompofita  abb. 

26 


fentern 


202 


ßene 


irchennen  in()b.  erkennen  unb  a()b.  bicliennen 
inl)b.  bekennen,  bcibc  aud)  in  bcr  53ebcutiinoi 
üon  nliö.  tcnncn.  Tai  cntjiirccbcnbc  oot. 
kannjan  luskannjani  foroic  ancilf.  cennan  ge- 
cennan  bebeutet  'bcfannt  imidicn'.  Siefe  ^^oihicI^ 
bebcutmti^,  bic  anorb.  kenna  in  ftdi  ücreinuit, 
crtlävt  )id)  baraus-,  baf;  alti^cnn.  kannjan  J-af= 
titioum  ju  bein  altoicvm.  '"]>vät.='il>vä).  kann  ^"snf. 
kunnan  'luificn*  iit;  crfcnncu  in  ein  rcflcriueö 
'nnifen  madicn'.  SBeitcrc  ^C3iuic  vci,{.  unter 
fönncn  unb  fi'ü)n. 

fcntcm  otio-  3"cr)t  al§  nbb.  ®oi1  ber  2Bal= 
tiid)fän(icv  t'ben  3Balfifd)  auf  bie  anbcre  Seite 
legen  jum  nbfiiecfcn*)  bei  ^rifd)  1741  gebud)t: 
axiv  Äantc  abiieleitet. 

t  fictifcr,  Meiuiev  j.  itäpfcr. 

Serbe  ('s-.  ml)b.  körbe  ^.  —  kiirp  Tl.  'Gin= 
fdinitt,  .Hcvbe'.  i^i^I.  anorb.  kjarf  kerfe  ))l. 
'Zimbel',  auiilf.  cyrf  '(Sin)d)nitt'. 

terben  S^rv.  ml)b.  körljen  (mit  ft.  ^artij. 
gekurben  im  ^Jiieberrljein.)  'ilerben  madjen':  ein 
uriiu'ßl.  ft.  otJU.  mit  bem  5lb(aut  kih-fan  karf 
kurbum  korban  (Dg(.  anß(f.  ceorfan  cucil.  to 
carve  'fdjueiben,  fdmiljen',  nbl.  kerven);  f  n(§ 
Stammauc-laut  uon  kerf  nnrb  burd)  bic  ml)b. 
DJebenform  kerve  ju  kerbe  ertuicfen;  (ciöcr  fel)lt 
got.  *kairfan.  Sßjj.  kerf  crfeunt  man  aud)  in  gr. 
Ypcicpu)  'fd)reiben'  eigtl.  'eingraben,  riljcn'  (t)g(. 
reificn  gegen  engl,  to  write),  "öa^  mit  gcrm. 
kerf  auf  eine  ffr.  2öj.  "^grpb  binmcift. 

Kerbel  Tl.  mbb.  kcrvele  kervel  TsTl-  n()b. 
kürvola  kervela  A:  'iVerbel'  (ein  itüd)cn=  unb 
i^eilfraut)  =  anglf.  rerfillc  engl,  cliervil  'Herbei'. 
G'ö  l)at  fid)  iual)rfd)einlid)  fd)on  (alö  körfulja  für 
*cerfolia)  uor  bcr  al)b.  3cit  in  2)cutfd)lanb  ein= 
gebürgert  au§  lat.  caerifolium  (xaip^cpuWov), 
luolier  and)  frg.  cerfeuil,  ital.  cerfoglio,  unb 
^luar  JU  einer  ;-)eit,  al§  ba?  anlautcnbe  c  uor 
bellen  iBotalen  nodi  k  gcfin-odicn  mürbe;  ugl. 
Meiler,  ilcrtcr,  ilaifer,  .Hreuj,  'i}3ed)  u.  a. 
Cvn  ber  ;^,cit  vor  ber  bb.  fiautiicrfd)iebung  fanb 
mit  bcr  italifdicn  Üod)funft  ber  (Gartenbau, 
unb  mit  biefcm  mand)e  füblidicn  ®emüic=  unb 
Slräutcrarten  in  3^cutfdilanb  Gingang;  ugl. 
.Harucv,  'iMeffer,  5Rinjc,  tobl,  lellcr. 

.Slerfcr  Tl.  mbb.  kark.-rre  kerk;ere  kerker 
abb.  anbb.  karkäri  Tl.  'Wcfängni?' :  auy  lat. 
carcerem,  gefprod)en  karkere.  Sdiou  im  0)ot. 
finbct  fid)  karkara  ,">.  'Wefängniy* ;  entfin-cd)cnb 
anglf.  cearcem,  altir.  carcar  unb  bie  roman. 
Gipi'C  öon  fr3.  chartre.  3ln  bem  bb.  SBortc 
lueift  ba§  jweitc  k  üon  .Her f er  auf  Gntlebuung 
Dor  ber  abb.  ,^cit,  ba  Gntlebnungen  mie  abb. 
kriizi  au§  crucem  innerbalb  ber  abb.  vicit  bie 
5tu»fprad)c  Don  c  al»  tz  uor  bellen  äJotalen 


3eigen;  ogl.  Äaifcr,  ileld),  5!cller,  Äcrbcl, 
^^ed). 

Slerl  Tl.  mb.  nbb.  ^-orm  für  mbb.  karl  a()b. 
karal  'i)Jtann,Gbemann,  ©eliebter'  =  anorb.  karl 
Tl.  'Tlaxm  (®gf.  2Beib),  @rei§,  gemöbnlic^er 
Tlann  au§  bem  3}olfe,  Unfreier,  2)iener',  baber 
anglf.  engl,  carl  'Herl,  9)knn'.  9cebcn  bicfcn 
("sormcn,  bie  auf  ein  got.  *karla-  fübren,  cr= 
fd)eint  ein  burd)  3lblaut  bamit  ycrbunbcncS 
kerla-  i'got.  *kairla-).  burdi  anglf.  ceorl  'Un^ 
freier'  löauon  ceorlian  'einen  äiiann  ncbmcn, 
beiraten'j  engl,  churl  'iöaucr,  iVcrl,  lölpcl', 
fomic  nbl.  kerel,  frief.  tzerl,  nbb.  kerl  kerel 
(im  3lfäd)f.  nod)  feblcnb)  uorau§gefel3t.  5Il§ 
Gigennamc  biclt  fid)  bic  bb.  Aorm  .Starl,  obnc 
uon  ber  mb.  nbb.  ,"sorm  ucrbriingt  ju  merben; 
über  bic  C5iulcbnung  uon  .Ha vi  iuv  Stau.  f. 
unter  itaifcr.  !^cibe  SGorte  bc5cid)ncten  ben 
Tlann  in  voller  DJIannbcit  ( gefd)lcd)tlid)  'Gbc= 
mann,  ©eliebter,  aud)  3L)Iiinnd)en  uon  liercn' 
(abb.  anglf.)  —  unb  red)tlid)  '9J?ann  niebercn 
Stanbcv');  im  5lnglf.  bciuabrte  ceorl  'SDtann* 
bicfcn  uollcn  53cgriff,  inbcm  cd  aud)  uon  Äö= 
nigcn  gcfagt  mirb,  in  bcr  ^Iblcitung  ceorlian 
'bciratcn'  bic  gcfd)lcd)tlid)c  53cbeutung  jeigt, 
red)tlid)  ben  ©cmcinfrcicn,  Unfreien  bebeutet, 
oufammenbang  mit  flr.  jära  (j  für  g)  '53uble, 
(3)cliebter'  fann,  tua§  bic  Stammfilbc  betrifft, 
möglid)  fein;  ha?-  1  bc§  gcrm.  2Borte§  ift  jebcn= 
fatly  abicitcnb.  2)eö  'JlblautiJ  Hcrl:  i^'arl  lucgcn 
ugl.  iiäfer. 

Steril  Tl.  mbb.  kerne  abb.  kerne  Tl.  = 
anorb.  kjarne  d)l.  'item'.  '3lnglf.  cyrnel  engl, 
kernel  'item,  iiont'  gebort  lautlid)  näber  ju 
i^orn,  ba  eine  'Jlblcitung  uon  Jlern  im  Gngl. 
mit  ch  anlauten  müfitc.  ^lltgenn.  kerna-  unb 
korna-  (got.  kaürnö?)  finb  bcibc  burd)  5lblaut 
mitcinanbcr  ucrbunbcn  wk  5yrett:  53orb, 
ilerl:  itarl. 

t  fernen  otiu.  'buttern'  ein  nbb.  S3ort,  ju 
engl,  churn  '^öutterf af;,  iternc'  anglf.  cirne 
fyrne,  nbl.  karn,  anorb.  kirna  '^.  '53uttcrfa6', 
luoju  and)  anglf.  cyrnan  engl,  to  churn  'but= 
tcrn'  =  nbl.  kamen  'buttern'.  SDaju  nl)b. 
i'oberpfäl.M  kern  '5)tild)rabui' ,  mnbl.  kerne, 
norb.  (iyliinb.i  kjarna  'DJJildivabni',  bic  uiclleidjt 
mit  ilcrnibcntifd)  finb.  SBabrfd)cinIid)  ift  gcrm. 
kirn-jön  "iUittcrfafi'  neben  kirnjan  'buttern' 
uralte 'Jlblcitung  ju  biefcm  *kerna-  '9)lild)rabm'. 

+  Äerfei  f.  Mir  fei. 

Serjc  A:  mbb.  kerze  '£id)t,  Mcrjc*  (bcf. 
'JBadiöferje' 1  abb.  kerza  charza  ^.  —  karz 
Tl.  'Mer^e,  3)od)t'.  2Bie  engl,  taper  au§  anglf. 
tapor  'Herjc'  auf  lat.  papyrus  (ü)]ittelform  *ta- 
pürus)  berubt,  bai  im  3ioman.  aud)  für  'Sodjt' 


heftet 


203 


fcufrf) 


(icbvaucf)t  roirb,  \o  [jat  man  für  al)b.  karz  '2)odit' 
(Sntlcliminci  an?-'  lat.  charta  (milgär  carta)  'pa- 
pyrus'  an3unc[)nicn,  lucnn  bic§  and)  alv  '2;od}t' 
(and)  im  iKoman.)  iiod)  nidit  c(cfunbcn  ift;  im 
ÖQtcin  feit  bcr  ^taifcrjeit  seilen  papyrus  charta 
unb  scirpus  ^crülinntiv^punftc  <bny  'öJlaxt  bci- 
$avi)ru§  unb  '-öinfc  bicnto  a\v  Tod)t).  Tat; 
papyrus  unb  charta  im  C^crman.  fid)  gco^ra^ 
p()ifd}  ergänjcn,  fprid)t  für  bicfc  2!cutunoi,  unb 
ba^  and)  fonft  SBoxIc  für  iöc(cud}tuuiT  im  älteren 
©erman.  au'o  bcm  i^at.  ftammeu,  (ehren  "iyadt^l 
(au§  facula)  unb  c\ot.  hikarn  'Öid)t'  (an?>  lu- 
cerna).  3U)b.  kerza  iDäre  aly  2tbleituno  cicitl. 
'Äcrjc',  afib.  karz  cifltl.  'ü^odU'.  5(norb.  kerte 
9?.  '^erje'  fd)eint  au§  anbb.  *kerti  (mnbb.  kerte) 
'^crjc'  neben  *kart  '2)od)t'  ju  ftammeu. 

Scffei  m.  m()b.  ke??el  abb.  ke??il  m.  =^ 
got.  katilus  'xoiXkiov',  anorb.  ketell,  angif.  cytel 
engl,  kettle,  nbl.  ketel  'Äeffel':  Se()nroort  an?' 
lat.  catinus  'l>iapf,  Sd)üffcl'  (=  ffr.  kathina 
'Sdniffel'),  tuober  aud)  ai)h.  ke^^in  che^^i  mbb. 
che??!  (alem.)  '^leffel'  =  angif.  cete  'cacabus'. 
2)a6  auy  lat.  catinus  aud)  got.  katilus  I)erDor= 
9c{)en  fann,  jcigt  6fel  =  lat.  asinus  (f.  oud) 
Sgcl).  2lbcr  bic  lat.  iSebeutung  '^TJapf  ftimmt 
nid)t  ju  ber  germ.  'Äeffel'.  ©Icid^jeitig  mit 
5i:cffel  bürften  etma  53erfen,  Äad)el,  Äeld), 
Sd}üffel,  lifd)  (aud)  Gimer  unb  Äopf)  ent= 
lc()nt  fein.  2(u§  lat.  catinus  ftammeu  and)  im 
SRoman.  portug.  cadinho  'öd)mc[3tieger  unb 
ttrol.  cadin  'bölsemc  ©d)üffel'.  %n?  bem  @erm. 
ftammt  afloo.  kotilü  'Äeffcr.  23g(.  nod)  58aift, 
3fd).  f.  frj.  Surad)e  u.  Sitt.  XIII  186. 

t  Slctftftc  5-  '3(pfelbugcn'  bei  Znnxq  Stiüing 
1781  5'Iorentin  v.  Jablenborn  I  126,  ein  mfränf. 
2)ialefttt)ort. 

Äcttci  d-  "üt  ben  älteren  unb  nod)  bial. 
9iebcnformcn  kitte  kütte.  2)ie  beutige  Öautform, 
crft  im  18./19.  3a()rl).  nur  oon  Diebbübucrn  ufm. 
gebraucht,  ift  (bialefttfdie?)  Umbilbung  au§  mbb. 
kütte  a()b.  kutti  ^^i.  'öerbe,  Sd)ar' ;  »gl.  mnbb. 
küdde,  nbl.  kudde  ,>  '.^crbc'.  Tie  nl)b.  031a. 
babcn  nod)  kütt  9i.  'ixrbe,  OJlenge'  (fränf.= 
bennebcrg.  kutt,  tirol.  kutt):  bie  ic^ige  Suejiali: 
firung  ber  ^.öebeutung  („ftettc  9\ebbühncr")  gilt 
fd)on  oielfad)  im  17.  ^Qbi'b-  OJfian  barf  an  lit. 
giitas  Tl.  —  gaujä  J.  'SRubel'  anfnüpfen  unb 
fomit  metterbin  an  bic  inb.  SBj.  jü  (für  gfl) 
'treiben,  anfpornen',  lit.  güiti  'treiben'.  2)er 
Scntal  bc§  al)h.  2Borte§  gebort  baber  roic  ber 
be§  gleidibeb.  lit.  gutas  jur  3lb(eitung;  gu  'Ü^iet) 
treiben'  ift  bie  ibg.  2BurjeI. 

Slctte2  ;v.  mbb.  keten  ketene  (Äette  feit 
bem  15.  3abtb-  bejeugt)  abb.  ketina  chetinna 
^.   'Ä'ette':    öebnraoit   au»    lat.   catena;   bod) 


faum  au§  biefem  felbcr,  ba  ba§  Sort  roabr^ 
fd)einlid}  oor  ber  bb.  öautüerfd)iebuug  in  2)eutfd)= 
lonb  eingcbürgexl  mar  (pgl.  Äerfcrj;  fonbern 
ebcr  ani-  einem  unlgären  cadena  (fo  pr.  fpan., 
baber  and)  fr,v  chaine,  morau?  engl,  chaine). 
Todi  mcift  nbl.  keten,  mnbl.  ketene  al§  ältere 
Gntlebttung  nod)  auf  ba§  lat.  t  bin  (pgl.  treibe). 
SBegcn  be5  Überganges  pon  e  in  i  pgl.  feiern, 
^cin.  2;er  2Iccent  ift  be()anbe(t  raic  in  al)t>. 
abbat  au»  lat.  abbät-em. 

t  Mctttd)  W.  ein  nbb.  SBoit  mit  ber 
3cebenform  nbb.  koddik  (Äöf  bei  ^rodc§) 
'sinapis  arvensis'  =  nbl.  keek  'Senf,  bau. 
kidik. 

Slctfcr  dJl.  mbb.  ketzer  Tl.  (a()b.  nid)t  nad)= 
meiybar);  ba?  tz  flellt  ber  3)eutung  an?  gr. 
Kaöapö;  (KaOapoi  eine  im  2(benblanbc  mäbrenb 
bc§  12.  3a()rb§.  oerbreitctc,  pou  ber  *itird)c  pcr-- 
folgte  manid)äifd)e  Sefte)  feine  (Sd)anerigfcitcn 
entgegen,  menn  nmn  annimmt,  bat;  nbl.  ketter 
'itctjcr'  lautlid)e  iKücfübcrfetjung  an?  bem  [)b. 
SBortc  ift.  S^vax  ift  bb.  tz  an»  gr.  6  dat.  th) 
nid)t  nad)junieifcn ;  aber  lautlid)  fann  ber  mittel 
gried).  Dieibclaut  th  (J)  0)  rool)l  al§  tz  auf-- 
gefaßt  rocrben;  fo  nannte  man  bic  KaOapoi  in 
l^talien  Gazari.  2at.  haereticus  (roorau»  afrj. 
erege  '^e^er')  ift  bem  3ntbeutfd)en  fremb  ge= 
blieben. 

feueren  3tiP-  iitbb.  küchen  'baud)en' ;  and) 
ift  mbb.  kichen  'fd)mer  atmen,  feudien'  in  bem 
n^b.  3tro-  untergegangen.  Gntfpredicnb  nbl. 
mnbl.  kuchen,  anglf.  cohhettan  mittelengl. 
coughen  engl,  to  cough  'buften'.  Tll)i).  kichen 
berubt  auf  einer  germ.  SB?,  kik,  bie  im  dlbh. 
dM.  (Engl,  nafaliert  üorltcgt:  nbb.  (öolftein) 
kinghosten,  nbl.  kinkhoest  Tl.,  engl,  chincough 
(für  chinkcoughi  'Äeud)buftctt' ;  ba^u  fd}iücb. 
kikhosta,  bän.  kighoste,  anglf.  cincung. 

Äcule  5.  mbb.  kiule  (abb.  ='^küli  $8eitr.  20,  331) 
3^.  'teule,  ©tocf,  ©tauge':  üerroanbt  mit  nbb. 
Äaule  au§  ml)b.  küle,  OZebcttform  für  kugele 
kugel?  <B.  bic  meitercn  iöcäicbungcn  unter 
Äugel. 

Äculcr  Tl.  f.  heiler. 

feufcö  2lbi.  mbb.  kiusche  'mäf;ig,  rubig,  fitt= 
fam,  fdiambaft'  abb.  chüski  'entf)altfam,  mätjig' 
=  afädif.  *küski  (nad)iticiÄbar  ift  nur  ba?  su= 
gel)örige  3Ibo.  kiisko);  nbl.  kuisk  'reinlidi,  fcufd)'; 
anglf.  cüsc  ift  littcrarifd)e  Gntlebnung  au»  bcm 
afäd)f.  SDort.  2(1»  ©runbbebeutung  be§  allen 
3U  ©runbe  liegenbcn  altgerm.  ülbj.  mui;  'rein' 
porauggcfegt  merben:  ugl.  nbl.  kuischen  'fäu= 
bcvn,  reinigen',  abb.  unküski  'Sdimus';  au§ 
nbb.  TU.  bcadnc  tirol.  keusch  'jaxt,  jicrlidi, 
l)übfd)',  baier.=öftreid).  keusch  'bünn,  fein,  jart, 


Äeujcf)(amm 


—   204   — 


Äiet 


fc^iüädilidi' ,  CLud)  l)cfi.  (au  bcr  9a()ni  nn- 
feafdicr  2Befl  gleid)  '2Bea  in  üblem  3ul<anöc'. 
2Bav  fcufd)  uriprgl.  'rein'  alv  ritueller  'öcijxnff 
beim  Cin"cr? 

1 6lcuid)Iamm  ^)l  bloß  nl)b.,  imdi  lat.  agnus 
castus.  iucld)cr  iöaiim  im  @v.  Den  'Jiamen  d-fvoi; 
fülirte:  biec-  ci\iab  al?  ü-fvö;  iicfnnt  im  t'at.  Der 
öotanif  bic  Übciiegunii  unb  uuilcidi  (vnilclnnnui 
agnus  castus :  agnus.  alv  \*ümm'  c\ciant,  führte 
ju  l)b.  Äeufdilamm,  i>ai  fomit  ba^  "^h-oDuft  ber 
jonberbarften  l)albiielc[)rtcn  inidit  ooltvctiimolü- 
gifdieni  ^Vrumicn  ift;  ber  '-öaum  l)cif;t  and) 
5tcuid)baiim  ~  nbl.  kuischboom. 

.ftibil?  IIJ.  mit  5alilreid)cn  Dialcttifd)  unb 
d)ronoloinid}  ucridiicbciion  'Jiebcnformcn ,  bie 
fämtlid)  auf  UmDcutuna  bcv  ctumoloiiifd)  unuer= 
ftänblidjen,  ix)ol)l  onDmütotioictiid}en  ÜBoiley  be= 
ruhen;  fd)on  t)a^  Tl[)t>.  fennt  meljrcrc  lautt)cr= 
luaubte  formen:  gibitze  gibilz  gibi?  finb  bie 
(Vormen  ber  3d)riftiiirad)e.  Xer  5(nflans3  an 
bic  ijleidibeb.  rui'f.  ("ibezü  foiuic  an  mnbb.  kivit, 
nbl.  kievit.  cuiit.  peevit  pewit  länt  onomato= 
poietijd)en  Uriinuni^  für.HiebiB  ucrmuten.  Ta§ 
©uffir  erinnert  nod)  an  StiiUiB/  l'oiuie  oftmb. 
ftriniB  'ilreujidmabcr,  id)iueij.  (^irilj  'ilibitj' 
(frül)  nl)b.  Gmmerit},  äBoniß,  ©irli^  alö 
isoiiclnameni. 

S\id)Cr  A:  m[)b.  kifher  ahb.  kicliLU-ra  cliili- 
hira  a.;  ju  örunbe  liccien  lat.  cicer  0^1.  cicera) 
9i.  'iiid)crerb)e'  —  cicera  ,}.  '^^.Uatterbje,  ffiide' ; 
mial.  cicoria  cichuria,  ba»  lautlid)  am  näd)iten 
311  ttl)b.  chilihüria  cbihhurra  ijcl)örcn  tonnte, 
bebeutet  '(Sid)orie'  (flr.  Kixnpiov).  9)2itteleni^l. 
cliicbe  (liikpeas  "^Jl.  'i'lidicrerbien'  mit  fel)lenber 
r-iilblcitunci  au^  frj.  cliiche  (ital.  cece).  Xic 
Gntlehinnui  [)at  vor  ber  al)b.  ocit  ftattacfunbcn 
(iüUiier  iü  nbl.  sisererwlj. 

ttt^crn  ;')tm.  crit  nhb.;  ba,ui  ahb.  kichazzen 
'ladien',  lucldici?  Jiebcnform  üon  a[)ii.  kacliazzen 
(ml)b.  kachzen)  ift;  vqi.  nod)  ml)b.  kah  Tl. 
'laute^i  i'adicn'  unb  mbb.  kaclien  'laut  lad)en'; 
ihr  eil  beruht  nid)t  luie  ionjt  auf  iicrm.  k,  fon^ 
bern  nad)  iHuömei'?  mm  auiilj.  <i'alilH'tlan'lad)en' 
auf  altiicrm.  lih.  Tic  3iiHie  ift  ciuomatoroictijd); 
für  biciclbe  fehlt  eö  an  einem  L^tumon.  ,^m  Wr. 
halte  man  eine  dhnlidic  liieufd)innunii  kuxü^uj 
Ka-fxdiuj  KafXctXdü)  KU-^xKülyu  'laut  lad)en', 
KuxXciCuj  'pldtjdiern,  furubeln*  (lat.  carlnnnus). 
Xcr  man^ielnben  yaiUuerid)iebuni]  luej^cn  barf 
nidit  an  UiDeriuanbtfdiaft  i^ebad)t  luerben;  bie 
lU".  JBortfiiuie  fann  aber  mit  jfr.  kakh  'lad)en' 
urocrmanbt  fein. 
.^Itcbib  j.  .Hibitj. 

.SUcfcri  Tl-  mhb.  kiver  kivol  kivelc  '.Uiefer, 
iiiuubarfen*:   baneben  eine  '-öilbumi   auv  bem 


Stamme  oon  faucn:  ml)b.  kiuwel  9.11.  unb  tje^ 
möhnlid)  kiuwe  kewe  J-  'Äicfer,  iiinnbacfen'. 
Xod)  jene  mhb.  kiver  kivel  baben  trotj  ibre^ 
jeltencn  33orfommen§  eine  rocitere  (^eid}id)tc  ju^ 
rüd  in  ber  'i^cri3an^lcnhcit ;  3U  i^cfm-  *kefru-  oie= 
hört  anorb.  kji^iptr  kjaptr  djerm.  *keftuz)  9)]. 
'OJ^aul,  Minubadc'  unb  basu  ferner  mit  bcr 
^^IblaiUvftufc  ä  (ö)  bay  an^^lf.  cedll,  afddif.  kätl 
d)}.  'itiefer  bcr  licre'  (bc§  'älblauty  luccjcn  oiil. 
Ääfcr,  ©icbcl,  Äcrl).  2)er  gcrm.  ©tamin 
hat  fomit  bic  (^eftalt  kef  refp.  keb  (oor  1  unb  r 
erfd)cinen  jumcilen  iünijcrc  l^crfdiicbuniicn  oon 
b  3u  f)  au^  üoriierm.  geph  ober  gebb:  tgl. 
aoeft.  zafare  zafra  '^.llunb,  9?ad)en'  (im  ©fr. 
fcl)lt  ein  bicfom  entfprcd)enbc§  9iomcn  *japbra 
*jab]u'a);  bie  nafalirtc  3B3.  jambli:  jabh  'iuo= 
nad)  fdinappen'  fübrt  auf  gr.  TöMopai  Yai^qpn^öi 
'ilinnbadcn',  bod)  bangen  biefe  lüobl  mit  ber 
unter  ilamm  bebanbeltcn  Sßortfippe  enger  3U= 
fammen.    S.  iläfer. 

iticfcr  2  5.  feit  bem  16.  Qabrb-  bcjeugt  (fc^on 
bei  Cutbcr)  unb  eigtl.  in  3d)lcficn  unb  Dber= 
fadifcn  hcimijd)  (mit  ber  9ccbenform  idicnfobrc 
3.  53.  bei  iDJathcfiuy  1Ö62  Sarcpta  SU^).  3)afür 
im  Cbcrbcutfd)en  blofj  Jöbrc  unb  Äienbaum. 
2Bal)rfd)einlid)  ift  baber  H'iefer  au§  Äicnföbrc 
cntftanbon  (incgcn  bcv  nnfenntlid)mcrbcn§  alter 
;iufaiitmonicl3ungcn  ugl.  SBimpcr,  Qdnil^, 
3diuftcr).  Tic  ;>nnfdicnform  kimfer  luirb  aB 
norbböhm.,  kinfer  al-ö  oftfränt.  bc3cugt.  'iögl.  nod) 
mhb.  kienboum  ^JJ.  'iticfcr'  unb  *kienforlie  ,"V. 
'Hienföbrc'  (ermiefen  burd)  bie  3lblcitung  kien- 
forhin  5(bi.  'oon  ber  Äicnföbre').  Sgl.  Äten 
unb  Aöhrc. 

i-  .Siicfc  A.  '5lrt  Jvufjroärmcr'  im  18.  3al)rf). 
für  bav  maritime  ':1ticbcrbcutfd)lanb  in  bcn  ,^bio= 
titen  bc3cugt,  oon  ÜUin  (ITsl)  70.  (s)cburt§tag 
i<.  5(j  aly  Aeucrficte  gcbraud)t  unb  fo  bei 
itlcin  'i^roüin3ialiub.  1702  gebudit  (bicilict'c  lüirb 
aly  irbener  ober  tupferner  Moblenticgcl,  oben 
unb  an  bcn  Seiten  burd)löd)crt  gefd)ilbert;  fc^on 
Saro  (^rammaticu§  um  1200  llislor.  Danica 
S.  (>il  ermahnt  bay  ("viifnuärmcn  burd)  ein  ca- 
lidum  laterculum  cistula  crebris  fmaminibus 
distincta  inclusum).  '3(uf5er  bän.  ild-kikkert 
',\ufuüärmer'  unb  bem  auffälligen  meftfäl.  f^r- 
kipo  'Miete'  finb  anbrc  SSortocrroanbtc  bi^ber 
nid)t  gcfunben. 

I^licli  9JI.  mbb.  kil  m^n.  '^Icberficl';  abb. 
nidn  nad)gcimcfcn ;  bialcttifd)  Weit  (mrbein.) 
auf  mbb.  kil  biniiieifenb ;  nbb.  quiele  kiel  fübrt 
auf  mittelengl.  (luille  engl,  quill  'ivcberfiel, 
Stengel'.  (5in  got.  *iiilus  ober  *qeilus  itta^ 
glcid)bcb.  mcflcrmälb.  peil  beutet  auf  got.  *peilus) 
fojuic  lebe  lueiterc  'Jlnfnüpfung  fcblt. 


Äie( 


205  — 


mnb 


md  2  d)l.  '(Sd)iff'  m()b.  kiel  af)b.  kiol  2)1. 
'ein  cjröncrcy  Sdiiff  =  ancil).  ceol  9)1.  '2ani]= 
fd)tft'  engl,  keel  'Sdiiffyficr,  nbl.  kiel ;  anovb. 
kjöU  9)1.  '3d}irT:  gcnn.  keula-. 

,^id3  5I){.  'Sduff-oficl,  @ntnb6alfen'  ift  oon 
Atel  2  üödiii  ücrfdiicbcn ;  ugl.  anovb.  kjoir 
*©d)iffyftcl'  liefen  anorb.  kjöU  Cipiur.  kjölar) 
'©d)tft*.  ®tc§  ift  gcnn.  keula-,  jcnc§  i)t  gcnn. 
kelu-.  2(nglf.  scipes  cele  'rostrum  navis'  beutet 
auf  :vsbcntität  mit  .H'cdlc,  ha?-'  fonft  mcdrf ad)  in 
übertragenem  ©etn-aud)  erfdicint.  2)a§  nl)b.  25>ort 
(feit  Sticier  1G91  al^  Atel  iinb  Wcl)!  gcbudn 
unb  fo  im  IS.  ^^Nalirl).  geläufig)  tft  fpät  auy  betn 
yti)*).  üorgcbrungen. 

tSlicifropf  '))'■  '9)iif;geburt,  S>cd)fclbalg'  fett 
bem  16.  v^sal)rl).  oiclfad)  bejcugt  (aud)  bei  öut()cr), 
eigtl.  betn  ii)eftlid)cn  9}^ittclbcutfd)lanb  angc()örig; 
man  bcnft  an  bial.  iliel  'Cucüe'. 

Äicmc  ^•.  im  16.;'17.  ^sai}vi}-  nodi  unbefanitt 
(^^^eucer=®bcr  löOß  H  2''  „branchias  Germanorum 
aliqui  vocant  bie  (}ifd)o[)rcn,  aliqui  ben  itampff, 
Saxones  ben  ©edel";  im  16./17.  3af)i^f)-  'W'b 
meift  iyifd)ol)rcn  gefagt,  bei  ^^rätoriu§  1666 
Anthropod.  451  „liefen  ober  5ifd)o()rcn")-  ßrft 
feit  2(belung  tritt  Äicmc  attf  im  2(nfd)luf5  an 
nbb.  ooologcn  ( Steinbad)  17;}4  bat  nod)  Äiepe). 
Ginc  9iebenform  Äimmc  i)er3eid)net  (5d)otteI 
1663  (afäd)f.  .s'->el.  kin.  rocSiücgen  im  15.  ^abrb. 
aud)  itinlein).  ^m  18.  Qabrl).  begegnet  aud) 
Äieffe  itcbcn  iliepe.  Sie  t)ent)anbtfd)aftlid)cn 
S3e3icl)ungcn  3mifd)en  ben  lautlid)  3ufammen= 
gel^örigcn  2Boi1cn  finb  untlar  (pommcr.  keve) ; 
tt)a()rid)einlid)  gebort  ba§  g(eid)beb.  anglf.  ciun 
ceon  baiu. 

Stcn  Tl.  ml)b.  aijh.  kien  a()b.  chien  ken 
Sßl^t.  'A-id)tc,  ilienfpan,  iiienfarfcr  =  anglf.  cen 
9)i.  'Äicfcr,  J3"id)te'.  3"  älterer  Seit  galt  ken 
kien  jugleid)  al»  9latnc  ber  ?}ö()re  ober  Äiefer 
(fo  anglf.  al)b.  mbb.)  unb  al§  'Jadel',  n)cld)e 
2)oppelbebeiUung  aud)  lat.  pinus  aufroeift;  bie 
S3ebeutung  al§  ^gaum  lüirb  bie  urfprünglid)erc 
fein.    3.  nod)  Äiefer^. 

t  Äic^ic  iy.  eilt  nf)b.,  au§  bem  9cbb.;  ogl.  nb(. 
kiepekorf  ^.  'Äicpe,  J)iürfenforb',  mnbl.  aud) 
cüpe,  anglf.  cypa  engl.  bial.  kipe  'Äorb';  ein 
got.  *küpjö  ober  *kiup6  feblt.  Üb  bicfc  (Snt= 
Icf)nungen,  refp.  S^eitcrbilbungen  au§  mlat.  cüpa 
'lonnc',  aud)  '©etrcibcmafj'  (og(.  Äufe)  finb, 
läßt  fid)  nid)t  entfd)eibcn. 

^ic'3  9Jh  im  Sdiroäb.  unb  9}lb.  üblid)  (ben 
nbb.  dJla.  frcmb,  bafür  (Sranb;  im  Cftrcid). 
©d)ober)  ml)b.  kis  'JR.;  Hiefel  )ßl.  ml)b.  kisel 
aijb.  kisil  9}h  'Äiefelftein,  .s>agelftein,  Sd)lot3e' 
=  anglf.  cisil  ceosol  mittcicngl.  chisel  'Äiefel': 
biminutioe  'Jlbleitung  au§  gcnn.  *kisa-  =  ^ie§. 


9?bl.  kei  tteben  kiezel  lucift  auf  kt  al§  Stamm» 
filbc  bin. 

t  ilicfcl  9)1.  'öagel'  in  ^aiern,  ^raufen, 

■Steffen;    ba?,n   ficfcln  'bageln'    aud)    fiffeln 
1587  ^auftbud)  o.  72.    3u  Äie§. 

t  ficfcn  ottP.  ml)b.  kiesen  al)b.  kiosan  ft. 
otiü.  'prüfen,  perfud)en,  piiifcnb  foften,  fd)medenb 
prüfen,  nad)  genauer  ^Untfung  ern)äl)(cn'  =  got. 
kiusan,  anglf.  ceosan  engl,  to  choose  'roäblen'. 
®crm.  SBj.  kus  (mit  Dtbotajiymu»  kur  im  ^^artij. 
crforen,  f.  aud)  Äur  'SBabl')  au§  porgcrm. 
gus  in  lat.  gus-tus  gus-tare,  gr.  Yeüuj  für  T^üauj, 
inb.  2B3.  ju§  'ent)äl)len,  gern  baben'.  3^ay  gcnn. 
kausjan  ift  al§  kusiti  in§  31ao.  gcbrungcn. 

t  SticjC  \y-  fefofj  nbb.,  bafür  ml)b.  koetze  J. 
'M-orb,  9iürfenforb'.    Urfprung  bunfel. 

Sifcrifi  9c.  crft  im  19.  3a()r^.  bcjcugt,  im  18. 
bafür  fiifri;  im  16.  3af)rb.  finbct  fid)  bafür 
2:utter()ui  9)catbcfiu§  1592  (gbefpiegel  Pp  Ulla, 
„@ud  gud  guritl)"  3tollen()agen  1595  5-rofd)= 
mäufclcr  H  IVb;  aüc-S  Sd)allnad)a()mungcn. 

t  Ätlt,  Äiltgang  im  2(lem. ;  mbb.  feblenb; 
pgl.  al)b.  chwiltiwerch  9c.  '"Jlbenbarbeit',  anorb. 
kveld  9c.  '5lbenb'  (auf  3§Ianb  unb  in  9Jonpegcn 
ba^  gctröbnlid)e  SBott  für  3lbcnb,  roäbrcnb 
aptann  poetifd)  unb  fcicrlid)  ift)  unb  anglf.  cwyld- 
hre{)e  J. '  Jlebermauä'  eigtl.  °bie  5Ibenbfd)ncße'  — 
cwyldseten  '3(benb'.  Tarnad)  ift  qeldaz  qildiz 
9i.  ein  gcnn.  SBoil  für  '^Ibcnb'.  5(u§fa(l  bc^ 
w  nad)  k  bat  fid)  rcgclred)t  polljogen;  pgl.  fed, 
•Sot,  5löber. 

t  Sltinmc  ^.  =  ^iemc. 

ftinb  9J.  ml)b.  kint  (@en.  kindes)  a{)b. 
afäc^f.  kind  9?.  'Stnb'  au§  gcnn.  *kin{)a- 
(=  abb.  kind)  unb  *kinda-  (=  afäd)f.  kindi. 
2tflop.  cedo  '»ftinb'  ift  altgerm.  Sebntvort.  ^m 
5(norb.  gilt  eine  burd)  ^Iblaut  pent)anbte  ÜBilbung 
kundr  9)1.  '3obn',  unb  baran  läfjt  fid)  junäd)ft 
ein  Slbjcftipfuffiy  kunds  'flammenb  au§,  oon* 
anfd)licf5en :  got.  himinakunds  'binin^üfd)'  — 
qinakunds  'rreibtid)',  anglf.  feorrancund  °oon 
ferne  ftammenb';  biefcy  Suffir  ift  altcy  ''^artij. 
auf  to  (pgl.  alt,  falt,  lout,  traut,  @ott)  3U 
einer  2Ö3.  kun  ken  kan  'gebären,  er3cugen',  öic 
inncrbalb  unö  auBcrl)alb  be§  @cnn.  eine  reid)c 
Sippe  bat;  ogl.  autlcrbem  got.  kuni,  ai)b.  kunni 
chunni  mbb.  künne  9?.  '@cfd)led)t';  ba3ü  anglf. 
cennan  'gebären,  cr5eugen'.  @enn.  ken  ^  ibg. 
gen  l)at  iBcrtretcr  im  @r.  -fevoc;  9?.  —  Ti-Tvoiaai 
■fovri ;  im  Öat.  genus  gigno  gens ;  im  Sit.  gentis 
'3]ienüanbter' ;  im  3fr.  2B3.  jan  Vugen'  — 
Janas  9c.  '@cfd)led)t'  —  janüs  dt.  'öcburt,  @e= 
fd)öpf,  @cfd)led)t'  —  jantü  Tl.  '<rtinb,  SBefcn, 
Stamm'  (jätä  'Sobn'  fteüt  fid)  3unäcf)ft  ju 
Äinb;   f.   aud)  Äönig). 


^inn 


206   — 


^irjc^e 


Äinn  ^.  ntl)b.  kinne  a()b.  kinni  d}.  (Qudi 
'Äinnlabc');  btc  allere  Sebeutung  'iöacfc,  SBanije' 
(got.  kinnus  ^v.  '2öan(.ie'j  I)at  fid)  erhalten  in 
Äinnbetn  'Sacfcntnodien',  in  alib.  kinnizan(dj 
in()b.  kinnezan  ':öadcnsal)n'  —  al)b.  kinnibaoko 
'Minnbacfen';  njl.  anglf.  ein  cncjl.  chin  'itinn' 
(angli.  cinbän  engl,  cliinbone),  nnbl.  kin  ^■. 
'Äinn';  onorb.  kinn  '25>aniiic'.  33cil.  gr.  t^vuc 
i^.  'Äinn,  iiinnlabe,  .Hinnbactc',  aud)  'Gdincibe 
be§  33eil5',  33cir  —  t ^veiov  ))l.  'i'tinn,  itinnlabe'  — 
•feveicii;  J.  'Äinn,  ^öart';  lat.  gena  'SBongc*  — 
denies  genuini  'i8arfenjäl)ne';  ir.  gin  '2)lunb'; 
ffr.  hänu-s  Jv.  'ilinnlabc'  —  hanavya  '^inn= 
badi'.  Somit  fd)nianft  melfndi  bic  Sßcbeutung 
ber  Sirpc  jiinidicn  2i>angc  —  itinnlabc  — 
Äinn.  (iinc  C^rnnbbebentung  bieferSBj.  gen  ift  in 
biefem  9Jonien  nidit  jn  erfenncn;  einige  ge()en 
ber  gr.  53cbeutnng  ':öeil'  lucgen  von  einer  35>5. 
gen  'jerfdinciben'  aibi. 

Slt^jfcl,  bial.  and)  Wipfel  Tl'il  m()b.  kipfe 
2R.  'äi>ei,^cnbrot  in  /"vorm  einco  jmcigipTeligcn 
SBerten'  (bie  ,"sorm  Öipfel  ilt  eine  nolfyctpmo^ 
logiidjc  Umbcntnng) ;  nielleid)t  oeriuanbt  mit  al)b. 
kipfa  ml)b.  kipfe  J.  'SBagenrunge*  (Cueüc  lat. 
cippus). 

Äi<)Dci  5.  au§  bem  3«b.  dM.;  bie  eigtl.  ()b. 
^orm  ift  Aipfe,  in  ber  53cbcutung  'Spigc'  bei 
2utl)cr  bc.iengt;  ältere  !öc',icliungen  fel)len.  Te= 
nominatio  fippcn  'bie  opitje  abbauen';  in  ber 
i8ebeutnng.'fd)lagen'  ju  anorb.  kippa  'fd)iagen*, 
anglf.  cippian,  mojn  and)  nl)b.  tappen. 

Äi^Jpc^  J.  (in  „Hippe  madien")  'Hompagnie: 
gcfdiöft*  au§  ber  l3iibenfprad)e. 

Siirc^C  (fdnücij.  chilche)  5.  m()b.  kirche 
al)b.  kiricha  cliirihha  (fd)rtici3.  chilihha  für 
♦chilihhaVj  J.  =  anbb.  kirika,  nbl.  kerk,  anglf. 
iiri^e  öyrife  engl,  church  'iiird)e'.  äBic  ha-i  cli 
DonÄirdie  cliincha  jeigt,  mnn  ba§2Bort  bereits 
oor  ber  al)b.  ;]eit  oorbanben  gciucfen  fein.  Crtii^^ 
namcn  mit  5lird)c  begegnen  fd)on  im  ^Beginn 
bc§  8.  oal)rl)y.  in  !lentfd)lanb.  5(norb.  kirkja 
'Äird)c*  ift  fid)cr  anglf.  ycl)nniort.  Tcm 
CJot.  ift  t>a-i  Üßort  fremb  (man  fagte  gudluis 
'©ottCtfliany'  —  gards  ober  razn  bidö  'ü8etl)anc->'; 
aud)  aikklesjü  'coetus  cliriKlianoruiM').  Unb 
bod)  muffen  bie  lueftgcrm.  Stannuc  ihr  ilirdic 
burd)  00t.  Übermittelung  auy  bem  C^ried).  über= 
nommcn  [)abcn  (ugl.  '^-^faffe,  ^^^finjtag  unb 
Samstag,  and)  Gngel  unb  leufcl,  .v>eibe 
unb  taufen».  5Ulerbingö  bebeutet  gr.  KüpiuKn 
biö  ctma  ins  1<».  ,"sahrh.  (mit  (^rgän.uing  uon 
n^^pu)  auefdilienlid)  '3onntag',  unb  crft  uom 
11.  Tsahrh.  an  l)at  cv  bie  '-J^ebeutung  '.'C^au'ö 
bc§  .'pcrrcn*.  2tber  ohb.  cliTribha  iy.  =  got. 
*kyreikö  hat  man  mit  Wenuemedifel  anv  bem 


feit  bem  4.  3o^)i^f)-  bcjeugtcn  gleidibeb.  KupioKöv 
ab3uleitcn  (gr.  -ov  lüirb  bei  got.  Entlehnung  ju  ö, 
aud)  in  adßßarov  got.  sabbatö,  eüaYT^Xiov  got. 
aiwaggeljö,  arfiX\iov  got.  sigljö).  Xa  in  ber 
röm.  Hird)e  ba§  gr.  2Bort  nie  jiir  ©eltung 
fam  (lat.^gemcinroman.  fomie  got.  unb  feit,  bafür 
ecclesia),  fo  haben  irir  in  Mird)e  iau^'  got. 
*kyreikü  *kirikü  ftammen  ruff.  cerkdvi,  afloo. 
crüky)  einen  Icrm.  ber  gricd).  Äird)c  (fonft  haben 
mir  mcfentlid)  lat  SBortc  mit  bem  ©hviftentum 
übernommen;  vgl.  ila pelle,  Jveicr,  Hrcu^, 
Segen,  OJIcffe).  Sie  got.  i^ermittelung  bei 
itird)e  mar  rccnigfteuy  bi-o  inö  9.  :3iihrh.  möglid); 
nad)  2BaI.  Strabo  gab  c§  nod)  im  9.  C^ahrh.  an 
ber  unteren  2)onau  Öottec->bicnft  in  got.  Sprad)e. 
2;a§  üorauy3ufcöcnbc  got.  *kyreikö  mürbe  laut= 
lid)  an  got.  spyrei|)-s  (2(cc.  ^lur.  spyreid-ans) 
=  gr.  GTTupib-  'Äorb'  erinnern. 

Äirdjf^Jtd  9i.  mhb.  kirclispil  aud)  kirspel 
=  nbl.  kerspel:  ber  2.  .^iompofition§tcil  mirb 
JU  ben  im  meftl.  Tlb.  üblidicn  5DUnfd)cn  = 
fpicl  '9}Icnfd)cnmcnge'  unb  öelbfpiel  '@elb= 
meitgc'  gejogen;  aud)  mirbubl.  dingspil  '9?ed)t§= 
bann'  oerglid)en.  dJlan  hat  befonber»  an  got. 
spill  dl.  'Diebe'  (pgl.  53cifpiel)  angefnüpft  unb 
ftird) fpicl  gefafU  al§  '33e3irf,  innerhalb  beffen 
hai->  iffiort  einer  ftird)c  gilt'.  3(nbere  moüen  mit 
9iüdfid)t  auf  bie  Grflärung  uon  ^4-^farrc  eher 
eine  i^ebcutung  '53e3irf,  (Gehege,  Sd)onung'  ucr-- 
mutcn,  U103U  bay  anglf.  spülian  'fd)onen,  fd)ü^en' 
'Einhalt  gicbt;  vgl.  anglf.  spela  'iöcrtreter"^ 

Slirt^lticil)  rs-  '»hb.  kirchwihe  ^.  (aud)  fd)ou 
'<^sahrmartt',  fogar  '/"veft  überhaupt'  bebcutenb) 
ahb.  kiricluvilii  jy.  eigtl.  'ilirdjcnmeihe'  (ugl.  alem. 
ililbe,  chilbi). 

t  .Sltrmci5  ("v.  mhb.  kirmcsse  ^•.  '.Hird)meih= 
feft'  für  unbe3cugte!0  kircbmösse,  mic  mhb.  kir- 
spil  neben  kirciispel  lli.  'Mird)fpier  unb  kirwihe 
neben  kirchwibe  'Äird)n)eih'.  Äirmey  (nbl. 
kerkmis  kermis)  eigtl.  'OJlcffc  jur  Jycier  ber 
.Hird)ennieihe'  (bafür  alem.  chilbe  auy  kilchwibe, 
baicr.  kirta  ani  kirclitac).    33gl.  93Jeffc. 

ftrrc  'Jlbi.  mhb.  kürre  (mb.  kurre  kirre) 
'Jlbj.  'jahm,  milbe';  mit  unterbrürftem  w  cnt= 
ftanbcn  auy  älterem  ahb.  *kurri  (juirri  =  got. 
(lairrus  'fauftmütig',  anorb.  kvirr  kyrr  5lbj. 
'ftill,  ruhig'.  2^ielleid)t  liegt  bie  in  nhb.  .Äöbcr 
ftcdcnbe  gcrm.  2B3.  q<'r  ju  Wrunbe;  bod)  fönntc 
aud)  lit.  gurti  'fd)mad)  merbcn,  nad)laffcn'  —  gu- 
rus  'brörtlig'  ücrnmnbt  fein. 

ftirfdjc  A.  mhb.  kirsc  (alem.  cliriesi)  ^. 
'ftirfd)c'  (megen  bei?  Übergangen  Don  s  in  seh 
vgl.  'ilrfd),  .s>irfd)).  31hb.  kirsa(*kirissa.  alem. 
*cbriassa)  J.  ftammt  fid)er  nid)t  au»  lat.  ce- 
rasum,    fonbern   mic   bic   ücrmanbten   romon. 


tirfei 


207 


Ä(obbe 


SQSortc  axii'  einem  ceresia  (ci^tl.  9^  ^I.  be§  5(bi. 
ceraseusV  üiit.  iii".  Kepüaiov  'Hivfc()e'  —  Kepaaia 
Kepaaea  \Hivjd)baunt' ),  mtv  mit  flcrm.  5(cccnt. 
5(ud)  bic  alem.  (\ovm  ilricfe  (nu^  (^3vbf.  kriasia, 
rocld)e  and)  in  iftv.  kiiss  unb  in  jcvb.  krijeisva 
gu  1'tcrfen  fd)eint)  tteni()t  mit  ilirfdic  auf  bcr 
gemcinfamen  öninöfonn  mit  bcr  roman.  58e= 
tonmiii :  m(at.  *ceri;sea  (ital.  ciriegia,  frj.  cerise) : 
boju  Ulli,  (lud)  aj(oü.  cresinja  (milau.  *cers-  au§ 
*kers-v)  JDunc  alOnn.  kjersi.  3)ic  (5nt(el)nung 
in§  .S^b.  fällt  ii'olil  iiov  hav  7.  3al)rl).,  luic  ba^ 
iBeibehnltcn  bcci  nnlautcitben  c  al§  k  im  .'ob. 
jeiiit;  hav  ©cuaucre  über  bic  ^eit  bcr  (Sntlcl)nunc3 
f.  utUev  ^^^flaumc,  luo  aud)  nom  @enu§  bcr 
füblid)cn  Cbftnamcn  bic  Siebe  ift. 

t  Sltrfci  d)}.  'm-t  Bianca'  im  18.  3a()rf). 
üblid),  3unäd))t  „feiUiid)er  ilirfei)"  flcuaunt  = 
engl,  kersey  (fd)on  bei  Sl)afcfp.),  ba§  nad) 
©fcat  EDict.  nad)  ^cm  £xt  Kersey  bei  .sMbleigl) 
in  Suffolf  benannt  fein  foü.  2(u§  bem  Gncjl. 
ftammt  aud)  nbl.  karsaai  unb  fvj.  cariset. 

fiiffcn,  Püffen  9c.  ml)b.  küssen  küssin 
al)b.  kussin  (chussi)  '?ft.  =  nbl.  küssen  an^ 
mnbl.  cussin;  ibcntifd)  mit  frg.  coussin  (lüoraug 
oud)  engl,  cushion)  au§  ital.  cuscino  'Hiffcn'. 
Cuctlc  nad)  ']iü\\i  93Jei)er  Romania  21,  83 
fpätlat.  coxinus  "üifjen  für  bic  C"^üftc, 
©i^f'iffen'.  2ie  Gntlcl)nunc(  in§  2)eutfd)e  mag 
glcid)3eitig  mit  bcr  uon  ^fül)I  unb  (^-laum 
erfolgt  fein.  2}a§  1  in  Riffen  für  ältcre§ 
Äüffcn  ftammt  au§  oBcrb.  ober  mb.  dJia.  lüie 
bei  5titt,  5^ittel,  firre,  ^il.v 

ßiftc  5"-  "i^)b-  kiste  al)b.  kista  [y.  'Äiftc, 
haften'  =  nbl.  kist,  anglf.  cest  eiste  engl, 
ehest  'Äiftc,  Äaftcn',  anorb.  kista  5-.  '5lifte°; 
im  @ot.  fel)It  ein  Dcrroanbte»  SBort.  @emcin= 
gcrm.  Gntlc()nung  au§  lot.  cista  (gr.  Kiaxn)  in  alter 
Seit,  jcbcnfaüS  lange  üor  bcr  23cnüanblung  be§ 
anlautcnbcn  c  uon  cista  in  kj  ober  tz,  ift  fid)er 
roic  bei  5lrd)c;  cgi.  ßorb,  <3d)rcin,  Sac!; 
man  l)at  bal)cr  haften  unb  Stifte  eti)mologifd) 
ouScinanbcr  ju  baltcn;  für  crftcreg  fe()It  2In= 
fnüpfung  im  Öat. 

.^itt  9Ji.  (Steinbad)  1734,  früljer  meift  5tütt 
3.  58.  9}iatt)efiu§  1562  Sarcpta  80)  ml)b.  küte 
küt  901  'Äitt'  al)b.  kuti  quiti  'Seim',  rooburd) 
got.  *qidus  mal)rfd)cinlid)  rcirb;  ügl.  aud)  anglf. 
cwidu  '58aumt)ar3':  urücnranbt  mit  lat.  bitümen 
(für*gvetümen)'(Srbiicd)',ffr.jatu'Sad,@ummi': 
gemeinfd)aftlid)e  @rbf .  getü  (gvetü).  '^aiu  anorb. 
kväöa,  fd)roeb.  käda  'öarj',  mittetcngl.  code 
'^ti)\    »gl.  «ugge,  tul)n§  3fc^.  19,  428. 

bittet  9J?.  ml)b.  kitel  9«.  'Mittel,  leic^teS 
€bcrl)cmb  für  DJiänner  unb  grauen'.  33e3iel)ung 
ju  gr.  xiT'-'Jv  ift  unmöglid).    2)er  Urfprung  be» 


l)b.  2Bortc§  ift  unaufgeflärt;  5?utte,  ha^  obcrb. 
and)  für  '^aucrnftucr  gcbraud)t  luirö,  fann 
nid)t  gut  ücnuanbt  fein. 

Sliftcl  5"-  "d)b.  kitze  al)b.  kizzin  chizzi  9J. 
'junge  oiege':  ani  gcrm.  *kittiii  y?.  mit  bem 
m-fprimglidjcn  2)iminutiofuffir  ina,  ba§  unter 
Äüd)lein  unb  Sd)iuein  jur  ©pradje  fommt. 
2)ancben  ift  ein  got.  *kidi  (kidjis)  9L  ju  cr= 
fd)licf;en  auf  ©runb  ron  tirol.  kittele  'raeibl. 
oidlein'  unb  anorb.  ki('5  9?.  'oiege',  morauö 
engl,  kid  '3icge'  ciUlel)nt  ift  (ein  bem  norb. 
unierroanbtcS  2Bort  müntc  im  Gngl.  mit  ch 
anlauten).  Übrigen^  ucrljaltcn  fid)  jene  an= 
genommenen  got.  *kidi:  *kittein  mit  ben  inneren 
3)cntalen  genau  roic  bic  unter  Siege  angcfctjtcn 
tigo:  tikkein  mit  ben  inneren  ©utturalcn.  3)cr 
nal)e  5lnllang  uon  Stille  imb  oirfe  bcraeift,  baf; 
53c3ict)ungen  beftcl)cn;  beiöc  finb  ftofemortc  ju 
@ciö  (ogl.  fd)iDci3.  gitzi  für  al)b.  chizzi). 

Slttjc2,  Äie^c  Jy.  im  9Jil)b.  2ll)b.  nid)t  md)-- 
gcraiefen;  aber  roic  ha^  fpejififd)  l)b.  tz  gegen 
nbb.  tt  (kitte)  geigt,  bod)  rool)l  in  ber  S3olf§= 
fprad)c  uorl)anbcn;  ugl.  mittelengl.  chitte  'Mi^- 
d)cn'  au^  einem  nid)t  nad)gen)iefenen  anglf.  *citten 
(engl,  kitten);  mittelengl.  kitlung  engl,  kitling 
'Äät3d)en'  finb  mol)(  2el)nroortc  au§  bem  norb. 
ketlingr  'M^d}m\  2)ic  (Sruppe  ftel)t  im  2lblaut§= 
oerl)ältniffc  jn  5ta^c. 

ü^cln  (fd)roäb.  khutsla)  3tra.  ml}b.  kitzeln 
kützeln  al)b.  kizzilon  kuzzilön  =  mnbb.  ke- 
telen,  anorb.  kitla;  anglf.  cyteHan  (engl,  to 
kittle)  bcrul)t  auf  @rbf.  *kutilön.  ßngl.  to  tickle 
mittelengl.  tikelen'fi^cln'  berul)t  auf  ßonfonanten^ 
augtaufd)  in  ber  SBj.  kit  (ebenfo  alemann,  zicklen 
'oufreijcn');  ugl.  Gffig,  (}ieber,  5?abcliau, 
Siege.  —  2:;ie  gcnn.  2Bj.  kit  kut  'fi^eln'  fd)eint 
onomatop.  gcnn.  9?eufd)Dpfung ;  bat)er  im  2ll)b. 
bie  9tebenformen  kizzilon  kuzzilön.  3^  i^er= 
roanbtcn  (Sprad)en  finben  fid)  gleid)fall§  an= 
ftingenbe  9^eufd)öpfungcn,  ugl.  lett.  kutet  'fi^eln'. 
2)a§  9comen  Äitjcl  9Jt.  ift  erft  nl)b.  unb  au§ 
bem  Stra.  gebilbet;  pgl.  öanbcl. 

t  flobaftcrnStif  •  crft  nl)b.,  im  9tbb.  urfprüng= 
lid)  l)cimifd);  bei  bem  gän3lid)en  ?5el)len  bei 
2Boi1c§  in  älteren  Sprad)periobcn  bleibt  ber  Ur= 
fpiung  fraglid);  am  mal)rfd)einlid}ften  ift  3Jer= 
n)anbtfd)aft  mit  al)b.  klapfön  ml)b.  klaffen 
'flappern';  anglf.  clappian  engl,  to  clap  'fcblagcn 
f topfen'.  2;a§  SBeftfäl.  I)at  nod)  kladistern 
'laufen'. 

Sllabbc  ly.  al§  SBort  ber  faufmänmfd)cn 
(5prad)e  9?iebcrbcutfd)tanb§  in  ber  1.  öälftc  be§ 
18.  3ol)rl)§.  l)äufiger  belegt,  uom  9?bl.  aus,  Dor= 
gebmngen,  roo  e§  fd)on  im  16.  ^ai)xl).  gilt. 
2;a§  JU  ©runbc  Uegenbc  nbl.  klad  (kladboek) 


Älaff 


—   208   — 


Uatid) 


=  nbb.  Älabbc  ifl  eigtl.  '3d}mu§,  llniaubcr= 
feit',  rcirb  aber  fdion  im  18.  ;)al)rl).  für  .V)am-- 
bürg,  33rcmcn  unb  ^ommcni  für  'Unrcinfdirift, 
Gonccin'  iinb  für  '5d)mu^bud)  bcr  Maiiflcutc' 
bejeugt.  Seit  3ranutiu>:-  172u  unb  Siicranbcr 
1727  gcbud}t,  nnrb  cc-  feit  unb  burd)  (Sampe 
fdnHftfprad)lid).  ^m  Cbcrbeutfd).  bafür  urfprgl. 
Älüttcr=,Älittcrbud)(9J^aalerl5Gl  iilütter  = 
buc^),  Qud)  „Subclbudi,  SHapial"  (bei  öoliuS 
1582  Onomast.  158),  „Sd)moberbud)"  (bei 
Deshayes  1695  Nomenclat.  nova  s.  diarium). 
5n  9Jiittelbeutfd)lanb  galten  ju  6nm;ie§  3cit  (2Bb. 
1813  S.  53)  ^rouillon  unb  Strajje;  ngl. 
„Strazza,  C.ladde,  Brouiliard  ein  Älitterbud)". 
©eöffn.  Diitterplag  1707. 

Slaff  dJl.  m()b.  klaf  (@cn.  klaffes)  unb 
klapf  Tl.  'S\mÜ,  .Hradi*  ahb.  klapli  (anaklapli) 
'Slnpraü*;  ml)b.  klaflen  klapfen  'fd)a(len,  tonen' 
—  üf  klaffen  'an-:-  cinanber  bred)en,  fid)  öffnen, 
flaffen',  al)b.  clilaphön;  got.  *klappun  fel)it; 
anglf.  clappian  engl,  to  clap  'tlappen,  fd)lagen, 
fdjroagcn'.  2)ie  Jöebeutung  bcc-  Sd)a(len§  ift 
bic  ©runbbebeutung  be§  Stamme»  klapp,  bie 
'be§  3tuffpringenc-,  58erften§,  Äloffen^'  bie  abge^ 
leitete;  ngl.  >Hla;n>  unb  flopfen. 

Äloftcr  lIMUrv.  ml)b.  kläfter  jgTjsjl  al)b. 
kläftra  Jy.  'Tlan  bcr  au§gefpanntcn  3(nne, 
Älafter  ak-  Ööngcnmaf;';  ogl.  luegcn  äl)nlid)cr 
S3cbeutungöentnnrflung  Glie,  J'^i^cn,  and) 
Spanne,  Jvuß-  ®ot.  *kleftra  fel)lt,  ebcnfo 
entfpred)enbc  Jyormen  in  rerroanbten  2)ialeften. 
3ufammenl)ang  mit  anglf.  clyppan  engl,  lo  clip 
'umanncn'  unb  mit  fdnueij.  xlupfel  '3Irm  üoll 
.v>eu*  iflcrm.  iJBj.  klepi  mad)t  i8cjiel)ung  ju  lit. 
glebli  'mit  ben  Firmen  umfaffcn'  —  glebys 
'3lnnpoU'  —  {rlöbli  'umfaffcn',  altpreuf;.  glahut 
'umarmen'  (JBj.  gleb)  jt)al)rfd)cinlid).  —  Xk 
mhb.  iUebenform  läfter  (lähter;  ^■'>}l.  'ülaftcr'  ift 
bunfel. 

ftlaflC  ("y.  ml)b.  klage  al)b.  klaga  /i:  'Älagc' 
eigtl.  '2Bcl)gcfd)rei  als  'Jluöbrurf  bc&  Sdimcrjce'; 
in  allen  altgcrm.  Spradipcriobcn  mit  5(u2inal)me 
bc§  2tl)b.  fchlcnb;  alö  iur.  lerni.  techn.  in5> 
moberne  ^V--!.  aufgenonnnen  als  klügun.  ^JJ[)b. 
ml)b.  klagf-n  aus  al)b.  klagön.  "JUS  üorgcrm. 
SBurjelform  nnire  glak  ober  glagh  Dorau§ju= 
jeßcn;  bodi  fcl)len  fid)erc  3<erroanbtc. 

t  Älammi  D'J.  ml)b.  klam  ((i)en.  klammes) 
5R.  'Ärampf,  ^etlcunnung,  Acffel'  =  nnglf. 
clom  clam(m)5R,VJi.  'fcfter  (^riff,  .Hralle,  Alane, 
^effcl';  aud)  al)b.  klamma  ml)b.  klamme  ^■.  — 
9Jl)b.  tlemmen  au»  mlib.  klommen  (al)b.  bi- 
klemmen)  'mit  ben  Älaucn  parten,  cin.^tJängen, 
gufammenbrücfen'-.Dfll.  anglf.  beclemman,  anorb. 
klemma.  —  9?l)b.  Älcmmc  J.  au§  ml)b.  klemme 


klemde  i>-.  'ßincngung,  Älemmung',  al)b.  nod) 
nid)t  nad)iDei§bar. 

t  ^(amm-  iv.  '(Sieübadi  in  ("selsfpalten'  ein 
baicr.  2^ialcftiüort,  mit  .Hlammi  ibentifd). 

klammer  ^y.  ml)b.  klammer  klamer  klamere 
(a()b.  *klamara)  J-.  =  norb.  klombr  (@en. 
klainbrar)  J-  'Sdn'aiibcftocf'  unb  mlib.  klamere 
lucifen  auf  ein  got.  *klamra  ober  ^'^klamara  5v 
ba§  ju  ber  in  .Hlamm  cntlialtenen  germ.  SHBj. 
klam  'jufammenbrüdcn'  gcl)ört.  3luffällig  ift 
ba»  glcidjbeb.  m()b.  klampfer  5-  unb  bie  nl)b. 
bial.  formen  5t  l  a  m  p  c  r  (baier.  >  unb  ft  I  a  m  p  f  c  r 
(färnt.);  vgl.  nod)  engl,  clamp  'Mlannncr'  unb 
nbl.  klamp  dJl.  'iilammcr':  bcr  bem  m  folgcnbe 
Öabial  mad)t  Sdjrcicrigfcitcn.  5Bgl.  ba-^-  folgcnbe 
2Boi1. 

t  Sllam^jcj-  nii§  i^cm  i">tbb.;  pgl.  nbl.  klamp 
'Älammer,  l)öljerncr  Scill)alter  auf  ben  Sd)iffen'. 
2)ic  ftreng  l)b.  Jorm  ift  Älampfc  (baicr.=öftr.) 
'illammcr',  ngl.  nbl.  klamp.  engl,  clamp,  norb. 
klampi  'ftlammcr'. 

Silatto  Ü}h  ml)b.  alib.  klanc  (@en.  klanges) 
Tl.  mit  bcr  -Jicbenform  klanc  (&cn.  klankes); 
ngl.  nbl.  klank  Tl.  'Älang,  Saut',  foroie  engl, 
dank  '©craffcl,  ©cflirr'  unb  clang  'Sdjall, 
(Setöfe';  »gl.  nod)  ml)b.  klunc  (klunges)  Tl. 
'Älang',  fornic  klinc  (klinges)  Tl.  'Ion,  Sd}air. 
Übrigcuio  ift  bic  ^oi'i"  klank  mit  auylautcnbem 
k  ju  beurteilen  mic  ^icfc  neben  oicgc,  ^^i^c 
neben  anorb.  kiö;  b.  ().  k  ftebt  für  kk  für  ibg. 
kn;  glank  (refp.  glangh)  märe  al§  ibg.  SGBj.  ber 
germ.  Sippe  ju  pcrmutcn,  rocnn  c§  nid)t  nal)e 
läge,  Ä 1  a  n  g  (ugl.  f  I  i  n  g  e  n )  al§  onomatopoictif d)c 
9ieufd)öpfung  (pgl.  gr.  KXarrn,  lat.  clangor)  ju 
f  äffen  (?). 

Älni)^)  T\.  erft  im  di[]b.  am  bem  ^icbb.  auf= 
genommen,  luic  eine  an  it  I  a  p  p  fid)  anfd)licfecnbc 
Sippe,  (it läppe,  t läppen,  .Hlappö).  i)htr 
flappcrn  ;jtiü.  gilt  fd)on  ml)b.,  ol)ne  baf?  an 
nbb.  Gntlel)nung  ju  beuten  märe;  Dicüeid}t  ift 
es  onomatopoictif d).  9'il)b.  Älapp  'Sdjiag'  ift 
lautlidi  ml)b.  klapf  klaf  =  tiaff. 

flar  5lbi.  ml)b.  klär:  nad)  Stcinmci)er  ©pi* 
tl)cta  S.  7  juerft  in  Tenfmälern  bc§  12.  3la()rl)§. 
am  ÜJIittcl:  unb  i1iicbcrrl)cin  ncrcittjclt  bejeugt 
unb  ben  fübbcutfd)en  2^id)tern  nor  SBolfram  faft 
frcmb;  geläufig  erft  feit  2Bolfram.  (Sin  niebcr= 
rl)cin.  ficbnrcort  au§  lat.  clärus  (ogl.  frj.  clair, 
morau»  engl,  clear). 

fintcrtn  '^Ibj.  ein  nbb.  SBort;  eigtl.  'fd)muöi9 
unb  nan'  (nom  SBcttcrj,  bann  bef.  über- 
tragen; ngl.  nbb.  klater 'Jsred' :  ucrmanbt  mit 
illabbc. 

flatfd)  onomatop.  3nterj.,  blofj  nl)b. ;  ju  einer 
onomatopoietifd)cn  Sippe  für  'f (fallen*,  ogl.  nbl. 


tlaubcu 


—  209   — 


flcibcii 


klesten  'bic  ^citfitc  tnadcn  (äffen',  cnc((.  to 
clasli  'fliiTcn'. 

tlaitbcn  3tiü.  ml)b.  klfiben  al)b.  klübon 
'jci'Ptlürfcn,  3crf;ialtcu' ;  ipt.  *klübun  fcl)(t.  Tic 
genn.  Sj.  klub  bilbctc  oon  2lltcr§  ()cr  nod)  ein 
anbereä  Sti^v  l  f  lieben. 

0aUC  5-  i"l)b.  khlwe  kl;l  al)t>.  kläwa  chlöa 
Jy.  (pgl.  ^vaue  axbi  nl)b.  bnlwa);  bic  9Jeben= 
formen  int  3Uib.  5[>il)b.  crfdnueven  bic  ^öeftinnnnni^ 
bcr  iierni.  ©ninbfonn ;  and)  ani^lf.  clä  clea  cleo 
(^;]ß(.  chhve)  —  clawu  (;!':')  finb  lantlid)  fd)raer 
ju  erflärcn;  üg(.  nod)  anbb.  kklwa,  nbl.  klauw: 
ein  genn.  *kle\va  J-.  ift  inalirfdjcinlidi,  obraol)( 
ia^  anovb.  klö  auf  ein  baju  abiautenbe»  *klöwa 
%.  fd)licf5cn  Iäf;t.  Gin  gctncinncrnt.  Stamm  iitit 
bcr  53cbeutitng  'Miaitc',  aber  anncrl)alb  bc§ 
@erm.  nid)t  nadigciincfcit.  5(1;^  3B3.  gilt  klu. 
norgerm.  glu,  Dgl.  ittiäticl;  anorb.  kkä  'fratjcn, 
fdiaben',  auf  einer  genit.  2B3.  klah  bcnibenb, 
barf  t'aum  mit  bcr  bcbanbciteu  ©ivpe  uereinigt 
rücrben. 

^laitfe  5"-  mbb.  klflse  abb.  klüsa  J.  'Gin= 
ficbelei,  Äiaujc'  (aud)  Älofter)  =  angif.  clüs 
'.HIaitfe' :  mlat.  clüsa  clausuni  closum  mit  bcn 
53ebcutungcn  'locus  seu  ager  sepibus  vel  muris 
septus  aut  clausus',  audi  'iiloftcr' ;  bauen  liegt 
bem  ()b.  2öortc  bic  A-orm  clusa  in  ©runbc,  bic 
jüngere  ^artijipialbilbujtg  unter  3tnlel)nung  an 
ba§  ^arti3.  clflsus  ber  Üompofita  uon  claudere 
an  Stelle  be§  älteren  clausus  ift  (ugl.  ital.  chiusa). 
^Dagegen  bcru()t  mbb.  klöse  klos  ,3"-  'Ginfiebelci, 
Älofter'  mit  bcr  3(bleitung  klösena>re  'Ginfiebler' 
(ogl.  mlat.  clausarius  'üJJönd)'  aber  clüsinaria 
5.  'virgo  deo  sacra  reclusa'j  auf  mlat.  clausa 
*clösa  (tjgl.  clösumj.  Sie  ml)b.  ^ebeutungcn 
'JelSfpalte,  Gngpafj,  Äluft'  oon  klose  klüse 
fnüvfen  an  mlat.  clüsa  'angustus  montium 
aditus'  an.  3}gl.  nod)  ^ (öfter. 

^(aufel  1^.  feit  bem  15.  ^abrljunbcrt  cin-- 
Ijcimifd),  au§  (at.  clausula. 

t  Sllttuftcr  9i  '3Sorl)ängefd)(of5'  ein  mittc(= 
rbcin.  2^ialcftmoi1  au§  uulgärlat.  clüstrum 
(92ebenform  3U  claustrum,  ügl.  baier.  illoflcr 
'©d)loi5'  imter  Älofter)  =  aitglf.  clüstor,  anbb. 
klüstar,  nbl.  kluister  'Sdjloß'. 

^(abicr  9?.  au»  frj.  clavier  (Cueüc:  (at. 
clavis  'Sdilüffcl');  3imfd)cn  lööO  bi§  1750  58e^ 
3eid)nung  ber  laftcn  bcr  Crgel  nfro.  (3.  53.  in 
^abr.  viU'^ii  Nomencl.  1.5G7;  aud)  bei  ^^cnifd) 
1616  gebud)t).  2;ie  beutige  ^ebeutung  (bei 
©peranbcr  1727  nod)  fe()lenb)  mirb  feit  Jxifcb 
1741  t)eräcid)net. 

Heben  otro.  mbb.  kleben  abb.  kleben  3tm. 
'f leben,  baften,  feftfißen'  (e  am  gcrnt.  ibg.  ! 
cgi.   unter   Cuecffilber,    (eben,  oerwefen 

filuge,  etQmoIogifc^eä  SESörtcröuc^.  6.  Sliifl. 


ufro.)  =  afddif.  klibön,  ang(f.  cleoffan  cng(. 
to  cleave  'flcben' ;  got.  ''klibön  feb(t;  norb. 
klifa  ()at  ntir  bic  übertragene  '-öcbeutung  'luoran 
Kcben,  b.  I).  ctiua»  u)iebcr()o(en'.  Gin  mit  ber 
fd)mäd)ften  23ota(ftufe  au$  ber  germ.  2B3.  klTb 
(f.  f(eiben)  gcbi(bcte§  gemeingenn.  33crb  mit 
ber  53ebcutung  '('(eben'. 

t  flccfen  3tw-  'genügen,  an§reid)cn'  ml)b.  abb. 
klecken  (@rbf.  klakjan) ;  ba3U  erflcrflid). 

.ftlcrf§  5[R.  bei  9\cinmalb  1720  3lcabcmicn= 
fpiegc(  3.  407,  (bei  Steinbad)  1734,  ba^i  2)imin. 
Älcdygcnbei  bem  Sd)(cficr  C^üntljcr,  5llcj:  bei 
Stoppe  1727  @eb.  I  207,  II  114.  3i(tcr  „il(ccf, 
lintcfled"  fd)on  bei  SDIatbefiu»  1562  Sarepta 
171'');  b(of5  büv  3tra.  ficrfcn  (f(e(ffen.)  reid)t 
lucitcr  3urürf :  mbb.  klecken  'einen  Ä(ecf§,  Jvlccf 
mad)eu,  Rlcrffc  lucrfen',  aud)  'töncitb  fd)lagen' ; 
ba&  ba3u  gebörigc  klac  (ckes)  Tl.  bebeutet  '9ti6, 
Spalt,  Mrad)'.  Spnoniima  für  Hlerf^'  ftnbrocft= 
fäl.  klunke,  pommcr.  khulr,  fd)iuci3.  tolke;  .S>ei)= 
naö  1797  bcuorsugt  nod)  Hlecf. 

SIee  S[Ji.  mbb.  abb.  kle  (@cn.  klewesj  abb. 
chleo  (@en.  chlewes)  W^}.;  3U  ©runbc  liegt 
ein  klaiw-  (f.  See,  Sd}nce).  2;;ie  cngl.=nbb. 
Xialcfte  bcibcn  eine  ermcitcrtc,  teiducifc  nid)t  gans 
cntfprcdjcnbe  ^ornt:  anglf.  cltefre  cläfre  engl, 
clover  'Älce',  nbl.  klaver,  nbb.  klever  —  kläver 
'Älee'.  3Sic(leid}t  beruben  biefe  auf  einer  uner= 
f(äi1cn  oufammenfc^uitg.  2(ud)  für  rccitcre  33e= 
siebungen  be§  i)b.  5t (ee  auf]erba(b  be§  SBeftgerm. 
feb(t  2(n()a(t;  in  bcn  ffanbiit.  Sprad)cn  erfd)eint 
für  ftlee  i'?!.  smari  (sma^rur),  noriücg.  fd)ipeb. 
ibial.)  srnsere;  bän.  klöver  ifl  cntlebnt. 

t  Stet  Tl.  erft  nl)b.  au^  nbb.  klei  'Sd)lamm, 
öebm,  feud)te  Grbe',  ba3U  nbl.  klei  J.  '9)larfd)= 
erbe,  Jbon,  Sebm' ;  ogl.  engl,  clay  'Zi-jon,  2d)m, 
Sd)(amm'  au§  anglf.  cMg;  ein  oorau§3ufeöenbe§ 
got.  *kladdja  Jy.  fönnte  3U  2B3.  klai  :  kli  mit 
ber  58ebeutung  'ficbcit'  geboren,  bie  im  2((tgcrm. 
tueiterc  l^crsrocigung  bat :  ang(f.  clam  (auSklaim) 
'öcbm,  Ibon'  engl.  ibia(.)  cloam  'Ibonroaare', 
abb.  chleimen,  uorb.  kleima  klina  'bcfd)micrcn' ; 
üg(.  ft(cifter  unb  f(ein.  31ut;crba(b  be»  @erm. 
cntfpred)en  gr.  t^-oi  :  t^i  in  '(Kowc,  'f(ebrige§ 
Cl,  f(ebrige  5eud)tigteif,  foroic  ■{Xw-\  unb  -fKid 
'Seim';  (at.  glus  gluten  mit  ü  für  öltcreS  oi; 
afloü.  glina  'Ibon'  —  glenü  'Sd)leim'  (lett. 
gliwe  'Sd)lcim'  ?).  Übrigens  fd)lict5t  fid)  an  ba§ 
gr.:flaü.  9iomen  mit  Suffij:  na  ba^  m()b.  klenen 
'fleben,  Derftrcid)cn'  an. 

t  ficiben  otro.  ml)b.  abb.  kleiben  'feft  bcftcn, 
befeftigen'  eigtl.  'madjen,  bafa  etiua§  flebt,  fcft= 
fi^t' :  laufat.  ju  einem  im  yiiib.  au§geftorbcnen 
unb  fd)on  im  Tll-)i).  feltcnen  3tro.  kliben  abb. 
kliban  =  afäd)f.  bikliban  'fleben,  baften'.  2llt= 

27 


Äleib 


210 


Hettent 


norb.  klffa  'flettcrn'  beiucift  3iHlcl)övicifeit  iinicrc§ 
flimmcn  (f.  öicc-)  ju  2Bv  klTb  kl!f  'tlcben'  an^ 
üorgenii.  glTp  (iienn.  litt  idiiuctj.xlefe Xlirfcicjc' i. 

ftlctb  ^1c.  lltl)b.  kleit  ((§cil.  kleides)  ))l;  iiit 
2tl)ö.  fc()lt  c5  bt§  jiiv  iiUttc  öc§  12.  ,^\aln1)uttbeiie 
(ttod)  (ictitc  ivirb  ttt  33aicni  ©ctvatib  beuov.^ucit 
uttb  itt  3d)iüabcn  cjilt  haess  =  anc^H  htüteru 
'Älcibcv',  iiit  oberen  Glfaf;  iittb  obcveit  53abett 
^I  uttb  er;  f.  ttttd)  Acl3ctt).  '^(iid)  beut  :;)liädii. 
i)"t  e§  miin-üitiilid)  fvcinb,  foiuic  beut  @ot.  tutb 
jttatidjett  amjlj.  3:cittiiiälertt  latti^lf.  rlä|)  eiiiil. 
cloth  'Äleib,  lud)';  anorb.  kl!ej)e  ÜZ.  'S^m, 
lud),  Älcib' ).  2)tc  C^ejd)id)tc  bc§  burd)  bic  neueren 
gemt.  Spraduienoben  luciter  uerbrcitetcn  -JBortey 
tft  tüei^en  bev  Aeblcity  Trüber  ^clei^e  buitfel; 
^umibn  be.unuit  iit  auiilj.  cläf)  (feit  beut  8.  iTsabrb.) 
i)J.;  attorb.  kheöe  dt.  jdieint  auo  bcr  auiilf.  l1tebcit= 
form  clii'j)  ju  ftaiitntcn.  Crfcnbar  ift  baz-  SBort 
Don  'Jiorben  nad)  Silben  oorgebruniicn.  5öc= 
traditct  man  bcn  2)etttal  oon  attglf.  clä{)  cliüj) 
Qlv  31bleittntg  (got.  *klai-paz-  klai-l)iz-),  fo  cr= 
gicbt  fid)  auf  C^3ruitb  ber  amjlf.  anorb.  33cbeu: 
tuui^  'oeiiö,  lud)'  (auiilf.  cild-cl;i|)  eiiitl.  '^tiitbcr= 
jcutf  mit  ber  fiie,5iclleit  ^JJciituuti  '©inbeln') 
eine  35>3.  klai,  ctiua  'ivebcn'  bebeutenb. 

.^Ucic  A:  mbb.  klie,  geiuöbnlid)  '^[.  klien 
mit  bcr  älteren  ^Jicbcnfortn  klhven.  ül)t>.  klia 
kliwa  (i|3l.  kliwün)  j}-'.  im  (^ot.  (Sugl.  ^Jiorb. 
feblenb;  u^il.  ttod)  mnbb.  klige  (nnbl.  febicnbj; 
fd)U)eb.  kli  'Mleie'. 

ticin  'ütbi.  mbb.  kleine  'iJlbi.  'rciit,  gierlid), 
fein,  tluii,  (imn  ber  töeftalt)  ^art,  ntaijcr,  tlciit, 
unanjebnlid)'  a[]ti.  kleini  'jicriidi,  (jlän^citb, 
jauber,  foriifältivi,  gering'  (alem.  dJla.  lucifen 
auf  eine  5)iebcnform  aijb.  *chlini).  3)aB  'faubcr, 
reitt'  bic  ber  mbb.^ebeutting§fiiUc(i)gl.Sd)mad)) 
ju  Örunbe  liegettbc  iöebeutung  ift,  jeigt  augif. 
chi'iie  engl,  clcan  'rein'  (M<-  norb.  klönn  ift 
fpät  auC'  bcm  Gngl.  ))lbb.  ober  J-rief.  ctttlcbttti. 
Gilt  got.  *klai-ni-  fcblt;  bcr  ^Jcafal  gebort  luic 
in  mcbrcren  anbercn  'Jlbi.  (f.  rein,  fd)ön)  siir 
■Jlblcitung.  mir  bic  SBurjclfilbe  »gl.  ba§  uitter 
Ülci  unb  itlciftcr  jugcjogcnc  gr.  t^oi-ö^  'fcttciJ, 
flcbrigcö  CT  unb  ir.  gl^  'glänscnb,  flar';  bie 
33ebcutnngen  'glänzen,  tlcben'  iued)feln  ,v  53.  and) 
in  2l\v  XiTT  :  gv.  XiTTa  Xinap^iu  Xinnc^  \\nap6q. 
So  nuirc  ficin  —  engl,  rlean  'rein'  eigtl.  'gc- 
falbt,  mit  ACtt  beftrid)en':  man  barf  an  ba§  bei 
bcn  Germanen  beliebte  Salben  mit  Seife  cr^ 
inncrti :  'gcjalbt'  unb  'rein'  fonntc  in  alter  ;')eit 
ibcntifd)  fein. 

.SUcinob  ^Ji.  mbb.  klninöt  'üi.  mit  beit  *:)Jcben= 
formen  klfina-te  kieina>de  Di.  eigtl.  ';)icrlid)fcit, 
fcitic5jicrlid)e'53)ing',battn'.Ho)tbarfcit,Sdmturf'; 
al]^.  unbcjcugt;  öl  ift  'Jlblcituttg  if.  .^cimat. 


3lrntut,  Ginöbc).  Somit  bat  bic  'Jlblcitung 
eincit  attbcren  ^uc\  bcr  älteren  '-Bcgriff'jfüüc  üon 
fIcin  beinabrt.  33g(.  aud)  Gofiin  Taalbode  I 
73. 1H2. 141. 

^Uciftcr  M.  J.  mbb.  klister  9Ji.  mit  ber  an 
bao  otm.  klenen  fid)  anlebncnbcn  glcid)bcb. 
Dicbcnfortn  klenster;  abb.  *klistar  unb  got. 
=*=kleistra-  fcblen  :  stra  al-^  Suffir  iine  in  iGafter; 
kli  al§  Stammfilbe  ift  bic  uittcr  illei,  Hein 
bcfprodicitc  3B3.  kli :  klai  'tlcben',  bic  nur  im 
■Jlbb.  eilt  3tiu-  —  ober  mit  Übertritt  in  bie  e- 
Dieibc  —  bilbct :  klenan  'tlcben,  fd)micrcn'  für 
kli-na-n,  mit  na  al§  präfentifd)em  Siiffiy  lüic 
im  fiat.  @r.  (sper-ne-re  li-ne-re  bÖK-veiv  jc.); 
ugl.  mbb.  klenen  p,tnj.  =  i§l.  klina  'fd)mieren' 

—  kliningr  '^Butterbrot'  —  klistra  'tlciftern'. 
flcmvcrn  ;')tiu.  blof;  nbb.,  311  m()b.  klamben 

klaniprcrn  'uertlammcrn' ;  .Ulcmpncr  iUl.  aud) 
blofj  nbb.,  3U  glcidibcb.  mbb.  klampfer.  Siino-- 
ni)ma  finb  Sd)iuaben  53Ied)lcr— 5lafd)ncr, 
Cberfd)lcfien  SBcttcrau  33lcd)ncr  —  J8lcd)  = 
fd)micb,  Scbmcij  St  uralter,  ("vranfcn  Sd)iua= 
bcn  Gif af;  .s>cffeit  Spengler;  aud)  oirteU 
fd)mibt  unb  iöectcnfd)lügcr. 

t  ftcnfcu  otiu.  mbb.  klengen  klenken  'tlingcn 
müd)cn':  (laftitiinim  ju  tlingcn,  f.  bic§;  ugl. 
beuten  ju  bangen. 

,ftlc))pcr  9IJ.  früb  nbb.,  urfprünglid)  obitc 
üble  Diebenbcbeutung  (fo  fd)on  bei  9[)laaler  1561 
gcbud)t):  mb.  nbb.  ^daiitform;  cv  gebiirt  ju  nbb. 
kleppen  'fur3  anfd)lagcit'  ifpc^.  aud)  'in  turpem 
loiic  läuten'),  mbb.  kleplen.  Üsictlcid)t  rübrt 
bie  53c3cid)ituitg  .Stic p per  uon  bcn  Sdicllen  bcr, 
bic  bay  ^^fcrb  an  feinem  (yefd)irr  ijat,  ober  nad) 
ber  (Sangart? 

mute  A:  mbb.  klette  (klete)  ai)t>.  kletto  9J?. 

—  klelta  ,1.  (baitcbcn  aud)  abb.  kleta);  ogl.  onglf. 
cli{)e  olide  chUe  engl,  clotbur  'groficSUcttc'; ferner 
atic-'  2.13,5.  klTb  'tlcben,  bieten'  lügl.  tlcben)  bic 
glcid)bcb.  abb.  kliba.  aitglf.  clife  mittelengl. 
clive,  foiinc  mitbl.  klijvc,  mnbb.  klive;  juictit 
nod)  nnbl.  klis  J.  'Hlettc'.  3Ibb.  kletta  ftcl)t 
bcm  anglf.  clipe  (*cli{)pe)  am  näd)ftcn.  SJ^an 
üerglcid)t  aU3  urtjcriuanbt  lat.  glis  (ss).  'äu^ 
bcm  3)ciitfd).  ftammen  afr,?.  gletton  gletteron, 
nfr^.  glouteron.     3?gl.  nod)  bac>  flg.  Sßort. 

ficttcrit  ;;tu).  erft  im  lö.'lG.  :;^abrb.,  luabr- 
fd)ciitlid)  mit  .Silcttc  ucriuaubt  unb  mit  biefcm 
auf  eine  äBurjcl  ber  53cbeututtg  'tleben'  jurüd^ 
3uf übten;  ogl.  f leben  unb  flimmcn.  ©aju 
nbl.  klauteren.  nbb.  klätern  klattern,  fübfränf. 
kbMrn  'fteigen,  tlcttcrn'  (mit  auffälligem  !öofal 
unb  X^ental).  '.JInbcrc  bial.  Spnonpma  finb  itbb. 
klauern,  mcctlcitb.  klaspin.  brt"iiOD.  klamprn, 
fd)iuäb.  kletson,  alemann,  (bei  .s>cbcl)  chresme. 


ffie&en 


211   — 


Silofter 


t  fitcbcit  ^tm.  mhh.  klieben  odb.  klioban 
chliuban  ft.  otiu.  'fpaltcn,  tlicben'  =  ajädif. 
klioban  *klfiban,  auiilf.  clüofan  engl,  to  cleave 
'fpaltcn'.  @ot.  *klüban  *kliuban  'fiialtcn'  barf 
nad)  bcr  Übcrcinfltinnunu;i  bcr  übrigen  gcrm. 
Tialeftc  üoraucniefctu  lucrbcn.  Unter  flauben 
mürbe  ein  otm.  ber  glcidien  ©v  klflb  :  kleub 
'mit  einem  fdiarfcn  ^^snürumcnt  bearbeiten'  bc- 
fprodien,  baju  gr.  2Bj.  T^ucp  in  T^uqpiu  'böblc 
au^,  ftcd)e'  —  T^ü(pavo(;  'SdmiBmcfier'  — 
fXöTTTri«;  'Sdmt^er',  tieücidit  audi  lat.  glübo 
'\6)äk'.  3"  i'cr  ibg.  2öj.  glubh  :  gleubh  gc()ört 
außer  tianben  nodi  Globen,  i?Iuft,  Iluppc. 

ülima  "JJ.  au^  lat.=gr.  clima;  fdion  im  IG. 
^\abrli.  entlclint  T-Öeleg:  9.1^id}.  .s^eiT  1534  3)ic 
neit)  ©clt  .")2a  .53a). 

flimmcn  S^^-  ^^h^-  klimmen  klimben  a[)i). 
klimban  ft.  3^-  'flimmen,  flettcrn,  fteigen' 
=  anglj.  climban  engl,  to  climb  'f(et= 
tcrn'.  Scr  l^tafal  ift  iiriiuitnglidi  nur  präien§= 
bilbenb  gemeien;  ber  2Bur3cl  gel)öi1  er  nidit  an, 
mic  anorb.  klifa,  mittelcngl.  cliven  ^titi.  'tkt-- 
tcrn'  jcigt.  Über  bic  ^bcntitöt  oon  klimban 
mit  altgerm.  (abb.l  kliban  in  ber  iBebcutung 
'f leben,  feftbalten'  ogl.  fleiben;  bantad)  ift 
flimmcu  eigtl.  'baften'. 

flimmern  otm.  blof;  nbb.  onomatoiioiet.  92eu= 
fdiöpfung. 

Älinflci  tV-  »d)b.  klinge  [y.  'Sdnuertflinge': 
21bleitung  bey  im  3(bb.  nod)  nidit  bcjeugten 
2BoileS  oon  f  lingcn  (oon  bcm  fingcnben  fttangc 
be»  auf  ben  4')elm  gefdilagcnen  Sdiroertee)  ift 
roabrfd)einlidi. 

t  Älingc^  J.  mbb.  klinge  ü[}b.  klinga  g- 
'@ebirg§badi,  ©ienbadi' ;  bagu  nad)  bem  NE 
Dict.  engl,  clough  '33ergfdilud)t'  an^  anglf.  clöh 
ju  einer  germ.  35)3 .  klanh  kling. 

flingcltt  3tiu-  tnbb.  klingelen  ai)t>.  klingilön 
3tT0.  'einen  itlang  geben,  rauf  dien,  ylätfd}crn': 
Timin.  unb  m"cauent.  in  flingen. 

fltngen  S^m.  mbb.  klingen  abb.  klingan  ft. 
3trö.  'flingen,  tönen';  cntfpredienb  iel.  klingja 
'flingeln'.  (Sngl.  to  clink  bat  benfelben  Stamm= 
au§(aut  (k  für  g)  angenommen,  ben  bac^  burdi 
Slblaut  bamit  oerbunbene  Subftantio  dank  (ogl. 
Älang,  flenfeni  üon  icber  batte.  3)cr  Stamm 
ift  mie  nodi  bic  ^Ibleitung  Älang  (ogl.  audi 
Älinge,  itlinfc,  flenfcn)  gemeingerm.,  läf;t 
jid)  aber  bcr  feblcnbcn  öautöciidjiebung  roegen 
md}t  mit  gr.  KXa-ffn,  lat.  clangor  als  unier= 
roanbt  oerbinben.  53eibc  SBurjeln  finb  felbft' 
ftönbige  onomatoiioictifdie  ^öilbungcn  innerhalb 
jebcr  eingclnen  2in-adic. 

^linfc  iy.  lim  Cberbeutfdi.  bafür  Sdinalle) 
ou§  mbb.  klinke  J.  'Ibürriegel' :  gu  t'Iingcn. 


t  SItnfc,  .^liu'iC  A.  mbb.  kiinse  klimse 
unb  mit  anberer  '^Jlblautyflufc  klunse  klumse 
klumpe  5.  '(Spalte' ;  ein  abb.  *chlumu^a  chli- 
mu^a  fcblt.     Urfprung  bunlel. 

^(t4i^e  5.  mbb.  (niebctTbcin.)  klippe  g^.: 
cntlebnt  au&  mnbl.  klippe  =  nbl.  klip:  ju  einer 
germ.  2B3.  kl!b,  iriie  anorb.  kleif  J.  '9ieibc  oon 
flippen'  jeigt;  ogl.  nod)  anglf.  clif  engl,  cliff, 
anorb.  klif  )R.,  afödif.  klif  (ipcftfäl.  ie^t  kliaf), 
al)b.  klep  3^.  au§  gemeingerm.  klTba-.  %n  t§l. 
klifa  3tn).  'flettcrn'  (f.  unter  fleiben)  bat  man 
angefnüpft,  roaS  roegen  ber  ©mnbbebeutung 
'flcbcn'  fdimerlidi  angebt. 

flt4)i)crn  3tif-  crft  nbb.,  onomatopoietifd}c 
Sficufdiöpfung. 

t  Sllifljjf^ulc  5.  '(Slementarfd)ule'  feit  Jrifc^ 
1741  pcrseidinet,  ein  nbb.  SBort;  ogl.  bagu 
nbb.  klippkräm  'Äleinfram'  —  klippschulden 
'©diulben  für  allerlei  Äleiitigfeitcn',  brcm.  klipp- 
krög  'f leine  2öinfelfd)cnfe'. 

flirren  3^1^.  crft  nbb.,  onomatopoicttfc^e 
^3tcufdiöpfung. 

Sllofacu  Tl.  mbb.  klobe  9)1  'gefpaltenc§  ^o\i'' 
ftücf  gum  5'cftbalten,  (leffcl,  gefpaltcner  Stod 
jum  35ogelfaitg,  'Jxiegel,  Spalt  u.  f.  ro.' ;  abb. 
klobo  9Ji.  'Stocf  3um  SSogelfang':  ju  fiteben, 
mbb.  klieben  3tro.  'f palten,  fliebetx'  (pgl.  53 0 gen 
3U  biegen);  attbb.  klobo  5R. 'jv^Gfeffel';  anorb. 
klofe  dJt.  'Jelgfpalte,  Übürrugc' ;  nbl.  kloof  J. 
'Spalte,  jRiBe,  'Jfif?'.    3>gl.  Änoblaud). 

t  ^löpfclc^nätötc  'bic  brei  legten  Sonner§= 
tage  ber  2(boent3eit'  (1.58(»  im  @ermanio=(iom= 
mentar  be§  ^rentiu§  S.  204);  btefe  3  9Jäd)tc 
fpielten  im  Slberglauben  eine  große  9tolle  (ogl. 
^eter  öeu  ober  bcr  anbrc  Äalenbergcr,  oon  ber 
A>agen  S.  394).  Sic  baben  ben  Ütamcn  baber, 
bats  arme  £'eute  unb  i^inber  an  bic  Xbüren 
flopfen  unb  öefdicnfc  erbitten  unter  .»öerfagen 
oon  Sprüdien.  l^codi  bat  fidi  ber  duwm  für  ben 
legten  Slboentbonneretag  in  ^Baiern  erbalten. 
Sonft  fagt  man  aud)  58odifelnäd)tc. 

floaten  3tn).  m^b.  klopfen  abb.  klopfön 
fdiro.  3ttf.  'flopfen,  podicn'  =  nbl.  kloppen; 
baneben  abb.  klockön  mbb.  klocken  'flopfen', 
bereu  2}ernianbtfdiaft  mit  floofcn  nidit  feftftebt. 
Turdi  Slblaut  ift  mit  floofen  oerbunben  bic 
unter  5t l äff  bebanbelte  ©ruppe,  roeldie  auf  ein 
got.  '^'klappön  'fdilagen'  beutet. 

t  ftlo^jl  Wl.  1756  al§  bial.  für  ^:preuf5en, 
1781  für  ']>ommcrn  bcgeugt:  Sursform  für 
„lllopffleifdi". 

Sloftcr  3J.mbb.  klöster  abb.  klöstar  dl  mit  ein= 
fübrungbc§6briftentuma  cntlebnt  aii^  lat.=roman. 
Claustrum  (ital.  chiostro,  frj.  cloitre.  roober 
engl,   cloisterj    'Älofter',    luomü    urfprgl.    ber 


mo^ 


212 


fnoden 


abi]cHicii1c,  bcn  £aicn  iinjitiiäniilidic  9\aum  im 
monasterium  (f.  ÜlJünftcrj  bcjctdinct  luuvbc, 
(übriflcn?  finbct  ficf)  im  baicr.  I:ialcft  audi 
Äloftcr  'Sdilon'  im  nalicn  3ln)d)Iun  an  lat. 
claustrum  'iHieacr;  '].  it laufte v).  2^ic  QnU 
Ichnutui  bcv  auf  bac^  iiloftcvuicfcu  bcuuj'idicn 
58cbeutunii  (üal.  ^llJötidi  uub  lltouno  mcio, 
im  (J.  ^uihrb.  ftattvicfuiiDcn  liabcn.  Tuvd)  bic 
©i-üubuuß  bcc-  53cnc^ihincrov^cu^i  020  cvliiclt 
ba§  illoftcnucfcn  feine  bcfinitinc  Okftalt.  2!a§ 
bcm  frj.  couvent  ^u  (5ninbe  lieiicnbe  lat.  con- 
ventus  ift  nur  feiten  unb  nercinjelt  im  15.  5abi*= 
Inmbcit  (f.  Mofcnti  bei   \uh>    iiblidi    iiciucfcn. 

ftlof?  d)\.  mhb.  alib.  klö?,  91J.  Ti.  'Mlumpcn, 
5tno(le,  Mnäucl,  '-J3all,  Siuc\c\,  3d)iiicilfnauf,  .Heil'; 
entfpvedienD  mnbö.  klüle,  nbl.  kloot  Tl.  'Huijel, 
Sali':  aniilf.  *clöat  engl,  cleat  'Äcil'.  2)ic 
gcnn.  SBj.  klut  ciidieint  nod)  im  flg.  SBort. 

SUoM  11J.  ^Ti.  mdb.  kloz  (@en.  klotzes)  9)1 
?J.  'fluminiie  'l^Jaffe,  Muiiel',  alfo  mit  ml)b.  klO^ 
tlleidibcbeutenb;  in^l.  an^ilf.  *clott  cuiil.  clot 
'Gvötlon,  3diolle' ;  baher  bavf  iiot.  *klutta-  uor= 
auioßefcl3t  merDcn,  beffen  '-Öe5iel)unti  3U  bem  unter 
ftlof;  auiiefetjten  klauta-  beutlid)  ift.  5(unerl)alb 
be§  (^crn:.  ift  bic  unter  Älof?  aufgefteüte  germ. 
2Bj.  klut  ('53allen'?)  nod)  nidit  fid)er  eriuicfcn; 
eine  2Bv  g'"d  ftccft  in  lit.  gludus  'anfdjmiegcnb'— 
f];laud/.ii  jijlaiisti  'anfdimiegeu'. 

SUiifa  9J^  'gefdiloffene  03cfcüfd)aft  uon 
DJiänncrn'  aui'  glcid)beb.  engl,  club  am  Qnbc  bcc^ 
18.  3ol)rl)^-  entlehnt,  1797  in  .s^eiinafe'  5(nti= 
barbaruv  nod)  uerpöut. 

.^Uutfc,  C^lurfc  A.  ml)D.  klucke  5-  'Srut= 
beune':  ju  ml)b.  nl)ö.  klucken  (glucken).  $Bgl. 
anglf.  cloccian  engl,  lo  cluck,  nbl.  klokken 
'fludfen*.  2ie  germ.  Sippe  klukk  ift  onoma= 
topoietifd)cn  llrfiu-ung&;  ügl.  bie  lautuermanbtcn 
lat.   glücire,   gr.   T^ibZeiv   'tlurffen'. 

SUiifti  ?f.  mhö.  alib.  klufi  a.  'Spalte,  .s>ol)lc, 
3ange,  Sdicve':  eigtl.  'Spaltung'  laly  i^erbaU 
abftrattum  ,ut  bem  unter  t lieben  bcfprod)encn 
germ.  kliujjan  'fpalten');  bie  klänge  trägt  bial. 
bcn  ^Jtamen  Äluft  al<^  gefpalteneäi  ®ert,^eug; 
pgl.  .Hluppc.  (^ot.  *klufti-  A.;  anglf.  *clyH 
engl,  rb'ft  clift  'Spalte';  nbl.  klufl  ,1. 'Spalte'. 

t  Slluft2  ,-^..  '.Hicib'  ein  ©ort  ber  OKiuner^ 
fpradic,  bann  am  (inbe  be^  Is.  :^"sal)rl)!ö.  ftubentifdi; 
ugl.  rotm.  klaffot  'iilcib'  im  l.'x— 16.  S^Orl)- 
Ü)hinbaiilidi  jetjt  rocit  ocrbrcitet. 

tlufl  "ilbi.  ml)b.  kluoc  (g)  'fein,  i^ierlid),  %axt, 
ftattlid),  tapfer,  böflidi,  flua,  fdilau';  im  5Uib. 
nidit  nadimeic'bar,  nadi  Stcinmeuer  (yintheta 
S.  11  crft  in  ber  2.  .s>älfte  bc-j  12.  ,'salirl)'5. 
ucreinjclt  auftrctcnb  unb  crft  feit  SBolfram  gc= 


läufiger.  2^ie  nl)b.  dJla.  jeigen  perfdiiebene  58c= 
beutungen:  baier.  klueg  'genau,  fnapp,  htrg, 
fein,  jart'  —  tirol.  kluag  'fein,  jart'  —  innere 
öftrcidi.  'geisig'  —  fdimeis.  kluag  'fdiön,  anfelin= 
lid),  ftattlid)'.  2)ic  fdiriftfpradilidie  53cbcutung 
ift  ipcfcutlidi  mb.  (unb  nbb.),  unb  fo  erflärt  c§ 
fidi,  baf;  für  Öutlierv  fing  bic  gleidijcitigcn 
baicr.=fdiiuei3.  53ibeln  lucifc  cinfctjcn.  ®a§ 
obcrb.  SBort  flammt  au^  bcm  9M.  unb  bie§ 
pieücidit  au§  bem  ^Jibb.,  obmobl  bic  auf;crl)b. 
^•orm  ein  k  im  'Jlujilaut  jcigt:  nbb.  klök,  nbl. 
kloek  'fing,  tapfer,  grof;,  forpulent'  (im  ©ngl. 
nidit  lieimifdi;  norb.  kli')kr  'fing,  liftig'  ift  nbb. 
l'cliniport).  :Jscbcr  '•Jlnluilt  ^u  einer  ctumologifdicn 
Deutung  bc-ö  3lDicttipÄ  felilt. 

Sllum^c,  H lumpen  11J.  crft  nlib.,  aii<- 
gieidibeb.  nbb.  klump ,  nbl.  klomp  9}J.  i^gl.  engl, 
clump  'Mlumpen,  illoft,  illoir.  9iorb.  mit  anberer 
Stufe  be§  Sabial§  klumba  ?v.  '5?eule'  mit  ber 
iVtcbenform  klubba;  klubbu-fölr  '.Sllumpfufr, 
baraiiv  engl,  clujj-ioot.  3Beitcre  i^cjügc  finb 
nidit  ermittelt.    2>gl.  .Holbeu. 

.Sllünficl  ^^c.  ml)b.  *klüngel  klüngelin.  al)b. 
klungilin  9^  'iinäuel' :  ^limin.  ju  al)b.  klunga 
A-  'Hnäuel';  fally  ng  ^Jlbleitung  märe  luic  bei 
jung,  fo  liefse  fidi  9scruianbtfd)aft  mit  iitnäucl 
al)b.  kliuwa  (2B3.  klu,  i^g.  glu)  annclimen,  ipo^ 
bitrdi  has?  SBort  in  ipciteren  oufammcnliaug 
fämc;  bod)  ift  Ü^crlpanbtfd)aft  mit  engl,  to  cling 
aui'  anglf.  clingan  'fidi  antlammcrn,  feftbaltcn, 
t'lcben'  ipalirfdieinlidicr. 

^Uitittcr  i"v.  crft  nl)b.  (bei  Steinbad)  1734  = 
'sordes  dependentes  vestium')  ju  mbb.  klun- 
geler  jv.  'Irobbel'—  glunke  a-  'banmclnbc  Cocfe' 
—  glunkcrn  'baumeln,  fdilent'ern".-* 

iSlliippc  jv.  ml)b.  kluppe  al)b.  kluppa  Jv. 
'3ange':  luic  nbb.  .silnft  (bial.)  '^ange' ,  fo 
flammt  audi  Hluppc  pon  altgcrm.  kliuban 
'fpalten,  tlicben';  Iciber  fcblcn  (5ntfpred)ungen 
in  anbern  Sialcttcn  (got.  *klubjö?).  Sgl.  tlic^ 
ben,  Hauben,  .Hluft. 

^iitabc  m.  mbb.  knabe  fpätabb.  knabo  W. 
'Mnabc',  audi  '^^süugling,  53nrfdic,  Wiener'  mit 
bcn  uvfprgl.  gieidibeb. 'Jicbcuformcn  nbb..Slnappc 
mbb.  knappe  abb.  knajjpo  (abb.  knabo  :  knappo 
Perbalten  fidi  mie  ^Kabe  :  ^lappc).  Sdimicrig 
finb  anglf.  cnapa,  afädif.  knapo,  anorb.  knape 
'.Hnappc,  Csiinfcr'  neben  nnglf.  cnafa  engl, 
knave.  2)unfcl  ift  aud)  ba?^  3Scrl)ältni§  ber 
ganjcn  Sippe  311  9B3.  kön  ibg.  gen  (lat.  genus 
gi-gn-o,  gr.  f^voc,  Yi-Tv-ofiai  jc.  unter  Äinb), 
mit  ber  man  fie  gern  pcrfnüpfcn  möditc;  baujt 
licnc  fidi  audi  abb.  knr'ht  (kn-r'bt)  uielleid)t 
ücrgleidien. 

tnaitcn  ;^tiu.mbb.  knacken  gnackcn  'frad)cn, 


ämti 


213 


^mä)t 


fnadcn',  im  2([)b.  fdilcnb;  cnc\l.  knack  mittel 
engl,  cnak  'i'tvad)',  xU.  knakkr;  n()b.  itnarf, 
ml^b.  nod)  nid)t  Dov()anbcn.  ;)UV  fcldcn  äBuqcl 
fd)cincn  anorb.  knoka,  nmjlf.  cnocian  eiuil.  to 
knock  'flopfcn',  mtt5(blaut  ticbilbct,  ^u  t^c()ürcn. 
3u  C^vuubc  liciit  eine  lautnaiiiabmcnbc  SBurjcl, 
bie  beut  ©cviii.  etilen  ift. 

^Inali  91^  crft  n()b.,  ju  m()b.  er-knellen  'ev= 
fd}allcn';  vi\\.  anc\{).  cnyll  cnell  dJl.  'ocidicn 
mit ber  ©lorfe'  cui^l.  knell '@lorfcufd)(aci'.— 2)ie 
fd)on  im  IS.  ,'^abrll.  iicläufitie  iHcbcnvavt  „.T{naü 
unb  ^aü"  1=  'iilöl5lid)  unb  fdineü')  berul)t  auf 
bcr  im  17.  ,uibvb.  beliebten  iBenbitnti  „Hnall 
unb  (S-aÜ  mar  einC""  (3.  33.  Simpltc.  230,  u'o  mit 
bcm  Sdiuf;  suiilcid)  bev  Tlann  fä(lt). 

t  finou,  itnän  ÜJt.  ein  ()eif.=u)cttcraui)d)c§ 
3)taIcftn)ort,  baS'  au?  bem  Simplic.  1669  be= 
!annt  iit:  mbb.  genanne  gnanne  anv  genamne 
cifltl.  'becMclbcn  9camen§  (oijl.  rociicn  mbb.  ge- 
cjlcidi,  ©cfelle),  9camen§uettev';  )d)on  imKtbb. 
al§  2tnvebe  bev  Sobne^  an  bcn  ^i^atev  unb  &xon- 
oater  be^eu^it. 

fna4)i)  ^:!lbi.  blof;  nbb.,  im  DJlbb.  5lbb.  feblenb; 
roal^rfdieinlid)  au?-'  bcm  ^}'i)'o.  unb  für  gehnapp, 
ütjl.  anorb.  hneppr  'enge'. 

i^na^pe  dJl.  mbb.  knappe  Tl.  'Qüugting, 
Sunggefelle,  Änedit,  ,lunfer'  abb.  knappo  yjl.; 
inncrbalb  bcr  übrigen  altgenn.  Sialeftc  erfdieint 
feine  roeitere  (Vorm,  bie  auf  got.  *knabba  beutet ; 
äroei  9tcbenformen  bcv  üorau§gelet5ten  ^knabba 
finb  unter  ^nabe  bebanbelt,  mo  aud)  bie  weitere 
ett)mologifd)e  O'ragc  erörtert  roirb ;  ügl.  nod) 
9fiat»e:  9iappe,  got.  laigön  'Icrfen':  anglf. 
liccian. 

!n(Ui))cn  ot'v-  cvft  nbb.,  au§  nbl.  knappen 
'effen,  burtig  jugreifen'.  —  i^napufacf  auc^nbl. 
knap-zack  'Cuerfad',  inober  mobl  aud)  engl, 
knapsack  'üsorratef ad,  opeifefad'. 

fnarrcn  3tm.  mbb.  knarren  gnarren  fd)it). 
ßtro.  'fnarren,  fnurren' ;  roic  fnirren  unb 
fnurren  junge  onomatopoictifdie  9ieufd)öpf= 
ungcn. 

Sinaftcr  DJi  crft  mit  bem  53eginn  bc§  l^s. 
Sabrb§.  bcutfd)  (bei  Steinbadi  1734  mit  einem 
53eleg  awi'  ©üntber,  aber  jvrifdi  1741  bat  nur 
crft  Ganaftcrtobac):  cntlebut  au§  ubi.  knaster 
kanaster  Tl.  'itanaftertabaf ;  bie§  au§  fpan.  ca- 
nastro  'ilorb'  (=  lat.ngr.  canistrum,  Kävaarpov), 
ba§  aU  ^  an  oft  er  'Äorb'  bei  Coerbeibc  1660 
©direibfunft  283  unb  bei  Siebe  16S6  al3  5iauf= 
mannc'mort  gebudu  ift. 

Slnnucl  dlTl.  mbb.  knimvel  kniulin  kniul 
9i  'tlcincv  Mnäuel,  tleine  ilugcl';  ba?-  n  ftebt 
burd)  2;iffimilierung  luegen  be^-  au§(autcnbeu  1 
für  1  (f.  itnoblaud));  mbb.  kliuwel  kliuwelin: 


2;imin.  ju  mbb.  kliuwe  9f.  '<Snüuef,  5?uge('; 
abb.  kliuwilin  ju  kliuwa  chliwa  Jy.  'ilugel, 
itnauer;  anglf.  cleowen  clyvven  9^  mittclengl. 
clövve  engl,  clew  unb  mb.  klüwon.  nbl.  kluwen 
'©arnt'nauer.  '^Ibb.  nod)  kliwi  kliuwi  9t.  mbb. 
kliuwe  9?.  'itnäuel'.  Gin  rcidi  entmtdclter  9fo= 
minalftamm,  bem  :©eftgerm.  eigen;  für  ba5>  @ot. 
märe  luobl  *kli\vi  (kliuja-),  *kliujein  rcfp.  *kliujij 
9t.  üorauyjufe^cn :  klu :  klsu  al§  SBurjelfilbe 
ftedt  üielleidjt  aud)  in  ^laue  (got.  *kle\va),  bie 
ben  9iamcn  bann  com  3iifammenjieben  bätte; 
ngl.  lat.  gluere  'sufannuenjiebcn' —  glüma'i>ülfc', 
ami)  ffr.  gläus  'fallen':  alfo  ibg.  2B3.  glu. 
i>ieilcid)t  ftebt  mbb.  kugel  für  klugel,  raorauf 
bial.  itlugel  (unb  itrugel)  für  'ftugel'  beutet; 
g  fann  für  eigtl.  w  fteben;  f.  5^ugcl. 

Slnouf  Tl.  mbb.  knouf  9«.  'J?nauf'  (am 
©d)merte,  auf  Sürmen;  baju  ein  Siminutiu 
knoufel  knöufel  9,1J.),  ai]h.  *knouf  uid)t  bcjcugt; 
auf  got.  *knaups  roeifen  aufscrbem  nod)  bin  nbl. 
knoop  93].  'i^nopf,  finauf.  2)aneben  ift  ein 
bamit  ablautenbc^^i  got.  =^knupps  3U  erfd)licf;cn 
auf  @runb  bcr  unter  itnopf  bcfprod)cnen  Sippe. 
©.  Äuopf. 

Sliiaufcr  dJl.  crft  nbb.,  raobl  axi^  mbb.  knü^ 
'fed,  ücrmegen,  (gegen  2(nne)  bod)fabrenb'. 

Slncbcl  9JI.  mbb.  knebel  abb.  knebil  Tl. 
'feffelnbc§  C.uerbol3,  Cucrcifcn,  Strid,  J-effcl, 
i\nöd)er;  nbl.  knevel  99].  'Mnebclbol?' ;  uorb. 
knefill  9:»].  '^^Pfabl,  ©tod' ;  got.  *knabils  fcblt. 
53ebenft  man  ba^-  i^erbältni'ä-  pon  got.  *nabala 
9)1.  '9iabcr  unb  gr.  öucpakoq,  fo  barf  man  für 
got.  *knabils  auf?erbalb  bes  @erm.  eine  2B3. 
gombh  fgonbhi  permuten  (pgl.  Töuqpoc  ">]3flod, 
9]agel,  iteil';  bod)  ftetlt  man  bteS  gcmöbulid)  3ur 
Sippe  be5  nbb.  Äamm).  2(nbrc  benfen  an  2tb= 
leitung  3U  Mnabe  =  al]b.  knabo  (im  .»öeff.  b^t 
iln ab c  and)  bie  53ebcutung  'Stift,  58ol3e').  — 
Cb  Äncbcl  in  bem  crft  nbb.  be3eugtcn,  au§ 
bem  9]bb.  9tbl.  cntlcbtuen  Änebelbart  anbexit 
Utiprung§  ift,  nämlid)  3U  anglf.  cenep,  altfrief. 
kenep,  anorb.  kanpr  (got.  *kanipa-)  'Sd)nurr= 
bart',  mnbl.  canefbeen  'SBangenbein'  gebort, 
bleibt  fraglid). 

Änctftt  91].  mbb.  abb.  kneht  Tl.  'itnabc, 
Jüngling,  53urfd)c,  ü)]ann,  5tnappe',  oft  and) 
'.s>clb'  =  anglf.  cniht  9)].  'ilnabc,  5n"flI"Hl^ 
raaffenfäbiger  99]ann,  iöclb'  engl,  kniglit  'Dritter': 
mabrfdicinlid)  ein  meftgenit.  SBort,  bem  ©ot.  unb 
9]orb.  fremb  ibän.  knegt.  fcbrocb.  knekt  finb  ent= 
lebut).  9\cidie  ^öcbeutungScntfaltung  ber  iücft= 
germ.  SSorte  mie  bei  Änabe,  itnappe  (ügl. 
nodi  anglf.  mago  'Sohn,  Änabc,  9)Jann,  9]ede', 
f.  aud)  Slcrl).  2Bie  mabrfd)einlid)  aud)  enge 
a^eru)anbtfd)aft  mit  Änabc,  itnappe  ift,  fo  ift 


fnetfen 


214 


fuiricficn 


c§  bod)  ntdit  möoilidi,  üc  flrcnii  ,ui  fonnulicvcn; 
für  Äncd}t  tft  oUf(cl)öriijtcit  ju  ©3.  kön  auv'  ib^v 
gen  ((at.  genus.  "f^voc,  lat.  gi-gn-o,  -fiTvouai) 
c[)er  möglid)  a(§  für  Änabe,  rocil  cy  im  @crm. 
ein  ablcitenbc§  -eht  c\xcbt. 

fncifcn  S^w.  crft  nl)b.,  (nutlidic  Übcrtvaaunii 
be§  nbb.  knipen  in  bic  3diviftiiiradic  inil. 
fnciiicn. 

t  ^iici^  '9Jici'ier'  (bcf.  audi  „3dniitcvfncip"i 
=  onglf.  (um  llKXi)  cnif  eiuil.  knive  aiK-'  anovb. 
knifr-  '2)ici"fcr'. 

ftneqici  5-  '33}irt§liau§',  bei  iJlbcluiui  nur 
qI§  ilnciiifd}cnfc  'tlcinc  id)(cdno  3dicnfc';  bic 
(£tubcntcnuHnlcrbüdicv(.Hinblcbcn  ITSl, ':)(uguitin 
17%)  ucr^cidincn  Mncipc  'fdilcditc  ^icvidicntc' 
nl§  Stubcntcnuiort,  unb  io  begegnet  cv  am  2d)lun 
be§  18.  Csibvbv'.  bäufig  im  buridiifofen  3til, 
3.  f&.  bei  fiaufbarb  17Ü2  l'eben  unb  Sdiidfale  II, 
34.  64.  147.  3.07.  475  u.  f.  »v.  —  ilübl  1798 
,>^cidmung  pon  3cnn  ©.  83.  214  ('2)orffd)cnfe'); 
ilncipid)cnfc  fdion  bei  ^cifing  3lntigu.  ^r.  56; 
Sdiiffcrtncii'c  bei  Woetbci.  Tat";  cc->  im  %n-- 
fong  bc&  19.  oi^bvbe.  uodi  nidit  überall  bcfannt 
mar,  Icbrt  bic  au\?  Stranburg  ftammcnbc  Stul^iabe 
1S02  1  19  mit  ber  AUiniotc:  Mneiiic  'iIiMnfel= 
fd)enfc'.  2)ann  audi  olmc  (Jrtliirung  bei  Scumc 
Spajicrg.  I  42  (.'öemiieh.  :^lm  2d)cntcnbud)  uon 
@octl}c5  SScftöill.  !riüan  fcblt  hav  SBort  nod). 
%lv  urjin-gl.  'gemeine  .stncipe'  gebt  cto  jurürf  auf 
nbl.  knijp  'Gnge,  i5cvlcgenbcit*  ober  nbl.  knip 
•i^ogelfalle,  ^^orbell'? 

t  Slncipc-  O".  'Stubcntcnbube'  bei  .s>auff, 
yjlem.  bc^  Satans  Sia\\  6  unb  bei  löenebi^",  bcm. 
4"»au§  II  2:  in  ber  1.  .v>älftc  bc^?  19.  oabrb^^. 
(mit  ber  fllcid)jcitigcn  ^Jiebenform  .^iniffj  in 
2Pörtcrbüd)ern  ber  Stubcntenlrradie  bejcugt. 
Jvrübeftcr  iöeleg  (auf  SlUttenberg  bejüglidu  1793 
^l)il.  Tulber  1  so. 

fttct^cii  ;')tm.  früb  nbb.,  uriin-gl.  nbb.  knipen 
(f.  Qudi  f ncifeni;  nbl.  knijpen  'fneifen,  jnnden'; 
roobi  nid)t  ju  angl).  hnipan  iinipian  'fid)  neigen', 
fonbcrn  311  einer  im  'Jdtgerm.  nidit  bezeugten  Jß.v 
hnip  'fncifcn*,  au'5  ber  audi  mittelengl.  nipen 
engl,  to  nip  'fncifcn'  itammcn  ;  kn  im  'Jlnlaut 
wäre  an-c  *griiiiii|ian  ,^u  beuten,  knib  alö  uor; 
germ.  SlMir^clform  itedt  in  lit.  knihti  'flauben, 
jupfcn'  —  knebli  'fncifcn'.  millö  bic  engl.  Ji>orte 
üon  nbl.  knijpen  bcä'  'ilnlautv  mcgcn  su  trennen 
tt'ärcn,  njürbc  eine  im  "JUtgcrm.  freilidi  and}  un= 
bc.^cugtc  SB;;,  knib  gnib  (lit.  gnyhti  'fncifcn'  — - 
gnybis  'Äniff')  anjuncbmcn  fein. 

t  .Slnrpncr  9?I.  'Stord)'  bei  JGciic  1G7;{ 
Gr.ui.  22(1:  ein  Tialcttmort  ber  il'Jarf ;  bafür  in 
ber  Utermarf  Mnciuicr.    i^^l.  '^(bebar. 

fnctcn   ;>tm.  mbb.  kneten   abb.  kni-tan  = 


mubb.  nbl.  kneden  'fuetcn',  auglf.  cnedan  engl, 
to  knead  'fuetcn';  got.  *knidan  refp.  *kmidan 
'fuetcn'  barf  üorau^gefe^t  rocrbcn;  ba§  5)corb. 
bat  nur  ein  fd)m.  knoöa  auf  got.  *knudan  meifenb. 
Xa  bb.  t  =  nbb.  engl.  got.  d  auf  @ntnb  älterer 
53etonung§Dcrbältniffc  anv  t  entftanbcn  fein 
fann  (ugl.  i^ater,  auglf.  foder  ju  lat.  pater, 
gr.  irarnpl,  fo  barf  gnet  abo  uorgcrm.  SCnirscl: 
form  gelten;  ogl.  aflon.  gneta  gnesti  'jerbrürfen, 
fuetcn'. 

fiiirfcn  Btif .  crft  nbb.,  an-i  bcm  ^Jibb.  knikken 
'berften,  f palten,  fnirfen';  engl,  to  knick  'fnicfcn, 
fnaden':  mobl  '^(blcititng  ju  got.  kniwa-  '.Hnie'? 

htirfcrifl  %b\.  im  18.  :,'sabvb.  auffommenb  gu 
.Ulli der  'l^cijbalc-'',  ba'?  fdion  von  Sdiottel 
10(33  unb  Sticlcr  1G91  gcbudit  ift  unb  nad) 
bcm  TSBb.  eigtl.  '?lbfürsung  für  JL^äufcfnirfcr 
fein  tonnte? 

Slntc  5)?.  mbb.  knie  kniu  (@cn.  knies  kniewes) 
abb.  chniu  kneo  (@cn.  knewes  kniwes)  ^l. 
'iinic'  —  nbl.  knie,  anglf.  cneo  engl,  knee, 
got.  kniu  (0cn.  kniwis)  91.  '^nic'.  S^l  bcm 
gcmciugerm.  knevva-  'iinie'  ftcllt  fid)  ein  gleidibeb. 
iBort  in  bcn  normen  genu :  gönn :  gnu  in  ben 
übrigen  ibg.  Spracben ;  vgl.  lat.  genu,  gr.  tövu 
(t)g(.  Tvu-ireTeTv  fvüE  (Yvüa).  ffr.  jänu  (abliijnu 
'bi§  an§  ilnic',  jnu-bädh  'fniccnb').  (Sine  fürjcre 
(1-orm  germ.  knu-  (ibg.  gnu)  bat  fid^  erbaltcn  in 
got.  *knu-ssus  iaxiv  knussjan  'tnieen'  crfdilief5= 
bari  'hai-'  .Unieen'  CJlblcitung  auf  -ssus  ift  bcm 
i>)ot.  gcläiu'ig)  unb  mobl  aiu1i  in  anorb.  knüe 
911.  '.HniJdicl'  (got.  *kni"i\va  d)l.  uorauc-jcljcnb). 
iHl'-  "odi  bic  l-'Jlblcituug  nod)  mittelengl.  cnelen 
engl,  to  kneel,  nbl.  knielen,  fd)mci,v  chnüle 
'fniceu'. 

ftitiff  Tl.  im  18.  Csabrb.  auffommenb  al§ 
'gauncrijdier  .füinftgriff  unb  ^unir  bc^cidinctc 
c->  (ugl.  mogeln)  eigtl.  bav.  bctrügcrifdie  (5in= 
fncifcn  ber  Slaxtcn  unb  SBürfcl.  ^sm  IG.  ."sabrb. 
(bei  A>.  Sadi^unb  ^-ifdiavt)  finbet  fidi  fnüpfcn 
—  fnipfen  ot'U-  'bic  JBürfel  betrügerifd) 
gcbraudieu'.  5(uä  bcm  9Jbb.  ügl.  mcftfäl.  kniep 
'Kniff.    3.  and)  '1.^'ifficuy. 

.SUiir^o  5R.  crft  nbb.,  ein  mb.  SOBorl,  burd) 
3iinfope  auv  *kniirbes  kniil)es  (iigl.  nbb.  knirfix, 
nicberrbeiu.  knirwesicntltanbcn;  bic  neueren  Wa. 
bieten  lautnermanbtc  Sunonuma:  beff.  medlenb. 
knubs,  beff.  krupcli,  pfiilg.  knortso,  'Jladicn  kni- 
bedils,  Sticlcr  1691  itnip§;  \iermcc^  1788 
Wandi  A>crmdon  193  .Hu  irr  fix.  SHit  anberer 
Ximinutiuenbung  mittelengl.  niirvel  nirvel  (anglf. 
*rnyrfcl  ?  1  '.Huirpö'.    £b  gu  nbl.  knorf  '.Hnotcu"^ 

fnirrcu  ;')tm.  mbb.  knirron  'fnarren':  jungeä 
onomatouoietifdicv  Sßort. 

tnirf(t)cit  ot'i'-  "d)b.  *knirsen  ju  folgern  au§ 


Jniftcnt 


215 


Änorre 


knirsunge  J.  'öac-'  .Uuivfdicn'  unb  zerknürseu 
'jcrbrüd'cn,  5criiuctf eben';  wcc\cn  seh  auy  s  nadi 
r  ogl.  l)err)rf}cn,  [)irfd)en;  vc\l.  nnbl.  knarsen 
knersen  'fnhid)en,  fvad}cn',  knarsetanden  'mit 
ben  3fi^)"cn  fnivfd)cn'. 

fniftcrn  otw.  iiilib.  *knisten,  'oa?-'  bem  9tomcn 
knistunge  /'s-,  '.siiiiifdicu'  311  Öninbc  liccjt:  eine 
ononuitoiunetifdie  '-i3ilbnniv 

Slnittclucrci  OJI.  evit  n()b.  (fviU)cfter  S3eleg  al§ 
Änüttelt)cr§  bei  DJiatbefinä  1570  Öntbcr  144^; 
knuüelianos  versus  componere  fd)on  bei  9Jtcob. 
iyvifd)lin  1596  Poppysmi  Gramm.  Dialogus  III, 
110);  im  17.  ,^al)v().  and)  Ä^nütten}arbi  3.  S. 
^rätonn'^  1655  Saturnalia  ©.  300  unb  bcad)tc 
Änüiuicluevy  bei  .s>amclmann  1599  dben= 
bnvvv  (£hronit  loii  (bei  ^-iidiavt  .ftlipne(ticr§  = 
lein),  iinittel  niv  iiniUtel,  luabridieinlidi  3U 
Änüttel  (üon  i^notcn)  'öa§  nnovbentlid)  @e= 
fnütntc'.  2(u§  bent  Gngl.  liefse  fid)  staff  mit 
ben  ^cbcntungcn  'Stab'  imb  '2?er§,  ©tropbc, 
©tanjc'  al§  annäbernbe  ■»^^avaUelc  anfiU)rcn, 
unb  bev  ^cieberlänber  ,^\nniu§  jagt  oom  9ie= 
frain  in  nbl.  ^^olfdiicöcrn :  in  vulgaribus 
rhythmis  versum  identidein  repetitum  scipi- 
onem  aut  baculum  appellant;  bic  9iömev  Ijattcn 
versus  rhopalici,  bie  otanöinauier  ba§  stef. 
23ieücid)t  mar  ilnüttel  liiniuuicl)  urfprgl. 
Jöejcidinung    für    ben    üoltämaingcn    Bicfrain. 

fnittcrn  otiu-  cvft  n(}b.,  ouomatopoietiid}e§ 
SBort. 

titobcln  otw.  erfl  nlib.,  ju  einem  bia(.  ii)cit= 
oerbveiteten  knöbel  (obevD.) —  knüwel  imb.  nbb.) 
'ÄnödKl'  bc).  'mngerfnödjcl'. 

^noblaui^  9}L  ml)b.  knobelouch  dJl.  mit  ber 
urf;irüncilid)en  Üiebenform  klobelouch  al)b. 
kloboluuh  klofolouh  klovolouh  3[R. ;  roegen  b 
für  f  (nod)  beute  tirol.  knoflach)  ogl.  ©djroefel; 
ha^  kn  bc§  mbb.  nbö.  SBorte»  ift  luie  ha^  in 
Knäuel  burd)  Siffimilierung  ju  ertlärcn,  b.  i). 
'Oa^-  1  ber  folgenben  Silbe  bcmirfte  ben  Übergang 
bes  erften  1  in  n;  t)g(.  nnöl.  knoflook  unb  mnbb. 
kloflök.  ^ei  ber  geaiübnlid)cn  Seutung  al§  'ge^ 
fpaltcncr  Saud)'  bleibt  unberürfi'id)tigt,  bat?  ber 
erfte  leil  ber  Sufaiinnenicljung,  ber  mit  nbb. 
Globen  iDcntijd)  ift,  auf  germ.  Sprad)gcbiet 
aud)  fonft  erfdicint:  anglf.  clufe  engl,  clove  (of 
garlic)  'oebc  beö  ünobland)*',  anglf.  clufpung 
clufwyrt  '53atrad)ium,  .s>al)nenfamm'. 

^nöc^cl  d)}.  mbb.  knöchel  knüchel  dJl. 
'Änöd)cr:2}iminutiD  3uftnod)cn  mbb.  knoche; 
anglf.  cnucel  mittelcngl.  knokil  engl,  knuckle 
'^nöd)er;  nbl.  knokkel  'Änöd)er. 

Slnoi^cn  Wl.  mbb.  knoche  Tl.  'Änod)en, 
Slftfnodicn,  (>-rud)tboUe'.  2}aö  nbb.  SJort,  Sutber 
faft  nod)  frcmb  (i^an§  3ad}ö  fagt  ilnocfen), 


ift  audi  im  9J^bb.  feiten,  luic  e§  bem  3(bb.  gan3 
feblt  f-öein  ift  baö  eigtl.  oberö.  bb.  ffioil  für 
Ä  n  0  d)  e  u) ;  burd)  baä  sugcborige  Siminntio  il  n  ö  = 
d)cl,  baö  fd)on  bei  Öutber  aurtiitt  (aber  in 
':^etri^3  iöibclgloffar  1522  mit  „Ä'nob,  ©leid)" 
überfc^t),  al§  gute§  germ.  2Box-t  bc3eugt;  got. 
^knuqa  dJl.  barf  uorausigcfe^t  merbcn.  Cb  cy 
3U  engl,  to  knock  'flopfcn'  anglf.  cnucian, 
anorb.  knoka,  mbb.  knochen  't'nuffen'  gebort, 
bleibt  ungemin,  cbcnfo  '-öc^icbung  3U  anorb.  knüe 
'itnöd)er,  i3a5  ÜJeriuanbtfdjaft  mit  iinic  cm= 
pfeblen  mürbe.  %u^  biefcm  germ.*knuqa  liefje  fid) 
aud)  t)a^  oberb.  itnorfc  'flnorren,  iinotcn',  mbb. 
knock  ';:)Jacten'  ableiten;  il)r  ck  ftel)t  rid)tig  für 
altc§  q.  Tod)  bleiben  ucrmanbtc  Sorte  mit  g 
iiu  Stantmauelaut  bunfcl:  mbb.  knögerlin 
'iinütd)eii'  unb  mbD.  knügel  'itnöd)er. 

t  .ftnorfc  A.  crft  nbb.,  au§  nbb.  knocke ;  al§ 
guteÄ  ahgerm.  3Bort  criuicfen  burd)  anglf.  *cnycce 
mittelcngl.  knucche  '53ünber  (3. 33.  'ijeubünbel') 
engl,  knitch  \s>ol3bünber;  got.  *knuka  vcfp. 
*knukja  9J].  feblen. 

Änöbcl  dJl.  mbö.  knödel  Tl.  '5rud)tfnoten, 
Mnöbcl  alÄ  opeife' :  Ximinutio  3n  bem  uiUer 
ilnoten  bcl)anbelten  mbö.  knode  'Änoten'. 

Slnoücn  m.  mbb.  knolle  50^  'eröfd)olIe, 
ftlumpcn  übcrbaupt';  abb.  *chnollo  d)l.  feblt. 
2(n  bie  mbb.  33ebeutung  fd)liet3t  an  anglf.  cnoU 
engl.  knoU  'iM'igcl' ;  nbl.  knol  'jRübe'. 

Siiiow  3)1.  mbb.  abb.  knöpf  Tl.  'Änorrc 
an  @eroüd)fen,  ^^nofpe,  od)iuertfnauf,  knoten, 
3d)Iinge'  =  engl,  knop  (anglf.  *cnopp)  'Änoin', 
Änofpe',  nbl.  knop  'Änofpe,  itnauf,  ©craad)'^: 
fnoten'.  ©in  üorauv3ufct3enbc^  got.  *knuppa- 
fel)lt;  unter  An  auf  mirb  ein  bamit  ablautenbe» 
got.  *knaupa-  angefegt,  ba»  felber  für  *knauppa- 
fteben  mürbe;  beim  bem  Stamm  gebübrt  b  im 
5{uelaut,  mie  mbb.  knübel  Tl.  'Änöd)el  am 
jvingcr',  fou)ie  anglf.  *cnobba  mittelcngl.  knobbe 
engl,  knob  'Änopf,  Hnauf,  Änotcn,  Knorren' 
3cigen;  ba3U  cgi.  nnbl.  knobbel  Tl.  'Änoten, 
Änolie,  Sd)miele',  foivic  bb.  ilnubbe.  "Jlnffällig 
ift  neben  ben  biöbcr  angcfüljrten  SBorten,  bie 
auf  eine  alte  u-2Bur3el  fd)liet3cn  laffen  (ügl.  bef. 
ilnanf),  ha§>  anorö.  knappr  'Hnopf,  itnauf, 
fomie  anglf. cntep mittelcngl. knap.  3>gl.Änofpc, 
Änubbe,  tnüpfcn,  ilnüppel. 

Snorpel  dJl.  mbb.  knorpel-  knorbelbein 
knospet  'cartilago'.  £b  ein  got.  *knuzba-  ober 
*knaürba-  3U  ©runbc  3U  legen  ift,  fann  nid)t 
nttt  Sid)erl)eit  cntfd)icbcn  merben;  erftereS  bat 
au§  grammatifd)cn  ©rünbcn  grööcrc  2Babr= 
fd)einlid)teit;  nnbl.  knobbel  nnbb.  knusper- 
knaken  'i{norpelfnod)en'. 

Änprrc  Tl.  ml)b.  knorre  Tl.  mit  ber  glcidj^ 


Änor^ 


—   216  — 


^ühalt 


beb.  ?icbcnforin  knüre  9Jl.  'knoten,  .^novvc' 
(an  Räumen,  Steinen,  am  Öeit^ci;  knüre  bc= 
beutet  anüevbem  nodi  'acIv,  Mlimie,  (Sipfcl';  in 
ber  iBebeutung  'ilnuff,  3tof;'  o,c[)ön  e-o  5u  nil)b. 
kniisen  iauSi  *knusjan  i  'flogen,  idilaiien',  tln'tvinij. 
für  '©nfef.  2(ud)  für  bie  nnberen  iBcbcutunöen 
I)abcn  luir  vool)[  uon  einem  ^ot.  SBort  mit  s  (z) 
QuSjucjehen,  mic  bialeft.  normen  .^cit^cn:  fdiiuäb. 
itnnuC'  '"3(niQi3  am  53rotc',fdiuici,v  knus  'ilnor= 
vcn,  OlucMinidi^i'.  Qnc\l.  knar  'Mnorren,  itnorj' 
mittelengl.  knarre  mit  bcv  ^licticnfovm  knorre 
'Mnoten,  'i?(u'Münd)c^'.  —  Xae  "Jdjb.  hat  nur  baö 
ouö  *knrir  abijelcitctc  3lbi.  chniurig  'fnotiq,  berb, 

fcfr. 

t  ^norl?  lidimeij.)  Tl.  ml)b.  al)h.  knorz 
'■Jluc-iüudie^  itnoten' ;  bön.  knort,  fd)n)cb.  knört. 
i^crRHiubt  mit  beut  Isoriflcn? 

.^Inofpc  A.  in  ber  heutigen  ^cbcutunß  feit 
Stielcr  1(J'.)1  iiebudit  uub  feit  ctma  1740  fd)rift: 
fprad}lid),  aber  fd)on  im  10. 17.  3fll)i"l).  bc3eunt, 
menn  and)  feiten  (j.  ^8.  bei  -^^cucer^Gber  1564 
Vocabula  H  8b  mib  (Salüifiuö  IGlU  3.  31)  unb 
eigtl.  nur  mittclbeutfd).  vi'»  Cberbeutfd).  aUiie= 
mein  bafür  .ftnopf  (=  fränf.4)ennebcrg.  meftfäl. 
knoppe ),  baö  biö  in  ben 'Jtnfanii  bev'  18.  3at)vl)'>. 
oud)  in  ber  i'ittcratur  hcrrfditc.  .Hnopf  unb 
.Hn  of  pe  finb  uermanbt,  mic  bcnn  and)  fr3. boutun 
'Änopf  unb  'itnofve'  bebeutet,  ünofve  jeigt 
(rote  2Bcfpe  uub  Irefpe;  aud)  Sefpc  für 
fieffe  f.  unter  öefjc,  älter  nl)b.  illcifpc  = 
Älcipfc)  Umftelluuii  fs  ps  ju  sp;  alfo  al)b. 
*knofsa  mit  alter  s-"i{bleitunii  ju  al)b.  m[)b.  kno])!'. 
31nbcre  3tinonmna  finb  l)cff.  brospe,  pommcr. 
nge,  jonft  nbb.  knowwc. 

ftnotc  W.  'uuviebilbeter  D.l^cnfdi'  am  3d)luf5 
bc§  18.  ^Vibvbö.  in  !ffiöilerbüd)ern  ber  Stubcnteu: 
fpradjc  (Hinbieben  1781,  5luiiuftin  17!»5)  i^ebudit 
ali-  ftubent.  SBort  für  '.sSanbmcrfC'burfdic,  'Jcid)t= 
ftubent'  unb  fo  audi  in  3tubcntenromancn  (j. 
^.  Cautharbö  (^ulertaiu'er  IsiMi;  3ufrül)it  alci 
Solbatenmon  iiebraudit  1772  'Jhitürl.  2;ialinicn 
3.  ]J">.  1  is.  Xic  ältere,  nod)  1<S()2  in  ber 
beutfd).  iöurfd)enfpr.  iieltcnbe  (bei  ^aufbarb  1702 
Heben  I,  «JS;  audi  171t2  Briefe  über  (^rlaucien  I, 
105)  Sd)reibunrt  ift  allgemein  (^note,  luaö  auf 
nbb.  genöte  'l^enoffe'  fül)rt  (in  3te«in  uub 
fiöniflöberfl  roerben  bie  .öanblunflebicner  gnoten 
iicnannt). 

.^lltotcn  9}?.  mbb.  knote  knnde  9.1].  'natür: 
lidicr  .Hnotcn  lam  .Uönier,  an  '^-^flan^cni,  fünfte 
lid)er  .Hnotcn  an  einem  Aaben,  3dilinac';  al)b. 
knodo  knoto  Tl.  (bie  al)b.  ml)b.  Xoppelform 
mit  t  :  d  ragt  mit  Ünotc  :  .Hnöbel  biö  iuö 
9?l)b.).  ITaju  mit  abroeidicnben  Tentalüerl)ält^ 
niffcn  Quglf.  cnotta  engl,  knot   'Mnoten';  pgl. 


anorb.  ü-knytter  'fdiledite  3treidic'  unb  ml)b. 
knotze  ,■}.  'itnorre';engl.  loknit  'firirfcn,tnüpfeu', 
anglf.  cnyttan;  nbb.  (inini  knütte  J-  '3tricf= 
jeuii'.  3lnorb.  knütr  dJl.  'Mnoten'  unb  knüta 
J.  '^nödiel  3um  3pielcn'  perl)alten  fid)  gu 
angif.  cnotta  luie  got.  *knaupa-  3U  *knuppa- 
(ogl.  An  auf,  Änopf);  unb  imc  fid)  3U  biefen 
SBoilen  eine  Jorm  mit  a  in  ber  3tammfilbe 
gefeilt  (anglf.  cncepp),  fo  3U  ber  l)ier  bcbanbcitcu 
©ruppe  anorb.  knottr  (got.  *knattus)  9JJ.  '58all'. 
.Hein  fidier  peruianbtcy  ÜBort  lät'st  fid)  bier3u  au'5 
bell  übrigen  ibg.  3pradicu  anfül)ren.  33gl.  nod) 
Hnüttel. 

Snötcri^  Tl.  'Hnotengraö' ;  ml)b.  unb  fonft 
fel)lenb. 

t  Slnubbc,  5?nuppc  Tl.  'HnoUcn  im  .'öolä' 
erft  nl)b.,  (lUi^  nbb.  knubbe,  bcffen  mciterc  '^t- 
3iel)ungen  f.  uiucr  Änopf.  (Srumbut  fei  \]kx 
nod)  mbb.  knübel,  3U  bcm  fid)  itnuppc  perl)ält 
u)ie  tlaubeu  3U  .Hluupc. 

htuffcn  otro.  in  älteren  '^erioben  fel)Ienb, 
buuflcn  llrfprungs. 

t  hiüU  'äh\.  'ftart  betrunken'  im  18.  5öl)rl). 
unbe3cugt,  feit  ctiva  1825  auftretcnb  (3uerft 
ftubentifd)). 

fnü^jfcn  otiu.  mbb.  knüpfen  abb.  knüpfen 
'tnüpfen'  (got.  *knuppjan  fcblt):  Jenominatio 
ju  Änopf,  j.  bie§;  inl)b.  knöpf  'Änoten'. 

^nüli^cl  Tl.  au§  bcm  9Jbb.;  im  Tl[]h.  galt 
kniiplel  d)}.  '.Hnüttcr.  (5c^  gebort  entuiebcr  3U 
mbb.  knöpf  '.Hnorrcu  an  WcuHld)fcn'  (f.  .Hnopf) 
ober  mit  n  für  1  (ugl.  5inäueU  3U  engl,  club, 
anorb.  klubba. 

t  Änuft,  Knauft  Tl.  eigctülid)  '.Hnorrcn', 
fpe3.  ':örotertc' :  am  bcm  9fbb. ;  t  ift  Qlbicitung ; 
knus-  in  ber  58ebcntung  '.Hnorrc'  f.  unter  .H  n  0  r r  e. 

.ftuutc  A.  erft  nbb.;  bei  Speranber  1727  unb 
bei  Steinbad)  17;U  nur  erft  ak--  ilnuttpcitfd)e 
(175G  Urteile  über  baö  i^erbalten  ber  5L)lcnfd)cn 
1S8  .Hnutbicbe);  5"nfd)  1741  bietet  gucrfl 
.Hnutte  'moffonitifdie  '^-^cilfdie'.  Um  175<l  mirb 
ba^^  einfädle  i[i>ort  bctanntcr;  c6  ift  ruff.  knut; 
pgl.  ''43eitfd)c. 

ftnüttcl  Tl.  mbb.  knütel  knültel  abb.  knutil 
Tl.  'ilnüttcr  eigtl. '3tocf  ober  ©trief  mitÄnoten*: 
ju  Hnotcn. 

mbttlt  9JJ.  fd)on  im  IG.  ,^abrb.  3-  «•  ^ei 
5)ktbcfiuy  1502  Sarepta  04.:5]u(init  bcn  9ceben= 
formen  .Hobelt  .Hobolb),  aud)  bei  (^3eorg  3lgri= 
cola  15 IG  üblid):  gicid)  .Hobolb.  2Iuy  ber 
'-lkrgmaiuiC''fprad)c  i'ugl.  lliicfclj:  ha§  im  IG.,  17. 
,^\abrb.  für  unbraud)bar  gcltcnbe  (Srg  b^t  beim 
iöcrgmann  feinen  Ü^amen  pon  bcm  gefpcnftigcn 
58ergmännd)cn  erbalten,  ber  boo  Silber  raube 


^obm 


—   217 


kühn 


unb  hav  fdilcdne  Gr^  lüic  böfcd  SBcttcr  unb 
onbcrc!?  Unl)ctl  fcnbc.    Tiaci)  bcm  22Bb. 

t  S'obcu  9Ji.  ii:()b.  kobe  ÜJi.  'Stall,  Sdiiücine-' 
flau,  Üäfiii';  bic  nl)b.  lltcbciifonn  Üofcii  ftainmt 
n)oI)I,  roic  bay  f  jcigt,  au§  bcm  ^Jibb.  Uiiprüiicv 
lirf)  ()attc  ha6  SBort  eine  adaemeinere  58cbeutim(i 
unb  mar  niriit  bloi";  auf  bic  liev=  iiic,^  Sd)nicine= 
niotinuuii  bcfdirdntt.  3oiiav  bi^  in^  ^liMib.  jcigt 
ftdi  bic  iiltcve  ^cC>culuun  '•''Mitte';  vc[[.  mbb.  kobel 
'cngco  iöaue';  \U.  koli  dJl.  ',\Mittc,  !:Il>cttevbadi, 
35ciid}laci'.  ^un  3Inii(f.  jciot  ba&  cntfin-cdicnbc 
cofa  [id)  bcf.  al§  cblc-ä  2)id)tcnt)ort  füv  '©emadi, 
©d)(afc!cmad)';barau'3  emil.  cove  Xbbadi,  fidiercr 
Cit/Jicft'— pigeon-cove'Jaubcnfdilacf.  ©n  c\ot. 
*kuba,  bn§  bicfcn  33?oilen  ju  ©vunbc  sit  Icflcn 
ift,  fcblt.  2)ay  iß>ort  ift  cd)tiicrnt.,  ma^J  bic  bcr 
!8i(buni^  nadi  uetaicnbiti  auy  einer  uieit  älteren 
3cit  ftannnenbc  ^Iblcituni-!  abb.  chubisi  (got. 
*kubisi)  'ASüttc'  unb  rocftfäl.  küffe  'id}(ednc 
4">üttc'  (flot.  *kufj6)  lebrcn;  v(\l.  nod)  mbb.  kober 
'Äorb,  lafdie',  angif.  cofl  'iorb'.  «S.  Äobolb. 

Sobcr  5Di.  'Äorb'  ein  oftmb.  SBort,  feit  bcm 
15.  JSöbvb-  bcjeugt;  üeramnbt  mit  anglf.  cofel 
'Äorb'. 

^o6oIb  '?0l.  mbb.  köbolt  mit  bcr  ilJcbenform 
kobölt  dJl.  'nedifdicr  .sSau-ogcift,  Äobolb'.  W^ 
cd)t  germ.  Aöauögöttcr  gefaüt,  bürfcn  bic  Äobolbc 
nad)  bcm  2)2Bb.  bcn  anglf.  cofgodu  cofgodas 
'penates,  lares'  gleidi  geftcüt  roerben;  ein  un^ 
bezeugte»  anglf.  *cofold  ',s>au§gott'  mürbe  mit 
mbb.  kobolt  got.  *kubawalda-  'i>au§rt)alter' 
ober  *kuba-hulbs  ',s>auabolbcr'  oorauSfegcn  (für 
bic  2)eutung  bcr  Äobolbc  aU:-  „.s>au§bolbc"  fpridit 
bic  2(nmcnbung  üon  bolb  für  Sämonennamcn 
ogl.  got.  unhulj)ö  'Icufcl',  rocftfäl.  schanholden 
'3)ämonen',  ml)b.  die  guoten  holden  'penates' 
unter  bolb).  2)a§  erfte  2Bortclcmcnt  ift  anorb. 
kofe,  anglf.  cofa  '@cmadi,  ilammer'  (f.  Äoben). 
3)ie  mbb.  nl)b.  ^IMicnformcn  Cppolb  Opolt 
bürftcn  nadi  Jv.  ."öoltbaufen  altc^'  *öt\valt  =  got. 
*auda\valds  '.'oerr  bc^  ^ciditums'  fein;  i>a^^ 
alte  6t  '9icid)tum'  ift  bloti  in  Gigcnnamen  roic 
Ottofar  unb  Ctfrieb  (©buarb  au6  engl. 
Edward)  crbalten  geblieben.  2)ie  Gnbung  =olb 
f.  aud}  unter  ,'öerolb  unb  malten. 

Slocö  9J^.  mbb.  abb.  koch  abb.  choh  (hh) 
nbl.  afädif.  kok  \todi';  üor  bcr  i)t>.  2autüer= 
fdiicbung,  fpätcftcns  im  .j./G.  3abrb.  (glcidi^citig 
mit  Äüd}e  unb  Äobl)  nad)  2)cutfd)lanb  gc= 
fommen,  al§  bic  Siodv-  unb  (Sartenfunft  au6 
Italien  cingcfübi"t  rourbe :  lat.  coquus  gcfprodicn 
cocus,  genauer  bie  oulgärc  ^Ufufatioform  cöco 
(ogl.  ital.  cuoco  =  afrj  queux)  liegt  ^n  ©ntnbe 
(ber  lat.  9?ominatto  cocus  märe  abb.  mbb.  *kuchi. 
^ad)  ©nglanb  brang  ba^3  35?ort  mit  abrocidienber 

filuge,  (ftgmologifc^eä  SSörtcrbucf}.    6.  9lufl. 


93ofalgcftalt:  anglf.  cöc  engl,  cook;  bav  ö  be§= 
felbeii  gegen  bb.  lat.  ö  berubt  auf  jüngerer 
CuaiUitäti^ueränbcrung  in  offener  Silbe  (ogl. 
Sdiulc,  aud)  itrcuji;  faum  mirb  ttas-  ö  be§ 
l)b.  SBorteS  auv  bcm  ßtn).  fod)en  ftammen. 
2)a§  ältere  germ.  2Bort  für  fod)cn  ift  fieben; 
ein  altgcrm.  2Bort  für  'Äod)'  feblt. 

fotf»cn  otri).  mbb.  koclien  abb.  kochön 
chohhon :  au§  lat.  coquere  (genauer  *coquäre?). 
£a§  bb.  2Bort  fonnte  fein  ft.  otit».  bleiben,  mcil 
ber  3?ofal  ber  Stammfilbc  auc^  bcr  5(nalogic  ber 
ft.  3^-  I)erau§fiel.  2Iu§  bcm  9ioman.  bead)te 
frj.  cuire,  ital.  cuocere. 

Södjcr  2R.  mbb.  kocher  abb.  kochar  chohhar 
9JJ.  '^^feilfödicr'  aud)  allgemein  'Scbälter'  mit 
bcn  Ütebenformcn  ml)b.  koclu-cre  abb.  kohhäri. 
Tk  ^ebeutnng  '^cbältcr  in  .Hödierform'  jcigt  fid) 
in  t>cn  9JJa.;  ogl.  meftfäl.  inkstkuakr  'lintcnfan' 
—  nätlkuakr  '!)cabclbofe'  —  sandkuakr  'Sanb= 
büc^fc'  (anbermär-t»  „Sd)cr=,  ^-eber^,  i8arbier= 
föc^cr"  im  3ibb.)  unb  mol)l  aud)  fd)n:)ei3.  Äüd)er, 
Äod)er  'Äorb  für  Grbc  unb  Cbft'.  )ßgl. 
anglf.  cocur  mittelengl.  coker  'Äöd)er';  bafür 
mittclengl.  engl,  qniver  au§  afrg.  cuivre,  ha^ 
fcinciieitli  raiebcr  aibS  bcm  germ.  SBoilc  flammt. 

ßijbcr  9[R.  (Steinbad)  1734  Äcber);  ha^ 
Söoit  ift  racgcn  feiner  rcid)cn  Saut=  unb  58cbcu= 
lungScntfaltung  ctnmologifd)  fd)tücr  gu  beurteilen, 
oiclleid)!  finb  mebrerc  urfprgl.  pcrfd)icbenc  2Borte 
bainn  jufammengefaUcn;  mbb.köder  koder  keder 
korder  körder  kerder  querder  dJl.  'öodfpcifc, 
Äöber,  ^-lidlappen  pon  lud)  unb  öcber',  abb. 
querdar  bat  baju  nod)  bie  Sebeutung  'Campcn= 
bod)t';  nbb.  bcflebcn  bei  bialcftifd)cr  unb  ,5citlid)cr 
SScrfd)icbenl)cit  bic  iSebcutungen  'Untertinn, 
Sd)lcim(pituita),  Sumpcn,  Öeberftreif,  Sorffpcifc'. 
(Vür  cHöbcr  Ulntcrtinn'  ift  engl,  cud  'bcr  innere 
'leil  bey  Sd)lunbc§  bei  uncbcrfäucnbcn  Xicren', 
anglf.  cudu  cweodu  (got.  qifjus  '53aud)'?)  picl= 
Icid)t  3u  pcrglcid)cn.  Jür  bic  Scbeutung  'öorf= 
fpcife'  möd)te  man  5unäd)ft  an  got.  qairrus,  i)t). 
firre  antnüpfen,  racil  querdar  al§  älteftc  bb. 
,3-orm  auf  ein  got.  ^qairpra-  l)inmcifl;  bamit 
pereinigen  liefje  fid)  allenfalls  bie  ouii""ttc"= 
fe^ung  mit  gr.  beXeap  (beX-  für  bep-  ftänbe  burd) 
^iffimilicrung  mic  ein  beutfd).  kerdel  nad)roeis= 
bar  ift,  h  mdre  nad)  3üi§uiei§  be§  äol.  ß\np  alter 
©uttural:  SBj.  gen  mit  bcr  bcm  bcutfdi.  S5>ort 
mebr  entfpred)cnben  iltcbcnform  bcXerpov,  bcr 
man  mcift  mebr  ißeifaU  giebt,  mcil  bicfc  neben 
ber  33cbcutung  'Sorffpeife,  Äööcr'  nod)  bie  al§ 
',%rfcr  (eiUfprcd)enb  abb.  querdar '2:od)t' l  bat; 
auffällig  bleibt  bei  beiden  ÜInnabmen  engl,  cud 
'.Höber'.  AÜr  bic  mcitcrcn  JScbeutungen  be§ 
bcutf  d)en  2Borte§  fel)len  annebmbarc  ßtpmologien. 

28 


Äofent 


218 


Äommanbant 


t  iSofcnt  91^.  eine  3hi  Tünnbiev  eigtl. 
'Äloüerbiev'  mit  bcn  alteren  tlJcbcnfonnen  Cofent 
unb  Gonücnt  im  15.16.  3öl)vl).:  eic|tl.  ifientifd) 
mit  Honoent,  luofür  c»  in  biefer  üBcbcntnno 
fd)on  im  15.  ^al)vl).  (and)  frj.  couventi  auftritt. 
35crcinjclt  bafür  im  16./17.  ^ahrd.  aucfi  Äou^ 
tjcntbicv  (j.  53.  1571  in  Sibcr-ö  53earbeitnn<,i 
be§  Xomenrl.  De'o  .'öabr.  oimin'^'''- 

•ftoffcr  d)l.  im  17.  ^nlirb.  auftretenb,  feit 
Sticicr  1001  unb  3tcinbad)  17:54  mit  berüicben-- 
form  Huffcr  nerjeidmct  unb  um  17iJ<>  einiie= 
bürgert  aU  ituffcr  nadi  3iäblein  171G  m'un.HM'- 
©pradnneiiter  I,  23oxt.  b*.  "^cii-  ffiort  fam  uon 
9?orbu)encn  au^'  frj.  coffre  (ilJaalcr  1561  hat 
ftorfram.     C.uellc  (at.  cophinum. 

Äol)t  llJ.  mhb.  abö.  köl  9)1  mit  bcn  9Mien= 
formen  alib.  clinli  nibb.  kcjele  ka'l  3)}.  {vc\[. 
alcm.  chü'l  kr-l.  fiibbeff.  kdbl),  foioic  o[)b.  chölo 
mbb.  köle  9JJ.  unb  al)b.  chöla  5.  llbernonnnen 
mit  bcr  fiibcurop.  (harten--  unb  Üodifunft  (f. 
Äüd)c)  am  Kit.  caulis  9Jl.  'iiol)l',  n)o()cr  aud) 
anglf.  cäwi  engl,  cole,  fotuic  anorb.  käl  l)i. 
unb  im  'Jioman.  frj.  chou  'MobC,  founc  himr. 
cawi.  Ttt'i'  „anfd)einenb  üoUvmäf;igc"  lat.  cnlis 
itJärc  bemnad)  für  bie  germ.  SpradH]efd)id)tc 
ol)ne  Aolgc  iicmefen.  Tie  meiften  ber  unS  cje= 
läufiiien  (^emüfe=  mie  Cbftarten  möiien  mit  ber 
Äod)tunit  im  6.  ober  7.  3o()r().  in  Teutfdilanb 
ciuiieführt  fein;  v(\\.  Giund),  fod)en,  ""^^feffer, 
9}lin,^e,  '^Jfl au me,  .Hirfd)e. 

ko\)lc  A.  ml)b.  kole  5.  mcift  kole  kol  '>))l. 
—  k(.l  9i\  at)b.  kolo  Tl.  —  kol  9?.  =  anglf. 
col  engl,  coal  'iio[)Ic'  (engt,  colemouse  f.  unter 
Äo()lmctfc),  anorb.  kol  91.  <piur.  '.Hol)len'. 
2ni  urüermanbt  üergleid)t  man  ffr.  jval  'brennen, 
glübcn'  ober  fimir.  glo  '^tolilc'.  3lber  angif. 
cylinc  cylne  (barauci  entlehnt  anorb.  kylna)  engl, 
kiln  Xfen'  finb  auf  lat.  colina  jurücf.^uführen. 

.Slol)lmcifc  A.  mhb.  kolemeise  a.  ^u  .Hohle, 
nidn  ju  .Hohl:  eigtl.  '9JJcifc  mit  fd)mar,^cm 
Äopf;  anglf.  cölmäse  engl,  colemouse  (uolfCv 
ett)m.  für  eigtl.  coalmouse,  roic  unfcr  Sprad)= 
bcmuf-tfein  and)  ftohimcifc  ,nt  it'ohl  sieht). 

.Slol)lrnbi  Tl.  erft  nhb.,  a\i<i  ital.  ravoli  rape 
(^lur.);  vgl.  fr.v  <li<)u-ravc.  umgcbeutfdit  iAoi)U 
rübc.  Tie  .Hohlrabi  finb  im  16.  ^'sahrh.  erft 
bei  un§  uon  ,'\talien  auv  (ugl.  3lrtifd)orfc, 
fiarfioli  befamu  gcmorben. 

ftojc  A.  a\bj  nbl.  kooi  =  Äauc. 

-I-  SXöt  Tl.  f.  ilcttid). 

.Slotnrbc  A.  im  18.  3a^)i^l)-  a»^  ^^■  cocarde 
(eigtl.  bonnct  ;i  la  rf)rarde  'Wigerlmülje'). 

totctt  "Jlbj.  'gefallfüd)tig'  am  Gnbe  bc'?  17. 
3ahrh§.  alÄ  coquctt  (iöeleg:  Ter  alte  Teutfdie 
173<)  3. 250. 2H7,)  au^  bem  glcidjbeb.  fr^.  co(|uet 


(üon  frj.  coq  '4'*öf}n'/  alfo  eigtl.  'einem  ^a^n 
ähnlid)*). 

ftotocMiuH  Jv.  an?-'  glcidibeb.  yortug.  fpan. 
coco:  feit  bcr  ßntbedung  ber  DJJalbioen  in 
Guropa  befannt  geworben,  mürben  .Slofo§nüffc 
in  Xcutfd)lanö  ^ucrft  bei  ^auhinu^^  Hist.  Plant.  I, 
B>4  abgcbilbet;  im  17.  o^hrh.  hcinen  fie  aud) 
9}JcerfofoÄ.    gigtl.  fpan.  coco  ':öut5cnmann'. 

.Slolbcn  Tl.  mhb.  koll)e  ahb.  kolbo  Tl. 
'ilolhe,  ileule  al^5  Ülniffc,  Mnüppcr;  i'^l.  kölfr 
Tl.  'SJurffpeer,  ^pfeil,  ^-^flanjenfnollen'  mit  ber 
^Iblcitung  kylfi  ^.  —  kylfa  J.  'Aleule,  itnüttcl'. 
Gin  got.  *kulba-n-  '©torf  mit  bidcm  fnolligem 
Gnbe'  ift  uorauv^ufcljcn.  ®ie  53cbeutung  läfjt 
'-Bc.üchung  ,^u  bcr  unter  .H  lumpen  bchanbelten 
ilHmfiiH'c  bcr  luifalicrtcn  l'autform  khimb  mahr^ 
jdicinlid)  cvid)cincu;  bann  märe  isl-bh  aH  ibg. 
äl>ur,H'lform  an^ufci^cn  unb  lat.  globus  'iilumpen' 
(aud)  '33crcin',  ugl.  engl,  club  'Äciile,  Älub') 
3U  ücrgleid)cn. 

t  fXoli  d)l.  nbb.;  übt.  kolk  Tl.  'Strubel,  5Ib= 
grunb,  2od)'.  i^gl.  ftr.  giii'gara  Tl.  'Strubel'; 
Dod)  fdicint  nad)  lat.  gurges  'Strubel,  SBirbel, 
"^Ihgrunb'  beut  inb.  r  ein  gcrm.  r,  nid)t  1  ent= 
fi'rcdicu  5u  f ollen. 

t  .Siolftnbc  Tl.  feit  Anfd)  17'i-l  gebud)t,  ein 
nbb.  2Bort;  1.  Glement  bunfel. 

•VloUcri  ''JlTl.  ml)b.  koller  kollier  gollier 
goller  9i.  '.S^al'^beflcibung';  bic§  mit  nbl.  kolder 
au§  fr3.  Collier  (=  lat.  collarium,  moher  aud) 
fpätahb.  cliollari  mhb.  koler.) 

ftoUcr^  Tl.  mhb.  kolre  9:^.  'ilollcr,  an^-- 
bred)enbe  ober  ftillc  SBut',  ahb.  kolero  Tl.; 
mit  anbern  mcbi3inifd)cn  5lu&brücfen  mittelbar 
au§  bem  gr.  xoklpa,  lat.  cholera;  ba§  ch  l)at 
and)  im  Si'oman.  bcn  iBcrt  cine§  k;  ogl.  ital. 
coilera.  fr^.  colöre. 

t  foUcrit ;  Um.  'rollen'  erft  burd)  ba§  IS.  C^ahrl). 
bcseugt,  ein  mb.  nbb.  Xialcftmort,  tta^  am  Gnbc 
bcv  IX.  rsnhvh§.  in  bic  Sitteratur  cinbinngt  (in 
.'öei)nal3'  5(ntibarharu'^  1796  nod)  uerpönt):  3U 
nbb.  kfile  '.Hügel'. 

t  .^loltcr  Tl.  mhb.  koUer  kuller  TIa')1.  '_gc= 
fütterte  Steppberfe  über  bai"  iöctt':  au§  afrj. 
coultre   (ogl.  ital.  coltra). 

Slomet  Tl.  fd)on  im  15./16.  C?nbrh.  allgemein: 
au§  lat.  cometa,  gr.  KOfa/irriq  'behaart'. 

tomifd)  %h'].  um  bic  9JJitte  bc&  18.  ;'^sahrh§. 
auftommcnb  unb  erft  feit  'Jlbelung  gcbud)t.  *>Jlad) 
bem  T2öb. 

ftommnubnut  Tl.  '53efcl)l§hrtbcr'  mit  fom-- 
m a n b i c r c n ,  .H  0 m m a n b 0  mähreub  bcy  :5' »jähr. 
.HriegC'J  allgemein  üblid),  aber  fd)on  feit  16(/) 
einjeln  bezeugt:  aus«  fr3.  commandant  comman- 


foinmcii 


219   — 


f  Linnen 


der,  xtal.  fpan.  comando  (Gncdc  oulgärlat. 
commandare  =  lat.  commendare). 

fotnmcn  ;-)tii'.  inlit>.  komen  al)b.  ([nönian: 
ein  öcnicini^rni.  ocitiooi-t.  Aür  bQ§  anlautcnbc 
k  ift  —  lutc  nod)  n()b.  bequem  geigt  —  qu 
bcr  eigtl.  5(nlaiit,  queman  ift  bie  ,ni  Wrunbc 
liegenbc  al)b.  ,"vonn;  t>a§'  w  cincv  anlautcnbcn 
kw  inuvbc  int  ,sSb.  nov  e  imb  o  nidu  audi  nor  ai 
gern  untevbviirft  (ügl.  fcd,  firr).  5ll)b.  que- 
man, got.  ([iinan.  anglj.  cuman  engl,  to  come. 
afäd)f.  cuman,  anovb.  koma.  Xa6  l)icrbuvd)  cr= 
roiefene  urgcrni.  ^tro.  qeman  'fontmen'  liat  eine 
rocitere  ©cfdiiditc  (jinter  ftd) :  e§  ift  ibcntifdi  mit 
bcr  inb.  aocft.  35>s.  gam  'fommen';  bagu  lat.  venio 
für  *gvemio,  gr.  ßaivuj  für  *ßavjiu  (für  *gv3- 
miö);  ogl.  bequem,  ilunft.  3(l'o  ibg.  SBj.  ift 
gem  oorau-^sufctjcn.  3^ic  G^ntmirtlung  cincio  v 
nad)  bem  g  gefd)icl)t  gefcBlid);  t)gl.  got.  qino 
neben  gr.  T^vn  =  inb.  gnä  (*jänä)  'SBeib';  got. 
qiwa-,  lat.  vivus  (gr.  ßio(;  ©ubft.),  inb.  jivcä  (f. 
tecf;  ogl.  bie  ä[)n(id)e  (Sntroidlung  eine»  kv  ju 
germ.  h\v  ou§  ibg.  k  unter  mcr,  raeldicr). 

^omöbic  A.  im  IG.  ^\ai)xi].  auö  (at.  comoedia. 

.^omitaontc  A:  ani  frj.  compagnie ;  um  15Ü0 
in  Seutfdilanb  ahi  ital.  .s^anbel^mort  auftrctcnb 
(im  ©ulcnfpicgcl  1515;  1564  ^immer.  (Sl)ronif 
II,  379  al§  componia),  al§  militär.  SBort  um 
1610  (bei  0.  2öaH(}aufcn  1616,  Iroupi^en  1638). 

.^om^agnon  dJt.  au§  fvj;.  compagnon  um 
150<)  entlehnt;  fdion  im  IKcnfpiegcl  1515  ©.  64. 
KH»  (aly  (£ompanton)  belegt  unb  feit  bem 
Sprad)=  ufir.  i^crberbcr  1644  gebudit.  Clueü= 
roort  mlat.  companio  eigtl.  '^rotgenoffe'  f.  unter 
Äumpan. 

^om^Hcc  95^.  '.t^elferSljelfcr'  feit  ©d}eibncr 
1695  oergcidmet:  au§  frj.  complice  (CucUc  lat. 
complex  'iscrbünbctev' ). 

^ontpHntcnt  dl  um  164(i  allgemein  bei 
uns  eingcfül)rt  (bodi  oon  ^uriften,  aud)  oon 
9!JJofdierofd)  üerpönt  unb  ucrfvottet):  au^  frj. 
compliment. 

Somplot  91.  feit  Siebe  1686  gebud}t:  ein 
Scbniüoit  bcä  17.  3a^t()§.  au§  frg.  complot. 

Sonniot  92.  aus  ftg.  compote;  im  16.  ^al)T:i). 
al§  Gompoft  (s.  ^.  ®oliu§  1582  Onomast.  .364). 

Komtur  9Ji.  au§  mlat.  commendator 
'i^orftanb  einer  5lbtctlung,  einer  9iiebcrlaffung, 
eines  9iitterorbcns'  (mlat.  commenda;  ahy 
commandeor  =  frj.  commandeur. 

^öntg  dJl.  ml)b.  künic  künec  (g)  al)b.  kuning 
chuning;  bie  nl)b.  Sautform  batiert  feit  bem 
16.  ^ai)vi).  aus  bcr  ©pradie  Sutbers  igleidijcitig 
oberb.  itünig,  nbb.  Äönincf).  Gntfpvcdicub 
afäd)f.  cuning.  anglf.  cyning  (cyngi  engl.  king. 
nbl.   koning   (anorb.   konungr;:    eine   gemein-- 


gcrm.,  nur  bem  0ot.  fclilcubc  33c,^cidnntng.  ,"vür 
bas  liol)c  Qlltcr  bcr  53c,^cid)uung  fprid)t  nod)  bie 
frül)e  (Sntlcdnung  bcrfclbcn  ins  Jinn.  (iiiijn.  al§ 
kuningas  'üönig',  ins  "ilfloü.  al§  künegü  künez! 
'O^ürft',  ins  Sit.  al§  kuningas  '.»ocrr,  Pfarrer'  (lett. 
kungs  \s;->err').  2)ic  3unäd)ft  liegenbc  Seutung 
be^  SOoxte»  ift,  e§  an  got.  kuni  i0en.  kunjisi, 
alib.  kunni  ml)b.  künne,  anglf.  oynn  'Gkfd}ledit* 
anjufdilict5cn;  -ing  aly  (?nbuug  bcr '^Uitronnmita 
I  anglf.  Wödening  'Sohn  SBobans'i  gcfant,  cr= 
gäbe  fidi  bie  53cbeutung  'ein  9JZaim  uon  @cfd)lcc^t, 
b.  1).  au§  einem  norncbmcn  @efd)lcd)t,  ex  nobi- 
litate  ortus'  ilacitu»  ©crm.  VII).  2)icfe  an  fid) 
befricbigenbe  unb  ganj  unbebenflid)c  2(nnal)mc 
mirb  baburdi  in  J5"i'0iic  gcftcllt,  bai]  bas  'i)lltgcnn. 
ein  cinfadics  kuni-  'iiönig'  bcfit^t  in  ;)ufamnten= 
fe^ungen  nnc  anglf.  cyne-helm  'Hönigsl)clm, 
diadema  Corona' — cynesl(')l'5tönigsftul)I,Il)ron' 
—  cynerice  =  al)b.  kuniriclii  'Äönigreid)'  ufm. ; 
hav  Simpley  l)ätte  fid)  nur  in  ber  anorb.  2:iditcr= 
fprad)e  crbalten  al§  konr  (i-©t.)  'SWann  üor= 
nebmcr  3lbfunft,  2?crmanbtcr  be§  itönigs'.  AÜr 
bie  ^^cbcutungscntanrflung  non  itönig  ift  bicfc 
2(nnalimc  ebcnforocnig  als  bie  crftc  abguiuctfcn : 
aud)  ()icr  cntbicltc  Äönig  mcfcntlid)  bcn  begriff 
bcr  norncbmcn  '^(bfunft,  nur  roäre  e»  genauer 
'Sol)n  cincio  9JJauncs  non  Dornc()mcr  'Hbtunft' ; 
ogl.  frg.  engl,  prince  ''$rinj'  unb  'mirft'. 

t  Sönifll)afc  9?!.  baier.^öftr.,  Äöniglein  im 
16.  3fl')i'0-  (■'ö-  Sad)»)   oberb.  =  Äanind)en. 

fönncn  '^^rät.='i)3räf.  ml)b.  kunnen  al)b.  kun- 
nan  ^r.=''^rf.  (Sg.  kan,  'ilJlural  kunnum,  -jjrät. 
konsta)  eigtl.  'gciftig  ocrmögcn,  nnffcn,  fennen, 
oerfteben',  bann  aud)  'fönnen,  im  Staube  fein' 
=  anglf.  cunnan  (im  ©g.  cann)  5ßr.  =  $rf. 
'fennen,  njiffen,  fönnen'  (engl.  I  can),  got.  kun- 
nan  (im  Sg.  kann,  ^lur.  kunnum)  ^r.=^ii. 
'fennen,  miffcn'.  Tsn  ben  älteren  3tn-ad)periobcn 
bat  ber  33erbalftamm  fonnen  ausfdilicfjlid) 
geiftige  SSebcutung  im  ©egcnfag  ju  bem  con 
mögen,  Dermo  gen.  2)en  altgerm.  3prad}= 
perioben  ift  neben  bem  in  btm  ^tw.  kunnan 
erbaltenen  ©tamm  kann-  (pgl.  nod)  got.  kunnan 
'erfennen',  anglf.  cunnian  'erforfd)en,  üerfud)cn'; 
f.  aud)  fübn,  Äunft,  funb,  fennen)  ein  im 
(Sot.  als  *kne  *kn(j  barsuftcllenbcr  i^crbalftamm 
geläufig:  anglf.  cnäwan  engl,  to  know.  al)i). 
irchnäan  bichnäan  'erfennen',  moäu  abb.  ür- 
chnät  A-.  'Grfennung'  (got.  *kne|js  a.  fcblt);  auf 
ein  got.  ''knöfjla-  '(5rfenntm§'  roeift  ba§  £e= 
nominatio  al)b.  irknuodilen'oernebmbariucrben'. 
Sie  brci  germ.  Stämme  kann  kne  knö  finbcn 
fid)  aud)  auf5crl)alb  bc§  (5)erm.:  gr.4at.  gnö  in 
■(VfvwaKiu  (e--fvuj-vj  'erfennen'  —  fvujöK;  '@r= 
fenntnis',   lat.   gno-sco  nO-tus  nö-tio;    afloo. 


Slonto 


—    220   — 


^'orn 


znaja  znati  'crfenneii' ;  altiv.  gticäth  'bcfannt'. 
2)ac-  C*»ö-  ^i'öct  ein  "^räj.  oon  2Bj.  *jan.  öac- 
^rät.  Don  2},5.  jnä  jänämi  jajiiäu  (ogl.  'ijiail. 
jnäta)  'fenncn':  3B3.  kann  kunn  au§  iöc|.  gen-n 
crfd)cint  in  lit.  zinaü  'fenncn,  erfcnncn,  cin^ 
fc^en'  —  pa-zintis  'ßrfcnntniÄ',  aoci't.  ä-zainti 
^.  'Äunbc',  altiv.  ad-gein  "^^cn.  'cognovit*. 
Xicic  iDcitc  33cv5iuciiiuni;i  öcr  cnii  ucnuanMcn 
iöci.  ®,i.  gen:  gno  'cvtennen,  luiifcn'  iü  allijc^ 
mein  ancitanm. 

Sionto  l1i.  i'cit  Cocvbciöc^.  3dncibfuni't  106U 
flcbud)t  (iöclcg:  S'^'xücx  1G40  ©infteln  V.  ö22): 
mit  bcv  ital.  Jöudibaltintii  —  ctiua  um  16<mi 
(D13I.  5liuo)  —  cntlcbnt  üxi<-  ital.  conto. 

^lontor,  (Somiitoir  dl  'Sdircibitubc'  aiie 
frj.  coiiiptüir  iiuiiivüniil.  'oabltiidi'  uon  compter 
'jäblcn'i;  bic  (vntlcl}nunii  i3cid)ab  um  lötiu  ibie 
Geiniiia  Gemmarum  1."j03  l}at  ituutor,  löl."} 
Ulcniiüi\icl  9425  CSontor). 

Slopf  'i'J-  iiibb.  köpf  Tl.  'Ivinfacfäfi,  53cd)er, 
Scibcl,  .öirnfdiale,  Ütoin';  abb.  köpf  chuph  9JJ. 
'33cdicv'  (bic  '-Bcbcutuuii  'Hoin'  luivb  fi'iv  ba^^ 
"3lbb.  üovaueiicjcBt  buvd)  bic  '.Jlblcituuii  clmpla 
'mitra'  aui>  *kuppjöni;  iH-(t.  aui^lj.  cuppe  cUi]!. 
cup  '33cd)cr,  Cbcrtai'ic'  —  anglf.  cui^l.  cop 
'©ipfcl,  opiöc'  (mittdcni]!.  copp  ücvcinjclt  oud) 
'Äopf'j;  norb.  koppr  9J?.  '®cid)irv  in  '-öcd)cv= 
tonn',  aud)  'eine  flcinc  Sdnffart'.  Uvjinüng= 
lid)  mar  .vSaupt  =  cnal.  Head  ba'5  ciiUl.  c\c- 
mcinvicvm.  unb  alte  !©ort  für  kovi;  evit  im 
iJcbb.  bat  bav  letztere  i'ibcv  ba'5  cvftere  mit  QnU 
idiicbenbcit  iicficiit  M-  «nd)  A>auiU).  2)ie  vcidic 
iöcbeutuniieentmicflung  bcv  Sippe  oon  iilopf 
bat  "i^avallclcn  in  ber  roman.  Sippe  bc§  ,iu 
®runbc  liejienbcn  lat.  (cüpa)  cuppa  '^öedici'; 
Olli,  prouen.v  cobs  'Sd)äbel*,  afvv  cope  'öipfel' 
neben  ital.  coppa  '!öed)er*  (bead)tc  (Giebel  ,hi 
flv.  K6fpaX»T,  frj.  tt'lc  auy  lat.  testa,  anovb- 
kollr  'Mopf  ju  kolla  'lopf ).  Ici^n  lüobl  aud) 
nod)  trid)nbb.  ilaupe  'Acbevbüjd)el  an]  bcm 
Äopfc  ber  iBöflcl'  am-  a[)h.  *kCiba  mit  bem  aud) 
im  Span,  auftreienben  b  (fpan.  prooens.  cuba). 
Tan  ha»  lat.  cüpa  cujjpa  aU  Acmin.  formell 
geeignet  iit,  bai  gcrm.  DJIaet.  ,^u  ertlärcn,  lebren 
nod)  Mürbi^ö  W.  unb  ;')iegel  ^JJJ.  im  i^cr^ 
bältniC'  .ui  bell  Wruiibiuortcn  lat.  cu(uri)ila 
teguia.  inil.  .Huppe,  aud)  .Hufe, 
t  .SlopDC  i.  iluppe. 

.^loDVcl  A'Ji.  mbb.  koppel  kopel  kuppel  jy. 
(ÜJl^Ji.j  ':öanb,  i^erbinbung',  bej.  '.'öunbetoppel*, 
bann  follett.  '.s>unbeid)ar',  aud)  'Sd)ar'  über^ 
baupt:  auv  lat.  copuia.  mlat.  aud)  cupla  ibic^ 
aud)  in  Der  iöebeutung  ',uigbbunbepaar  am 
Seitriemeu' ) ,  morau^  aud)  fr.v  c(nipli',  engl, 
couple  "t^aar*,  nbl.  koppci  '^^aar,  9JJengc*. 


Slorattc  5.  mbb.  koralle  3)1. :  nad)  mlat. 
corallus,  lat.  corallium. 

Siovb  93J.  mbb.  korp  (b)  abb.  chorp  korb  (^  (^cn. 
korbesj  3L)J.;  pgl.  nbl.  korf  WH.  'Iragf'orb' :  au§ 
lat.  corbem,  mie  a[)t).  churp  C^Jlur.  churbi)  aU'a 
lat.  corbis  (imOionmn.  bcroabrt  al^  ital.  corba). 
i>crmanbt  id)ciiu  cm  bial.  (jübfränf.)  grewa 
au<i'  mbb.  krebe  d)l.  'Horb',  ba^-  nid)t  auc--  bcm 
Öat.  gebeutet  lucrbeu  fann;  cc-  ift  inclleid)t  ein 
telt.  crib- =  lat.  corbis?  Über  glcid)bcb.  kratte 
unb  zain  im  ^JJicbcralcmann.  unb  Sd)iüäb.  f. 
Ärä^c  unb  ^cine;  anberc  Spuonpma  finb 
alemann,  itrcbc,  fvdnf.  SJtanc,  aud)  Sd)ansc 
unb  ^icfpc.  Über  ocrmaubtc  lat.  ßntlcbnungen 
f.  Meld),  5d)üjicl. 

.ftorbcl  A:  (ld)on  bei  2)aii)pobiu§  1540; 
cbenio  bei  C^ra-jm.  •Jübcru-J  1540  „HurDd  ober 
3d)nur"i,  am  3d)luf;  bc?  lö.  .uibi'b'^"'-  im  'ucft= 
lidjcn  9)^iltclbeutfd)lanb  cntlebnt  aul  frj.  corde 
cordeile;  pgl.  nbl.  koord  jv.  'Sdmur',  engl, 
cord  'Sd)nur'  au§  ber  gleidicn  roman.  Cuellc, 
bereu  llriprung  Iat.  =  gr.  chorda.  Spnonpm 
baicr.:Liitrcid).  Spagat  am  ital.  spago. 

ftorinniicr  d)l.  crft  nbb.  au&  lat.  coriandrum ; 
mbb.  bafür  koliandor  kullander  kollinder:  an^ 
mlat.  coliandrum.  isgl.  nbl.  koriander.  engl, 
coriander. 

Sloriitt&c 5-  fcifltl.  'flcinc  iHofinc  au^  ftorintb') 
crft  frübnbb.,  au^  frj.  raisin  corintbe,  mober 
aud)  bic  glcid)bcb.  engl,  currant  unb  nbl.  krent 
lauö  korente). 

ftort  'M.  erit  friibubb.  airfprgl.  '^antoffcN 
bolj  genannt,  bead)tc  ilorfc  ,"y.  'iUintoffer  in 
Cftpreuncn.  (itordbocm  fd)on  Pappa  Mur- 
melii  I^  Vlb),  feit  Sd)ottel  1Ü(J3  gcbud)t  burd) 
nbl.  (kork  kurk  %  'ilorlbolj,  .Horf,  ^^fropf) 
unb  nbb.  .s>anbcl5uevmittlung  au'^  fpan.  corcbo 
'Mortbolj,  '^ifropf,  luober  aud)  frübengl.  cork. 
Taju  nod)  abb.  scorza.  nbl.  schors  'itorf 
(ficbcnbiirg.  schertz  '^Kiube  uon  jungen  Gid)en 
jum  (Serben'),  i^etite  üucUc  lat.  cortex  (refp. 
scorcia  3trd)io  f.  lat.  Sey.  10,  271  in  frj-  ecorce, 
ital.  scorza  =  abb.  scorza)  '5Hinbc'. 

fXovtt  9i.  mbb.  abb.  anbb.  körn  (@en.  kornes) 
'il  '(betreibe'  im  DJlbb.  and)  'Mern  ber  2Bein= 
beere,  .Horufclb,  ilornbalni)'  =  got.  kaürn  ^Ji. 
mit  ber  ^Jicbenform  kaiirnö  i)J.,  amnö.  körn, 
anglf.  engl.  com.  nbl.  koren:  gcmciugerm. 
Stammform  korna-  mit  ber  ^^ebcutung  'cin= 
jclnci?  (Setrcibeforn',  bann  aud)  'Mcrn',  fomic 
Mrud)!'.  3u  ber  iöebcutung  '.Hern'  ugl.  abb. 
bcrikorn  mbb.  win-,  lrrd)enkorn  '33cerentcrn'; 
abb.  n)ed)felt  körn-  unb  kcrnapful  (anglf.  corn- 
ii'ppci)  'nialum  punicum,  ilernapfcl' ;  bic  5lb= 
Icitung  anglf.  cyrnel  engl,  kernel  f.  unter  il cm. 


SlorncKe 


—  221    — 


foftfpicüg 


l^icvbiivdi  luirb  ciuic  33cviuanbtf(.i)aft  ^uufdicn 
^cvn  unb  ilovn  a'al)ricl)cinlid),  unb  baö  laut= 
Ud)c  iscrljültnivi  bcibcr  ift  ba-i  uoii  iövctt  unb 
iöovb;  mcitcvc  ^cifiuclc  uoii  3lb(aiit  bei  i)lo\nu 
nibu^i  1.  unter  iläfcv.  iSnne  anbcvc  ~2lblaut'ä= 
form  ju  itorn  aui  uorc^erm.  gr-nö-m  liefert 
lat.  gi-anum  'ilorn,  ilcrn'  (f.  AMirbc  ==  lüt. 
crätes,  ooll  =  lat.  plönus,  altir.  län).  QencS 
grnö-  ift  iicnau  nflou.  zrüno  Dt.  '5iorn'. 

t  SlorucUc  ,1-.  'i\ornelfirfd)c'  fd)on  ai^h. 
cornul  cornulboum:  "Jlblcitung  üon  lat.  cornus 
(fr;;,  cornouille,  ital.  corniolo)  'H'ornelfirfd)e' ; 
t)c]I.  aniilf.  corntreo  engl,  corneliantree. 

ftörjjcr  W.  in  bcr  ntl)b.  ^dt  (13.  3af)i'f)-) 
aB  korper  körpel  körper  9JI. :  entle()nt  an^  tat. 
corpus,  i^ienaucr  anv  bem  Stamme  corpor-, 
mit  n)cld)om  lat.  SBorte  ta^  @erm.  ein  oer-- 
roanbtcy  SBort  au§  cileid)er  Cuctle  (ibg.  krp: 
krep)  befatj:  ai)t>.  liref,  anglf.  hrif  'DJiuttcrIcib'. 
Seid)  {).  Seid) n am)  ift  ba§  altiicrm.  ©ort  für 
nl)b.  Seib,  rtörpcr.  „2;ay  'Jlbcubmalil  unb 
bie  s^cid)namr)crcl)runi3  bcr  itirdic  trugen  .^u  ber 
©inbüriicruui]  öcv  lat.  iß}orte§  bei,  üiellcid)t  aud) 
bie  'D.llcöiün". 

ftorrcf^JOUbCUJ  A-.  au§  frj.  correspondence: 
fd)on  1(317  im  Icutfdjen  9)iid)cl  al§  mobifd)e§ 
^rcmbmort  uerfpottct,  am  3d)luf;  be§  16.  3af)v()§. 
mel)rfadi  beleiht,  i^n  ber  2.  cS^älftc  bcy  17.  3fl^)i"^l'-^- 
briui^t  bafür  iöricf medifel  burd),  basi  eine 
Sd)öpfuniil  uon  .'öareDorffcr  1044  odjutifdnift 
©.  22  ift. 

Äorfar  d)l.  'Seeräuber'  feit  Speranbcr  1727 
gebud)t,  fd)ün  im  17.  3al)rl).  auftretenb:  au§ 
gleidibeb.  ital.  corsare,  pronenj.  corsaris  =  lat. 
cursarius  (Cuelle  lat.  cursus). 

fiorfct  3c.  auö  frj.  corset  (üon  corps 
'Äörper'):  fd)on  im  18.  !3al)i"l}-  bäufig  (©ocfiniif 
1782  @ebid)te  III,  2U),  bei  Speranber  1727 
gebudit.  Tafür  bei  S^uej  1G52  Nomencl.  47 
„öeibidien,  l'ciblein,  Übermut",  im  18.  ^aljrl). 
aud)  „3d)nürbruft". 

t  tofdicr,  f  aufd)er  2Ibi.  erft  nl)b.,  au^  jüb.= 
c^alb.  käscher  'rein,  üoxid)riftömäf5ig'. 

t  Äofcl  J.  'SRutterfdnuein'  ein  fd)roäb. 
Tialcftroort;  im  9J]l)b.  5ü)b.  unbejeugt.  Sgl. 
2)hittcrfd)mcin. 

tofctt  otiu.  im  17./18.  2ai)xi).  in  ber  Sdirift^ 
fprad)c  faft  ganj  au§geflorben,  erft  im  legten 
SSicilel  be§  18.  3al)rl)§.  burd)  ard)aifirenbc  Ien= 
benjen  auf  Stoften  üon  liebfofen  (fo  iieffing, 
Sogau=2Bb.  unb  9)h)liu»  1777  Hamiltons  3[)Ml)r= 
d)en  3.  559)  emporgc()oben;  fd)on  .s^epuag' 
SlntibarbaiiiÄ  1797  taöclt  ci-  bann  aB  bid)terifd)cs' 
3!)lobetüort  i^öelcg:  53ürger  17s9).  SBäbrcnb 
SIbclung  ee  nod)  al»  unlitterarifdie»  Jialetooil 


bietet  (e§  ift  jetjt  im  öftl.  .Steffen  unb  im  lücftl. 
Il)i'unngcn,  aud)  in  ber  l\nK-  äuncrft  üblid)), 
ucr3eid)net  ey  Gampe  mit  mel)reren  Xid)terbelegen. 
Cuelle  ml)b.  kOsen  al)b.  kOsön  'uerbanbeln'  ju 
a()b.  kösa  '9ied)t5fad)e',  ba§  alte  6ntlel)nung 
au§  lat.  causa  ift. 

t  Äoffot  f.  iioti. 

Sloft  tV.  (im  IG.  3öf)i"f)-  Q"d)  dJl.)  ml)b.  koste 
kost  (V-  '3cf)ning,  ©pcifc,  Öebenemittel,  5yon;at'. 
3m  norb.  mie  im  öcutfd)en  2Borte  bcrül)ren  fid) 
bie  33ebeutungen  itoft  unö  iloften ;  jebcnfall§  ift 
53ebeutung  i^oft  erft  eine  jüngere  ßnttuidlung 
an^  ^ebeutung  Äoftcn.  '^■m  ba^  9iorb.  allere 
bingö  muü  nmn  3[Uifd)ung  be§  SeI)nttJorte§  kostr 
°3(ufiuanb,  Öcbcuömitter  mit  einem  altgcrm. 
3Borte  anncl)mcn,  ba^^  bem  got.  kustus  d}l. 
'''^U-üfung,  58cu)ei^'  unb  gakusts  '^robe'  5unäd)ft 
ftänbc:  anorö.  kostr  SOt.  '3Sal)l,  Sage,  Um= 
ftänbc';  bicfcr  Üiomina  roegen  f.  fiefen. 

üoittn  5piur.  mbb.  koste  kost  ^m.  'SBert, 
'^5rei5  einer  3ad)c,  'iJlufiuanb',  fd)on  al)b.  kosta 
5.;  aus  mlat.  costus  SOI.  —  costa  J.  ent= 
tel)nt;  ügl.  ital.  costo  dJl.,  frj.  coüt  Tl.,  fpan. 
Costa  5.:  legte  Cuelle  lat.  constare  'ju  ftct)cn 
fommen'.  2;cm  Sioman.  entftammt  mirtclcngl. 
costen  engl,  cost;  uon  bort  ba'§  norö.  kosta 
'foften'. 

foftcn^  oUv.  ml)b.  kosten  'ju  ftel)cn  fommen, 
l'often' :  aibj  mlat.-roman.  costare  (lat.  constare) 
=  fr3.  coüter;  f.  iloft  unb  iloften,  engl,  to  cost. 

f oftcu  2  otro.  mbb.  kosten  'prüfenb  befd)auen, 
fd)medenb  prüfen'  al)ö.  afüd)f.  kostOn  =  anglf. 
costian  (engl.  fel)lenb):  ein  gemeiniucftgerm.  3tiu. 
mit  ber  ^öcbeutung  'erproben,  prüfenb  befd)auen, 
t»erfud)en'.  iloften  gcl)ört  roie  bie  unter  Äoft 
criüätintcn  germ.  2Boi1e  ju  fiefen  unb  ift  mit 
lat.  gustäre  'foftcn'  formell  ibentifd) ;  germ.  kus, 
Dorgcrm.  gas  ift  öic  SBurselform  Ogl.  fiefen). 
2)ie  ßinengung  bcr  mljb.  53cbcutung  'erproben* 
auf  ben  @cfd)tuacf  ift  mcfcntlid)  mb.  unb  burd) 
Öutl)er  fd)riftfprad)lid)  gemorben  (ät>.  ^etriiä 
53ibelgloffar  1522  überfegt  Sutl)er§  foften  noc^ 
mit  „üerfud)cn,  fd)maden,  fiefen"). 

foftfpicliß  2lb(.  erft  im  legten  Viertel  be§ 
18.  3al)rb"nbcrty  in  (^cbraud)  gefommen;  c» 
cntl)ält  aber  ein  alteö  2Öox-t,  hav  un^S  fonft  ab= 
f)anbcn  gefommen  ift  unb  aud)  in  biefer  onfam= 
mcnfcgung  bereite  eine  üolf!5tümlid)e,  hm  Ur^ 
fprung  oerbunfelnbe  'Ünberung  ei-fal)ren  l)at: 
ml)b.  spildec  3(öi.  't)crfd)menbex-ifd)' ;  al)b.  spilden 
'Derfd)iuenben,  certbun'  (au§  ai)b.  gaspilden 
ftammt  frj.  gaspiller).  *kost-spildig  märe  '@elb 
ücrfdimcnbenb'ifür  ba^  etpmologifd)  bunflc  spil- 
dig  fügte  man  ntit  oolf§mäf;iger  Umgeftaltung 
M'pielig. 


^ot 


—  222 


^rncfe 


t  Äoti,  .^otc  Jv.  ein  cüjtl.  nbb.  2Boxl:  tibi». 
kote  kot.  nbl.  kot  '\;>üttc*  =  aiifllj.  cot  ÜJi.  — 
cote  5-  '.Öüttc';  au§  crftercm  cntfpvamj  cncil. 
cot  'i">au§,  .s>üttc'  (engl,  cottage  ift  mit  vornan, 
©nbung  bavau»  abgeleitet,  »gl.  cng(.=in(at. 
cotagium,  afrj.  cotage);  au§  Ict^tcvcm  ftainnit 
engl,  cote  in  dove-cote  'Ianbcnfd)lag'  — 
sheep-cote  'Sdiafftall,  .sSiivbc';  ugl.  norb.  kot 
'il  'tleineS  @el)öfl'.  Öot.  *kut  '>)l  ober  *kutr) 
5.  fehlt.  Tic  racituev.^mcigtc  2Boii)"tiipc  ift  gnt 
germ.,  fie  bvang  inä  Slau.  (aflou.  kotici  'cella') 
unb  Helt.  (gacl.  cot);  and)  vontan.  2Bortc  läf5t 
man  ans  bcrfclbcn  entlehnt  fein :  nfr^.  cotte 
cotillon,  ital.  cotta,  alle  al-o  ^c,^cid)nnng  uon 
.HIeibnngvftücten,  bie  für  bie  gerni.  äöortc  nidit 
nad)n'ciöbav  ift  lengl.  coat  entitantnit  fclbcr 
molil  icbcnfallö  bem 'Homan.i.  Tcm  genn.  Jßovtc 
eignet  blofj  bie  ^ebeutung  'Wcmadi,  .'öütte, 
SBohnraum' :  gudo-  roäre  bie  uorhiftoinfdic  Öant= 
form.  Äotfaffe  and)  mit  3Inciglcid)nng  itof  = 
faffe,  Äoffat,  iiotfc  'luev  anf  einem  tieinen 
©ehöft  anf  äffig  ift';  bafüv  aud)  Mütter. 

Slot-  (fo  feit  nnb  bnrdi  iL'ntherv  ^ibeliibcr= 
fc^nng  iiblidi  alv  mb.  iiiantfovni;  bie  gleid)5citigc 
oberb.  i^lantform  nurr  Hat)  3.'L  am-  gleidjbeb. 
mhb.  küt  ([uät  kät  ^Ji.  ahb.  quät;  got.  *qeda- 
'Äot'  fehlt,  (^igtl.  3ieutr.  eineS  ?(bj.:  mhb.  quät, 
nnbl.  kwaad  'böfe,  hüfiüd',  oerbcrbt'  (mittelcngl. 
cwt'd  'id)limm').  Unflat  nnb  Unrat  finb  in 
gleid)er  Slknfe  ucrl)üllenbc  53c,^cid)nnngcn  für 
stercus.  '}Uv  üorgcrm.  guetiio  gefant,  föniUc 
Ä  0 1  nnt  inb.  gfi  tlia.  aueft.  gütha  '.Hot,  excremonta' 
in  "Jlblantyucrhältniö  flehen,  fo  bafj  i>as,  germ. 
Subftantio  bod)  in  uorhiftovifd)cr  ;)Cit  bereite 
auy  bcm  5(bi.  cntitanben  märe;  bod)  fd)einen  ifa-i 
\tx.  nnb  aocft.  SBort  ^n  ber  STw  gu  'caccare' 
(afloü.  govTno  lli.  *.Hot')  ,ui  gehören. 

t  ftotc  —  .Hüte  ,"v.  'Welcnf  am  '4-^ferbehnf' 
crft  nhb. :  auv  nbb.  kote  ^=  nbl.  koot,  fricf. 
kate  A.  'Wclcnffnod)eir.  SBeitcrc  58ejiehnngcn 
fehlen. 

t  Sötc  ?f.  '£d)rant*  ein  oftmb.  3)ialeftmort 
(j.  33.  bei  C^ellert,  i*ood  in  ber  fiotterie  26.S), 
in  öloffarien  beö  IG.— 17.  Csahrh§.  für  Dber= 
iad)fcn  bejengt. 

t  ftötcr  91?.  eigtl.  '^anemhunb'  ein  nbb. 
mb.  Sluni:  ui   nbb.  kote   'Heiner  53auernhof'? 

t  Slottflcifrf)  nntcr  .Untteln. 

$lol?c  7\.  mhb.  kotze  ahb.  kozzo  Tl.  'grobem, 
Sottige»  ilßoUcnjcng,  3)crfc  ober  Hleib  baoon'  = 
afäd)f.  cot  (tt)  'rooUcncr  OTantel,  iWoct*:  ein 
ilie^ififd)  bentfd)e§  2Poi1,  bcm  Öot.  "DJorb.  Gngl. 
fehlcnb.  I:ic  nntcr  .Uot'  ermähnten  roman. 
Ji>orte  (frji.  cotte  'llntcrroct',  ital.  fottai  fdieinen 
bem  I^entfdjen  entlehnt  ju  fein,  ta  im  '21hb.  mci= 


tere  ©orte  jnr  gleid)cn  Sippe  gehören:  ahb. 
umbichuzzi  'Cbevgemanb' —  iinibicluizzen  ;3tm. 
'amicire'.  9Jlan  i)at  für  bcn  Aall,  bat";  Äotje 
cd)tgcrm.  märe,  an  3.^eripanbtfd)aft  mit  gr.  ßeubo^ 
(aiiv  35>s.  gud)  '^-ranentlcib'  gcbad)t.  SDJitteU 
engl,  cote  engl,  coat  'Oioct'  finb  fid)er  roman. 
Urfprung§:  afrj.  cote,  mlat.  cotta.  injl.  Mnttc. 

t  Slötjc  B"-  'itorb'  mhb.  kwtze:  permanbt 
mit  iticjc? 

(ot?cn  otiP.  erft  frühnhb.  (15./16.  ^Qh^h-); 
unfid)ercr  '^Iblcitniig. 

Slrnbbc  jv.  ipic  bie  mciften  SBorte  mit  innerem 
bb  ax\<-  bcm  llcbb.  geborgt  =  mnbb.  krabbe,  nbl. 
krab,  angif.  crabba  engl,  crab  'ilrabbe,  itrcbö', 
norb.  krabbi  (eine  abaptirtc  ftrcnghb.  Jvorm 
Hrappe  crfd)eiin  im  lü.  ^sahrh.).  2)a§  35)oi1 
ipar  nrfprgl.  mir  bei  bcn  mccranmohncnbcn 
(Sermancn  hcii»ifd)  nnb  ücrbrciict.  HrebS  ift 
ftammnernianbt,  piclleid)t  ift  .Krabbe  bajn  mir 
Ünr^form;  aber  gr.  Kdpaßoi;  —  lat.  carabus 
'9J]ecrfrabbe'  finb  mcbcr  nruenüanbt,  nod)  läßt 
fid)  an  (Entlehnung  ber  germ.  Sporte  an^  bcm 
Sübcnrop.  beuten;  audi  beruht  frj.  crabe  '3lrt 
t'lciner  Scct'rcbfc'  snnädift  auf  bcm  germ.  nnb 
nid)t  auf  bem  lat.  2Bortc.  ilHihrfd)cinlid)  be= 
ruhen  Ärabbc  unb  Ärcby  auf  ber  SBj.  oon 
frabbcln. 

frnbbcht  oti».  mit  nbb.  i!antftnfe  gegen  mhb. 
kraiipcin  mit  ber  5}icbenform  krabelen.  moher 
nud)  früher  nhb.  frabcln.  3^ic  j^-orin  mit  ge= 
minicrtcm  Öabial  mag  auf  polf'öctpmologifd)cr 
'Jlnlchiuing  an  t^aii  nnir^clpcripanbtc  .Hrabbc 
(itrappe)  beruhen;  benn  and)  im  5Jorb.  jeigt 
fid)  cinfad)er,  nid)t  gcminicrter  Öabial:  norb. 
kraila  'mit  bcn  .vSänbcn  fraljcn'  nnt)  krafsa 
'mit  bcn  AÜncu  fd)arrcn'. 

trnd)cn  ;')tip.  mhb.  krachen  ahb.  krahhOn 
=  nbl.  kraken  'aiiffnadcn,  fprcngen,  frad)en, 
tnifterir  (norbfr.v  craciuer  an-^  bcmllibl.),  anglf. 
cracian  engl,  lo  crack  'frad)cn,  brcd)en' ;  got. 
*krakön  fehlt.  ^ead)tenymcrt  ift  anglf.  cearcian 
'frad)en'  (got.  *karkön);  pgl.  mcgen  ber  fd)cin= 
baren  Sllctathcfi'o  bc8  r  nod)  ^rett  neben  iöorb, 
fragen  neben  forfd)cn.  Tic  germ.  Sßnrjelform 
krk  auy  grg;  pgl.  ffr.  grg  garj  'raufd)cn, 
prajfcln'.  —  .Hrad)  9.TJ.  mhb.  ahb.  krach 
'Ärad)'. 

träd)3cn  ;ltui.  crft  feit  bcm  is.  .Vihi'h-  üblid) 
unb  crft  pon  3lbelnng  gcbud)t:  3(blcitung  pon 
frad)cn;  bafür  im  9Jihb.  krochzen  ahb.  krok- 
kezzen  chrocchezan  'träd)3cn',  ipcld)ei5  im  9tb- 
lautopcrhältni»  ^um  Stamme  pon  frad)cn 
fleht;  an-:^  anglf.  cracian  bilbctc  man  cracettan 
mic  nhb.  fräd),KJi  ou'?  frad)cn. 

Ätarfc  5.  'fd)lcd)tcö  '4iferb'  (bei  Stieler  1G91 


Äraft 


—  223    — 


Ärämpe 


unb  Stcinbacfi  1734)  cvft  n[)b.;  ju  nb(.  kraak, 
frj.  carraque  '3h1  fd)iucvfä(li^icv  .shanbclvfdiiffc'? 

Slraft  ,"v.  iiil)ö.  al)b.  kraft  ("y.  'ilraft,  ©ciualt, 
^•>ccrc§mad)t,  iDJciuic,  Jiiflc'  =  nfäd))".  kraft 
SDtjv.,  iibl.  kracht;  anglf.  creeft  0)1.  mit  ben  I)b. 
58cbcutimijcn,  aud)  'cictftioic  iyä()iiifcit,  itunft, 
2Biffcn)d)aft'  (ba()cr  cnnl.  craft  'Äunfl,  .s>anb= 
iDcrf  aiid)  'Sin,  iöctntii';  ha?>  3iu-icl)öriac  ?(bi. 
crafty  'fdilau'  jctiit  uorlicnidicnb  bic  Icljtc  Siic= 
gialificnnui  bcr  "öcbcutintiii  in  iiciftiiicr  opI)ävc); 
anorö.  kraptr  ^M.  'Mvaft'.  dlmxiA.  kr;rfr  'Hart' 
roeift  bcn  Stniuiii  otjne  Scutalfuffii'  auf;  bod) 
fd)eint  anorb.  krefja  'bitten,  forbcvn,  aufforbcvn', 
foiüie  an<\\i.  crafian  cnc\\.  to  crave  'forbcrn' 
bcv  ^öcbcntunii  luci^cn  nid)t  ju  bcm  9tomcn  ,^u 
gcliorcn.  5(uncvl)alb  bcv  03cvm.  fcdlt  fidicrc  '-Bc^ 
giclntniv 

traft  ^4>i"ini.  ciiitl.  5)at.  Siv  bc&  noriticn 
2Borte§,  uviinitniilidi  mit  Den  ^M'äiiofitioncn  au^ 
ober  in  ocrbunbcn;  m[)ö.  kraft  mit  bcm  @en. 
einc§  Üiomcn§  ift  oft  b(of;  eine  iilconaftifdie  Um= 
fdn'cibunt]  für  boe  Oiomcn  felber:  hOlier  wunne 
kraft  für  hohiu  wunne;  11:5  zornes  kraft  'aii§ 
oont,  fraft  oC'i"nc&'. 

ßraflcu  OJi.  m()ö.  kra.^e  501.  \^aU  (oon 
9)lcnidicn  unö  licrcn)',  aud)  '3tacfcn',  bann 
and)  'Jßcfleibnng  bcv  .'öaIfcS,  iV)aIöfrac}cn'  ein  im 
2lbb.  ^3{füdif.  3Inglj.  2(norb.  fc()(enbe§  SBort.  2(nf 
onglf.  *craga  roeift  mittelcngl.  crawe  engl,  craw 
'ilrovf  (ber  93ögel)';  ^Jccbenform  engl,  crag  '5»al§, 
9carfen',  bial.  aud)  'itropf ;  ncui§l.  kragi  Tl. 
'.V^alÄf ragen'  ift  bentid)en  llriprungÄ.  @ot. *kraga 
SDJ.  \\^aUi,  itctilc'  fc(i(t.  SBcitcrc  53e5iebungen 
finb  unfid)er;  man  möd)tc  gr.  ßpö-fxo?  'Äel)lc, 
6d)lunö'  für  ücrroanbt  balten,  ba  fein  an(au= 
tenbeS  ß  für  g  igrogho-  grongho-)  ftc()en  fann; 
t)g(.  aud)  ßpöxeoc;  '@urgcl,  Äc{)le'  unb  altir. 
bräge  '3iacfen'.  —  SDlljb.  krage  roirb  perfönlid) 
umfd)reibenb  al§  (5d)cItrcort  Cllior')  angerocn= 
bct;  babcr  nbb.  (Seij fragen. 

^rä^c  5.  mbb.  kreee  gen)ö()nlid)  krä  unb 
kräwe  a{)b.  kräja  kräwa  unb  krä  ^.  =  nbl. 
kraai,  afäd)j.  kräja  ^y.,  anglf.  crdwe  engl. 
crow  'Äräbe':  eine  roeftgevm.  2fbleitung  gu 
fräl)cn,  hav  urfpvüng(id)  ein  ft.  ßtro.  roar: 
ÄräTjc  alfo  eigtl.  'fträberin'. 

fräßen  o^m.  m()b.  kraen  krajjen  ('^rät.  kräte) 
oI)b.  kraen  =  anglj.  cräwan  (^^^rät.  creow; 
engl,  to  crow.  nb(.  kraaien  'frä[)en':  ein  fpe= 
gififd)  rccftgcrm.  ä)erb,  hav  im  2(nglf.  nod)  ftarf 
fleftieile  (got.  bafür  hriikjan).  2>af5  c§  urfiirünglid) 
nic^t  fpesiell  üom  i>al)n  gcbraud)t  mürbe,  lc()rt 
bic  untergrabe  bebanbelte Sfbleitung ;  ogl.  aud) 
bie  Äompofition  ahb.  hanakrät.  afäd)f.  hanocräd, 
anglf.  lioncred  \s>at)nenfd)rei,  iiav  Gräben',  kre- 


krew-  aU  genn.  Stammform  be§  5ßerby  läfjt 
fid)  an  afloü.  graja  grajati  'träd)5cn',  lit.  gröju 
gröti  'frcu-bscit'  anfnüpfcn. 

Slra^n  dJt.  'i')cbcDorrid)tung'  gebud)t  feit 
Stieler  1691  unb  Steinbad)  1734,  feit  2(nfang 
bc§  15.  3af)v{)§-  am  9Jlittelrl)ein  bejeugt  (ügj. 
nbl.  kraan):  eigtl.  =  5{vanid),  rooju  e§  ältere 
fürjerc  2Bortform  ift;  f.  itranid).  Stud)  gr. 
■fepavo(;  bat  bie  33cbentung  'Hrabn';  cgi.  lat. 
grus  unb  aries,  bb.  '^od  unb  53  är  al§  S8e= 
3eid)nungcn  uon  50Iafd)incn.  Vereinzelte  Sd)rei= 
bnng  öran  1707  ©eöffn.  Oiitterptatj  III. 

SratccI  OJi.  öebnmoi-t  rom  beginn  be»  17. 
3af)rf)§.  (feit  Sd)ottel  1663  unb  Sticler  1691 
gebud)t):  nu§  bem  glcid)beb.  nbl.  krakeel,  ba^ 
unter  '^Inlcbnung  an  bac>  gleid)bcb.  frj.  quereile 
}iU  bcr  unter  frad)cn  bcbanbelten  Sippe  ge= 
bilbet  ift. 

6lrflüc  A:  erft  nbb.,  in  ben  älteren  Sprad)= 
pcrioben  feblenb.  £b  3U  gr.  -fpäuj  'nage',  ffr. 
3B,3.  gras  'f reffen"?  9täber  ftcl)t  mbb.  krellen 
'fragen'  (got.  *krazljan?). 

ävam  9J1.  mbb.  kräm  9)1.  eigtl.  'au§ge= 
fpanntc§  lud),  3cltbccfc',  bef.  '33ebad)ung  eine§ 
itramftanbc&',  bann  bic  'Ärambube  felber  (biefe 
U'irb  aud)  krame  ,)-.  genannt),  .'öanbclÄgcfd)äft, 
®arc' ;  entfprcd)cnb  nbl.  kraam  5.  'Äramlabcn, 
SBarc',  bann  fonberbarerroeife  aud)  '2Bod)enbctt, 
Äinbbett'  (eigtl.  '.sMmmelbett' ?).  Gin  fpc.^ififc^ 
bcutfd)e§  2Bort,  ha^,  burd)  ben  i>anbcl  in  bcn 
Dtorben  gefül)rt  rourbe  (i»l.  kräm  )}l.  '2Öare', 
lit.  krömas).  '3eltt:ic^'  mag  bie  Urbebcutung 
be§  urbeutfd)en  *kräma-  gerocfcn  fein. 

SrommetSöOßcI  Tl.  mbb.  kramat('s)vogeI 
krambitvogel  kranewitvogel  Tl.  'Ärammct§= 
oogel':  eigtl.  '2Bad)olberpoger.  3)er  2öad)olbcr 
beißt  ml)b.  kranewite  kranwit  (kramwit  kra- 
mat)  abb.  kranawitu  (eigtl.  '^ranid)bol3')  ju 
bem  unter  ßrabn  imb  Äranid)  erroäbntcn 
krana-  'i^ranid)'  unb  at)b.  witu  'i^olg'  (pgl.  engl, 
wood) ;  pgl.  engl,  craneberry  cranberry  '9Jloo5= 
beere'  ju  crane  'Äranid)'.  Söegcn  aljb.  witu 
'Öolg'  f.  2Biebet)opf. 

t  ^ttm^jc  5-  'II)ürl)afen'  nbb.  mb.  2Bort,  ba 
pf  im  6b.  3u  erroai-ten  märe;  pgl.  nbl.  kram 
für  kramp  'i^afcn,  Älammer',  engl,  cramp 
'Ärampe,  Älammer,  33alfcnbanb',  aud)  cramp- 
irons  '(Snterbafen ,  Sd)icnenflammern' ;  ai)b. 
krampf  '.öafen'.  3fuf  bie  germ.  ©ruppe,  bic 
auf  bem  unter  Krampf  ju  befpred)cnben  5Ibi. 
*krampa-  bcmbt,  gebt  frj.  crampon  'Älammer' 
gurücf;  f.  ba§  flg.  SBort. 

Sröumc  5.  '£:^utranb'  erfl  nl)b.,  au§  nbb. 
krempe,  rP03U  bal-'  Slbj.  al}b.  chrampf  'gefrümmt' 
(anorb.  krappr  'eng,  fd)mar ) ;  ba^^  unter  Ä  r  a  m  p  c 


Ärämpel 


—   224 


trä^e 


gugesogcne    a()b.   krampf  ücrcinUit   bic  33cbcu: 
tungcn  'i">afcn'  unb  '9ianb,  ilraiij'. 

Slräm^jcl  ("v.  'SBoUfamm'  nbb.  mb.  £'cl)nii'ort, 
aber  jd}on  in  m()b.  ocit  novlianbcn:  Timinuiip 
gu  Ärampc  'i'^afen'. 

^Tam4)f  Tl.  ntl}b.  ai)b.  krampf  ladb.  nud) 
krampfo)  =  ofädif.  kramp,  nbl.  kramp  J.,  engl, 
cramp:  bic  genieinmc)tgcrm.  33e.^eidninng  für 
'Äramin';  eigtl.  fnbüantioicrtcö  'Jlbj.  ju  adb. 
krampf  'gcfrümmt',  nnorb.  krappr  iregclmätüg 
für  *krampr)  'fdnnal,  eingcjuningt'.  2;er  Stamm 
gcmi.  krampa-  bat  im  Tentfdicn  eine  mcitc 
Sippe:  Qufser  ben  nbb.  mb.  ii^ebniuortcn  krampe 
krampe  krcämpel  finb  anj>  bem  'JUib.  jn  enräbncn 
krampf  2R.  '.sSafen,  9ianb'  —  krimpfan  mbb. 
krimpfen  'fnimm  in  franfbaftcr  SBeije  suiammcn= 
üieben'  —  krimpf '^löj.  'frumm'  —  dJl.  '.Hramin'; 
and)  nbb.  fvnmm  iit  rcnuanbt,  mic  bcffcn 
lltebenformabb.  mbb.  krumpf 'gebogen,  gennmbcn' 
geigt,  il^gl.  frumm,  jomie  abb.  chrimpfan  mljb. 
krimpfen  'eingeben,  einfdirumpfcn',  engl,  to 
crimple  'jufammcnjicben'  u.  f.  m. ;  anorb.  krappr 
'enge',  bajn  Tenom.  kreppa  'jnfammenbrürfen'. 
3>gl.  Mrüupel,  itrapfen. 

^rant(6  91J.  mbb.  kranech  (krenich)  9Jl. 
abb.  cliranuli  cliranili  ihh)  T}.  '^tranid)';  and) 
obne  ben  abicitcnben  ©uttnral  mbb.  krane, 
iDcIdic  ^onn  bem  9JJb.,  "^Jlbt).  unb  ßngl.  gutam : 
anbb.  krano  (nieftfül-  kräne  krünekräne),  nbl. 
kraan  J.  '.Hranid}',  bann  audi  'Ärabn';  angif. 
cran  unb  cornur  'ftvanid)'  —  engl,  cranc 
'Äranid),  .Vivabn'i.  ,^ui  ben  norb.  Sprad}en 
fdieint  bamit  sufammcn.^ngcbörcn  anovb.  träne 
3JJ.  'Mranid)'.  Tac>  ableitenbc  ch  be§  3tbb.  ift 
k  in  got.  aliaks  'laube',  anglf.  hafoc  '.sSabidit'. 
3unäd)ft  fteben  bie  lautoenpanbten  2Börter  für 
'Äranid)'  in  onbern  meftibg.  Spradien  (@rbf. 
ger-w):  gr.  T^pavoc,  feit.  fpmr.  garan;  ba,^u 
ajlOD.  zeravT,  Iit.  gerwe  ^. ;  lat.  grus  (0en.  gru-is) 
jtimmt  gu  abb.  rlireia  'Äranid)'.  lUnngen-o  ift 
ber  .Hranid)  einer  ber  mcnigen  S^ögcl  (ogl. 
Troff  eil,  in  bereu  5.^e,Kidnning  mebrere  ibg. 
Stämme  übercinftimmen.  il^il.  nodi  .ftrabn 
unb  ilrammctyoogel. 

franf  5(bi.  mbb.  kranc  (k)  5(bi.  'fdimal, 
fdilanf,  gering,  fraftlov^,  fd)mad),  niditig'  (im  5(bb. 
nod)  nidit  bc,?eugti.  Xie  frübeften  iöclege  ftammcn 
axK-  ber  erften  .s>älfte  bcc^  12.  ,^abrbö.,  luc^^balb 
man  franf  meift  al-y  nbb.  iL'cbnmort  bctraditct ; 
aber  ha^^  fimtc  '.?hiftrctcn  allein  fann  nid)t  alö 
58eniei5  ber  C^ntlebnung  gelten,  ha  bie  l'autform 
nid}t  bafür  fprid)t  unb  ba5  bb.  2Bort  auö  altem 
Grbgut  ftammcn  fann;  ogl.  abb.  chrancholön 
'fd}rt)ad)  merbcn,  ftraudicln*.  5tud)  anglf.  cranc 
'fd)rüäd}Iidi,   gebrcd)lid)'  ift  feiten,     .^^ebcnfally 


bat  man  für  bie  ireitcre  ©cfditditc  non  ber 
letzteren  33ebeutung  auÄgugebcn  ified)  ift  bad 
altgcrm.  5(bi.  für  'franf');  norb.  krankr  'franf 
ift  bem  2'cutfd)en  entlebnt  (*krakkr  mürbe  ha^ 
beimifd)e  SBort  lauten  muffen);  baneben  cd}t  norb. 
krangr  •fd)n)äd}Iid)'.  2)a§  gcmeinmeftgevm.  3(bi. 
kranka-  gebort  gu  anglf.  cringan  eigtl.  'fid) 
minben  mic  ein  töblid)  Sßernninbeter,  im  Kampfe 
fallen,  nicberftürscn'  (in  ber  ii3cbcutung  alfo  eng 
3U  anglf.  cranc  'gcbred)lid),  binfällig'  gebörcnb). 
;]nv  gleidien  SBg.  kring  krink  geboren  nbb. 
.Hring,  engl,  crank  '.Krümmung'  —  to  crankle 
'fid)  fd)längeln'  —  crinkle  'ißicgung'.  —  frönfcn 
mbb.  krenken  'plagen,  befümmcrn'  eigtl.  'min= 
bcrn,  crniebrigen'. 

.Slrnns  91^  mbb.  fpätabb.  kränz  3)].:  ein 
fpcjififd)  bb-  2Bort,  ba^ö  in  bicfer  ©cflalt  in 
btflorifd)cr  oeit  in  anberc  gcrm.  Tialcttc  brang 
(ii<l.  krans.  nbl.  nbb.  krans).  33icllctd)t  beftebt 
2>cnuanbtfd)aft  mit  ffr.  granth  '(einen  ftnotcn) 
fnüpfen,  binben'  —  granthi-s  Tl.  '.Hnotcn'  ober 
and)  mit  Iit.  apreufj.  grandis  Tl.  '3trmbanb,  9lcif 
eineii  !)iabey'  neben  grindzü  gristi  'bielen'  (Ictt. 
grüdi  '.sSolj  jum  Ginfaffcn'  ani^  Wrbf.  *grandai). 

t  Ärawni  .Strappc  Tl.  mbb.  kräpfe  (mb. 
kräpe  I  Tl.  'eine  5lrt  ^arfmcrf,  .Hrapfe' ;  aijh. 
chrapfo  Tl.,  urfprüngltd)  eiui?  mit  bem  flg.  SBort: 
pon  ber  f)afcnartigcn  ^omt  bi^  S3acfmerf§  bc= 
nannt. 

t  Sra^)fcn2  Tl.  mbb.  knlpfc  kräpe  abb. 
kräpfo  Tl.  '.'öafen'  (and)  'gebogene  .Hlauc, 
Ärade');  bic  got.  Jyorm  *kröppa  fcblt;  and)  bic 
anbcrcn  gcrm.  Tialeftc  fcnncn  bao  SBort  nicbt, 
baö  übrigcnc>  por  ber  bb.  Öautpcrfd)icbung  in 
ber  Jovm  grappo  grapo  in§  9ioman.  brang 
(ital.  grappa  'Älammer,  Ärallc',  frg.  grappin 
'C^^nterbafen' ).  33gl.  nodi  engl,  craple  'Alane, 
.Urallc'.  Cb  abb.  kräko  chrächo  (got.  ^kn'ikka) 
Tl.  'bafcnfi.irmigc&  SBerf^cug'  unb  norb.  kraki  Tl. 
'"i^'abr  pcripanbt  finb,  ift  jnicifclbaft.  !:)Zafalicrt 
crfd)ciut  ber  Stamm  pon  .Hrapfen  in  abb. 
krampha  krampfo  Tl.  '(Sifenbafen'  (pgl.  ba^ 
baber  entlebntc  frg.  crampon  'iilammer'j.  Somit 
ftellt  fid)  ilrapfen  gu  .Krampf. 

t  .%ä^)j)cl,  .Slräpfcl  Timin.  gu  .Hrapfe. 

fraf?  '^Ibi.  'Jlbp.  im  is.  ^'sübrb.  auffommenb, 
in  .'i>ci)nat3'  'JlntibarbaruS  17!)7  luxb  pcrpönt:  au§ 
lat.  crassus. 

t.ftrntjC  1  A:  mbb.  krezzo  \  kratte)  abb.  chrezzo 
Cchratloi  Tl.  '.Horb'.  5(n  2>ernianbtfd)aft  mit 
.Hranj  Iief;c  fid)  ber  mbb.  Diebenform  krenze 
ipcgcn  picllcidit  benfen.  2tnbcrerfeit§  erinnern 
abb.  chratto  mbb.  kratte  an  anglf.  cradol  engl, 
cradle  '2Biege',  and)  an  nbl.  krat,  anglf.  cra-t 
engl,  cart  'iffiagen'  (eigtl.  'SBagenforb":'),  engl. 


Ärä^e 


225 


Äret§ 


crate  'Äovb'.  iln  gr.  KclpraWo^  'Äorb'  fann 
bic  ©ivpc  ntd)t  angcfnüpft  lucrbcn. 

Srä^c^  5'.  ni()b.  kretz  kratz  ja  fragen. 

fragen  CA^v.  m()b.  kratzen  kretzen  üi)h. 
krazzon  'fragen'  (ba.m  norb.  krota  'eini^rabcn', 
got.  gakruton  '3crnta(nicn' i ;  vov  bcr  I)b.  ißcr= 
fc^tcbunci  *krattön,  n)ol)cr  ital.  grattare,  fr3. 
gratter  'fragen'.    %l.  frigeln. 

fraucn  otro.  mt)b.  krouwen  ai)'ö.  chrouwön 
krouwön  (qoL  *kraujön  rcfp.  *kraggwön  unb 
fonftiijc  @ntfiired)unacn  fc()(cni.  Unv  bcm  2(lib. 
c3e(}ört  jn  unfcnn  otiu.  nod)  krouwil  m()b.  kröu- 
wel  9JJ.  'brcijinfitjc  0)abcl,  Ärade,  ÄIaue\  raogu 
fd}rüci3.  nbb.  .S'räucI  '©abel  mit  ^^afcn  gum 
Jaffen';  013I.  nbl.  krauwel  Tl.  'd''^xtc,  @abcl, 
ÄraUe,  O^ingernacjel'  3U  krauwen  'fragen'.  2)aju 
Ärume. 

Itttu§  5lbi.  ni()b.  krüs  'gelocft,  frau§';  allen 
altgerm.  £in-ad)cn  frenib;  erhalten  in  ntnbf. 
kruis  nnbl.  kroes  'jersanfl,  ucnuinl,  fvaue', 
mittetengl.  crous  'frau'?,  jornig'.  2;er  ed)t  gerni. 
Ursprung  unb  hav  i)oi]c  3(Itcr  oon  fran§  rcirb 
burd)  flg.  gletd)beb.  ^kra((c(fippc  gcfidjcil:  m()b. 
krol  (11)  'lorfig,  .öaarlode',  nbl.  krul  'Socfe'  — 
krullig  'frau^,  locftg',  mittcfengl.  crul  'locfig'. 
«gl.  Ar  olle. 

Slraufc  A.  m()b.  krüse  J.  'Ärug,  irbeneS 
Irinfgcfätr  iaijb.  '^krüsa  5-)  =  mnbl.  kruise, 
anglf.  *cri'ise  inittclengl.  crouse  'Ärug';  norb. 
krüs  5.  'Secfelfrng'.  2tn  unmittelbare  33eriüanbt= 
fd)aft  mit  I}b.  Ärug  fann  nid)t  gcbad)t  nwben. 
;^rembcr  Uvipiimg  be§  l]b.  Äraufe  fdjeint  fid)er; 
bod)  fann  gr.  Kpojöaöq  'Ärug'  faum  al»  Due(I= 
moxt  gelten.    ©.  ba^  flg.  Sßort. 

Äröufcl  dJl.  mit  ber  üolfsctpmologifdi  im 
2lnfd)luf5  an  bic  frcisförmigen  53croegungcn  bes 
0eräte§  nmgebcuteten,  geläufigeren  32ebenform 
Äreifel:  Siminutio  ju  Äraufe,  alfo  eigtl. 
'fletner  Ämg*  (ngl.  bie  obcrb.  ^Sejeidjnung  be§ 
^rcifel»  al»  lopf  unb  fdjroeig.  ÄruuSle 
i^rüüfelt  'Ärug').  2;ic  nbb.  Üiebenform  kysl 
(brumkysl)  beru()t  auf  nbb.  kysl  'SBirbel'.  3" 
Ibüringen  gilt  Xorlc. 

^ant  9}.  ml)b.  abb.  krüt  9^.  'flcinerc  JBlättcr-- 
pflanze,  Äraut,  ©emüfe'  bef.  'Äol)!'  =  afädif. 
krüd;  nbl.  kruid  9i.  'Äraut,  ©eraürj,  (5d)ieB= 
puber'  (legtere  33ebeutung  ift  auc^  im  Tlijb.  feit 
bcm  14.  ^abrl).  nad}raciöbar) ;  mittclengl.  croude- 
wain  (nbl.  kruidwagen)  '2)iunition»iüagen' 
fd)etnt  cntlelint.  @erm.  krüda-  liefse  fid)  al§ 
2lbleitung  mit  da-  au§  tö  (ibg.  grütö-)  faffcn.  @r. 
TpüTH  '©crümpel,  unnüge§  oeug'  flimmt  nid)t 
in  ber  Jßcbeutung.  3?iclleid}t  barf  eber  an  gr. 
2Bj.  ßpu-  für  gru-  gebadet  merben,  ogl.  ßpüuu 
'f^roelle'  —  eiaßpuov  'Gmbrqo'  —  ßpüov  '9J?oo§'. 

Sluge,  ettimologifc^cl  SSlirterburf).    6.  Shifl. 


5(u§  bem  9il)b.  (ßlfäf;.)  flammt  frj.  clioucroute 
'Saucrfraut'. 

Sroöattc  5.  '^-^alsbinbe'  in  bcr  1.  .s>älftc  be§ 
17.  oal)rby.  entlebnt:  aibi  bcm  glcid)beb.  frj. 
cravate;  eigtl.  58c3cid)nung  bcr  Kroaten,  bic 
leinene  AMletüdier  tragen. 

SlrattaÜ  W.  feit  bcn  3(ufftänbcn  pon  1830 
in  S[JJittelbcutfd)lanb  (.sSanauV)  aufgcfommcne§ 
SBorl,  für  ba§  fiiibere  ocugniffc  fcl)lcn.  2ütcfter 
Cittcraturbcleg  9ticbergall  1S;57  bc»  53uiid)en 
.'öcimfcljr  II  (J. 

t  frascltt  otiö-  'flettcrn'  ein  öftr.^färm.  2:ia= 
leftiport;  baju  färnt.  kragein  'flcttcm\ 

SlTcbc  f.  Äorb. 

Slrcbs  1  9)1.  mbb.  krebe^e  krebe^  a()b.  kreba^ 
krebi^  chrepa^o  9Jt.  =  nbl.  kreeft  9JJ.  '^rebg'; 
baju  Krabbe,  roo  lueitere  25crraanbtfdiaft  pcr= 
mutet  ipirb.  £b  ba§  e  in  Ereb»  auf  e  ober 
auf  e  beru()t,  ift  fdjrocr  ju  entfd)ciben;  maüon. 
graviche  beutet  mit  Ärabbe  auf  e  (got.  *kra- 
bita-).  Xa§^  bcutfdjc  SBort  brang  frül)  in»  3\oman. 
(pgl.  frj.  ecrevisse  'i^reb»'  unb  crevette  '@ar= 
neelc').  3«  flv.  Kdpaßoc;  I)at  Äreb§  feine  33c= 
3ie()ung,  c()cr  ju  ai)b.  kräpfo  'öafen':  5treb§ 
eigtl.  '.'oafiger,  Sd)eerenträger'?  pgl.  Krapfen 2 
unb  bie  Gtpmologic  pon  .s>cd)t. 

t  Srcb§2  gjj.  'löruftbarnifd}'  im  15./16.Jjal)rf). 
geläufig  (3.  33.  CSpbef.  6,  li):  oon  ber  2if)nli(^= 
feit  ber  Äreb§fd)aale  fo  genannt. 

^rcbtt  9Ji.  au§  frg.  credit  (Cuclle  ital. 
credito  ju  lat.  credere) :  fd)on  in  ber  1.  i'oälftc 
be§  17.  3af)vb§-  allgemein  üblid)  (^clcg:  ^. 
2B.  @eb()ai1  1614  J-ürftl.  Iifd)rcben  I,  37; 
@r-immcl§()aufcn  1669  SimpUc.  HI,  6);  im  16. 
;^al)r(i.  gilt  ©lau bcn  3.  ^.  bei  ^enricpetri 
1577  @cncrall)iftorie  2.36. 

Srcibc  iv.  ml)b.  kride  fpätal)b.  krida  3^.: 
legte  Cueüc  tat.  creta  5-  'treibe'.  „Gigtl.  terra 
creta  'geficbtc  @rbc',  burd)  9Jiit3Perftanb  3U 
einem  ßrseugni»  l^rcta»  gemad}t,  3um  leil  mo()l 
audi  rocil  bie  gebräud)lid)fle  Pon  bcr  im  frctifd)en 
9}lcere  gelegenen  ^nfel  5limolo§  fam"  Äicf;ling, 
.s^oratiue  Oben  I  S.  140.  %U%  Sntlcliuungen  einer 
frül]crcn  '43criobc  cntftammcn  bcm  lat.  SBort  nbb. 
krite,  nbl.  krijt  (mit  bcm  lat.  t;  pgl.  itette). 
©ntfprec^enb  ital.  creta  =  fr3.  craie.  (5d)on 
3ur  9^ömcr3cit  tparen  in  ber  3Rl)einpropin3  5?reibe= 
bxTid)c. 

^rct§  dJl.  mbb.  al)b.  krei?  Tl.  'Ärci§linie, 
Umfrcisi,  Sanbe§frei§,  S3e3irf :  auf  got.  *kraits 
inbl.  krijt  auf  got.  *kreits)  rccifenb.  3>gl.  ml)b. 
kri^en  (mb.)  'eine  Kreislinie  mad)en'.  2(uf5er= 
r)alb  be»  Seutfdien  rairb  alban.  re9  'Äreiö'  [au^ 
*graidos)  pcrglidjcn.  iujl.  @uft.  DJZeper,  '211b.  2Bb. 
<B.  372. 

29 


freijc^en 


226 


Äriecfie 


frctfe^cn  3^™-  m^)^-  krischen  'fd)arf  id)reicn, 
trcifd)cn' ;  a[)b.  *kriskan,  got.  *kreiskan  fclilcn. 
OJl[)D.  kri^en  'frcifcficn'  fflot.  *kreitan)  luciü 
barauf  I)tn,  bat";  oor  bein  fufriiiicilcn  sk  ron 
frcijdicn  cinTcntal  djot.  ti  aucnjcfallcn ift (roic 
bei  forfdicn  af)b.  forskön  ein  ©uttural).  33g(. 
nbl.  krijschen  'freild)cn,  gcüen'.   3.hiI.  freifcii. 

.Qrctfcl  f.  iträujel. 

frcifcu  ;')tiü-  "ibb.  kri^en  'fdiarf  fdireicn, 
freifdicn,  [tül)nen'  =  nbl.  krijten  'fvciid)en, 
fdireicn'.  Über  lucitevc  S^cviuanbtidiaft  f.  fvci  = 
jd}en,  ba.^t  nod)  mt)b.  kristen,  ältcv  nl)b. 
trciiten  'ftöbncn,  ädijen'. 

ftrcmfcr  9JJ.  Ter  !öerlinev  .vSofngent  ftvcnifcr 
erl)iclt  ls2r)  bnvdi  .VtabinctCHirbrc  btc  6-r(aubni5, 
3Bagen  jnm  öffcntlidicn  C>3cbraudi  ',11  ftcllen,  bic 
„ouf  ciicnicn  'J(d))cn  laufen  unb  auf  Jcbcvn 
niben  fodtcn".  'Jim  20.  5.  1x25  ftclltc  er  bie 
erftcn  10  SBagcn  am  53raubcnbur(.icr  2l)or  auf, 
bie  alc'balb  .Hremfcr  genannt  luurbcn. 

T  5lTcn  9}i.  'llJccrrcttig'  ein  baier=öftr.  Sort, 
aud)  fd)(ef.  (bei  Steinbad)  1734)  Strien,  ^d)on 
m()b.  krSne  =  afloi).  chrenü  (lit.  krenas). 

frc^Jtcrcn  ?)tm.  um  1G(J0  entlebnt  au§  g(eid)= 
hcl).  hal.  <  reparc:  jd)on  im  2cutid}en  9!}Hd)cl 
1G17  al'ö  mobiidie«  mcmbiüort  ocrfpottet,  bod) 
im  17.  3al)rb-  bänfifl  bejeugt. 

ftrcffci  ?i:  ml)b.  kresse  aijb.  kresso  '>ßl.  — 
kressa  J.  =  nbl.  kers  kors  5-,  anglf.  ca^rse 
engl,  cress.  2)ae  eigtl.  iwobl  nur  bem  SBeftgcrm. 
eigene  2Dort  brang  nad)  9Jorben:  bän.  karse, 
fdjiücb.  krasse,  (ett.  kresse;  ebcnfo  übcrnal)men 
e§  roman.  Sin'ad)cn:  fr.v  cresson,  ital.  cres- 
cione.  Tic  'ülnnabmc,  bafj  bic  roman.  SBortc 
Cueüe  be^  beut)d)cn  Hrcffe  jinb,  cmpficl)lt  fid) 
feineä  frü[)cn  '}(uftrcten&  innerhalb  ber  altiucft^ 
gcrm.  Tiolcfte  megen  nid)t.  5((lerbing§  fe[)lt  e§ 
an  einer  plauflbeln  Tcutung  be^  a[)h.  chresso 
(got.  *krasjaV);  abb.  chriisan  mbb.  kresen 
krisen  'fricd)eti'  jd)ciiit  unuermanbt. 

t  ftrcffc2  A.  'Wrünbling'  mbb.  kresse  abb. 
kresso  cliresso  ÜJI.  5Bcrfd)icben  von  il reifet 
2)cr  9iamc  besi  m)d)e^5  seigt  bic  58ejeid)nung 
Äreffc  nur  im  3)cutid)cn,  ift  alfo  nid)t  mie 
Ärcffc  'nasturciuni'  über  ba?  2Be)tgcrm.  vcx- 
brcitct. 

Ärctin  OT.  ,^ucrft  1sl2  ak^  eine  in  SBaKi^^ 
unh  Sanoiien  geiuübnlid)c  Tialcftbcnennung  ge^ 
bud)t  —  fr,?.  crHin  (eigtl.  cliristianus,  ber 
Unfd)ulbige,  cntfiircd)cnb  fr,v  innocent). 

t  ftmftftcm,  .Hretid)am  3D1.  ml)b.  kret- 
schem  kretscheme  5J^.  'Xorffd)enfe*:  ein  flau. 
fie{)nnjort  be§  öftl.  9JlitteIbcutfd)Ianb§,  ba§  int 
16.  3abrb.  bäufiger  belegt  ift.  aber  nad)bcr  ai^:^ 
ber  (3d)riftfprad)e  Derid)minbet :   böljm.   krcma, 


roenb.   korcma.   roln.    karczma   'Sd)cnfc'    (ju 
afloo.  krüoima  '©etränr). 

Slrcuj  dt.  mbb.  kriuze  abb.  kruzi  chrüzi 
31.  ==  afäd)f.  krüzi,  nbl.  kruis:  mit  jungem 
2Bcd)feI  ber  Cuantität  ber  Stammfilbe  lüic  in 
Seicr  unb  Sd)ulc,  foroie  mit  @enu§n)ed)icl  au§ 
lat.  crüce-m  gu  crux  (ogl.  5Ibt,  Orben,  ''^cä)). 
2a\]  iia^  innere  c  bc&  (at.  3Boi1c§  bb.  tz  ift, 
lüäbrenb  in  einer  anbcrn  ©ruppc  uon  —  älteren 
—  Scbniüortcrn  tat.  c  aud)  uor  bellen  i>otaIen 
al§  k  im  .s>b.=@crm.  crfd)eint,  berubt  barauf, 
tan  SBorte  luicÄeller,  Äaifcr  in  lueit  f ruberer 
ocit  nad)  2^cutfd)lanb  famcn  all  ilreuj,  ba§ 
mit  ber  Gbxiftianifiernng  im  8.  unb  9.  '^sal)xl). 
eingebürgert  luurbe.  !;Die  ©otcn  gcbraiuttcn 
barür  bay  gcrm.  (Balgen  (got.  galga),  bic  (Sng= 
länbcr  ber  ältcftcn  ;')cit  röd  (=  9hitc).  3)ie 
neugerm.  Sprad)cn  jcigen  alle  ba§  lat.  Sebn-- 
luort:  iöl.  kross.  fd)iueb.:bän.  kors,  engt,  cross, 
beren  Sautform  auf  altir.  cross  (=  lat.  crux 
neben  altir.  croch  ou§  lat.  cruceni)  berubt. 

frcuabrab  5(bi.  ugl.  fd)on  bei  ^ifcbart  „ein 
freu3gutcr  20cin"  unb  bei  Spee  freujlicb;  in 
ber  Stubcntcnf;n-ad)c  bc^i  In.  C^abi'bÄ.  barnad) 
freu,0rat)  ('and) in  .Uleinö ""^roüinjialmb.  1798) 
unb  freu3fibel  (im  19.  :,^sabrb.  aud)  treuü  = 
fibel  unb  frcujbumm).    9iad)  bem  1)W>. 

Ärcujcr  Tl.  nil)b.  kriuzer  kriuza;re  9DI. 
'eine  fleinc,  nrfprgl.  mit  einem  ilrcuge  fmbb. 
kriuze)  bc.5cid)netc  DJ^ün^c,  Äreujer*. 

frtbbcln  []t]v.  erft  nbb.  (mbb.  mb.  kribeln 
'fil^cln'i:  eine  junge  'i)icnfd)öpfung;  t)gl.  nnbl. 
kribelon  'Juden,  fted)cn'  —  kribbelen  'mun'en'. 
t  ftriböfrnbö  dl  urfmgl.  im  16./17.  3al)rb. 
üon  magifd)cn  3cid)cn  ber  omiberei,  tjon  3aubcr= 
d}araftercn  gebraud)t,  bann  aud)  burd)  ba^ 
17.  ^abrb.  binburd)  oon  gelebrtem  .^'aubcr= 
luclfd)  (ba§  mie  p)anbcrformcIu  flingen  mod)tei. 
Siltcrc  Crtbograpbic  .Uribbc&  ,Slr ab bcö  im 
17./18.  ;^al)rb.  ('aud)  .Slribeuo trabend  hei 
öoffi)  1G34  ®lü(f§=  unb  Munftprobc  S.  9G  unb 
llribag  Äraba§  Öebenroalbt  1680  Icufctö^ 
lift  I  Gl). 

.ftriccfjc  A:  ml)b.  krieche  abb.  kriachboum 
crieliboiiin  »"v.  '^;|3flaumcnfd)lebc';  wgl.  nbl.  kriek 
?f.  'S?ogcltirfd)c'.  Öautlid)  luürbe  fid)  eine  5{b= 
Icitung  von  abb.  Chriah  mbb.  Kriecli  '@ried)c' 
empfcblcn,  mcnn  fid)  im  Tllat.  ein  *j,'raeca  algt 
dlanic  bcc>  SöaumeS  unb  ber  i^rud)t  nod)mcifcn 
lief?c;  Don  Italien  au&  müfitc  —  ber  lat.  58c= 
nennung  megen  —  3unäd)ft  bie  Ginfubr  nad) 
2)eutfd)lanb  ftattgcfunbcn  baboi  (pgl.  iVirfd)e); 
benn  bafi  bic  !rcutfd)en  bie  .Uried)c  einer  —  für 
nnö  blof?  mutmanlid)en  —  Gtnfubr  am  Wricd)en= 
lanb  megen  felbftänbig   unb   obnc  auömärtigen 


triec^en 


—    227    — 


Äroüe 


Sßorgano  aUi  '@ricc()ifdic'  bcjcidjnet  (hätten,  ifl 
md)t  bcnfbar.  ,>&cnfoÜ5i  ift  bcv  'JJamc  (ogl. 
nod)  bav  cntlc[)ntc  U"S-  creque)  biinf'cl. 

tvicd)cn  otiu.  ni[)b.  kriechen  al)i).  kriochan 
chriuhlianfl.  ßttü.  =  afäd)f.krfipan,nbl.kruipen, 
angif.  creopan  engl,  to  creep,  anorb.  krjüpa. 
3)a§  3>cr()ältnig  bcr  l)b.  Jorm  mit  ch  au^  k 
ju  bcv  bcr  übrigen  2)ta[cftc  tnit  p  ()at  fid)cvc 
2Inaloga;  i.  .Hufci,  werfen,  ©trnnf.  Ten 
©uttural  3eigt  nodi  iuittc(eng{.  crouchen  engl, 
to  croucli  'fid)  bucfen,  fncd)cn'.  Traufen  ift 
ita^  in()b.  (ntb.)  kriifen. 

Slrictftcutc  f.  Ärietcnte. 

Sricö  9JJ.  ni()b.  kriec  (g)  3)1.  '2Inftrengung, 
Streben  nad)  cttüaS',  bann  and)  'SBiberflrcben, 
SS^iberftanb,  35>ortftreit,  ;-]iinft,  Äampf.  Xk  im 
9J()b.  ()crrfd)enbc  '-ßebcntnng  ift  bie  iüngftc  (alte 
2Boi1e  für  'iiricg'  f.  nnter  iÖaber  iinb  Äampf), 
'ÜInftrengung  gegen  ctmav  ift  bie  ältere;  »gl. 
ml)b.  einkriege  2(bi.  'cigenfinnig' ;  megcn  t)er= 
roanbter  33ebeutung§entroicfelung  cgi.  a()b.  fli? 
'2lnflrengung,  (Sifer,  Streit'  (f.  (yleif>).  2)a§ 
SQBoil  ift  bem  2I()b.  faft  frcmb;  e»  crfd)cint  ein= 
mal  alö  chreg  'pertinacia',  baju  widarkregi 
'controversia'  —  widarkriegelin  'obstinatus' 
(mit  bunflem,  nod)  unaufgcflärtcm  e  ia  ie).  9hir 
ba§  Tibi,  (krijg)  teilt  t>a^$  feinem  lUiprung  nad) 
buntle  SBort  mit  bem  Tentfd)en,  mä()rcnb  c§ 
allen  übrigen  germ.  Sialcften  fedit.  2;än.  fd)meb. 
krig  ift  Se()nn)oi-t  aii^  bem  '')U]b. ;  f.  bag  flg.  2Boi1. 

fricßcn  o^m.  mt)b.  kriegen  (im  DJlb.  ift 
krigen  and)  ft.  3tiü.,  aud)  bai^  CTitiin-ed)enbc 
nbb.  nnb  nbl.  otm.  ift  ftarfj  'fid)  anftrengcn, 
ftreben,  trad)ten,  miberftreben,  fämpfcn',  bann 
and)  'eine  9}ieinung  Derfed)tcn,  be[)aupten',  m()b. 
aud)  'betommen,  ert)alten';  legte  iöebeutung  ift 
nbb.  foroie  nbl.  (krijgen  'befommen,  erhalten'). 
SBegen  ber  reid)en  58egriff§entiüirf[ung  ügl.  a()b. 
winnan  'fid)  anftrengcn,  fdmpfcn'  —  giwinnan 
'geminnen'.  Ta()er  finb  bie  ücrfd)iebcnen  :öe= 
beutungen  be§  otm.  grabe  roic  bie  be§  i()m  ju 
©runbc  liegcnben  9'Jomcnö  5lrieg  ^lusfluB  einer 
©runbbebeutung  'fid)  anftrengcn  gegen  etroa§'. 

Srictcntc  5.  nbb.  Sautform  für  {)b.  Äricd)  = 
entc;  im  9Jl()b.  3I()b.  fe()lt  ha^i  SBort;  (at.  anas 
crecca  liegt  ju  ©runbe;  ba()er  aud)  fd)it)eb. 
kräcka.  ^vg-  sarcelle  '^Iricfente'  fü()rt  man 
mit  ital.  cerceta  auf  lat.  anas  querquedula 
guiiirf ;  beibe  Benennungen  finb  onomatopoietifd) 
lüie  engl,  creak  '2Bad)telfönig'. 

^riuö  9:R.  mbb.  krinc  (g)  m.  'Ärei§,  5King, 
33ejirr  mit  bcr  mb.  9Jebenform  kranc  (g);  ba^ 
Wib.  i)at  eine  lltebenform  krink  mit  auslautcnbcm 
k,  wie  benn  in  ber  ganzen  3ugel)i3rigen  2Bort= 
fippe  k  unb  g  im  Slammauelaut  n)cd)fcln  (ogl. 


frant).  9'lorb.  kring  kringum  2(bt).  'ving§=: 
bcrum'—  kringja  'umgeben'  —  kringloltr  'runb'. 
Gngl.  crank  'ilrümmung'  mittelcngl.  cranke; 
engl,  to  crankle  'fid)  fd)längeln'— crinkle'Jalte, 
Söiegung'.  9?l)b.  9iing  unb  feine  Sippe  finb 
üon  Äring  eti)moIogifd)  ju  trennen.  2{u§  ben 
üermanbten  ibg.  Sprad)en  giebt  man  ju  bcr 
burd)  Äring  ermiefencn  ibg.  S5?j.  grengh  ba§ 
lit.  greziü  grezti  'brcben,  mcnbcn' ;  faum  ift  gr. 
ßpoxöq  'Sd)lingc,  Stricf'  cerroaubt. 

t  SlTtnßcIr  Ä  r  e  n  g  e  1 2)1.  Siminutiü  ju  Ä  r  i  n  g 
rcfp.  ,^rang;  fd)on  ml)b.  al§  33c3eid)nung  üon 
©cbäcf  CSrcticr). 

t  Slrinil?  dJl.  'Ärcu3fd)nabel'  ein  SJort  be§ 
öftl.  9[Rittelbeutfd)lanb§ ;  al^>  grinis  (t)ic(lcid)t  eine 
3>crbrel)ung  bc6  gleid)bcb.  poln.  krzywonos  eigtl. 
'i\rummnafc')  im  14.  3ttl)vl).  in  Sd)Ieficn  bc= 
5cugt,  feit  bem  16.  3a^)i^^)-  (ni^t  bcr  ^JJcbenform 
krinis)  böufiger  bcäcugt;  Derjeid)net  bei  Stein= 
bad)  1734.    23gl.  aud)  Äibig. 

Shn|j)JC  5".  m()b.  krippe  a()b.  krippa  J.  für 
krippja  (got.  *kribjö ;  ugl.  roegcn  ber  ©ntftebung 
uon  (ib.  pp  auy  got.  bj  nod)  9iippe,  Sippe, 
üppig)  =  afäd)f.  kribbja  kribba,  anglf.  cribb 
engl,  crib  'Ärippe'.  3m  i*>b.  bcftel)t  eine  laut= 
lid)  nid)t  flarc  ^Jcebenform  mit  pf:  al)t>.  chripfa 
ml)b.  kripfe:  aud)  äcigcn  fid)  bialeftifd)  Joi'i'tcn 
mit  u  in  ber  Stammfilbe  (fd)it)eij.  krüpüi,  nbb. 
krübbe,  anglf.  crybb,  norb.  krubba  'Ärippe'). 
®ay  SBort,  für  ba§  ber  ©otc  uzeta  eigtl.  'rpo^ 
rauö  man  if5t,  friöt'  fagtc,  (längt  ^ufammen 
mit  mlib.  krebe  'Äorb':  bann  märe  bie  i8cbeu= 
tung  bcv.  'Horbartigen'  3{u§gang&punft  für 
Ärippe  gctücfen.  S^as  racftgerm.  SBort  brang 
in§  9voman.:  ital.  greppia,  proo.  crupia  crop- 
cha  (le§tcrc§  an  bie  oben  befprod)cncn  germ. 
formen  mit  u  anfnüpfenb),  nfi-j.  creche  (iDo()cr 
engl,  cratch  mittelcngl.  crache  'Grippe';. 

frittcin  3tm.  blof;  n()b.,  mit  5(nbeutung  an 
Äritif  :c.  entftanben  auS  einem  uolfötümlid)en 
g  ritte  In  'saufen',  bas,  im  Tl{)b.  5(lib.  nod)  fcblt. 

Itritfcln  3tm.  Siminutio  gu  mbb.  kritzen 
'frigcln'  a(ib.  krizzon  'cinrigen,  einfd)neiben'. 
35ermanbtfd)aft  mit  fragen  ai)b.  krazzön  fo= 
Toie  mit  anorb.  krota  'eingraben,  einprägen' 
ift  iua()rfd)einlid).  2öer  fic  mifjbiÜigt,  fann  on 
Äreig  (2B3.  krit)  anfnüpfen;  kritjön  (morauS 
chrizzön)  märe  bann  'Sinien  3ie()en'. 

t  StoKc  5-  'i^ocfe'  (r()ein.)  mbb.  krolle 
krol  (-les)  SOI.  =  nbl.  krul  J-  'öorfe' ;  rgl. 
mbb.  krol  2(bi.,  nbl.  kruUig,  mittc(cngl.  crul 
3(bi.  'locfig';  nbl.  krullen,  mittelcngl.  crullen 
'träufeln'.  I^ic  33crir)anbtfd)aft  ron  m()b.  krolle 
J.  (got.  *krüzlöj  gu  n()b.  fr au§  (mbb.  krüs) 
f.  unter  frau§. 


Ätone 


228   — 


!ntmm 


ßronc  A-  in(ib.  kröne  bofiir  adb.  nod)  coröna 
(mit  i8eibcl)altmui  bcr  frcmbcn  ^ctomutii'»  au§ 
lat.  Corona  (bn§  unbetonte  ö  fdnüanö  im  9JÜ)ö.); 
ogl.  mittclcuiil.  corüne  croune  cniil.  cnnvn;  nu? 
bcm  9JhiM.  Olli,  krüne  'lonfur'  —  kröne  'itronc' 
(nbl.  kroon  kruim:  novb.  krüna  J.  —  l^m  'Jüuilf. 
erfct^tc  man  önc^  lat.  corona  bibliidiev  leite 
burdi  cyne-lielm  'Möniov>t)c(m'  (une  man  scep- 
trum  biird)  cyne<:erd  'itöniiV-Mtab'  mieöeujab); 
im  3ljäd)i.  5(l)b.  bafi'iv  liöbidband  lioubitbant 
'corona'.  Tiefe  'öe.^eidinuncien  lc[)rcn,  bat";  bie 
@ermanen  ciiicne  '?lb,^cidicn  i)ev  Stönici-^mürbe 
batten;  mit  öem  lat.  Taimen  entlehnten  fie  and) 
guglcid)  einen  neuen  "iiegtHn.  —  frönen  ml)D. 
krcenen  J'enom.  3U  ilvone,  alfo  uidit  btrct't 
bas  lat.  coronare.  Dem  t)ielmel)V  abö.  korönön 
chrönön  cntfin-idit. 

Sropf  ilJ.  mliö.  abb.  kröpf  9)].  '^Jluc-'iuudiS 
am  menidilid)cn  .S>alic,  Äropf,  SBovmagen  bcr 
3>öticl'  =  nbl.  krop  dJl.  'i^ropf,  33u)en,  Micl= 
cnbc',  anglj.  rropp  engl,  rrop  '.Hvopf  bev  3>üticl, 
Spit3c,  15-vnte'  ^bcm  'Jlnglf.  ii't  bie  ^ebeutung 
'Ärom,  L^Mpfel,  '^aummipfel,  'Jibve,  Irüubcn= 
büjdicl'  eigen);  anovb.  kroppr  'j)üimpf,  ideib' 
(aud)  ^.öurfel)  il't  nod)  auffäUiger.  2)ieier  reid)cn 
i8ebeutung«cntfaltung  bat  man  eine  Uvbebeutung 
'jujammengeballte  vunbe  9}Jai"ie,  bcvoorftebeube 
JHunbung*  gegeben;  bavauf  fübven  aud)  bie 
vornan,  ii'cbniuortc  mie  ital.  groppo.  fr,v  groupe 
'iUump,  .Stnoten'.  Wot.  ^^kruppa-  lief;e  iöejiebung 
mit  gr.  tpüttöi;  'gcfvümmt'  .^u,  luenn  '.Uvopf, 
?tu-önnidiö'  bie  ©vunbbebeutung  bcr  Sortfippe 
repraientiertc.    S.  Äruppe  unb  ilrüppcl. 

ftrooäcufl  9J.  ein  nbb.  2Bot1,  bavi  nuibrenb 
bc's'  7iäl)r.  .Slriegcy  beim  prcuf;iid)en  9Jtilitär 
beliebt  nnvö;  nad)  bcm  nbb.  kröp  mgl.  fricdieu) 
'tried)cn^eö  älnicn,  tlcinccv  i^iel),  i^art'.  %m 
6nbc  bcv  IS.  ,uibrbv.  aud)  „ha^-  grobe  ociHl, 
©robe.^eug"  (bei  Ariebrid)  bcm  övof,cn  Oeuvres 
27,  147  „Icufcltffrop"). 

Slr'öte  mbb.  krote  kröte  kriite  a-  (nod)  ictit 
oberö.  .Hrot;  .Hrötc  jd)eint  bem  öill.  WxücU 
beutfdilanb  an.uigeböven  unb  luirb  feit  fiutber 
gebvaudni;  ab^.  kmla  krela  a-  '.Slröte'.  Xie 
formen  mit  e  :  o  flehen  im  '^Jlblautvnerhältni'? 
ju  einauDcr  luic  in  5^rctt;  ^^ovb  (am  SÜicin 
nod)  eine  britte  'Jlblautöform  kral).  Ja^S  iilnnt 
ift  fpe^ififd)  bcutfd),  bafiiv  anovb.  padda,  nbl. 
padde.  ubb.  lork,  mcftfäl.  padde,  l)cff.  ftSa, 
anglf.  ytse  tadic  engl,  toad  paddock.  Gtpmo 
logifd)  olle  gleidi  buntel. 

firürfc  A.  (bei  3teinbad)  1734  .ü riefe)  mbb. 
krücke  krucke  ahb.  krucka  (für  *krukjöi  a- 
=  nbl.  kruk.  anglf.  crycc  engl,  rrulch  '.Hrürte'. 
iTscbenfallÄ    ein   edit  gevm.  Sßort    ('Stab   mit 


ilvümmung  al§  ©riff');  junädift  üermaubt  ift 
norb.  krökr  '4"^afen,  Slrümmuug' ;  aud)  licfjc 
fid)  53e3iebung  ju  fried)en  benfen:  ital.  croccia 
'.Strürfe'  —  crocco  '.'C'^afcn',  frj.  crosse  'i^rumm^ 
ftab'  —  croc  'ij^ofcn' ;  miat.  croca  'baculus 
episcopalis'  —  crocea  'baculus  pastoralis' 
unb  'baculus  incurvus'  —  croceus  croccia 
crucia  crucea  'iirüri'e' :  roman.  Stamm  croc- 
bei  Aöfftcr  (^röberv'  of-  -,  ^'J- 

^ntfli  9)1.  mbb.  kruoc  (g)  abb.  kruog  S))l. 
=  anglf.  crög  cröh  'Ärug*  aud)  '(V-lafd)e'. 
hieben  bicfen  auf  gcmeinfamem  krögu-  be= 
rid)cnben  Aormen  seigen  fid)  mehrere  laut=  unb 
bebcutungc-uermaubte  ©orte:  ugl.  afäd)f.  krüka, 
nbl.  kruik  (S-.,  anglf.  cn'ice  minelengl.  crouke; 
mhb.  krüclie  J.  nbb.  (bial.)  i?raud)e.  2(nglf. 
crocea  (unb  crohb)  mittelcngl.  crokke  'Ärug', 
K-\.  krukka  'lopf*.  —  3)a  bcr  5Berbad)t  ber 
Gntle()nung  für  alle  biefe  iöe3cid)nungeu  nid)t 
abzulehnen  ift,  barf  luohl  and)  an  meitcre  5Ber= 
uianbtfd)aft  mit  .H raufe  gcbadit  lucrbcn.  2)ie 
Cuicüc  aller  bleibt  unbeftimmbar,  ba  aud)  bie 
antlingcnben  illnirtcr  in  'Jiad)bavfprad)en  cut^ 
lehnt  fein  tonnen  unb  lautlid)  nid)t  genügen, 
öic  AÜllc  ber  germ.  53c3eid)nungcn  begreiflid)  ju 
mad)cn.  :©ortc  mie  mittelir.  crocan  'Ämg' 
au§  germ.  krfika.  iBgl.  IbnvncDfcn  5tcItovoman. 
S.  97.  2)cv  @ote  fagt  für  'ilrug'  aürkeis  (an^l 
lat.  urceus  entlehnt  1. 

t  .Sirufl2  9JJ.  'Sd)enfe'  ugl.  nbl.  kroeg;  in§  ^b. 
unb  9ibl.  gcbrungeu  an-:^  bem  9ibb.,  mo  e§  feit 
bem  1:').  3ahvh.  bezeugt  ift  (bafür  mb.  Sd)entc, 
oftmb.  itrctfd)em).  2)ic  Einnahme,  C'ä  fei  iben^ 
tifd)  mit  ^trugi,  „mcil  ehebem  ein  mirtlid)cv 
ober  gcfdiniijter  Slrug  aU  3cid)en  einer  S8icr= 
u)irtfd)aft  anc-gehangen  mar",  fd)eitcrt  nad)  bem 
TSlHi.  au  bcr  2hatfad)e,  bai)  Hrug  'urceus' 
bem  *;)ibb.  (unb  9ibl.)  burd)auö  fremb  ift;  man 
fagte  bafür  bereit^?  afäd)f.  krüka.  Umgetebrt 
fehlt  bcm  .'ob.,  bem  'ba^S'  Iföort  .Hrug  'urceus' 
uon  'Jdterv  bcr  jnfam,  urfprgl.  burd)au§  Ä^rug 
'Sd)cntc'. 

t  ftrutc  f.  .Slrugi. 

.Slrnmc  a.  ein  im  9JJbb.  nod)  febIcnbcS  nbb. 
Vcbnaiort;  vgl.  ubb.  krüme,  nbl.  kruim,  anglf. 
( rinne  engl,  cruiid)  crum  (norbcngl.  croom). 
iBz.  krü  fterft  nod)  in  trauen  abb.  krouwön 
'fraljcn,  mit  beu  9iägeln  bearbeiten'.  2)aju  gr. 
Ypüu^a  '©erümpel'  (ibg.  SBj.  gru)? 

h-umm  5lbi.  mbb.  obb.  krump  (b)  at)b. 
rliruiiip  'fnimm,  gefrümmt,  ücrbrcbt'  (aud)  bilb= 
lid),  ugl.  trau&);  feltcnevc  glcidibcb.  9{cben= 
formen  ahb.  mbb.  krumpf  ahb.  krampf  foiuie  mbb. 
krimpf.  'i>gl.  afäd)f.  crund),  mubl.  krom.  anglf. 
crumb;  aufföüig  engl,  crump  'tvumm'  (baju  to 


Gruppe 


—   229   — 


Ä'ü(f)lein 


crumple  inittcleiuil.  cnimplen  'ücvfntmincn'; 
aud)  ciitil.  criiiiple  '3iun,^el,  ^nltc').  Unter 
Ärauu'f  tfl  oc5citit,  iinc  bic  gönnen  mit  'ütb 
laut  unb  iloiilonantcnii)cd)fcI  lucit  ncrjiuciat  fiiib : 
ber  gcmi.  S'Burscl  ciijnctc  bic  53cbcittimci  bc§ 
'frQmpf()aft  onfninittcngcjogcncn,  ©cfrünnntcn'. 
IBgl.  aufecr  bcr  unter  Krampf  auciefül)rteii 
Sippe  für  lüeftgcriu.  krumba-  a\i^  oorcjcnn. 
grumpö-  'Da§'  uid}t  najaticrtc  gr.  ^pv'aö<;  'gc= 
trümmt,  gebogen":'  5ütir.  cromm.  fnmr.  crwm 
'frunnn'  fdieinen  beni  '^Inglf.  entleljnt  ju  fein. 

,^ru^j)jc  J.  'it'reuj  bc§  ^ferbcl'  crft  n()b., 
cntlclint  aibi  frj.  croupe,  rooljcr  engl,  croup 
'itreu,^  ber  lierc'.    ©.  unter  Äropf. 

StÜ^J^cI  Tl.  m()b.  krüppel  krüpel  Tt.;  in 
«il)b.  3cit  an«  beni  'Jibb.  d)li).  ind  .s>b.  gebrnngen: 
nbb.  krüapel,  mnbl.  kropel  nbl.  kreupel,  engl. 
cripple,  anglf.  cryppel,  norb.  kryppell  kryp- 
lingr.  2)a§  p  biefer  (formen  ift  ()b.  pf  (elf. 
Ärüpfcl),  meUjalb  2Inna()tue  non  ßntleljnnng 
für  I)b.  5lrüppel  aw?^  bem  9?bb.  Tlb.  noU 
rocnbig.  J^ojn  an»  oberb.  dJla.  fd)roci3.  chrüft 
chrüpi'e,  fdiiüäb.  kröpf  kruft  krüftle,  baicr. 
krapf  kröpf  'ücnuadifcne  *^3ci*fon'  unb  bie  oer; 
roanbten  baicr.  kröpfen  'fid)  frünnucn',  mo3u 
anorb.  kroppa  kryppa  'iBudcl'  unb  bic  unter 
Äropf  befprodienc  ©ippe.  5(uf3er  gr.  tputtÖ!; 
'gcfri'nnnit'  tonnen  rool)!  aud)  afloü.  grübü 
'SRüden',  ueufloo.  grbanec  'iRunset',  ferb.  grba 
'^öcfer'  (grbati  se  'fid)  büden')  in  53etrad)t 
fommen.  3{nbci-feit§  legt  nbb.  krüepel  SSerroanbt-- 
fd)aft  mit  t'raufen  na()c,  fo  ban  ilrüppcl 
eigentl.  'i^ricdicr'  auirc. 

Stufte  d-  "d)b.  (feiten)  kruste  al)h.  krusta 
5.  'Ärufte':  ein  gelel)i-tc§  SBoit,  ia^  fid)  erft 
im  2(t)b.  einbürgerte:  au§  lat.  crusta,  mofjer 
auc^  nbl.  korst,  engl,  crust  'Äiaiftc',  foroic  roman. 
2Borte  unc  frj.  croüte. 

STtjftaU  m.  m()b.  kristcäl  kriställe  9)1.  a[)b. 
kryställa  ^■.  '5?ri)ftaII' :  J8eibe()altung  ber  lat. 
53ctonung§n)eife  (cryställus  9JIJ-.)  (icü  bem 
fd)on  frü()  entlc()ntcn,  aücrbingg  blof?  gelel)rtcn 
SBort  'i>a^  2(u§fe()en  einc§  lyrcmbraoi-tc?  nid)t 
Dcrioren  ge()en. 

mUi  ml)b.  kübel  ar)b.  *kubil  Tl.  (ba3U 
baS'  S^iminuttD  al)b.  miluh-chubili  9t.  '9Jli(d)= 
tüber)  =  nbt.  keuvel,  anglf.  cyfel;  ogl.  übt.  kuif 
unb  anglf.  cfi  (au§  kübi-)  'JatV  unb  ntit  m-2lb-- 
Icitung  anbb.  kübin  (tucftfäl.  kuibm,  fonft  kyw-n) 
'Äübel'.  2{()b.  kubil:  anbb.  kübin  =  a[)b.  ke?- 
?il :  ke^^in  (f.  Äeffel  unb  Kümmel).  6§  be= 
ftel^en  ^cjtet)ungen  jraifdien  biefer  Sippe  unb 
ber  unter  ^opf  be()anbelten;  junäd)ft  ftebt 
prot)en3.  cubel  (mlat.  cupella  cupellus)  'men- 
sura  frumentaria'    unb  'vas  potorium' ;   ouc^ 


nbl.  kuip  '5lufe,  '^•a\i'  fd)lief5t  fid)  an  lat.  cüpa 
'Jan'  an.  Sat.  cuppa  fd)eint  fomit  aud)  @ninb^ 
mort  für  ftübel  3U  fein.  5(u'5  bem  ®erm.  finb 
f[aü.4ctt.  SBorte  cm(cl)nt:  tit.  kübilas  'itübel', 
afloo.  kübilü  '@efän'  al§  ©ctrcibcmafj.  33gl. 
Äopf  unb  ^ufe. 

Slücbc  5.  (oberb.  o()ne  Umlaut  kuche  kuchi, 
aud)  Äud)cl,  ba§  aiidj  in  Sdilefien  gilt)  m()b. 
küche  küclien  kuchin  al)b.  kuchTna  chulilitna 
J^.  =  anglf.  cycene  eng!,  kitchen  \Hüd)c',  nbl. 
keuken:  ein  altmcftgerm.  2el)nroort  a\bi  fpätlat. 
coquina  [ha?-!  flaffijd)c  SBoil  roar  culina)  refp. 
an?  gemeinroman.=üulgärlat.  cocina  'Äüd)e' 
(ogl.  ttal.  cucina,  fr3.  cuisine),  morau§  and) 
altir.  cucen  '^üd)e'  entlel)nt  ift.  Sa§  ()b.  ch 
(al)b.  hh)  für  lat.  c  k  infolge  ber  l)b.  Saut= 
ncrfd)iebung  rocift  auf  (Sntlel)nung  bc§  2Öorte§ 
itüd)c  fd)on  üor  bem  6.  :v\al)rl).,  al§  bic  füb= 
europ.  SXody-  unb  ©artcnfunft  (Singang  in2)cutfd)= 
lanb  fanb;  ogl.  51  od),  5'tud)cn,  itol)t,  itüm  = 
mel,  ^$feffer. 

Suf^en  Tl.  mt)b.  kuoche  alib.  kuocho 
chuohho  Tl.  =  mnbb.  mnbl.  koke,  nbl.  koek 
'5lud)en',  fd)ott.  cooky  'fleiner  Äud)en',  n)03u 
nod)  altanglf.  cdecil  mittclcngl.  kechel  (= 
baier.  Äücdicl  kiechll  '{[einer  ilud)cn'  au^^ 
biminutioem  germ.  kOkila-  (ba3U  aud)  mittclcngl. 
cöketV).  Slnbrc  ^Jfblautyftnfe  (a  :  6)  3cigt  engl, 
(feit  bem  1.3.  3a^)ri)-^  cake,  anorb.  fdiroeb.  kaka 
(bau.  kage)  'Äud)cn',  «)03U  mit  2)iminutiüfuffir 
anglf.  cecil  cicel  (au§  *kakila-)  miUclcngl. 
kechel  'fleincr  5lud)cn'.  5tu§  einem  germ.  kakan- 
ftammcn  burd)  Gntlcbnung  aud)  finn.  kakko, 
läpp,  gakko  'iludicn',  au^?  bcr  9cebcnform  kokan 
bic  roman.  Sippe  oon  fatal,  coca,  d)urra.  cocca. 
proD.  coco,  pifarb.  couque  '^ud)en'  unb  bie 
roman.  Benennung  bc»  Sd)laraffen=  ober  55^ud)en-- 
lanbe§  al§  Cöcania  (gebtl^ct  roie  Germania 
Alemannia  Britannia) :  afran3öf.  Coquaigne, 
ital.  Cuccagna,  fpan.  Cucaiia  (molier  aud)  mittel 
engl.  Cockaine,  mnbl.  Kokinje).  Sie  burd)  ben 
5lblaut  a  :  6  al§  ed)t  germ.  crroicfene  Sippe 
kokan-  kakan-  'ßud)en'  (mo3U  faum  5lad)cl) 
bat  inner()alb  ber  übrigen  ibg.  Sprad)en  feine 
fid)crc  ouiicljör.  3)ic  Sipne  non  5lod)  =  engl. 
Cook  ift  unücrmanbt. 

Slüc&enfcöcttc  ?y.  'anemone  pulsatilla',  erft 
nbb.,  oon  einigen  bcr  9icbenf ormcn  5?  u  l)  =,  Äül)  = 
fd)elle  megen  al^  5lül)dicnfd)ellc  gebeutet; 
bie  58e3icl)ung  3U  bem  gleid)bcb.  fr3.  coquelourde 
ift  unflar. 

fiütölctn  9i  eri't  nl)b.,  ein  mb.  nbb.  SÖort, 
feit  unb  burd)  öutl)er  bb.  gemorbcn,  urfprgl.  in 
Oberbeutfdilanb  unnerftanben,  mie  benn  Sutberc^ 
Äüd)lcin  in  3Ib.  ^ctri*  ^öibclgloffar  1522  ff.  mit 


fuden 


230 


Üil^n 


„ÄMincflcn,  junge  .v>ünlin"  überlebt  ift  (obcrb.  bial. 
hiienli,  rocftmb.  liünkel,  fdiiuäb.  lugtrele).  Ü'cm 
mb.  nbb.  küclien  küken  erttiprcdicn  angif.  cycen 
(5piur.  cycnu)  inittclcncjl.  chiken  engl,  chick 
chicken.  novb.  kjiiklingr,  nbl.  kieken  kuiken. 
®ic  Siminutiubilbung  mit  -ina-  (got.  *kiukein) 
ift  grabe  bei  licniamcn  icl)r  üblidi:  got.  gait- 
ein.  onglf.  ticcen  (got.  *tikkein),  anglf.  hecen 
(got.  *hükein)  9Z.  'junge  SJcflC  (unter  @eitY); 
f.  Jüücn,  Sdirocin,  3trflcin,  aud)  ü)]äb= 
d)cn.  ^a§  3U  ©ntnbe  (iegenbe  Subftaiuiinim 
ift  anglf.  cocc  cng(.  cock.  norb.  kokkr  ',s>al)n' 
(n)03U  jeneg  got.  *kiukein  ))l.  in  '^JlblaulencrOält^ 
ni§  ftcl)t).  3(n  GiUletjnung  bee^  gerin.  2Bortc& 
au§  beut  '}\ontan.  (frj.  coq)  ift  nidu  ju  benfcn; 
frj.  coq  unb  anglf.  cocc  (oberb.  gockel  gockler 
gückel)  fmb  junge  onomatopoict.  2Boxtfd)i.nifungcn, 
rote  bcnn  aud)  fnnir.  forn.  cog  'Äurfud'  auf 
®rbf.  cucä  njcift  (baju  altir.  cüach  'iturfud' 
ani"  coucä).  2>g(.  .Hurfud. 

furfcn  f.  gurfcn. 

$lu(ht(f  l'J.  Tafür  ift  goucli  bic  gcmö()nlid}c 
nil)b.  al)b.  i-^Cjcidmung;  M  udud  ift  im  15.  Ouil)rl)- 
au§'  bcm  9Jbl.  nadi  Teutjdilanb  gefommcn  (nbl. 
koekoek,  frül)  mnbl.  cucciic):  eine  onomatop. 
SBortbilbung  non  meitcr  i^erbreitung,  ol)nc  i)a\] 
immer  an  l?ntlehnung  ju  benfcn  ift:  frj.  coucou 
(barau'ö  cntlclmt  engl,  cuckoo  auv  frübmc. 
cucü)  =  lat.  ciuulus;  fiunr.  forn.  cog,  altir. 
cüach  (t)gl.  aud)  .H  ü  d)  l  e  i  n).  ^ai-  SBort  Ä  u  d  u  cf 
ift  uom  1;1.  ^'saljrl).  an  üon  9torben  nad)  Süben 
oorgebrungen ;  im  Ui.  ,'\abr().  begegnen  in  €ber= 
bcutfdilanb  nodi  Umbilbungen  3U  „@ud"gaudi, 
WutMiaud),  .Uufu." 

Slufci  7\.  (bei  SBcifc  Grjn.  19ü  unb  bei 
Steinbad)  17:  U  .H  uf  fe)  '3d)nabcl  bev  SdilittcU'j' ; 
im  Sd)iiiei3.  i^aier.  baf ür  .Si  u  c  d)  c  n ;  ml)b.  *ku()f'e 
*kiioche  fel)len  in  biefer  ikbeutung,  ebenfo  abb. 
*kuofa;  belegt  ift  ahb.  cliuolilia  in  slitochölia 
'5d)littcnfd)nabel'(53eifpielc  für  bcn  2!Bed)feI  von 
k-ch  unb  p-f  f.  unter  friedieu);  vgl.  mnbb. 
köke'Sd)littcn)d)nabel'.  iUellcid)tfinburiicrii)anbt 
lit.  /..-igre  jv.  'Wabelhol;,  am  "^Ulugc'  unb  uiciterliin 
nodi  bic  bamit  ucrinanbten  /.aginys  2)?.  ''|>falil, 
^Moften*  —  /agaras  Tl.  'Dürrcc-  ^Mch^'.  .sSieraue 
crgöbc  fid)  bic  53ebcutungyentiuicflung  für  l)b. 
Äufc  üon  felbft. 

Snfc2  (bei  Steinbad)  17;U  Äuffcl  'WefätV 
m()b.  kuofe  al)'0.  kuofa  J^.  =  ofädif.  köpa  Jy. 
'Äufe',  foroic  engl,  coop  '.^ufe*:  ai\v  mlat.  cöpa, 
9Jebenform  3u  cüpa  '^at»'  imorauö  nbl.  kuip 
Tuifc' ;  ogl.  .Hü bei);  im  Corp.  Gloss.  Lat.  V  fiH.f 
roirb  cöpa  ftatt  cnppa  (—  ciipa)  al?  foneft  lat. 
cmpfoblen.  Tie  (5'ntlcbnung  mufi,  ba  ba§  bb. 
2Port  i?autDerfdiiebung  jcigt,  ctira  im  ober  uor 


bem  6.  '^ai)\i).  flattgefunben  baben;  t)ielleid)t  fam 
e^ö  mit  bcm  Scinbau  nad)  2)cutfd)lanb. 

Stiifcr  d?}.  ml)b.  küefer  9)].  =  nbl.  kuiper, 
engl,  cooper. 

tÄUßcIi  ^-_  '^apujc'  ml)b.  kugel  al)b.  kugula 
(V.  '9}}önd)Äfa;)pe'  =  anglf.  cugle  engl,  cowl 
'itapuljc':  l'ehnmort  ani'  lat.  cucuUa. 

SlUflcI-'  ,1.  ml)b.  kugel  kugele  jy.  =  mnbb. 
nbl.  kogel.  25>eiter  ift  ha^i  SBort  nid)t  bc3cugt. 
iöcr-roanbt  ift  nf)b.  £aul=  au§  kül  kugl;  ferner 
nl)b.  itcule,  uiomit  nal)e  üeriuaubt  engl,  cudgel 
'.Huüttel,  itciüc',  anglf.  cycgel :  ü  c  u  l  c  ift  'Stange 
mit  fugeiförmigem  ßnbe'.  2:ie  311  Orunbe  lic= 
genben  german.  kugu-Ia  (mit  Siminutiufuffiy) 
unb  kugja-  beruben  auf  uorgerm.  guwe-  (Übcr= 
gang  uon  w  in  g  mie  in  Suflcnb),  iti03u  aud) 
ffr.  göla  'Äugel'.  Xod)  beuten  bic  vbcin.  9?ebcn= 
formen  klugel  krugel  '^ugel'  cl)cr  auf  iinäucl. 

.Sliif)  ^■.  ml)b.  abb.  kuo  Jy.  :=  mnbb.  ko,  nbl. 
koe,  anglf.  cü  engl,  cow,  anorb.  kyr  ,"s-.  (got. 
*k6s):  gemeingerm.  ku-  J.  'iUü)'.  2)cr  3tamc 
rcid)t  (mic  C^eifj,  9}tau§,  ä'Bolf)  über  ha» 
Öerm.  binfinö,  er  ift  in  ber  ©eftalt  gow  (gö) 
gemcinibg.;  »gl.  ffr.  gäus  (2(cc.  gäm)  Tljy.,  gr. 
ßoöc  (Stamm  ßoF),  lat.  bos  (St.  bov-).  ®icfc 
finb  9.I1.  unb  Jy.  jugleid):  alfo  ffr.  gaus  T}.  'Stier, 
3{inb'  —  A.  '.Hid)' ;  gr.  ßoü«;  '9iinb,  Dd)fe,  .tub' ; 
lat.  bos  'Cdifc,  .Hub';  Ictt.  güws  '.Hub'.  Siefc'S 
gemcinibg.  SBort  bcmcift  mic  anbcre  uralte  2Boi1c 
(ugl.  ':|.^ferb,  Sd)af,  .s^unb,  Dd)fe  u.  a.), 
ha\]  bic  ^uibogermanen  bereit»  üor  ber  Trennung 
in  bic  fiuitercn  Stämme  fid)  .s>au§ticre  nü^lid) 
gcmad)t  batten. 

fü()l  ^tbj.  mlib.  küele  abb.  kuoli  5(bj. ;  banebcu 
eine  rcgclmcinigc  umlautc-lofc  ^-orm  kuol-  in 
;)ufammciifcl3uiigcn  mie  kuolhüs  9?.  '.Hüblbau»' 
unb  im  'Mv.  kuole  (ugl.  fd)on,  fpät,  faft); 
cutfin-cd)cnb  mnbb.  köl.  mnbl.  nbl.  koel,  anglf.  cöl 
engl,  cool  'fübl'.  Ta-5  5lbj.  ift  glS  koli- (urfprgl. 
knlu-)gcmciniiicftgerm. ;ba3U  f  alt  alc^ ^ai1i3ipial= 
bilbung  au»  bcm  Stamme  non  fübl,  ber  im 
l'torb.  (kala)  unb  '^(nglf.  (calan)  ein  ft.  otiv- 
3eigt;  bic  nod)  ucvnianbtcn  engl,  chill  anglf.  cele 
ryle  '^roft'  bcrubcu  auf  got.  *kali-. 

fü()n  5(bi.  (bem  Sd)nidb.-53aier.  unb  audi 
fonft  ber  Solfc^fin-adjc  jcljt  fremb;  in  ber  Sdjiucij 
meint  xüen  'gefunb,  frifd)  uon  ^-arbc')  mbb. 
kiiene  abb.  kuoni  'fübn,  famtiflnftig,  ftarf  (eine 
nid)t  umgelautcte  9Jebcuform  ba3u  ngl.  in  mbb. 
abb.  kuonlieit  7s:  'Mübnbeit'  unb  im  51bu.  abb. 
kucnK)!  =  mnbb.  kn'ne,  nbl.  kocn,  aJiglf.  cene 
'fübn'  (aud)  'mcifc'j  engl,  keen  'fd)arf'.  Ta3u 
anorb.  kd-nn  'iDcijc,  erfabreu';  unb  biefe  Ik-- 
bcutung  iaud)  anglf.  c<^'ne  bebeutet  'meife')  ivirb 
urfprfll.  aud)  im  SBcftgcrm.  gegolten  b(iben,niorauf 


Mkn 


—   231 


kmki 


unfer  Gicienimmc  5? onv ab  lücift :  al)i>.  m()b. 
Kuonrät  (o[)itc  Umlaut  luic  al)b.  ml)b.  kuonheit), 
angt).  Cenred  {c\ot.  *Köniref)S)  bcbciitct  ctina 
'iDeifcn  d\at  gcbciib'.  @cnn.  kön-i-  (eigtl.  'lucv 
t)crftel)cn  faim,  gcfd)cut')  ift  miprgl.  i^crbalabi. 
}U  S>3.  kan  —  kun  (oovgcvin.  gün  ogl.  bc).  in 
gr.  T^Tut'va  't()uc  fimb')  in  tonnen,  lüeelialb 
bie  roeftgcrm.  53cbentuni3  'fiibn'  aiv  abgeleitet 
gegenüber  ber  anovb.  Jöcbeutung  ju  gelten  bat. 
3Iüe  intclleftucllen  ober  moraliidien  'öeginffe  ber 
altgerni.  oeit  itel)cn  ober  treten  in  ^e.^ielning  ju 
ilrieg  nnb  iiampf  (ugl-  balb,  fdinell,  .Hricg); 
fül)n  mitbin  mol)l  eigtl.  elliptifd)  für  abö.  in 
(zi)  wige  kuoni  ober  al5  Subltitut  für  iirfiirüng= 
Ud}c  onfi^mmenfeljungen  lüie  anglf.  gärcene  eigtl. 
'fucercrfabren',  onorb.  vigkdbnn  "fantpferfabren' 
—  skjaldkd>nn  'fdnlberfabren'. 

r  ftütcn  nbb.  f.  ilüd)lein. 
Slümmcl  9Jt.  mbb.  küinel  abö.  kumil  aJl.  mit 
ben  3iebenformen  mbb.  kümin  abb.  kumin  I  chuini ) 
=  anglf.  cymen,  mnbb.  körnen:  am--  lat.=gemein= 
roman.  cüminum.  2)a§  entfpred}enbc  frj.  comin 
ift  bie  Cucllc  üon  nbl.  komijn.  Übergang  üon 
n  in  1  lüic  in  Gfcl,  iöimmcl  unb  Äeffcl;  bie 
bei  Sutber  l)errfd)cnbe  J-orm  Äütnmcl  ift  öftlid) 
ntb.,  oon  ba  au\-  fd}riftfprad)lid)  gemorbcn  (alem. 
kümi,  baier.  kümich).  3Bcgen  ber  '^^criobc  ber 
Übernabme  lat.  Söortc,  bie  auf  ßod)funft  Se3ug 
baben,  ogl.  Äüdie,  SOlinsc,  *i|}feffer  :c. 

Slümmclblätt^cn  9Z.  au§  ber  @aunerfprad)c ; 
3U  ()cbr.  gimel. 

Äümtncltürfc  93i.  in  ber  ©tubcntenfprad)c 
feit  1790  al§  '©tubent  au§  bem  ^Bannfreifc  ber 
llniüerfität§ftabt  gebürtig' . 

Stummer  Tl.  mbb.  kumber  9}h  'itutumer, 
©ram'  =  nbl.  kommer;  mittelcngl.  combren'  be= 
fdiroeren,  beläfligcu',  engl,  to  cumber.  2)ic  Sippe 
flingt  an  eine  roman.  feljr  ftarf  an :  fr^.  de- 
combres  'od)utt',  poitug.  comoro  combro  '(ärb= 
I)aufe',  ital.  ingombro  'iMnberniy',  frj.  encom- 
brer  't)erfd)ütten,  oerfperren';  mlat.  combrus 
'@rbl)aufen,  33erbau,  ^emmenbe  2üiffd)üttung'. 
Sie  germ.  SBortfippe  fd^cint  in§  9^oman.  ge= 
brungen  ju  fein.  3^enn  ju  ber  jüngeren  Jonu 
mit  r  fiuben  wir  im  2lnglf.  unb  Dtorb.  eine 
9tebenform  mit  1:  anorb.  kumbl  '©rabbügel'- 

Summet  3i.  (bei  Steinbad}  1734  5Vumt) 
ml)b.  komat  9i.:  im  12.  3al)rb.  aus>  bem  Slao. 
cntlcl)nt  (ögl.  afloo.  chomatO,  poln.  chomat); 
baljer  nid)t  über  hav  beutfd}e  @ebiet  l)inau§  vcx-- 
breitet.  Tic  flao.  Sippe  be§  glcidibeb.  aflop. 
chomatü  (barauy  cntlebnt  lit.  kamäntai  ^l. 
'Eummet'}  flammt  aue  beut  Slltgcnn.;  ügl.  mittel 
engl,  neuengl.  liame,  nbl.  haam,  lucftfäl.  ham 
(ba§  öftlidie  ''^l'öb.  fagt  Äumt),  Oberf)cffen  hörne, 


Sibciitprooinj  harnen  hammen  'Äunimet':  bie§ 
germ.  hama-  ift  mit  gr.  Kri.uöq  'Kummet'  ur= 
üermanbt. 

Slumuau  9JI.  im  legten  3SierteI  bc§  18. 3af)rt)§. 
bekannter  geiüorben  burd)  ^obc  unb  oon  9)h)liu§ 
1777  ,'öamilton^i  9JJärd)cn  S.  560  Der3eid)net,  nod) 
in  i^cpnatj'  3lntibarbaru§  1797  al5  mobifd)  Der= 
pönt:  eine  ard)aifirenbc  Grncueiiing  oon  mbb. 
kumpan  kompän  dJl.  '©cfeüe,  ©cnoffe';  bic§ 
axiv  frj.  proD.  compaing  "(Sefäbrte'.  ^Dllat.  com- 
panio  eigtl.  'ißrotgenoffc'  berubt  auf  einem  alt= 
germ.  Sluc^brud;  xvk  got.  gahlaiba,  al)b.  gileibo 
Tl.  '©enoffe'  3u  Saib  (abb.  gima^^o  °@enoffe* 
3u  ma^  'J^  'Speife');  ügl.  bef.  öaib. 

Slum^jc  9)1.  bei  2Beife  1679  Qv^rx.  34.  63. 
211,  gebudjt  bei  Stieler  1691  al§  Äompe: 
jüngere  ^autform  für  it'umpan. 

Slum^eft,  i^ompoft  d)l.  '6ingcmad)te§, 
Sdmttbaufen,  Tüngerbaufen'  ml)b.  kumpost. 
aud)  kumpöst  9Ji.  '(I-ingemaditeä',  bef.  'Sauer= 
fraut'  au-?  bem  9ioman.  (ital.  compösto). 

HuuUjf  50i.  mbb.  kumpf  Tl.  'ein  ©efäß'  = 
nbb.  kump;  oermanbt  mit  anglf.  cumb  '@e= 
treibcmatj',  engl,  coomb.  Tliat.  cumbia  'pocu- 
lorum  genera'  bei  3fibor. 

t  Slüudöel  f.  .Sanind)en. 

htut»  5lbi.  mbb.  kunt  (dl  abb.  kund  'be= 
fannt,  funb'  =^  got.  kunfjs  'bcfannt',  nbl. 
kond,  afäd)f.  kü3,  anglf.  cüp  'befannt'  engl, 
couth  (je^t  nur  nod)  in  uncouth  'unbefannt, 
ungefdilad)t,  rounbcrlidi,  rol)'):  ein  getneingenn. 
^bj.  in  ber  Jyoun  kunpa-  au§  unüerfdjobenem 
gii-to-.  ba^  eigtl.  ^^^artisip  auf  to-  3u  bem  unter 
fönnen,  fenncn  unb  fül)n  befprod)enen 
2}erbalftamm  ber  ibg.  2B3.  gon  gnö  ift.  Stnbere 
3U  2Ibj.  gemorbenc  ^^ait.  f.  unter  falt  unb 
laut. 

t  Suuft  ly.  ml)b.  ai)b.  kunft  kumft  \y. 
'ba^'  kommen,  bie  5(nfunft'  =  got.  gaqum|)s 
(3-.  '3ufQntmcnfunft,  35erfammlung' ;  ba»  3U  got. 
qiman  =  fommen  gebörige  2>erbalabftraftnm 
mit  5(bleitung  -|)i-  auv  -ti-  (ogl.  Sdjulb, 
Surft,  ©ift).  Sie  (Sinfdiiebung  eine»  f  in  bie 
Serbinbung  mj)  (mf|)  3u  mft,  ogl.  nod)  25er  = 
nunft,  3itnft/  9ianft)  cntfprid)t  ber  unter 
ßunft  cnpöbnten  Einfügung  eine»  s  in  nj)  (nsf) 
3U  nst). 

füuftig  3Iöj.  mbö.  kümftec  al)b.  kumftig 
"roaö  fommenb  ift,  futurus'. 

t  Äuufel  %.  'Spinnrocfcn'  ml^b.  kunkel  al^b. 
chunchla  chunchala  J. :  ein  fd)roäb.  alcm.  rbcin. 
SÖort,  roofür  fonft  jRocfcn  gilt  (fo  aud)  öftreid). 
baier.  mb.).  Sen  übrigen  altgcrm.  Sprad)en 
fcl)lt  baS:  2Bor-t,  beffen  S3erbreitnng  über  ba§  füb= 
roeftlidie  Seutfdilanb  (ogl.  nod)  nbl.  konkel)  für 


Äunft 


232 


Äiir§ 


(£mlcl)nung  aui-  bcm  9ioman.  1iprid)t,  juinal  bic 
ältere  al)b.  j}orm  chonachla  ben  glcidibcb. 
vornan,  ©orten  lautlidi  na()c  )lcl)t:  mlat. 
conucla  (für  *colucla  3}imin.  311  lat.  colus) 
'Spinnrocfcn'  —  ital.  conocchia,  frj.  quonouille 
'©pinnrocfcn',  lüolicv  oud)  baö  glcidibcb.  altiv. 
cuicel. 

Sunft  3".  mljb.  ai]'i).  kunst  ^•.  'itcnntntÄ, 
S©cic-l)cit,  ©cfdjicflidifctt,  Äunft'  =  afädij.  kunst 
'ÄcnntniÄ,  2Bei!?[)cit',  nbl.  kunst  (im  GnflI.  fct)Icnb, 
cbenfo  im  (§ot.):  S>crbalabftrattum  311  tonnen 
roicftnntt  ju  fommcn;  s  ift ciuilioniid) entiuidclt 
oor  bcm  Tcntal;  injl.  33runft  ju  brennen, 
©nnft  jU  oönncn. 

hinterbunt  'Üb'],  erft  jeit  (Sampc  t3cbud)t,  üer= 
cinjelt  feit  bem  15.  3flf)i"')-  belegt,  l)äufiger  feit 
etwa  1S(J(J.  3m  IS.  ^saini)-  üon  nbb.  Sia(eft= 
roörterbüd)ern  für  i'>ambnrg,  '-öremcn  unb  ^om= 
meni  gcbnd)t,  ift  c6  ben  obcrb.  9JZa.  frcmb.  G§ 
bebeutet  nod)  9iietjdi,  53eil.  3.  Mc\.  Scitg.  1898 
dir.  153  S.  5  urjprgl.  'niclftiminig'  unb  ift  au§ 
contrapunct  cntflanbcn  (nltcftcr  ^clcg  „Spicl-- 
mann,  fpann  bcinc  Seiten,  baß  e»  flingt  fein 
contrabund"  bei  i^olte,  Acta  Germ.  I  262). 

^u^fcr  9J.  ml)b.  kupfer  al)b.  kupfar  9^.: 
alteö  fieI)niüort  an§  lat.  cuprum,  roorau»  3imäd)ft 
*kuppar  fid)  entioidcin  nntntc:  bic  Gnticbnung 
mnf;  uor  bcm  0./7.  '^aljxi).  ftattgcfunbcn  babcn. 
Siebenbürg,  koffer,  nbl.  mnbb.  koper,  anglf. 
copor  engl,  coppor  jcigcn  eine  gcmcinfaiuc  (>)rbf. 
kupar  mit  einfad)cm  p  (neben  al)b.  kupfar  auiö 
kuppar;  lat.  cuprum  erliült  burd)  bic  iveftgerm. 
Äonfonantcnbe()nnng  bie  Soppclformen  kupr 
@en.  kuppres).  Spätlat.  cuprum  auf  bem  Edict. 
Diociet.  für  eigtl.  cyprum  refp.  aes  cyprium 
ober  blof;  cyprium  (iüo()er  fr3.  cuivre)  ift  röm. 
(md)t  eine  griedi.)  53c3cidinung'^aicifc ;  römifd}cr 
3?crmittclnng  babcn  mobl  bic  töennanen  bie  erfte 
nähere  53cfanntfdiaft  bc§  Äupfer»  sn  uerbanfen. 

Slvüapc  A.  'Sergfpit^e'  erft  feit  bem  18.  3a()rl). 
fd)riftbentfd)e§  ißort  au?-'  bcm  SJIb. ;  ()b.  wäre 
eine  jyorm  mit  i)f.  .(toppe  unb  5tnppc  fon)ic 
Ä  0 u  p  e  ( 'ilamm  bcr  3>ögcr  and)  it  0  p  p  e  genannt, 
ogl.  afäd)f.  copporl  'cristatus'  pon  Sdilangcn) 
finb  ocrtpanbtc  2Borte  mit  ber  örnnbbcbeutung 
'Spt^e,  äuf5erftcs  Gnbe',  bic  bem  ftreng  ()b.  pcr= 
fd)obenen  Äopf  pon  .s>anö  an§  eignet.  Unter 
Äopf  roirb  lat.  Ihiprung  angenommen  (mlat. 
roman.  cupa  'Sedier').  ^\m  OTbb.  ift  kuppo  a. 
a()b.  rliuppa  A-  'Äopfbebcrfung*  (bef.  unter  bcm 
.'iSelmo;  f.  .Hopf. 

.SliM)t)cl  (1.  erft  nl)b.,  axi^i  ital.  cupola  (fr3. 
coupole). 

fu)i|ic(n  S^ro-  'id)b.  kuppeln  koppeln  'an  bie 
Äoppel  legen,  binben,  feffeln,  pereinigen';  m[)b. 


kuppelspil  '5?uppclci'  —  kuppek^re  '^tupplcr'  — 
kuppelaerinne  'Kupplerin':  3(bleitung  pon  Äop  = 
pcl,  Kit.  copulare. 

t  üur,  Gl)ur  J.  '2Bat)l'  in  iinrfürft  ju 
crforen,  crficfcn  gebörig;  mbb.  kür  küre  5« 
(uib.  ol)nc  Umlaut  kur  kure)  'Überlegung,  prü= 
fcnbc  2Bal)r,  bef.  'itönigc-'ipalir  mlib.  kür  (kur- 
vürste,  mb.  korvürste  'iturfürft');  abb.  clmri 
5.,  iucld)c  umgclautete  Jorm  in  bb.  SBillfür 
rcgelred)t  geblieben  ift.  3Inglf.  cyre  Tl.  '2öa()r; 
norb.  k0r  keyr  91.  'SBal)!'.    S.  fiefen. 

t  furaiijcn  l\tm.  'prügeln'  ein  bb.  unb  nbb. 
Tialcttmort,  eigtf.  'süditigen'  bcbcutcnb:  ältere 
ii^autforiu  turrcn3en  JBcifc  1G79  Gr3n.  146, 
aud)  baicr.  taran3en  '3nm  Öel)orfam  treiben' 
—  fd)lcf.  faransen  'guälen'.  9tad)  bcm  2)2öb. 
eigtl.  ein  flöftcrlidiciii  Ußoi-t,  ba§  in  bic  Sd)ul= 
fprad}c  Cf ingang  fanb:  mlat.  carentia  '33uß= 
Übung  mit  Aiiflcn'. 

Slürafj  W.  (feit  Sticler  1691  gcbud)t)  au§ 
fr3.  cuirasse  (Cuellc  fr3.  cuir  '!L'cber');  im  16. 
unb  17.  3al)rb.  (3.  «.  bei  ^Jlatbefiu^^  1562 
Sarcpta  11^}  unb  nod)  bei  Steinbad)  1734  al§ 
Äiüri§.  ®rimmcly(}aufcn  1669  Simplic.  I,  3  I)at 
Gouraffirer  'ilüraffier',  aber  bafür  Äuriffcr 
fd)on  im  Ibcnerbanf  1517. 

filtrbc,  ilurbcl  Jv.  m(}b.  kurbe  abb.  kurba 
A--  '2i>inbc  am  ^Brunnen  (3um  ,s>inablaffcn  unb 
(imporsicben  bcö  Sd)öpfcimcr'?)' ;  mcift  auf  frj. 
courbe,  ipciterbin  lat.  *curva  'Ärummbols'  ju 
curvus  3urürfgctübrt. 

.ftürbig  dJl.  (Steinbad)  1734  f  ürb§)  m^b. 
kürbe^  kürbi^  abb.  kurbi^  Tl.  (feiten  J.)  = 
anglf.  cyrfet:  por  bcr  bb.  öautpcrfd)icbnng  (pon 
t  in  ZZ)  cntlcbnt  aui  lat.  Cucurbita;  ob  bic 
rcbuplisierte  Aorm  beci  lat.  !iBortcc->  pon  ben  ®er= 
manen  fclber  crlcidilcrt  untrbe,  länt  fid)  nid)t 
cntfd)ciben.  "iluy  lat.  Cucurbita  ftammen  auc^ 
ital.  cucuzza,  fr3.  gourde,  n)ol)cr  engl,  gourd. 
3n  Cftrcid)  gilt  '^luscr. 

t  füren  ;]tip.  'mäblcn'  erft  nbb.,  abgeleitet 
an^  älterem  kür  ,1-.  'iTBabl',  glcid}bcb.  mit  .Hur. 

fturtcr  Tl.  au'3  fr3.  courricr  (Duelle  ital. 
corriero)  entlcbm  im  16.  Csfibrb-  (^cleg:  2ßitc= 
berg  15S3  .'jScimfabrt  G  11;  9\icpban  1593  Sup- 
plem.  Epit.  30;  SBintcvmonat  1609  Calend.  Hist. 
Decenn.  416);  am  Sd)luf3  be§  18.  ^öOrb»-  tritt 
bafür  Gilbotc  auf. 

hiricrcn  l\Uv.  'beilcn'  au§  lot.  curare;  bic 
C5ntlebnung  gcfd)ab  um  15()0(58cleg:  Ibnrnei)ffer§ 
Histftria  1.578,  ^übertinuy  1601  ber  .ftrieg'^^lcut 
SBecfubr  102^');  .söeupolb^s  Diction.  1620  pcr= 
3cid)nct  e»  3ucrft. 

fturö  Tl.  'Sd)iff§bal)n'  im  16./17.  ^ai)xi). 
cursus  (3.  33.  ÖatomuS  1617   Rel.  Hist.  Sera. 


Äürjcf)ncr 


—   233 


tuj 


©.  W)  „i()vcn  cursum  nc()mcn"l  =  lat.  cursus; 
Äurö  rotrb  feit  .'öcupolbö  Diction.  162U  in  ben 
5^embniörtcrbüdKnt  ucr3eid)nct. 

Slürftöncr  Tl.  mbb.  kürsenajre  SJt.  (seh  au§ 
s  roic  in  '^Ivjdi,  (iivfd}cn,  AMiidii:  3(61citutU3 
üon  m()b.  kiirsen  alib.  kursina  a.  '^^eljrorf'  = 
fpätaiuilf-  crusne  ''•^^cl3Vod'  (mlat.  feit  bcm  10. 
3al)vl).  crusna  crusina  crusinna).  "ifuffäüigcr: 
roeifc  bcm  ffanbinau.  lltovbcn  frcmb.  Gin  t)er= 
n)anbtci:->  2Bürt  finbct  fid)  int  S(aüiid)cn  (afloo. 
krüzno  "ipc(s'),  loo  c§  icbod)  cbcnfo  lücnig  ux- 
fprüiuilidi  l)cimiid)  ift  roic  in  2;cutid)(anb ;  bodi 
fönntc  alib.  kursina  unc^  bnrd)  flau,  i^crmittcluni] 
juoct'oniincn  fein,  uicüeid)t  non  ivi^cnb  einem 
nörblidicven  iuilfc  (inil.  oobel)  auc'iieoancien. 
Uroernianblfdiaft  von  al)b.  kursina  mit  gv.  ßüpaa 
'Jcü,  ^aut'  ift  uniual)vfd)cinlid). 

hirs  2Ibi.  m{)b.  al)b.  kurz :  a(te§  Sebnroort 
au§  lat.  curtus.  2Ba§  jur  frühen  i^^crübernafimc 
begfclbcn  cor  bcr  bb.  2autoevfd)icbuncj  gefü()x1 
bat,  ift  bunfcf  dU-ucnuanbtfdiaft  mit  lat.  curtus 
ift  anvgcfd)Ioffcni.  dlux  Die  'Jlnnabntc  üon  Gnt= 
lebnnng  cvtlärt  audi  hai'  in  obcrbeutfd).  Tenf= 
malern  ei-fd;einenbe  afjb.  kurt  (obnci^erfdiiebunij 
von  t  ju  z),  ba§  jüngere  9tencntlebnung  ift;  ügl. 
at)b.  porta  pforta  unb  pforza  au'^  lat.  porta. 
2)ic  5onn  kurt  ift  aud)  afäd}f.  anbl.  afrief.; 
ügl.  nod)  nb(.  kort,  iöl.  kortr.  2^05  2(nglf.  bat 
au§  lat.  curtus  ein  *curtinus  =  cyrten  'fein' 
gcbilbet,  fonnc  cyrtel  =  engl,  kirtle  auy  *kurlil 
eigtl.  'iturjtleib'  (aber  engl,  short  anglf.  sceort 
berubt  mit  bev  unter  Sdjürje  bebanbelten  Sippe 
auf  lat.  *excurtus).    3Sgl.  nod)  mager. 

hif(ft  ^nterj.  mit  bem  3tn3.  fufdicn  (au§ 
frj.  couche  coucher)  feit  ?yrifd)  1741  gebudit; 
n)o()l  Sebnmort  be§  30jäbr.  Äriege  auö  ber 
3agbfprad)e. 

Äüffcn  f.  Äiffcn.  —  füffcit  f.  Äuü. 
Mftc  5-  i^^  3cit  Sticlers,  ber  hai  SBort 
1691.  1695  3uerft  bud)t,  in  bie  Sd)riftfprad)c  auf= 
genommen  aus  nbl.  kuste  kust  '5tüftc',  ha^j  mit 
engl,  coast  (mittelengl.  cöste)  roman.  Urfprungg 
ift:  afrs.  coste  frj.  cöte  'Äüfte'. 

Äüftcr  Tl.  mbb.  al)h.  kustor  kuster  Tl. 
ÜJiit  bem  ßbriftentum  im  Scmfdie  gebrungen; 
roäbrenb  bei  Äreuj  au§  ai)^.  krüzi  ber  lat. 
©tamm  cruci-,  2Icc.  Sg.  crucem  (unb  nid)t  ber 
9Zominatio  crux)  ju  (Srunbc  liegt,  ge()t  unfer 
Äüfter  nidit  auf  lat.  custodem  (Stamm  custodi-) 
jurücf,  aud)  nidu  auf  ben  9'iom.  Sg.  custos,  ha 
in  abb.  octt  fein  JKbotajiemus  mebr  ftattfinbet. 
SSielmcbr  babcn  mir  oon  einem  mlat.  rairflid) 
bejeugten  custor  (custorem)  au&äUQcbcn,  einer 


falfd)en  ^fZominatiuform  ju  gemöbnlidjem  custod-, 
mdd)c  aud)  in  afrj.  cuister  —  cousteur  'Äüfter' 
ftecft.  DJilat.  custos  (sc.  ecclesiae)  '3(uffel)er, 
^üter  ber  Äird)enfleinobien,  ^eiligen  ©efäße  :c. 
presbyter  s.  clericus  cui  ecclesiae  et  templi 
cura  incumbit'.  —  3n  glcid)er  ^ebeutung  mlat. 
costurarius,  it)ol)er  afödif.  costaräri,  foreie  nbb. 
bial.  ©ufterer  (afrj.  cousturerie).  3tt3(hbaiern 
unb  Sd):üabcn  gilt  Tlc^ncv ,  in  ,j-ranfcn 
Äird)ncr,  in  i^effen  Cppermann. 

Su^  Tl.  (in  ber  nl)b.  33olf!5fprad)e  uielfad) 
jurücfgebrängt ;  ogl.  alem.  smuts,  mittelrbein. 
smats,  öftrcid).  busserl)  mbb.  abb.  kus  (@en. 
kusses)  Tl.  =  nbl.  kus,  afäd)f.  cus  cos  (@en. 
-sses),  anglf.  coss.  anorb.  koss  Tl.:  ein  gcmein= 
germ.  3Bort  für  'km';  nur  got.  *kussus  feblt 
(ügl.  got.  kukjan,  oftfricf.  kükken  'füffcn').  (Jinc 
üorgerm.  SBg.  gut  gud  'füffen'  3eigt  fid)  nirgcnbs ; 
fid)ere  3}crn)anbte  aufjerbalb  be§  Öerm.  feblen, 
e§  fei  benn,  ba\]  ir.  bus  'Sippe',  gäl.  bus  'ÜJhmb 
mitbidenSippen'üermanbtift.  — füffettofro-iitbb. 
mnbb.  küssen  al)b.  küssen  fd)m.  otiü-  =  anglf. 
cyssan  engl,  to  kiss.  nbl.  küssen,  anorb.  kyssa. 

Slutftöc  J-.  fd)on  im  IG.  3af)i'f)-  (3unäd)ft  alä 
@ötfd)iroagcn  1562,  Äutfd)iüagen  1571  nad) 
bem  2)2Bb.)  al»  'ungarifd)er  (erft  jroeiräbriger) 
SReifciüagen'  geläufig,  aus  ungar.  koszi  'SBagen 
am  i^oeji'  (bei  9^aab):  ein  gemeineurop.  Äultur= 
raoil  ber  9teu3eit;  ogl.  fr3.  fpan.  coche,  engl, 
coach,  ital.  coccio,  nbl.  koets. 

Suttc  ü".  ml)b.  kutte  J.  '9}tönd)§futte';  ügl. 
mlat.  cotta  cottus  'tunica  clericis  propria', 
ba§  aber  mit  juge^öingen  roman.  Söorten  (fra- 
cotte  'Unterrod',  ital.  cotta)  auf  ba§  in  abb. 
chozzo  mbb.  kotze  'grobeö  SBoüenjeug,  3^erfc' 
ftedenbe  genn.  kotta-  3urüdgel)t.    2^gl.  ÄoBe. 

fiiittclit  5-  °5talbaunen',  aud)  ^uttelflcd 
unb  bei  clfäi  Sd)riftfte(lern  bes  15.,16.  3abrby. 
Äottflcifd),  aber  fcltfam  in  bcr  3ladicncr  Tla. 
fto^marft  'iiuttelmarft'  —  iiogmängcr 
'Äuttelüerföufcr' ;  ml)b.  (13.  Safj'^b-)  kuteln  J. 
'ilalbauncn' ;  al§  gut  ()od)beutfd)c§  SBort  (nbb. 
bafür  italbauneu)  fann  cö  mit  nbb.  küt  '(Sin= 
gcioeibe'  nid)t  raobl  urucnüanbt  fein;  cber  ift 
an  got.  qijjus  '33aud)'  ju  benfen. 

^E  dJl.  'leil  einer  3cd)e'  älter  nbb.  (16.17. 
3abr().)  unb  nod)  bial.  Äucfu§  (@.  3Igricola 
1546  Interpret.  Voc.  Metall.  482  Äuc^c§  unb 
^eucer=Gber  15.56  Vocab.  OI^  „kü(i)Q§>  ober 
Seil";  gjtatl)efiu§  1562  Sarepta  90.  135b  tuy 
Äufu§;  Gbpträul  Äop.  XV  5ludü§  ufro.):  üon 
ben  böbm.  ©rensgebirgen  aus  üorgcbrungcn;  aud) 
ced).  ift  gleic^beb.  kukus  üorfianben. 


ftlugc,  (Stt)mclc9ifcöe§  SBörtcrtiuc^.   6.  2luf[. 


30 


Sa6 


—   234   — 


Sobeit 


£ 


2ab  )}l  au§  mf}b.  lap  (h)  dl  '2ah\  and) 
'lauere  ^-lüfüöfctt'  al)b.  lab  'J8rüf)c';  e§  ilt,  ba 
Ictitcrcd  bie  ©vunbbcbcutuiui  fein  luivb,  nid)t 
itniüal)iid)cinlid),  i>a\]  nicttcvl)in  altocvm.  2Borte 
für  '3{v3cnci'  ncnuanbt  finb:  iiot.  lubja  jv.  '©ift', 
aiiiilj.  Ivb  'C^ift',  anovb.  lyf  '^IvKnci',  al)b. 
luppi  3i.  'tötlidicv  oaft' ;  bcfonbcrS  ift  311  beaditcn 
ml)D.  kcTseluppe  ,5'.  al)t>.  käsiluppa,  aiu]!). 
cys-lyb  ßlcidibcb.  mit  m()b.  kaeselap  {ba?->  5lb= 
lautÄDcrbältniC' üon  2ab  311  lubja  entfinnd)t  ctma 
beul  von  Iib.  'Jiafc  311  niuilf.  nosu  cni^I.  nose). 
Sic  (*ih-uiiMicDciinnui  Dco  otamiiicv  fdicint  'ftavfc. 
fdiavfc  Qm\\,  ^l^flaivioiiiaft'  311  fein:  nnovb.  lyf 
'5(r,nci'  iiiib  iiot.  lubja  '0>3ift'  finb  2;ifici'cn3icv-' 
utu^on  auv  bcvfdbcn  Ü)vunbbcbcntnniV 

fabbcrbnii  'M.  'iicpüfcltc  ilabcljau'  cvft  nbb., 
anx>  bcni  'Jibb. ;  ba3n  mit  üuffädiijcn  Slbiucidmnocn 
bie  nbl.  labberdaan,  enc}!.  abberdaan  unb 
slal)berdaan,  cni^l.  liaberdine  mit  c^Icidicr  53e= 
beutun^i.  3n  @vunbc  liciit  nid)t  bcv  5)tamc  bcv 
fd)ott.  Stabt  3(bcrbcen,  fonbcrn  c()cv  bcr  tractus 
Laburdanus  =^  fr3.  le  Labourdain,  ein  Jcil 
bc£'  ^ciyfcnlanbcv  r^ai)onne  bicf;  Laburdum); 
fr3.  23evmittchuuj  (jätte  ba^i  SBort  in§  9^bl.  qc- 
bradit;  bie  ,lovm  abberdaan  beru()t  auf  ucr= 
fcljitcr  5luffnffun(i  bc§  nnlautcnbcn  1  alc^  ^(rtitol. 
33gl.  nod)  Mabcljan. 

laben  ;)tn).  mbb.  labcni  ahb.  lal)ön  'mafd)cn, 
crouidcn,  crfrifd)cn'.  '-ycrüdfiditiat  man  bie  uon 
Jacituy  bcrid)tcte  iL'icbc  bcr  alten  öcrmancn  3nm 
53aben,  fo  fann  nmn  fid)  bie  iöcbeutunij^cnt- 
mirthuui  oou  'mafdjen'  nad)  'crfrifd)cu'  fd)on 
bcnfen.  Xa  nun  ba^^  2>erb.  a()b.  labon  =  autilf. 
gelafian,  nbl.  laven  nur  mcftijcrm.  ift  unb  3uae= 
böriöc  in-imärc  ^(blcituiuicn  rc[)(cn,  borf  man  an 
6ntlcl)uuna  an«?  lat.  lavarc  'majdicn'  bcnfen  (lat. 
V  =  flcrm.  b  in  Verona  =  53crn,  Ravenna 
=  SRabcn).  —  Sabc  a-  '(irquidunii'  ml)b. 
labe  a()b.  laba. 

l'abnrintb  dl  fd)on  im  IG.  ^afirl).  (3.  53. 
bei  S.  Aranf  unb  ;',iuiniili)  allacmcin  itblid), 
feit  iScupolb  1020  nebnd)t:  auy  iir.dat.  laby- 
rinthus. 

üadjc  A.  ml)b.  lache  al)b.  lahha  a.  "ilad)Q, 
^füljc,  SBaffer  in  einer  Grbucrtiefunii';  im  Cberb. 
finbet  fid)  eine  ^JJcbenform  (baier.)  lacke  =  a()b. 
laccba  '^fütje',  luoburd)  bie  3(nnal)me  ber  Gnt- 
leljnunfl  au»  lat.  lacus  mit  ber  uuUiären  ^Jicbcn^ 
form  laccus  empfoblcn  luirb;  barau-o  and)  ital. 
lacca  'tiefer  Örunb' ;  aflou.  loky  'Cad)c*  fd)cint 
l)b.   UrfprungS  ju  fein.    3(bcr  anglf.  lacu  -- 


cncjl.  lake  'See'  ift  au?^  lat.  lacus  entlehnt 
langlf.  lagu  '©ce'  iebod)  ift  mit  bcm  lat.  3Bort 
uraenuanbt). 

lai^Ctt  S^w.  ml)b.  lachen  a()b.  lahhen  lahhan 
älter  hlahhan;  ba-o  hh  bc§  l)b.  S>orte§  berul)t 
auf  älterem  hj  nad)  0,0t.  hlahjan  O^rät.  hlöh) 
'lad)en',  anglf.  hlyhhan  hhehhan  engl,  tolaugh, 
nbl.  lachen  'lad)en'.  2hit5crl)alb  be§  @erm.  ift 
bcr  Stamm  hlah,  üonjenn.  klak  (moI)l  onomato^ 
poict.  mic  bie  Sippe  von  flingen  ober  lit. 
klegeti  'lärmen,  laut  lad)cn')  nid)t  mit  Sid)cr= 
beit  nacl)3U)ueifcn.  —  ^(blcitung  Öad)c  jy.  au§ 
ml)b.  laclie  a.  'bad  Öadicn' ;  vc\i.  engl,  laughter 
anglf.  lileahtor.  ml)b.  lahler  '@c[äd)tcr';  läd)cln 
am-  ml)b.  lecheln  ift  ^tcratiu  3U  lad)en. 

Üadfä  dk  mbb.  lahs  (^l  lehse)  al)b.  lahs 
=  anglf.  leax,  anorb.  lax,  fd)ott.  lax:  gcmein= 
germ.  unb  urgerm.  53e3eid)nnng  bc§  Sad)fc^?,  ücr= 
manbt  mit  bcr  flatj.^lit.  ^C3cid)nnng:  lit.  lasziszä, 
lett.  lasis,  rnff.  lososü  'i^ad)'ofDrcllc\  poln.  l'osö§ 
'2ad)§'.  !Darnad)  ergicbt  fid)  (ugl.  5itcl)§  unb 
öud)y),  ban  ba§  s  in  germ.  lahs-  Suffip  ift 
u)ib  nid)t  3ur  2Bur3el  gebort.    33gl.  ©ahnen. 

t  So(()tcr  y^A.  'illaftcr'  mbb.  lähter  läfter 
(mb.);  non  bu)itlcr  inn-gcf d)id)te ;  fein  Stamm 
il't  nid)t  bcrfclbe  n)ic  in  .Hlaftcr. 

üarf  Wi.  jcit  Sd)ottcl  um  gcbnd)t:  au?-  ital 
lacca,  bav  oriottal.  lUfprung-J  ift  (perf.  lack 
=  ffr.  läksä  '\!ad'). 

üncfmuö  an-o  nbl.  lackmoes  im  5(nfang  bc§ 
1>^.  ,uiln1)§.  cntlcbnt. 

üobc  A-  mbb.  lade  (al)b.  *lada  *hlada?) 
A.  ''-J3cl)ältcr,  .Haften':  Öabc  ift  eigtl.  eine  'Sor= 
rid)tu)ig  3um  '-iVlabcn,  '.Jhif laben' ;  ba^  cnt= 
fprcd)cnbc  a)utrb.  hhuTia  bcbcntct  'Sd)cnnc  (Cabc= 
bi'ibnc)',  cbcnjo  mittcloigl.  la|)o,  mober  engl, 
lathe  '2)rcd)C'lcrbant'.  2Bcgcn  mcitcrcr  53e3Ügc 
ugl.  bav  ;Um.  laben.  Übrigen«;^  märe  aurf) 
5Bcrmanbtfd)aft  uon  öabc  mit  bcm  folgcnbcn 
Subfl.  iiiabcn  benfbar;  '53rctterfaficn'  märe 
bann  bie  Wrunbbcbcutnng. 

ünbcn  9JJ.  mbb.  lade  9JJ.  '33rctt,  53ob(e, 
Acnftcrlabcn,  .Hanf laben'.  dMn  bat  von  bcr 
53cbeutnng  bci^  mbb.  lade  ''i^rctt'  alv  ber  ur= 
fin'ünglid)en  auy3ngebcn,  mobiird)  'Jlblcitnng  vom 
3tm.  laben  unniabrfd)cinlid)  unb  53c3icbung  ju 
nbb.  Sötte  mabi1d)einlid)  luirb;  ba  Satte  im 
00t.  al'ä  *lal)pö  unb  Sa 5c  al8  *la|)a  bar3U= 
ftctien  märe,  bdttc  man  ein  la|),  uorgerm.  lat 
mit  ber  ^Öcbeutung  '^rett'  an3uncbmen;  ogl. 
Satte. 


Inbeu 


—   235   — 


i^atui^e 


loben  1  S^w-  'mit  IraiUHivcm  bcfdupcrcn' 
nifib.  laden  nl)t>.  ladan  (iiltcv  hladan)  =  got. 
hla^an,  augl).  hladan  engl,  to  lade,  nb(.  laden. 
Süiffällig  ift  ba«  d  be§  anglf.  Sorte?  gegenüber 
bcm  ]>  be§  got.  nnb  d  bcö  Q()b.;  bie  Unrcgc(= 
mäfngfcit  liegt  nialirfdicinlid)  auf  Seiten  beS 
®ot.  5([ib.,  mcldie  unuvfpriinglidien  grammatifdicn 
SBedifcl  liattcn,  ai-i  läge  ibg.  t  ju  ©runbe;  in 
ber  Ülmt  aber  liegt  ibg.  dh  ^n  Girunbe  (hladan 
hlöd  hlödum  hladans.  nidit  hlaj)an  hln{)  hlo- 
dum  hladans);  vgl.  afloü.  klada  (klasti)  'legen', 
bQ§  mit  engl,  lo  lade  eine  ibg.  2B3.  kladh  er-- 
roeift;    3?gl.  Saft  nnb  iiiabe. 

Inbcn2  l]t\v.  'luoliin  berufen'  nil)b.  laden 
al)b.  ladün  (uon  laben  1  urfprgl.  burdi  ben  An- 
laut völlig  nntcrfdiicben)  =  got.  la|)ön  'berufen', 
anglf.  laöian,  nmbl.  laden.  Jiu'  "^ic  ^ebcu: 
tung  biefcr  gcrin.  ÜfCs.  la|)  rgl.  got.  laijöns 
^y.  ':öcrufung,  Iroft,  ßrlöfung',  hav  2(bü.  la|)a- 
leikö  'fel)r  gern'  nnb  nl)b.  Suber.  ©in  ^e= 
griff  'liebcnotl  bcbanbcln,  bitten'  nutü  al'^  3hiy= 
gang'opuntt  genommen  roerbcn;  eine  2B5.  lat 
mit  biefcr  ^öebentung  ift  im  ih^eifc  ber  übrigen 
ibg.  Spradien  nodi  nid)t  gofunbcn. 

l'ttffc  'i'}.  m(ib.  lape  läppe  Ü)i.  'einfältiger 
DJ^enfd),  i'affc'.  £a§  3>erl)ältniö  oon  nt)b.  Üump 
ju  Sumpcn  mad)t  m()b.  läppe  'Saffe'  neben 
*lappe  'Sappen'  begreitlid);  bod)  ift  bic  nl}b. 
t^orm  mit  ff  neben  bem  ml)b.  pp  unflar;  ogl. 
läppifd).  3(nbcrc  benfcn  für  nlib.  Söffe  an 
S3egicl)ung  ju  nbl.  nbb.  laf  'fabe'. 

Sage  5.  ml)b.  läge  al)b.  läga  J.  'Segung, 
Sage':  3U  liegen.  Saju  aud)  nl)b.  Sager  9i. 
(für  eigtl.  legerj  für  mljb.  leger  ol)b.  legar  Tl. 
'Sager'  =  anglf.  leger  engl,  lair,   got.  ligrs. 

t  Sägcl  f.  Segel. 

loftm  5Ibi.  m()b.  al)b.  lam  (^lur.  lame) 
'gliebcrfdiuiadi,  lal)m';  unb  smar  I)at  bic  allge= 
mcinerc  iöcbeutung  'gliebcrfdnvad)'  al^i  nrjprüng^ 
lid)  ju  gelten,  ba  ein  jum  felben  Stamme  mit 
anberer  3lblautc-ftufe  gcl)innge§  Ülbj.  alib.  luomi 
ml)b.  lüeme  'matt,  fd)laff',  fogar  'milb'  be= 
beutet.  2)od)  geigen  anorb.  lame,  anglf.  lama 
engl,  lame,  afäd}f.  lamo.  nbl.  lam  'lal)m',  hm 
bie  im  9Jl)b.  l)eiTfd)cnbe  ^Bebcutung  uralt  ift 
(bafür  got.  halts,  anbb.  anglf.  halt  gleid)  lat. 
claudns,  ffr.  khöda).  2(lte§  lama-  'fdnüadi, 
gebredilidi'  (barau'?  entlebnt  prou.  lam)  läßt  an 
aflop.  lomlja  ilomiti)  'brcdjeu'  C-ffig.  lam)  benfcn; 
ruff.  lomöta  '(i)lieberrciBen'.  Sßgl.  nod)  norb. 
lemja  'läl)men,  untauglid)  madicn'. 

t  Softtt  OJi.  erft  nl)b.,  au§  frg.  lame  J. 
'bünne  OJietallplattc,  Sraljt'. 

2axb  Tl.  ml)b.  alib.  leip  (b)  (älter  at)b.  hleib) 
9JJ.  '33rot'.    @ä  ift  ha^  ältere  genn.  SBort  gegen-- 


über  ber  jüngeren  i8ejcid}nung  53rot,  uicld)c 
bem  föot.  nod)  gang  unb  bcm  3lnglf.  faft  gang 
fcl)lt.  a3gl.  got.  hlails  ((Scn.  hlaibis),  anglf. 
hläf;  baju  nod)  got.  gahlaiba,  al)b.  gileibo  Tl. 
'öenoffe'  unter  Äumpan.  2Iud)  engl,  lord  au^ 
anglf.  hläford  hlafweard  (got.  *hlaib\vards) 
'.s>crr'  eigtl.  'iKrotraart',  fomic  engl,  lady  au§ 
anglf. hlteldige  'doiiiina'  (eigtl.  '^rotucrtcilcrin'V) 
cntl)altcn  unfer  I)b.  Saib  in  ber  ouffliiii"cn= 
fel3ung;  ngl.  nod)  engl,  lammas  ',"^•cft  am  1.  3Iu= 
guft'  am-'  anglf.  hläfmsesse  ':örotmeffc  alö  eine 
3t rt  Gnitebanffeft'.  S^iefe  uralten  oufammcn= 
fegungen  bcroeifen  hai-^  l)ol)e  2(ltcr  oon  Saib 
unb  ben  jüngeren  Urfprung  üon  53rot.  2)a§ 
Slau.  l)at  fein  chlebü  '53rot'  (barau§  lit.  klepas, 
Ictt.  klaii)as  'ißrot")  einem  altgerm.  Tialcfte 
entlehnt  fmie  bcnn  hai?  altgerm.  SBort  aud)  in§ 
(yinn.=©ftl)n.  brang:  finn.  leipä,  eftl)n.  leip 
'«rot').    S.  Scbfud)cn. 

Sottö  TlTi.  ein  jroeifello^;^  uraltc§  S^ort,  ba§> 
aber  erft  im  fpäten  5!Jll)b.  üorfontnU;  cntfpred)enb 
mnbb.  lek,  fd)ipcb.  lek,  bän.  leeg.  "laik  muü 
etiua  al§  got.  A-oxm  .yi  l)b.  Said)  uorausgcfciit 
rcerbcn,  moburd)  oufammenbang  mit  germ.=got. 
laikan  'fpringcu'  benfbar  mirb;  munbartlid) 
bebeutet  Said)   'lusus  venereus'  (ogl.    Seid)l. 

Satc  Tl.  ml)b.  leie  leige  al)b.  leigo  leijo 
Tl.  'la'icus':  Cucllc  ein  romanifierteS  lat.  la'i- 
cus,  n)orau§  nbl.  leek  nnb  anglf.  Isewed  'Saie' 
(engl,  lewd  'niebrig').  2ic  (Sntlcbnung  fanb  irolit 
fpätcr  ftatt  alC'  bie  pon  ^^-^riefter,  "^U'obft  unb 
anbcren  fird)lid)en  53c3cid)nungen. 

Sofat  d)l.  fd)on  im  IG.  Zsaijxi).  l)äufig  unb 
jraar  3unäd)ft  im  Sübmeften  entle()nt  au'S)  bem 
fd)on  um  140U  bezeugten  frj.  laquais  leigtl. 
'2)iener,  ber  feinen  .s^errn  ju  J-uü  begleitet',  au^ 
fpan.  lacayo).  33 e lege:  ^yx-iffu»  1541  Diction. 
237'^  laggap;  6rufiu§  1562  Gramm.  I,  266 
Saiiai;  [yrifdilin  1.599  Nomencl.  429  Sacfcp; 
S  a  (f  e  1)  audi  in  Sleibans  Cration  1542 :  S  a  g  u  a  i 
bei  5}3rit3bad)  1573  ©rünbl.  Stntroort  S.  43.  Seit 
StRaalcr  1561  (al§  Saggax)   Sa(fci))  gcbud)t. 

2ofcn  Tl'Jl.  erft  nl)b.  (feit  Sd)ottel  1663 
gcbud)t,)  au§  bem  dlhb.  (anbb.  lakan  =  eigtl. 
l)b.  Sad)cn  mbb.  lachen  al)b.  lahhan):  31>cft= 
falen  lieferte  nid  Seinen  (pgl.  Sinnen)  nad) 
Sübbeutfdilanb,  babcr  fonntc  bic  nbb.  Sautform 
bic  l)b.  ücrbrängen  \hain  mittclcngl.  lake,  anglf. 
lacen).  Tic  ^yorm  Sacfen  fd)on  bei  ^-ronÄpergcr 
1573  Äricgsbud)  202.    S.  S  eil  ad)  en. 

Softriijc  5.  fpät  ml)b.  lakeritze:  au§  lat. 
liquiritia  (ba§  a  in  ber  erften  Silbe  be»  beutfd)cn 
SBoilcS  infolge  oon  Unbctontt)cit  au§  i  ent^ 
ftanben),  gleid)  gried).  ■fXvKÜppila  (mit  ber 
neueren  2(u5fprad)e  ber  33ofalc).    Urfprünglic^ 


laden 


—   236 


läppifd) 


gr.  SBortc  bcv  älteren  inittclaItcrUd)en  2)lcbt3in 
bcn)a()ren  rotr  in  3Iv3t,  ^üdifc,  ^^flaftev, 
Satrocrgc  iifiv.  3ieuevc  iüZa.  liaben  cinl)einiijd}c 
58enennuncien  cieidiaffcn:  rfiein.  33ärcnbrcrf, 
nnf)au=(icif.  ^järcn^ucfcr  it.  a. 

lauen  ;-)tiu.  mliö.  lallen  'mit  fdittjcrcv  3»nfle 
fiiredien,  lallen';  biiv  cntiin-edicnbc  anorb.  lalla 
'lüic  ein  itinb  u'anfen  beim  Oklicn'  jciiit  eine 
Qitffädicie  ÜbcHraiinnii  bev  Scbentnniv  2)ac'  o,x. 
\a\eiv,  lat.  lalhire,  l)D.  lallen  finb  faum  nv^ 
t)crroanbt,  Jonbern  jelbitänbic\e  onomatoiioietifdie 
9ienid)öin'iuuien  innerhalb  ber  einzelnen  Spradien. 

T  Vnmbcrtvnuf?  a.  \uof;e  .s>ai'elnutV  ciiitl. 
'lombarbijdie  -1hin'  (nilib.  LambardicLombardie 
Läiiipart  '^^ombarbei,  ,^talien').  iJgl.  SBalnitf;. 

2amm  5}J.  ml)b.  lamp  (^4-^1.  lember)  al)b. 
lamb  9J.  C^Mur.  lembir)  =  got.  lanib,  anglf. 
loml)  cncil.  lamb,  nbl.  lam  'Öamm':  itrc3crm. 
^Benennung,  bic  aud)  in§  Ji""-  (^^'^  lammas 
@en.  lampaan)  brang.  iöcjüoic  anfjerbalb  bet^ 
Wenn,  finb  nod)  nidit  iiefnnben. 

l'anHJC  A.  mhb.  lampe  a-  nad)  fr,v  lainpe 
(cir.  Xa|LiTrd<;),  uiol)er  and)  engl.  lamp.  %\\. 
3lmpcl.  —  i'antpc  al-c-  ^cjeidmnng  be^i  i^afen 
(fd)on  in  iHeinefc  5Bon)  ift  .Hofeform  für  2am  = 
bredu  2nntbred)t  Sambert  ifo  ift  fvül)ne. 
Wat  aB  53enennnnii  bc§  C"^a)en  au§  SB  alter 
gefürU'. 

t'aiiHjrctc  A.  mlib.  lamprete,  ba-J  aud)  3n 
lenifride  lantlVidi'  njm.  nmgebeiUet  nntrbe; 
al)b.  lampreta  nad)  lat.  lanipröda  (wolicr  fr3. 
lamproie,  cntjl.  lamprey)  mit  ber  ^Jcebenform 
lampetra  eigtl.  'Steinlecfer'. 

ßanb  3i.  ml)b.  lant  (d)  obb.  lant  (t)  ^.  = 
got.  land  9t.  '(^egenb,  :i!anbgnt,  33aterlanb', 
nnorb.  anglj.  engl.  nbl.  afäd)f.  land  'fianb': 
uruerivanbt  mit  bem  gcmcingerm.  SBort  ((^irbf. 
landa)  [inb  ir.  land  lann,  h)mr.  llan,  forn.  lan 
(aw'c  Wrbf.  *landliri)  'freier  '^-^lal?,  Aläd)e,  ein 
gcfricbigtel  Gtürf  i.'anb,  .s>of',  bret.  lan  '.\Seibe' 
foroic  aflot).  lodina  '.sSeibelanb ,  nnfnltiüierte-ö 
i!anb'  (rnff.  Ijada  Ijadinai,  mit  meld)em  letzteren 
idnoeb.  biol.  linda  '^öradifclb'  im  5üofaliymibj 
übereinftimmt.  i'anb  ift  alfo  norbenroi».,  nuil) 
rcnb  'Jkfer  eine  meit  grünere  'i^erbreitnng  hat. 
!ric  roman.  Sippe  uon  ital.  lande,  frs.  lande 
'.\>cibe,  IS-benc'  (ugl.  bajf.  landa  'Aelb'?i  flammt 
el)cr  aii^i  bem  .Hclt.  aly  aii§  bem  Werm. 

lanbctt  ;')tm.  feit  Stieler  lOIJl  gebudit:  ein 
nbb.  V,'c()nmort,  luofiir  im  Cbcrbentfd)cn  be& 
16.— 18.  3al)r')*-  "'ci''  nnlänben  no  nod)  bei 
aBiclonb). 

i/nnblcrW.  erft  im  1!».  ,labrl).  antfommenb, 
eigtl.  'Ian3  an-5  bem  ^anbl,  b.  l).  anö  Cflieid) 
ob  ber  6n§'. 


t  Sanb^tiictftt  y)l.  eigtl.  'SolDat  im  2)icnfte 
bee  Öanbeo'  am  Sd)lnf;  bc§  15.  5sfll)vl)§.  auftre= 
tcnö  nnb  im  16.  oal)vl).  allgemein  üblid);  i)olf§= 
etpmologifd)  üielfad)  aly  San3fned)t  gefaf^t. 
3m  16.  5al)rl).  ba3n  eine  abgefürstc  9cebcnfonn 
2an^  San  13t,  nrfprgl.  aly  ital.=jpan.  Sd)impf^ 
niort  bor  bentfdicn  SanbC'f ned)tc  unb  ber  Xentfd)en 
überbanpt  (id)on  in-JT  SBabrbaftigc  nnb  hir^c 
'l^erid)!  in  ber  Snmma  nfm.  S.  2;  iier3eid)nct 
bei  -V'^eupolb  1620  Diction.  234;  lueitcre  Belege 
bei  ;öolte  3ad)er§  3fd).  17,  200)  =  ital.  lanzo 
neben  eigtl.  lanzichenecco. 

lam  '^Ibi.  ml)b.  lanc  (g)  abb.  (nnb  afüdif.)- 
lang  =  anglf.  engl.  long.  got.  laggs,  anorb. 
langr,  nbl.  nbb.  lang:  gcmeingerm.  5(bieftii), 
nrncrnumbt  mit  bem  gleid)beb.  lat.  longus; 
uiclleid)t  ift  and)  altperf.  dränga  'lang'  oerivanbt, 
fo  baii  für  ba?-'  8at.  unb  ©crrn.  eine  @rbf. 
dlongho-s  t)oran§3nfeöen  märe;  gr.  boXixöq, 
afloD.  dlügü,  fh'.  dirghäs  'lang'  I)ält  man  mit 
'licd)t  fern.  —  Ti[)b.  langfam  ift  eine  ber 
frülicftcn  '-öilbnngen  auf  sam  (got.  nur  lustusanis 
'luftfam,  erfclint'i:  anglf.  longsuni  'lang)iiierig, 
anbauernb',  afäd)f.  langsam;  im  3(l)b.  beftcl)t 
neben  langsam  'lange  banernb'  ein  langseimi 
'3ögernb',  im  ÜJlbb.  neben  lancsam  2lbi.  2tbt). 
'langfam'  ein  lancseime  '3ögernb,  langfam'; 
im  Tibi),  gebt  langfcim  ucrloren  nnb  langfam 
übcr)iimiiU  feine  '-Ikbeutung.  —  S.  nod)  Sen3. 

ünnfloljr  f.  Gfcl. 

finnjc  ?-.  ml)b.  lanze  J.  nad)  afr3.  lance 
(lat.  lancea,  ogl.  ital.  lancia). 

SttHiJCttc  iA".  feit  Sd)ottel  1663  gebud)t  unb 
im  17.  Cirtbri).  allgemein  üblid)  (.öuIfiiiS  1629 
Sd)iffal)rt  XXI,  83  Sansect,  9Jlofd)crofd)  1650 
'^.Miilanber  I,  113  San^ctc):  au-?  fr3.  lancette. 

ifrtVpnlic  ^T-.  blon  nbb.  (feit  Stieler  1691 
gebud)ti:  an^>  nbb.  Sappe  mit  lat.  (Snbung 
unb  -Betoiuing  luic  in  Sd)microlien  (,friU)= 
nbb.  .sSantalien,  aud)  Sd)enfalien). 

Scqj))cn  9D^  mbb.  läppe  A^Ji  ü[)b.  lappa 
A.  'niebcrt)ängenbe§  Stücf  ;>ug,  Sappen' ;  eigtl. 
mobi  nur  mb.,  im  Cbcrb.  bafür  ^^Uc^  (Sutl)er 
ueriuenbet  Sappen,  aber  glcid)3eitig  \}at  bafür 
bav.  '-öaoler  ^öibelgloffar  non  'ilb.  '45ctri  1522 
„Stüd/^ilei^,  Sump").  Gntfpred)enb  anglf.  teppa 
'Saum,  ;^)ipfel  am  illcibc'  engl,  lap  'Sd)of5, 
;',ipfel  am  .Stieibe',  nbl.  lap.  llntlar  ift  bic  Un-- 
regclmdfjigteit  in  ber  C5iüfpred)ung  uon  anglf.  pp 
nnb  bb.  pp  (anglf.  pp  foUtc  bb.  pf  fein).  @r. 
Kößoc,  'Säppd)en'  ift  3U  uergleid)en  ober  bcffcr 
lit.  löpas  'AÜrf,  Sappen'  —  löpyli  'flirfen'. 

IniJjjtjd)  ?lbi.  erft  nbb.,  3»  mbb.  läppe  'Saffe, 
einfältiger  Wenfd)',  ba^  im  altern  9ibb.  unb  nod) 
bial.  al<-  Saiu>e  blieb;  ügl.  Saffe. 


Särrfje 


—   237   — 


Satte 


£örd&Cf5^.mt)b.lerchelarche;cinal)b.*leriIilia 
*larihha  ift  äutätlioi  tüd)t  bejciu^t;  aber  bcr  S?cci 
oon  lat.  larix  (3(cc.  lancein,  oiil.  5leld)  au§ 
lat.  calicem)  fü()rt  notuicnbig  über  urbcutid)c§ 
*larik,  üciid)obcn  unb  uniiiclaittct  *lorililia.  Sic 
5Bciid)icbiuui  uon  k  ^u  fh  unb  bcv  Uiui'tanb,  ban 
eine  lat.  ^luc-jiUHU-hc  larikem  (cniil.  larclu  ju 
©ninbc  Hegt,  uicijeu  auf  fcliv  alte  (5nt(cl)mtnn ; 
ogl.  iteld).  5(iiÄ  Dem  9ionian.  vo,\.  ital.  larice. 
rätovoman.  larisch. 

l'ärm  901.  mit  ine()veren  9?ebcnfonncn  fd)on 
bcm  iian3en  16.  ;laf)v().  geläufig  ,v  ^.  9Jlatf)efiu§ 
1502  SavciUa  182  Öerm  mit  ber  ^iebcnrovm 
Sevmait  21)11'',  bic  id)on  bei  Öitt()cv  bciicaitct 
{abix  '?(ö.  '4>ctviv>  ^ibcKiloffar  1522  ff-  W  bafür 
„5luflauf,  3lufvul)v"):  mit  eitiil.  larum  'Sävm' 
entftailDcn  axb:^  ita(.  allarme.  fq.  alarnie  mit 
3lufcicbuni3  bc§  unbetonten  anlautenbcn  l?ofal§, 
it)orau§  fid)  bic  älteren  Üicbcnformcn  (16.  !3a()r().) 
3n lernt  unb  Sarman  crflären:  ibentifd)  niit 
311  arm. 

,  äaxDe  iv.  crft  frül)  nl)b.  (fd)on  um  löO<) 
Mufic!,  3.  33.  bei  i>utten,  unb  feit  .'ocuiiolb  162Ü 
(iebud)t):  au§  lat.  larva  mit  bcv  2luvfprad)e  uon 
V  al§  f  roie  in  bb.  Sßricf,  i^äfic?,  a5er§. 

t  Iof(6  3lbj.  'fd)laff'  mbb.  ai)t).  *lasc;  ügl. 
anorb.  loskr  (got.  *lasqs)  2lbi.  'fd}laff,  laß': 
mit  ablcitenbcm  sk  au§ber  SBurscl  laf;,  l äffen 
gebilbet  ujot.  *lasqa-  roüröe  für  "latsqa-  fteben). 
2^od)  ift,  weil  lafd)  crft  im  Td^b.  bezeugt  ift, 
Gntlcbnung  au§  einer  (autöcriüanbtcn  roman. 
Sippe  nidn  uniüabrfd}einlid)  (ogl.  frs.  lache, 
ital.  lasco  'träge'). 

t  i^oftöc  A:  ml)b.  lasche  5-  '^efeen,  Sappen' ; 
bcnfbar  märe  93eru)anbtfd)aft  mit  Sappe  in  bcr 
SBcife,  bau  ber  Sabial  pon  Sappe  untcrbrürtt 
roäre  cor  seh:   alfo  aijb.  *laska  für  "^'iafska? 

t  Safe  A:  'Äaraffe'  ein  mb.  Sßort,  im  3lbb. 
)}Mi>.  imbcjeugt:  iuo()l  3U  1  äffen  gel}örig. 

laffcn  otw.  m()b.  lä^en  al)b.  lä^^anft.  3ttP.; 
pgl.  angif.  Isetan  engl,  to  let,  nbl.  laten, 
anorb.  lata,  got.  letan:  porgerm.  ©eftalt  ber 
gemeingerm.  SBj.  let  'laffcn'  ift  led  (mit  lad 
al§  fd)it)ad)er  2lb(aut§ftufc  ogl.  laf;).  2;cr  cinjig 
fid)ere  '-Besug  im  Äreife  ber  übrigen  ibg.  Sprad)cn 
ift  t)a§  unter  laf;  angefülnle  lat.  lassus  'matt, 
fdilaff'",  rooburd)  'nadilaffen,  ablaffcn'  aB 
©runbbcöcutung  be§  3.^crbalftamme§  roa()i-fd)ein= 
lid)  ift.  2^arauv>  entmid'elt  mt)ö.  lä^en  bic  53e= 
beutungen  im  ©implcr  unb  in  bcr  3ufammcn= 
fe^ung  'frei  laffcn,  untcrlaffcn,  3urücflaffen'  ufm. 
rcic  im  dU)h. 

Saft  A'-  (oberb.  SO^a^f.)  ml)b.  mnbb.  last 
al)i>.  last  älter  hlast  (v9Jt.  'Saft':  ju  laben 
(got.  hla|)an);  ba-:-'  st  ift  2tbleitung,  cor  meldicr 


bcr  au§lautcnbe  2)cntal  bc§  5ßerbalftammc§  hlap 
fd}minbcn  muntc;  cbcnfo  anglf.  hlajst  engl.  nbl.  last 
'Saft'.  ^\m  Ütoxb.  überna()m  ein  altc§  'ijiartijip 
auf  to  bic  'Jöcbcutung  'SBagcnlaft' :  hlass  9?.  (für 
*hla{)to-).  2)a^  bcutfd)e  3Ö011  Drang  in§3toman. 
(frj.  lest  9}^  'Sallaft'  —  laste  9JI.,  ital.  lasto 
'Saft'  aU?  Sd)iff5gemidit).  iffiegen  mcitcrer  58e= 
3Ügc  ugl.  laben  unb  ^allaft. 

Stifter  '1i.  ml)b.  mnbb.  laster  al)b.  lastar 
dl.  '3d)mäl)ung,  Sd)anDe,  ^yeliler'.  (S§  gebort 
(mit  3(u§fall  pon  h  por  s  pgl.  9Jtift)  3U  einem 
im  2(bb.  bcmabrten  ft.  ßcttrcort  lahan  'tabeln' 
=  anglf.  l^an  'tabeln'.  Urgcrm.  lahstra-  ift 
au§  bcm  iun-balftammc  Iah  oermittelft  einer 
^Iblcitung  stra-  gcbilbet,  bic  ältcrcc-'  Suffir  tra 
ücrtritt;  bied  3cigt  fid)  in  anglf.  leahtor 
^Jc.  '3>onPurf,  ©ünbc'  —  mnöl.  lachter. 
2lnbere  3lbleitung  au§  bemfdben  Stamme  geigt 
norb.  lostr  (*got.  lahstus),  ruorau§  mittelengl. 
last  '5el)ler,  SJIangel'.  3luBcrl)alb  bc§  @erm. 
ift  altir.  locht  (auylokto-)  'Jcblcr'  3U  pergleid)cn. 

la^  Ülbj.  ml)b.  al)b.  la^  (^^)  'matt,  träge, 
faumfclig'  if.  Ictjcn);  im  Cberb.  gilt  bafür 
mübe  (luic  beim  3lb.  Metrie  53aä'lcr  ißibclgloffar 
1522  ff.  Sutt)er^^  lafj  mit  micb  überfc^t).  6nt= 
fprcdjenb  got.  lats,  anorb.  latr,  anglf.  Iset, 
mnbb.  mnbl.  lat  'läffig,  träge,  faul'.  (Sin  burd) 
2Ibtaut  au^  bcm  Stamme  let  oon  laffcn  ge= 
bilbetcö  urgcrm.  SlDjcftio:  lat-  ift  bie  fdwadic 
'Jlblautyform  3U  let  (f.  fd)laff  =  al)b.  släf  3U 
2B3.  slep).  2)cr  nal)c  3lnllang  an  lat.  lassus 
bat  biftorifd)e  ^ered)tigung :  lassus  ift  alte-:^ 
^43art.  für  *lad-tos;  lad  ift  bie  beut  nbb.  lat;  gu 
(^runbc  liegcnbe  Porgerm.  SBurselform ;  ogl.  l  a f  d) , 
laffcn,  le^t.  ^2lbcr bie Slnnabme  oon  (Sntlebnung 
be§  bb.  laf;  au»  ber  roman.  Sippe  (ital.  lasso, 
fr3.  las,  lat.  lassus)  ift  unbcgrünbet. 

Itttctntf(ö  2Ibi.  ntit  53eroabrung  bcr  fremben 
'}lcccntuierung  (im  C^cgenfa^  ju  engl,  latini.  2)er 
3^ipbtl)ong  ber  3tt)citcn  Silbe  beipcift,  baß  tias> 
Slbi.  fd)on  oor  bem  yii)^.  bei  un§  eingebürgert 
trar:  m[)b.  latinisch  al)b.  latinisc,  ba§  inncr= 
balb  bcr  aijb.  5]3criobc  bcimifd)  rourbe  —  ba§ 
Unterbleiben  bcr  iBcrfd)iebung  Pon  t  (latinus) 
3U  bb.  ??  ift  bctucifcnb  —  3unäd)ft  im  3(nfd)lur; 
an  bic  iilofterfd)ulcn,  in  benen  ba?-'  Satein  al» 
ftird)enfprad)e  gepflegt  rourbe. 

Satcrnc  A'-  ^^^^}^-  laterne  (lanterne)  A'-  •  i^it 
53ciüabrung  bc§  fremben  Stccente»  (aber  in 
norböftlid)en  teilen  2;büringen§  Satter  betont) 
au§  lat.  laterna  =  fr3.  lanterne  (barau§  engl, 
lantern). 

Sottc  J".  mbb.latte  abb.  latta^v.  =  ttbl.  lat, 
anglf.  laetta  la?|)J)a  mittelengl.  laj){)e  engl,  lath 
'Satte':     ein     grommatifdi     mie     etpmologifd) 


Sntticf) 


—   238 


laufen 


fcfiroicrigcg  SBort.  ^luffäüig  ift  bic  6ntfpvcd)uiui 
oon  It  in  3Inij(f.  la-tta  unb  al)t.  latta  (aufllf. 
tt  foUtc  l)b.  tz  fein,  nur  anglj.  Jjp  entiinndit 
einem  ()b.  tt).  Scibcr  Tc()lt  im  ilforb.  unb  @ot. 
ein  cntfprcd)cnbc§  SBort.  Tod)  nötiiit  nid)tö 
bic  SiiH^c  al§  tvcmb(änbi)d)  ju  bctraditcn;  ba 
nl)b.  Öabcn  ocnuanbt  ift,  ftc[)t  gcrm.  Uvfin-ung 
fcfi.  Tlan  leitet  ba()er  mit  3icd)t  auli  ()b.  i'attc 
eine  ccrroanbtc  vornan.  Sippe  ab:  fvj.  latte, 
ital.  latta  'f[ad)c  I)ö(3cntc  Stange'.  T^er  gcrm. 
Sippe  uroeripanbt  ift  ir.  slalh  (bret.  laz)  '9{utc, 
Stange'  au^  @rbf.  slatta. 

l'attid)  2J2.  ml)b.  lattech  latech  lateche 
al)b.  lattfih  (latohha):  inner()alb  ber  abb. 
^criobe  au5  lat.  lactflca  burd)  SJiittelformen 
lattüca  lättuca  cntlelnit;  ogl.  anglf.  leahtric 
'lactuca'  (pgl.  5lttid)  gu  lat.  acte).  —  3" 
.t">uflattidi  jeigt  fid)  l'attid)  alv  S5ertreter 
t)on  lat.  lapatium  (mlib.  houfleleche  alib.  luiof- 
letihlia).  genauer  miat.  lapatica  (SJ^ittcliormcn 
läpalica  läptica  latticai. 

i'atturrgc  5.  m()b.  latwerge  latwerje  lat- 
wärje  ,'v.;  ba^  t  be»  SBortc»  ftcl)t  wie  bei 
53attid}  für  et  (affimilicrt  tt);  lactuärium  I)at 
a  in  ber  unbetonten  crften  Silbe  für  e  mie  in 
i'afri^c.  Xcm  Arci'ibuun-t  liegt  gleid)bcb. 
fpätlat.  electuariuin  ,^u  Wrunbc,  htt'^  im  dJlijb. 
feine  ©runbfonn  jumcilcn  bcipalirt:  ml)b.  elec- 
tuärje  lectquorjc.  Turdi  bie  pon  0ried)enlanb 
ausgegangene  mittelalterlidie  OJ^ebigin  (ogl.  nod) 
Safri^e,  5öüd)fc,  3(rjt  ufm.)  mürbe  bai-' 
miat.  Sßort,  ba»  bem  gr.  ^rXciktöv  ?K\ei-fua 
'3Irjenei,  bie  man  im  Jl^nnbc  sergedcn  länt' 
eutfprang,  in»  Tcutfdie  nad)  ronmn.  iUn-gangc 
überführt:  ital.  lattovaro,  frg.  electuaire  (ipol)er 
engl,  tlectuary  'l'atmcrge'). 

üaM  dJl.  frü()nlib.,  ouö  afrj.  latz  9«.  '^Jieftel, 
Sd)nürbanb'  (mo()cr  aud)  engl,  lace);  ital. 
laccio  '©d)nur*  =  lat.  laqueus  '©d)lingc'. 

lau  3lbj.  ml)b.  lä  (rieft,  hiwer)  al)b.  lao 
(fielt.  läwOr):  nial)rfdiciulid)  für  ältere»  *lil;u) 
(got.  *IilC'Wsi;  pgl.  auorb.  hlyr  lila-r  'lau,  milb' 
(Dom  iß^ettcr),  nbl.  lauw.  3luf;erl)alb  bc?  ©erm. 
fcl)len  fid)erc  5^e,?üge. 

iJaub  ^J^  ml)b.  loup  (b)  al)b.  loub  Tl')l  = 
got.  laufs  CijBlur.  laubüs)  Tl.,  anglf.  l^af  engl. 
leaf  'iölatt',  nbl.  loof.  man  bcntt  für  biefc§ 
gemcingcrm.  lauba  an  53ejicl)ung  ju  lit.  läpas 
'33Iatt',  bafS  aber  gegenüber  bem  Tipl)tl)ong  bc» 
germ.  2Borlc§  auffäüigcrmcife  blonc»  a  bat  (ogl. 
.•öaupt  neben  lat.  capiity);  gr.  X^no?  'Sdialc, 
JHinbe'  liegt  fdion  meitcr  ab. 

l'aubc  5^.;  mit  ber  beutigen  .sSauptbebentung 
tonfurrieren  lanbfdiaftlid)  üielc  9iomina  ber 
33ol{»fprad)e :   oberfddif.  crjgcb.   mcftfäl.   Öuft^ 


bau»,  tbüring.  4">ütte  (and)  bei  ©oetbe);  am 
perbrcitetften  ift  bial.  ©arten  bau»  unb 
@  a r t e n  l  a u b e ,  im  16.  Csabrb.  3  o m  m  erlaube. 
Unfcr  lieutigc»  Üaube  'Öaubbütte,  C^artcnliau»' 
beruht  auf  hm  legten  ißenennungen.  Urfprgl. 
bebcutetc  Öaubc  'bebccfte  .stalle'  =  mbb.  loube 
(löube)  ^"y.  '3)orl)aUe,  ®cfd)äftC'balle,  @erid)t»= 
balle,  ©allerie  um  t>a^  obere  Storfipcrt  einc§ 
i;^aufe»'  abb.  louba  (louppea)  is-.  'Sd)ul3bad}, 
A>allc,2sorbau'.  ßin  umgclautctc»  läube  begegnet 
in  mb.  nbb.  91k.;  pgl.  hoff,  leiba  'Spcidier', 
nbb.  löve.  3)ie  umlaut»lofc  [sorm  laube  ift 
obcrbeutfd)  (pgl.  t)a?->  ^eblcn  bc»  Umlaut»  in 
brucfen  unb  taufen).  SBolU  permanbt  mit 
anorb.  lopt  'obere»  Storfmerf,  58alfon'  (barau§ 
engl.  loft).  2}ic  nbb.  33ebcutung  'öaube'  fehlt 
im  3lhb.  gjihb.  Ta^j  abb.  StBort  ging  ab5 
laubia  über  in»  Dioman.  (ital.  loggia,  frj.  löge 
'AMitte,  oclt,  ©alcric'). 

Soll*  9)J.  mhb.  louch  abb.  louh  (hh)  9«. 
=  anorb.  laukr,  nbl.  look,  anglf.  leac  engl, 
leek  'öaud)'  (rooju  lic  in  garlick  'itnoblaud)'): 
ein  gemeingcrm.  unb  urgerm.  SBort,  ba^  im 
J^inn.  alö  laukka.  im  3(flop.  al»  lukn  3(uf nähme 
fanb.  2Bie  bie  mciftcn  alten  ^^H"lan,^en=  unb 
liernameu  pon  bunflcr  Wrunbhcbcutung.  ©riedi. 
Xü-fo«;  'eine  Strand):  unb  '-^aumart'  liegt  ber 
i-5cbeutung  megcu  fern.  3>icllcidit  ift  altir.  luss 
'iiraiU,  '^Vlansc'  (au§  *luksu-)  urpermanbt. 

t  iJoucr  dJl.  '9Jadimein'  „fommt  Pon  bem 
lat.  löra  hci"/  meldie»  ben  faucrn  9iad)ipein 
bebeutet,  ber  au§  ben  .öülfen  unb  fernen  ber 
bereit»  gcpref;ten  Irauben  burd)  jugegoffene» 
SBaffcr  gcmad)t  mirb"  ii'cffing.  Sdion  ahb. 
Iura  mhb.  Iure  ^.  (ahb.  lürra  mhb.  liuro  an'-i' 
®rbf.  *lörea  fterft  in  bem  gleid)bcb.  fd)niäb. 
leier;  baju  fd)ipei3.  gl<)ri  aili  ahb.  glörra':"). 
Über  bie  ^cit  ber  (Einführung  ber  italifd)cn 
SBeinfultur  nac^  2)eutfd)lanb  pgl.  SB  ein, 
SBinjer,  Äelter,  Äeld),  9Jioft.  3luf  lat. 
*lnrea  ipcift  aud)  ital.  loja  'Sd)muö'. 

lauern  otiu.  fpätmhb.  hn-en  fd)ro.  3t"^-  = 
norb.  Iura  'fdilummcrn' ;  mittelcngl.  louren 
engl,  to  luwer  '^üftcr  blidcn' ;  pgl.  nod)  mittel= 
engl,  lurken  (für  lür-kcn)  engl,  to  lurk  'auf= 
lauern,  lauf  dien,  perflerft  liegen'.  Öcgte  93e= 
beutung  fdieint  ber  bei*  beutfdien  unb  hc^  norb. 
2S3ortc»  ju   törunbe  gelegt   uierben  ju  muffen. 

t  l'nufcl,  Ü au ft  'Sd)ale'  ibef.  9iuf;fd)alc) 
ein  hcff.  frdnf.  2ßort;  entfprcd)cnb  ahb.  loult 
'9hififdiale,  33aumrinbc'.  Urpermanbt  mit  lit. 
liipinai  'Cbftfdialeu'  (lüpti  'abhäuten,  fd)älen'), 
poln.  lupina  '\">ülfe'. 

laufen  ;)tm.  mbb.  loufen  abb.  loufan  ältefle 
5orm  ft.  otm.  lilauffan  =  got.  hiaupan  'laufen', 


Sauge 


239   — 


ßout 


ani^If.  hlöapan  ft.  otiu.  '(aitfcn,  ünnniicn,  tan3cn' 
cttcil.  to  leap  'fmntuicn,  l)üpfcn',  nD(.  loopen, 
anovö.  hlaupa:  ein  ipe3ifiid)  hierin,  äßort,  aüen 
3)ialeften  tjeniei».  jvür  ein  6ti)mon  fcl)lt  jcbcr 
3(nl)alt  (gr.  KpanTvö(;  'fdined'  tft  mit  got. 
lilaupan  nid)t  ücriuanbt,  cl)cr  ilt  lit.  klüpti 
'l'tolpcrn'  ju  ucvglcidicu).  Tic  gcnn.  SlBurjcI 
hlaup  Ijat  eine  ^Jicbcnform  hlüp:  hlöp  (ml)b. 
n()b.  öial.  .trcloflen  ^^.^art.l.  —  M)ö.  2auft  '4^(uv. 
Säuftc  911  inlib.  ahb.  louft  9JJ.  'yauf  (m()ö. 
^M.  löufte  'Scitläuftc',). 

Sauac  (V.  inl)b.  louge  al)b.  longa  J.  = 
innbb.  löge,  nbl.  loog,  anglf.  leah  engl.  He  lye 
'äangc'.  Ta§  3(ltnorb.  (lat  laug  a-  °n)anne§ 
33ab'  (im  9ceui-M.  nod)  in  3a()Ireid)cn  Gigcn^ 
namen  in  ber  53cbcutuni.i  'l)cit3e  Cucüc'). 
SBicücidn  (längt  bicfcä  gcnn.  233oi1  für  'luonnc-? 
53ab'  mit  ber  ibg.  SBj.  low  lu  'babcn'  jufnmmcn 
(ogl.  lüt.  laväre),  luie  hav  gleidjbeb.  fd)iüeb. 
lut,  roojn  eine  ern^eitcvtc  SBj.  ibg.  luk  glcid) 
gcrm.  luh  'raafdicn'  in  a()b.  luhhen  'iüafd)en', 
jd)njäb.  liehen,  norbfvänf.  I)enneberg.  lüen 
'gemnjdicnc  2Bäfd)c  burd)§  SÖaffcr  gießen'  ftcrfcn 
bürftc.  Ta§  l)b.  S3ort  cvid)cint  in  bcn  jlao. 
Spradicn  a\i-  lug  'Üaugc'. 

läugncn  o^m.  mljb.  löugenen  lougenen 
lougen  a()b.  louginen  leugnen  fc^ro.  ^txv.  = 
afäd)f.  lögnjan,  nbl.  loochenen,  angif.  lehnan 
lygnan,  got.  laugnjan  'läugncn';  anorb.  leyna 
'ncrbcrgen'  (got.  galaugnjan  'oerbovgcn  fein') 
mit  ^(uöfaü  einc§  g  üor  n.  Gin  gemcingerm. 
fdnu.  otiu.  mit  ber  53ebentung  'läugncn',  eigtl. 
Slblcitung  cincy  ^tomcn^i  alp.  lougna  J-. 
'i3äugming'  (anorb.  laun),  ba§  burd)  2Ib(aut 
ai\^  bem  Stamme  ron  lügen  iSBj.  lug)  gebilbct 
ift.    $Bgl.  lügen. 

Saune  A.  mbb.  ICme  [v.  'Saune,  mcd}felnbe 
©cmütöftimmung' ;  autierbem  bat  ha^  mbb. 
Sßort  bic  53cöcutungcn :  '9['^onbpl)afe,  Seit  be» 
2)ionbroed)icl§,  i^cränbcrlidifcit  be§  @lücfe§'. 
S^icjc  'ÖebentungSrcibc  jeigt,  bat!  lat.  lüna  gu 
©rnnbe  liegt  unb  tian  bic  mittelalterlid)e  5ll"tro= 
logic,  bic  bc§  93icnidicn  ©lücf  aus  bcn  ©eftinicn 
Icfen  raoUtc,  bic  ^ebeutung§entiuicfc(ung  bc^ 
S53ortc§  bcflinnntc;  ngl.  bic  Dcrroanbten  roman. 
SBortc  unb  bcren  53cbeutung:  ital.  luna,  frj. 
les  lunes,  engl,  lunatic  lunacy  lune,  alle 
©emütÄftimmnngcn  bejcidmcnb :  fie  illuftricren 
bcn  ©lauben  non  ber  Ginroirfung  bcs  DJIonbcS 
an\  bic  Stimmung  bco  5J]enjd)en. 

iJou§  d'-  »il)b.  ninbb.  al)b.  lüs  J-.  =  anglf. 
lüs  O^piur  lys)  engl,  louse,  norb.  lüs  (^l.  lyss), 
nbl.  luis  'Öau§'.  Ta§  2Bort  ift  gemcingerm., 
überoll  mit  berfclbcn  53ebeutung  auftretenb.  Tic 
beliebte  Slbleitung  oon  i'au;^  auv  bem  Stamme 


oon  ücrlieren,  5ßerluf  =  t,  lofe,  löfc  (SBj. 
lus).  mcldie  Slblcitung  bic  SInalogie  üon  gr. 
cpeeip  'Sau§'  ju  qpeeipai  für  fid)  bat,  ift 
jmcifelbaft,  ha  ml)b.  Verliesen  (eigtl.  'ücrlicrcn') 
im  Sinne  von  'ocrberbcn'  faum  alt  ift.  2(ud) 
3(blcitung  au§  ber  gcrm.  SBj.  lüt  'fidi  nerbergen' 
(abb.  Iü55en  f.  laufdien)  ift  unfid)cr. 

laufd^cn  3ti^'.  (lui^  fcltcncm  nü)b.  mnbb. 
lüschcn  fd)H).  otiu.  'laufdien';  bic  ^cbeutung 
lucift  auf  bcn  im  3((tgcrm.  mebrfadi  bcjeugten 
Stamm  lilus  'börcn',  fo  ta^  ^hlüskan  für 
*lilfis-skai-  mit  ableitcnbem  sk  ausuferen  tuäre. 
23gl.  abb.  hlosen  ml)b.  losen  '3ubören,  bordicn', 
anorb.  hlus-t  5-  'Ci)r'.  2)a»  (Sngl.  bcmal)rt 
bic  Sippe  in  anglf.  hlyst  J.  '@ebör'  —  hlystan 
'aufbordjcn,  3u()örcn'  —  engl,  to  list  listen; 
ai]'!).  Ins-tren  m()b.  lüstren,  fdnüäb.=baicr. 
lauftcrn  'bordicn',  mbb.  lusemen  lüsenen 
'bordicn'.  Ter  33erbalftamm  altgcrm.  hlus, 
bcn  biefc  3ufa»ii«c"ftcnungcn  ermeifcn,  an§ 
norgenn.  klus,  l]at  25crroanbtc  im  Qnb.  unb 
Slao. ;  inb.  grus-tis  ^.  'Gr()örung,  @cl)orfam'; 
afloü.  slysati  '()ören'  —  sluchü  Tl.  'baö  .*öörcn', 
lit.  klausä  jy.  '@c()orfam'  —  paklüsti  'gcliordicn' 
—  klausyti  'f)ören'.  Tlit  biefer  3333.  klus  'boren' 
ift  ücrmanbt  eine  ücrtiir3tc  2Bur3clfornt  klu: 
ngl.  laut,  Sc  um  unb.  9tl)b.  taufd)en  fdicint 
aud)  fcfunbärc  58crül}inng  mit  ml)b.  löschen 
al)t>.  loscen  'ocrftccft,  ncrborgcn  fein'  3U  l}aben; 
ogl.  mnbl.  luuschen  'oerborgcn  fein'  5U  bem 
glcidibcb.  abb.  Iü55en  (nodi  jcgt  baicr.  lautren 
'Ijcimlidi  laucrm'). 

lout  2lbj.  mbb.  ai)t).  lüt  (ölteftc  j^onn  hlüt, 
got.  *hlüda-):  ein  gemcingerm.  'äh\.  (ogl.  nbl. 
luid,  anglf.  hlüd  engl,  loud  'laut'),  ba^  urfprgl. 
roic  falt,  alt,  tot,  geroiü,  traut,  gart, 
4)aft,  funb,  fatt,  rounb  ein  a(te§  5)3arti3. 
mit  Suffir  to  (lat.  tus,  gr.  to;,  inb.  tas)  geroefcn 
ift.  *hlü-da-s,  norgerm.  klü-tö-s  gu  2B3.  klü 
'()örcn',  bebeutet  eigtl.  'börbar,  gel)ört'.  (Sine 
anbcrc  SBenbung  ber  ^Bcbeutung  nal)m  ha^ 
ibg.  ^^arlisip  in  bcn  ücrmanbtcn  Sprad}cn: 
ffr.  ^rutäs,  gr.  k\utÖ(;,  lat.  inclütus 
'bcrüf)mt'.  Qm  ©ernn.  3cigcn  fid)  aud)  Spuren 
be§  fursen  23ofale§  (hlüda-),  nämlid)  in  bcn 
ßigennamen  Submig,  Sotl)ar,  Subolf, 
6l)lotl)ilbe  ufro.  Übrigen§  I)at  bic  SBurscl  klu 
(gr.  k\uuj  'l)örc'  —  k\6o<;  'jRubm';  inb.  ^rävas 
'5Hul)m' ;  afloD.  sluti  'beif^cn'  —  slovo  für  *slevo 
'SBort' ;  lat.  cluo  clueo  'f)ören,  beißen')  audi  im 
Ütltgcrm.  weite  25er3rocigung :  got.  hliuma  '@e= 
bör,  Ojv',  anorb.  hljömr,  anglf.  hleoöor  'Jon, 
Stimme,  9«eIobtc'.  S5gl.  lauf  dien  unb  8cu= 
munb. 

Saut  Tl.  m^b.  lüt  Tl.  'Saut,  Ion,  Stimme, 


Saute 


240  — 


i}cbhi(^en 


©direi'.  —  laut  ^räv.  mit  ©cii.  ift  eine  ^'sovm 
be§  (5ubflQnttü§  (ogl.  fr  oft);  eigtl.  'nad)  öaut 
be§  :c.'  in()b.  nach  liit  3.  $?.  der  briefe  —  nach 
lüt  des  artikels.  baim  aud)  blot5  h-|t  des  artikels. 
Urfyrünglid)  blof;  uom  ^sni)a\t  uonjelcfener 
(Sd)i-iftfiürfc. 

Saute  (>•.  iiuitmbb.  h'ite  J.  aU'S'  ital.  liüto, 
frj.  kith  (ogl.  afr3.  leüt),  bereu  Urfpvung  in  bcni 
gleid)beb.  arab.  ariid  erfannt  ift;  babcx  ift  3"= 
fainincn(iant-(  von  t'nutc  mit  L'aut  ober  Vieb 
abjunieiicn. 

löutcn  otin.  ml)b.  Hüten  id)iu.  ;)tiii.  'einen 
3^on  uon  fid)  geben,  eHönen  laifen,  läuten'  ahb. 
h"itten  'laut  madien'  =  nnglj.  hlydan  '(ant 
Hn,  lärmen,  fdneien,  tönen' :  @rbf.  hlfidjan. 
i}aftitiinnn  ja  lant. 

lauter  21bi.  mhb.  h"iler  nl)b.  h'ittar  älter  hh'it- 
tar  'Jlbi.  'Iiell,  rein,  flar'.  Ta  got.  nbb.  tr  im 
.•ob.  nnocridiobcn  bleibt  (ugl.  gittern,  SSinter, 
©iter,  Ctter,  bitter),  jo  cntün-id)t  got.  hh'itrs 
'rein',  anglf.  hU'ittor  'rein,  flar'  (engl.  fcl)lti, 
nbl.  louter:  ein  nrgerm.  "Jlbj.,  mitUHinglid) 
uielleidit  'gemajdien'  bcbeutenb  liuie  Int.  lautus 
eigtl.  'geuiafdicn',  bann  'in-äd)tig,  ftattlid)'  1.  ^cne 
©runbbebcntnng  länt  fid)  uermnten,  ba  bie  b(on 
in  bem  'ilbi.  lantcr  erhaltene  germ.  SBj.  hlüt 
mit  gr.  kXu^  in  kXüZiu  'befinden,  mafdien,  rci= 
nigen'  —  KXiibujv  '2Bogcnfd)lag'   uerumnbt  ift. 

i'aöo  A.  „Uli-?  arab.  labä:  mic  in  ben  roman. 
Sprad)en  über  l^^stnlien,  iro  ondi  bie  ^IMcitang 
ita(.  lavasrna  'Sdiiefer'  lieimifd)  ift".   &.  33aift. 

ilaüeubcl  9JJ,'v.  mbb.  Lavendel  JyüJl.  =  miat. 
laveniliila  (ital.  lavendola). 

laoiereu  .Itm.  erft  n()b.;  fd)on  in  Sd)iiiar3en= 
bad)'?  Synonyma  l^Sn  „miber  ben  SBinb  ober 
bcifeito  anyfalircn,  b.  i.  mit  bem  i'avcl  ober 
tlcincm  3egel,  mit  bem  man  nar  balben  iBinb 
bat,  aaöfaljren"  (bei  ISaluifin»  92.")  'obli(iuarL' 
vela*;:  qu§  nbl.  laveeren,  luober  aad)  fr^.  lon- 
voyer,  lyrälier  SBcleg :  1584  Dicnnbadi  ;>G'i 
206h. 

+  üa\)OV  *?i.  fiir  iß  a  f  di  b  e  de  n  im  C  bcrbentfdi. 
äblid)  >bci  Wrimmclc-banfcn  KKi'.)  3implic.  1.H;5. 
II,  6,  ücrcinjelt  fd)on  im  16.  ^abrb.  bcjcagt) : 
au^-  mnbl.  nbl.  lavoor  =  fr,v  lavoir. 

i'aiuiue  a.  bloü  nl)b. :  aa»  bem  Sdimei^eri 
fd)en,  wo  friüier  yanmin  mit  edit  bcntfdier  5.^= 
toniingomeife  galt,  bvang  bao  JBort  im  l'^.  ."sabrb. 
in  bie  Sdiriftfin-ad)e,  arfin-gl.  mit  ben  ^JJeben^ 
formen  l'anmine,  Üanine,  ^äae,  yocu'in. 
Obiüolil  bard)  t>ai  bem  ^at.  entftauimciibc 
^öbn  Qlbleitang  an»  lat.  läbina  'rvel'>ratfd)' 
nabe  gelegt  luirb,  ift  bod)  cd)t  germ.  Urfinang 
roabrfdicinlid).  üenn  janädift  fönntc  aiiy  inlan- 
tcnbcm  lat.  b  nar  b  ober  f  im  Teatfdi.  cntfteben 


(alib.  *lebinal  2)ann  uieifen  aad)  bie  uielfad)en 
bialeftifdien  llicbenformcn  aaf  beatfd)c  SÖBarjel 
anb  imav  aaf  i<eruianbtfd)aft  mit  laa;  fo  ftellt 
fid)  3a  baier.  lauen  läunen  'bard)  laac  Iem= 
peratar  ermeidit  werben,  anftaacn'  ba^o  baier. 
lauen  läun  'laamctter,  5f]affe  uon  ermeiditem 
Sd)neo,  l'amine';  fd)Uiei3.  läuc  laui  ('^Mnr.  läuine) 
'^'an)inc'  311  lau  'laamarm'.  3d)on  im  3Ü)b.  be= 
gcgnct  ein  bicrbergeböiigeS  lewina  '6tar3bad)'. 

Sajarct  ''Jl.  in  bcr  2.  .'pälfte  be§  IG.  fsabrb^. 
non  Silben  ani-  oorbringcnb  auv  ital.  lazzeretto ; 
avfprgl.  in  ber  militär.  Sphäre  gcbraadit  ( Jart= 
tcnbad)  1028  Arcliitect.  Civil.  G!)  ff  fd)reibt  nod) 
lazareto).  ^nfi^idift  in  bcr  Simmcr.  ß^bronif 
1064,  I,  612  i'a3art.  Cnellc:  ber  ))lamc  bc§ 
fiedien  8a3aray  im  (Snangeliam. 

ledcn  ;5tlü.  mbb.  leben  allb.  leben  =  got. 
liban  (^vat.  libaida),  anglf.  libban  engl,  to  live 
'leben',  nbl.  leven;  ba-S  anorb.  Ufa  bebeatet 
'leben'  anb  'übrig  feia'.  Tic^  bcmeift  oi'eatität 
bev  Stammcy  Hb  'Icbca'  mit  bem  uon  bleiben 
(got.  bileiban);  baber  ift  oiifammenbang  mit  gr. 
XiTTapeiv  'beharren,  verbleiben'  fid}er;  basn 
XiTTupric  'bcharrlidi,  emfig' ;  mobl  aad)  lit.  lipli 
'flebea  bleiben'.    SBgl.  bleiben  anb  Scib. 

Icbeubifl  5(bi .  5(blcitang  3ani  '^^artisip  l  e  b  e  n  b ; 
im  öftl.  -lUinclbcatfdilanb  gilt  bial.  lebeabig; 
bie  fdiriftfin'ad)lid)c  53ctonnng  leben  big,  bie 
u'ic  bei  ^^orellc,  ■'öorniffe,  Sd)lariiffe 
bie  fd)n)ere  9)]ittelfilbe  trifft,  finbet  fid)  fdion  in 
mhb.  ocit;  im  17.  Oit^brh.  merben  beibe  iöcton- 
angen  uoa  bea  ©rammatifera  gelehrt  (aad)  fiabet 
fid)  bie  Eingabe,  lebenbiger  fei  im  @gf.  3a 
lebeabig  3n  betonen;  fo  betonte  £v\i}  nad) 
Üccnmarfv.  poet.  lafeln  1GG7,  S.  KJS).  '^^m 
is.  :^^sahrh.  herrfd)t  bie  heutige  iktoaaag  uor. 

Heber  a.  mhb.  K-ber  lebere  ahb.  lebara  ,1.; 
bao  e  ber  3tammfilbe  ift  altey  i  (ugl.  fd)iüebcn, 
leben);  entfmedienb  nbl.  mnbb.  lever,  anglf. 
Hfer  engl,  liver  'Ceber',  anorb.  lifr  ^•.  9)^an 
hat  mit  bem  gemcingerm.  2Bort  anbrc  ibg.  SBortc 
für  'l'eber'  (gr.  nTrap,  lat.  jecur.  ffr.  yakrl) 
3a  fombinieren  gefad)t  anb  3nici  Stammformen 
lik  aitb  liek  (jek)  aafgcftellt;  bann  ftäabc  bcr 
iaaerc  labial  uon  8 eher  für  arfinünglid)cn 
©attnral  mie  ia  üicr,  fünf,  eilf,  äBolf  afiu. 
Ten  germ.  l-2lnlaat  (lat  j  für  Ij)  3cigca  aad) 
bie  gleid)bcb.  armen,  leard  anb  oftpreaf;.  lagno. 

fiebfndjeu  9JJ.  mhb.  lebekuoche  2R.;  basa 
baö  gicidihcb.  nd)b.  l('l)ezelte.  31blcitaag  00a 
U'b-  an-:-'  flau.  Hpa  'l'inbe',  uola.  lipiec  'feinfter 
•Öonig  (^inbcahoaigj'  ift  aaiuahrfd)einlid);  aad) 
(^atlehnaag  aaö  lat.  libum  ift  anmöglid).  Gher 
tonnte  mhb.  lebe-  eine  ^tblantöform  3a  mbb. 
leip  (f.  Satb)  'iBrot'   ober  ueriuanbt  mit  (at. 


ierf)5en 


—   241 


iiefäe 


libum  '5tud)cn'  fein.  Cbcr  fle()t  ncufloi).  lebenj 
'•Jlvt  Äudicn'  nahe? 

lcd)3cn  otm.  ml)b.  lechzen  lechezen  eigtl. 
'au'Strorfneir  bann  'ledigen'  (vc\l.  2)urft);  e» 
gcl)ört  ju  bcm  älteren  nl)b. '^tbi.  löcJi  'lecr,raofür 
mix  ic^t  bic  nbb.  Sauttovni  I)Qben  (ogl.  Iccf), 
ml)b.  lechen  'auStvocfnen,  cor  Irocfen()ctt  JRi^cn 
betommen  unb  SBai'fcr  burd)lailcn' ;  btc§  roärc 
got.  ein  ft.  ^^Uv.  *likan;  vc\\.  anorb.  leka  'trö= 
pfeln,  rinnen';  engl,  to  leak  'led  fein';  anglf. 
leccan  'bcuiäficrn'.  lik  :  lak  (refp.  hlak)  luärc 
bic  got.  3lblaut'5form  be»  6tanime§.  Sautlid) 
unb  begx-ifflid)  ftel)t  altir.  legaim  'gerfdnnelje, 
gergel)e'  fel)r  nal)e.   3Sgl.  nod)  ba^^  flg.  S3ort. 

Uä  2(bi.  erft  nl)b.,  mit  nbb.  Öautforn:  für 
nltcre'o  ftreng  lib.  ledi;  benn  nad)  ben  unter 
ledijen  gegebenen  oufninnicnftcllungen  ift  ein 
lik  (hlik?)  bie  got.  iKur^clforni,  unb  unfernt 
5(bi.  entfprid)t  anglf.  hlec,  anorb.  lekr  'lcd\  beffen 
k  im  .pb.  ch  fein  niüBte.  3)ie  (Sntlel)nung  bec^ 
nl)b.  2Borte§  au§  bcm  3ibb.  crfläil  fidi  barau§, 
bafe  eine  grofjc  9?eil)e  nautifd)er  3Iu§brücfe  be§ 
9?l)b.  übcrljaupt  nbb.  Urfprunge§  finb;  bie  l)b. 
t^-orm  Icd)  finbet  fid)  nod)  in  2)ialef'ten.  ÜJllib. 
lecken  ■]uv.  'bcnetjcn'  (lecke  J.  '53ene^ung')  bat 
ck  für  ältcrcv  kj  luie  anglf.  leccean  'bene^en' 
(au§  lakjan)  jeigt.  ^eibc  3^^.  beireifcn,  baf; 
'roäfferig  fein'  bcm  germ.  Stamme  lek  :  lak  alö 
33cbcutung  ju  ©runbc  ju  legen  ift.  —  ledcn 
'Iccf  fein'  ift  ebenforaenig  mit  ml}b.  lecken  'bc= 
nc^cn'  al§  mit  nbb.  Iccfcn  'lambere'  gu  Der= 
mengen,  e§  ift  5Ibleitung  oont  5tbi.  lerf  unb  l)at 
bal)er  bie  3Jcbenfonn  led)en. 

Iccfeni  3tm.  'lambere'  ml)b.  lecken  al)b. 
leckon  (für  germ.  *likk6n)  =  nbl.  likken,  anglf. 
liccian  engl,  to  lick  'Iccfcn' ;  biefc»  bcm  6ngl. 
unb  3)eutfdi.  gemeinfame  ^tm.  likkön  'lerfen' 
üerbält  fid)  gu  ben:  gleid)beb.  got.  laigön,  oom 
2Iblaut  abgcfeben,  raie  bb.  3icse  (flot.  *tigü) 
3U  3irflcin  (got.  *tikkeinj  ober  raie  Öut  (got. 
"*höda-)  ju  anglf.  hsett  (got.  *hattu-).  3Iuf  gcnn. 
likkön  'lecfen'  meift  and)  bic  barau§  entlcl)nte 
gleid)beb.  vornan.  Sippe  üon  ital.  leccare,  frj. 
lecher.  (Sine  germ.  SBurjclform  slikk  fd)cint 
in  nbb.  fd)lccfen,  anorb.  sleikja  'Iccfcn'  cr= 
l^altcn  ju  fein.  ®ot.  laigön  beruht  auf  einer 
ibg.  SBj.  ligh  leigh  loigh:  gr.  Xeixuu  'lecfc'  — 
Xixveüiu  'bclccfc,  benafd)e'  —  Xixvoq  'lecf er,  nafd)= 
l^aft';  ffr.  rih  lih  'Iccfcn';  afloo.  liza  (lizati) 
unb  lit.  leziü  (lezti)  'Iccfcn';  tat.  lingo  'lecfeu' 
unb  baju  Dielleid)t  and)  lat.  lingua  (lit.  lezüvisj 
'3unge';  altir.  ligim  'lecfc'. 

Icrfcn2,  löcfcn  3tm.  'mit  ben  Jüücn  auy= 
fd)lagcn'  mbb.  lecken  fd)ro.  ^txv.  'mit  ben  Jüfeen 
au5fd)lQgen,  l)üpfen';  bic§  roöre  got.  *lakjan, 

filuge,  (Stgmologifc^es  aSövterbuc^.   6.  Slufl. 


baö  man  mit  gr.  XdE  3lbu.,  \d-(-hr]v  3{bD.  'mit 
ben  ,'vüf5en  ftof?cjib'  3ufannnenbringen  fönntc. 
Unmabrfd)cinlid)  ift  33enüanbtfd)aft  mit  got.  laikan 
'fpinngcn,  biipfcn*. 

lieber  ?i.  ml)b.  leder  abb.  ledar  dl.:  ein 
gemeingerm.  SBoil  (@rbf.  lepra-)  =  anglf.  leöer 
engl,  leather,  nbl.  leder,  anorb.  lepr  9i.  'Seber'. 
Sie  norgcrm.  Sautform  ift  lelro-m;  altir.  lethar 
fpmr.  lledr  'ßcber'  gelten  als  norb.  Sebniuoilc, 
fönnen  aber  aud)  unjeriüanbt  fein. 

Icbcrn  2(bi.  (übertragen)  in  lierfö  i)toüellenfr. 
4,  44  nod)  al§  nicbrigcö  SBort  ücrpönt;  ant 
enbc  be§  18.  3al)rbö.  (j.  «.  ö-iWer  1781  Äom. 
53urjd)iabe  S.  16)  unb  im  'Einfang  bc»  19.  3al)rb§. 
in  ber  ©tubcntenfprad)c  üblidi;  ocrcin^elt  fd)on 
SBcife  1673  (Srsn.,  S^orrebc. 

Icbiß  3(bi.  mbb.  ledic  ledec  (g)  'lebig,  frei, 
ungebinbcrt';  bic  beutigen  oberb.  Tla.  meifen 
auf  mbb.  ledic.  3lbb.  *ledag  ledig,  joiüie  got. 
*li|)ags  feblen;  crbaltcn  blieben  anorb.  lilnigr 
'frei,  ungebinbcrt',  mittelcngl.  lethy  2lbj.  'lebig, 
leer',  mnbl.  ledech,  mnbb.  leddichledich  'mütjig, 
unbcjd)äftigt'.  2)a§  ©runbtrort  ift  mittelcngl. 
lethe  'OJtutlc,  freie  3cit'  (anglf.  leo|)u?),  moju 
lethen  (le|3inj  'befreien'  (anglf.  üt-ä-leo5Ian  üt- 
äliöian  'lo§mad)en'  f),  foune  mnbl.  onlede  'Un= 
mufje,  llummcr'.  33ci  bem  öcblcn  beö  2L?oi1e§ 
in  ben  altgcrm.  2)ialcften  ift  bic  33cbcutungÖ= 
entmidlung  fd^raer  ju  beurteilen.  2)arf  man 
got.  unleds,  anglf.  unlsede  'arm,  unglüdlid)' 
ober  lat.  liber  (für  lithero-?j  'frei'  t>erglcid)cn  ? 

ßcc  ^.  erft  nbb.,  au§  nbb.  lee  'Crt,  mo  2Binb= 
ftille  berrfd)t' ;  ügl.  \U.  hie,  engl,  lee  (auc^  anglf. 
hleo  '©d)uö').    2^gl.  8uD. 

leer  'äb\.  mbb.  tere  abb.  afäd)f.  läri  'leer, 
lebig'  =  anglf.  laere  gelsere  (mittelcngl.  ilere 
engl.  bial.  leer  '(ccr,  leeren  9?lagcn§,  bungrig'). 
Ob  bas,  r  burd)  O^botasisrnuä  für  ältcrcS  s  ftel)t, 
ift  faum  3u  entfd)cibcn.  3SicUcid)t  finb  got.  lasiws 
'fraftloö,  fd)ttiad)',  anglf.  leswe  'fdjroad)'  (mbb. 
erleswen  'fd)iüad)  raerben'j,  foroic  anorb.  lasenn 
'^crftört'  bic  näd)ftcn  S^crioaubten  oon  leer. 

t  ßefse  (V-  'Sippe'  mbb.  lefs  lefse  ^■'?Sl. 
al]b.  lefs  Tl.:  obcrbcutfdjc  ^cseid)nung§n)cife 
(fd}n)äb.  cvroeitert  gu  läfzg,  banebcn  mbb.  lespe 
=  tirol.  lespe,  bei  2(lb.  2)ürcr  1528  Sebfc) 
für  ba§i  eigtl.  nbb.  mb.  Sippe.  Scibe  i8e= 
nennungen  finb  uiDenDaubt:  Sippe  märe  germ. 
*Upjö  g^.;  Scfje(mit  ber  ^JJcbcnfonn  abb.  lefTur, 
afäd)f.  lepur)  märe  urgerm.  lepas,  @cn.  lepazes 
ober  lefs  @cn.  lefses  (mit  fs  für  ps);  ugl.  got. 
ahs,  @cn.  ahsis  'Stbre'  mit  al)b.  ahir,  anglf.  ear 
(au§  *eahor)  engl,  ear  "äi)xc'.  2)ic  rocitcre  S3cr= 
n)anbtfd)aft  üon  Scfgc  ogl.  unter  Sippe.  2)a§ 
@ot.  unb  Sfanbin.  Ijabcn  eine  ganj  anbere  S3e= 

31 


ßeget 


242   — 


le'^ren 


jcidinung  für  '\*unie':  got.  wairila  J.  (aiujli. 
welerj,  altfricf.  were,  anorb.  vorr  5- 

T  fießcl  OJl.  m()I>.  laegel  lägel  laegele  al)b. 
lägilla  lägella  «y.  'JäBdjen*  Qu§  lat.  lagena 
"?ßla^  füv  flüjficje  unb  trocfenc  Sad)cn'  dat. 
lagona  lagoena  'ivlafdic'  au§  civ.  Xä-fn^oc; 
Kdyvvoc;  n  'j^lafdic').  SKccjcn  1  füv  lat.  n  tu 
lat.  Öcl)niüörtcvn  uijl.  (Siel  unb  itümmcl  (aud) 
.sMinmcI,  fd)lcuntgi. 

legen  3tiu.  ml)b.  ai]t).  legen  lecken  id)ro. 
3tiü.:  eigtl.  'liegen  niad)en*,  alio  ?ahitiuum  gn 
Hegen;  entfpredienb  afadii.  leggjan,  nbl.  leggen, 
anglf.  lec^'an  engl,  to  lay.  anorb.  legja.  got. 
lagjan  jdiui.  ;Uiu.  'legen'.    33gl.  liegen. 

l'cßentie  /s-.  niljb.  legende  J.  '^^ciligen= 
erjäl)lung'  aibi^  nilat.  legenda  3J.'!)3l.  (sie  dicta, 
quia  certis  diebus  legenda  in  ecclesia  et  in 
sacris  synaxibus  designabatur  a  moderatore 
chori). 

tSchbe,  ßebc  «y.  blof?  n()b.,  bmd)  nbb.  5Ber= 
mittlung  awi  älter  nbl.  leeghde,  nnbl.  laagte 
5.  '^JÜcberung,  Il)ar:  ju  bem  'Hb'],  nnbl.  laag 
'niebrig*,  lucldicm  anorb.  lägr  'niebng',  engl. 
low  entiiirid)t ;  in  bcr  bergmiinn.  ©pradje  erjd)cint 
aud)  in  Teutidilanb  ba^5  5(bi.:  lag  'abl)ängig, 
fducf'  nil)b.  liege  'flad),  niebrig'.  3)ie  ganse 
Sippe  gcl)ört  jum  Stamme  üon  liegen. 

l'cften  'Tl.  ml)b.  leben  alib.  leban  '')l  'gc= 
liclicnc^3  (^)ut,  iiiebcn'  =  anorb.  län  9i.  '2^arlcl)en, 
ficl)cn'  (barauy  erborgt  engl,  loan),  anglf.  lien; 
für  ta?^  öot.  iwärc  iual)rfd)cinlid)  *iaili\vnis  i)J. 
anjunelimen,  luo^n  ffr.  reknas  ^JJ.  '@ut,  iHeid)= 
tum',  eigtl.  '(5rbe'  in  ber  58ilbung§n)eife  unb 
3(bleitung  ftinunt.  SKegen  n)eitergcl)enber  5Ber^ 
u)anbtid)aft  ugl.  leiben. 

ijcljm  )ßl.  mit  nbb.  mb.  Cautform  (,e  für  l)b. 
ei);  bie  ftrcng  l)odib.  Jvonn  Öcimen  l)at  ein= 
gefd)ränheö  (SJebiet.  iügl.  ml)b.  leime  d)l. 
Ql)b.  leimo  yR.  'iiiebm'  =  anglf.  läm  engl. 
loam  ','pumuw'  (got.  *laima).  lai  al»  S3ur3cl 
liegt  mit  ableitenbem  s  por  in  anorb.  leir 
dl.  auö  *laiz,  bae  aii'i  *laj-is  fontral)icrt 
lüdrc  luie  got.  ais  '&^'  an<!>  *ajis,  ffr.  ayas.  '}icx- 
roanbt  ift  lat.  limus  DJJ.  'bünncr  Sdilauun, 
©d)mul3';  bie  Aorm  bcy  'Jlblautv  Mvifd)cn  gcrm. 
laiina  unb  lat.  limus  ift  ai  :  i.     iJgl.  Öcini. 

ücbnc  1  5-  ml)b.  lene  line  al)b.  lina  ^■. 
'reclinatorium*  für  *hlina,  lüic  aud)  bie  i)io= 
minatinform  im  ®ot.  lauten  lüürbc;  ogl.  gr. 
KXivri  'i!ager,  IJJolfter'  —  biefe  iöebcutung  batte 
aud)  Üebne  im  älteren  dli)i>.  —  unb  locgen 
lueitercr  23enuanbtfd)aft'5beiüge  ugl.  leimen, 
!iieitcr. 

t  £cöne2  5-  ntl)^-  ^'^"e  mit  ber  auffälligen 
9iebenform  liebe  5-  'roill>c  Sau,  58ad)c';  bie 


weiteren  3ufa"t"ienf)änge  finb  fd)n)er  ju  beur= 
teilen;  bcr  5(nflaug  an  bie  glcidibcb.  fr3.  laie 
unb  mlat.  leba  ift  nid)t  abjuiucifen.  (So  bleibt 
3tüeifell)aft,  ob  2el)ne  germ.  5(bfunft. 

t  £etinc3  5-  '3W)ynager  ogl.  Öünfc. 

t  ScJjne*,  2 e n n e  J. 'acer  platanoides' :  ml)b. 
unb  aljb.  gilt  lin-  limboum,  lucvbalb  älter  nl)b. 
aud)  Ö  ein  bäum;  bie  nl)b.  ^-orm  ift  auc^  einem 
nörbl.  3}ia(ctt  entlehnt:  hän.  It'in.  1d)uieb.  lönn. 
Ter  ^Jiame  ift  übrigcui?  urfprünglid)  gemeingerm. 
geiPefcn;  er  finbet  fid)  al-o  53e3cid)nung  beg  ?ll)orn§ 
in  ben  älteren  Tialcften  mit  3lu§nal)me  be§  (Sot.: 
anorb.  blynr,  anglf.  blyn  iblynn  ober  blinV); 
unb  mit  bicfen  finb  urucrumubt  auf)Crl)alb  be§ 
(^erm.  flap.  klenü  unb  lit.  klrvas  '"JUiorn'.  So-- 
mit  luäre  ber  Üiamc  uvnorbourop.  (Sigcntum. 

Icftneiii  o^m.;  i6  pcrcinigt  mlib.  lenen  linen 
intr.  'firf)  ftü^en'  unb  (burd)  iunnuittelung  be^ 
ÜJtb.)  —  leinen  tranf.  'lehnen'  al)b.  linen  älter 
hlinen  intr.  —  leinen  hleinen  tranf.;  entfpr. 
anglf.  hlinian  bleonian  intr.  unb  bltenan  tranf. 
'lel)uen'.  2)er  eigtl.  Stamm  ift  lili.  bav  n  ift 
ucrbale  'Jlbleitung  (in  Öeline  aber  —  f'onform 
bem  gr.  kXi-v)-)  —  nominale  5lblcitung).  blai 
aly  5(blautvftufe  pon  hli  bat  fid)  in  Leiter  er-- 
balten ;  fie  galt  aud)  in  einem  altgerm.  *blaiwaz 
*blai\viz  9i.  '4">üger  (got.  blaiw,  anglf,  hläw 
bUew,  abb.  leo  für  bleo),  forpie  in  bem  get. 
blains  2)J.  '.'öügcl',  anorb.  blein  J-.  '{3tlyPor-- 
fprung'.  2B3.  blt.  unpcrfdioben  klT  crfd)cint  auner= 
balb  beä  (^erm.  mit  rcid)cr  iyerumnbtfd)aft :  gr. 
KXt-vou  'lebnen'  —  KXi-fiaE  ^■.  'fieitcr,  Ireppe' 
(pgl.  fieiter)  —  kXivh  '9{ubelager'  —  xXi-aia 
'Üagcr,  öebnftubl,  Seit'  (pgl.  got.  blei-{)ra  ,y. 
'3elt')  —  kXi-tü<;  '.»öüger  —  KXi-xoq  kXitoc;  3i. 
'.•öüger  (pgl.  nbb.  fieitc  5v  anorb.  blip  Jv 
anglf.  blT{)  ';)}.  '."öügcl');  lat.  clinare  'neigen'  — 
elivus  d)\.  '.'öügel',  ipomit  aud)  lit.  szlyti  'fid) 
fd)ief  neigen'  —  szlüti  'anlcbnen'  —  szlaitas 
'"Hbbang'  pcripanbt  finb.  Tem  gcmeinfamen 
Urflamm  ber  germ.  lot.  unb  gr.  SBorte  eignete 
nad)  biefen  5ücnpanbtfd)aftcibe3icbungen  bcr  ^c= 
griff  'fanft  anftcigen,  eine  fd)icfc  Stellung  bilbcn, 
eine  fd)rägc  t'age  cinncbmcn'. 

lehnen-  Stm.  mbb.  lOlumen  abb.  lebanön 
'alö  i'cbcn  geben,  leiben';  pgl.  fie  ben,  ipciterbiu 
aud)  leiben;  baju  anglf.  hOnan  (^^^rät.  linde) 
engl,  to  lend  'leiben,  pcrleiben'. 

lehren  i^tm.  mbb.  abb.  leren  (urfprgl.  *lerjan) 
'untcripeifen,  lebrcn,  tcnncn  lebren',  guiueilen 
aud)  'lernen'  =  afäd)f.  lerjan,  nbl.  leeren,  anglf. 
lä-ran  (iporauö  cnticbnt  anorb.  lä'ra),  got.  laisjan 
'lebren':  ein  gemeingerm.  ^tip.,  beffen  @runb= 
bebeutung  'ipiffcn  mad)en'  ift,  ali?  laizjan  'i^attv 
tiouin  JU  einem  blof;  im  @ot.  beipabrten  'iPtät.^ 


Se^re 


—   243   — 


leirf)t 


^väl  lais  'rocitV.  ."sm  Tcutjdicn  iinb  Gtuil. 
blieb  banon  noch  eine  pavtijiinale  5lblcitinui, 
ireldK  got.  a(y  *lisnan  ober  *liznan  barjultcllcn 
luärc;  ugl.  lernen.  2^ajn  nod)  c\ot.  leis  'hinbin' 

—  leisei  'Ännbe'  in  lubja-leis leisei  'gift^ 

funbig,  ©ifthmbe'.  2Bir  baben  @runb  an3u= 
nc()mcn,  bnf;  beni  got.  lais  'raein'  eine  @ninb= 
bebentnng  'babc  cnuanbert,  evfabren'  ju  ©vnnbc 
liegt;  bcnn  bcv  Stamm  lis  ron  lebven,  Icr-- 
ncn  ftecft  nodi  in  03lcifc  nnb  Iciften  —  9ie1tc 
bcr  alten  53cbeutnng  'geben'  für  ®j.  lis,  mo^n 
außer  bcm  unter  ©leife  crraöbttten  a\lov.  lecha 
'2Irfcrbeet'  (lit.  lysö)  nod)  lat.  llra  'mird)e'  unb 
bQ§  bQDon  abgeleitete  delirare  (eigtl.  'entgleifen') 
geboren;  rgl.  audi  leiften.  —  iJc^rc  ^-.  mljb. 
lere  abb.  lera  '{y.  =  anglj.  lär  engl,  lore  '5^ennt= 
ni'o,  @elet)rfamfcit'.  —  flcicljrtf  gclabrt  ^art., 
fdion  mbb.  golert  unb  golärt  mit  ber  nl)b.  !öe= 
beutung,  eigtl.  aber  'wer  untermiefen  ift';  ogl. 
mittclcngl.  ilered,  roorau§  norb.  lä'rj)r  (rgl. 
doctus  ju  docere). 

=Ici  Snffir  blof?  nbb.;  an?"  mbb.  leie  5.  'Uü, 
5(rt  unb  SBcife';  im  9J^l)b.  gilt  nod)  feine  3"-' 
jammcnfetjnng  cntün-ed)enb  bem  nbb.  mand)er  = 
lex.  2)atür  fagte  man  maneger  leie  al§  @cn., 
j(.  53.  maneger  leie  Hute  =  nbb.  mandierlci 
Seute.  9J^bb.  leie  lei  ()ält  man  allgemein  für 
ein  roman.  SDort,  bcm  afrj.  proo.  ley  (au§  lat. 
legem)  '2lrt  unb  S5>eife'  cntlebnt. 

t  ßct,  Seie  9}i,'v.  '^vcB,  Stein'  (in  (Stgen= 
namen  roie  Sorelei)  mbb.  lei  leie  jy.  '?yel§, 
Stein',  aud)  'Steinraeg,  Sd)icferftcin'  =  aiäd)f. 
leia  5.  'tyelö',  mnbl.  leie  'Sd)iefer'.  SBcitcre 
33ejügc  inncrl)alb  unb  aut5erl)alb  be§  @crm.  (etroa 
SU  gr.  Xäa;  'Stein'?)  finb  unfid)cr. 

Seil)  m.  ml)b.  lip  (b)  Tl.  'Seben,  öeib,  Körper'; 
bie  33ebeutung  'Seben'  l)at  ba^^  nl)b.  Sort  bc= 
wabrt  nur  in  onfantmenfe^ungen  roic  2cib  = 
jud)t  'öeben§untcrl)alt',  2 ei b reute.  2Ibb.  üb 
OJlSfi.  'Ceben',  anglf.  lif  engl,  life  'Seben';  got. 
*leif  (b)  fel)lt  CSeben'  giebt  fairbwus  rcieber); 
norb.  lif  ^l  '2eib,  Seben'.  2;ie  lautlid)e  3?er= 
roanbtfdiaft  mit  Öeben  märe  im  (Sr.  burd)  XTtt: 
\m  barjuftellen ;  roic  leben  bem  gr.  Xmapeiv 
gufolge  eigtl.  'bel)an:en'  bebeutet,  fo  ba§  altgcrm. 
liba-  eigtl.  'iBeban-ung,  2)auer';  bie  Sebeutung 
'Öeib,  Äörper'  ift  blof?  bcutfd).  @r.  XeiTTUj  muf5 
roegcn  lat.  linquo  uon  Xirrupeuj  fern  gebalten 
roerben;  el  gebort  ju  germ.  leiben;  XiTrapeai 
aber  unb  2cib,  öcben  berubcn  auf  ber  ibg. 
2Bg.  Itp  in  bleiben. 

ßcirft  ÜJi.  ift  neue  (Sntlcbnung  au§  ml)b.  leich 
9Jl.  '©cfang  au§  ungleidien  Stroiibcn',  urfprgl. 
übcrl)autit  'gefinelte  5Plelobic'  (barau§  cntlebnt 
afrg.  laij.    (?ntfpred)enb   got.   laiks   'lang'   3U 


laikan  'tanjen',  anglf.  läc  3?.  'Spiel,  .Sampffpier 
ju  läcan  'fpringen,  tanscn'.  3)a  nbb.  l'eid)  nur 
Öcbnmort  ift,  genüge  ci-^  mit  bicfen  iöemerfungen 
über  bie  reid)  entfaltete  fpcjififd)  altgcrm.  SBurjel 
laik. 

ficicftc  (V-  nd)b.  lieh  liehe  J^.  '2eib,  Körper*, 
aud)  'ju  begrabenber  Xoter,  2cid)c';  im  9'il)b. 
bcxTfd)t  bie  fpejicllc  33ebeutung,  roeldie  in  ben 
älteren  germ.  Xialcften  gegen  bie  allgemeinere 
^ebciüung  'Scib'  al§  Subflanj  surüdtritt.  5n)b. 
lih  (hhiö-^JI.  'Ceib,  ^-Icifdi'  =  anglj.  lic  9J.'Seib, 
ftörpcr,  Seid)e'  (roegcn  engl,  like  ogl.  glcidi), 
got.  leik  3^.  'Jlcifdi,  Öeib,  Öeid)nam'.  3"  einer 
bahuvrihi-^ompofition  nimmt  lik  fd)on  in  alt= 
germ.  3cit  bie  fcfte  33cbeutung  'Körper'  an,  roirb 
aber  bann  inncrbalb  fämt(id)er  2)ialcftc  3U  einem 
Suffij:  mit  bcr  33ebeutung  unfercg  bb.  =lid) 
(f.  bieg).  2)ie  ißcbcutung  '.Körper'  bebiclt  ba^, 
nbb.  2Bort  in  2 cid) bor n  '.s^übneraugc'  eigtl. 
'3^orn  im  .ftörpcr'  (iöl.  likborn,  nbl.  likdoorn). 

Scirfinam  5[R.  mf)b.  lichname  ai}h.  lihhinamo 
9JJ.  '2eib,  5?örper,  Scid)nam';  al)b.  lihhinamo 
für  *lihhin-hamo  berubt  auf  einem  fd)ro.  flcf= 
ticrenbcn  *likan-  *likin-  (ogl.  got.  manleika 
'33ilb');  icbenfalli-  ift  abb.  lihhin-amo  nidit  auf 
irgcnb  roeldie  oolfSctpmologifdic  Umbeutung  bc§ 
altgcrm.  lik-hamo  dJt.  'Äijrpcr'  3urücf3ufül}ren : 
af)b.  lihhamo  (fpnfopicrt  lihmo)  ml)b.  lichame 
2JJ.  =  anglf.  Hc-homa  licuma,  anorb.  likamr 
(hkame)  9Jl.  '^i3rper'.  Scr  sroeite  Äompofitiony= 
teil  ift  ein  un§  oerloren  gegangenem  Atomen 
(hama-  haman-)  mit  ber  S8cbeutung  'Jorm, 
.sMillc';  ogl.  anorb.  hamr  'i>aut,  ©cftalt',  anglf. 
homa  '.'öüllc' ;  got.  anahamön  gahamön  'fid) 
beflcibcn'  (ogl.  .s>cmb).  Semnad)  roärc  öcid)  = 
nam  (mit  ber  urfprgl.  ^öcbeutung  'Jtörper' )  eigtl. 
'ü-leifd)bülle,  (^lcifd)geftalt',  b.  f).  '5lcifd)fubftan3, 
infofern  fie  bie  ÖcbenSform  bcfigt'.  2^ie  3"= 
fammcnfcgung  l)at  für  un§  ein  poetifd)c§  2lu§= 
fel)en,  roic  in  bcr  Il)at  bie  norb.  unb  anglf.  ^oefic 
fid)  mebrere  äbnlidic  Umfdircibungen  für  'Körper' 
gefd)affcn  l)at:  auc-'  ber  anglf.  ^?oefic  ogl.  flfesc- 
homa  '5leifd)=.sMllc'  {i>az-  3ur  (Srflärung  oon 
anglf.  hc-homa  =  al)b.  lih-hamo  unb  Sctd)  = 
nam  überhaupt  oon  2Bid)tigfcit  ift)  —  bän- 
fset  eigtl. 'Änod)cngefäf5'—bänliüs  eigtl. '5tnod)cn= 
bauö'  —  bänloca  eigtl.  '3?crfd)luG  ber  Änodicn'  — 
bdncofa  eigtl.  '5^nod)enbcbaufung'  al§  Snnonpma 
oon  anglf.  lic-homa  '.^iirper'.  2^ic  Slnnabmc 
liegt  bal)er  nabc,  bar,  ba§  altgcrm.  likhamo 
au&  bcr  Sprad)e  ber  Tiditer  in  bie  geroöl)nlid)e 
2!iftion  übernommen  rourbe. 

Iet*t  2fbi.  mbb.  liht  lihte  af)b.  lihti  = 
nbl.  ligt,  anglf.  liht  leoht  engl.  Hght,  anorb. 
lettr,  got.  leihts  'lcid)t'.    Sic  rocitcren  53e3Ügc 


Seib 


244 


=tetn 


be§  ©orte?  bleiben  unfidier,  ba  511  olcfc  bciiriff= 
lid)  Ttalieftcbcnöc  %t>\.  au6  ben  ücnuanöten 
Spvad)cn  aud)  lautUd)  an  Ictd)t  anflingcn. 
9)ian  bat  lat.  levis  Mcidit'  au§  *levis  *lenhvis 
gebcntet,  um  c§  mit  beut  iicmciniierm.  3tbj., 
foivic  mit  vir.  ^Xaxüi;  'cicrinci,  flein',  lit.  lengwüs 
lengwas  Mcidu'  ju  Dcvciniacn:  liht  nänbc  bann 
für  linht  lenht.  Mnüm't  man  Ieid)t  an  nbb. 
gelingen  an,  jo  lienc  )id)  gv.  IXacppoc,  'leid)t, 
fd)ncir  sujieben  if.  lungern).  Heine  biöbciigc 
^Teutung  befriebigt  nollftänbig,  ba  ein  in  ber 
53ilbung§roeifc  unfcrm  leidit  cntfpred)enbe§ 
3Ibi.  auf,erbalb  bcy  ©erni.  feblt.  —  3tuö  bcm 
Gngl.  gebort  ]^u  light  'leid)t'  nod)  lights  'Iicv= 
hinge'  if.  Vunge). 

l'cib  -)l  mbb.  leit  (d)  abb.  leid  92.  'ba^ 
^etrübeube,  ^^Iciö,  Sdimer,?':  eigtl.  iubftantiüicrteg 
2lbicftiü  ju  mbb.  leit  (di  abb.  leid  3(bi.  'bc- 
triibenb,  mibenuärtig,  ücrbaf5t'.  9}gl.  ongl). 
lä})  'Jöeicibigung,  Uuredit'  —  'fcinblid),  oerljatU, 
fcinb'  (engl,  loatli  'iiD'].  'abgeneigt'  —  toloathe 
Ttd)  efeln'i,  anorb.  lei|)r  'feinblidi,  nerbant'. 
2)aÄ  abfir.  3ubn.  ift  urfin-gl.  mabrldicinlid) 
niditv  ali-  ba-:-'  ^i'eutr.  bev  'Jlbj.,  ba^  früb  i"§ 
9ioman.  Gingang  fanb  (ital.  Iaido  'bäülid)', 
frj.  laid).    3Sciterc§  unter  Iciber. 

leiben  otu).  mbb.  liden  abb.  lidan  ft.  3tm. 
'erbulben*:  crft  im  9.  3af}rb-  auftretcnb  für 
eigtl.  irlidan  =  er  leiben.  3)a§  eintad)e  abb. 
lidan  beint  ,^unäd)it  nur  'fabren,  geben'  (f.  leiten 
alö  jugebörigc'5  Aattitiuumi,  irlidan  alfo  eigtl. 
nur  'ci-fabren,  ergcbn'.  Tic  beutige  53ebcutung 
üon  leiben  .feigen  nod)  mnbl.  liden  nnbl.  lijden. 
Über  i?erroanbtfd)aft  uon  Öeib  mit  leiben  f. 
(Irancf,  "Jlnv  21,  305. 

leiber  ^^ntcri.  mbb.  leider  abb.  leidör: 
eigtl.  itonuiaratin.ui  bem  unter  Ceib  bcbanbelten 
altgerm.  'Jlbj.;  uielleidit  beftebt  i^crmaubtidiait 
mit  abb.  hHvcs  ir-s  'leibcr'  unb  anglf.  lä  'ad}'. 

üeier  a.  mbb.  llre  abb.  lira  Jy.  aus  lat.=gr. 
lyra  mit  ber  mittelaltcrlid)cn  bi),^antinijd)en  ?lu'^= 
fpradie  hcv  y.  mit  roman.  duantität-jmediiel 
(ugl.  53rief,  Tom,  Sdiule,  ilreu.v.  Tic 
mittclaltcrlidic  l'cicr,  luo  )ic  nidit  auf  gclebrtcr 
(?infübrung  bcrubt,  iit  uon  ber  antifen  \!ma 
mejentlidi  ucrfdiiebcu :  )ic  mar  ein  guitarrcu= 
anigcy  '^'snitrument,  ba-y  mitteilt  eine?  burd) 
eine  Murbel  gcbrebtcn  ^Ikbei?  gcjinelt  luurbc, 
alfo  'l'ciertaftcn'.  ,V|U  baben  mir  !i!cier  burd) 
bic  mobenien  bumanijtiid)cn  Tenbcn^cn  mieber 
auf  ba^  autife  ,^nftrumcnt  .^trüctgefübrt,  obne 
baf;  uuv  iebod)  bic  altere  ^-öebeutung  frcmb 
roarc  (ogl.  l'eicr falten,  'Die  alte  ^eicr'i.  V<\\. 
nod)  ital.  lira,   frv  lyre,  engl,  lyro,  nbl.  lier. 

leiljeit  S^m.  nUjb.  üben  obb.  Hhan  jt.  3tm. 


'auf  '^org  nebmcu',  feiten  'auf  Sorg  geben' 
=  got.  leihwan,  anglf.  leon  (fontrabicrt  für 
lihan),  moju  fid)  int  (Sngl.  nur  loan  unb  to 
lend  crbalten  baben  (ogl.  Ceben  unb  lebnen). 
Tiefe  'Jlbicitungen,  bie  in  mcbrcren  Tialcftcn 
uorlicgcn,  beruben  fd)on  auf  ber  gemcingerm. 
53cbcutung  'leiben'.  Tic  (5-ntfiircdiungen  in  ben 
ncrmanbtcn  Sprad)cn  bemcifcn,  batj  biefc  nur 
Sre^ialificrung  ift  a\b>  einer  allgemeinen  '^c- 
bcutung  'laffen'.  Tic  ibg.  2Bj.  lik  er)d)etnt  in 
ben  53ebcutungcn  'übrig  laffen,  ücrlaffcn,  frei= 
laffen,  überlaffcn':  ffr.  ric  (für  lik)  —  '^xä]. 
rinäcmi  'etma§  inxi§geben,  hingeben,  etmav 
frei,  leer  mad)en,  räumen,  etiuaci  für  einen 
■ihxiio  bingebcn';  baju  rikthäm  5i.  'i1iad)laf5, 
(Ärbfd)aft'  —  reknas  9?.  '.sMntcrlaffcnfd)aft, 
'Kcid)tum'  (f.  Öeben)  —  riktäs  "Jlbi.  unb  rOku-s 
5lbi.  'leer';  ferner  lat.  linquo  relin(]uo  reliquus: 
gr.  Xei-rruj  mit  febr  reid)er  53ebeutun9§entfaltung 
'Dcr=,  übi-ig=,  bi"tcr=,  unterlaffen'  —  \oittö<; 
5{bi.  'übrig';  altir.  leicim  (Örbf.  leiqö)  'laffe, 
überlaffe';  lit.  lökü  likti  '.^urüdlaffcn',  pälaikas 
'^Keft',  afloo.  otü-leku  '^Keft,  llberbleibfel'. 

t  ßeilatticn,  ^cilad)  -ÜJ.  mbb.  lilachen 
lilach  9J.  'Öctttud),  ideilad)en'.  Tag  nbb.  mbb. 
2Bort  ift  au§  lin-lachen  cntftanben,  nield)q^Aorm 
mbb.  (al^  Setnlad)en  im  altern  •:)cbb.)  öfters 
belegt  ift  unb  im  3(bb.  al§  linlahhan  auftritt: 
linl-  unirbc  im  D^lbb-  affimilicil  ,^u  lill-  unb  11 
imd)  langem  i^otal  r)ercinfad)t  (ugl.  bic  ©nt: 
ftcbuiig  uon  elf  an-}'  aijb.  einlif).  (Sinen  äbn^ 
lid)en  isorgaug  jeigt  ba^j  ucrmanbtc  anorb.  le-repl 
für  *linrept  *Iinrift  'ßcinenjeug'. 

Seim  9JI.  mbb.  mnbb.  abb.  lim  9JI.  = 
nbl.  lijm,  anglf.  lim  engl,  lime  'ßeim,  Äolf, 
norb.  lim  9f.  '^cim,  .Half.  Tay  gemcingerm. 
lima-  ftebt  in  5(blaut'JiicrbäItni'o  ju  i^cm  unter 
^i^cbm  befiirod)cncu  gemcingerm.  laima-;  bic 
C^runbbebeutung  bat  man  an<-  ber  engl,  unb 
norb.  iöcbcutung  'Öeim,  ilalf  al§  'ÄJebeftoff 
an^  einer  Grbmaffc'  an.^uncbmcu.  öat.  limus 
fügt  fid)  mit  feiner  'öcbcutung  'bünner  ©d)lamm' 
näber  ,^u  ßebm,  mit  feiner  '?(blaut§ftufc  i  aber 
luibcr  ju  Ücim.  '3üy  5Dur,^cl  ift  unter  licbm 
lai:li  cranefcn  burd)  anorb.  leir  9J.  unb  lat. 
li-no  'ftreid)c'. 

Seilt  W.  'Alad)ö'  (in  3ufn"nncnfeöungcn) 
mbb.  abb.  lin  9Ji9J.;  ngl.  IJeincn. 

4ctn  Guffir  für  Timinutiüa  mbb.  -elin  abb. 
-Hin  eigtl.  nur  im  Cberb.  beimifd);  fein  53eleg 
bafür  im  @ot.,  3(nbb.,  '.?(nglf.  unb  ?(uorb.  Ta§ 
''}lbb.  bat  in  gleid)cr  Aunftion  -ken  (=  mb. 
-choni  au§  -ikin,  mit  mcbbcm  Suffir  abb.  -Hin 
ba'ö  unter  Sd)tuein  unb  füllen  bebanbeltc 
biminutioe  -in  gcmcinfam  b^t.   iUjl.  nod)  -d)en. 


Seine 


—   245 


Seite 


Seilte  5.  inl)b.  mnbb.  line  fpäta()b.  lina  ^. 
'©eil,  Tau,  Seine'  bcf.  '(5dnff§jugfeir.  21blei= 
tunu  aui  lat.  linea  ()Qt  ba-:^  'öcbcnflicfic,  bat"; 
biefc»  —  aiid)  im  9}|(at.  —  nidit  bic  iBebcutmui 
'Züu'  fjat,  fonbcvu  fpc^icd  'jRiditfdmur'  (unb 
mlat.  'Öüiuienmanftab')  bcbcutct.  o"  i'cv  53c= 
beutung  liegt  lat.  linum  %"vaben,  lau.  Seil' 
näl)cv;  aber  im  3{oman.  unb  dJllat  fclilt  linum 
in  bicfer  53ebcutung.  Xcn  gr.  Xivaia  Xiv^a 
'©eil,  ©ti-ict'  cntfmndU  Seine  al§  felbftänbigc 
germ.  3(blcitung  au§  lin  'Seinen' ;  mir  tjabcn  aud) 
anglj.  line  engl,  line  'Sdmur,  Seine',  anovb.  lina 
(got.  *leinjö  eigtl.  'bie  am  Jladiä  ucrfcrtigte'j, 
roeldie  nad)  edit  germ.  ^riujip  gebilbct  [inb  (©uf= 
fip  jön). 

Seinen  Üi.  eigtl.  fubftanttoiei-te§  9Jcutr.  be§ 
2tbi.  ml)b.  linen  linin  'au§  Seinen'.  3^1  ©runbe 
liegt  ml}b.  lin  50^.  '51ad)§,  Sein,  leinene§  ltlci= 
bung§ftücf'  al)b.  afäd)f.  lin  dl.  =  got.  lein  dl. 
'Seinroanb'.  53ei  biefem  53egriff  mie  bei  beut 
SBorte  i^ant  fann  umn  fdnuanfcn,  ob  llrucr^ 
roanbtidiatt  ober  (Sntlcl)nung  bac-  gcmeingcrm. 
lina-  mit  ben  anflingenben  SBorten  bc§  Sat. 
ober  @r.  oerbinbct.  353enn  ha^  genn.  SBort 
roirflid)  entlehnt  iü,  fo  berocift  bas  ÜBerliältni-j 
ber  Äonfonantcn,  bat;  öanf  ben  ©ermancn  üor 
ber  Sautücrfdiiebung,  b.  l).  lange  nor  unfcrcr 
3eitrxd)nung  bcfannt  untrbe;  baefclbe  nuircuioiil 
aud)  für  lina-  'Sein'  anjunel)men,  ba  '"^liniuc^ 
unb  lacitug  fd}on  ba§  S>orfommen  ber  Seinroanb 
bei  bcn  ©ermanen  iljrer  3cit  bcftätigen.  lsicl= 
leid)t  läf;t  fid),  roorauf  bas  ^-eblen  be§  2Bortc§ 
bei  ben  öfllidien  i^nbogcrmancn  beutet,  roie  bei 
t)anf  ba§  Sfntlnidie  al§  Cucllc  ber  ©ippc  faffcn. 
SBgl.  lat.  linum,  gr.  \ivo-v,  ajlop.  linü,  lit. 
linai  'Jvlad}'^' ;  \i-  blieb  in  ben  (Vormen  Sat.  Xi-xi, 
$1.  Xi-xa,  roonad)  li-  al§  SBurgcl  unb  no  al^ 
5lbleitung  für  linum.  Xivov  ju  gelten  l}at.  5Bgl. 
Seilad)cn,  Seine. 

Seintuanb  5-  Üt  eine  erft  nl)b.  Dolfeetpmo= 
Iogiid)c  llmbilbung  für  mljb.  linwät  Jy.  'Seinen^ 
geug'  mit  2(nfnüpfung  an  bb.  ©eroanb.  2)a§ 
alte  wät  labb.  mbb.)  ift  im  3il)b.  au^geftorben ; 
c§  gebort  mit  anglf.  wäed  'Äleib'  3U  einer  axiv^ 
geftorbenen  ibg.  2B3.  we  'roeben'. 

T  Sei§  dJl.  entlebnt  au§  bem  ml)b.  unb  älteren 
nbb.  leis  leise  d)l.  'geiftlid)C»  Sieb',  abgctürst 
aus  kirleise;  kyrie  eleison  rpar  ber  9iefrain 
geiftlidicr  Sieber. 

leifc  3lbi.  ml)b.  lise  abb.  *lisi  ()Hbv.  liso) 
'leife'  aud)  'langfam'.  Unter  lebren,  Sift, 
lernen  ift  eine  genn.  ilBj.  lis  mit  ber  (Srunb= 
bebeutung  'geben'  befprodien,  rD03u  got.  leis 
'funbtg'  311  geboren  fdieint.  Siefem  Slbj.  roirb 
ba^  ^b.  aber  taum  unmittelbar  entfpredien,  ba 


bie  58ebeutung&biffercn3  ju  grofj  ift.  3(ud)  bleibt 
fraglid),  ob  leife  überhaupt  ju  2B3.  lis  gebort. 
$8ielteid)t  gebort  e§  ju  gr.  Xeio;  \iapö(;  'fanft, 
gclinbe,  milb',  faüö  bicfe  nidit  el)er  5U  lat.  levis 
'glatt'  gcbi-ircn.  3d)roici-igfeit  mad)t  ber  9?afal 
in  fd)roäb.  lins  (lesns)  'leife'. 

Seifte  1  ^.  mbb.  liste  abb.  lista  7v.  'banb= 
förmiger  ©treffen,  ©aum,  53  orte.  Seifte'  = 
anglf.  list  engl,  list  '^Kanb,  Saum,  ©treffen'; 
i§l.  lista  (lista?)  J-  'JKanb,  Streifen',  ^(ufjer^ 
balb  bcy  ®crm.  fcblen  alle  3(nfnüpfung&punfte. 
3Iu§  bem  @ern:.  ftammen  ital.  lista,  frj.  liste 
'Streif,  53ortc'. 

Seifte 2  ^•.  'inguen'  erft  nbb.;  roabrfdicinlid) 
pon  bem  porigen  ju  trennen  unb  auf  ein  got. 
*laist6  («f.  ^urüdjufübren.  3)arauf  beutet  aud) 
engl,  last  (bial.)  'Sd)ambug,  Seiften'.  2)ie 
gleid)beb.  anglf.  leosca,  mnbl.  liesche  nbl.  lies, 
afd)roeb.  liuske,  bän.  lyske  roeid)cn  lautlid)  5U 
febr  üon  ber  bb.  ^-orm  ab;  aud^  bic  ücrfud)te 
^Infnüpfung  an  laisius  '©d)of;'  in  ber  Lex 
Salica  ift  bebenflid). 

Seiften,  Seifte  dJl.  mbb.  leist  Tl.  '^onn, 
Seiften  be§  ©d)ubmad)erö'  al)b.  leist  (31?) 
'forma'  =  anglf.  last  Isest  Tl.  'Jufjfpur, 
©pur,  forma'  engl,  last  '©d)ufterleiften'.  Oot. 
laists  Tl.  'Spur,  ^id'  roeift  mit  bem  unter 
leiften  gegebenen  ÜJlaterial  barauf  bin,  bat"; 
'Jutlfpur'  bie  eigtl.  53cbeutung  bed  hb.  engl. 
STHirteS  ift.  3tnorb.  leistr  Tl.  bebeutet  aller^ 
bing§  'tyut;'  unb  'fur^er  ©trumpf,  ©ode'. 

leiften  3tn).  mbb.  al)b.  leisten  'ein  @ebot 
befolgen  unb  auefübrcn,  feinem  'Ccrfpred)en,  feiner 
■»^flidtt  nad)fommcn';  entfprcd)cnb  got.  laistjan 
'nad)folgen,  nadigcben'.  SBegen  ber  3>erroanbt= 
fd)aft  mit  @ leifc  unb  Seiften  ift  bie  53ebeu= 
tung  be§  got.  3tiu-  bem  i]b.  (foroie  bem  glcid)beb. 
afiidif.  lestjan)  ju  ©runbe  3U  legen.  3(nglf.  hestan 
'leiften, nollfübren,  balten,  aus^baltcn,  auÄbauern', 
roorau'3  engl,  to  last  'bauern,  bleiben,  fid)  balten 
(temporal)'.  3)a§ gemeingerm.f d)n).  3tro.  laistjan 
eigtl.  'nad)folgen'  (luorau^'  fpan.  portug.  lastar 
'oablung  für  einen  anbcrn  leiften'  entlebnt  roarb) 
ift  abgeleitet  üon  bem  unter  Seiften  crmäbnten 
got.  laists  dJl.,  anglf.  last  d)l.  'mu^fpur',  bie 
ibrerfcitg  auf  einer  SBj.  lis  'geben'  bentbcn ;  biefc 
2Bur3el  bat  überall  eine  9?eigung,  au§  ber  finn= 
lid)en  Sebeutung  'geben,  nac^gel)cn'  in  eine 
geiftigc  übcr3ugel)en  (f.  Sel)re,  lernen,  Sift); 
ugl.  aud)  leife. 

+  Seifter  jv.  'Sroffel'  ein  nicbein-bein.  2^ialeft= 
niort  =  nbl.  lijster,  ficbenbürg.  leister:  fd)on 
abb.  listera. 

t  Seite  5.  mbb.  lite  al)b.  Uta  älter  *hlita 
J^.  '^Bergabbang,  .s;->albe'  (got.  *hleida  J.);  hli 


leiten 


246   — 


lefeit 


qI§  gcrm.  SBurjelfilbc  ift  unter  lcl)ncn  ctn= 
öeljenbcr  bcfprod)cn,  lüo  oudi  bic  ftammncr^ 
TOQitbtcn  SBortc  mit  bcv  ^-Bcbeutunoi  'AMiöcr  ju 
ocrgIcid)cii  finb. 

leiten  3tȟ.  mlib.  alib.  leiten  fd)ir.  3^^- 
=  afäd)j.  ledjan,  nbl.  leiden,  oncilf.  lä-dan 
engl,  to  lead,  onorb.  leiöa.  5nic  beuten  auf 
ein  fcl)Icnbc§  got.  *laidjan,  bac^  iaii-  isaftitiinim 
ju  bcm  unter  leiben  beiin-odiencn  altgerni. 
li{)an  'gcl)en')  eigtl.  'ge()cn  nmdien'  bebeutet; 
Dgl.  fcnben,  ba§  aud)  urfin-iinglid)  'gehen 
madien'  bebeutet,  ou  bem  ^aftitiinini  *laidjan 
ge()ört  ein  gerni.  laidö-  3'-  %}ül)vung' ;  bawn 
anglf.  lad  '2Beg,  iHeife,  [yal)il',  engl,  nur  nodi 
in  loadstar  'i'eitl'tern'  unb  loadstone  '9}Zagnct' 
unb  loadsman  (angl).  lädman)  =  nl)b.  Öotfe; 
i^citftern  nil)b.  leitsterne  9J].  'ber  bic  8diiffer 
Icitenbe  ^^Uilarftern'. 

iJeitcr  ^.  ml)b.  leiter  aljb.  leitara  (älter 
*hleitir)  \y.  'Seiler'  =  ninbl.  leeder  nbl.  leer, 
anglj.  hlä^dder  lihüder  engl,  ladder;  baju  fcl)lt 
got.  *hlai-dri  (@en.  -drjös)  ^.  'Gleiter'  mit  einem 
bem  gr.  -rpia  ibentiid)en  ^emiiünfuffir.  2)iefey 
*hlai-dri  berul)t  auf  ber  unter  leljnen  be= 
banbelten  2B,v  vorgerm.  klt.  luo^u  gr.  KXi-uaE 
bie  bem  uieftgerm.  äBort  entfiiredicnbe  '-Bcbeutung 
jeigt:  Leiter  ift  glcidifam  'bie  Sdiräge,  bic 
■Jlngelcbnte'.  Tae  norb.  hleiör  ';"]clt'  liint  fid) 
an  bie  gleid)beb.  got.  hleipra  z"}-  unb  gr.  K\iaia 
anfdilienen.    Ü^gl.  Scbnc,  lcl)nen,  :Öeite. 

l'enbc  A.  mbb.  lende  obb.  lentin  J.  =  nbl. 
lende,  anglj.  lenden  ^.  (im  ^4^1.  lendenu  9i.); 
anorb.  lend,  hän.  lynd  'Venbe'  (ba.^u  i'M.  lumlir 
'3tücfeuitürf'  V).  Tie  got.  iL'autform  mar  inclleidit 
*landwini  jv.  ("vallö  baC'  b  uon  lat.  luinbus 
'Scnbe'  für  ibg.  dli  refp.  dhw  ftänbc  (lat.  barba 
für  bhardha  =  Jöart,  (at.  ruber  für  ibg. 
rudhros,  ^puBpö?  =  roti,  fo  liefjc  fidi  ba§ 
I)b.  Senbc  baju  ftelleu.  2(uf  ®rbf.  landhwi- 
meift  aud}  ajlou.  lodvija  'i'enbc,  ^liiere'. 

Icnfcn  3tiu.  jeit  unb  burd)  Sutber  fdnntt= 
jprQd)lid)  (im  10.  ,uibrb.  in  Cbcrbcutjd)Ianb 
nod)  fremb  unb  baber  in  ben  'i^a<?Ier  ^^ibeb 
gloffaren  uon  :?lb.  '^<ctri  unb  Ibt^m-  JBolf  1')'22  ff. 
mit  „umiuenben,  umfcbren"  überfciU)  mbb.  lenken 
'biegen,  menben,  ridUen':  Tenomiuatiü  ju  mbb. 
lanke  ahb.  lanca  lilanca  '.vMifte,  i'enbe'. 
SBcitere^  unter  Jvlanfc  unb  Öelent;  ba.ui  ift 
c§  uiellcidit  and)  ueruianbt  mit  linf,  eigtl. 
'fd)räg'.  l'enfen  eigtl.  'eine  fdiräge  feitlid)e 
JHiditung  geben'  (ugl.  linf).  ÜJJan  bat  an  i^er^ 
uianbtfd)aft  mit  lit.  lenkt i  'biegen'  gebadit. 

l'cnj  Tl.  (im  IG.  ^abd).  elfätl  01  eng i 
mbb.  lenze  abb.  lenzo  9Ji.  '("vrübling' ;  aui? 
neueren    'ÜUla.    »gl.    baicr.    längess    längsing. 


fdimei.v  langsi,  tirol.  langis,  meldic  Icbrcn,  bat5 
abb.  lenzo  auf  eigtl.  *lengzo  (mit  i^erluft  non 
g  ober  k;  ugl.  ^iun^el  auy  *runkzel.  58 li^ 
au§  blicktz)  berubt.  3"  i'cr  abb.  ^}iebcnfornt 
lengizin  lenzin  flimmt  auglf.  lencten  (auc^  *lang- 
tin)  =  engl.  Lent  'j^aftcn'.  2)ic  urfvvgl.  S3e= 
ncnuung  fdjeint  abb.  mbb.  lange?  (@en.  längeres) 
=  tirol.  langis  ju  fein  (=  got.  *laggat  *laggit). 
ou  ber  längeren  ^orm  abb.  lengizin  (=  got. 
*laggat-tini  fted't  uieüeidit  ein  audi  in  got.  sin- 
teins  'täglid)'  erbaltenec-  germ.  *tina-  'Jag'  = 
ffr.  dina  'Jag'  (ffr.  purudlna  'üieltägige§  «vcfl', 
sudina  'glücflid)e  3cit');  tigl.  lit.  denä  'Jag' 
unb  ^ögel  «citr.  16,  510,  aud)  «eitx-.  12,  377. 
8i)uoni)ma  f.  unter  5riil)ling. 

iltvä)e  5--  i"bb-  Icrche  abb.  lerahha  J.;  bie 
gleidibeb.  nbl.  leeuwerik.  anglf.  läwrice  liewerce 
läweroe  engl.  lark  unb  fd)ott.  laverock.  ofdjmeb. 
herikia,  fomic  bic  mbb.  9icbcnformcn  lewerich 
levverech  lewerch  ;;cigcn,  bau  urbcutfd)  *le- 
-wrahha  (=  anglf.  läwrice)  al§  oollere  Jyorm 
uorauSjufcöen  ift.  9torbpovtug.  laverca  '5jerd}e* 
ift  fucbifdien  UrfprnngS.  ®ie  got.  Sautform 
läfit  fid)  nid)t  mit  Sidierbcit  nermuten.  (5benfo= 
menig  ftcbt  feft,  ob  ba§  abb.  unb  a4jglf.  SBoil 
.Hompofitum  ift  ober  blof;  eine  ungemi3bulid)c 
'Jlbleitnng  bat. 

lernen  3tiv-  n'b^-  lernen  abb.  Urnen  lernen 
'lernen'  =  anglf.  leornian  engl,  to  learn  'lernen', 
afädif.  linön  für  got.  *liznan  (^rät.  *liznöda): 
eine  altgerm.  3lbleitung  an§  bem  ^artij.  be§ 
unter  Scbre  unb  leb  reu  bcfprod)enen  ft.  i^tm. 
got.  lais  'id)  mein' :  baber  lernen  'crfabren, 
gelebrt  merben'.  Tie  älnnlgruiipc  beö  Stanuney 
lis  jcrfällt  in  jmci  'Keibcn:  ju  ber  einen  gebort 
ber  fiunlid)e  begriff  'geben'  (ugl.  Seiften, 
Seifte,  Öleife,  aud)  leife),  gur  anberen  bic 
2Borte  Scbrc,  Icbrcn,  got.  leis  'funbig'. 

Icfen  S^m.  mbb.  lesen  al)b.  lesan  'au§= 
u'äblenb  fammeln,  aufbeben,  lefen,  and)  cx- 
,Viblen,  bcrid)ten'.  Wot.  lisan  galisan  unb  anglf. 
H'san  bflbeji  blof;  bie  Ä^ebeutung  'jufammen= 
lefen,  fammeln';  vom  leideren  engl,  lo  lease 
"ijibrcn  lefen'.  5(ud)  im  älteren  5(norb.  bot  lesa 
blon  bic  53ebeutung  'fammeln,  auficfen*.  ©§ 
fann  uidit  .^meifclbaft  fein,  hai^  biefeci  bie  0runb= 
bcbeutung  uon  bb.  lefen  'legere'  gemefeu  ift, 
R)cvbalb  '^Infnüinung  bc^i  gemeingerm.  lesan 
'anffammeln'  an  lit.  lesii  (b'-sli)  'mit  bcm 
3diimbel  aufvncfcn,  ilörncr  aufiejen'  mabr^ 
fd}cinlid}  ift.  5lb,uinieifen  ift  iöc,uebnug  juiifdien 
got.  lisan  'fammeln'  unb  lais  'lucifs'  —  laisjan 
'Icbrcn'  (f.  Icbrcn,  lernen).  3)ic  Gntmicflung 
bcy  5.^cgriffeS  'legere'  au§  bem  bcy  'Sammeln-s' 
bat  3mar  5limloga  in  ber  iöebculung'JeiUiuicflung 


Setten 


247 


Seutenant 


oon  lat.  lego  uub  C[X.  Xi-fw,  iüc(d)c  bic  f)b.  53e= 
bcutuitiicu  in  fiel)  ucvciuiiien-  2)od)  bic  alti^crm. 
5lultiivücvl)ä(tnii"l'c  crflävcn  (cfcn  'legere'  fd)öncv 
unb  in  lucitcvcm  oufainmcnliancjc.  2öic  unferc 
53c5cid)mnu3  i8ud)ita[ic  Gvbc  aibJ^  bcv  altöcrm. 
Seit  ift,  lüo  man  in  ticinc  53nd)cnftä()c  cinjclnc 
9{uncnjcid)cn  cinviljte,  fo  befaßte  bao  ^luflcfcn 
bei"  hcimi-i  '£ockia(\nni\  a\\<-'C\c)hxnkn  Gtäbd)cn 
mipröl.  'bic  r)iuncn  Icfcn'.  2)aö  altiicrnt.  liisan 
luav  alfo  53c',cid)nuiu^  fi'u"  'iici?\  ma->  lacitwv 
®cvm.  10  iM  ,,siirculos  ter  singulos  toUit" 
fdiilbevt;  im  uovl)il'torifd)cn  2^cutfd)  lunrbc  c§ 
Qud)  53c,^cid)nunii  füv  t)av  „sublatos  secundum 
impressam  ante  nolain  interpretatur".  33c= 
ad)tun;j  ucvbient  nod),  ban  bic  altgcvm.  3^ialctte 
übcvl)auiit  tcine  iicmcinfamc  '-öcjcidinunii  füi"  ''t'- 
gere'  l)abcn:  ein  '•yciuoi-o  bafür,  bat";  bic  fiunft 
unter  bcn  (Germanen  bciniifd)  iinirbe,  nad)bcm  ftc 
fidi  in  Stämme  i^ctrcnnt  bitten  lital.  lUjpruno  bcv 
9{unenid)vift  itcl)t  fcl't).  2)cr  @ote  fa^tc  siggwan 
us-siggvvan  'Icfcn',  bcr  GniiKinbcv  amjlf.  nedan 
engl,  to  read  (and)  anovb.  räöa);  jenco  be,^cid)= 
nctc  urfpvi^l.  mol)l  'bcn  iicbobcncn  innlraoi',  bicfcä 
meinte  'bic  ')\nncn5cid)cn  erraten'. 

Scttcn  d)l  mbb.  leite  a()b.  letto  SDl  '2d)m' 
(e  folgt  axiv  baier.=alcm.  Tla.);  roabvfd)einlid) 
mit  2tblaut  baju  aud)  i§I.  lepja  3^.  'Scl)m, 
(£d)muö'.  ^aiun  ]u  lat.  lütum  9i.  '^ot,  Sd)mn{5' 
ober  altin-enf].  laydis  'Öcbm',  bcrcn  SBurjcluofal 
gegenüber  bem  gcrm.  2Bortc  Sd)n)ierigfcit  mad)t. 
6l)er  ücvinanbt  mit  2cl)m? 

Icöcn  3tiu-  i»l)b.  letzen  ai]b.  lezzen  '()cmmen, 
aufbauen,  biitbcrn,  fd)äbigcn,  Derlct5cn'  =  got. 
latjan  'aufbaltcn,  ()cmmen',  nb(.  leiten,  anglf. 
lellan  engl,  to  lel  'binbcrn':  gcmeingcnu. 
3)cnominatiü  ju  bem  3(bi.  lata-;  ugl.  \a\],  aud) 
laffen.  —  fid)  Iclicn  für  'fid)  gütlid)  tbun' 
mbb.  letzen  'befreien,  eine  5i"ennblid)feit  cr= 
metfen,  fid)  uerabfd)icben,  fid)  erquicfen'.  (5.  aud) 
ba§  folgenbc  SKoit. 

Icfet  <Su;icriat.  'iJlbi.  ml)b.  lest  le^^isl:  ©u;)er= 
lat.  ju  la^  2lbi.  'matt' ;  bie  n()b.  Sautfonn  fd)eint 
au§  bem  9ibb.  311  flammen,  rao  letist  unb  lezt 
(bie§  für  letst)  rid)lig  cntftebcn  muf;tc;  biefc 
formen  fennt  in  bcr  Ibat  bcr  .sSclianb.  ^i» 
5(bb.  gilt  le^^ist  la^^ösl,  im  5Inglf.  hetma  unb 
Icelmest  (auf  ein  got.  *latuma  'le^tcr'  lücifcnb); 
banebcn  anglf.  lalost  engl,  last  'lcl5t'.  2;cr 
^4-^ofitio  ju  biefen  altgcrm.  ©upcrlatiocn  ift  bcr 
unter  lat;  bebanbelte  altgcrm.  Slbicftioftanun 
lata-  eigtl.  'trage,  läffig,  fäumig' ;  Icljtcr  eigtl. 
'föumigfter,  fpäteftcr'  (ugl.  anglf.  engl,  lale  ?tbü. 
'fpät').  ^n  bcr  33crbinbung  ju  guter  öe^t  ift 
Se^t  ältercv  !^c^,  ha^  ju  bem  unter  le^cn  ev= 
«)äl)nten  ml}b.  letzen  'enbigen,  fid)  Derabfd)ieben, 


erguiden'    gebort;   ju  guter  Sc ^t   eigtl.   'al§ 
guter  'JtbfdjicbC'f d)nunic-'' . 

t  iJcufftfc  5"-  'ÄBagcnleiftc,  'Jxungc'  ein  baier.= 
fd)iuäb.  3Bort  (and)  tbüring.  lisse  likse,  t)cff. 
lise  lichs,  an  bcr  Sd)malm  8id)§ftä^cl)  ml)b. 
liuhse:  lüobl  urücrmanbt  mit  bcn  gleid)beb.  cjcd). 
lusne,  poln.  lusnia,  ruff.  Ijusnja. 

£cu(6tc  d-  »d)b.  liuhte  J.  'Öcud)te,  '^(pparat 
,^um  l'eud)ten',  aud)  \s;ctligtcit,  @Ianj':  3lb= 
Icitung  ju  Öid)t.  —  (eu(ötcu  Mm.  mbb.  abb. 
liuhten  'lcud)tcn' ;  cntfpred)cnb  got.  liuhtjan 
'Ieud)ten':  altgcrm.  Xcnominatio  ju  bem  2(bi. 
liuhta-  'Itd)t';  lcud)ten  eigtl.  'lid)t,  l)ell  fein'. 
3}gl.  lid)t. 

Scumunb  93J.  ml)b.  abb.  liumunt  9J1.  'JRuf, 
3{ubm,  C^erüdit';  got.  luärc  *lüiumunda-  5DI. 
an3ufci3cn,  bae  ^n  hliuina  '©cbör,  £i]v'  5U  ftctlen 
ift;  -inunda-  luärc  alv  '^(blcitung  anjufeben, 
cntfprcd)cnb  bem  gr.  Max-  unb  lat.  -mento-  (in 
co-gno-mentum).  hliu  al§  SBurjclfilbc  [)at  inner= 
balb  unb  aufjerljalb  be§  ©cvm.  reid)e  ©ippen 
(ogl.  laut,  läuten:  gr.  K\eo(;,  ffr.  (jrävas 
'Ü^ubm');  bem  []h.  Öeumunb  cntfprid)t  formell 
am  beftcn  ffr.  gromata-m  T^.  '©rborung'.  üat. 
crimen  l)at  mit  bb.  ficumunb  fo  lücnig  ju 
fd)affen  mic  mit  bem  ffr.  gromatam.  —  3)er  = 
l cum  bcn  berut)t  md)t  unmittelbar  auf  Scu-- 
munb,  fonbcrn  auf  einer  barauS  rcgelmäfiig 
gcfürjtcn  J-onn  mbb.  liumde. 

Seilte  ''^Mur.^tant.  mbb.  liute  9Jli)i.  ^:]3lur. 
'Scntc,  Wenfd)cn'  mit  bem  ©g.  Hut  Tl'^t 
'2}olf';  cntfprcd)enb  anglf.  '13tur.  leode  'Sentc'. 
£b  *liudus  'iüolf  für  ba^i  @ot.  angefegt  merbcn 
barf,  bleibt  ungeivit";.  Gin  bem  (Serm.  unb  bem 
Slao.  gemcinfamc§  2Bort:  aflou.  Ijudü2)l.  'S^olf, 
'•]3l.  Ijudije  'Öeutc',  lett.  laudis  50Z.  '^\m:  'Öeute, 
3>oIf'.  €.  Sd)rabcr  gc()t  üou  bcr  33ebcutung 
'bie  J-rcien'  au§  unb  t)ergtcid)t  gr.  IXevQepoq. 
%ibcre  ucrgleid)cn  bic  ibg.  äBj.  ludh  'n)ad)fen', 
bic  in  got.  liudan,  afäd)f.  liodan,  anglf. 
leodan,  ai]"!).  liotan  in  bcr  alten  ^öcbeutung 
erbaltcn  blieb;  pgl.  ffr.  SBj.  ruh  'mad)fcn'.  2Iu§ 
bem  @crm.  gcl}ören  mcitcrbin  ju  bemfclbcn 
Stamme  nod)  got.  -laut)s  (@cn.  -laudis)  in 
s\valau{)s  'fo  groß'  —  samalau|)s  'gleid)  groR, 
gleid)'  —  juggalaul)3  'Jüngling';  ml)b.  lote  'bc= 
fd)affcn';  aud]  got.  lüdjö-  jy.  '5(ngefid)t'.  ^m 
5lnglf.  beftebt  leod  SD^  'Äönig'. 

l>eutenant  93J.  im  Einfang  be§  16.  ^afirbS. 
auftrctcnb  unb  feit  ^Maakx  1561  gcbud)t  (3.  53. 
6vufiu§  1562  Gramm.  I,  26i  „legalus  8cutc= 
nant" ;  .S>nricpetx-i  1577  ©cneralbiftoria  198  ff. 
eine  'Dccbenform  Ceutenanipt  3.  53.  bei  Gal= 
üifiu§  1610  S.  473.)  Sd)on  in  Leitungen  oon 
1525  2ax)tinant;   aud)  in  bcr  i^olit.  Äorre^ 


Seoiten 


248   — 


lieb 


iponticu3  D.  Stranburi;  1539.  Cucüc  fvj.  lieute- 
nant  (eigtl.  'StcllDcrtvctcr' ). 

Scöttcn  '^Muv.  in  ber  JRcbcnc^art  „icm.  bic 
ö.  Icfcn"  jd)oii  im  16.  3öl)rl).  ijcläufiii,  ciiitl. 
it)oI)l  auf  bic  ^U-icftcvorbmuiii  bcv  Öcuitcn  bc- 
jüglid)  („bcu  Ccuitcn  im  ü)cfcB  audi  ©Ott  bcn 
ifficin  ju  tvinfcu  gar  ucrbot"  i;>.  3ad)v  ]ya\U 
iiadnöjp.  '),  i^.  1U8)  unb  für  Leviticus  gebraudit. 

fiibcüc  ,>.  in  bcr  il^ittc  bc»  IS.  ;^sal)vlmubcvt^j 
üuffomincnb  (j.  53.  iiauatcr  1776  ^M)i)i'ioön.  III, 
81;  3«attl)i)iou  1704  @cbid)tc3  89j  =  lat. 
libella  libellula  'ficinc  üß>agc'.  Tic  Dcvbmtctftc 
cinl)cimiid)c  53cncniuing  ift  SL^aiJcviiingfci"; 
aubcvc  3iinom)ma  finb  oüfvänf .  35>  a  f  j  c  v  b  ii  m  m  c, 
öitxxidi.  3d)lcifci-  ©lajcv,  obcvlauj.  .sMiu^ 
mcUjicgc,  l)cibclbcrg.  Spcllcfdiiiicv,  mcft^ 
fäl.  Sdincibcr,  branbcnbiug.  prcui"].  3d)illc= 
bolb,  I)amburg.  ©ra'öpfcrb. 

=Ii(ft  5lbi.  Suffij"  ml)b.  -lieh  -lieh  (bic  itürje 
u'cgcn  bcr  Stellung  in  unbctoincr  3ilbcj  al)b. 
-lieh;  cntfprcdicnb  got.  -leiks,  onglf.  -lie  engl, 
-ly.  UriiH-gl.  ibcutiid)  mit  bcm  unter  2cid)  = 
nam  unb  glcid)  bcjin-odicncn  altgerm.  lika- 
'Mörpcr':  got.  wairaleiks  'mannlid)'  eigtl.  'männ= 
lid)en  Äörper  babcnb'.  3»  biejer  äßcife  tüirb 
-lika  in  allen  Xialcftcn  jnr  ■Jlbjcftiubilbung  ücr= 
manbt.  3"  einigen  lu-onominalcn  '-i-^ilbungcn 
(joldier,  meld) er)  Dcttritt  ba-j  alte  -Hk  ein 
bem  gr.  -Xiko^  in  ttiXiko;  iri-iXiKot;  entjprcd)en= 
bcc".  3utfir.    3.  glcid)  unb  männiglid). 

liöjt  "ilt'].  ml)b.  lieht  al)b.  liolit  %t,].  'bell, 
flral)lenb,  blanf  =  onglj.  löoht  engl,  liglit  2lbi. 
'Iid)t,  tlar,  glän.^nb' ;  got.  *liuhts  'bell'  löfu 
fidi  auy  bcm  baoon  abgeleiteten  liulitjan  'leuditcn' 
erid)lief!cn  (f.  lcud)teu).  (ic-.  iü  fn^glid),  ob  ber 
Tental  uon  lid)t  parti^ipialcn  Urnniiug'ö  ift, 
WK  in  alt,  talt,  laut  ufm. 

l'idjt  ')l  ml)b.  Hellt  abb.  liohl  !JJ.  '£id)t, 
©lanj,  .öellc';  ciufin-cdicnb  afad)f.  lidht,  nbl.  lieht, 
anglf.  löohl  '-Ji  engl,  lighl  'l'id)t,  .'öcUe'.  Xcv 
TeiUal  beC'  äBortcö  ift  '.?lbleitung,  mic  got.  liuh-aj) 
(Wen.  -adisi  i)l  •l'id)t,  3d)cin'  jcigt.  Xav  mit 
onberer  'Jlblcitung  gcbilbcte  anorb.  lj<is  9i.  'X!id)t' 
luäre  got.  *liuhs  (©en.  -sis;;  ibnen  liegt  ibg. 
k'ukol-  leukt-  unb  leukos-  leuks-  aU:-,  2o|,uiel= 
flamm  juörunbc;  ugl.  ffr.  rocis,  aucfl.  raoeanh 
(für  *röeas)  'Wlan^,  l'id)t'.  Tic  ibg.  2i\?.  luk  : 
lenk  'Icud)tcn'  bat  eine  rcid)c  Entfaltung :  f tr.  ruc 
(röcämi) 'leud)teii*  —  rukmä-s  2lbi.  'glön.^cnb', 
Subft.  '@efd)mcibc'  —  rökä-s  röcanä  'Cid)t' ; 
gr.  XeuKÖ^  5lbi.  'mcx\]'  —  ducpiXünn  ',Smielid)t'; 
lat.  lucerna  lüeeo  lux  lucidus  lüna  lunien  di- 
luculurn;  altir.  l<>ehc  (t)  'iölili*  —  hm  'ÖlaUji'  : 
afloo.  hua  'Strabl*  —  luna  iy.  'DJIonb'.  ^mtcr; 
balb   beC'   öcrm.   finbcn  fid)   nod)   mcitcrc  'äb- 


fömmlingc  bcr  ibg.  SBg.  luk;  «gl.  !sjcud)tc,  lid)t 
%t>\.,  Softe,  Sud)§,  fomic  got.  lauhmuni  %. 
"&i\^'  —  lauhatjan  'lcud)ten';  anorb.  Ijöme, 
anglf.  leoma,  afäd)f.  liomo  2R.  '@lanj' ;  anglf. 
legetu  mittclcngl.  leit  '^liij'  unb  abb.  löliazzen 
'bligcn';  ugl.  aud)  öud)^.  "^In  ffr.  ruksä,  aoeft. 
raoxsna  %h\.  'bell',  vrcufj.  lauksnos  %.  ^lur. 
'3ternc',  foiuic  an  anorb.  Ijos  'öidit'  fd)lict"5cn 
fid)  nod)  abb.  liehsen  Stbj.  'f)cll'  unb  anglf. 
lixan  'lcud)ten'  an. 

litfttcn  otiu.  erft  nl)b.  (58cleg :  $Rift  1652  ««euer 
tcutfd)cr  ^4^arnaf5  248);  mbb.  lüften  'in  bic  Öuft 
beben,  aufbeben,  lüften',  foiuie  engl,  to  lift  finb 
baoon  r)crfd)iebcn.  —  Öid)ten  alv  naut.  2crm. 
ted)n.  (üom  2tnfer  gcbraud)t)  ift  au5  bem  ^Jibb. 
cntlebnt;  nbb.  lid)tcn  eigtl.  'leidjt  mad)en',  bann 
'aufbeben'. 

lidjtcrlof)  %h\>.,  im  16.  ^abi^f)-  "odj  Iicd)tcr 
Öob  (3.  33.  gjktbefiuö  l.">62  ©arepta  16^  50^ 
155a,  aud)  bei  öutbcr);  eigtl.  2)atii)  =  „mit  l)cller, 
lid)tcr  flamme",  ju  Sobc^  gebörig. 

£tj)  (in  2(ugenlibj  ^}l  mbb.  lit  (t)  abb.  lit 
älter  hlit  9i.  '3)ccfcr  (bef.  auf  eijicm  ©cfäfe) 
=  anglf.  hlid  engl,  lid,  nbl.  lid  '2)ecfer, 
anorb.  hli])  9i.  'Iljor'.  3§l-  f^öt  iian  augnalok 
^J^  '3(ugenncrfd)tuf5'  für  '5tugcnlib'.  3lud)  im 
(Sngl.  gilt  mittclcngl.  eielid  engl,  eyelid  'klugen: 
lib'  (mbb.  ougelit),  mic  bic  53c3cid)nung  'Jlng^ 
aiucl  aud}  bcm  2)cutfd)cn  unb  tingl.  gcmcinfam 
ift.  Idid  'Üserfd)lun,  S^edcl'  gebort  311  einem 
alten  ivcrbalftammc :  afäd)f.  hlidan  =  anglf. 
Ididan  'bcbedcn,  uerfd)liencn'. 

Heb  3tbj.  mbb.  liep  (fleft.  lieber)  abb.  liob 
(fleft.  liober)  =  got.  Hufs  (b),  anglf.  16of  engl. 
lief,  ubf.  lief,  anorb.  Ijüfr :  gcmcingerm.  5lbi. 
mit  bcr  überall  gcltcnbcn  i3cbcutung  'lieb' ;  @rbf. 
icuha-  entftanb  rcgclrcd)t  au>5  uorgerm.  ''löubho-, 
bay  burd)  aflou.  ijuhü  genau  reflettiert  roirb 
(ibg.  2l\3.  leubh  :  lubh).  ©in  altibg.  ^Ibj.  für 
'lieb'  (ffr.  priya-s)  ftat  früb  im  ©erm.  feine 
SBebeutung  geänbcrt  (f.  frei)  unb  für  lieb  ^lafe 
gemad)t.  3)a3u  nbb.  mbb.  lieben  al)b.  liobon 
'lieben' ;  aber  anglf.  lufian  engl,  to  love  'lieben' 
mit  fd)n)ad)cr  isotalftufc  ber  2B3.  (anglf.  lufu 
engl,  love  'Siebe'  =  a[)i>.  luba,  got.  luho  'Siebe'). 
1\\  Sob,  geloben,  erlauben,  glauben  3u 
berfelben  2ß3.  germ.  lub  :  leub  (uorgerm.  lubh  : 
leubh)  gcl)örcn,  {)Q.{  man  biefer  eine  meitcrc  S3c= 
beutung,  etiua  bic  beö  '@cfallen§'  unb  be& 
'Öutbcifscuö'  311  geben :  ffr.  lubh  'beftig  oerlangcn* 
—  löbha  'Verlangen',  lat.  iuhens  libens  'gern, 
miüig'  —  luhel  'cä  gefällt,  beliebt'  —  lübido  libido 
'Suft,  i^crlangcn,  iöegicrbc'.  5yielleid}t  gebort 
bierber  and)  baö  gcmcingerm.  2Bort  lustus  = 
Suft. 


fiicbc^en 


249   — 


Sinbe 


£icb(6cu  91  fd)riftfpvadilid)  feit  ber  2.  S^älftc  1 
be§  Doviijcn  ;Vt)r[)§.  für  ältere»  Öieb  9Jcutr. 
'geltcbte§  SBcfeir;  luiditifl  ift  ba§  ociuiniv 
Scjfimvö  im  2Bb.  ;^u  2oc\an  1759:  „ba»  Sieb 
für  bic  ©cliebte,  ein  Sdimcidieliuort  ber  Öieb- 
baber,  ivofiir  ciiiiiic  igt  2iebd)en  fagcn".  5Ber= 
cinjclt  im  9Jlb.  feit  bcm  15.  S^ibi"')-  bcjcuijt. 
9iad)  bem  3)2Bb. 

t  Sicbicf),  Sübidi  Tl.  '2)ompfafr  ein  roeit= 
tbimna.  Xialettiuort  (lywix;;  bei  Scbncr  :Öiid). 
5n  älterer  ocit  unbe,?eu(jt. 

licbfofcn  otiü.  ml)b.  (13.  i^abrb.)  liebkosen 
liebekösen  eiijtl.  'ju  Siebe  fpred)en';  bafür 
jünfler  blots  tofcn.  S.  bie»  roegen  ber  i>erhinft 
beö  SEortev. 

Sicbftürfcl  9M>i.  fd)on  mljb.  liebstuckel  gc^ 
n'ül)nlidi  lübestecke  Tl.,  ireldiem  lat.  levis- 
ticum  (iuoran->  ba»  iilcid)beb.  ital.  levistico,  frj. 
liveche)  jn  öruiibe  liegt.  Tie  nnüerftänblid)c 
lat.  Santform  ertul)r  im  DJlittelaltcr  bie  uerjdnc^ 
benften  Dolf£'en)mokHiiid)cn  UmDeutunflcn  :  and) 
anglf.  lufestice  fnüpft  an  ancjlf.  lufu  'Siebe'  an. 
2Il)b.  lubistechal  mbb.  lübestecke  fd)eincn  an 
abb.  luppi  mbb.  lüppe  'ftarf  roirfenber  ^^^fIan3cn= 
faft'  (f.  Sab)  angebeutet  ju  fein  (bod)  ugl.  ital. 
luvistico). 

Sieb  9i.  ml)b.  liet  {d)  ai]b.  liod  dl  'Sieb' 
=  nbl.  Hed.  anglf.  leo]}  ^t.  'Sieb'  fgot.  *liu]j 
9i.  laut  fid)  erfd}licöen  au§  liuj)areis  Tl.  'Sänger' 
unb  liupöu 'lobfingen' j:  bie  genn.  53eäeid)nung 
für  poetifd}e  -^U-obufte,  roie  fold)c  roeit  über  lacitus' 
3eit  binouö  bcftanbcn  [)abm  (ugl.  cannina  an- 
tiqua  Germ.  2i.  X'xc  '^ocik  l)at  bei  ben  @er= 
manen  lange  uor  ber  Giufnbrung  uon  53nd)= 
ftabcn  beö  bem  Sat.  cntftammenöcn  9xnnenalulia= 
bet§  geblübt.  3^ad  gcrm.  leupa  fd)eint  eigtl. 
*(£tropbe'  nnb  3unäd}ft  nur  im  ^lur.  'Sieb' 
bebeutet  ju  baben;  ogl.  ml)b.  liet  '©tropbc', 
anorb.  (^^lur.)  Ijö3  'Sieb'. 

licbcrlid)  2Ibi.  mbb.  liederlich  2tbi.  'leidit, 
jierlidi,  geiingTügig,  leid)tferlig'  (im  3üib.  nid}t 
belegt).  Slnglf.  lyl^re  2Ibi.  'clcnb,  fd)led)t'  roeiit 
auf  *liu{)n-.  roo^u  jmeifeläobne  and)  lotter--  in 
3ufammenfegungen  (auf  got.  *ludra-  roeifenb). 
9Bal)rid)einlid}  ift  gr.  iX^vQepoc,  'frei'  mit  hm 
genn.  SBoitcn  auf  eine  SB?,  leuth  gurücfäufübren. 
Sübcrlid)  für  lieberlid)  ift  bi)Perbod)b. 
©d)reibung. 

licfcni  otiü.  erft  frül)nbb.,  aus  fr3.  livrer 
(mlat.  liberäre  'remittere'). 

ItCflCn  otiü-  ml}b.  abb.  ligen  licken  ft.  3tir). 
=  afäd)f.  liggjan.  nbl.  liggen,  anglf.  licgan  engl, 
to  lie,  anorb.  lig;rja  'liegen'  (ligjan  lag  leganaz 
roar  ber  urfprgl.  SIblaut,  bafür  got.  ligan  im 
5Präf.):  ba»  gemeingerm.  ft.  3?ierb  für  'liegen',  hav 

ff  luge,  etgmologift^cä  SSörterbuc^.    6.  aufl. 


inncrbalb  be§  curop.  Qbg.  (9Bj.  leghi  weitere 
S8e3ügc  bat.  5Bgl.  gr.  XcKxpov  \^xo<;  9?.  'iöett' 
—  äXoxo;  'iiengenoffin,  ©attin'  —  XexLu 
'bettlägerige  ("yrau'  bcf.  'SBödjnerin'  — 
Xoxeuj  'gebären'  —  Xöxoq  '33erfted,  ibinterbalt', 
aud)  'S^iebcrfunft,  ©cbären'.  ^^on  einem  au§ 
iffij.  Xex  gcbilbeten  otm.  baben  fid)  im  gr.  Gpo§ 
'3(or.=A'ormen  erbaltcn :  X^kto  XeEaxo  ufro.  mit 
ber  53ebeutung  'fid)  legen,  lagern'.  2)a»  ß*"'- 
feblt  aud)  im  Sat.,  tuo  aber  lectus  '53ett'  al§ 
"Jlbfömmling  ber  SBj.  legh  uerblicb.  3(floü.  lega 
(lezati)  'liegen'.  Xsm  Cftibg.  ift  bie  SBj.  fremb. 
i)gl.  legen,  Sager,  löfd)en. 

Sicutcuaut  f.  Scutenant. 

Stlic  Jy-  i»b^-  liljc  abb.  lilja  J.;  innerbalb 
be§  2(bb.  entlebnt  aus  lat.  lilia  ^l.;  bie  Äur5e 
be§  1  ber  lonfilbc  bc6  beutfdicn  ÜSortes  mk  be§ 
engl.  2Boi1e§  (anglf.  lilie  engl.  Uly)  mie  bei 
Sinie  unbSi^e  au§  lat.linea  licium.  33gl.9{ofe. 

Stmoimbc  Jy.  um  ITOo  entlebnt  ()öelege : 
.s>anrfe  1731  (^cbid)te2  164);  Der3eid)nct  1722 
bei  {y.  (S.  ^örüdmann  Catal.  omnium  potus 
generum  S.  58:  au§  bem  gleid)beb.  fr3.  limonade 
Don  limon  'Gitronc'  (Cuellc  arab.=perf.  leinnoun). 

liub,  gelinbe  3(bi.  mbb.  linde  abb.  lindi 
%h\.  'lueid),  fauft,  3art,  milbe'  (got.  *lin|)s  feblt) 
=  afäd)f.  lithi,  anglf.  liöe  'milb,  frcunblid), 
meid)'  eiujl.  lithe  'biegfam,  gefd}meibig'.  3lu§ 
bcm  SÖeftgot.  roobl  fpan.  ponug.  lindu  'bübfd)'. 
^m  9iorb.  feblt  ein  genau  entfpred)enbe»  3Boxl; 
mau  fagt  bafür  linr  'freunbltd),  milbe,  meid)' 
(morauö  läpp,  lines  entlebnt  ifti,  nnb  bic»  meift 
mit  baier.  len  'meid)',  nbl.  lenig  'gefd)meibig' 
barauf  biit,  baf;  ber  Xental  bes  beutfd)cn  unb 
engl.  2l>ortc£-'  2(blcitung  ift.  lin-  märe  fomit  al§ 
3Bur3clftlbc  3u  ncbmcn,  unb  biefe  bilbet  in  bcn 
altgcnn.  SBorten  ein  S^m.  got.  af-linnan  'fort= 
geben,  iueid)cn',  anorb.  linna  'aufboren',  anglf. 
linnan  'einer  oad)c Dcrluflig  geben', abb.  bilinnan 
'nad)laffcn,  ablaffcn'.  2^er  germ.  ©3.  len  fämc 
fomit  '9cad)gicbigfcit'  al»  (^runöbebeutung  311; 
ügl.  bamit  afloü.  lenü  'träge',  lat.  len-i-s  'gclinb, 
milb'  —  lentus  'bicgfani,  gefd}mcibig'. 

ßinbc  5.  miji).  linde  abb.  linta  J.  =  nbl. 
linde,  anglf.  lind  engl,  lind  (linden  lindentree) 
'Sinbe',  anorb.  lind  ^•.  'Sinbe':  gemeingenn. 
^e3cid)nung  für  'Sinbe',  in  ber  altgerm.  ^iieg§= 
fprad)c  aud)  '©d)ilb'  eigtl.  'Sinbenfd)ilb'  bc= 
beutenb.  Tk  mcitere  (Scfd)id)tc  ift  unflar:  nbb. 
bial.  Sinb  '33aft'  unb  norb.  linde  '(Gürtel' 
finb  alö  ülbleitung  non  Sinbe  für  beifen  (^runb= 
bebeutung  nid)t  3u  üerrocxicn.  ^cbcntt  man  ben 
SBanbcl  ber  Sebentung  oon  53aumnamen,  ber 
unter  33ud)e,  Gidie,  lanne  befprod)en  ift,  fo 
föunte  man  ^esiebung  3U  gr.  i\dTr\  (aus  lentä) 

32 


Sinbioiirm 


250  — 


eift 


'Jid)te,  2Beiütannc'  ober  311  lit.  lentä  'iövctt' 
üevmutcn;  fmim  barf  man  an  lat.  lentus  '^c^ 
fc^mcibicj'  (dijI.  linb)  anfnüpfcii,  nnc  rocnn  bcr 
öinbcnbaft  friU)  311  Stricfcn  cjcbraud)t  irorbcn 
luärc. 

t'iniijmiriu  'M.  mit  bcm  ^luflcbcii  öcv  inliö. 
Sittcratuv  um  1770  cntlc()nt  axii-  m\)b.  lintwurm 
(bafür  älter  linttrachel  al)b.  lindwurm  SOi. 
'3;radic'  (inil.  iBurm\  Tdv  crftc  iUimi'ofitioiiy^ 
glieb  ift  bccirifflid)  mit  bcm  jiueitcn  ibcntifdi,  bac-  nur 
3>crbciitlid)uni3  bc§  ücrbunfclteii,  nid)t  mc()r  ücr= 
ftanbenen  2 in b  ift;  vc\l.  alib.  lind  linl  'Sdjinnijc' 
=  anorb.  linnr'3d)laniic'  (fi'ir  ^linpr).  Ginc  ä[ni= 
lid;c  oiifiiiiiincnictjunij  ift  j.  ^.  2Öinb()unb. 

Silicat  dl  feit  bcm  IG.  ^a[)x[).  (3.  53.  bei 
(ilu}träu-M  ==  mlat.  linearium.    iuil.  Seine. 

fituic  (}.  ml)b.  linie  J. :  mit  Cuantität!^= 
Dcränbcrunc)  cntlc()nt  aiii-  lat.  linea  ^•.;  fdion 
al)ö.  linia. 

lint  5lbi.  m()b.  linc  2(bi.  mit  bcr  'Jicbcnform 
lenc  ((^cn.  -kes).  '^wn  5(ltl)od)bcutfd)cn  ift  nur 
lenka  ,"}.  'ünfc  .s^anb'  bc3cu!.]t;  ba§  2(bjcftiu 
mirb  burd)  winistar  nd)b.  winstei-  ijcticben, 
bavi  über  bic  altgcrm.  Spradjen  (anorb.  vinstre. 
an^^.  winistar)  verbreitet  ift;  aber  got.  hleiduma 
'linfc  -vanb*.  3"i  1'».— 10.  ^scii)r{).  obcrb.  9?cbcn= 
form  gling  glincf;  (5i)noni)ma  finb  baicr. 
lerz  liTC  unb  tenk,  nicberrlicin.  slinc  (biefc!?^  ift 
jnjcifclÄobne  eine  uralte  '3tcbcnform  oon  linf 
lüic  5tnaIogicn  unter  broffcin,  Stier,  .s^-^odcn' 
Icrfen  3eigeni;  im  (5ngl.  bafür  left  (anglf.*lyftey 
nöb.  luchl).  ,^\jinerl)alb  bcr  altgcrm.  Tialcftc 
finbct  fid)  fonft  feine  (5ntfpred)ung  311  linf;  uicl: 
Icidjt  gcl)ört  n()b.  Icnfcn  ba3u,  bcffcn  @runb= 
bebentung  'eine  fd)rdge  iHid)tung  geben'  ift.  3>iel= 
Icidit  finb  lat.  lanKuore  'matt  fein'  unb  gr. 
Xa-fapüq  'matt'  (f.  luclf)  ücrumubt. 

Sinnen  'Jl  nbb.  Jorm  für  5j  einen,  bic  burd) 
ben  meftfälifi1)en  l'cijicnbanbcl  im  uorigen  :o^al)r= 
bunbert  nad)  Cbcrbeutfd)lanb  fam;  afäd)f.  Hnin 
ift  ^tbj.  'an^j  Ceincn'  unb  oubft.  'ficintnd)'. 

i'infc  Jv.  m[)b.  linse  al)b.  linsi  J. ;  3^cben= 
form  ml)b.  abb.  linsiin)  3^  tSntlcbnung  an^^  lat. 
lens  ^•.  ficht  nid]t  fcft,  med  bei  (5'ntlcf)nungen 
au§  bcm  l'ateinifdien  fonft  nid)t  bic  ^Juiminatiu= 
form  bcy  lat.  S3ortc-5  311  ("i^runbc  liegt  (ogl. 
Mrcu3,  iicld),  bod)  and)  '^^apft',  fonbern  bic 
in  bcr  2}ctlination  bcrüortrctcnbc  Stammform ; 
ba()cr  l)ättc  lat.  lent-  al^  *iinz  im  .S>b.  3U  cr= 
fdicincn.  Gin  'Jlnalogon  für  eine  fdjcinbarc  iöcr= 
fdiicbung  ijon  nt  ju  ns  liefert  engl,  flint  'ilicfcl, 
J^cucrftcin' glcid)  abb.  Hins  nd)b.  vlins  (f.  Jylintc); 
biefc  Sd)micrigfcitcn  finb  nodi  ungclöft.  Xan 
man  für  Üinfc  nid)t  ju  bcr  'Jtnnabmc  bcr  (5nt= 
Icbitung  aiiKf  bcm  Cat.  gcjtüungcn  ift,  fönncn 


(Srbfc  unb  i->anf  bc3cngen.    l^gl.  nod)  afloü. 
le§ta  (au§  *lentja),  lit.  lönszis  'öinfe'. 

fiij)t)C  iy.  bcm  2ü)b.  W)b.  frcmb :  feit  Sut()er 
crfd)cint  c§  in  bcr  nl)b.  Sd)riftfin-ad)c  (in  Obcr= 
bcutfd)lajtb  glcidi3citig  nodi  unbetannt  unb  babcr 
in  bcn  '-i^ibclgloffarcn  uon  3lb.  '^sctii  unb  II)om. 
ä!}plff  1522  ff.  mit  „Ccf^c"  crflärtl  (5v3  ift  ba§ 
nbb.  mb.  il'ort  für  obcrb.  Scf3c  (mcitcreS  Si)= 
noni)mon  bei  Gra§m.  2(lbcru§  1541  ©Icff  = 
ficbcnbürg.  glef);  ogl.  afüd)f.  *lippja,  ubl.  lip, 
anglf.  lippa  engl,  lip  'Sippe'  (got.  roärc  *lipjö 
5.  bafür  porauy3ufcl3cn).  3ll§  gcrm.  2D3.  ift  nad) 
afäd)f.  lepur  ein  H'p  an3ufet3cn,  unb  bicfcm  liegt 
nad)  bcm  ^NcrfdiicbungÄgcfc^c  ein  leb  3U  ©runbe. 
Tic  3i'fi^niincnftcüung  mit  lat.  labium  ift  allge= 
mein  angenommen;  menn  man  biefc-?^  aber  mit 
lambere  'Icden'  in  53c3iel)ung  fclit,  fo  finb  fd)on 
bcr  53cbeutung  mcgcn  53cbcnfcn  3u  erbeben;  bic 
Sippe  al'o  Sccfcnbc  gcbadit  bcfricbigt  nid)t.  Qm 
Öerm.  crl)iclt  fid)  ein  bcm  lat.  lambere  ent= 
fprcd)cnbe'3  otm.  (aljb.  laffan,  'i}3rcit.  luof),  unb 
bic  Siegeln  bcy  2lblant§  3cigcn,  baf;  3U  bicfcm 
bb.  Sippe  nid)t  gcl)i3rcn  fann;  311  Sippe  folltc 
ein  got.  3^'^.  *lipan,  uid)t  *lapan  (abb.  laffan 
unter  Soffcl)  geboren.  Sat.  labium  ift  picllcidit 
burd)  ^nlebnung  an  lambere  aii^  einem  *lebium 
(got.  *lipjö)  cntftanbcn;  ba3U  nod)  ncnpcrf.  lab 
'Sippe'.  ®a§  nbb.  SBort  bvang  —  burd)  ba^ 
9ibl.  —  in§  Ar3. :  lippe  J.  'birfc  Unterlippe'. 

Itfpdn  i\hv.  mit  biminutipcr  ober  frcgncrna= 
tipcr  '-Ableitung  ai\<-  mbb.  al)b.  lispen  3tiu.  'beim 
Sprcd)cn  mit  bcr  3»"dc  anftofsen';  fcincSfallä 
'burd)  bic  Scf3c  fpred)cn'  al§  2lblcitung  pon  Scfjc 
(f.  Sippe);  üiclmcbr  für  wlispen  (fo  nicbcrrbcin. 
im  15.  :v"\abrb.,  and)  mit  OTctatbcfi§  wilspen?). 
33gl.  anglf.  vvlisp  wlips  =  abb.  lisp  'ftammclnb*; 
engl,  to  lisp  'lifpeln',  ubl.  lispen. 

'  fiift  A.  mbb.  abb.  list  9Ji.  (?^:  im  Tlh.  unb 
9ibb.)  'SBciybcit,  itlugbcit,  Sd)laubcit,  fd)lauc 
5(bfid)t,  Sift,  ilunft';  got.  lisls  sufallig  blofj  in 
bcr  nbb.  '-öcbcutung  belegt.  2)ie  ©ebeutung  'fllug= 
beit'  ift  bic  urfprünglid)e :  anglf.  list  i\-.  '^nnft, 
Wcfd)idlid)feit,  Sift'  engl,  list  'filugbcit,  Siff; 
anorb.  list  a-  '.Hlugbcit,  .Slunftfcrtigfcit,  Wcfd)irf= 
lid)l'cit'.  Tic  Icutung  fdimanft  alfo  in  mebreren 
Tialcftcn  Pon  bcr  örunbbcbcutung  'Mlugbeit'  bin 
ad  malam  partem.  Seiner  ^ilbung  nad)  gebort 
bai^  SubftaiUipum  aly  alte  3tbftraftbilbung  auf  ti 
(got.  lisli-ns  2(cc.=^l.)  3U  bcm  '^U-ät.=^rcif.  got. 
lais  'rocitV;  bcr  58crbalftamm  lis  mit  bcr  ®runb-- 
bebcutung  'miffcn'  bt^t  '«citc  ikrbrcitung  nod) 
im  .s>b.,  pgl.  leb  reu,  lernen.  Übrigenä  berubt 
auf  bcm  gcincingcrm.  listi-  bic  flap.  Sippe  oon 
aflop.  ITst  1  fomic  bic  roman.  Sippe  pon  frj.  leste, 
ital.  lesto  'gcrcanbt,  flinf. 


ßifte 


251    — 


So^e 


gifte  J.  feit  £'icbc  1686  gcbud)t,  um  ITi.hj 
and)  qI§  lista  ciid)cincnb  =  ital.  lista,  ba»  felbcr 
am  bcm  ()b.  Seifte  (ml)b.  liste;  ftammt. 

fittjc  5v.  nil)b.  litze  5.  'Si^e,  Sd)mir,  ©djnur 
nl§  Sdiraiife'  au§  Int.  licium  9?.  ^^-aben';  bcr 
Cunntität'öH)cd)fcl  bei  bcr  (5"ntlc()minii  uon  licium 
in»  9)J()b.  ak-  lltzc  [)at  5(na(ogQ:  an-i  afrj. 
iTtse  fr.v  lice  (CateÜc  lat.  licium;  ngl.  ßilie 
iinb  Sintc  mcQcn  bc^J  T  füvlat.  ii  pcjI.  ^lütUid), 
2)rilltdi. 

fiob  !??.  m()b.  lop  (b)  ai)b.  lob  5«9J].  'Ö06, 
^rei§,  öobprcifuno'  =  nbl.  lof,  mivilf.  lof  Tl. 
'Sob,  $Kiil)in';  anorb.  lof  9t.  '9Rubin,  ^uxi^^  2ob, 
Sobgcbidit',  and)  'Qvlanbnh^'  beutet  auf  (3leid)= 
I)eit  bcr  STnirjclu  non  loben  nnt)  erlauben 
bin  (D13I.  mbb.  urloup  unb  urlop  'Grlaubni'ö'). 
3)cr  alte  2Iblaut  lub-liab-laub  umfafjt  bie  nbb. 
Sob,  lieb,  glauben,  erlauben;  im  2(nglf. 
bat  lufu  (engl,  love)  'Siebe'  bie  fd}raäd)ftc 
SBurjclgeftalt  mit  bcr  au  i)b.  lieb  (got.  liufs) 
anfnüpfcnbcu  5^ebcutung.  Unter  lieb  tuirb  'Sn-- 
neigung'  ale  ©ruubbcbeiuung  bcr  ibg.  2B5.  leubii 
(ffr.  lubh.  lat.  lubet  —  lubido)  ucrmutet;  in 
bcr  ^ebeutung  fteben  sunäd)ft  lit.  liaupse  'fird^ 
lid)cr  Öobgefang'  —  liäupsinti  'lobpreifcn'.  ^nv 
ben  '.Jlblaut  ift  and)  bcad)tcn§iüeil,  bat";  mbb.  nl)b. 
loben  al)b.  lobön  loben  S^w.,  anglf.  lofian  3tm. 
'loben',  im  5(norb.  burd)  lofa  ^tm.  'loben,  m'cifen, 
erlauben'  oeitr-etcn  ift  unb  bat";  aud)  anorb.  leyfa 
(aus  *laubjan)  bicfclbc  Soppclbcbcutung  bat.  — 
Sf^bb.  ml)b.  lobesam  abb.  lobosam  =  anglf. 
lofsum ;  got.  galufs  galaufs  'foftbar'  eigtl.  'Sob 
babenb',  ebenfo  ai)b.  gilob  'f oftbar'. 

2odf  9i.  m(}b.  abb.  loch  al)b.  loh  @en. 
lohhes  dl.  'Serfdilutl,  @cfängni§,  t)crborgener 
2IufentbaIt§on,  i>öblc,  £'odi,  Öffnung'  =  anglf. 
loc  9?.  'i^crfd)lut5,  Sdilof;'  —  loca  Tl.  'i'crfdiluü, 
©cfängniö';  au6  erftercm  engl,  lock  'iscrfdiluf;, 
©diloB'.  Sic  uciid^icbcnen  ißebcutungen  geben 
alle  Don  'iscrfd)luf;'  aus ;  ugl.  got.  usluka-  'Cff= 
nung'.  2^a6  Subftantio  ift  burd)  SIblaut  au§ 
einem  im  9Jbb.  üerlorenen  altgerm.  S^m.  mbb. 
lüchen  al)b.  lühhan,  got.  lükan,  anglf.  lücan 
'fd}lieBen'  gcbilbct,  tt)eld)e§  (roeil  rorgerm.  lug 
alö  Sffiurjcl  anjufct^cn)  mit  lit.  lüztu  düztij 
'bredicn'  (intr.)  foinic  mit  ffr.  ruj  'bred}en'  ocr:= 
glidien  lüirb. 

l*orfc  A.  mbb.  loc  (^I.  locke)  ai)h.  loc  ($(. 
locka)  Tl.  =  anglf.  locc  engl,  lock,  anorb. 
lokkr,  nbl.  lok  'Socfe':  ein  gemeingerm.  SBort 
für  Sodfe  (got.  =*=lukks  fcblt  gufäüig),  ba§  ben 
©ermanen  cigentümlid)  ift.  Tic  ©ermancn  baben 
non  altere  bcr  bcfonbcrcn  SBcrt  auf  bie  i"^aar= 
trad)t  gelegt:  lange»,  bcrabmallcnbeö  .sMar  mar 
t)a^  äußere  Äennjeidien  be§>  freien,  abgcfd}mttenc§ 


^aar  trugen  bie  Unfreien.  Ten  Sübldnbern 
(f.  tabl)  fiel  beim  erftcn  3(uftrctcn  bcr  ©ermancn 
in  bcr  ®efd)td)tc  bcf.  bereu  golbcncS  ßocfcitbaar 
auf.  93gl.  nod)  ^-^aar,  ©diopf,  ."ocbe  unb 
anberc  bcm  @crm.  eigcntümlid)c  SBortc  für  '.sSaar'. 
Tic  i>orgefd)id)tc  bc»  SBortee.  ift  unfid)cr;  am 
irabrfdicinlidiften  gebort  l'ocfc  (al§  'öcbogcncs') 
ju  einer  ibg.  ÜBj.  lug  'sieben,  biegen,  frümmen'; 
vgl.  gr.  Xuy-  in  Xu-föiu  XufiZiuj  'biege,  fnüpfe', 
and)  Küfoc,  'junger,  bicgfamer  S^^cig'  ((it.  pa- 
lugnas  5(bi.  'gefällig'?).  Taju  geboren  innere 
balb  be§  @crm.  roabrfd)einUd)  nod)  got.  lükan 
'jtcben'  (>islükan  'bai>  Sdiiücrt  nu5  bcr  Sdieibc 
sieben',),  norbcngl.  to  lock  'Unt'raut  jäten',  baicr. 
liechen  'ruptcn'  (j.  53.  ben  (Vlad)5.  au§  bcm 
^obcu). 

lorfcn  otJü.  mbb.  locken  abb.  lockon  'locfcn, 
anlocfcn,  uerlo(fen'  mit  ber  glcid)bcb.  9icbcnform 
mbb.  lücken  abb.  lucchen.  SBlotl  t>a?->  2(norb. 
Ijat  ein  entfi.n-cd)enbc§  lokka  'locfcn'.  Taju 
urncrrcaubt  lit.  lugsti  'bitten'  (ogl.  C  üb  er  ju 
1  ab  eni. 

Itjrfcr  2(bi.  crft  früb  nbb.,  mit  bcr  mbb.  9ieben= 
form  loger;  bafür  oberb.  lucke  lücke  (jetjt  lucf 
fd)niei3.  lugg,  nid)t  lukx). 

Socff^iftcl  f.  Spiftcl. 

Sobcn  Tl.  mbb.  lode  al)b.  lodo  (ludo)  'grobe» 
lud)'  =  anglf.  loöa  '9Dkntcl,  Tccfc',  anorb. 
loöe  'grobcö  Übcrfleib';  ha^n  biminiuioc?  abb. 
ludilo  '3Ü1  Indf. 

iobcrn  otm.  'cmporflammen'  feit  bcm  15.— 16. 
^al)r().  ccreinsclt  bejcugt  unb  feit  bem  @nbe  be§ 
17.  vjcil)rb*.  (oft  bei  So()cnftein)  üblid) ;  eigtl.  roobi 
'cmporn:)ad)fcn' :  ein  nbb.  2Bort.  3}gl.  nicftfäl. 
lodern  'üppig  madifctt',  lüoju  ai)b.  Iota  '3d)iJK= 
ling'  (ifis3.  lud  f.  unter  Seute). 

Söffcl  T}.  mbb.  leffel  abb.  leffil  (lepfilj  Tl 
=  nbb.  nbl.  lepel  (barnad)  i»l.  lepill  'Ööffel'): 
an%  einer  gcrm.  2B5.  lap  'trnnfen,  lecfcn',  meiere 
burd)  abb.  laffan  'lecfen',  anglf.  lapian  'trinfen, 
fd)lürfcn'  (mciterbin  burd)  lat.  lambere  'lc(fcn') 
uorauSgcfc^t  mixb  iba^n  fr?,  laper  'kdm'). 
Söffel  eigtl.  '^nflrumcnt  utn  [ylüffigfciten  cin= 
3ufd)Iürfcn'  (f.  Sefsc,  Sippe).  Tic  itorb.  53c= 
jcidntung  spann,  mcld)e  al§  spoon  in§  dngl. 
gcbrungcn  ift  (bafür  anglf.  cucelere  glcid)  lat. 
cochlear;,  f.  unter  ©pan.  —  Söffel  in  bcm 
©d)impfraort  Dioglöffel  gel)ört  3U  Saffe. 

Soßc  5-  bei  ©d)eibncr  1695  (al»  „Äabinctd)en 
in  einem  Cpcrn()au§'0  gebud)t  =  frj.  löge. 
Cucüc  unter  Saube. 

T  loi)  3lbü.  (bef.  in  lid)tcrlDb)  erft  nl)b. ; 
äiun  flg.  SBort. 

So^ci  5-  ntf)i>-  lohe  dJl.  (and)  ^.)  '?}lamme, 
aufflammenbc§     Seucfiten'     abb.    *loho     (got. 


2ot)e 


252  — 


Sotfe 


*Iaüha);  bafür  ahb.  loug  inl)b.  louc  (ani\l\. 
leg  lig).  2)tcie  cntftainmen  mit  anorb.  löge  Tl. 
'jylammc'  bcv  ttod)  in  Iiö.  iL'idit  ftecfcnbcn  c[cvm. 
2Bj.  luh  'Icuditcn',  lucktc  ol-^  ibii.  luk  in  lat. 
lucere  lux,  aflou.  luca  'Strnijl'  unb  ffr.  31^3.  ruc 
'fd)cincn'  —  rocis  '2td)t*  eiidicint.  $>cil.  nod) 
lid)tcrlo(). 

Softe  2  ly.  (@cvberlot)e)  m()b.  nmbb.  Q()b. 
lü  (@cn.  löwes)  ■!)?.  =  nbl.  looi:  ron  8o()ci 
uciidiicbcn,  iiot.  *la\va-  uornu&icgcnb ;  Ihfin-nnij 
bunfcl. 

loben  iUm.  'brennen'  m(}b.  lohen  a()b.  lohC-n: 
3U  ijohc  1. 

Sofjn  Tl.  mlib.  nl)b.  lön  9JJ3J.  =  got. 
laun.  nnorb.  laun,  oniilf.  lean,  nbl.  loon,  afäd)f. 
lön:  Qcxm.  ©vbf.  launa.  3)a  na-  bic  5lbleintn(.i§= 
filbc  ift,  bnrf  man  für  lau-  al§  SBnvjclnlbc 
molil  an  aflou.  lovü  '^lanfl,  ^fl^b',  lat.  lu-rnim 
'C^eiiunn',  c\x.  dtTToXaüoi  't^enicnc'  anfniiiifcn; 
anbcvc  bcnten  an  2?cni)anbtfd)aft  mit  altir. 
lüag  'fiobn'. 

ßol(6  Tl.  m()b.  lulch  lullich  lulche  Tl.; 
ba§  alib.  ÜBort  fel)It,  lucebnlb  c§  fd)it)icri(?  ift 
ju  cntfd)eibcn.  mann  bic  I5ntlc[)nnni]  an§  bcm 
(lleidibcb.  lat.  lölium  ftattiicfiinbcn  hat  (llnab^ 
bäniiiafcit  bcö  bentfd).  üom  lat.  ©orte  ift  nn= 
malnidicinlid}i;  bav  ch-Snffir  bentet  cnttncbcr 
auf  cinl)cimifdic  Siinonnma  ober  bcrnlit  auf 
bcm  i  rcfiL  j  bc§  lat.  @runbroor1c§  mic  bei 
.Häfiii,  ^Jlcnnii]. 

Üooü  f.  Öo§. 

i'orbeer  Tl.  mbb.  lörber  abb.  lörheri  ?};>•.: 
eigtl.  bic  ''.J^cerc  bcö  lörboumes'  (alib.  ml)b.); 
lör-  in  abb.  lör-boum  lör-bori  ift  baci  lat.  laurus 
'öorbecrbanm',  ba^'  mohl  fd)on  nor  bcm  7.  ^\a[)x[). 
in  2:cutjd)lanb  betannt  unirbc  (vc\\.  ital.  lauro, 
fri.  laurier). 

iio^,  Öoo§  92.  mbb.  abb.  lö^  älter  hlö^ 
Tl'^n.  \'o5,  ba§  SBcrfcn  bc§  Öofc^,  5(u§Iofunii, 
i^crlofunii,  t^'rbtcilnniV ;  ^  ^  dot.  hlauts  'Coe, 
iüerloftc'?,  C?rbidiaft*,  anorb.  blaut  (hlutr)  'Sosi, 
^Intcil,  Cincr',  aniilf.  lilyt  unb  hbit  cn^I.  lot 
'^oe'.  'laut  ein  ftartc^3  l]tm.  anorb.  bljota, 
anfllf.  hleotan,  aiäd)i.  liliotan,  al)b.  lio;;an  älter 
hlio^^an  mbb.  liefen  'crlofcn,  crlaniicn'.  Tiefer 
i^crbalftamm  mar  in  bcr  beibnifd)^icrm.  ocit 
luabrfdicinlid)  ein  Cpfcrtcrminu'ii  (inil.  mbb. 
lie;jen  'mabrfaiicn'  —  anorb.  liiaul  'Cincr'; 
t>ain  lacituö  Wenn.  in».  5(ud)  in^  ^Homan. 
braniicn  alte  '3(blcitnniien  an-s  bicicr  bcm  Wenn, 
ci^icntiimlidicn  Sß^.  blui;  u^l.  ital.  loito  'Wliirf-?: 
toin',  frj.  lot  '3lntcir  nfrj.  lotir  'ba^  Coy 
lücrfcn,  luciSfaiien',  frj.  loterie  'Ölüct-öfincl'. 
5Ufll.  Öottcric. 

loiJ  '?lbi.  mbb.  abb.  afädif.  lös  'frei,  Icbii^,  bar, 


beraubt,  mutroiüig,  lorfcr,  Icidnfcrtig'  au^  gcrm. 
lausa-  =  got.  laus  'leer,  niditig,  eitel',  anorb.  lauss 
'lofe,  frei,  lebicj',  anglf.  leas  'lofc,  falfd),  lügncrifd)' 
<t>^v^n  engl,  leas  '!i?iigc'  unb  engl,  -less  'loc--' 
nur  al'o  juicite^  ©Heb  üou  3itfn"ii»cnfc§ungcn; 
engl,  loose  ift  ftanbin.  öebnroort),  nbl.  los:  bic 
gcmeingerm.  3lbicftit)bilbnng  lausa-  au§  ber 
unter  ocrliercn  bebanbclten  SBj.  lus  'lofc 
fein'.  Tem  germ.  'Jlbj.  entflammt  oieneidit  fpan. 
lozano  'üiung,  frifd)'.    S.  löfen. 

löftbeni  otiu-;  i"  bcm  nlib.  :^uv.  finb  jmei 
ml)b.  3'iu-  3ufammengcfa(len,  mbb.  leschen 
i  mcift  erleschen)  ft.  3tro.  'aufhören  311  brennen, 
crlöfdien'  (intr.)  unb  M?'  3ugchörige  ^yaftitiuum 
leschen  'löfd)cn'  (ti-anf.);  ügl.  abb.  leskan 
irleskan  intr.  unb  lesken  tranf.  2)er  58erbal= 
ftamm  lesk  ift  bcn  übrigen  germ.  Tialcftcn 
frcmb.  ®afj  ba§  sk  uon  a[]b.  leskan  eigtl. 
'^^räfen§fuffiy  (f.  brcfd)en,  it)afd)cn)  ift,  folgt 
ani  bcm  onü^iumcnhang  mit  bcr  germ.  2P3.  leg 
(f.  liegen):  erlöfd)cn  ift  eigtl.  'fid)  legen*. 

Iöfdben2  3tn).  aB  ©dnffvtcrminuS  ('SBaren 
ausiaben')  ift  nbb.  öcbnruor-t  anv  bcm  glcidibeb. 
nbb.  nbl.  lossen;  ügl.  bän.  losse,  fd)Uicb.  lossa; 
bic  urfiniinglid}e  .s>eimat  unb  bic  3?orgefd)id)tc 
ber  Sippe  finb  unbcfannt  (ugl.  53 00t,  ^orb, 
3i  a  h  c  I. 

t  lofen  S^m.  'boren'  ("ein  alemann.  Tialeft= 
mort)  mbb.  losen  abb.  losen  älter  hlosen:  3U 
ber  germ.  2B3.  hlus  unter  Iaufd)cn. 

löfctt  ^Uv.  mbb.  lassen  abb.  lösen  (*lösjan): 
■Jlblcitung  au^-  bcm  mbb.  abb.  5(bi.  lös  (f.  Io§); 
ngl.  got.  lausjan  'löfen'  3n  laus  'lo§'. 

Voiuiifl  (1.  '5diladitruf,  Grfennung§ruf'  au§ 
glcidibeb.  fpätmbb.  losunge  lö^unge,  beffcn 
3(uftrctcn  im  15.  ^Q'l^'b-  c§  unmöglid)  macht, 
bie  f'orrcftc  mbb.  (Vorm  unb  bic  5lblcitung  (311 
ßo§?  ober  ju  lofen  'boren'?  f.  Iaufd)cn)  3U 
bcflimmcn. 

iJot  11i.  mbb.  löt  (abb.  snfällig  unbe3cugt) 
yi.  '53lei,  au§  5Mei  (aUetalli  gcgoffcncS  Wcmidit' 
=  nbl.  lood  'iyiei,  Wcund)tart',  anglf.  lead 
engl,  lead  "iMci'.  Ta§  altmeftgcrm.  *!auda- 
llf.  '53lci'  hängt  mit  bcm  glcid)beb.  altir.  luäide 
3nfammcn.  —  löten  ;Uiu.  inbb.  loeten  'mit 
l'ot,  mit  übergoffencm  OTctall  feft  madicn'  ift 
5(bleitung  auy  ^ot.  —  lötig  in  3>iifaiinnen= 
fcl^ungcn  entfiiridit  bcm  mhb.  i<Ptec  'iiollnnd)tig, 
baö  rcdite  Wemidit  cbcln  Wetallcy  cnthaltcnb'. 

l'otfc  Tl.  (S-ntlcbnung  am  bcm  ^tbb.  9ibl.; 
vgl.  nbb.  nbl.  lools  loods  'öotfe'.  Tic  urftu'gl. 
•Öcimat  bc§  203ortc§  ift  ©nglanb,  mo  loadsman 
'Steuermann'  eine  alte  3in'ammcnfcl3ung  mit 
load  anglf.  lad  'Strafjc,  SBcg'  ift  (f.  leiten); 
lucgcn   bcy  o   in   Öotfc   f.    nod)   53 00t.    ®ic 


ßottcr 


—   253   — 


Summet 


(Sntlcfmung  tn§  9if)b.  <\c)d^al)  a{§  öootSntatin 
im  17.  ^\a[ni).  ^icbudit  in  3ticlcr§  ;-]citunfl§= 
luft  1697);  cvft  in  bcr  9Jlitte  bc§  18.  3a()vl)§. 
and)  Sootfc. 

fiottcr=  in  ;Uifammcniclumticn  luic  2ottcr= 
6 übe  m()b.  loter  'lodcr,  Icidnfimiiti,  Icidit= 
fertig,  Sdichn,  laiiiicnidnS,  ^^offcmviffcr'  nlib. 
lotar  '(cor,  eitel';  Vi\\.  ar\(\\i.  loddere  unb  afv,. 
lodier  '^^öfeundit' :  ',u  licbcvlidi. 

Sottcric  A:  evft  nl)b.;  ba§  Öottcvtcmcien 
roivb  im  16.  onl)vl)-  v>on  .s>ollaiib  an^  bct'nnnt; 
lat.  loteria  (,.nova  ista  aleae  ratio  plane 
nostra  est  et  a  nobis  loteria  vocatur'")  jitevft 
1513  in  einem  lat.  33ricf  von  6()ri.  2ongoliu§; 
ÜJiQt()efiu§  1562  Savepta  236^  crmn()m  öotf) 
unb  Öotcvci)  al§  nbl.  %t,1.  nod)  ^iictc.  3^ic 
eigtl.  beutfdie  'öencnmmg  @lü(f"!5()afcn  nod) 
bei  ÜJ^ofdicrofdi  16r)U  ^^.Uiilanbcv  1, 487.  5ßgl.  So^j. 

!^öU)e  9)1.  mlib.  leu  lewe  levve  i^louwe  löuwe) 
Ql)b.  lewo  lewo  (louwoi  9Ji.  (ogl.  mnbl.  leuwe  nbl. 
leeuw):  unsmcifcKiafte»  i'ctmrcoi-t,  ba  c§  feine 
gemcingerm.=ibg.  58e;^cidmung  be§  Sörcen  gicbt. 
3tbcv  lat.  leo  (rcolicr  anglf.  leo)  genügt  nid)t, 
alle  fontinentalbeutfdicn  Jovmen  3U  erflären. 
58clonbcr§  auffällig  ift  üi]i).  louwo  mljb.  löuwe 
'Sömc',  auf  got.  *lauja  bcutcnb;  bicfc  cvft  fpät= 
al)b.  auftrctcnbc  Jorm  mit  ou  bemal)rcn  nl}b. 
Drt§=  imb  6traf;cnnamcn  tüie  Sauenbuvg, 
Sauen  gaffe.  Sie  Jorm  Söroc  rairb  tjon 
C'^eloig  1611  im  @gf.  jur  {}orm  Seu  al§  fäd)f. 
bescidmet  (2utl)er  bietet  2 am  uttb  Sem),  mä()rcnb 
3ob.  33}illidiiue-'  15.34  Scholia  in  Bucolica  G 
I''  Sui)  aly  fädif.  angibt.  Sa§  A^emin.  m()b. 
lünze  (neben  lewinne)  'Söroin'  ift  ha^^  ital. 
lonza  (ba()cr  aud)  Unjc  'Qafluai-"'  "öd)  bem 
frj.  once  =  ital.  lonza).  ®ngl.  Hon  flammt 
au§  frj.  lion.  ©eltfam  lit.  liutas  'Söroe'  — 
levas  'Cörce'  unb  afloü.  livü  'Söme';  bauon 
ftel)t  abb.  lewo  mt)b.  lewe  =  nbl.  leeuw  bem 
lit.  levas  3unäd)ft,  fatl§  laiwo-  ihre  gcmeinfamc 
@rbf.  ift. 

Sucö§  m.  mbb.  abb.  luhs  9J1.  =  nbl.  losch, 
afäcbf.  anglf.  lox  Tl.  2^a§  s  biefc§  altgcnn. 
©tammeg  üt  ableitcnb  rcie  bei  tvud)§,  baber 
fd)raeb.  lö  (got.  =*"laühö)  unb  aufjerbalb  be§ 
@enn.  lit.  Kiszis,  gr.  \utk-  '2ud)Ä'  (lat.  lynx- 
lyncem  brang  al§  S?cbnrcort  in§  ©cvman.,  tgl. 
abb.  link\  :i8ejiebimg  w  ©j.  liih  in  2id)t 
(anorb.  Iji'-s  '2id)t',  anglf.  lixan  'Icud)ten')  ift 
n.iabrfd)einlidi,  ba  bie  lcud)tcnben,  fd)arfcn  klugen 
be§  2udife'5  ©ninb  bcr  Benennung  fein  tonnen. 
Surfe  J-.  mbb.  Kicke  lucke  abb.  lucka  luccha 
au§  *lukkja  y^.  'Sod),  Surfe':  nabe  üevmanbt 
mit  Sod)  (aber  mbb.  loger,  oberb.  luck  unter 
lorfer  ftcben  abfeit§). 


Subcr  yt.  mbb.  luoder  91  'Sorffpeife, 
Sd)lemmerei,  lorfereS  Scben,  liebcrlid)c  2Beib§= 
verfon'.  ^Uiinmmenbang  mit  nbb.  laben  ift 
mabrfd)einlid),  ba  'Sorffpcife'  al§  ©runbbcbeutung 
ju  gelten  bat. 

Utbcrltcft  f.  liebcrlid). 

Suf,  Suü  5v.  'SCnnbfeitc  be»  Sc^iffeS'  roic 
2ce  eine  norbgerm.  !öencnnung  =  nbl.  loef, 
engl,  loof  luff,  bän.  luv.  fd)iueb.  lof.  9J^an 
uevbinbct  ba-?  SBort  mit  got.  löfa  'flad)c  .sMub', 
inbem  nutn  eine  9)tittelbcbcutung  "fladje^  Üiuber' 
annimmt. 

Suft  d-  (obcxh.  maU.)  mbb.  abb.  luft  m^: 
=  got.  luftus,  anorb.  lopt,  anglf.  lyft  (engl, 
nur  bial.  lift),  afäd)f.  luft,  nbl.  lucht  'Suft': 
gemcingcrm.  ®rbf.  luftu-.  Cb  ba§  anorb.  lopt 
'oberc'^  @cfd)of5  bc-S  .s>aufc§'  (ugl.  Sa  übe)  eine 
2lbsroeigung  beä'felben  SÖortc»  ift,  bleibt  jmeifcl^ 
baft;  aud)  bilft  e§  nid)t,  bie  ©runbbebeutung 
bcä  fpejififd)  genn.  luftu-  ju  ermitteln,  jumal 
fid)ere  i^ermaubte  autlcrbalb  bc§  @erm.  feblen. 

SUÖ  Tl.,  SÜ0C  5-  »tbb.  lue  (g)  lüge  (lügene) 
al)b.  lugin  Jy.:  ^Ibftraftum  ju  lügen  (bial. 
liegen)  ml)b.  liegen  al]h.  liogan  ft.  3tm. 
'lügen';  ogl.  afäd)f.  lugina  'Sügc'  3U  liogan, 
nbl.  leugen  logen  3U  liegen,  anglf.  lyge  (engl, 
lie)  3U  leogan,  got.  liugn  'Süge'  3U  liugan  ft. 
otra.  'lügen'.  Sügner  Tl.  ml)b.  lügensere 
abb.  luginäri.  —  3u  biefer  gemeingerm.  2B3. 
lug  (ibg.  lugh)  'lügen'  l)at  got.  liugan  ('^rät. 
liugaida)  'beiraten'  feine  53e3ief)ung;  biefe§ 
gcböil  mit  afrief.  logia  'beiraten'  uielmebr  ju 
altir.  luige  '(Sib'  (@rbf.  lughjo-).  9}lit  unferem 
1  ü  g  e  n  geboren  uielmebr  afloo.  lüza  (lügati) 
'lügen'  —  lüza  'Süge'al§  urucnuaubt  3ufammen. 
2Iuy  bem  @crm.  flammt  ital.  (bial.)  luchina 
'falfd)e  (Srsäblung'. 

t  Ingen  otm.  'fpäben'  mt)b.  luogen  aijb. 
luogen;  n:it  auffälligem  k  für  g  cntfpred)cn 
afäd)f.  lökön,  anglf.  l(')cian  engl,  tolook  'feben'. 
2}arau&  entlebnt  nonimu.  luquer.  3^iefer  meft^ 
germ.  !i^erbalftamm  lOkai-  lögai-  ift  feiner  3^or= 
gcfd)id)tc  nad)  bunfel;  ffr.  laks  'bemerfcn, 
mabrtiebmen'  mirb  ucrglid)en. 

t  Sufe  ?y.  ein  eigtl.  nbb.  25?ort  mit  ber 
SBebcutung  'Cfftmng':  3U  Sod). 

luücu  o^rv-  crft  nbb.,  onomatopoietifd)e  9?eu= 
fd)öpfung. 

Summcl  Tl.  'Senbe'  mbb.  lumbel  abb.  lum- 
bal: Sebnirort  au§  lat.  lumbulus  neben  lumbus 
'Senbe',  bai-  mit  Senbe  urtjerroanbt  ift.  SBgl. 
©urgcl. 

Sünimcl  Tl.  erft  frübnbb.  (bei  (Sd)otteI 
1666  als  'homo  sine  acumine'  gebud)t):  roal)r= 
fd)cinlid)  au^  bem  oeraltctcn  'JlDj.  lumm'fd)laff, 


Sump 


254  — 


machen 


lorfer'  obcjclcitct,  it>eld}e§  auf  ntf)b.  lüeme  Ql)b. 
luomi  'milb,  matt'  (m{)b.  lüenien  'crfdilaffcn, 
cnnattcn')  bcrudt  unb  mit  lal)m  juiammcnluintit. 

Sunm  Tl.  'pcväditlidier  D.'Rcnidi'  cvft  ithb. ; 
eigtl.  ibcntifd)  mit  Öumpcn  Tl.  'Campen',  ba^^ 
im  Umtcn  9}J()b.  als  lumpe  in  glcidicr  Jöcbcutiinii 
crfdieint.  G§  rairb  au§  bcm  ''Mb.  ciuiicfüljH 
jcin;t)9(.  nbl.  lomp  'Öumpcn,  Sappen'  —  lomperd 
'löIpeC  (baju  anorb.  leppr  '^c^cn"?).  SSgl. 
l'appen  unb  Saffe. 

Sungc  A-  (bafüv  bei  Steinbad)  II  191 
^Mau^e  alc-  jdile).  Tialcftiuort)  mbb.  hinge 
abb.  lungun  ("^pinv.  lungunnä)  i^-.  —  anorb.  lunga. 
onglf.  hingen  engl,  lungs  (eifltl.  5|.Mnv.  meinen 
bcr  bcibcn  Lungenflügel),  nbl.  long.  Tlan  siebt 
bicfc  Sippe  3U  ber  germ.  2B3.  ling  'leid)t  fein', 
bie  in  Icidit  unb  gelingen  ftcrft  (ibg.  lengh 
in  ffr.  laghü  unb  lit.  lengvas  'leid)t');  ogl. 
portng.  leve  'Sunge'  ju  lat.  levis  'leid)t',  engl. 
lights  'licrlungc'  ju  light  'Icid}t',  ruff.  legkoe 
JU  legkij. 

hinflcrii  3ttü.  'gierig  aufpaffen'  erft  nbb. : 
3(bleitung  aus  bcm  meftgerm.  3lbj.  mbb.  lunger 
abb.  lungar  'burtig,  fd)ncn'  =  anglf.  lungor 
'fdmcir,  bas  mit  gr.  ^Xacppö;  'fdinell'  ju  ber 
unter  bcm  uorigcn  2Bort  (f-  flud)  leid)t)  bc= 
fprod)cncn  3Bj.  ling  gebort. 

T  i'üniiiö  2R.  'Sperling'  (nbb.)  afäd)f.  (©ff. 
©loff.)  hliuning;  Urfprung  buntel;  iöerncfcr 
uergleid)t  ^i^g.  ^orfdign.  8,  284  afloü.  kljunii 
'Sdniabd'  unb  fcrb.  kljuj  'Spcd}t'.  SBcitcrc 
Si)nonpma  f.  unter  Sperling. 

ijünfc  A-  ''^Idiöuagcl'  fpätmbb.  hins  lunse 
=  afädif.  lunisa,  nbl.  luns  Icns,  anglf.  lynes 
(baju  engl,  linchpinj;  bafi'ir  abb.  hin  hina  mbb. 
lun  lune  A-,  aud)  abb.  luning  mbb.  liininc 
liiner  'i'i'inje'.  Tic  neueren  9Jk.  jeigen  jabl^ 
reid)c  t'autformcn,  bie  fdn-iftfprad)lid)e  i>-orm  ift 
nbb.;  bafür  tbüring.  lunn.  baicr.  fioner  unb 
Sonnagel.  9JJan  hat  bicfc  Sippe  ju  bcr  unter 
ncrlicrcn  befprodienen  ibg.  2Bj.  lu  'löfen'  gc: 
üogcn,  fo  bafj  :i'ünfc  eigtl.  ''^üod  3um  ^Söfcn 


be§  9iabc§'  roäre;  ogl.  nod)  anglf.  älynnan 
'loslöfen'.  Jirf  $8c33.=53eitr.  7,  95  ocrgIeid)t 
ffr.  äni  ani  'öünfe'  (,au§  alni?). 

Suntc  A-  crft  nbb.;  cntfpredicnb  nbl.  lonte, 
engl,  hint,  bön.  lunte.  öuntc  bebeutet  älter 
nbb.  luib  nod)  bial.  'i^ampcnbodit'  1  eigtl.  'ÜBerg'?) : 
ju  mbb.  lünden  'brennen'  1  abb.  lunda  'llnfd}litt' )  ? 
2Beiterc  53c3iebungcn  fiiib  unfid}er.  —  Öunte 
'Sd)iuan3  bcä-  3"ud)fcs'  ift  Übertragung  an^  ö  u  n  t  c 
'^ünblappcn'. 

t  lü^fcu,  lupfen  otiu.  'loS  madicn  unb 
bann  in  bio  .'ööbc  beben'  ein  oberb.  oti^v  «U'-^ 
glcid)bcb.  mbb.  lüpfen  lupfen.  2)a  bcm  2ßoi1c 
meitcre  Ü^cruuinbtfdiaft  fcblt  (got.  *luppjan?), 
fo  ld[;t  fid)  bcr  Urfprung  nid)t  ermitteln;  nicl= 
lcid)t  bcftcbt  3"f^^"ii»cnbang  mit  bcr  Sippe  con 
fiäufcl.  Qiit 91bb. verbrtingt ein  jüngerc§ lüften 
(3U  öuft)  'beben'    ba§  lautücriuanbte  lüpfen. 

l'uft  d:  mbb.  lusl  d}}?(.  abb.  lust  5.  =  got. 
lustus,  anorb.  lyst,  anglf.  lyst  lust  engl,  list 
lust.  nbl.  afäd}f.  lust:  eine  gcmeingcrm.  2(b= 
ftraftbilbung,  bereu  Urfprung  nod)  .yncifelbaft  ift. 
iöejicbung  ju  lieben  (gcrm.  S3.  lub  'bcgcbrcn') 
foroie  3u  2B3.  lus  (f.  ncrlicrcn)  ift  unit)abr= 
fd)einlid) ;  cber  lienc  fid)  25cr)vanbtfd)aft  mit  einer 
ibg.  2B3.  las  'bcgcbrcn'  bcnfcn,  ino3U  gr.  Xi- 
Xaiouai,  ffr.  2B3.  las  (für  lais)  'bcgcbrcn';  and) 
an  ffr.  SBj.  löd  lud  'fid)  bciocgcn'. 

luftmanbclii  ;)tm.  feit  Sticlcr  1G91  ucr3cid)net, 
eine  puriftifd)c  Übcrjcljung  von  fpasicren,  bie 
3cfen  1G45  in  ber  2lbriatifd)en  ^Hojamunbc 
(1G64  S.  367)  gefd)affcn  3U  babenfd)eint;  jüngere 
9iad)bilbung  ba3U  nad)tiuanbeln. 

lutfd)cu  otiv-  erft  nbb.,  onoinatopoietifdjc 
'i>?eufd)öpfnng. 

t  l'ülüid)  f.  Siebid). 

h)nd)cu  ;)mi.  gan3  junge  (Sntlcbuung  au§  bcm 
glcid)beb.  amcrif.^engl.  to  lynch,  ba§  auf  ben 
Aarmcr  :^)obn  Cpnd)  3urürfgcbt,  ber  am  Sd)lnf5 
be§  17.  ^abrbs.  in  i^irginia  mit  Öi)nd)jufti3  in 
Sclbftbülfe  gegen  Ticbc  ufm.  uorging  <i>nl-  bie 
©ntftcbuug  bc»  SBortcs  33oi)fott). 


211 


t  ajifldjcicr  Tl.  'eine  gcinngc  5lrt  SBollfloff 
(bei  Ärüniö  1B()1);  fd)on  1.578  in  bes  iUajus' 
Gramm.  German.  S.  ')');  bei  J^-rifd)  1741  aus 
einer  Dioftocfcr  Äleiberorbnung  belegt:  ein  norb= 
beutfd)ey  SOort  uon  bunflem  Urfprung.  9iad) 
^.  SBcibling. 

madicn  otro.  mbb.  machen  abb.  mahhön 
=  afäd)f.  inakön,   nbl.  maken,  anglf.  macian 


engl,  to  make:  gcmciinücftgcrm.  ,jtiü.  maköjan 
für  'mad)cn',  aber  burd)  (Sutlebuuug  aud)  in 
bie  norb.  Tialcftc  gcbrungcn.  \\m  ?(bb.  crfd)eint 
aud)  bie  ^^cbcutung  'nerbinbcn,  3ufanniicnfügen'. 
■■)U  got.  ^makön  vgl.  bie  ^Ibj.  anorb.  *makr, 
blof;  im  .^ompar.  makara  'paffenbcr,  bcguemcr', 
anglf.  gem.ec  'naffcnb,  tauglid)'  =  abb.  gimah 
'momit  nerbunben,  jugebörig,  cntfpredicnb,  be- 


mad)t 


—  255  — 


mager 


quem'  ni()b.  gemach  nfib.  ticmacf);  a()b.  gimach 
9icutv.  bcy  5(bi.  '53cvbinbuiui,  53caucin(td)fcU, 
5(nncl)mlid)fcit'  m()b.  gemach  ^JJl^JJ.  'i8c()aflcn, 
2(nncl)in(icl)fctt,  Crt  mo  mau  vul)t,  2Bo()Uunij, 
3immci-'  nl)b.  ©cmcui);  fcrucr  anc\li.  gemsecca 
'@ema()I,  SBcib'  cncjl.  make  '@cuo)lc,  ©begatte' 
—  match  'ebenbüilig,  ©euoffe,  i")eirat',  ai)'i). 
gimahho  '©cnoifc'  —  gimahha  '©attiu',  ai)'t). 
gimahhidi  mbb.  gemechede  9^.  'ßi)cgcma()l' 
(9)^auu  ane  J\rau).  2avau'?i  cviiicbt  fid)  ciuc 
ficvm.  3B3.  mak  'paffcub  juiammcufiuicn,  paffcnb 
Sufammcngcbörcu'  (bev  53cbcutuui5  nad)  gicid) 
2i^3.  gad  iu  ©attc).  Gine  auncrgcrm.  SBj.  mag 
mit  bicfcv  ^ebcutuntj  [}at  fid)  nod)  nid)t  gcfaubcn. 

^Maüit  iy-  mi)b.  aijb.  mäht  J.  'SOtadjt,  ^raft, 
2)ermöcjcu'  =  a\üd)\.  mäht,  nbl.  magt,  auglf. 
meaht  miht  engl,  might  '9)iad)t',  anorb.  mdttr 
9JI.,  130t.  mahts  ;'v.  ''D^idjt,  ilraft,  ^^crmögeu'. 
Say  bici"rtu§  ju  folgcnibc  gcmciugcvm.  '''mahti- 
(V.  ift  ciu  altey  i>crbalabftrattum  3U  got.  inagan 
(mic  afloo.  mosti  au§  *mokti  ju  moga  'idi 
fann'):  f.  mögen,  @emäd)t. 

9)Jöbtöcn9c.  erft  u()b., 5lbleitung  dou  DJIagb 
mit  bcm  mb.  Siminutiüfuffir  =  d)cu  (bafiiv  obcrb. 
9}laiö(e,  DJHbel  ufiu.  mit  biminutiucm  1;  ugt. 
üud)  Jräuicin). 

Wlatt  5-  "ibb.  made  ai}b.  mado  9)1.  'SBurm, 
OJiabe'  =  nbl.  nbb.  made,  anglf.  maöa,  got. 
maj)a  '9)Zabe,  S>unn';  mit  3lbleitung  barau» 
ba§>  glcid)beb.  anovb.  ma|)kr  Tl.,  movau^  mittel 
engl,  mathek  engl,  mawk  '9}labc',  got.  *ma{)aks 
(engl,  maggot  '9}iabe'  I)ält  mau  bci'fcv  fern). 
23gl.  nod)  nbb.  meddik  —  fd)it)ci3.  mettel  'jRegen= 
tuunn'.  2)ic  Ömnbbebeutung  bcy  germ.  *maj)an- 
'9J^abe'  fönnte  '9tager'  fein:  mau  ()at  an  2Bj. 
me  'mäl)cn'  angefnüpft;  aud)  bürfte  DJlotte 
(m()b.  nl)b.  D^ebenform  matte)  cenüaubt  fein. 

WaM  d}.  obcrb.  (5ntfprcd)nng  ju  mb. 
''SHäbdji'n. 

Wa^a^m  9L  im  1G./17.  ^\ai]v{).  nod)  in  ber 
ital.  i'autform  (ui-fprgl.  milit.  '3cng(}au§')  = 
ital.  magazino  au§  atah.  (^lural)  mahazin 
ober  Sing,  mahzen;  bei  J'Urttcnbad)  1G35 
Archit.  Univ.  110  (1584  iHei)f5bud)  280^  501  a  = 
gaßin);  and)  1616  in  v.  2Ba(l()aufcn§  ^rieg§= 
manual. 

'^lüQ'b  5.  m()b.  maget  (^l.  megde)  '^snnq-- 
frau',  aud)  'unfreie^  5DMbd)en,  2)ienerin'  al)b. 
magad  (^^l.  magadi  megidi)  J-  '^»"ötrau'  = 
got.  maga])s  (anorb.  fel)lenb),  anglf.  m3eg|j, 
afäd)f.  magath  ^y.:  ba^  gcmcinaltgerm.  —  nur 
bem  -JZorb.  frembc  —  2Bon  für  '^ungh'ou', 
afä(^f.  m^b.  oud)  mit  ber  nl)b.  ^öebeutnng 
'ÜJiagb,  2;ienerin'.  ^Ibgelcitet  barau§  ift  ol§ 
2:im{nutiü  U-  itiid)lein,  (5  d)  tue  in)  got.  *ma- 


gadein  =  aijb.  magatln  ml)b.  magetin  9i. 
'ü}Iäbd)en,  puella',  anglf.  msegden  engl,  maid 
maidea  (anglf.  ma^gp  J.  'Jungfrau'  ftarb  im 
^Beginn  ber  mittclcngl.  3cit  au§).  (^ot.  maga{)s 
'Jungfrau'  unb  feine  Sd)ir)eftcrroortc  in  bm 
übrigen  2)ial.  fiub  eine  alte  feminiuale  Slbleitung 
au§  einem  alten  magus  'Änabe,  Jüngling'; 
ugl.  got.  magus  '5lnabe,  5?ned)t',  anorb.  mogr 
°3ol)n',  anglf.  mago  'Sobu,  .Jüngling,  DJknu, 
ilncd)t'.  Ta^u  eine  anbcre  fcmininalc 'Jlbleitung 
in  got.  mawi,  anorb.  min-  (für  *mag\vi  mit 
'.ßcrluft  üon  g  f.  kliere);  üg(.  nod)  anglf. 
meowlc  '9J]cibd)en'.  (3cxm.  magus  'Sot)n, 
Änabc,  5^ncd)t'  bedt  fid)  mit  altir.  macc  '5?nabc, 
Jüngling,  ©ol}n'  (ugl.  bic  ir.  (Sigennamen  Mac 
Carthy,  Macaulay). 

Wta(\c  Tl.  nad)  mlib.  mäc  (g)  ai)b.  mag 
Tl.  ''.BcniianDtcr'  =  afüd)f.  mag,  anglf.  mtüg 
Tl.  'l^crmanötcr'.  Tic  cntf).nxd}cnbcn  SÖorte  in 
bcn  oftgcrm.  3prad)cn  bc3cid)nen  fpcjiellcre  5ßer= 
rüanbtfd)aft§grabe ;  ugl.  got.  megs  'Iod)termann*, 
anorb.  mägr  '©d)magcr,  ©d)roiegeriol)n,  =i)ater'. 
Urfprgl.  mar  mag  rool)l  °ber  burd)  4">eirat  oer= 
manbt  (^crcorbene'.  Tlan  untcrfd)eibct  im  ob. 
Sd)roert=  unb  Spillmagcn  mic  ml)b.  swert- 
mäge  °33erroanbtc  dou  männlid)cr  ©cite'  unb 
spinnelmäge  'iscrmanbtc  tjon  mciblid)cr  Seite', 
äljulid)  im  2(nglf.  spermägas  unb  spinelmägas. 

9)faöCtt  dJl.  ml)b.  mnbb.  mage  a^b.  mago 
'Tl.  'OJlagen'  =  nbl.  maag,  anglf.  maga  mittel 
engl,  mawe  engl,  maw  'Äropf,  Ü}lagen',  anorb. 
mage,  bän.  mave  'SD^agen'.  @ot.  *maga  (@en. 
*magins)  fei)  lt.  ©in  germ.  2)ial.  lieferte  in» 
3tal.  bie  bialeftifd)en  magone  'i^ropf  ber  33ögel' 
refp.  magun  magon 'CSroll,  ^rger',  baju  d)urtD. 
magün  '9)lagen'.  j3^ür  bie  3}orgefd}id)te  bc» 
germ.  SSorteS  fcl)lt  fid)erer2lnl)alt;  au§  mögen, 
SBj.  mag  'ocrmögen,  5?raft  l)aben'  ba^  genn. 
DJIagen  abjuleitcn  (roie  benn  ber  Dalagen  al» 
'©mäljrcnbcr,  i^raft  ©cbcnber'  aufgefaßt  fei), 
ift  nid)t  3u  entpfcl)len.  ®ie  9camcn  dou  ßöi-per- 
teilen  muffen  aber  aud)  nid)t  notroenbig  auf  eine 
33crbalrour3cl  3urü(fgcfül)x-t  merben;  ogl.  4")erj, 
ältere,  öeber. 

inaßcr  3Ibi.  ml)b.  mager  ai)b.  magar  = 
mnbb.  nbl.  mager,  anglf.  maeger,  anorb.  magr 
2{bi.  'mager':  ein  gemeingerm.,  nur  bem  (5ot. 
fel)lenbe§  SBort.  ^ei  ber  meit  rcid)enben  unb 
früben  ^Verbreitung  ber  ^e3eid)nung  fäüt  bie 
nal)e  ^erüljrung  mit  lat.  macer  (ital.  magro, 
frj.  maigre)  auf.  2Bäl)renb  für  mittetengl.  megre 
engl,  meager  roman.  ©influß  (ügl.  frs-  maigre) 
fid)er  ift,  fönnte  genn.  mager  mit  lat.  macer 
'mager',  gr.  ixaKehvöc;  'fd)lanf  —  uoKpöq  'lang' 
au§  einer  ibg.  SBj.   mäk    'lang,   bünn'   ent= 


9J?Qf)b 


—   25G 


Wä^xt 


fprungen  fein;  Itt.  mäzas  'flcin'  fönntc  mit 
Ql)b.  magar  audi  auf  eine  ciemeinidiaftlidie  35?\v 
magh  raeiien.  G()er  ift  mctleidit  bcr  i^eröadn 
bciirünbct,  bat"?  bic  C{cvm.  Siiu^c  bcui  üulciävlat.= 
ital.  magro  cntftaimnt  (bcadite  fiiv3  am  lat. 
curlus). 

9}2a^b  A.  mdb.  hkU  (@en.  mädes)  9i.  (and) 
^.)  'boj  9}^ä()en,  ba»  @emä()te,  i"^eu,  SBieje' 
af)b.  mäd  9i.;  baoon  abi^cleitct  aiii.  mädäri 
in()b.  mädiEre  mseder  nl)b.  DJId^ber;  aiu^lj. 
mitjj)  9?.  "i>a?^  Tläl)cn,  bac-  @cinäl)tc,  .s>cu'  ciuil. 
math  in  aftermath  unb  lattermath  'Späthcu, 
©rummet'.  .'ob.  9J]  adb  unb  bicic-5  cno.[.  matli. 
flot.  *m(:'{)  (@en.  *mt'{)is)  ift  ei^itl.  33cvbala()ltv. 
ju  SSJj.  me  'luäljen'  roic  baS  rcrroanbte  gr. 
äiarjTo«;  'Gvnte'  ;iu  diaduu  'md[)c';  üijl.  aud) 
diuriTö^  'abgemäl)te  /yrud)t,  abgeerntetes  tyclb'. 
(S.  ®rumnict,  DJJatte,  Omet. 

mäf)Clt  otui.  m()b.  ma^jen  al)b.  maen  = 
nb(.  maaien,  angll".  nidwan  (^U"ät.  meow)  engl. 
to  mow  'inä()en':  eine  geinciniueflgerm.  ft.  i>evbal= 
rcurjel  me  'nuil)en',  bie  and)  im  norigen  Ül^ovt 
flecft;  fic  cxidjeint  im  öried)iid)en  mit  3>oiid)lag'5= 
Dofat  in  a-^r\-Toc,  'önite'  unb  d-näuu  'mäben'; 
lat.  2iBj.  rnet  'mä[)eu,  ernten'  bihite  ein  uiiin-gl. 
bloü  präicntifdicv  t  al&  murjelljaft  bcl)anbclt 
babeu;  baut  altir.  nieithel  'a  party  of  reapers'. 
t  mahl^  'Jl.  in  a)la()ljd)aö  Tl.  m()b. 
mahelscliaz  W.'iörautgabe'  bef.'bcr  i^crlobungs 
ring'  unb  in  DJlabll'tatt  =  ml)b.  mahelslal  iv. 
'öeridit'öüättc,  J)Jid)tftätte'  al)b.  mahalstat  5. 
'@eind)tiM'iätte'.  S.  ©emal)l  unb  ücrmäblen. 
Wahl-  9i.  'Gfjcn'  m[)b.  mal  9J.  '@aitnml)l, 
DTJabl^cit' ;  al)b.  *iniil  9J.  in  biefer  ^ßcbcutung 
unbejeugt;  t>ain  bad  bcm  5(ngli.  frcmbe  erft 
mittelcngl.  mrl  engl,  mcal  '9Jial)I,  9JJal)l:icit'. 
Urfprgl.  rool)l  ibcntifd)  mit  ber  unter  mal2  be= 
I)anbclten  2Borl)uipe,  fo  bat')  'Gl"jenö,^eit'  a[i-'  ;Jeit 
kot"  ^Eox-  ju  ber  53ebeutuug  '©aftmal)!,  2lla()(jcit' 
gctübrt  I)ättc.  3lnorb.  mal  9i.  bebcutct  u.  a. 
'GffcnÄ^cit'. 

ntaf)(cn  3t'tJ.  m()b.  maln  a[)b.  malan;  in 
Icßterer  Aorm  bac-  gcmcingcrm.  SBort  füv  mal)  = 
len  (nur  bem  Gngl.  fel)[t  ein  einiin-cd}enbeö 
3tit).  fd)on  feit  bem  'Jlnglf.)  =  afäd)j.  malan, 
nbl.  malen,  anorb.  mala,  got.  malan  'ma[)lcn'. 
2)ic  ®3.  mal  (mohml)  'ma()Ien'  ift  ben  meilibg. 
6prad}cn  gcmcinfam,  rva-j  auf  febr  frü()ey  '3Iuf= 
fommcn  be§  9Jlal)len'S  meift;  ogl.  lat.  molo.  gr. 
laüXXuu  (baju  uüXn  laüXoq  fiuXiTai),  afloü.  melja 
(mlfiti),  lit.  malü  (mältij,  altir.  melim  'mal)lc'. 
^iefc  gcmciufame  33cnennung  bei  bcn  rocftibg. 
SiH-ad)en  lueift  nid)t  notmcnbig  auf  eine  Ur= 
reriobe,  wo  bie  betr.  Stämme  eine  Ginl)eit  ge- 
bilbct  Ijdttcn;  cä  ift  cbcnfogut  möglid)  —  ogl. 


©erfle  unb  ^Roggen  — ,  bati  bic  OJlüljlen  von 
einem  Stamme  ju  anbem  fidi  tierbreitet  I)abcn. 
^^lud)  ift  ©inmirfung  einer  fremben  Äultur  — 
ngl.  Abanf,  Grbfe,  öinfe  —  mohl  benfbar. 
i^gl.  malmen, 9Jlalter,5[)lauhuurr,  3[Rcl)l, 
aiiilbe,  aud)  ^CRüble,  DJ^üller. 
mäbltt^  Stbü.  f.  allmäl)lid). 
SÖtä^nc  5-  älter  nl)b.  audi  SRanc  (ber  aud) 
im  Sd)ii)üb.=S8aier.  auftrctcnbc  Umlaut  fd)eint 
auci  bem  'ipiur.  ju  ftamineu)  an-i  gleid)beb.  ml)b. 
mane  man  JyOJI.  al)b.  mana  ^•.  =  mnbl.  mane, 
anglf.  manu  engl,  mane,  anorb.  mon  J-. 
'5[)iäl)nc'  (baju  bie  5lblcitung  anorb.  makke, 
fd)iiieb.=bän.  manke  'oberer  leil  bc§  ibalfc» 
eines  ^ferbe§').  ©emeingerm.  manö-  J.  'ÜJ^äl)ne' 
(got.  *mana  5.  fel)lt  anfällig)  jeigt  jüngere  ^e= 
beutung'-oentmicflung ;  bcnu  bic  ältere  ^öcbentung 
bcö  SBortcö  mar  icbenfallo  cinfad)  '.s>ali5':  im 
illltgcrm.  finbet  fid)  eine  3lblottung  mit  bcr  i8c= 
beutung  '.söalsfd)iuud,  A>alygcfd)mcibc' ;  vgl. 
anorb.  men,  anglf.  mene,  afädif.  m*;ni,  al)b. 
menni  9J.  '.s>alyfd)mud'.  2)aju  gcl)örcu  aufjer^ 
l)alb  bcö  ©crm.  lat.  monile  '.sSalöbanb',  bor. 
ixdvvoc,  \idvoc,  \x6vy/oc,  '^'»algbanb',  feit.  luavidKtii; 
=  altir.  muince  'iMlsfettc',  ffr.  mani  T}. 
'^^erleufdnmr'.  ©in  attinb.  *mana  5-  '•'öaly' 
fel)lt,  bafür  crfd)eint  manya  ("y.  '5)Jacfen'.  ®aju 
nod)  altir.  muin  muinel  '^lacfcn'  —  mong 
'.s>aar,ÜJläl)nc',  bem  bas  oben  angefüljrte  fd)Jüeb.= 
bän.  manke  nal)c  fteljt. 

mahnen  3tm.  ml)b.  manen  al)b.  nianön 
manen  'erinnern,  crma()nen,  auff orbern'  =  af äd)f . 
manön,  anglf.  manian  'mal)nen' :  2lblcitung  ju 
bcr  im  'Jütgerm.  verbreiteten  ibg.  2B3.  mon  men, 
11)0,^1  ba-j  got.  ^räteritopräf.  munan  'mcincu' 
foiuic  lat.  memini  —  rerniniscor  —  men-s 
(inen-te-m),  gr.  |a«!vo<;  —  |ii|uv»'iaKUJ,  ffr.  SB^. 
man  'benfen'  (f.  meinen,  $llinne).  3»  (t')b. 
manen  (mit  bcr  9icbenform  monen)  ftcüt  fid) 
nad)  ^aut  unb  53ebcutung  junäd))"!  tav  gleid)= 
falls  aus  ber  ibg.  SB^.  men  gcbilbete  lat.  monere 
'ermabucn'  mit  ö  =  germ.  a  (luic  in  lat.  molere 
—  got.  al)b.  malan). 

t  a)?nl)r  m.  'mv'  ml)b.  mar  Tl?^.  '(\nä-- 
lenbeö  9Jad)tgcfpcuft,  9iad)lalp'  a[)t).  mara  ^•. 
=  anglf.  mara  engl,  mare  in  nightmare  '5Ilp= 
brüdcn',  anorb.  mara  i^.  'Tlal)ic'.  5Iblcitung 
aus  got.  marzjan  'ärgern'  =  abb.  marren 
merren  'biubern,  ftören'  ift  faum  möglid).  ül'lan 
jiebt  auv  bein  Slau.  binju  bas  ruff.  kikimora 
'©efpeuif  unb  polu.  mura.  böl)m.  müra  '^llp'. 
5lus  d)lal)x  leitet  man  frj.  cauchemar  '2Ilp= 
brürten'  ab  (caucher  auä  lat.  calcare  'treten, 
preffcn' ). 

Tläiirc  ("y.  ml)b.  merhe  al)b.  meriha  marha 


mal 


2bl   — 


mähe 


3^.  '©tute,  5[Rä[)rc':  ^cm.  m  bcni  unter  ÜJlar  = 
fd)Qll  lu  bcl)anbc(nbcn  a[)t).  marah  marh 
'^ferb';  Ofll.  arujlf.  inyre  cnci(.  mare  'Stute, 
^^Jfevb',  ub(.  menie,  auorb.  merr:  alle  auf  ein 
c\ot.  *marhi  (@en.  *iiiarlij6s)  lucifeub.  ^Im 
2)cutfd)cn  dielt  fid)  bic  Jeiniuiubilbuug  länger 
al§  ba»  3U  ©runbc  licoenbe  Tla^jt.  {vqI.  3^rau, 
DJJaflb,  Sd)H)ic(]cr). 

Wai  d)l  nil)b.  ineie  a()b.  meio  dJl.  'Tlonat 
Sßlai' :  an-i  lat.  Mäjus  (ogl.  ita(.  maggio,  fTg. 
mai)  'OJiai'  cdeidijeitiij  entlehnt  mit  'Jluguft, 
9Jlärj,  Jänner. 

t  äJJatb  A.  ntl)b.  nieit  ■=  DJlagb. 

9)Jotc  O^t.  'cirüner  ^^-eftsroeig'  fpätm()b.  meie 
SDl.  'Tlaxbawn  =  ital.  niajo,  frg.  mal  '9)^aie' ; 
ibcntifd)  mit  dJlax. 

9)Jat0  an.  'S>elid)forn'  erft  nlib.  (3.  iß.  .s>ulfiu§ 
1624  £dnffnl)rt  VII,  41):  ein  neuere§,  auf 
amerif.  Urfprung  (mahis  in  .s>aiti)3urüc!gefü()r= 
tC'o  35>ort  bcv  neueurop.  Sprad}en;  og(.  fr3.  mais, 
engl,  malze,  fpan.  mais.  (Eo(umbu§  \oU  SBort 
unb  Sad)e  importiert  Ijabcn. 

t  SÖfatfcöc  f.  9}ieifd)e. 

maiov  m.  uerein^elt  im  16.  3a()r().  (3.  «. 
.Öcnricpetri  1.577  (Sencra(()iftorie  181;  aud)  in 
be  ^rp'ö  Überfcgung  oon  ^afta'§  3(mpt  cine§ 
(Seneralfclbobcrften  1617  ©.  8),  im  Ieutfd)cn 
DJ^idicI  1617  al§  9Jlobeir)ox-t  yerfpottet. 

SOJaioron  d)l.  (bei  iÖan§  Sadi§  unb  fonft 
301  af  er  an,  bei  Steinbad)  DlZcpran)  bafür  ml)b. 
meigramme  9JJ.  unb  bauebcu  aud)  meiron 
meieron  'OJIajoran':  au5  miat.  majorana;  bic 
mfib.  2Borte  fd)cinen  an  meie  ')ßlai  lautlid)  an= 
gclc()nt  3U  fein.  2sgl.  ital.  majorana,  fr3.  mar- 
jolaine,  engl,  marjoram  '50]ajoran'  (bic  legten 
beiben  aud)  nolfSetpmologifd)  oeräubert?).  älB 
Ic^tc  Cueüe  be§  9iamcn§  gilt  gr.  duäpaKov. 
rüorau§  lat.  amaracus  unb  (mit  2Inle[)nung  an 
major)  majoracus. 

Wahl  Tl.  fpötmlib.  mäkel  gji.;  bieä  au» 
lat.  macula  'Jlcd'  entle()nt. 

mäfclit,  mat'eln  o^^-  'S01aflergcfd)dfte  Dcr= 
inditen',  erft  n[)b.;  au»  gleid)beb.  nbb.  mäkeln. 
nbl.  makelen;  bicfc  3U  maken  'mad)en'  (aud) 
l)anbcln  ücreinigt  bic  53cbeutungen  'mad)en' 
unb  '©efc^öft  betreiben'),  g^rs.  maquereau 
(rool)er  engl,  mackerei)  'Äuppler'  foü  au§  biefer 
Sippe  entftanbcn  fein  (raegcn  at)b.  huormahhäri 
\^uppler'),  gcl)ört  aber  irol)l  3um  flg.  SBort. 

9JiofrcIc  5-.  'ein  ^-iW  (fd)on  bei  (Sonr.  ©cBucr 
ülcacrcl,  bei  ®oltu§  1582  Onomast.  324  9)1  a  = 
crcl;  bei  JnfiuS  1540  nur  erft  fr3.  macquereau) 
fpätml)b.  makrele  ^y.:  cntlebnt  au§  glcid)beb. 
nbl.  makreel  (ogl.  engl,  mackerei),  ba§  mit  mlat. 
(12.  3al)rl).  in  J'^nbern)  macarellus  =  afr3. 

filuge,  Gtiimologifc^eä  SBäörtcröuc^.    6.  aiufl. 


(13.  3öf)tl).)  mäquerel  nfr3.  maquereau  bunfeln 
lUiprungö  ift. 

Wan  dl  mljö.  mal  dl  'Jlccf'  a()b.  *mäl 
in  bcr  oufammenfe^ung  anamäli  'Jlcd,  9?arbe' ; 
ibcntifd)  mit  bem  unter  mal2  3U  erroäljncnben 
m()b.  at)b.  mal  '^eitpunft,  ^unft'.  Unfid)er  ift 
5Bem)anbtfd)aft  mit  got.  mail  9^.  'Jlccf';  bod) 
()at  dJlal  icbenfallä  bic  Junftion  be»  got.  mail 
übernommen,  ba5  in  al)b.  ml)b.  meil  d}.  regel= 
red)t  foi-tgcfcgt  crfd)cint:  baju  flimmt  anglf.  mal 
engl,  mole  'OJlnttcrmal'.  @ot.  mel  '3cit'  meift 
auf  bic  ibg.  2B3.  me  'mcffcn'  (gr.  uexpov,  (at. 
metiri). 

-nial^  Suffir  ber  9Jiultiplifatit)3al)lcn  unb 
Icmporalabücrbien  (aud)  ^Jiomcu);  3U  ©runbc 
liegt  ml)b.  al)b.  mal  '^eitpunft'  (got.  mel,  f. 
0)1  all).  Sd)on  im  2(()b.  bilbcte  man  z'einemo 
male  'einmal'  ml)b.  ze  drin  malen  'Dreimal' 
—  manigen  malen  'mand)Cömar  (eigtl.  alfo 
'an  einem  3eitpunft,  an  brci,  an  üielen  3cit= 
punften'),  ebcnfo  z'andermo  male;  bal)er  ml)b. 
eines  mäles  'einftmalö'  eigtl.  'an  einem  3eit= 
punft'.  5ür  bm  at)'!).  ml)b.  3)at.  ^lur.  mälum 
malen  (ze  drin  malen  'brcimal')  crfd)cint  erft 
im  älteren  3tl)b.  bic  apofopicrte  5"orm  mal. 

mdebcieitr  uermalcbcicn  S^m.  ml)b.  ver- 
maledien,  fpätcr  aud)  maledien  'oerfIud)cn' : 
ani-'  lat.  maledicere  —  fr3.  maudire,  ital. 
maledire. 

malen  :^tvo.  mijb.  malen  eigtl.  'mit  einem 
9)1  al,  3eid)cn  Dcrfcl)en',  bann  'färben,  malen, 
fd)rciben':  al)b.  mälön  malen  'malen,  3cid)nen' 
3U  bcm  unter  9)1  all  crmät)ntcn  al)b.  mal  ''^unft' 
(aud)  nad)  mal2  'ßcitpunft'  bcbeutcnbj;  ba3u 
got.  mela  91.  ''$1.  'Sd)rift,  Sd)riften'  —  meljan 
'fd)rciben,  auf3eid)ncn'. 

malmen,  j  er  malmen  ^tro.  erft  n^b.,  aber 
megcn  bcr  Seltenheit  bcr  m-2{blcitung  maijx- 
fd)cintid)  roeit  älter.  2Bol)I  nur  3ufällig  laffen 
fid)  al)b.  *malmön  m()b.  *malmen  nid)t  belegen; 
m()b.  galt  bafür  zermaln  zermüln  '3crmalmen'. 
m-3lbleitung  3cigcn  bic  91omina  got.  malma  9)1. 
'Sanb'  unb  afäd)f.  at)b.  ml)b.  melm  9)1.  'Staub' ; 
ba3U  @emüll  ml)b.  gemülle  at)b.  gimulli 
'Staub,  ©cmüir.    2B3.  mal  f.  unter  mal)Ien. 

9)laltcr  9)191.  ml)b.  malter  malder  al]b. 
maltar  (afädif.  maldar)  91.  'ein  (Setreibemaß' : 
mittclft  bcr  gcnn.  Slblcitung  -|)ra-  -dra-  (gr. 
-xpo-,  lat.  tro-,  ügl.  SUter)  gcbilbct  au»  SBj. 
mal  in  n:  a  l)  l  e  n.  2)1  a  1 1  e  r  alfo  eigtl.  '9Jlal)lung' , 
bann  'roa§  man  auf  einmal  sunt  9)lal)len  giebt'. 

SJfattje  A--  erft  nl)b.,  auö  lat.  (ital.)  malva ; 
bei  älterer  Sntlel)nung  I)ätte  Iv  be»  öot.  im  91I)b. 
al»  Ib  3u  erfd)einen.  3"  ©nglanb  rourbe  ber  lat. 
'Ißflan3enname  fcl)r  frül)  bcimifd);  bal)er  anglf. 

83 


^Mi 


258  — 


Wanizt 


mealw^e  engl,  mallow  mbf.  maluw).  SJgl.  and) 
frg.  mauve. 

'Silah  3'i.  mijh.  aiih.  malz  dl.  =  nbl.  mout, 
afäd)j.  onorb.  malt  9i.,  anglf.  mealt  engl,  malt 
(got.  *malt  dl.):  gcmcingcnn.  '-ÖCjcidinung  Ha" 
2)^Ql3,  rocld)c  iiiÄ  Slaü.  unb  J^inn.  braug  (ügl. 
floü.  mlato,  finn.  mallas),  foiuic  in§  5i"J-  il-' 
malt.  @erm.  *maltas  9i.  gcl)ört  ju  einer  gcnn. 
2Bj.  melt  in  onglf.  meltan  'fid)  nuflofen,  jcv^ 
fließen,  fdimcljen',  rooju  ein  3Ibi.  nnorb.  maltr 
'uerfault'  gleid)  aljt).  nilib.  malz  'liinfdimcljcnb, 
meid),  fdilaff.  SJictleidit  ift  ba^  Subl'tantioiim 
SKalj  (got.  *malt  l1t.)  nnv  M'v  fnbltantioicvtc 
DZeutr.  bie)e§  Ü(bi.  mit  bev  53cbeutung  'bai-^ 
äBeid)c';  ).  iibrigcnc'  jdiiucl^cn. 

^i){ama  a.  um  bic  3JJittc  bcö  17.  C^a()rl)^5.  aB 
l)öfiidicc-  ÜJ^obeiuort  mit  bcr  3(u§fvi"ad)e  mammcä 
(j.  53.  I(j74  in  SBegcnev»  5lu-5gabc  t)on  2utl}er§ 
ytamenbüdilcin  S.  107)  auftrctcnb  nad)  frj. 
maman.  53ei  .s>cupoIb  lG2n  gilt  9Jiam  al^ 
iünberraort  fi'iv  'liJuttcv'.    33gl.  '»^Jatm. 

"iOtammon  'M.  non  2utl)er  auy  bem  3ubcn= 
beutfd)  iibcvnommcn  unb  in  bie  Sd)viftipvad)e 
cingefül)Xl  (feit  .^cutiolb  1G20  gebud)t)  im  3tn= 
fd)lutj  an  ba§  ncue2cftament;  cbcnfo  got.  mam- 
möna  =  gr.^cmit.  laäuimjjva. 

man  ^^ron.  mbb.  aijb.  man  =  afäd)f.  onglf. 
man,  nbl.  men:  eigtl.  9Jom.  Sg.  bei-  Subft. 
nl)b.  5^2 an n  'liomo',  lüie  aud)  tat.  homo  in 
frj.  on  (neben  hoinme)  ali>  ^ron.  eiid)cint.  ^s^x 
bcr  älteren  Sprad)e  (mbb.  al)b.  anglf.)  luirb 
man  loiebcr  aufgenommen  burd)  ba6  ycrfönl. 
^ron.  bcr  3.  (5g.  (ml)b.  al)b.  er,  anglf.  M): 
bober  mon  eigtl.  'irgenb  ein  SJJonn';  im  ®ot. 
cxid)eint  manna  nur  mit  bcr  ^JJegotion  (ni  manna 
'niemanö');  f.  jcmonb.  3)er  Singulor  bürfte 
bier  tolleftiDifdie  53cbcutung  bobcn,  mie  oud) 
ffr.  mänus  (ogl.  1)32 anni  unb  piirüs  im  Sing. 
'Wcnfdi,  9)lenfd)en,  liJcnfdjbcit'  bebeutet. 

maticö  5lbi.  mbb.  manec  (g)  obb.  manag 
Slbi.  'üiel,  mond)'  ibai-  g  crbiclt  fidi  im  9ibb.  in 
m 0 n n i g  =  f  0 1 1 )  =  got.  manags  'üiel*,  onglf.  mo- 
nig  engl.  Miany,  ofnd)f.  manag,  nbl.  menig.  i^om 
©erm.  ou-j  bctrad)tct  fann  bo'S  IJlbi.  abgeleitet  fein 
Don  got.  obb.  mana-  'DJJann,  WIcnfd)',  bo'j  nrfprgl. 
im  ilompofitum  regclmäfüg  ftonb;  vgl.  got.  ga- 
man  9i.  '5)Utmcnfdi*  —  mana-s6^s'  9JJcnfd)bcit', 
ol^b.  manaheit  'virtus*  —  manalihho'  imago' 
ufiD.  1)onn  roärc,  bo  Suffiy  ga-  (=  gr.  ko-)  'bo& 
5yerfcbenfein  mit  etmac-'  bc,^eid)nct,  'mit  Öcuten 
verfcbcn'  bie  Wrunbbebeutung  bcii  got.  manags. 
2)od)  lueifcn  oltir.  menicr  'böufig'  unb  oflou. 
münogü  'üiel'  auf  ein  non  jenem  got.  obb. 
mana-  'ÜJienfd)'  ujmbböngigcy  Wnnibiüort. 

SDJandjcttc  7s:  im  iJlnfong  be»  18.  ^o^Ji^^J^- 


cntlel)nt  au^  glcid)bcb.  fr^.  manchette  oon 
manche  '2(rmer  (bei  3)uej  1562  Nomencl.  41 
luirb  frj.  manchettes  „\">onbüberfd)lng,  .'^■»anb= 
üljcln"  übciie^t). 

^JDJanbcIi  ?•.  'oobl  non  fünf^ebn'  erft  nl)b.; 
bic  im  älteren  1)ibb.  bancbcn  evfdicincnbc  'öe= 
Deutung  '©etrcibcboufen  (uon  fi'tnfjcbn  ®arben)' 
mag  bic  ältere  fein.  1}a<-  beutfdic  2Bort  läfjt 
fid)  eti)mologifd)  nid)t  beflimmen  (mlat.  mandala 
'1.5  Stücf'  begegnet  fd)on  im  1.3.  ^abrl).).  S8c= 
3iebung  ju  nbb.  biol.  50lonbe,  nbl.  mand,  engl, 
maund  'ilorb'  ift  unflor. 

9JfnniicI2  Jv.  mbb.  mandel  obb.  mandala 
i}.:  bic§  nad)  0.  iöoift  ou§  lat.  (bei  'i)3limu§) 
amandula  für  eigtl.  *amundala  =  gr.  ÖMUYbdXri 
(*d|uuYYbd\r|?j;  ngl.  itol.  mandola  =  mlot.  proü. 
amandola,  frj.  amande  (bal)er  nbl.  amandel,  engl, 
almond). 

SDhnßC,  9«ang cl  ^.  '©löttroOc für  2Bäfd)e' 
ml)b.  mange  ^•.  '5Rafd)inc  jnm  ©löttcn 
bcr  fficberroorcn,  Äricgemofdiinc  jum  (Steine^ 
fd)lcubern' ;  ügl.  nbl.  mangel  'C^lnttmolsc',  engl, 
mangle.  58crJüanbtc  romonifdjc  ffiorte  lebrcn, 
boß  g  in  bem  SBortc  OJiangcl  febr  olt  fein 
mujj:  itol.  mangano  'Sd)lcuber',  afrj.  man- 
goneau  '©teinfd)lcubcr',  mober  mittclengl.  man- 
gonel.  (Sin  germ.  (5ti)mon  fcblt  für  bic  ganjc 
Siüpe;  Quelle  gr.  ndyfavov  'eine  Sd)lcubcr= 
mafd}inc'  (oon  bcr  ilBal^c,  bic  jum  ©iionncn 
bcr  Sd)lcubcrinafd)inc  bicut).  5ütc  ^-orm  bcr 
ilJJangcl  ein  burd)  Steine  bcid)iuerter  Äoften. 

inangcln  otm.  mbb.  mangeln  obb.  mangolön 
'entbebren,  miffen,  DJIongcl  baben';  9)tongel 
Wil.  mbb.  mangel  9}J.  'DJ^ongcl,  (^3cbrcd)en'. 
!I)03U  mbb.  manc  '9.1Jangcl,  Webredjen',  oud) 
obb.  mangön  mengen  'ermangeln';  nbl. 
mangelen  'ctttbcbrcn'.  Ginc  germ.  2B3.  mang 
mangvv  fcblt  fonft;  fie  fann  nrücnnonbt  fein 
mit  lot.  mancus  'ucrftümmclt,  froftlo'5,  mongcl- 
boft',  bo§  ouf  engl.  58obcn  früb  Spuren  infolge 
üon  (5ntlebnung  büttci'Hcf;:  onglf.  gemancian 
'ücrftüunneln' ;  bo.^u  oud)  nbl.  mank  'binfcnb, 
nmngclbaft';  oud)  engl,  to  mangle 'ücrftünnncin'. 

^JJ^nngoIb  '))l.  mbb.  mangolt  m.;  bic  5(n= 
Icbnimg  an  0<)olb  fd)cint  nnurfprgl.  Jyally  mon, 
luay  mcift  gcfd)icbt,  on  ben  (5igcnnamen  Mana- 
golt  9}tongolb  onfnüpft,  liegt  '33iclberrfd)er' 
(manag  unb  waltan)  borin  (ogl.  TToXuKpärric;), 
foum  'isicbbolb'.  Siebe  Worfolf.  3)urd) 
iueld)c  '-Bezüge  bic  ipflonse  ben  ^Jörnen  befom, 
läf;t  fid)  nidit  mebr  ermitteln.  5(nbere  beuten 
Hiongolb  oudi  al§  '.'öobogolb'  (ngl.  9JJäbnc); 
ober  mana-  oly  '.'öolö'  fouunt  fonft  im  (^erm. 
nidit  uor. 

^JJJnnicr  a-  ''Jlrt,  C^cbobrcn'  feit  1500  (an= 


nmnig 


259   — 


maü 


fäiiiidcf}  mit  bcv^Jicbcnform  5Roniev)  nKncmcin 
iiblid},  um  1510  aU$  mohxidKi^  ,3"Vcmbaiovt  bcrcitiä 
ucvrönt  unb  im  IG.  \}ta[)v[).  l}äufiii  bcjciujt:  au§ 
fv3.  maniere  (luipri'nuil.  3(bi.  manier  —  maniere 
uon  main  '.s>anb'). 

ittantQ  f.  mnncf). 

SDJnuu  'i'l  m(ib.  a[)i>.  (and)  anbb.)  man  (nn) 
Tl.  "llicnfd),  9Jianu' ;  bic  a(Kicmcinc  iöcbcutunn 
'9)Jcnfdr  ftccft  nod)  innlib.  jcmanb,  nicmanb, 
fomic  in  beut  unter  man  bcbanbcltcn '^livonomcn. 
vvm  Sluiilf.  fonntc  man  mcm  m  i]lcid)  nn)  cbcn= 
fogut  üon  einem  roctblid)cn  SBcfcn  (ogl.  bcf. 
ancilf.  wifmon  =  engl,  woman  'SBeib'j  9ebraud}t 
mevbcn  luic  oon  einem  männlidien  SBefen,  lücnn 
nud)  bie  (elUcvc  iöcbeutunn  übertiun3;  angif. 
mon  'DJknjdi,  '^-'cvfon,  'i'Jiann,  SBeib'  engl,  man 
'SJicnfd).  9J?ann',  anorb.  madr,  got.  manna 
'DJlenfd),  aiknn'.  ToJ  Söort  bilbctc  feine 
Teflination  axbi  ben  smci  Stämmen  mann-  unb 

—  iDol)l  im  2(nfd)Iut3  an  bo§  fi)noni)me  guman 

—  mannan-  (fo  im  @ot.  2(nglf.  ^üib.  9}ibb.); 
un§  blieb  üon  bcm  (e^tcn  ber  ^lur.  ÜJIanncn. 
(^ot.  germ.  mann-  beruht  für  manw-  auf 
älterem  manu-  (mie  Äinn  auf  kenw-  genu-; 
f.  aud)  bünni.  Sie^  ibg.  manu-  'SJlenfd)' 
liegt  im  ^"snb.  oor,  \w  bomit  aber  aud)  Manu 
'ber  Stammuater  ber  9}lenfdien'  be3eid)net  lütrb; 
bamit  gebort  sufammeu  ber  germ.  Mannus  bei 
lacituS  als  'Stammnater  ber  SBeftgcrmanen' 
(ugl.  5Dienfdi);  ogl.  ffr.  manus  —  manusa 
'OJ^enfd)',  öicneid)t  aflon.  mazT  '9}?ann'.  @emö()n; 
lid)  3ie()t  man  iitb.  ibg.  manu-  'SDIenfd)'  ju  SBj. 
man  'benfen'  (,og(.  mabneni;  bann  märe 
'benfenbey  2Befen'  al§  ©runbbebeutung  aufju^ 
faffen.  2Ils  fid)er  barf  biefc§  Gttjmon  aber  nid)t 
gelten.  Urfprünglid)  fübltcn  bic  3bg.  mobl 
taum,  bafj  ta§  3)cnfcn  ein  mefentlid)e» 
(Sbatafteriftifum  be§  DJienfdicn  fei.  5ßie(me()r 
Iiaben  mir  auf  ©runb  ber  ältcften  ibg.  Sitteratur, 
ber  altinb.  ^Bcbac^  anjunebmen,  bat?  ber  ,^nbo= 
gennane  ber  ^i^orjcit  fid)  bcm  licr  nalje  üer= 
lüanbt  füblte,  mic  fid)  benn  ber  uebifd)e  :3'tbicr 
luirf'lid)  ahi  pa(,u  '^ki)'  bcjcid)nct.  3)ic  eigtl. 
:öebcutung  von  ibg.  manu-  '9Jtenfd)'  läßt  fid) 
mo[)I  faum  nod)  ermitteln;  üielleid)t  fönnte 
ghmonu  als  3ccbcnform  ju  ghemo  (=  got. 
gnma,  lat.  homoi  gelten.    3.  SDtcnfd). 

utanntc^  f.  mand). 

t  männißlit^'^Jron.'iebernxann'  mbb.  manne- 
gelich  rnenneclich  'jebcr*:  eigtl.  manne  gelich 
=  abb.  manno  gilih  'ber  iIRcnfd)cn  jeber', 
loorauä  abb.  manniclich  unb  mannolich  'jcber'. 
Sibnlid)  berubt  täglid)  auf  obb.  tagogilih  'ieber 
Jag'.  5(bb.  gilili  'iebcr'   ift  ibcntifd)  mit  gleid). 

9)Jaui(6cttc  f.  9}land)cttc. 


9)Jrtntc(  5TI.  mbb.  mantel  mandel  al)b. 
mantal  mandal  50^. :  ibcntifd)  mit  angif.  mentel, 
anorb.  mottull  einerfeit»  unb  frj.  manteau  (ital. 
mantello)  anberfcit;?.  Xa^S  l)b.  SBort  (a()b, 
mantal)  —  im  Scntal  mit  anglf.  mentel  unb 
mit  anorb.  mottull  (ani  *mantal-R)  über= 
cinftimmenb  —  muf;  fid)  al§  ßcbnmort  nad)  ber 
bb.  2autoerfd)icbung  (etraa  im  7.-8.  ^)abvb-)  bei 
uuy  eingebürgert  baben.  Cucüiüort  ein  fuanifd)= 
lat.  mantum  'SJ^antel'  mit  ber  "Jlbleitung 
*mantulum  (=  anorb.  mottull)  unb  mantellum 
(=  anglf.  afrief.  mentel  au§  ®rbf.  mantil). 

9)?(M))jc  J.  bei  Sc^eibner  1695  für  'Sanb= 
fai-tc'  unb  fo  fd)on  im  16.  3tt()rl).  (j.  ^.  1584 
iRei)f5bud)  217^')  =  frj.  mappe.  3it"ärf)ft  ftg. 
mappe-mondc  'SBcltfartc'  mlat.  mappa  mundi, 
3n  ber  ^öebcutung  '53rief mappe'  an§  ital.  lat, 
mappa  'leücrtud)'  (ngl.  frg.  Scruictte)? 

SDJnrtftcn  "^l  2)imin.  ju  Sisare  O".  T^k^- 
meere  dl^y.  '(Sr3ä()lung,  ©rbid)tung,  ^crid)t, 
9?ad)rid)t',roor)onim  9Jibb.  t>a^  ®imin.  maerelin 
9?.  '@efd)id)td)en,  9Jiärd)cn' ;  ogl.  abb.  märi  g. 
—  märi  d^.  '@crüd)t,  3Jad)rid)t':  2tbftraftum  ju 
abb.  anbb.  märi  (ml)b.  ma;re)  =  got.  mers 
'befannt,  berübmt',  raeld)e§  in  niclcn  altgerm. 
Gigennamen  bei  ben  alten  iMftorifern  in  ber 
J-orm  merus  meris  erfd)eint;  baju  flao.  merix 
in  Vladimerü  '2B(abimir,  SBalbemar'.  Urt)er= 
raanbt  finb  (mit  3lblaut  e  :  6)  gr.  -!Liu)po<;  in 
^•fxeöimjupo^  'fpeerbcrübmt',  altir.  mär  mör 
'grof5,  anfebniid)';  ben  Äompar.  biefcS  uralten 
2tbjcftit)ftammc§  me-ro-  f.  uitter  mcl)r. 

9)farbcr  SOI.  mbb.  marder  a{}b.  mardar  OJJ. ; 
baju  anorb.  mordr  9J1.  'DJJarber'  unb  anglf. 
mear|)  (aud)  meard)  '9[Rarbcr,  SBiefcl'  (obne 
bic  r-5(bleitung  rcic  m()b.  mart  'OJlarber');  afäd)f. 
*marthar  ftedt  in  marthrin  ^Ibj.  'marbern'. 
Cb  got.  *mar{)us  ober  *mar{)uza  oorauggefe^t 
lucrbcn  barf,  bleibt  unfid)cr.  3)od)  ift  bie  Sippe 
niabrfd)cinlid)  cd)l  germ.  ('au§  uorgerm.  martu-), 
worauf  aud)  mlat.  martus  mit  ber  3ugebörigen 
roman.  ©ippe  binmcifen:  ital.  martora,  frg. 
martre  [y.  (morauy  engl,  märten).  fpan.=portug. 
marta  '5}larber'  finb  germ.  UrfprungS.  2)a§ 
germ.  ©runbiuoil  märtu-  roirb  5U  lit.  marti 
'Öraut'  gesogen  mit  9iüdfid)t  auf  Si)noiu)ma 
nne  neugr.  vujaqpixa  eigtl.  'S8räutd)cn'  unb 
ital.  donnola  eigtl.  '2)ämd)cn';  ugl.  3d)rabcr, 
«cj3.=5ßeitr.  15,  130. 

t  9)Jor!i  5.  '©rengc'  mbb.  marc  abb. 
marka  J.  '©rengc,  ©renjgcbiet'  =  afäd)f.  marka 
'^Janbgcbiet',  anglf.  mearc  J.  '©renje,  Sanb= 
gebiet'  (engl,  march  berubt  nid)t  auf  ber 
anglf.  Jorm,  ba  bcffcn  c  nid)t  l)ättc  ju  ch 
lücrbcn    fönnen,    fonbern    auf    afrj.    marche 


maxi 


260  — 


9)?orjcf)ar( 


'©renjc',  roeldjcS  felbft  cicnn.  UrfpnmgS  ift). 
2)em  flot.  marka  ^-.  '©rcnjc'  ficht  mit  auffcKliflcr 
33cbciitimci§änbcninii  bai-  anovb.  mork  'Salb' 
5ur  Seite:  25>älbev  luaren  in  ber  nltiievm.  ;')Cit 
oft  bic  nntürlid)cn  ©renken  3iuijd)en  iniltev; 
fd)aftcn.  TnB  'örenjc'  bie  ©ninbbebeutitnci  ber 
Sippe  ift,  Icl)vt  bic  lh-penuanbtfd)aft  mit  lat. 
margo  'JRaitb'  foiuic  oltir.  brü  [aiiv  @vbf. 
*mrog)  'jRatib',  iv.  bniig.  himr.  fovn.  bro 
'^öcjirf,  2ani>,  ©cacnb',  aitdi  neiiperf.  maiz 
'örejtje,  (^rcn^lanb'.  ^w-y  bem  C^erm.  ent= 
flammen  itni.  mana.  fr,^.  marrho  'Wven^e'. 
S.  '^naiV^  unb  lUarfc. 

Wnrt2  ,"s-.  ml)ö.  marc  marke  (nl)b.  *iiiaika 
unbeunuiti  A.  'i^Jarf,  l)a(bc^  ^funb  SilbcrS 
ober  (^olbec''  imonad)  mlat.  marca,  tav  in 
llrhinbeu  aui'  ber  2.  A>iilftc  bc&  9.  3af)vfl^. 
juerft  auftritt)  =  anorb.  mork  5-  '9)Jnrf,  ein 
lialbcS  '*l>funb  Silber'  lanalf.  rnarc  ift  norb. 
i'ebnmoni.  Ter  Ihipnnui  ifl  buntel;  bar, 
9)1  arte  '^^escidinnuii,  ;)Cid}en'  imit  i^e.uu]  auf 
bic  ^rätiuucv  perivanbt  fein  fann,  bafür  ogl. 
gr.  TuXavTov  ale  '®ciuid)t'   unb  'SJtünjc'. 

9)tort^  9t.  m()b.  marc  (®cn.  marges)  aljb. 
marg  marag  9i.  =  afüd)f.  niarg  9?.,  nbl.  merg 
9?.,  anglf.  mearg  engl,  marnnv,  anorb.  mergr 
dJl.  '9}2art';  in  bicfem  Jlnirt  beruht  r  auf  got.  z 
nad)  bem  Wefel^  be-j  'Kbotajivmuc-  (germ.  *inazga-i. 
3)ic5  rocift  auf  porgcrm.  *mazgho-.  roo3u  oflou. 
mozgü  9JJ.,  apcft.  mazga.   ffr.   majjan  '91larr 

—  alle  mit  rcgclrcd)t  aufgegebener  5ljpiratiou 

—  ftimmen.  %\v  2B,v  faf;t  man  ffr.  majj  'ein= 
taudien',  U)o:,u  lat  mergere. 

9)Jartc  (1.  mbb.  marc  (Wen.  markes)  9i. 
'3cidicn'  =  nbl.  mark  '9Jlarte,  93Ierf,5eid)en'; 
onglf.  inearc  engl,  mark,  anorb.  mark  9i. 
V'^cidKu'  (got.  *mark  fehlt).  Cb  bie  Sippe 
mit  ber  pon  9}Jarti  '0)rcnje,  (^rcn.^lanb',  eigtl. 
'JHanb'  .^ufammengebört,  bleibt  biinfcl;  bie  53e 
beutung  'l*^rcn^e',  bic  für  bie  bort  bchanbelte 
2i>ortfippc  nad)  '^lu-Moeiv  ber  Pcr)Panbtcn 
Spradicn  uralt  iit,  fann  faum  al-^  'Jluvgaiuv?^ 
punft  für  ';')Cidien'  genommen  lucrbcn;  ba-? 
Umgefchrte  lüärc  begrifflidi  eher  beufbar.  9Jiit 
mehr  9icd)t  bat  man  Iit.  märgas  'bunt'  ner^ 
glidien.  i^gl.  merfen.  'ilii»  ber  gcrm.  Sippe 
entfpringt  eine  roman.,  ogl.  fr,v  marquo  —  rc- 
mar'Hicr  :c. 

yjinrtctcnbcr  9.U.  in  pcrfdiiebcnen  C'autformen 
(bcip.  Sdimcnbi  l"»!tl  .Uricg'^bivcur'ö  \'A  ^Jlcxta 
tauber,  bei  (^ebhart  Hil  t  Aürfll.  lifdireben 
I,3ö!S9Jlcrcobentcr,  bei  Tuc,^  1(1.72  Nomencl. 
200  9)larrfctcntcr)  feit  ber  9Jlitte  beS  10.  ,^mhr= 
bunberty  au?  ital.  mercatante  '.'oänbler'  (,^u 
mercatare  'i"ianbel  treiben*). 


t  "iOJnrfoIf  9)i.  '.sMher'  erft  früh  n()b. ;  au^ 
ber  iicrfage  übergegangen  in  bcn  arigemcincn 
e-kbraud):  eigtl.  '9)]arf=u'olf,  förcn3molf',  in 
ahb.  ocit  alc-  (Jigennamc  gcbraudit  iMarcolf). 
^^Ihnlid)  lüirb  im  Reineke  Vos  Marquart  al^ 
9iamc  be§  i^ähcr§  nad)  bem  alten  abb.  (Sigen= 
namen  Marcwart  eigtl.  '©renjipart'  gcbraud)t. 

9)tarft  9)?.  mbb.  market  merket  abb.  mar- 
kät  merkät  mercliät  9)^  'i^sahrmarft,  9)]arft, 
9Jiarhplal3' :  nnlhrcnb  ber  ahb.  '^^eriobe  entlelml 
auc-  glcidibcb.  lat.  mercätus  mit  beutfdier  58c= 
tonnng;  cbenbaher  nbl.  markt,  engl,  market. 
9ihb.  marftcn  otm.  mbb.  markelen  'auf 
bem  9Jtarfte  fein,  cinhanbcln'.  3)a§  e  be§  lat. 
Cuclliportco  hat  fid)  heff.=fdiipäb.=alem.  in  9}]ärf  t 
9JHrd)t  erhalten;  bic  9tebenform  mit  a  mcift 
auf  i>av  frü.  a  hin.  9{u§  bem  9?oman.  pgl.  ital. 
inercato,  frj.  marclie  (baraii§  fpätangif.  markc't 
mittclengl.  ncucngl.  market). 

lüfarmcl  9JJ.  mhb.  marmel  ahb.  marmul 
9JI.  '9.1iarmor':  auy  lat.  marmor  burd)  2)iffi= 
mtlicrung  pon  r-r  ju  r-1. 

9Jfarftfti  i\.  '9^iebcrung'  crft  nhb.,  ein  ubb. 
SBort:  nbb.  marsch,  mnbl.  maersche  '333cibc= 
lanb',  anglf.  mersc  älter  merisc  engl,  marsh 
'9)loraft,  Sumpf,  t)im.  marsk  'Sumpflanb'. 
@ot.  *marisks  ipirb  Porau-JgefclU  aly  3lb(eitung 
JU  got.  marei  '9Jleer'  (f.  9-)teer);  äbnlid)  ift 
51  u  3lbleitung  pon  got.  ahwa  'SBaffcr'.  !ögl. 
mlat.  mariscus  'Sumpf  unb  afrj.  maresc  neben 
marois  nfrj.  marais  (f.  9[)loraft). 

Waviäi^  Tl.  feit  Sd)ottcl  lOGG  pcr^eidmet ; 
gleidi^citig  mit  marfdiiercn  (im  80jähr.  .*itricg) 
a\[-y  fr.V  marche  (bnnflon  Hrfpruug'5). 

yjJorftftaU  9Jt.  unter  teilipcifcr  (5iuipirfung 
pon  frj.  marechal  entftanben  au-o  mhb.  mar- 
sclialc  9}L,  ba§  eigtl.  unb  urjprgl.  '4-^fcrbefncdU' 
bebcutetc,  bann  '5(uffehcr  über  t)a^  ©cfinbc  auf 
JHcifcn  unb  .s>ecr,uigen,  aU  ftäbtifd)cr  ober  .'pof^ 
^Beamter,  9Jiarfd)air.  5ü)b.  marahscalc  ift  ju= 
fammcngefclU  am-  Sd)alf  'ilnedit'  unb  maraii 
''i^ferb' ;  fd)on  bie  lex  Salica  unb  bie  leg.  Alem. 
tcnncn  bcn  mariscalcus,  umncbcn  fonft  im  9J}lat. 
aud)  marscallus.  5lu§  bem  öerm.  entflammt 
bic  roman.  Sippe  oon  ital.  mariscalco,  frj. 
marerlial  '.s>uffd)micb,  9)Iarfd)aU',  foipic  bie 
9cad)ahmung  mlat.  comes  stabuli,  fr^.  conne- 
table.  %[)'Q.  marali  mbb.  marc  9L  '9]of?,  "^iferb' 
=  angl).  mearh.  norb.  marr  9J1.  (got.  *marli 
fehlt).  Gy  cntf prang  rcgelredit  nad)  bem  Wcfctj 
ber  !i!autpcrid)icbung  aU'?  porgcrm.  marka-.  in 
meld)er  Wcftalt  c§  al§  altfeit,  üon  ^^aufaniay 
bezeugt  ipirb;  pgl.  baju  altir.  marc  unb  mclfd) 
march  '^ferb'.  3Iber  GiUlchnung  bcö  gcrm. 
marlia-  au§   bem   Meli,    anzunehmen,   Urningen 


marjrf)iei-en 


261 


ma^ 


feine  fin'acf)(id)cn  C^vü^^c.  ^iiv  marh,  mo^u  ba^ 
Jemin.  OJIäljvc  cv()altcn  blieb,  trat  jpätev  Man, 
bann  ']>fcrii  ein.  —  2)0311  nod)  ÜJiavftall. 

mnrfcfttcrcn  otiu.  (ba^u  bcv  nitc  ouipcratiu 
marfcf)!)  feit  beut  3(iiül)v.  ilvicii  alUicmciu  üblid), 
alv  nciicci  5}Jobciuort  )d)on  1017  im  Icutfdjen 
9JJid)cI  ocvfpottct :  mi§  frj.  inarcher  'cicbeu', 
bcffcn  lUi'pvunii  bunfol  ift.    3>ii(.  9Jlavjd). 

9,)JttritnU  Tl.  mhb.  marstai  i@en.  -stalles) 
d)l.  ''^>fcvbcftaü' :  für  mipriil.  marhstal  mic  iiibb. 
marsolialc  für  iiiarh-schalc;  f.  Stall  imb  luci^cn 
marh-  ucjl.  9JJarfd)aI(. 

9)Jartcr  jv.  m{)b.  marter  martere  5-  eiötl. 
'bav  iilutjeutini'S',  bef.  'bie'^aiuon',bann  'Ciial, 
^4>eiu,  iNCvfoKiuitvi,  Jvoltcr'  a[}b.  martira  martara 
(aud)  mit  1  ü[]b.  inartela  mi)b.  martel)  jy. :  nad) 
gr.^Iat.  martyriuin.  5lbleituni5  9)lärti)rcr  auv 
m[)b.  merterer  marterer  a[)b.  martiräri  'OJiäv: 
ti)rcv,  Slutjeiuic',  raofür  jelten  bie  Jorm  martir 
martyr  ijicid)  lat.njv.  martyr  'ißlutjcuoc  für  bic 
2Bal)r()eit  beö  (£()i-i[tcntiimö'.  Sic  ungried).,  evft 
d)ril"tt.=Iat.  33ebeiitunc3  'dual'  jcigt  bic  ©ippe 
Don  martirium  aud)  im  Dioman. ;  ugl.  ital.  mar- 
tirio,  fv3.  martyre. 

SJJärj  9JL  m(}b.  merze  al)b.  merzo  marzeo 
9JJ.  '9Jiär3'  auc^  lat.  (mensem)  Martium.  2)ic 
cutfprcd)cnbcn  lucftfäl.  märte,  mnbb.  merte,  io-- 
tüic  nb(.  maart  mad}en  e»  u)a()rfd)eiiiUd),  baß 
SO^ärj  üor  bcr  al)b.  Sautüerfd)icbutuj,  i'päteftcn§ 
im  3eita(tcr  bcr  9Jferoüinger,  cutlel)nt  inorbcu  ijt 
unb  3iuar  oicid)3citig  mit2(uguft,  Jänner  unb 
dJlai.  (i-ntüircd)cnb  engl.  March  au»  mittclcugl. 
(12.  ^QlHi).)  marche,  foime  frj.  mars. 

SDtaräipnu  5t.  bei  Iud)cr  um  151U,  al§  ÜJtar= 
jap  an  bei  9ii)ff  1540  Satmerge  79,  bei  Jrcigiu» 
1579  Quaestiones  Phys.  863  SRarcipan,  bei 
©oliu^  1582  Onomast.  366  9)Uröepan,  6a(= 
oifiii§  1610  9)larcipan,  bei  @i-imiucl§f)aufcn 
1669  Simplic.  II,  7  9J^ar3eban:  2c()mi)0rt  au§ 
gleid)beb.  ital.  marzapane. 

9)iaf(^c  5.  m()b.  mäsche  üi)b.  anbb.  mäsca 
i^.  =  mnbl.  maesche  nbl.  maas,  angif.  msesce 
engl,  mesh,  anorb.  moskve  ÜJt.;  got.  *mesqa 
*masqafcf)lt3ufä(lig.  9cad)  bcr  Sautt)erld)iebung§= 
regel  beru()t  bie§  auf  norgerm.  mesgä-  (rnosga-) ; 
ogl.  lit.  mazgas  'JabenDcrfd^Iingung,  5lnoten', 
n)eld)e§  ju  einem  3^1^.  mezgü  (megsti)  'Änoten 
fnüpfen,  (9ie§e)  ftincfen'  geljört.  So  barf  iDtaf  d)e 
auf  eine  germ.  2B3.  mesq  (Dorgcrm.  ibg.  mezg) 
'flcd)ten'  3urüdgefü()it  rocrben. 

^JJJaf^inc  5.  bei  od)cibncr  1695  ücrjeidjnet: 
ßebnrooxt  bes  17.  ^afti^Ö»-  au^  \Vt-  machine. 
Cuetle  lat.  machina  =  gr.  lanxävri  'SBerfseug'. 

SDfofer  5v.  ml)b.  maser  al)b.  masar  931. 
"DJiafer,  fnomger  ^Hu^roud)»  am  2I()orn  unb 


anbercn  'Räumen'  (mljb.  aud)  ''-Sedier  axfi  Tla\tv-- 
l)ol3'i;  ügl.  auglf.  maser  'Änoten  im  .V^olj';  a(t^ 
norb.  inosurr  ll)J.  '5(liorn'  (mosur-boUe  '2Il)oni= 
fdjale').  3>crmanbt  mit  al)b.  mäsa  ^•.  '3Bunbe, 
9iarbe'.  2)ie  gcrm.  Sippe  l)at  ^bfömmlinge  im 
jRomau. ;  ogl.  fr3.  madre  'flcd'ig',  miat.  scyplü 
maserini  'Xinufgef ünc' . 

■äJJaeife  Jy.  (Stcinbad)  1734  gibt  lUafdjfe 
mit  53clegcn  am  ^>offnmnnCMi)albau)  crft  ul)b., 
au<-'  fr3.  masque  (mlat.  masca  'lüla'jfc'  be= 
gegnct  um  700);  ha^  gleid)beb.  fdjiuüb.^baier. 
maskere  fd)lict3t  fid)  näl)er  an  ital.  maschera 
foroie  fpan.  mascara  'Spott'  an;  ügl.  aud)  nbl. 
engl,  masker.  2)er  Urfprung  ber  gan3cn  Sippe 
liegt  in  arab.  mashara  '■]3oi'fenrcif;cr'.  —  Xa3u 
"iyjaC'fcrntic  J.  im  17.  3at)rl)-  ün  einer  3citung 
üon  1620  „mascarada  auf  fpan.  ^Irt")  mol)l 
an<!'  fpan.  mascarata  =  fr3.  mascarade. 

^JDfaffc  J\.  ml)b.  masse  ^y.  'ungcftaltctcr  Stoff, 
931affe'  bef.  '9)lctallflumpen';  in  ber  fpät  al)b. 
3eit  (Nötker)  al»  massa  ^y.  entlcljut  au»  lat. 
massa;  aud)  im  16.  ^if^'f)-  begegnet  nod)  massa 
(5.  S.  9)latbcfiu§  1562  Sarcpta  11 1^). 

9)lafti  9)1.  (bcm  Sd)!üäb.=Saier.  tüal)i-fd)ein= 
lid)  gan3  fremb)  m()b.  aljb.  mast  9Jl.  'Stange, 
(Val)ncn=  unb  Speerflangc'  bef.  'Sdiiffömaft, 
991aftbaum'  =  nbb.  nbl.  mast,  anglf.  maest 
engl,  mast,  anorb.  mastr  °9Jlaftbaum'  :  germ. 
masta-  9J1.  "Ma]t,  Stange'.  Jrübmlat.  (in  bm 
91eid)enauer  (^iloffcn)  mastus  =  fr3.  mät, 
portug.  masto,  fpan.  mastil.  9tad)  bcm  (Sefe^ 
bcr  Öautt)erfd)iebung  bcrul)t  gcrm.  masta-  auf 
Dorgcrin.  mazdo-  (ugl.  roegen  ber  ä5crfd)iebung 
oon  ibg.  zd  gu  germ.  st  21  ft,  (5Jerfte,  91eft  unb 
Äul)n§  3f<i).  25,  313)  ^=  lat  malus  für  *mädus 
(nad)  M.  J()urnepfen  aud)  ir.  matan  '5?cule'  — 
malte  'Stod'?i.  'iibnlid)  ftnb  bcm  Sat.  unb 
&cxm.  [yifd)  (piscis)  unb  SReer  (mare)  burd) 
Urücrn)anbtfd)aft  gemcinfam. 

9)faft2  5.  ml)b.  mnbb.  obb.  mast  9JI(S-91. 
'  J-utter,  (Sid)clmaft,  99Iäftung'  =  anglf.  ma?st  engl, 
mast  '9}laft,  (Sid)elmafl'.  @ot.  *masta-  entftel)t 
ber  2autDei'fd)iebung  gemöfj  au§  einer  (Srbf. 
mazdo-,  ouf  bic  nad)  v.  33rabfc  Äul)n»  3fd)- 
28,  295  aud)  ffr.  medas  91.  'Jett'  —  medäy 
'mäften'  meift.  —  2)cnominatiü  mäften  ml)b. 
al)b.  mesten  =  nbl.  mesten,  anglf.  maestan  'fett 
mad)en';  ba3u  nl)b.  maft  21bi.='^arti3.  al)b.  mast 
=  anglf.  gemsest  'fett  gcmäftet';  bafür  ml)b. 
gemast  gemestet. 

Ma\t  91.  fpätmbb.  mä?  91.  'OJlaü  jum  991effen, 
Slrt  unb  SBcifc';  bafür  gemöbniid)  mbb.  mä^e 
5.  '9Jlat5,  abgcgrcnstc  5Iu»bebnung  in  3eit, 
91aunt,  (Scmidit,  Äraft;  9)iaf;halten,  iHämgung' 
al)b.  mä^a  \y. ;  ogl.  nbl.  maat.  anorb.  mäte  9)1. 


SIJiQfec 


262 


SlJiouer 


'3Irt  unb  SBctfc'.  3u  bcv  ficrin.  SQSg.  mgt  (in 
nieffen)  aue  Dovi^crm.  m§d  fle()ört  noch  lat. 
modus  '2(n  unb  SBeiic'. 

5!)?a^e  i^-.   mlib.   mä^e,  f.  unter  lllan  t^i. 

T  tna^cn  5loniuntt.  auv  bcm  Tat.  '^M.  inä/,en 
(Don  ml)b.  m;t?e)  'in  bcr  5(rt  unb  SBcifc' ;  uvfpral. 
nur  abocrbial  gcbraudn,  cvfl  nlib.  al?  Moniunftion : 

t^JUia^bolbcr  llj/'^diorn'  nilib.  ma^jalter  ina/,- 
olter  111.  alib.  ina/;:5altra  iiia^^/^oltra  A".  '3l(iorn'; 
bie  nl)b.  l'autforni  bcrul)!  auf  "Jtnlclinunii  bei? 
SBortes-  an  .sSolunbcr  (oberbeutidie  ^liebenforni 
iSolbcr).  Xa-:-  al)i>.  ma^^ultra  ift  mne  alToltra 
'3Uifclbaum'  ju  apfol)  eine  'Jlblcituuii  ju  einem 
primären  ^lot.  *rnalls.  2luffäÜii^crrocifc  jeiiit  baö 
anglj.  mapuldr  engl,  mapletree  mit  bem  bc= 
jcugtcn  (^runbiüort  mapol,  engl,  maple  '^Jlborn' 
ftatt  bcy  bb.  Tcntaiv  einen  öabial,  got.  *mapls 
t)orau'öiet3enb ;  baju  anorb.  inopurr  41}.  '"^llioru'. 
äBcgcn  bei>  a[}t>.  iiia7,^altra  c/,-^  für  got.  ti  fann 
9JJafibolber  nid)t  mit  91}a)cr  (s  g(eid)  got.  s) 
j(ujammcnbängcn.  Sod)  and)  ju  a()b.  ma?  '>)l. 
'Spcifc'  mirb  abb.  ma^^altra  nidit  geboren; 
3(born  ttl§  'Spcifebaum'  ift  nid}t  mabrfdieinlid), 
mag  immerbtn  5lbornfaft  ak-  .sSeiltranf  bcnuljt 
fein.  Wot.  *iiiatla-  rcfp.  mnpla  finb  buntler 
5lbhiuft.  i^gl.  aud)  '.}lborn,  ivo  eine  ältere 
!Öcjeid)iuing  nad)geaneien  mivb.  —  Xie  nbb.  Aorni 
5}}Qt;cllcr  berubt  mic  DJlanboIber  auf  oolfö: 
etnmologifd)er  Umbilbung  ber  abb.  mbb.  ("ynrm. 
SBegcn  ber  abb.  'Jlbleitung  -tra  ogl.  2(pfcl, 
SBad)boIber,  .ySoiunber. 

mä^ifl  '3lbi.  mbb.  niax,ec  abb.  mä^ig  2lbi. 
'mänig,  cntbaltfam;  uon  mäniger  örönc':  %b- 
leitung  von  l'lan,  9JJaf;e.  4>gl.  nbl.  matijr 
'mätüg'. 

^2aMict)  'JJ.  crft  nbb.,  nad)  mnbl.  inatelief 
(nnbl.  madoliof)  'i\.  'Wafjliebdien' ;  nad)  SB.  oan 
.•öelten  ;u  mnbl.  male  'tlein'  (=  mäfsig). 

5)?ntrttl?C  /"v.  mbb.  inatra/,  maloraj;  W:)?. 
'mit  fi?olle  gefülltem?  JHubebett, '^Jolftcrbett' ;  ngl. 
nbl.  matras,  engl,  iiiattress.  Tie  bb.  Aorm  mit 
Iz  nadi  mlat.  matratiuni  rnatrarium.  ba^5  mit 
bcr  jugcbörigcn  roman.  Sippe  —  afpan.  alma- 
dra(iue,  frj.  malelas  —  au§  glcid)bcb.  arab. 
matrah  fommt. 

ÜDiatronc  a.  im  Ui.  ,lQbrb.  geläufig  (,v  58. 
giJatbcfiuö  ir.(i2  3arcpta  00''  288»)  =  lat.  ina- 
trona. 

^JUiatrofc  IK.  cvft  früb  nbb.  (bei  u.  Jl'adbauicu 
1017  Corpus  Militare  S.  2  unb  Äricgömanual 
1010;  .'öulfiud  1020  Sdiiffabrt  XXI.  110;  ,V>off= 
mannömalbauÄ  u.  a.  Webiditc  II.  04)  au-i  gicidv 
beb.  nbl.  matroos;  bän.  fdimeb.  malms.  Sic 
bcniljcn auf  frj. matelot  (afrj.  matenot)  'ÜJlatrofc*; 


btcfem  liegt  burd)  norman.  ^Vermittlung  t)a^  nbl. 
maatgenoot  =  norb.  inötunautr  'lifdigenoffc' 
SU  ©runbe  (bic  Sdiiffymannfd)aft  mar  in  Iifd)= 
genoffenfdiaften  geteilt). 

matt  5(bi.  mbb.  mal  (@cn.  inatles)  5(bi.  'matt* 
im  Sd)ad)fpicl  unb  bilblid),  feit  ber  2.  .sMlftc 
bc'ö  12.  :3«bvb'^-  in§  2;eutfd)e  übernommen  au§ 
bcm  9ioman. ;  cgi.  frj.  mat,  fpan.  malle,  ital. 
malto.  uiober  and)  nbl.  mal,  engl,  male  'matt'. 
5)iit  bem  Sdiodifpiel  internationale^  iiulturmort 
gemorben  nad)  arab.=perf.  schäh  mal  eigtl.  'ber 
ilönig  ift  gefangen'.  3>gl.  3f-  b.  b.  morgcnlänb. 
©efcllfdi.  2S,  000.    ©.  Sd)adi. 

•löJattci  A.  (ein  alcm.,  bem  Sd)ipäb.--Saier. 
frembcy  SBort)  mbb.  male  malle  jV.  'SBiefc'; 
abb.  "matta  A.  feblt  (erbalten  blieb  abb.  malo- 
screch  'SBiefeubüpfer ,  .s>cufd)rerfe' ).  ®ot. 
*ma^wa  *medwa  feblt;  ugl.  engl,  ineadow  mead 
an-:-  anglf.  mä-d  (öcn.  miydwei  'SBicfc',  mnbb. 
mäde,  anbb.  iiiällia  mäda,  africf.  möth.  Sic 
fd}einen  auf  einer  germ.  äöj.  ma|)  mOd  ju  bcruben, 
bic  mit  lat.  meto  'mäbcn,  abernten'  3ufammcu= 
bangt  unb  in  nbb.  mäbcn  eine  fürjcrc  Jonn 
me  jcigt.  2)od}  fönntc  in  got.  *me-dwa  aud)  mg 
abö  SCw  nnb  twa  aly  Suffij:  angenommen  merbcn. 

SUJattc'-^  A.  mbb.  malle  (fpätmbb.  aud)  malze) 
abb.  malla  a-  ''I^erfc  au'c^  Strob,  ^Öinfen  :c.  gc= 
flod)tcn,  9Jlattc'  =^  nbl.  mal,  anglf.  meatte 
engl.  mat.  Xk  Übercinftimmung  ber  bb.  nnb 
nbb.:engl.  3)cntalftufe  beutet  auf  Gnticbnung, 
unb  3iüar  mürbe  abb.  matta  mäbrenb,  nid}t  vox 
ber  abb.  ^eriobe  entlcl)nt.  2)ic  (bialcttifd)c) 
^Jiebenform  Walje  (abb.  *malza)  muf;  auf 
älterer  (5"ntlebnung  uor  ber  2.  l'autoerfdiiebung 
berubcn.  ;-)U  Wrunbe  liegt  lat.  matla  'I:ed"c 
au&  SBinfen'  (eine  bei  ®regor  o.  2our  bezeugte 
'iJJcbenform  nalta  ftedt  in  fr.  natte,  roober  mnbl. 
natte,  n)cld)c  Jyonn  and)  pon  ^axf\  00,  29 
penvenbet). 

T  9)?nttc*^  A-  'geronnene  SiJiild)'  (t^üring. 
malz)  feit  bem  14.  ^'sabrb-  bejcugt;  ibentifd)  mit 
fr^.  maton  'Cuarf,  fatal,  malo  '9{abmfäfe' 
(lombarb.  nalla  'fd)led)tcr  Häfe'). 

Wai}  Tl.  crft  nbb.,  u)abrfd)cinlid}  Äofcform 
für  9Jlatbia'i?  unb  9Jiatt()äu§;  3n'i)cbenform 
ift  9Jlattcci. 

Wnljcii  9.1}.  'iübifd)er  Cfterfud)cn'  fdion  in 
Wloffarien  bcy  15.  i.'^abrbö.  (ab?  9J}at5,  ^'suben: 
mal3,  Wat^nfud))  unb  feitbem  eingebürgert: 
auc'  iüb.  iiiazzo,  ()cbr.  mazzali  'ungefäucrtc 
.Hud)eu'. 

mancn  otm.  mbb.  mäwen  'miauen  mic  eine 
.ftat^e' :  eine  onomatopoictifdjc  53ilbung ;  pgl. 
TlictiQ. 

Woucr  A.  ntbb.  mure  mür  a.  '2)lauer'  al)b. 


Tlank 


—   263   — 


9Jkiijer 


möra  ^y.  (muri  Jy.)  'DJlaucv' :  nu§  lat.  mürus 
mit  auffäüicicin  ®cnu§ii)cd))cl,  öcr  iual)r)d)cinlicf) 
hutä)  ein  altiicnn.  2Bort  für  'SDlaucv'  —  ogl.  got. 
waddjus  ^■.  —  ücranlafjt  ift.  föbenba()cr  afäd)f. 
mür,  anglf.  mär  Tl.  (alth.  mür):  fic  luurbcn  in 
bcrfelbcn  'il.^criobc  —  vor  bcv  ()b.  2autücvfd)ic()img 
—  au§  bcni  l'at.  cntlcl)nt  mic  anbcrc  auf  bcn 
ftcincrncn  i'päiilcrbau  bc.u'ujiidie  SBortc ;  ogl. 
Siegel,  ^'ycnftcr,  "^^fovtc,  3iicid)er,  2BaU. 

Wlantc  iv.  '5"f;fi"anfbeit  be§  $tevbc§'  (niit 
nbb.  ©uttuval)  m()b.  müche  ^•.  'eine  ben  %UT, 
läl}mcnbc  Ärantl)cit  bc§  $ferbe§',  vocU)a\b  ftrcng= 
I)b.  baicr.  ^fiaudie.  2)iniflcn  Urfpruitgy ;  t)iel= 
Icidit  311  got.  müks  'lucid),  fanft"? 

Waul^  ^)l.  (im  Obcrb.  {)CiTfd;t  "iSlaiü  aud] 
für  '9Jlimb')  mbb.  mül  müle  ^Jc.  —  müle  J.  (mb.) 
'Tlaul'  a[)b.  müla  5-  'SDJnur  aud)  'Sdjnabcl' 
=  nbl.  muil,  anorb.  müle  3)1.  'DJtaul,  Sdmaujc*; 
got.  *mülü  9i.  'DJlaur  feblt,  imvb  aber  buvd)  bic 
Slbleitung  faürmüljan  'ba§  SRaul  ucvbinben'  cr= 
wieien.  3>ie(lcid)t  ift  gcriu.  mü-lön  l-5(b(citung 
au§  einer  ©3.  mü,  aus  lucldicr  mit  '^^arti^ipial^ 
ablcitung  n}j  audi  {)b.  ÜJlunb  ftaiumcn  tonnte; 
f.  bie§. 

Wani'2  in  9)1  au  hier  91  (ogl.  ©  Untier) 
unb  5Raulefel  Wl.  mbb.  mültier  dl.  —  mülesel 
dJl.,  bod)  gcmöt}n(id)  blof;  mül  3)W^.  —  müle  Tl. 
'SRauItiev'  ai]i).  mül  Tl. :  au§  lat.  mülus  ent= 
lel)nt  glcidijcitig  mit  ©fei  =  lat.  asinus  (ogl. 
aud)  nod)  $fcrb  unb  Seit  er).  (5benba()er  bie 
gleid)bcb.  nbl.  muil  muilezel,  anglf.  mül  (engl, 
mule  ift  iüngereä  2ct)nir)ort  au§  fr3.  mule)  foraic 
altir.  mül. 

SOiouIbccrc  5.  mbb.  mülber  dl'^y.  '9DIaul= 
beere',  bieg  burd)  bic  2)ilfimi(ierung  oon  r  gu  1 
entftanbcn  au§  al)b.  mür-beri  mör-beri  91  3!a§ 
©diroantcn  oon  ö  unb  ü  im  5Ibb.  roeift  auf  ßnt-- 
lebnung  au&  lat.  mörum  '9}laulbeere'  —  mörus 
'99laulbcerbaum',  mober  aud)  nbl.  moerbes, 
anglf.  mörberie  unb  mürberie  (baneben  mit 
Siffimilicrung  mittclengl.  aud)  mulberie  engl, 
mulberry).     Sßgl.  Sorbeer. 

SOtauItturf  Tl.  mbb.  moltwerf  moltwerfe 
Tl.  'Tlauhvnvi'  eigtl.  'bav  bic  (Srbc  (mbb.  motte 
%.)  aufiuerfcnbc  lier'.  Sic  nbb.  Sautform  be= 
rubt  auf  Umbilbung  be§  mbb.  Söorte»,  hai'  aud) 
in  mbb.  abb.  Seit  in  ocrfd)icbencn  Umbeutungcn 
bejeugt  ift  (mbb.  inüwerf  eigtl.  'i^Qufenraerfer' 
ju  anglf.  müga  'iMufcn').  Stnbcrc  nbb.  2Bort= 
formen  auf  nolfsetymol.  ©runblagc  finb  bic  bial. 
2Roltn)urm,ü)laulrourm,9Jlauln)oIf.  'iU)h. 
moltwerf  moltwurf  Tl.  'Tlauhvm^'  gebort  ju 
mbb.  motte  '\y.  —  molt  Tl.  'Staub,  Grbe,  Grb= 
boben'  ai}b.  molta  5-  —  'i^o^t  Tl. ;  ogl.  got. 
mulda   5.  'Staub,  6rbe',   anglf.   molde  engl. 


mould  'Grbe':  eigtl.  fubflantinicrtcS  oc"""ini"" 
ju  einem  mit  da-  gcbilbeten  ^artisip  au»  2Bj. 
mal  'mablen,  gerreiben',  alfo  mul-da;  ogl.  talt, 
alt,  laut,  jart.  ^ud)  im  99Jitte(cngl.  erfd)eint 
moldwerp  '2)kultt)urf';  mofür  mittclengl.  mole, 
nbl.  meftfäl.  fricf.  mol  in  ocrfürster  ©eftalt  (lat. 
mulus  'talpa'  in  ben  9?eid)cnaucr  ®loffen). 
2öabrfd)einlid)  finb  bicfe  aber  eher  fclbftönbigc 
53ilbungcn  au^  STw  mal.  (vinc  anbcrc  alte  53e= 
ncnnung  bc&  99Iaulmurf§  liegt  üor  in  abb.  scero 
mbb.  scher  fd)mäb.=alcmann.  Sd)ärmau§. 

9J?0U§1  5.  mbb.  abb.  müs  J.  =  nbl.  muis, 
anglf.  müs  engl,  mouse,  anorb.  müs  (got.  *müs) 
5-  '9)lau§'.  @§  ift  in  fonfonantifd)cr  Stamm= 
form  müs-  bic  gemcingcrm.  mic  gcmeinibg.  58c= 
ncnnung  ber  9}lauo.  3"  faft  allen  ibg.  Sin-ad)cn 
fcbrt  ber  9tamc  luicbcr,  ein  ^öcrociö,  ban  bcn 
^nbogcrmancn  in  ibrer  afiatifd)cn  Urbcimat  ba§ 
Iicrd)en  bereite  befannt  mar  unb  jmar  burd) 
feine  2)icbereicn:  müs-  benibt  auf  einer  attibg.  2ßj. 
müs  'ftcblcn',  bie  man  in  bem  frönf.  chreomö- 
sido  '2cid)cnbcraubung'  ber  lex  Salica  miebcr 
erfannt  ijat,  unb  bebciuct  '3)icbin'  (mDgtid)cr= 
lücifc  jcbod)  ift  2B3.  mus  'ftcblcn'  2Iblcitung  oon 
müs  '9)Iauö').  3}gl.  ffr.  müs  '9)iau§'  neben 
2B3.  mus  musäy  'roegnebmen,  rauben';  bagu 
gr.  ,uö<;,  lat.  müs,  afloo.  mysi  Jy. ;  ogl.  nod)  ba§ 
flg.  SBort. 

S!)Jatt§2  ^:  eigtl.  überbauet  '9}Iu§feI  an  2{rm 
unb  (Vuty,  ie^t  bcf.  '9Jlu§t'clba(Icn  bc§  Säumend 
in  ber  öanb'  mbb.  alj'ö.  müs  %.  'Tlui^kl  bcf.  bc» 
Cberannce'  —  anglf.  müs,  nbl.  muis  in 
gleid)cr  33cbcutung;  eigtl.  ibentifd)  mit  9J!au§i. 
'Und)  fonft  geigt  fid)  Übertragung  bc§  2icrnamcn§ 
auf  Äöi-pcr1cile;  ogl.  gr.  mOc;  'äJ^uSfel'  —  iuuüjv 
'91Iuöfclfnotcn',  lat.  mus-culus  '93iuöfcr  eigtl. 
'9J^duc^d)cn',  afloo.  mysica  '3(rm',  ffr.  mus-ka 
'i^obc,  niciblid)e  Sd)am'  eigtl.  '9J^äu§d)en'. 

umuf focht  otm.  eigtl.  'mosaizare' :  gu 
93^aufd)c,  9:)lofd)c  =  bcbr.  Möscheh  '9}bfcÄ'. 
9}iaufd)el  '^su'i:>c,  iübifd)cr  .v^änblcr'  fd)on  im 
17.  ^abrl).  (3.  S8.  169G  DJiißbraud)  ber  9?lcbidn 
181.  32.3);  älter  bafür  9«ofd)  bei  2{prcr. 

moufcn  3ti^-  "^f)^-  müsen  'fd)lcid)en,  be= 
trügen':  2{blcitung  oon  mbb.  müs  =  Tlau^. 

äliaufcr  (V-  '5cbci-tüed)fcl  be»  S^ogel'g,  i^äw- 
tung  ber  ©d)langc,  3eit  bc§  5eberracd)fcl§' 
mbb.  mü^e  5-  (im  Äompofitum  mü^er)  'ba^ 
9)laufcrn,  Jcbcriocdifel  ber  Ssögcl';  ai)b.  *mü^5a 
5.  '9JIaufer'  unbegeugt ;  bagu  ai)i>.  mü??öa  mbb. 
mü^en  'racd)fcln,  taufd)cn',  mbb.  bef.  'bic  Jebern, 
bic  ^aut  racd)fcln'.  SSor  ber  al)'D.  ^eriobe  (glcid)= 
geitig  mit  Ääfig,  ?Jfau,  ^Mps)  cntlebnt  au§ 
lat.  mütäre,  rce^balb  33crfd)icbung  oon  t  ju  ? 
eintrat  (mlat.  müta  '5ebenocd)fel   ber  SJögel'); 


iimufig 


—   264 


Sajel^rtQU 


sz  IiQt  fid)  in  batcr.  maufjcn  erhalten.  %n% 
bcr  fllcidicn  Cuclle  flammen  angl).  bimütian 
'roedijeln,  ocuaufdicn''  cniil.  to  moult  'fid) 
maufcrn',  foiric  and)  frg.  inuer  'fidi  maufcvn' 
—  mue  '5Raufcr'. 

ntauüfl  "^(M-  crfl  n()b.  ('fidi  manfig  madien') 
ju  ÜJiaufcr  %">-cbcnDedifeI',  eiciti.  'luer  maufcil, 
bie  j"vcbcm  roedifclt,  fidi  übcnnütig  hcraiic-initjt, 
um  fidi  derDorjutliun'. 

^JJfaut  A-.  \]oü'  ein  baicr.  S^ort,  m()b.  mute 
ül)h.  müta  jv.  'ooir.  Tic  bcn'fdienbc  5(blcitung 
QU§  mlat.  müta  bcfriebigt  nid)t,  roeil  bicv  cvft 
fpöt  (1.  .tiölftc  bc§  9.  ;,'\abrb§.)  bejcugt  ift  unb 
jroar  al§  bcutfdicS  SKort  (nullum  teloneum 
neque  quod  lingiia  thoodisca  Muta  vocatur; 
ann.  837).  0ot.  (bei  Ulfila-M  mota  X  'Soll'  ift 
bic  ju  ölteft  bezeugte  Sßortform.  Üodi  fönncn 
abb.  mfila  unb  got.  mAia  (audi  nnorb.  afdimcb. 
müta  '^Ibijabe,  Öobn  bei  '-ßeftediung',  aiujlf. 
möthüs  '3oUl)au§*?)  fid)  nid)t  becfen,  ita  flot. 
möta  (anfllf.  möti  auf  a{}b.  *mnn^a,  abb.  müta 
auf  flot.  *müda  fdiliefsen  Iät3t.  2i}alii-fd)einlid) 
ift  bay  altbaicr.  2Bort  etiva  im  T.S.  ,^sabvl).,  nadi 
bcr  bb.  i'autiicrfdiicbunii,  eiulebnt  auv>  einem  bcm 
®ot.  nabe  ftebenben  Xialeft  (got.  ü  neigte  nadi 
ü);  baju  andi  aflou.  myto  ';io(r.  daneben  bat 
eine  frübere  (^•ntlcbnung  ftattgefunben,  ba  für 
ba&  TH)^.  eine  auf  abb.  *muo^a  lueifenbe  J-ovm 
muo^e  '3oü,  ?(bgabc'  bcjeugt  ift,  iiield)e  in 
baicr.  5!}iuef;  '9J^ülIerlobn'  erbalten  blieb.  Tod) 
fönntc  and)  alte  Übereinftimmung  mit  bem  03ot. 
beftehcn.    il^il.  ;Jo(I. 

ntcrfcrn  ;Jtn).  erft  nbb.,  bafür  mit  anberer 
5tblcitung  auv  bcmfelben  Stamme  mbb.  mechzen 
'merfern':  ju  mbb.  nu-cke  'Xll  ';5iegcnbocf'  alv 
Spottname  (got.  *migga  "Jiegenborf'  te()(t) ; 
ogl.  bie  Dorgerm.  SIBj.  mak  in  gr.  |inKdo|aai 
'mcrfere,  blöfe*. 

WcbatUc  A-.  au'o  fr,v  medaille  (bicö  aue 
ital.  mf<l;iKii;i).  ;^^,)t  10.  ;'sabrb.  mcbrfad) 
gjlebai  Pille  bei)  i  iö.  2}ktbefiuö  lö62  Sarcpta 
Ml^i.    rucHc  [Qt.  *iiictallia. 

^JJiccr  Tl.  mbb.  mer  abb.  meri  älter  mari  9J. 
'OHcer'  =  afäd)f.  meri  ^.,  nbl.  meer  9c.,  angif. 
mere  engl,  mere  (baju  merman  mermaid), 
anorb.  marr  Tl.,  got.  maroi  ,">.  (unb  *mar  9?. 
erbalten  in  ber  ;',ufammenfet5ung  mari-saiws 
'^Dlcer'):  baö  gemeingerm.  2Bort  für  9JJeer 
fanglf.  mero  bebeutet  aud)  '  Sumpf  i,  in 
bcr  öltcftcn  Jl^ortgeflalt  mari  Ti.  (ober  mori, 
ioc(d)c  Aorm  ''^Miniuc-  ak-  cimbrifd)  bezeugt),  bie 
bcn  rocftibg.  Stämmen  teilipcijc  gemeinfam  ift 
(cbcnfo  rcic  lat.  lacus,  altir.  locli  glcid)  anbb. 
lagn  'OTccr'):  lot.  mare  9i.,  aflop.  morje  9i. 
'OTccr',  lit.  märes  'furifd)c§  .t^aff,  altir.  muir 


{au§  mori)  '9Jlecr';  baju  gr.  'Anqji^apo?  'Sobn 
^ofeibon§',  fornie  6udpa  J.  '©raben,  illoafe' 
(ugl.  afrief.  mar  '©raben,  leid)')?  9Md)  bcr 
beiTfd)enbcn  3lnfid)t  gebort  bie  Sippe  ju  ibg. 
2B3.  mar  'flerben'  (pgl.  9)1  orb,  lat.  morior), 
fo  baf5  ba^  OJleer  nad)  bem  @egenfa§  jum 
Seben  bcr  9?egetation  bc§  5eftlanbe§  benannt 
ipärc,  mie  and)  im  ^ni*-  marus  'SBüfte'  ju  2B3. 
mar  'fterben'  gejogen  ipirb;  bic§  barf  jebod) 
cbenfo  ipenig  alc^  fid)er  gelten  mie  bie  5fbleitung 
pon  $Rann  auc^  3B3.  men  'benfen'.  SSgl. 
91iarfd)  unb  'Dloor. 

•löJccrrctttfl  m,  DJcccrrcttig  ju  9Jleer  rate 
-Verbog  5U  i")eer,  piertc  (Tj  ju  üier  (i)  :c.; 
ctUfprcd)enb  mbb.  merretich  abb.  meri-rätih: 
nad)  .s^oopS  Jöeitr.  2.'}  eigtl.  'Sumpf rettig',  roeil 
bic  '^^flaiijc  in  fumpfigen  '^oben  gebeibt;  über 
111  e  er  'Sumpf  f.  unter  i1J  eer.  (5in  Si)nom)mon 
f.  unter  Hrän. 

*i!)Jcl)I  9t.  mbb.  mel  (@en.  melwes)  a^b. 
mL'lo((Scn.  melawes)  9i.  =  afäd,)f.  melo,  mnbl. 
mele  nbl.  meel,  angIf.  melu  (@cn.  melwes) 
engl,  meal,  anorb.  mjnl  (@en.  ^Mur.  mjolva) 
'äUcbl':  altf  melwa  baS  gemeingerm.  2B ort  für 
Wilchi  unb  jnmr  eine  fpcjififd)  gcrm.  5lbleitung 
aui-  5^3.  mal  'mablen',  ju  luckbcr  bie  Öaut= 
form  mel  burd)  i>a^  Slap.  unb  3^.  beftäligt 
roirb  (f.  unter  mablen).  SBäbrcnb  ba§  3tro. 
mablen  gcmeinipcflibg.  ift,  eignet  bic  33ilbung 
bcS  SBortcJi  9JlcbI  an-i  ber  SIB3.  mel  blof;  bem 
öcrm. ;  babci  ift  and)  ju  boad)ten,  bafj  bai-^  Gngl. 
ba-ö  9iomcn  fcnnt,  mäbrcnb  ibm  ba§  3ugebörige 
ilscrb  nid)t  ^ufommt.  '.Jhui)  im  ilclt.  b^t  eine 
5lblcitungbcrfclbcn!Ji^ur3clbic'-ycbeutung'9J^ebl'; 
pgl.  t'piur.  blawd,  bret.  bleud  ianv  mläl).  (Cbenfo 
preuf;.  meltan  '9)iebl',  lit.  miltai. 

9JicI)Uau  9.1].  mit  polt'^cti)mologifd)cr  Umbil= 
bung  axi->  glcid)beb.  mbb.  millou  abb.  mili-lou 
9J.  =  anglf.  mcledeaw  (iniledöaw)  engl,  inildew 
'9J]ebltau',  roobi  ju  got.  milif)  9i.  '.t^onig'  (pgl. 
anorb.  milska  a.  'füfjcv  Wctränf),  ipoju  im 
3Bcftgerm.  ein  9comen  mili  (gr.  uAi-  ju  |a^X.iT-, 
lat.  mel):  9J]cbltau  '.söonigtau'.  2Bcnigcr 
ipabrfd)einlid)  ift  Gntlebnung  ober  Urpcrroanbt= 
fd;aft  mit  glcid)bcb.  gr.  uiXro^,  fo  ba\]  Zan  im 
bcutfd)cn  .Hompofitum  eine  SI>erbeutlid)ung  (pgl. 
Vinbiüurm,  SlUnbbunbl  ipäre.  Gö  liegt 
aud)  bie  9)Ji.iglid)tcit  Por,  baci  abb.  mili-,  mele- 
mile-  mit  9JJcbl  in  oufammcnbang  ju  bringen 
unb  eö  abo  befonbere  iöilbung  auö  2Bj.  mel 
'mablen'  ju  faffen.  Tann  märe  bie  crfl  nbb. 
Umformung  pon  9}liltau  gu  9JJeblt au  ctpmo- 
logifd)  bercd)tigt;  man  befiniert  9JJcbltau  alä 
„gräulid)  roeif?cr,  mebläbnlidjcr  Überjug  auf 
^flanjcn  im  Sommer". 


mel^r 


—  265   — 


90^eifcf) 


mcfir  2Ibi.  2tbt).  m()b.  mer:  Äomparatio  ju 
t)iel:  mit  neuer  ©tcigeriUH^  gebilbet  merer 
mgrre  'gröfjer,  bebcutcnbev'  (nadi  9\aum,  oa()l 
imb  2öeif);  baju  inbctt.  inere  mer  inG  'plus'; 
Q()b.  mer  unficft.  -IJ.  uiib  abo.  5t'ompar.  'me()r, 
plus,  magis,  amplius',  2tbi.  mero  'major,  grotJcr' 
Ibaju  mit  neuer  Slnfüguucj  be§  Äoinparatio^Suf-' 
fipe§  meroro  meriro  'major').  2ll)b.  mero  cnt= 
ftanb  au§  *maizo  =  got.  maiza.  beffcn  -iza-  ba?-' 
altgerm.  itomparattüfuffir  ift  (ogl.  bcffer  = 
got.  batiza;  i)üt)er  =  got.  hauhiza);  ogl.  onglf. 
mä  Üieutv.  5(bü.  'me()r'  —  3Ibi.  mdra  engl. 
more.  2;er  3ugct)Öngc  Superl.  ift  meift.  @ot. 
maiza  für  *majiza  gel^ort  mit  bcm  Superlatiü 
got.  maists  (f.  mcift)  ju  bem  unter  9)Zärdien 
be()anbcltcn  Slbj.  germ.  me-ra  '(jeroorragenb, 
fcebcutcnb';  ogl.  Cft[)off  iöcitr.  13,  442. 

«teurer  2tbi.  mlib.  mercr  5lbi.  Sompar.,  f. 
me()r. 

mctbcn  otm.  inl)b.  miden  'cntbclircn,  Wilan- 
gcl  leiben,  oermeiben,  uerlaffcn,  unterlaffcn'  al)b. 
midan  'fid)  roooor  oerbergen,  ücr()eimlid)en, 
oermeiben,  unterlaffen'  =  afäd}f.  mitlian.  angif. 
miflan  'oerbergen,  üerbe[)Ien,  unterlaffcn'.  Sic 
©runbbcbcutung  bcr  Sippe  fd)cint  'oerbergen, 
fern  raooon  bleiben'  ju  fein;  aber  fid)cre  3(n= 
fnüpfung  fel)lt:  lat.  amitto  unb  lit.  pa-metü 
'binioerfeit'  liegen  fern;  anberc  lautoerroanbtc 
2ßoi1c  f.  unter  mif;  unb  miffen. 

9Jicicr  9)i.  mf}b.  meier  meiger  al)b.  meior 
urfprgl.  meiur  9Ji.  au§  lat.  maj6r(em).  Q§>  cnt= 
fprxd)t  bem  fiübmlat.  major  domus.  ba§>  eigtl.  bcn 
'5Borftel)cr  bcr  Ticnerfdjaft  einc§  cS>aufc§'  be= 
jeirfinete;  bal)cr  ai)b.  ml)b.  meier  'Cberauffe()cr 
auf  einem  ®utc,  ^Betoirtfdjaftcr  ober  '^äd)ter 
eine§  ©utes'.  2(u§  lat.  major  flammt  and) 
frj.  maire. 

Wldle  5.  (bem  ©d)rDäb.=Saier.  locnig  gc= 
läufig)  ml)b.  mile  al)b.  mila  milla  (für  milja) 
3^.  ==  nbl.  mijl,  anglf.  mil  engl,  mile  (norb. 
mila  J-.  'OJIcile'  ift  n)ol)l  anglf.  (5ntlel)nung). 
Oueüe  lat.  milia  (passuum)  'taufenb  Sdji'ittc', 
rool)er  aud)  ital.  miglia,  frj.  mille.  Gigtl.  ift 
'ein  SängcnmaB  oon  WM)  od)iitten  (Sg.  mille 
passuum)'  bamit  gemeint.  2)er  bäufigere  ^lur. 
milia  fe^te  fid)  ol)ne  ba§  jugel)örigc  passuum 
oielfad)  al§  femininer  ©ing.  —  im  9^oman.  unb 
®crm.  fcft  iba^  Qtal-  bilbete  jum  ^lur.  miglia 
ben  ©g.  miglio  'dJldk' ).  Sie  Gntle()nung  fanb 
gleid)3eitig  mit  bericnigen  oon  Stranc  in  bm 
erften  3abi'b.  n.  6l)r.  @cb.  ftatt  (fpan.  legua, 
frj.  lieue  '9}]eile'  =  lat.  leuga  alö  inoffijielleS 
SBort  feit.  Ui-fprung§  mürbe  in  2!eutfd)Ianb 
nid)t  l}eimifd)). 

ÜJJeilcr  Tl.  (ba§  2Boi-t  ift  nic^t  überall  oolf§= 

filuge,  Stgmologifc^eä  SSörteröuc^.    6.  2tufl. 


üblid),  in  Mfen  bafür  ba§  Äo^le  —  5lol)  = 
lenl)  au  fen)  fpätml)b.  miler  Tl.  'aufge= 
fd)id)tcter  .öolsfton  beö  Hoblers';  ba§  i  bcr  m^b. 
©runbform  luirb  burd)  nbb.  nbb.  Tla.  enoiefen. 
Sa§  SBort  fann  nid)t  au»  bem  Slao.  flammen, 
(ccdl.  milir.  pol.  mielerz  'SOteiier'  finb  felbft 
beutfd)en  Urfprung§). 

mein  -^offeff .  ml)b.  al)b.  afäc^f.  min ;  in  bcr 
glcidjcn  Jorm  (got.  meins,  anglf.  min)  ba§ 
gemeingerm.  '^offeffiopronomen  ju  bem  Stamme 
me-  be^3  ^erfonalpronomens  (mir,  midi,  fo 
fd)on  m()b.  aijb.)  getjörig;  ber  Stamm  me-  (in 
got.  mi-s  'mir'  —  pii-k  'mid)')  ift  gemeinibg. 
nad)  lat.  me  mihi,  gr.  ue,  ffr.  ma.  Suffir 
ina  bei  ber  53ilbung  oon  ^^offeffiopronominibuS 
jeigt  aud)  ffr.  makina  'mein'  —  tavakina  'bcin'. 
Sag  halbere  gebort  in  bic  ©rammatif. 

SDJctnctb  Tl.  ml)b.  mein-eit  al)b.  mein-eid 
Tl.  =  a]äd)].  men-eth,  nbl.  meineed,  anglf. 
män-<4|),  anorb.  mein-eidr  Tl.  'perjurium' : 
baS:  gemeingerm.  SSort  für  OJleincib;  nur  got. 
*mein-ai|js  entgebt  un».  6rfte§  ©lieb  ber  ßu^ 
fammenfegung  ift  ein  2(bi.  (refp.  fubftantiüiertc§ 
2(bj.  mbb.  al)b.  mein  'falfd),  betrügeiifd}',  al§ 
Tldl  'J-alfd)beit,  Unrcdit,  J-reoet'.  ^m  Tll]b. 
fonnte  man  aud)  ein  meiner  eit  für  ein  meineit 
fagen;  ogl.  afäd)f.  men,  anglf.  man  9?.  '5alfd)= 
beit,  2}crbred)en,  Jreücl',  anorb.  mein  )R. 
'Sd)abe,  53cfd)äbigung,  Unglücf'  (ju  meinn 
Stbj.  'fd)äblid)').  Sie  Sippe  i)äno,t  Ic^tlid)  mit 
flao.  Sorten  für  Saufd)  (ogl.  Saufd)  neben 
täufd)en)  jufammen:  lit.  mainas  'laufd)', 
afloo.  mena  '2Bcd)fel,  33cränbcrung'  (lett.  mit 
'taufd)en').  Sann  loärc  lat.  communis,  got. 
gamains  (f.  gemein)  eigtl.  'unter  fid)  in  2Iu§= 
taufd)  ftel)cnb'.  ^öejictjung  3U  lat.  mentiri  läßt 
fid)  nid)t  ioabrfd)einIid)  mad)en. 

tnctncn  o^-  '"bb.  al)b.  meinen  a^b.  mei- 
nan  'meinen,  benfen,  fagen,  erflärcn'  =  afäd)f. 
menjan,  nbl.  meenen,  anglf.  meenan  engl,  to 
mean  'meinen'  (anglf.  mtenan  =  engl,  to 
moan  'flogen'  gilt  für  eine  9?ebenfonn  baju): 
germ.  mainjan.  Ulm  näd)ften  oenoanbt  ift 
afloo.  menja  meniti  'meinen'.  Tlan  giebt 
bie§  loic  roeftgerm.  meinen  (mainjan  au§ 
urfprgl.  menjan  beutenb)  mit  SRed)t  ju  ©3.  man 
'beulen'  (ogl.  mahnen,  Tlann,  DJlinnc). — 
Sie  iöebeutung  meinen  'lieben'  erfrf)cint  nur 
im  TH)b.,  rourbe  aber  beim  SBiebcrauflebcn  ber 
mbb.  Öitteratur  in  bic  nl)b.  Sid)terforad)e  ein= 
gefübrt.  —  9)icinung  \y.  mijb.  meinunge  aijb. 
meinunga  a:  '©ebanfe,  ©efinnung,  2Infid)t'. 

SDJeif*  d)}.  —  9Jleifd)e  5.  ml)b.  meisch 
Tl.  'Iraubenmeifd)c',  aud)  'Tltt,  mit  ^-^onig 
gemifd)te§  ©etränf ;  bagu  ba^  im  5(nglf.  5Jlittel= 

34 


9Keifc 


266   — 


mengen 


engl,  jufäüici  unbejeugte  engl,  mash  '9)leiid)e'. 
@ö  fann  ic()r  gut  ju  mijdjcn  in  '3(bIantöDcv= 
()ältni'5  iic()cn,  faü§  bie5  —  roic  lualjridicinlidi  — 
ed)tgcnn.  2Bort  ift;  cgi.  mittelengl.  maschien 
'mijd)cir  engl,  to  mash  'mijdjcn'.  Samit 
Dcmägt  fid)  bic  rocitcre  5InnaI)mc,  ml)b.  meisch 
'3)Jct'  fei  urocnüanbt  mit  aflao.  mfezga  'Jöauni: 
faft'  (üfloD.  zg  =  germ.  sk,  f.  inifd)cn, 
DlJaidici. 

^JDictfc  ^.  ml)ö.  meise  Ql}b.  meisa  J.  = 
nö(.  inees,  anglf.  niäse  (engl,  nur  in  titmouse, 
mit  Dolt!?cti)mologiid)cr  Umbilbung  für  tit- 
moase);  onorb.  mit  'Ülbicjtung  meisingr  d)l. 
'ÜJicifc' :  eine  bcm  @crm.  cigcntümlidjc  Scncu: 
nung,  bic  inö  Jyrj.  brang  (fr3.  mesan^fe  '"JUJcifc' 
nad)  uorb.  meisingr":').  llriprung  buufcl.  llJur 
lucnigc  i^ogclnamen  laffcii  fid)  über  ba^^  (>Jcrin. 
binouö  Dcrfolgen  'ugl.  3lar,  Troffel,  (Vint, 
Sncdit,  Hranid)  im  C^gi.  3U  3lmjcl,  Ü)eieri. 

mcift  "Mi.  3tbii.  ml)b.  meist  Slbj.  'grönt, 
mcilt'  —  %i>v.  'am  meiftcn,  bödjflcn»,  ganj  bc= 
fonbcrg'  (Superlatiü  jum  Monuiar.  mcl)r  m()b. 
mer);  ogl.  al)b.  meist  =  got.  maists  jum  ^0= 
fitio  al)D.  mihhil  —  got.  mikils  'grof;'.  @ot. 
ma-ists  bat  bae  alte  Suiicrlatiniufrir  i^t  u'ic 
got.  bat-ists  =  abb.  h(^7,7,-is{ ;  ani'  bcm  Stamme 
nia-  iü  audi  ber  ilomiiar.  got.  ma-iza  gcbilbct. 
2*cr  'Jlbjettioftamm  got.  mers,  al)i>.  mä-ri  'bcr= 
Dorragenb'  fd)cint  bcn  Steigcrungijformcn  ju 
Örunbc  3u  liegen;  ogl.  nodi  afäd)j.  mest,  iibl. 
meest,  anglj.  mä'st  (mästi  engl.  most. 

"ÜDJctftcr  '))l.  m[)b.  mt-ister  al)b.  ineistar  Tl. 
'gelclutcr  Xiditer,  'iöJeiÜeriänger,  53ürgermciftcr, 
StaDtmciftcr'  —  afödij.  mestar,  nbl.  meester, 
anglf.  mx-gster:  cntlebtü  au^  lat.  magister,  ba§ 
im  ÜHlat.  ben  litcl  für  febr  oicic  5imtcr  abgab. 
Ticurbcutfdic  ("yormmarmaistnojaug  ma(g)istro. 
3>gl.  nodi  ital.  maestro,  frj.  mailre,  engl,  master 
mister. 

!iD2ci^cI  Ü)l.  mbb.  mei:;el  al)b.  mei?,!!  d)l. 
'^}Jieif;eI,onflrument  junfJUiftonen  unb  i^cbauen': 
3U  abb.  nwiy/dn  mbb.  mei;;cn  'hauen,  fd)nciben' 
=  got.  maitan  'bauen,  abbauen' ;  fo  anorb. 
meitell  ÜJi.  ''DJieinel'  ju  meita  'fd)ncibcn'.  3tUe 
geboren  ju  einer  germ.  2Bj.  mait  'bebauen', 
bie  anfjcrbalb  bcö  Werman.  nod)  uid)t  nad)ge= 
niiefcn  ift. 

ID^dbc  (baier.  iiiolteni  ,">-.  'eine  'l^rlanjc*  mbb. 
mnbb.  melde,  mit  anbcrer  'iiblautv'ftufe  imiklc 
iiiolte  '^.  ai)i>.  molta  inulda  (muollita  ift  uer^ 
fdmeben  für  molta)  J.:  öunfler  3lbftammung. 
3lb(eitung  au^  SB},  mal  'mabicn',  tüoju  ÜJJcbl, 
gicbt  feinen  paffenben  Sinn ;  cbcr  ift  bem  beut= 
fd)en  2Bortc  gr.  ßXixov  (für  *|i\iTov':')  '9Jiclbc' 
äu  ocrgleidjcn. 


tnelbcn  S^m.  mbb.  melden  a()b.  afäd^f.  meldön 
'angeben,  ocrraten,  anfünbigen,  jcigen,  nennen' 
—  anglf.  meldian  'angeben,  tierraten' :  ein  blofj 
mcftgcrm.  ^tm.  mit  ber  ^öcbeutung  'ocn-atcn', 
@öf.  *mel|)ön  ober  *mel{)\vön  au-i  einer  genn. 
2B3.  melp  ober  mel  'oeiTaten';  ein  glcidibcb. 
üorgenn.  *melt  ober  mel  ift  nod)  nid)t  nad)= 
gemicfcn. 

t  ntclf  3lbi.  ')ßlM)  gebcnb'  mbb.  melc 
melcli  al)b.  melch  (=  anglf.  melc)  2Ibi. ;  ügl. 
anorb.  mjolkr  milkr,  mittelengl.  milche  engl, 
milch  5(bi.  '5t)lild)  gebcnb'  (anglf.  *mylcefeblt): 
S^crbalabj.  ju  mclten. 

tncifcn  S^iv.  mbb.  melken  melchen  abb. 
mülchan  ft.  3tn).  'melfcn'  =  nbl.  melken,  anglf. 
inelcan  (engl,  fcblt,  bofür  engl,  to  milk);  iyl. 
mjalta  neben  mjalter  'bay  5[)?clfcn'  —  mjaltr 
'Wild)  gebcnb' ;  got.  *milkan  fcblt  3ufällig.  @crm. 
2£\v  melk  entflammt  am  ibg.  melg.  bic  fid}  bei 
bcn  mcftibg.  Stn-adiftämmcn  in  glcid)cr  ^cbcutung 
finbet;  ogl.  lat.  mulgere,  gr.  din^XT^iv,  afloö. 
mlesti  (^^räf.  mluza),  lit.  milsti  (^räf.  m61zu), 
i^^sn  bcn  oftibg.  Spradicn  erfdicint  bic  cntfprcd)cnbc 
2Ö3.  mit  ber  jcbcnfallv  älteren  ^l^cöcutung  'ab- 
iuifd)en,  abflrcid)en'  (ogl.  ffr.  märj  mrj,  aueft. 
marez).  DJ^clfcn ift  cincv> i)on  bcn  ilulturmorten, 
bic  auf  luibcrcn  oufammcnbang  ber  meftibg. 
ii)öU'cr  gegenüber  bcn  oftibg.  beuten;  ogl.  Öanf, 
mabicn.    S.  and)  ÜJHld),  9Jtoltc,  melf. 

ÜÖJc(onc  A:  aibi  gleid)bcb.  ital.  mellone  fd)on 
im  IG.  vUtbi'b-  entlehnt  (53eleg:  S.  ivrancf  1534 
2Beltbud)  201^,  (Srufiuö  1502  Grammat.  I,  238; 
(^oliuö  1582  ünomast.  430).  Cuelle  lat.  melo 
(Öen.  -onis). 

3)icmmc  d'-  'öcigling'  (53elcgc:  9iicl.  Scbmibt 
1557  0.  b.  10  leufcln  A  im,  ^oad).  SBcfttibal 
15GÖ  iioffartöteufcl  S.  7 ;  ^-iainecciu;?  1603  Slicifter 
'4.^friem  iü.  1«;'32.  2310):  ibcntifd)  mit  ftuitnibb. 
mainme  memme  ^■.  'mciblid)c  ^Huift'  ab?  Sd)impf= 
luort;  vgl.  'DJlcmmc  'malor,  inulier'  bei  Stcin^ 
badi  17:;i. 

^JUicnflC  A:  mbb.  iiienege  abb.  menigi  (ma- 
nag!) 3-.  'i^iclheit,  grofsc  ^^bl,  9)icngc'  :  Ub-- 
ftraftum  jU  abb.  manag  'oicl';  vgl.  got.  managei 
Jy.,  anglf.  menigo  '33iclhcit'. 

mengen  ^tm.  mbb.  mengen  'mifd)en, mengen* 
auc^  bem  Tlt>.  "iflbb.  xu-:^  ,s>b.  übernommen ;  in 
abb.  ocit  einmal  mongan  al§  fränt.  (3fib.); 
afädif.  incngjan.  nbl.  mengen,  anglf.  mengan 
mütelengl.  mengen  'mifd)cn'  (engl,  abgeleitet  to 
mingle);  got.  *maggjan  fehlt.  Saju  afädjf. 
gimang.  anglf.  gempng  '©emengc,  commixtio, 
Öefellfd)aft,  Sdiar';  anglf.  on  gemong  engl, 
among  'unter,  jiuifdjcn',  ebcnfo  afäd)f.  an  gi- 
mange.  4'>tcrouö  ergiebt  fid)  eine  rocftgcnn.  SBü. 


SOJeitnig 


—   267 


OJtcjfing 


mang  'tntjrfien',  bic  icbod)  bcm  ©ditnäb.^'öaicv. 
frcmb  tft.  Wan  bat  fic  taum  mit  3\cdit  311  einer 
bei  bell  meiftcn  tbcv  Sin-adien  ücrtx-etcnen  S,v 
mik  'miid)en'  (f.  iuiid)en)  gejocjeu;  cl)er  büi-ftc 
Ixt.  minkau  minkyti  'fnetcu'  —  minklas  'Icifl' 
(aflot).  mekükü  'luetd)'  —  maka  "31^c()r  'ücrroanbt 
fein.  2)ann  (\inc\c  nl)b.  nteniien  auf  eine  oor- 
genn.  2B5.  inent]  'fnetcn'  jitvücf;  oicücidit  mar 
mangjan  —  mcniicn  bav  cinlicimifdic  uicftiicrm. 
SBort  füv  bav.  luolil  fvembc  tnifdicn  hui^ö  lat. 
miscere). 

3)Jcnntfl  d}l.  m[)b.  menig  minig  fpäta[)b. 
minig  ^Ic.  311  03ninbe  Itccit  lat.  minium  'ü!Rcnnig'. 

9)tcnf(Ö  'i'i^-)i.  iiit)b.  mensch  mensche  5R3?. 
al)b.  mennisco  ältefte  Jyornt  mannisco  Tl.  — 
afäd)f.  mennisco,  nbl.  mensch  '5[Rcnfdi'.  6§ 
tft  eine  blofj  mcftiicrm.  iöilbung,  ctt3t(.  fubflan^ 
tioiertey  3Ibi.,  alfo  'humanus'  für  'homo'.  Sa§ 
ju  ©runbe  licgcnbe  2(bj.  ift  mit  ©uffir  iska  (()b. 
ifd})  abgeleitet  oon  mann-  'homo':  got.  man- 
nisks.  anorb.  mennskr,  anglf.  afäd}f.  abb.  men- 
nisc  'humanus,  mcnfdilidi'  (ngl.  nodi  anglf.  men- 
nesc  '5[lienfd)licit'l;  ugl.  neben  ffr.  manu  mänus- 
'OJJenfd)'  nod)  manusya  al^i  2(bi.  'menfdilidi' 
nnb  alÄ  d)l.  '5)tenfdi'  (f.  nodi  unter  lliann). 
3)od)  beftebt  and)  bie  9Jlöglidifcit  abb.  afädif. 
mennisco  '2)^cnfd)'  al§  bcn  von  9Jiannu§  Stam= 
menben  aufjufaffcn :  9J^aitnu§  ift  bei  lacituS 
©ennan.  ber  Uroater  ber  Oermanen.  —  Xa% 
9?.  al§  ©enuo  für  Sllenfd)  tritt  fdion  im  9Jlbb. 
auf,  unb  jroar  blieb  ec^  bili  inS.  17.  ^ßbrb-  obnc 
oeräditlidien  lliebenfinn;  ba§  dtmtv.  rourbe  gern 
für  lueibl.  2)ienftboten  gebraudit;  bie§  ging  feit 
bcm  Dorigen  ^^abrb.  uerloren,  inbem  man  bem 
SBorte  eine  nioralifdie  ©enbung  gab. 

SOJcrßel  9J1.  'fette  2^üngercrbe'  mbb.  mergel 
abb.  mergil  dTi. :  au^^  mlat.  margila  mit  bem 
primären  marga,  bic  "ipiiniuy  al§  feit.  SBortc 
bcjcugt;  ogl.  bret.  marg,  fiimr.  marl;  cbcnbaber 
audi  bie  gleidibcb.  roman.  SÖorte  frj.  marne 
(au§  afr3.  marlei,  ital.  fpan.  marga. 

mcrgctit  otif.  'fraftloy  madicn'  erft  nbb.; 
ah-,  ausmergeln 3uüJlcrgcl  unb3u  Sl^arfs. 

mcrfcn  otro.  mbb.  abb.  merken  'ad}tbaben 
auf,  raabrnebnicit,  oerfteben,  merfen' :  2(bleitung 
oon  9JI  a  r  f  e  I  got.  *markjanj :  babcr  afrj.  merchier 
'bescidmen'. 

t  mcfdjußflc  'oerrücft'  aus  glcicbbcb.  bebr. 
meschuggä. 

3Wc§ncr  f.  9Kcßner. 

9)Mfc  5-  ^h^-  messe  (misse)  abb.  messa 
(missa)  ,">-.  '5Kcffc  al§  ©ottesbicnft,  fird)lidier 
Jvefttag,  fsabrmarft'.  (Sbenfo  bebeutet  ba^  3U 
©runbe  liegcnbe  mlat.  missa.  ba§  im  2Ibb.  audi 
mit    Santa    überfcBt    mirb,  nid)t   blofj   'incru- 


entum    Christianorutn    sacrificium' ,    fonbcru 

aud)  '^-eiertag  uon  .\Seiligen'  (,.quod  in  eo  missa 

sollcmnis  peragituvi.  Tie^  fübrte3U  mlat.  missa, 

mbb.  messe  ^^abnnarft',  meit  berfelbc  an  ben 

i>auptf eiertagen  oon  \-^eiligen   „ob  populi  fre- 

qiientiam  celebrari  solet'"  (ogl.  fr3.  foire  '{saijX- 

marft',   eigtl.    'Feiertag'    unter   ^-eier).     2Iu§ 

lat.  missa.   i>a%  3uerft  .3S.">   bei  2(mbrofiu6  al§ 

'liturgifdic   Coferfeier'    be3eugt  ift    unb  im  5. 

^^sabrb.  allgemein   üblid)   ift   (ogl.   SRottmanner, 

Ibeol.    Cuartalfdir.  1889,   ©.   -531 1,  entflammt 

bie  entfpredicnbe  roman.  Sippe  oon  ital.  messa, 

frg.  messe.    21uffällig  ift  ber  3>ofal  oon  anglf. 

msesse  (nrtbbr.  jebocb  messe)  g--  "^Jicffc"  engl. 

mass  (mit  ber  33cbeutung  '^eft'  in  Christmas 

Lammas;   be§  le^tercn  megen  f.   2atb).     23gl. 

aud)  Acier,  9Jiette,  ^Jtonc,  Cpfcr,  93efocr. 

meffcu  3tro.  mi)t).  me^^en  abb.  me^^an  ft. 

3trü.  'meffcu,  abmcffen,  jutcilen,  crmägen,  prüfen' 

=  afädif.  metan,  nbl.  meten    'meifen',  anglf. 

metan  'meffen,  fdiä^en,  roofür  baltcn',  got.  mitan 

'mcffen' ;  baju  got.  mitön  'bebenfcn,  überlegen' 

=  abb.  me^^ön  'miifngcn'.    2^ er  germ.  Stamm 

met    'meffcu,   ermeffen,   bebcnfen'   (ogl.  ^aii) 

fann  ber  ftocfenben  i^eiid)icbung  megen  nid)t  3u 

lat.  metiri  geboren,  fonbcru  berubt  auf  oorgenn. 

med;   ogl.    lat.   modus,   gr.    ,uebouai    'erroägc, 

crmeffe'—  uebuuv  'Berater' — ,uebiuvo;'Sd)effer, 

lat.  modius,  got.  mita|)s  'Äornmat;';  f.  SJle^c^. 

5!)tcffer  ^X  mbb.  me^^er  9^.  '3[Reffcr'.   2)a3 

i5>ort  bat  fonbcrbare  Cautmanblungcn  burdige= 

madit;  es  ift  3>erfüräung  eines  ber  Spradic  un= 

oerftänblidi    gcmorbenen    mbb.    me^^eres    abb. 

me^^iras   me^^i-rahs  9i. ;  bicfeö  ift  megen  ber 

9tebcnformen   ma^-sahs   me^^i-sahs  ein  Äom= 

pofitum  mit  ber  ^ebeutung  'Spcif emeffer' .  SBcgen 

got.  mats  9JJ.,  ai)h.  ma^  9?.,  anglf.  mete  engl. 

meat  'Speife'  ogl.  Tlni-'  unb  9Jlettantrft.  2Ibb. 

sahs.  anglf.  seax  9c.  'Sdnuert,  O.^'^eifcr',  irober 

ber  9iame   Sadifcn,  ftcllt   man   gern  ju  lat. 

saxum,  roeil  bie  9}leffer  urfprgl.  fteinern  roarcn. 

2^ie  Äompofttion  abb.  me^^i-rahs  jeigt  inlautenb 

Übergang  oon  s  (z)  in  r:  auf  got.  *matisahs 

beuten  aud)  afäd}f.   mezas  für  *metsahs,  nbl. 

nbb.  mes,  anglf.  mete-seax. 

SDIcfftna  '^i-  inl)'>-  messinc  (®en.  -ges)  Tl. 
'91lcffing':  2(bleitung  oon  9)iaffc  abb.  massa 
(auy  lat.  massa)  '9}ictallf lumpen' ;  cbcnbaber 
mit  2lblcitung  anglf.  mfestling  '9Jteffing'  (toorauS 
engl,  maslin  '9JIengforn'?)  unb  anorb.  messing 
5.  '9Reffing'.  @egen  biefe  bcn-fd)enbe  2(nfid)t 
ift  3U  bemerfen,  bau  bie  2{bleitung  grötjere  23cr= 
breitung  bat  al§  ha^  ^rimitioum  unb  bai^  eine 
felbftänbigc  2fblciütng  au§  lat.  massa  in  ben 
ociid)iebencn  lialcften  nid)t  benfbar  ift;  baber 


mejfingijc^ 


268 


mihbn 


muR  btc  Sippe  VOM  lat.  massa  getrennt  rcevöen, 
faQ^  man  nidit  ein  abgeleitetes  25?ort  ben  gcvni. 
gu  ©nmbe  legen  fann. 

ntcfftnfliftö  2lbi.  'l)b.  unb  nbD.  in  2Boit  nnb 
©nbnng  3niamniengeniijd)t'  ein  feit  bcni  iiorigcn 
^sa()rl).  be^cugtev  ©ml,  tai^  jebod)  luohl  bcm 
16./17.  3fllivli.  emftanniu,  luo  A>b.  unb  3ibb. 
mit  einanbcv  fämintcn. 

9)Jc^ncr  lüi.  ml)b.  mesnaere  messensere  d)}. 
'Äüfter,  Sahiftan'  (bie§  unter  5lnlel)nung  an 
ÜJJelfc)  Qu§  iiuitabb.  *mesin:iri  (nidit  messinari) 
0)i.,  uie(d)cm  m(at.  *nirisinarius  für  mansionarius 
'custos  et  conservator  aedis  sacrae,  aedituus 
ostiarius'  jn  ©ninbe  liegt;  mlat.  mansionarius 
mar  annerbem  eine  SBürbc  am  .'öofc  bcr  fränfi^ 
fd)en  Miinigc  imlat.  mansio  '.s^auc«'  gleid)  frj- 
maison).     !J3gl.  ftüfter  unb  Sigrift. 

9JJct  9JJ.  ml)b.  inet  mute  al)b.  meto  mitu 
Ü)i.  'yjlct'  =  onglj.  meodo  engl,  mead  ">))lct', 
anorb.  mjoör  (ba&  germ.  modus  er1d)eint  fpät= 
lat.  q1§  medus.  mober  afrj.  mietz):  ein  gemein^ 
germ.  unö  meitediin  aud)  gcmeinibg.  SBoii  (ibg. 
*inedliu):  ffr.  mädlm  ':)i.  '.öonig,  füf;cr  Iranf, 
gr.  iue9u  '2Bcin'  (ba3u  ueBuiu  'bin  trunfcn'  — 
ineen  'Iruntenbeit' ),  afloo.  medü  '.öonig,  SBein', 
lit.  midüs  'ü)?ct'  —  medüs  'i>onig' ;  ir.  mid. 
Taiu  altinb.  madhu  'füf;,  lieblid)',  morau&  fid) 
ber  SBedn'el  ber  ^-öebeutung  uon  ibg.  medhu  'ilJJct, 
^■^onig,  2Bein'  crflart;  eigtl.  '3iif;co',  niclleidit 
(nad)  gr.  uceOiui  'beraufdienbe  ("^lüffigfeit'.  inil. 
f  ii  h. 

ÜöicttC  d'.  "d)b.  metten  mettene  metti  mettin 
fpäta()b.  niettina  mattina  Jy.  au^  mlat.  mattina 
für  malutina  hora  (baber  aud)  altir.  maten) 
'Ji-übmeffe*.  3luö  tat.  matutinum  flammen 
frj.  matin  (malinesi.  ital.  mattino.  i?gl.  DJtcffe, 
9ionc  unb  9^?  ein  er. 

"iöicttnjurft  A.  crfl  nhb.,  am  gleidibcb.  nbb. 
melwurst  eigtl.  'Speifennirft' :  ^u  nbb.  mel  'ge^ 
l)acftce  Aleifd)*  —  afädif.  meli.  anglf.  niete  engl, 
meat,  got.  mats  'opeife*.    S.  OTeffer. 

9Rc^C*  Tl.  'otcinme^*  mbb.  steinmetze 
obb.  steinmozxo  Tl.  'Steinmetz'.  ?,nfnibft  pul^ 
gärlat.  matio  in  ben  'Hcidienauer  Wloficn  (Wrbr- 
12  Kil\),  mober  fr,v  maron  'lllaurcr'  (barauc- 
micber  engl,  mason  cntlebuti.  iHniuanbt  mit 
anglf.  mattor  engl,  nialtork  '.öarfe":' 

^icöc2  Jy.  'ein  ©etreibeman'  mbb.  mutze 
Qbb.  mözzo  Tl.  'tleincrec^  Irorfenman';  germ.  ii 
folgt  auij  bcr  baicr.  alem.  9lu«fprad)c.  G'o  gebort 
jpic  got.  mitaps  'OTaltcr'  ju  germ.  JB^.  met 
'meffcn';  anglf.  mitla  '(^etreibeman'  bcrft  fid) 
mit  abb.  mözzo.  Taö  Tla-i-t.  bcrrfd)t  nodi  jeljt 
im  Cberb.,bay  ^emin.  fd)eint  mb.  uDb.  Urfprnngv 
ju  fein,  ^u  bcr  oorgcrm.  illJj.  mod  med  gebort 


lat.  (gemeinroman.)  modius  'Sd)effer,  ba§  (pgl. 
3mmi,  '4-^fnnb,  Sl^nnje)  por  ber  obb.  3cit 
ine  SBcftgcrm.  brang ;  pgl.  ofad)f.  muddi  =  abb. 
mutti  mbb.  mütte  'Sd)cffel'. 

^J!)Jct?c3  A.  mbb.  metze  5.,  ba§  „eigtl.  Äofe= 
form  für  ben  iliamen  g}?editbilb  ift,  bann  oB 
•^Ippcllat.  '9J]äDd)cn  nicberen  Stanbcv',  oft  mit 
bem  'Jtcbenbcginff  bcr  !L'eid)tfeiligfcit".  W>  i?ofc= 
form  mit  ®orttür3nng  unb  oblcitenbem  tz  z; 
pgl.  Aril5,  Mun.v 

^JDicÖßCr  Tl.  mbb.  metzjan-e  metzjer  Tl. 
'ivlcifd)cr' ;  bcm  £autd)araftcr  nad)  ein  ^cinb= 
iport,  in  mbb.  Seit  übernommen  auv  bem  mlat. 
matiarius  'SBurftler'  iCorp.  Gloss.  Lat.  V  83 
matia  intestina  quae  sordes  emittunt,  unde 
matiarii  dicuntur  qui  eadem  tractant  ac 
vendunt).  S>cnigften§  finbet  fid)  feine  befferc  ©r= 
tlörung.  3©abrfd)einlid)  illoftcrroort  mic  mlat. 
macellum  *S[Re^gcrei'  —  macellarius  *qui  car- 
nem  in  macello  vendit',  mober  mbb.  metzler 
abb.  mezziläri  '5lcifd)iparenbänblcr'. 

«iciitöcl=  alv>  erftc§  itompofitionyglieb  au^ 
mbb.  iniuchel-  'bcimlid)'.  "jilter  nbb.  9)ieud)lcr 
mbb.  iniuchelcere  miucheler  fpätabb.  möhhi- 
läri  Tl.  'Tlcud)kv,  sicarius';  baju  mbb.  miuche- 
lingen  'meud)ling§'  abb.  mühhilswert  '9}Ieud)cl= 
fdircert,  (5d)ipert  jum  9['^cud)clmorb'  —  mühliäri 
mühho  mühheo  'äBegelagcrer,  Strafsenräubcr'; 
ba^n  abb.  mühhen  miihhön  'bcimlid)  laucntb 
anfallen';  mbb.  vormüchen  'bcindid)  auf  bic 
Seite  fd)affcn,  pcrbergcn'  unb  mbb.  mocken 
'perftecft  liegen';  ferner  engl.  bial.  to  mitch 
(anglf.  *myC'an)  'perfterft  fein'  mittelengl.  micher 
'2)ieb'.  2)ic  ganjc  SBortfippc  meift  auf  eine 
germ.  Sffij.  mük  'beimlid)  lauern  mit  ©cmalt*. 
Gine  Porgerm.  SBur^cl  müg  liegt  nad)  3i'"'"cr 
ilubn§  of.  24, 211  im  .Hclt.  por:  altir.  formüigthe 
formüichtliai  'absconditus'  —  formüiclidetu 
'occultalio'.  3)a  bicfe  2Borte  begriff lid)  jur  ()b. 
Sippe  flimmen,  \)at  man  got.  *muks,  anorb. 
mjükr.  engl,  meek  'fanft,  meid)'  (ba^u  nbl. 
meuk  'mürbe,  reif)  bapon  fem  ju  boltcn,  'öa 
ibre  ^öebeutung  uid)t  mit  ber  bebanbcltcn  Sippe 
übercinftimnu.    S.  in u den,  m unfein. 

^JDJcutc  A.  erft  früli  nl)b.,  nad)  frg.  meute  (J. 
'.s>aufen  A>cl^bunbe  ,utr  .sSetjjagb'. 

Wcutcrci  A.  frübnbb.  (3.  53.  DJiatbefiuS  1562 
Sarcpta  !)"*»'  au§  frj.  meute  ^■.  '2(ufftanb'. 

mt(^  f.  mein. 

t  Tlitfttcr  3J.  im  mcftl.  92bb.  (SOBeftfalcn, 
53remcni  bie  33e;,eid)nung  bcr  ilalbomild) ;  ob  gu 
mnbb.  middere  ';^jipcrd)tcir,  anglf.  midgern 
micgcrn  Mctt'  =  abb.  mittigarni  'Gingcipcibe"? 
Snnonpma  ^Utmarf  5['Hld)f  leif  d) ,  Stobc 
Sd)njeber,  Sd)leficn  Sl  dl  ber  mild),  Diemageit 


gOJieber 


—   269   — 


minber 


©ocifl,  53onu  Sodjtcn,  am  9}lain  33ric§; 
f.  aud)  53rtc§d)cn. 

SJJtcbcr  9?.  (mit  mb.  oberb.  i  flatt  ü,  m()b. 
üe)  ml)b.  müeder  %  eigtl.  'Scib,  ScibcSgcftalt, 
|»aut,  i^lcibuna^nücf,  ba§  bcn  obcrn  Icil  bc§ 
^önicvS  iim)d)licf;t,  öcibdicn,  9)]icbcr  (aud)  üon 
9}Jänncrtrad)t)'  al)ö.  nuiodar  'alvus,  53audi 
einer  £d)langc';  ügl.  anbb.  möder,  afvicf. 
möther  '33rui"tbinbc  bcr  grauen';  got.  angl). 
anorb.  *md|)r  fc()lcn.  SQBege»  ber  oeiid)iebcnen 
Sebeittungcn  ()at  man  bcfonbcrS  auf  iiaz^  33cvl)ält= 
ni§  oon  Scib:  i]cibd)en  liingcroicfcn.  2Bcitcr= 
I)in  fnüpft  man  an  gv.  urirpa  'öcbärmuttcr', 
foroic  an  lat.  mfitrix  an,  luay  auf  ^Bcnuanbtfdiaft 
mit  bcr  SBortfippc  non  DJhtttcr  fiUjrt- 

3}Jienc  iv.  crft  nl}b.  (feit  Sd)eibner  1695  ge= 
bud)t)  ou§  fr.v  mine,  beffcn  CueUe  bunfel  ift. 

t  mk^  f.  mo^. 

Wlittc^  ly.  ml)b.  miete  ül)b.  mieta  miata 
älter  meta  ^y.  'J8c,5al)lung,  2ol)n';  bie  m-f;irüng= 
lid)fle  Jorm  bciualirt  ba-ö  @ot.  al5  mizdö  'Öolju', 
beffen  z  im  ©cftgcrm.  aber  mit  Seljnung  üou 
1  ju  e  unterging:  al)b.  meta,  afäd)f.  meda, 
onglf.  med  (einmal  mit  rcgelrcditem  Dil)ota3iymu§ 
meord)  engt,  meed  '2o()n,  ^eloI)nung,  i8c= 
3ai)tung'.  @ot.  mizdö  au§  üorgenn.  mizdhä- 
ift  urcerroanbt  mit  gr.  ^\aQöc,  'Sobn,  9)Hete', 
afloü.  mizda  Jy.  'Sol)n',  aüeft.  mizda  9^.  '2ol)n', 
altinb.  midhä  (für  mizdhä)  'SBcttfampf,  53cutc' 
(urfprgl.  mol)l  'Äamtnprciö'  sufolgc  be§  ffr.  3(bi. 
midhväs  'reid)lid)  fpenbenb').  2)ie  ©ippc  ift 
fomit  uribg.  in  bcr  Sautform  mizdho-  mizdhä- 
mit  ber  llrbebcutung  'Sol)n,  5Prei§'. 

t  SDJtctc-  5.  'i*">eufd)ober,  5'i'urf)tgnibc'  ein 
nbb.  255ort:  mnbb.  mnbl.  mite  (nbt.  houtmijt 
'5>olä()aufen')  entlebnt  in  alter  ßcit  au§  tat.  meta 
'§eufd)ober'. 

9)JtC3C  5.  '^tofcnamc  bcr  5?a^c'  crft  nl)b.; 
entraeber  ift  e§  bie  nod)  baicr.  ^ofcfonn  ju 
ÜJlaria,  roie  C'>inÖ  al§  ßofcname  be§  itater§ 
ja  £'»etnrid)  geböi-t;  ober  c§  ift  eine  neue  ono= 
matoiipictifdie  ^ilbung  mie  ha^  lautt)cnvanbte 
ital.  micio  unb  bie  jugcljörige  roman.  Sippe 
2tud)  unfer  miauen,  maucn  ift  onomatopoic^ 
tifdie  ^ilbung. 

SDtilbc  ^-.  mbb.  milwe  al)b.  mihva  miliwa 
%.  'SDltlbe';  got.  *mihvj6  refp.  *milwi  J-.  fcl)lcn. 
2;a3U  got.  malu  ^•.  '9)lotte',  anorb.  molr  'ü}lotte'. 
2)ie  Se3eid)nungcn  entflammen  au§  SBj.  mel  mal 
'mal)len':  5)iilbc,  got.  malö  'mablenbe§,  b.  l). 
Staub  ober  5[Rchl  mad)enbey  Jierdicn',  roie  jur 
felben  2B5.  and)  afloo.  moli  '5Rotte'  gebort. 

9)ttItÖ  J-  mbb.  milch  at)b.  miluh  g.  'g)]tldi' 
=  got.  miluks  J>-.,  anorb.  mjölkr  J.,  anglf. 
meoloc   milc   engl,   milk,   nbl.   melk,    afädjf. 


miluk:  germ.  miluk-  eigtl.  meluk-  al§  gemein^ 
fame  Sejeidmung  für  'TIM)\  Unmittelbarer 
3ufammenl)ang  ber  germ.  Sippe  mit  ber  SBj. 
melk  in  mclfen  fann  md)t  smcifelbaft  fein. 
5(uffäüig  ift,  baf?  eine  gcmcinibg.  ober  iuenigftcn§ 
eine  lucftibg.  S3c3cid)nung  für  DJHld)  fel)lt, 
luäbrcnb  3B3.  ibg.  melg,  germ.  melk  'mclfen'  in 
allen  meftibg.  Spradicn  auftritt.  @r.  -{dKa  (St. 
jdXaKT-),  lat.  lac  (St.  lact-)  fönnen  nid)t  ju 
2B3.  melg  ge()ören,  unb  afloo.  mlSko  (au§ 
*melko)  mit  feiner  flao.  Sippe  muß  au§  bem 
altgenn.  SSorte  entlebnt  fein,  ba  für  ba§  k  bei 
einem  urpcnpanbtcn  SBotle  g  3U  crroartcn  iräre. 
'äbcv  ir.  inlicht  blicht  'dMW  (aibi  mlkti-)  ift 
bem  germ.  SBort  urucriüaubt. 

milb  2(bj.  ml)b.  milte  al)b.  milti  'freunblid), 
gütig,  freigebig,  gnäbig'  =  afödif.  mildi,  anglf. 
milde  engl,  mild,  got.  mildeis  (faum  *milds) 
2Ibi.  'liebrcid),  milb':  ein  gcmeingcrm.  Slbj.  oon 
bcftrittencr  5lbfunft.  Gin  lautlid)  genau  ent= 
fprcdicnbeö  2Bort  finbet  fid)  nid)t  in  ben  üer= 
roanbtcn  Sprad)cn.  ßat.  mollis,  fall§  für  *molvis 
*moldvis  (nad)  suävis  für  *suädvis  pgl.  fül]), 
fönnte  mit  germ.  *mildu-  'milb'  3u  2Ö3.  mel 
'mal)len'  geboren,  rao3U  fid)  aud)  altir.  mläith 
(@rbf.  mläti-)  'roeic^,  fanft'  ober  altir.  meldach 
'angcne()m'  fügen. 

9JJtl3  A:  mbb.  milze  a[)b.  milzi  92.;  auö  ber 
l)b.  2öortform  ftamtnt  üal.  milza  (bal)cr  fpan. 
melsa)  'Tlüi'.  3"  entfpred)enber  2autfonn 
3cigcn  fid)  anorb.  milte  92.,  anglf.  milte  Tl\y.', 
engl,  milt  unb  nbl.  milt  bebeuten  'TlMf  unb 
'Jifdimild)'.  Sie  Sippe  geljört  tpobl  3U  ber  in 
9Jlal3  ftecfenben  germ.  2B3.  melt  'erroeic^en, 
fd)mcl3en'  „in  9iücffid)t  auf  ba§  bcr  5[Ril3  3U= 
gcfd)ricbcitc  2}crarbciten, 2luflöfcn,  i^lüffigmacben 
Dcrfd)iebcncr  Säfte".  3)icfe  53e3eid)nung  ber 
DJIiij  ift  fpe3ififd)  gernn.  3)ie  92amcn  anberer 
Körperteile  ruie  iöers,  9?ierc,  Jub,  2Irm, 
Stippe  haben  eine  roeiter  rücfroärtS  perf olgbore 
(Sefd)id)te,  mä()renb  3.  !ö.  aud)  bie  Se3eid)nungen 
für  ^anb,  Jinger,  2)aumen,  Sd)t,  Seber 
ufiu.  fpc3ififd)  germ.  finb. 

mtnbcr  itompar.  (3U  gering,  mcnig)  mbb. 
minre  minner  ai)b.  minniro:  Äompar.  3U  luzzil 
'roenig,  flein'.  4">ier3u  aUi  %bv.  alib.  mbb.  min 
(raie  ba^  3U  be^^iro).  ©cmcingerm.  ilomparatio 
nod)  got.  minniza  (2(bp.  mins),  anglf.  niin;  ber 
3ugebörige  Superlat.  ift  got.  minnists,  ai}b. 
minnist  mbb.  minnest  n()b.  minbeft  mit  bem 
d  bc§  ÄomparatioÄ,  ha§:  fid)  im  9ct)b.  3n)if(^en 
n  unb  r  entroicfcltc.  3)er  Stamm  bilDet  ebenfo= 
ipenig  einen  i]3ofitip  mie  ebr,  bcffcr,  feit  ufm. 
2;a  nn  bier  (roie  in  9)1  ann)  au§  n\v  für  nu 
entftanben  ift,  fo  liegt  ber  lat.Hjr.  33erbalftamm 


Wxnt 


270  — 


m\^t 


minu-  ju  ©runbe,  roosu  aucf)  lat.  minor  mini- 
mus;  ogl.  lat.  minuere,  gr.  laivüiu;  afloD.  minij 
'minor*,  gr.  uivu-vGa  'eine  t leine  SBeilc'.  2(1$ 
ältefte  ©eflalt  bcr  2B3.  crgiebt  [\d)  ibg.  mi  (mii 
mit  bcn  ^^räfen^ftfimmcn  nilnä-  imb  minu- 
'minbern,  ocrfürjen',  luoju  gr.  lueiuuv  alter 
Äomparatio  ift;  ogl.  aud)  gr.  ,u€iöuj  'oerringcre'. 

Wine  5.  um  16(X)  auf  fommenb  (n.  SBalüiauien 
1617  Corpus  Milit.  22U  ff.)  frj.  mine;  Cucüc 
unbefannt. 

SWinnc  a-.  in  bcr  legten  .sSälftc  bcv-  IS.  ^^sadrde. 
beim  G-rbliihcn  bcr  altb.  Stubicn  (feit  ^fhiliuv 
1777  ,s>amiltonc->  'KJän.ten  3.  507  gebud}t  nlv 
9J?oben)Oii)  erneuert  axiv  mlib.  niinne  ("y.  'Siebe', 
ba§  beim  Übergang  be^  ÜJJbb.  gum  9?I)b.  au§= 
ftarb;  al)b.  minna  Jy.,  aftidif.  minna  minnja 
^.  'Siebe',  eigtl.  unb  urfprgl.  'Giinncrung,  @e= 
bäd)tni§' ;  ugl.  anorb.  minne  lli.  '5(nbcnfcn,  Gr= 
innenmg,  ©ebädnniötrunt'.  '.?(uv  bcm  (5ngl. 
gel)öi1e  nod)  jur  felbcn  2B3.  mind  'Sinn,  &c-- 
bcnfen'  aus  anglf.  mynd;  ugl.  got.  muns 
'SJicinung'.  Gie  geboren  ju  bcr  gcmeinibg. 
unb  aud)  germ.  25>3.  men  man  'benfen';  ugl. 
gr.  li^vo^  'Tlut,  Sinn'  —  miavriaKuj  'eiinnere 
mid)',  lat.  meniini  rcininiscor  mens  monea.  ffr. 
2B3.  man  'meinen,  glauben';  ügl.  mal) neu. 

3!J?tnjC  A.  mhb.  minze  al)b.  minza  J-  = 
anglj.  mintc  engl,  mini  'DJünjc':  uor  ber  bb. 
SautDerid)iebung  entlebnt  am  gleid)beb.  lat. 
mentlia  menta  (gr.  laivBa)  ju  gleid)er  ^Jcit  mit 
anbercn  iöegriffen,  bic  jur  @arten=  unb  Siody- 
funft  geboren;  f.  '^-^fcffer.  3üiffäüig  ift  formell 
abb.  munza  mbb.  münze  nl)b.  2)hni3c  alsi 
9icbenform  uon  2Rin3e,  bie  nidn  am  ber  lat. 
^orm  crflärt  lucrbcn  tann;  ugl.  ''4.'^fcffer  = 
mün3. 

int0=,  niif;:  in  oufammcnfeliungcn  auö  ml)b. 
misse-  abb.  missa-  missi-,  moburd)  ba-^  23er= 
fcbrtc,  33crfcbltc  einer  .OanbUuig  bc3cid)nct  roirb ; 
ogl.  got.  missadejjs  (abb.  missilät  mbb.  nbb. 
missetat)  'Sünbe'  —  missalaujands  'Sünber'. 
@ot.  missa-  für  *mij)l<)-  (eigtl.  'oerloren')  ift 
altc^  lo-^artij.  3U  2I?3.  mij)  (f.  nicibeni;  ugl. 
altir.  mi  'mitV.    Ta3U  bic  "Jlblcitung   miffcn. 

iiitf(^cn  y]tm.  mbb.  mnbb.  mischen  a[)'0. 
miskan  (auö  "miskjan;  'mifd)cn';  ogl.  anglf. 
miscian  engl,  to  mix  'oermifd)eu*.  Ten  übrigen 
germ.  Tialcftcn  fcblt  ein  entfprcd)cnbc'i.  ^\Uv. 
Tic  Übercinftinimung  mit  lat.  miscere  'mifd)cn' 
ift  augenfdicinlidi.  I'cur  fragt  fid),  ob  Urocrniaubt 
fdiaft  ober  (Sntlcbnung  oorlicgf;  bic  mage  ift 
id)mer  3U  cntfdicibcn,  ba  nad)  l'aut  unb  i8e= 
beutung  3U  urteilen  bcibco  möglid)  fd)cint.  (5nt= 
Icbnung  tonnte  loobl  auf  örunb  ber  unter 
2Roft   3ufammengcftcllten   Scbnioortc    bcr   ital. 


SKcinfultur  cmpfol)len  loerben;  aud)  fd)etnt  im 
25>eftgerm.  eigtl.  mengen  ba»  cinbeimifdic  Si)= 
noni)mon  3U  fein.  @cgcn  bic  "ülnnabme  oon 
(Sntlcbnung  fpindit,  baf;  bic  roman.  Sprad)cn 
ftalt  miscere  ein  abgclcttetcc->  misculare  (frg. 
meler  gleid)  abb.  misculön.  fd)ioäb.  misle) 
baben;  bod)  ogl.  ital.  mescere  (fpan.  mecer). 
58ci  Urücnoanbtfd)aft,  rocld)c  burd)  9)leifd)  be= 
füriuortct  loirb,  nmrc  auf^cr  bcm  lat.  SBortc  ba§ 
gr.  iLiia-fo)  (crf  gleid)  germ.  skV)  —  !.uyvu|lii,  ffr. 
2B3.  mi(.'  in  mi(,Tä-s  'gcmifd)t',  aflop.  mesiti 
'mifd)cn',  lit.  misti  'fid)  ocvmifd)cn'  (maisz-tas 
'3(ufrubr')  ju  ocrglcidien.  Tabcr  ftcbt  lat. 
misceo  —  unb  bei  Urucrumnbtfd)aft  —  aud) 
altgcrm.  miskja  für  oorl)iflorifd)e'o  mik-skejo 
(mit  präfentifd)  ablcitenbem  sk  loie  forfd)en 
für  porbiftor.  *forhskön);  ogl.  tt)afd)en,  n)ün  = 
fd)en.  -  i^gl.  DJlcifd). 

3)Jifpcl  ?(.  mbb.  mispel  (mespel  nespel) 
abb.  nit'spila  (ncspila)  ,1.  au§  lat.  mespilum, 
lüobcr  (aud)  mit  Übergang  bcc'  anlautcnben  m 
in  n)  bic  cntfpred)cnben  roman.  !öe3cid)nungcn 
bcr  9}tiipcl  (ital.  nespola,  fr3.  nelle).  Setjte 
Cuelle  gr.  la^aTriXov  '9)]ifpcr. 

miffcn  ^tiü.  mbb.  abb.  missen  'oermiffcn, 
oerfcblen'  =  anglf.  missan  engl,  to  miss  'pcr^ 
miffcn,  pcrfcblen',  anorb.  missa  in  bcrfclbcn  53e= 
beutung;  got.  *inissjan  fcblt.  Teutiidi  bangt  e§ 
mit  meftgcrnt.  mij)an  'meiben'  sufannncn,  1003U 
ein  alte»  ^.^Jartig.  missa-  (für  *iiii{jta-  mit  -tü-j 
lautet  mit  bcr  ^öcbeutung  'gemiebcn,  oerfcblt'; 
ogl.  meiben  unb  mi«. 

m'iH  9JJ-  mbb.  abb.  mist  9«.  'Äot,  Tünger, 
5[Riftbaufe':  cö  ftcljt  für  *milist  loie  abb.  forskön 
'forfdicn'  für  *fi)r]isknn ;  f.  mifdicn.  !i?gl.  got. 
mailislus  yjj.  '^JJlifl',  anglf.  incox  (für  *iiieoxl?) 
'd)l\\\'  (mit  bcr  '^Iblcitnng  anglf.  mittclcngl.  engl, 
mixen  'll^iflbaufen',  iüeld)c  im  5(bb.  al^  mistim- 
nea  mistina  ,1.  unb  nod)  im  3^ränf.  al§  misten 
'OTiftbaufcn'  erfd)cint).  Xa  stu  in  got.  maihstus 
5tbleitung  ift,  gcbi.irt  bb.  l^Hft  cntmeber  3U  lit. 
ni('/-ti  'miftcn'  —  niözlai  "DJJiff  ober  3U  bcr  ibg. 
2i\v  iiiTrIi  'barnen',  bic  int  !:)tbb.  alv  migen  cr= 
baltcn  blieb;  ogl.  anglf.  iiii<;an.  anorb.  mi^ra 
'barnen'.  Tiefer  letztere  i^crbalftamm  rcicbt  über 
t>a-i  ©erm.  binauö;  ogl.  ffr.  2B3.  mih,  lat. 
mindere,  gr.  öiaiyeTv  in  bcrfclbcn  ^cbcutung ; 
aud)  lat.  mojn  unb  lit.  m(v,u  'minjio'  geboren 
3ur  gleid)cn  ibg.  iffig.  nngh.  Ta  3U  bcm  gr. 
6|uix6iv  'barnen'  aud)  ('jinixXri  ömiyki),  aflou. 
niT<ila.  lit.  iniclä  '^JJcbcl'  gebort,  l)at  man  anglf. 
mist  "Jccbel'  foioie  nbb.  nbl.  engl,  inist  '^JJebcl', 
iol.  mistr  'neblige  i'uft'  mit  3L)Jift  3ufammcn= 
gcbradit ;  aud)  ffr.  mOglui  '2Boltc'  —  mih  'lil^cgcn, 
'Jiebel'  gcbi^ren  3u  ©3.  mih,  bie  im  5lltinb.  neben 


aWiftef 


271    — 


90?o(c^ 


bcr  53cbcuhing  'tarnen'  aud)  bic  bc§  'SHcgncnS, 
Sid}criiicf5cnd'  Ijat. 

WlM  (V-  "il)b.  mistel  al)b.  mistil  9Jt.  = 
atu^lf.  mistel  engl,  mistle,  anovb.  mistelteinn 
'ÜJlil'tcIsitJcicj' :  ein  altiicrm.  SBort,  ntd)t  axi?^ 
glcidibcb.  tat.  viscus  cntftaubcn,  audi  taum  mit 
engl,  mist  '))lcbd'  Dcnüanbt  (f.  TliiU.  Uvnn-uno 
bunfcl. 

mit  ^h-äpof.  5(bü.  m()b.  Q()b.  mit  ^väpo). 
'mit',  moncbcn  ba^5  3(bü.  m()b.  mite  a^b.  miti; 
cntfin-edicnö  got.  mip  mid  3lbu.  ^räpof.  'mit', 
anglf.  mid  (im  ßngl.  au§gcftovbcn,  nur  in  mid- 
wife  '\-^cbammc'  blieb  mid  cvl)altcn).  @cvm.  mid 
(—  midi)  i'lcl)t  nad)  bcm  iscrfdiicbung-Mnö  für 
üovgerm.  meta  ober  meti,  ift  alfo  mit  gr.  ^lerd, 
auel't.  mat  'mit'  üenüanbt;  and)  fonnte  bic  unter 
mit?  bcbanbclte  Sippe  mit  bcr  53ebentung  'gegen= 
feitig'  mcitcrtiin  l)icrl)cr  geboren. 

^)jtitttta  'M.  am  mitt  unb  lag;  üg(.  ml]b. 
mittetac  abö.  mittitag. 

mitte  Slbj.  in  iclbitänbigem  (Sebraudi  untcr= 
gegangen,  aber  in  'Jtbleitnngen  bemal)rt;  mbb. 
mitte  abb.  mitti  2Ibi. 'medius';  ogl.  anglj.  midd 
(engl.  auSgeftorben,  bemal)rt  blieben  midrifT 
'ßnJcrdifeÜ'  au^  anglf.  mid-hrif  —  midnight 
'9)^itternad)t'  —  midlent  midland  midwinter 
iifm.  unb  bic  5fbleitungen  midst  middle  ufro.). 
outrübft  bejeugt  got.  midjis  'medius'.  ©§ 
ift  ein  gemeingerm.  unb  ibg.  2tbi.  norbift.  medh- 
yo-s  =  ffr.  mädhyas,  gr.  ueaoc,  für  *,ueejo?, 
lat.  medius;  ügl.  afloo.  mezda  J.  (au§  medja) 
'3}Kttc'.  —  SDMttag,  SDIittiüod),  9)littfaftcn, 
9Jiitternad)t  ift  eigtl.  2!at.  ®g.,  an^  m^b.  ze 
mitter  naht  al)b.  zi  mitteru  naht  entftanben, 
inbem  bie  oft  gebraudite  lofatioc  ocitöcftinminng 
berrfdicnb  imirbc  roie  in Crt-^^namen  (3.  ^.  53aben 
eigtl.  ®at.  %Mur.  ift  entftanben  axi^-  mbb.  ze  Baden 
'in  ben  ißäbcrn',  Sad)fen  3)at.  ^M.  mbb.  ze 
Sahsen  'in  ©ad)fen',  eigtl.  'unter  ben  (Sad)fen'). 
5Dlan  fagte  ml)b.  aber  aud)  mitnaht  für  abb. 
mittinaht.  —  3)Jittc  ?y.  mbb.  mitte  al)b.  mitti 
(V.  Stbftraftbilbung  jum  5(bi.  3}gl.  ben  flg.  Slrtifcl. 
mittel  '^(bi.  mbb.  mittel  al)b.  mittil  ^löj. 
'medius.  in  bcr  SDIittc  befinblid)'  =  anglf.  mid- 
del  engl,  middle  Slbj.  'medius':  eine  2(blcitung 
auv  bem  unter  mitte  bcbanbclten  altgcrm. miöja- 
'medius'  (bie  urfprünglid)fte  Jorm  biefer  2(b= 
leitung  mar  got.  *midala-,  burd)  obb.  metal  Slbj. 
'medius'  bejeugt).  —  9)?ittcl  9^  ml)b.  mittel 
dl  '9}Iittc,  93littcliHinft,  9J]ittclbing,  ÜJüttel',  fub= 
ftantimeile^^tbi.;  ogl.  anglf.  middel  engl,  middle 
'SJlitte';  prapofitionale  ^Iblcitungcn  baüon  ftnb 
mittels,  mittclft.    3^gl.  mitte. 

50tober  lOI.  fpätmbb.  (mb.)  moder  Tl.  'in  5$er= 
roefung  übergegangener  Störper,  9Jlobcr,  Sumpf: 


lanb,  0}loor'  =  nbt.  modder  'Schlamm',  engl, 
mother  '©a^,  §efe',  nbl.  moer  '4">efe,  (3a^'. 
3)ie  ganje  ©ippe  ift  in  ben  mobernen  Sprad)= 
periobcn  erft  rcd)t  jur  ©eltung  gefommcn;  ogl. 
bie  3ugel)örigen  mb.  mot  'SOloor,  Woraft,  Sumpf, 
mittelcngl.  mudde  engl,  mud  'Xvcd,  Sd)lamm'. 
2)ic  meitcrc  33orgcfd)id)te  bcr  SBortfippe  ift  buntcl. 
gr.  inubujv  'faulcnbc-o  (^•Icifdi'  ftimmt  bcr  mangeln= 
ben  3)crfd)icbung  megeu  nid}t  gu  bcr  Sippe. 

mogeln  3tn).  feit  2(uguftin§  ^biotifon  bcr 
53urfd)enfprad)e  1795  (=  „fid)  unerlaubter  9)littel 
beim  Spiel  bebienen,  um  ju  gcminncn")  piel= 
fad)  al§  ftubcntifd)  gcbndit  unb  feit  6nbe  be§ 
IS.  3al)rl)^l  in  ftubcnt.  Öittcratur  (3.  «.  2B.  ®. 
5ifd)cr  1781  itomifd)c  53urfd)iabc  S.  34)  belegt; 
mic  anbcrc  ftubcnt.  SBortc  (f.  blcd)cn,  foppen, 
pumpen)  eigtl.  ©aunerroort. 

mögen  S^m.  mbb.  mugen  mügen  a{)b.  mugan 
älter  magan  ^^rät.=^^U-äf.  'fönnen,  pcnnögcn' 
(roeld)e  Jgcbeutung  in  bcr  31bftraftbilbung  2Rad)t 
unb  in  bcr  ouffl"""c»ict3ung  per  mögen  Dor= 
liegt)  =  anglf.  mseg  0^1  magon,  $rät.  mihte), 
barauy  engl,  may  ($rät.  might),  got.  mag 
(^^^lur.  magun,  ^prät.  mahta).  3)er  germ.  Stamm 
mag  (mug)  l)at  feine  näd)ften  35ern)anbten  an 
afloü.  moga  mosti  'fijnnen,  pcrmögen'. 

SOJoftn  9Jt.  fpätml)b.  man,  älter  mähen  d)l. 
'OJiobn';  ein  al)b.  *mähan  fcl)lt,  bafür  mit 
grammatifd)em  2Bcd)fel  ahb.  mägo  ml)b.  mäge 
9)1.  '50lobn'  (h  :  g  tuie  utUcr  fragen,  3ö^re; 
pgl.  got.  t>ahan  neben  al)b.  dagen  =  lat.  tacere), 
rooju  oberb.  magsame  (elfäff.  mäss)  'ülioi^n'. 
Gntfprcd)cnb  afd)n)eb.  valmughi  fd)roeb.  vallmo 
'DJIobn'.  (S§  meift  auf  porgerm.  mekon-,  tponebcn 
mäkon-  burd)  gr.  inriKUJv  (bor.  ^okujv),  aflop. 
makü,  preun.  moke  'SJIobn'  PorauSgefc^t  mirb. 
3)od)  jroingt  biefe  Übcreinftimmung  nid)t,  bie 
Sippe  für  cd)t  ibg.  3U  balten  (ogl.  5^anf).  ^xn 
51nglf.  gilt  für  abb.  mägo  ein  popig  (engl,  poppy), 
bem  lat.  papaver  3U  (Srunbe  liegt. 

Wlofiv  Tl.  'Sd)n)ar3er'  ml)b.  ai)b.  mör  Tl. : 
alte  (5ntlel)nung  axiS:  lat.  Maurus  (=  fr3.  More, 
ital.  fpan.  Moro):  pictlcid)t  flammt  bic  (Sntle^nung 
au§  bcr  3eit  bcr  i^anbalen  in  'iJlfrifa. 

9)f  öftre  jy.  (bem  Sd)roäb.=33aicr.  nid)t  geläufig) 
ml)b.  mörhe  neben  more  morhe  abb.  moraha 
morha  ^y.  'gelbe  Diübe';  bie  nxd)t  umgelautete 
5orm  nl)b.  in  DJlobrrübe;  got.  *maürhö  läßt 
fid)  porauSfe^en  axid)  nad)  bem  anglf.  moru  (für 
*morhu)  ^-.  unb  more  engl,  more  'iRübe';  eine 
5tbleitung  3U  biefer  Sippe  f.  unter  a)lord)el. 
2(u§  bcnt  altgcrm.  morhö-n-  'gelbe  9tübe'  fd)eint 
flop.  mrkva,  ruff.  morkovi  (urflao.  *mrQki)  ent= 
lel)nt  3u  fein. 

Woid)  Tl.  mit  erft  frül)nl)b.  angetretenem 


gjjolfe 


—   272   — 


^oo§ 


©uffiy  ch  (ogl.  ^abicfit)  m[)b.  mol  '^.  —  molle 
Tl.  'Gibccftfe,  Tloldf  af)b.  mol  mit  bcn  ?icbcn= 
formen  molm  unb  molt.  ^1}b(.  mol,  mitlclcnoil. 
molle  bcbcutcn  'OTaulmurf .  (Je  ift  iiid}t  l'id}cr, 
ob  i>a^  2Bovt  in  bcibcn  iBcbcutunoicn  urfvivgl. 
eine  in. 

Woltc  3'.  "il)i>-  molken  molchen  (aud)  mit 
u-ü  flatt  o)  '>Jl.  'ÄQlcroaifcr',  aud)  'SD'lild)  unb 
mag  au§  9}^ildi  bereitet  mirb';  nl)b.  *molchan 
fel)lt;  aber  ancilf.  molcen  i)i.  bejeiuit  bie  3(lter= 
tümlid}feit  bee  ml)b.  molken,  bae  5lblcitunii  von 
mclfen  (cierm.  2Bj.  melk)  ift;  vc\\.  Wild). 

yjJonat  Tl.  (mit  nlib.  ö  aue  ml)b.  ä  üor  ^JJafal 
lüie  in  iyiol)n,  SDionb,  ^Brombeere,  olinc 
ufro.)  ml)b.  mänOt  (d)  al)b.  mänöd  Tl.  'Ü3lonat' 
=  got.  menö{)s,  anglf.  mona])  engl,  month, 
nbl.  maand.  anorb.  mänu|)r  '9)lonat'.  3)ic 
gemeingcrm.  33ejcid)nung  mTMiöp-  '9}]onat'  (r)or= 
germ.  mönöt-)  fd)cint  ibcntifd)  mit  ber  58cjcid)= 
nung  9JIonb,  altgcrm.  mrnin-.  Tie  ^icd)nung 
nad)  ÜJJonbseitabfd)nittcn,  DJIonatcn,  ift  altibg., 
ba  bic  Se3eid)nungcn  für  5D^onat  in  ben  ibg. 
Spradicn  annäl)ernb  übercinftimmen.  S.  9JJ  o  n  b. 

9J{önd)  ''VI.  ml)b.  münch  münech  a()b.  munih 
(hh)  Tl.:  Cuelliuort  lat.  monarhus,  joobcr  and) 
frj.  moine,  anglf.  munuc  engl,  monk,  altir. 
manach;  unb  jmar  ftimmt  frj.  moine  (altfrj. 
monie)  nal)e  ju  al)b.  munih.  infofern  beibe  eine 
SBorftufe  monicus  gemeinfam  baben  (ogl.  al)b. 
estrih  au§>  miat.  *aslriciis  für  astracus  unter 
6flrid)  foroic  baö  ^JJcbeneinanber  Don  mIat. 
parracus  —  parricus  unter  ^ferd)  —  für  lat. 
attarus  begegnet  m(at.  and)  atticus  —  unb  ahb. 
munistri  ani  monisterium  für  monaslerium 
unter  DJJünfter).  3cbenfa(No  mürbe  ba^i  ch  in 
lat.  monachus  (=  gr.  MOvaxö<;)  'TOöud)'  ale 
rcincä  k  (ogl.  ital.  monaco)  auygefprod)en :  ba^i 
{)b.  ch  mufj  au§  k  Deiid)oben  fein.  5(fIou. 
münichü  ift  a()b.  Gntlebnung.  5(nglf.  munuc 
ftimmt  im  l^Jitteluotal  ^u  altir.  monacli  =  (at. 
monachus.  5(l)b.  munih  gel)ijrt  ,^ufammen  mit 
klöstar  unb  munistri  (ogl.  AI  oft  er  unb 
5J^ünftcr,  mohl  aud)  '3fojine)  ,^u  bcn  frühftcn 
d)riftlidicn  SOorten,  bie  an^^^  bem  Latein  ftammcii 
(eilte  ältere  3d)id)t  f.  unter  Slird)c,  eine  jüngere 
unter  2lbt,  ''^^riefter,  ^^robft  ufro.).  vi'» 
15.— 17.  ^^sabrl).  mirb':)J2önd)  (ÜJlünd),  9Jlind)i 
aud)  für  'Ül^allad)'  gebraud)t. 

^JDionb  Tl.  mhb.  mäne  (mbb.  feiten  jy-)  obb. 
mäno  Tl.  '9Jlonb'  —  got.  mena.  anorb.  mäno. 
anglf.  mona  engl,  moon,  nbl.  maan :  gcmcingerm. 
53cjeid)nung  be^  llJonbeö  alv  meno  Tl.  (jüngere 
fem.  ?!OU\i.  ift  ml)b.  ma-nin  al)b.  miinim,  bae 
mit  bcn  meiftcn  Benennungen  für  ^Jionb, 
OTonat  in  ben  tjermanbten  ibg.  3rrad)en  auf 


ibg.  m§n  mgnot  ober  mßnes  (mens)  berul)t. 
3?gl.  ftr.  mäs  Tl.  (für  mäns  mens)  '9Jlonb, 
DJJonat'  —  mäsa  Tl.  'SO^onat',  gr.  |ar|v  (für 
*Mnv<;)  'ÜJ^onat',  lat.  mensis  "iDIonat',  aflou. 
mesecT  Tl.  'DJJonb,  SJIonat',  lit.  menü  'ülJonb' 
—  menesis  'ÜJ^onat',  altir.  mi.  2)a§  genaue 
33erl)ältni§  oon  germ.  menoj)-  menan-  ju  Iat.=gr, 
mens-  (*menes-)  ift  bcftritten.  Sic  .'^»erleitung 
bcr  Stämme  men  mens  an^i  ber  ibg.  2Bg.  mS 
'mcffcn'  (ffr.  ma  'mcffcn,  jumcffcn'  —  mätram, 
gr.  Li^rpov  'Ol^afj',  f.  9.1iabl,  mcffen)  mag  fad)= 
lid)  anfpred)en  (ber  Tlonb  märe  al^  ^citmeffer 
gebadit) ;  bod)  barf  vom  fprnd)l)iftorifd)cn  Stanb= 
punt't  auv  bicfc  (Srtlärung  nid)t  ak-  fid)er  gelten. 

9Jfontaö  Tl.  (mit  beroabrtem  mön  oI}nc  ba§ 
jüngere  d  con  9)2  onb)  ml)b.  mäntac  a()b.  mä- 
nataj?  (*iiiänintag  V)  dJl.  =  ubl.  maandajr.  anglf. 
mimandaeg  engl,  monday  ('*m<'in  gleid)  moon), 
anorb.  mänadagr:  bic  gcmcingerm.  ^Benennung 
für  lat.  dies  Lunae  (fv,^.  lundi,  ital.  lunedi). 
ilber  bie  (leit,  in  ber  bic  SBortbiibung  entftanben 
ift,  ogl.  2;icn§tag  unb  2)onner§tag. 

Wloov  9Ji?J.  erft  nl)b.,  au§  bem  nbb.  mor ; 
T)gl.  nbl.  moer,  afäd)f.  mor  3J.,  anglf.  mör  Tl. 
'2ad)c,  Sumpf  engl,  moor;  cntfprcd)enb  abh. 
mi)b.  muor  ))}.  'Sumpf  feiten  'l^iccr';  basu 
faum  anorb.  mi'i-r  ((^cn.  mö-s)  y}\.  "üioor,  bürrc 
A>cibc'.  %}{.  norboflfrj.  more  '5[iloor'.  33iclmel)r 
ftebt  al)b.  muor  foiüic  anglf.  mor  (got.  *m6ra- 
fe[)lt)  3U  Tltcv  a[)b.  meri  =  anglf.  mere,  got. 
marei  in  'JlblautöücrbältniS,  ober  fallS  r  burd) 
SJbotaji&muy  aibi  s  entftanben  ift,  gebort  bie 
Sippe  mit  abb.  mbb.  mos  'Sumpf  .^ufammcn, 
wai-  aber  nad)  bcn  iöcmcrfungcn  unter  SRooS 
mcnig  mabrfd)cin[id)  ift. 

mooi  ')t.  ml)b.  abb.  mos  9J.  'ünoo§,  9J]oor, 
Sumpf  (luobcr  frj.  mousse  'Tloo^')  =  nbl. 
mos  '9Jloo§',  anglf.  mos  engl,  moss  'Tlm^, 
Sumpf,  anorb.  mose  Tl.  '9)]oo§,  Sumpf,  vo^n 
anorb.  myrr  (engl,  mire)  'Sd)Iamm'.  ^m  5lb= 
lautyuerbältniy  ftcbcn  bicr.^i  anglf.  meos,  a{)b. 
mios  mbb.  mies  5L)h1t.  '"D^ooe',  babcr  uod)  nbb. 
llHcv.  Tic  iöcbcutungcn  '3}JooCi  unb  Sumpf 
fmb  burd)  ben  SJlittd begriff  '9Jloo8bobcn'  in 
vereinigen,  me^bnlb  bic  "Jlnnabnie  sioeier  urfprgl. 
i)erfd)icbener  SBorte  *mosa-  'ÜJlooy'  (:*meusa- 
'912oo&'  =  abb.  mios,  anglf.  m(^^os  '9}?oo§') 
unb  mosa-  'Sumpf  (:  mösa-  '9Jioor' ,  abb. 
muor.  vgl.  SHoor)  nid)t  empfcblcneimcrt  ift. 
C^ot.  *musa-:*miusa-  'ÜJIooä'  gcbiJrt  in  afloü. 
müchfi  'SJIoos*,  lit.  müsai  'Sd)immcl,  .Habm' 
unb  lat.  muscus  'Jl^oov',  meld)  le^tercS  ein 
ablcitenbeS  c  für  sc  b^t;  baju  uod)  luuTa 
'^J^icömufdicf  (für*mjaia)unb  \x\)al(\nx*\x\}ao.l) 
'5niceimufd)cl'.  —  2)ie  33cbcutung  'Sumpf  ift 


mop^ 


273   — 


5fJ^ 


orier 


itocf)  fd)ract3.4rf)uiäb.-batcxnjd);  l^^l.   (5xhu\c\cv 

—  3)adiauev  DJloo'S  (bo3U  DJUioöfuh  5trt 
ii'ül)c  bafclbfti;  aber  baö  90Joo§  ift  fd)ii)cij.  mies. 

Wo^iö  501.  crft  n()b.  (um  170U  auftouimcnb, 
jucrft  bei  Steinbad)  flcbud)t)  an^  iibb.  nbl. 
mops  (nbl.  mop)  '911op^'  cicjtl.  üon  bcm  mürvi= 
fdien  @efid)t  benannt.  3«  einer  iicrm.  2B,v 
map  'ba§  03cfid)t  ücrsicbcn,  ,>ral?en  madien'  v(\[. 
Unitmbb.  inufrinupfSlh  'iBer^icben  bec^  SDhinbcö', 
nb(.  mopperen  'ein  mürrijdie'o  ©efidit  madien', 
engl,  mop  'ücrjervtcy  (^c[id)t,  J^-raljcn  iuad)en'. 
9Jbb.  9)lop§in  ber  ^cbeutung 'bummcr DJJenfd)' 
länt  fid)  ol^ne  Sujicbung  bcö  lat.  3(ntornamen§ 
.Mopsus  au§  ber  bel)anbe(tcn  Sippe  begreifen, 
mic  btt'o  engl.  3Bort  ,:^eigt. 

'iWJoraft  501.  erft  nl)b.,  au§  nbb.  moras;  ugl 
mubl.  moras  nbl.  moeras,  engl,  morass  mittel 
engl,  mareis:  bie,  mie  bie  urgerm.  iöctonnng 
jicigt,  enttebnte  Sippe  flammt  au§  afrj.  mareis 
frj.  marais  (CueUe  üulgärlat.  mariscum  = 
anglf.  merisc  mersc  engl,  marsli).  2)ay  o 
ber  gcrm.  2Borte  bcrubt  auf  5tn(e(inung  an 
iUloor.    2em  Sdniuib.^^aier.   teljlt  ha'6  SBort. 

9)Jordbcl  (V.  nit)b.  morcliel  morliel  fpäta()b. 
morhila  iy.  '932ord)er  (nbl.  morille  '9JIürd)er): 
bie  fdicinbarc  5(blcitung  gu  bcm  unter  9Jlü()re 
aufgefteÜten  altbeutfd)en  morha-  'gelbe  9iübe' 
mirb  unter  Söurgel  erflärt.  Sd)roierigfcit  mad)t 
bie  fdimäb.^baier.  9cebenform  inaurache  möraäx 
mörox- 

9)Jorb  m.  m()b.  mort  (-des)  9)191  al)b. 
mord  9J.  =  afädlf.  morth,  nbl.  moord,  anglf. 
anorb.  morS  '$)lorb':  mit  ber  gcmcinfamen 
33ebcutung  °abfid)tlid)er,  l)eimlid)cr  -lotfdjlag' ; 
germ.  mor|)a-  beru()t  auf  oorgerm.  mi-to-m  dl. 
unb  ()at  urfprünglid)  einfad)  'Job'  bebeutet,  ba 
bie  burd)  alle  ibg.  Xialefte  meit  üerbreitetc  JBj. 
mor  'fterben'  bebeutet.  3>gl.  ffr.  25>3.  nu-  'ftcr-- 
ben'  —  mrtä-m  9t.  'Job'  —  amrtä-m  'Un= 
ftcrblid)t'eit'  —  mitä-s  'tot'  —  märta-s  'ftcrblid)' 

—  amrta-s  'unflerblid)'  —  mrtyü-s  'Job'  ;  lat. 
morior  'ftcrben'  —  mortuus  'tot'  —  mors 
(ffr.  mrti-s)  'Job',  afloo.  mrütvü  (lat.  mortuus) 
'tot',  lit.  mirti  'fterbeu'  —  mirtis  'Job'.  ®em 
föricd).  feblt  mic  aud)  bcm  SHtgerm.  bie  ftarfc 
SBg.  mr,  baju  er()iclten  fid)  bie  '.Jlbleitungeu 
ßpoTÖq  'ftcrblid)'  (.für  *upoTö(;)  —  üußpoTo<; 
'unfterblid)'.  %ud)  altir.  marb  'tot'.  :3»t  @crm. 
bat  bie  2B3.  bie  ^ebeutung  'abfid)tlid)e,  bcimlid)e 
Jötung'  angenommen,  mobei  bie  ältere,  burd) 
Job,  ftcrben  erfegte  ^öebcutung  'fterbcn,  Job' 
unterging;  mt)b.  mort  'tot'  ift  beut  frj.  mort 
entlebnt.  —  33gl.  nod)  got.  maür|)r  9Z.  (e§  märe 
ffr.  *mrtra-m),  anglf.  moröor  9i.  '9Jlorb'  engl, 
murder;  baju  al)b.  murdiren  —  got.  maürj)rjan 

Stuge,  (ltl)moIogifc^e§  aBörteibuc^.    6.  SJufl. 


'crmorben' ;  baf)cr  fr?,  meurtre,  miat.  mordrum 
'9Jlürbtl)at'. 

luorbio  9Jotruf  mic  biebio,  feurio:  feit 
bem  IG.  3'ibi'l).  allgemein.  2)ic  ®ilbung§roeife, 
bie  auf  eine  l^^ntcrjcftion  io  beutet,  beginnt  im 
U).  '^sci\)x[).  unb  ift  bef.  im  16.  3af)i^^-  lebcnbig. 

^JJ^orflCU^  991.  ml)b.  morgen  al)b.  morgan 
991.  =  afäd)f.  morgan,  nbl.  morgen,  anglf. 
rnorgctr  mergen  engl,  morning  (mit  ber  3(b= 
Icitungyfilbe  ing  mic  in  evening  '3lbenb'), 
anorb.  morgunn  unb  myrgenn,  got.  maürgins 
991.:  gemcingcrm.  33c3cid)nung  für  bie  crfle 
Jagc§l)älftc  uom  Jageöanbrud)  an.  Sie  reid)t 
aber  nid)t  über  baö  @erm.  l)inau§,  mic  bcnn 
aud)  bie  5öe3cid)nungcn  Jag,  9(bcnb  (got. 
uudaurns  '991ittag'j  fpejififd)  gcrm.  finb.  S3or= 
germ.  mrkeno-  ober  mrgheno-  bleiben  uner= 
fläi-t;  man  i}at  an  got.  maürgjan  'fürjen'  ge= 
bad)t,  roa§  aber  feine  flare  53cbeutung  für 
9)1  or gen  ergiebt.  9)lit  mcl)r  2Bal)rfdieinlid)feit 
barf  afloü.  mrüknali  'finfter  roerbcn'  —  mrakü 
'(3-infterniy'  gur  gcrm.  Sippe  gepgcn  roerben, 
fo  baf)  991orgcn  alö  'Jdmmerung'  ju  faffen 
märe;  ügl.  bie  iöcbcutungecntroidlung  non 
Jidmmerung.  —  morgen  in  ber  ^öebeutung 
cras  au§  mbb.  morgen  at)b.  morgane  eigtl. 
J)at.  Sg.  'am  9)lorgen,  fpejictl  be§  folgenbcn 
Jage§,  am  folgenbcn  Jage';  äbnlid)  frg.  demain 
lendemain  au§  (at.  mane.  @ot.  bafür  du 
maürgina  (bod)  ugt.  auä)  geftern);  ba§  91orb. 
bat  ä  mergun,  ba§>  (Sngl.  to-morrow  'cras'  = 
mittclcngl.  tö  morwe  J)at.  au§  morge(n);  nbl. 
morgen  'cras'.  2i[l)nlid)  mirb  ^(benb  t»om 
üorigen  Jage  gebraud)t  (f.  aud)  Sonnabcnb). 
—  9)1  or  gen  jur  i8egeid)nung  be§  'Cften';  ogl. 
ben  Urfprung  uon  Dften. 

SDforgen^  991.  'Jclbmati'  mbb.  morgen  al)b. 
morgan  9)1.  '991orgcn  al§  Jelbutaü' ;  nad)  t)err= 
fd)enber  '3(nfid)t  ibentifd)  mit  9)lorgcni  eigtl. 
'morgenblid)c  ^2(rbeit  für  ein  ©efpann,  raa§  ein 
(^cfpann  an  einem  9)lorgcn  pflügt';  äbnlid) 
mint,  dies  'tantum  terrae  quantum  quis  per 
diem  uno  aratro  arare  potest'.  (gbcnfo  mlat. 
diurnalis  al§  'Jclbmaö'.  Si)noni)ma  f.  unter 
{\ud)ert. 

uiorftö  'Jlbj.  ein  mb.  nbb.  SÖort,  mit  ber 
9lcbcnform  mor»;  iungc  2lblcitung  au»  ber 
3B3.  murs  f.  991iJrfcr. 

SDiörfer  9)1.  ml)b.  morsaere  abb.  morsäri 
991.;  baju  fd)rcäb.-'alemann.  unb  beff-  9)1  ör  = 
f  d)el  '991örfcr'  unb  morfd).  3)ie Sautuerbinbung 
rs  ftatt  rsch  (f.  unter  bei'rfd)cn,  öirfd), 
birfd)en  ufra.)  crfd)eint  parallel  nod)  in  ^irfc 
neben  bial.  i;->irfd)e.  3)er  i)h.  SBor-tbilbung  a^b. 
mors-äri  liegt  eine  SSerbalroj.  murs  ju  ©runbe; 

35 


Wövkl 


274 


mü^cn 


ogl.  m()b.  zermürsen  (mb.  zermorschen)  *jcr= 
brücfcn',  fdjrccij.  morsen  mürsen  '3ermalmcn, 
ticin  itoiscn',  nbl.  morzelen  'verreiben,  jcrftücfcln'. 
2)agec(cn  rccijen  auf  t)av  c;(eid)bcb.  lat.  (iicnicin= 
roman.)  mortarium  (frj.  niortier)  nbl.  mortier 
unb  anijlj.  mortere  cniil.  mortar. 

SDiörtcl  3)1.  ml)b.  mortel  morter  OJi.  ''Wiov- 
tel':  an^  miat  mortarium  =  frj.  mortier 
'SJIörjer,  D^iörtel'  (n)ol)cv  engl,  mortar). 

a)Joft  m.  ml)b.  nl}b.  most  m.  'öäl)renbev 
juniicv  SBcin,  S^cinmoü':  mit  anbcrcn  iffiortcn 
bev  &>cintultur  (j.  Sein,  äi^in^cv,  iiaucr, 
^vcfjc,  Jorfcl,  Held))  fi'ül)  entlelint  an-:: 
bcm  lat.  iiiustuiu  'ä)Joit',  luohev  aiul)  aniilf. 
niittelengl.  engl,  must,  nbl.  most  'DJloft'  nnb 
auf  vornan,  iöoben  ital.  mosto,  frj.  mout;  ihiI. 
nod)  ailoü.  müslü. 

yjioftcrt,  ilioftrid)  Tl.,  Ic^terev  uolf'Jctmiio^ 
loiiifdi  uuuicbilbct  au§  beiii  erfteven:  iiibb. 
mostert  must  hart  5)1.  'mit  i^Joft  aniiemad)tev 
Senf;  eiufiircd)cnb  im  ^){oman.  ital.  nupstaida, 
fr3.  moutarde,  njol)cr  mittelcncd.  engl,  mustard. 
nbl.  mosterd:  'Jlbleituuii  von  lat.  mustum 
'3)loft',  roeil  Senf  mit  OJJoft  anciemad)t  nnrb; 
vc\\.  Senf. 

'*3)lotte  fV.  (obevb.  bafüv  Sdiabe,  ba§  audi 
in  bcn  obcrb.  '-Bibeln  be-ö  10.  ^labvb'-o.  für  fiutljcvv. 
ü)lotten  iun-l)ervfdit ;  aud)  5(b.  '^ctriö  ^^avlcv 
53ibelglofiar  ir/J-J  übcvfct^t  Öutl)ev§  DJ^otten  mit 
Sd)aben)  iuätmhb.  motle  ,>.  'SOlotte'  (tt  cnt= 
fprang  aui'  got.  altgerm.  ])]>  mie  in  tyittid), 
fiattc,  jpotten);  vgl.  anglf.  mo})J)e  engl,  motii 
'ÜJiottc',  nbl.  raot  (t  für  tt  au^  |)|))  'DJlotte'. 
3)a3U  einige  auffällige  iJicbcnfovmcn:  mbb.  matte 
%.  (got.  *mal)])a).  anglf.  inoli|)e  mittclcngl. 
mou[ilij)e  '^liottc'  (anovb.  motte  d}l.  'OJhntc' 
mit  berfelbcn  i^erfdiiebung  uon  Mi  ,^u  tt  mie  im 
DM.  .  ilsiclleid)t  ift  bie  unter  5)iabe  bel)anbelte 
Sippe  ucvuianbt. 

^JDiöiuc  A.  crft  nl)b.,  au§  nbb.  mewe,  nbl. 
meeuw  >>-.  '^}}^öu)c'.  ^a?>  SBort  roav  im  ^Ihb. 
alö  meh  oorhanben;  got.  *mailnvs  fel)lt;  ygl. 
anorb.  m.i-r  'JJJ.  '9."l?öu)c'.  'Jluf  eine  !Jicbcnfovm 
*maiwi-  lueift  auncv  nM.  meouw  nod)  anglf. 
maew  engl,  mew  '9JJömc'  (über  bcn  Jl^ed)iel 
üon  hw  unb  w  f.  9?ierc).  Gin  norgevm. 
*maiko-  *maiki-  bat  fid)  in  ber  ^^cbeutung  ber 
germ.  Sippe  nod)  nid)t  gefunben. 

3Jfurfc  7s.  'l'aune'  nbb.  »"vorm  für  ba8  feltene 
nibb.  muoelie  /"v.  'rierbricnlid)er  (^iebantc'.  Tod) 
läfU  fid)  SJJucte  aud)  al-J  regelrcd)te  obcrb.  Aorm 
für  Würfe  faffen,  fo  tan  cs^  dbnlid)  luie 
örillcn  3U  beurteilen  roärc. 

^{Ücfe  ?f.  mbb.  mücke  (mucke)  abb.  mucka 
'5)iücte,  fliege'  (baber  nbb.  bial.  nod)  ',"ylicge*) 


=  anglf.  mycg  engl,  midge  '2)lücfc',  afüd)f. 
muggja,  nbl.  mug.  ®a?>  onorb.  my  %  'Ü)Uirfc' 
legt  bie  5(imabme  nabe,  bat";  ber  rocftgcrm. 
0)uttural  fehmbtir  ift  mic  in  '^rürfc  (f.  aud) 
^Nugcnbi:  gcmeingevm.  ^lorm  bcv  i)iom.  ift 
nuuvi.  moju  aud)  gv.  Mula  ftimmt. 

luudeit  o^m.  'in  ball'lrtidcin  Ion  miüücr-- 
gnügt  fid)  öufsern*  crft  frübubb.,  mol)l  ju  fpatml)b. 
mügen  'brüllen',  ta?"  mit  |uuKdo|nai  'brüllen' 
Dcrmanbt  fein  fann  (f.  unter  DJHicfe).  a>icllcid)t 
gebort  aud)  5'hidfcv  bamit  jufammen;  cö  bc= 
rubt  auf  mbb.  muckzen  muchzen  abb.  muc- 
kazzen  'leifc  rcbcn,  mudcn,  murffcn';  UHibv= 
fd)cinlid)  bcffer  jicbt  nmn  bicfc  aber  ju  ber  unter 
meud)cl=  behanbcltcu  germ.  SBj.  muk  'bcimlid) 
tbun'.  3)aju  gebort  aud)  bac>  crft  nbb.  5>hider 
'.s>eimtücter'  eigtl.  'religiöfer  Sd)cinbciligcr',  in 
u'eld)er  53cbcutung  i)a<c'  SC^ort  im  cvften  iUertel 
be-o  l.s.  oabrb.  in  ;\cna  al-o  'iic3cid)nimg  für  bie 
'^Inbäugcr  bcv  pictiftifd)cn  Ibcologcn  ;i3ubbeuä 
aufgcfommcu  ift;  ugl.  (i).  ^vant,  t^efd).  b.  proteft. 
Ibcologic  II,  148. 

9Jhirfcr  f.  mudfcn. 

uintffcn  f.  murfen. 

mübc  51bi.  mbb.  müede  al)b.  muodi  = 
afäd)f.  1110(51.  nbl.  moede.  anglf.  m^öe  'mübe' 
(got.  *iii6-])eis  'mübe'  fcblt;  ngl.  imd)  anorb. 
mi'ör  'mübc').  2)cr  Tental  ift  eine  parti.^ipialc 
"Jlblcitung  ju  SBj.  *iiiö-  (ugl.  müben),  moju 
mübc  ;i)erbalabi.  ift  in  ber  i^cbeutung  'fid) 
gemübt  bnbenb'. 

SDiuffi  9JJ.  ''^^cl^iücrf  3um  ÜBärmen  ber 
.s>änbc'  crft  nbb.;  an^  nbb.  mufT,  nbl.  mot 
''4^cl;,muff',  engl,  muff:  ein  neiigerm.  SBoi1,  ^n- 
fammcngcbövig  mit  fr],  moulle  'Aauftbaubfd)ub, 
i'hiffcl',  mlat.  (fd)on  !».  :>u^brb.)  muHula;  ogl. 
Dhiffcl  'Sd)imujc'.  2Bo  ber  Urfprung  ber 
Sippe  3U  fud)en,  ift  nod)  uncntfd)ieben ;  meift 
benft  man  an  mbb.  mouwe  "jirmel*. 

9JJuff  2  SOI.  'Sd)immer  crft  nbb.,  in  nbl.  muf 
'ücrfd)immclt,bumpfig, muffig';  fpätmbb.mülTeln 
'übel,  faulig  ncd)cn'.  la^^n  gebort  eine  meit 
ncvbrcitctc  voiiuin.  Sippe,  aly  bereu  Cucllc  man 
bio  bcutfdicn  iCnirte  fafit;  fr^.  moufetle  'SD^ober^ 
bunft',  ital.  muffo  'fd)imimiig'. 

mul)Cn  ;]tlo.  fpötmbb.  mühen  inüwen  mögen 
fd)m.  ;]tiu.  'brüllen' ;  t)iclleid)t  ücnnanbt  mit  gr. 
laviKdoiuai.  iüabvfd)cinlid)cr  aber  eine  junge  ouo= 
matopoietifd)c  9ieufd)opfung. 

inüljcn  otw.  mbb.  müen  müejen  abb. 
nun  ICH  fd)n).  ;-itni.  'bcfd)iucren,  guälen,  orgern' 
-  nbl.  moeijen  'beläftigen,  bemübcn*.  TaS 
S^crbalabj.  mübe  (got.  *m(j[)eis)  rccift  mit  bcm 
,Stn).  auf  eine  gcmcinibg.  SBj.  mö,  bie  unter 
bcn    oermanbten     Sprad)en    3»flef)örigc§   bat: 


m\^c 


275    — 


münbig 


gr.  |Liu)-\o<;  'ÜJJiUjc,  9(rbcit,  uorjüfliicf)  im  Kriege' 
—  ludj-Xu;  'burd)  9)lü()c  unb  2lrbcit  entfrättct, 
matt,  fd)n;)ad)',  lat.  mö-les  J.  '9(iiltvenciiuuj, 
SD'lüIjc,  lliJot  :c.'  —  inölior  'fid)  abmüljcu'.  — 
9JiÜÖC  iV.  ml)b.  müeje  a[)b.  muoi  J.  'ÜJiiUjc' 
ift  ä>crbalabftraft  511  bcm  otiu.  mü()cn. 

S!)füf)tc  3"-  "ll}b.  iiiiil  ül)b.  muH  mulin  J. 
'9Kül)lc'  =  anglf.  myln  engl,  mill,  anorb. 
mylna  (entflammt  bem  Gncjl.j  J.  'SOIüblc': 
Gntlel)nuni"i  auö  bem  fpätlat.  gcmeinroman. 
molina  '3}]ül}le'  (für  f(aff.=lat.  niola)  =  ital. 
mulino,  fr^.  moulin  'SUliUjlc'  (nbl.  molen,  altir. 
mulen  unb  flau,  mülinü).  2;o§  ed)tgcrm. 
2Öort  für  'Ü}]üt)Ic'  bciualjrt  got.  qairniis,  anglf. 
cweorn,  al)b.  (luirn. 

^J9{ui)inc  <}.  (im  Dberb.  ic^t  faft  überall 
auSgcftorbcn)  m^b.  muome  al)b.  muoma  5- 
''IRuttcrfdjiücfter'  audi  '©d^raägerin,  roeiblidje 
58cruiünbte  überbaupt'.  'Xaii  bic  ältere  33cbeu= 
tung  'llJuttcrfdjiücfter'  (ogl.  53afe)  bic  ur= 
fprünglidie  ift,  lcl)rt  i^ern)anbtfd}aft  mit  9)httter. 
3(l)b.  muoma  tücift  auf  got.  *möna,  \vk  nbb. 
möne  unb  mittclengl.  uK^ne  'Xante'  geigt 
(roegen  be»  Übergange»  oon  n  in  m  f.  ^;|3il= 
grim).  3)aö  SBort  ift  Äofeform  ober  Äinber= 
roort  für  anglf.  mödrie,  nbb.  mödder  (gleid) 
h)mr.  modryb  'lante'),  rocldie  mit  gr.  inriTpuia 
biefelbc  ^ilbung  l)aben  (ügl.  23ettcr  neben 
Spater);  baneben  nbl.  moei  auö  mnbl.  moeie 
'Jante'.  311tea  Si)noni)mon  mar  anglf.  fadu 
'lantc  t)äterlid)erfcü» ,  i^aterfdimcfter'  neben 
SSater.  2tnorb.  möna  'DJlutter'  unb  bic  g(cid)= 
bct).  nbb.  mcBme,  lit.  rnomä,  afloD.  mama 
fd)einen  ^ofefonnen  für  ÜJiutter  ju  fein;  ebenfo 
nbl.  moei  'ÜJiubme'  (abb.  muoia,  gr.  uaia). 

9)JüI)fat  ))l.  mbb.  (feiten)  müesal  :i)J.  'DJ^übfal' : 
mittelft  bcr  beliebten  ^Ibftraftablcitung  -sal  gu 
bem  3tn).  ml)b.  müejen  nbb.  müljen. 

9RuIbc  5-  i"bb.  mulde  J.  'l)albrunbe§, 
auygeböbllc»  @cfäü  namentlidi  jum  D^cinigen 
beg  ©etrcibe»,  9JicbI=,  53acftrog'  mit  ben  glcid)= 
beb.  ■3iebenformen  mbb.  muolte  muolter  multer 
abb.  nmoltera.  2;a§  uo  oor  1  unb  .^onfonant 
uieift  auf  Gntlebnung  ber  Sippe  bin;  man  legt 
ibr  bat-  lat.   mnlctra  'DJ^elffübel'   ju   @runbc. 

SDJÜÜcr  Tl.  mbb.  mülner  mülna're  dJl. 
(In  bemabrt  ber  Familienname  OJlüllner,  fonft 
bafür  11)  aljb.  mulinäri  9Ji.  'DJlüller':  2(blcitung 
au§  SRüble  (a^b.  mulina)  ober  birefte  ßnt= 
lebnung  au§  mlat.  molinarius  (ital.  inulinaro, 
frj.  meunier)  'ÜJIüüer';  f.  äRüblc. 

t  9JtuIm  931.  'lodere,  trodene  (Srbc,  Staub' 
crft  nbb.  nadimeiöbar,  aber  mobl  älteren  Ur= 
fprung§:  gu  35>3.  mal  'mablcn'  eigtl.  'jerreiben', 
roogu  and}   got.   mulda  'Staub,   Grbe',   anglf- 


melde  engl,  mould  unter  ÜJ^aulmurf.  5BgI. 
auö:}  ®ranb. 

3)Jmnmci  ;^-.  'ci^c  33icrart'  erft  nbb.,  oon 
mo  in»  dlbl.  ak->  mom,  engl,  als  mum.  ÜJian 
leitet  bie  ^eseid)nung  ab  üon  bem  Diamen  be§ 
(roobl  angcblidien)  erften  iörauer»  bicfe»  Siere§, 
Gbriftian  $)iumme,  1492  in  i8raunfd)tDcig.  ©§ 
flingt  (nad)  @.  ^öaift)  an  ba§  ital.  Äinbcrroort 
mommo  (für  '©ctränf )  an. 

3)?ummc2  5".  '^ßerflcibung'  erft  frü^nljb.; 
ugl.  nbl.  mom  'OTlasfe,  33ermummung',  engl. 
tu  mumm  'fid)  maSfieren',  bagu  afrg.  momer 
'SRummenfdiang  treiben',  nfrj.  momerie 
'9!Rummenfd}an3';uad)  @.  33aift  gu  afrg.  momon 
'9Jta»fe',  fpan.  momo  '©rimaffe'  (raobl  eigtl. 
Äinbcnüort  bcr  3(mmcn). 

t  SOfum^jitj  9)1.  'bumnic»  Öerebe,  Unfinn' 
al§  Slangmort  um  18ö<J  auftretenb,  eigtl.  ein 
Xialct'tmort  (bcff.  mombotz)  mit  bcr  53cbcutung 
'Sd)rcdgeftalt,  ©cfpenft'  —  9JJummbu§ 
(=  iöugenmummcl  bei  9Jtofd)erofd)  lG43)3u 
9}lumme2;  iSu^cn  'Sd)rccfgeftalt'.  35gl.  öei}nc 
3(n3.  22,  257. 

t  9)?unoffc  Tl.  im  16.  i^aljrf).  bei  oberb. 
Sdjriftftellcrn  (al»  931  uo  na  ff  g.  53.  ©eener 
21)ierbud}  1563  a  3b  8^,  @oliu§  1582  Onomast. 
3(32)  'simiaprasina'.  SScrmanbt  mit  engl,  monkey 
'2(ffe'.    Guetle  ital.  monna  '2tffc'. 

9)Junbi  93^.  mbb.  munt  (d)  abb.  mund  93i. 
'93Iunb,  93IauI,  93K'mbung'  =  afäd}f.  müd  93Z., 
nbl.  mond  '93huib',  auglf.  müd  engl,  mouth 
'931unb,  93laul,  93lünbung',  anorb.  munnrmüdr, 
got  munj)s  93i.  '931unb,  93Jaur.  3)a§  gemetn= 
gcrm.  SBort  mun|)a-z  dJl.  fann  auf  oorgerm. 
mnto-s  berul)en  unb  mit  lat.  mentum  '^inn 
bei  93Jcnfd)en  unb  Xieren'  red)t  gut  3ufammen= 
bangen.  33om  @crm.  au§  licfjC  fid)  audi  23er= 
roanbtfdiaft  mit  931  au  1  befürroorten,  ba  bie»  ein 
alte»  *mü-Io-  ift,  jcne§  *mu-npo-  (mit  partigi^ 
pialcr  3tblcitung,  ogl.  3 ob»)  fein  fann;  ngl. 
ffr.  mü-kha  '931unb'. 

t  9)lttnb2  5.  'Sdiulj'  ml)b.  abb.  munt  5. 
'Sdm^,  .'oanb'  =  anglf.  mund  '.sMnb,  Sdiu^', 
anorb.  mund  a-  'löanb' ;  nbl.  nod)  in  mond-baar 
mit  bcr  9tcbcntorm  momber  '33ormunb',  afädjf. 
mundboro,  anglf.  mundbora  —  abö.  muntboro 
ml)b.  muntbor  dJl.  ''^roteftor,  lutor' ;  ogl.  noc^ 
33ormunb,  93lünbel.  93iunb  gebort  fetne§= 
fall»  gu  lat.  munire  (ü  au»  ibg.  oi,  ogl.  moenia); 
fonbcrn  e»  ift  mal)rfd)cinlid)  mit  lat.  manus 
'.'öanb'  rourgelücrmanbt. 

9JJünbcI  9315.  crft  nbb.,  bafür  fpätmbb. 
mundelinc  '931ünbcr  unb  'i^ormunb';  3lblcitung 
oon  93hl  nb  2. 

münbig  2(bj.  mbb.  mündec  gu  931unb2. 


miinfeln 


—   276 


9J?u^e 


muntcin  ^uv.  'licimlic^  reben'  (bci9}Jat()einiv. 
1562  Savcrta  210^  218»  munrfen)  cvjt  ndb.: 
a;i§  bev  iicnn.  SBj.   miink  muk,   f.  incudicl=. 

^Dtünftcr  dld)l.  inl)b.  münster  nl)b.  munistiri 
inunistri  )}t.  ciiitl.  'itloftcr*  (al)b.),  bann  (ml)b.) 
'Äloftcrfirdic,  Stiftefirrfic,  2)om';  cntiprcdicnb 
analf.  inynster  cni^l.  minster  'Äloftcvfivd)e, 
SJlünftcv':  Ciicdc  ein  üulc^ärlnt.  monistr-riuin 
für  lat.  gv.  monaslprium  'Mioilcr',  roobcr  niid) 
nfrv  montier  'illoftcv,  ^i^'an-firdic'  (ihi(.  audi 
nittv.  munter  manister  fonnc  ajlou.  inonastyrT 
'Äloftcr').  dMat.  monasteria  lüavcn  niipri^l. 
cellae  in  quibus  unifus  defrit  monachus,  bann 
übcr()au;it  'ftloftcr',  3nlc^t  'Tom'  quod  plerisque 
in  ecclesiis  cathedralibus  monachi,  non  ut 
hodie  canonici,  olim  sacra  munera  obirent 
(bicfc  ^cbcutnnii  fd)on  iiciicn  Gnbc  bcy  11. 
,'\al)rl)unbcrt'5).  ©Icidi.^citiii  mit  'i'J^ünitcr  finb 
mol)l  aud)  iUoftcv,  9.liöndi  unb  llionnc  ent^ 
Idmt;  tji^l.  51  bt,  ^^.h-obü. 

immtcr  'Jlbi.  mhb.  nninter  munder  al)b. 
muntar  'fvild),  Icbbart,  cifviii,  mad)':  iüoI)l  ju 
iiot.  numdrei  iv.  ';)icl'  unb  mundön  ^hv.  'auf 
ctroa«?  ic()cn',  jo  bat';  'itvcbcnb'  aUi^  5^cbcutuna 
bee  3(bi.  noraU'JmJcjjcn  in.  :JBcitcrI)in  ift  aflon. 
madru  'mcifc',  lit.  inundnis  mandn'is  'munter' 
un)crnmnbt.  Übri^ien«?  tonnte  abt).  muntar 
iüol)l  aud)  mit  al)b.  menden.  afäd)).  mendjan 
'fid)  freuen'  jufammenbänjien  (c\cvm.  2B}.  manj)). 

SJJÜnjCi  A.  ud)b.  miin^e  al]i>.  muni7,^a  '^. 
'5D^ihw'.  Tay  UBort  ift  uor  bcr  l)b.  2.^crfd)icbun^^ 
in>5  SBeftnerm.  iicbruiuicn  au'5  tat.  moneta 
'iiemün.Ucv  Wclb';  V(\{.  anc\l).  mynet  cui^l.  mint 
'^JJün.^c',  nbl.  iiiunt.  \!at.  monötannivbc  ;,unädift 
iüol)l  mit  i^crm.  3(ccent  bei  ber  (iinbüvacrunß 
üerfcbcn;  e  (\\n(\  in  i  über  unb  ö  mürbe  ju  ü, 
fpötcr  ü:  münila  ift  $8orftnfe  für  a()b.  miinT7,:;a. 
l)a)]  fllcidijcitiii  mit  bem  röm.  Weibe  dacituö' 
Wenn.  c.  "»i  andi  lat.  Slnntc  im  ^^ciiinu  unfcrcr 
,  Icitrednunui  bei  nuv'  I5"iiuianii  fanbcn,  iil 
au^  inneren  Wrünbcn  umhrfdicinlid);  inil.  al)b. 
keisuring  =  ancjlf.  cäscrinj,'  alo  lliamc  einer 
@olbmim,^c,  axid)  (^ot.  assarjus  =  lat.  assarius 
unb  annlf.  trimis  nu^  finitlat.  trcmissis.  ancjlf. 
dinor  aüi  lat.  df^närius. 

•JUi  1111,^2  ;y.  fo  nie!  mic  5[)Jin,K- 

mürbe  'Jlbi.  mhb.  inürwo  miir  ahb.  inurnwi 
itiurwi  'Jlbi.  ',^art,  mürbe';  baneben  mit  oleidicr 
■^ebenUmfl  al)b.  marawi  —  maro  mhb. 
mar  (tieft,  marwer)  =  auiilf.  mcarn.  5B,v  m<'>r 
ftectt  nod)  in  flr.  uapaivuj  'laffc  uermelfen', 
ffr.  mlä    'roelfcn*;  ba,^u  altir.  meirb  'lueidi*. 

nnirmcln  ;{tm.  mhb.  murmeln  abb.  mnr- 
muloii  mit  bcv  ^Jicbenform  nuirmunm  'murmeln, 
nuurcJi':  entmcbcr  au<:-  lat.  mnrmurare  entlehnt 


ober  fady  ju  murren  iieliörici)  einl)eimifd)c 
onomatoimictifdic  '-^ilbuiiii. 

^JDJurmcIticr  1)t.  c^cbilbct  mie  GIcntier, 
liijcrtier,  Äamelticr;  biffimilicrt  axC^  mhb. 
mürmendin  ahb.  murmunti(n)  31.  'i^Jurmcltier' 
("i)icbcnform  ahb.  muremunto  9)t.).  Tic  letjtc 
Cucllc  ift  lat.  murem  montis  (mus  montis, 
inus  montanus),  rooher  oud)  bic  entfnred)enbcn 
frj.  marmotte,  ital.  marmotta.  Tic  ahb.  ^-orm 
murmnntm  (nod)  iclU  lirol.  murm(''nln^  ift  an 
'Öilbuutien  mit  einem  hb.  Timinutiofuffir  in 
(Ulli.  3d)ii)cin,  &c\i])  aiuiclchnt. 

murren  S^m.  erft  fx-ühnl)b.;  baju  bic  cjlcid)^ 
beb.  nbl.  morren,  anglf.  murcnian. 

9)ht'3  3t  mhb.  ahb.  muos  9?.  'i^efodjtc 
Spcifc'  bef.  'brciartiiic  Spcife;  (?ffcn,  9)lal)l5cit' 
=  afäd)f.  mos,  angif.  mos  'opcife'.  tS'in 
norauy,^ufcl3cnbcy  got.  *mösa-  'Steife'  fönntc 
mit  mati-  'Spcife'  3ufammcnhängcn,  inbcm 
*mösa-  für  *mölta-  mit  bcntalcr  ^(blcitung 
ftänbe;  bann  märe  gcrm.  mat,  norgcrm.  mad 
'fod)cn,  ©peifc  zubereiten'  aUi  SSur^cl  norau?= 
.Uifcljcn  (rocgcn  got.  mats  'Speifc'  f.  9)Jeffer, 
mäftcni.  Ta,^u  Wemüfe  mhb.  gemüese  (ahb. 
^■^<;imuosi)  'Ji.,  ba-^  aU  'Jlblcitung  bic  aOgc- 
mcincre  53cbcutung  uon  ahb.  muos  noranyfclU. 
S.  93J urteil. 

SDhlftfjcl  (V-  mhb.  umscliel  ahb.  muscula 
^.  "iBhifdicl':  au'S  glcid)beb.  lat.  musculus  9)i. 
eiUlchnt. 

•iWuiJfcI  W.  erft  nhb.,  an^i'  gleid)bcb.  lat. 
musculus  ''i).l^iU'öd)cu'  entlehnt.     %},l  3}lan->-. 

muffen  ;Um.  nd)b.  müc^en  ahb.  nmo^an 
''^'rrtt.=']3väf.  'mögen,  tonnen,  bürfen,  muffen' 
(f.  i'hifjc)  —  afäd)f.  mntan,  nbl.  moeten 
'muffen,  foUcn',  anglf.  mötan  'bürfen,  fönnen, 
mögen,  muffen',  engl,  baoon  nur  ba«  ^riit. 
must  (anglf.  moste  'mufite')  mit  ber  iBcbeutung 
bcö '^3räf.  erhalten;  got.  j:amötan  'ftatt=,  Siaum 
haben'.  Ter  llrfin-ung  bicfer  Sippe  ift  jmcifcl- 
haft;  fic  gehört  mohl  taum  su  meffen. 

t  yjinoteil  3)m.  JU  lUiny:  „.i->älftc  be^ 
2^orrat<?  an  (Spcifcn,  bcr  bei  fiebjcitcn  be'? 
^lllanncS  norhanben  gciücfcn  unb  am  30.  Tage 
nadi  bem  lobe,  an  iueld)cm  man  jc^t  ju  int)cn= 
ticrcu  inlcgt,  nod)  norhanben  ift;  bic  .s>älfte 
banou  gehört  bcr  SBitmc  unb  bic  aubcrc  bcn 
(^•vbcn"  (l'cffingi;  bcr  'Jlntcil  bcr  SBitmc  bcint 
^.UhiC'tcil;  fd)on  mhb.  (im  1Kb.  bc?  3ad)fen= 
fpiogcly)  musl(>ile  für  *imiosteile. 

^JJfnfter  31  frühnhb.,  au§  gleidjbcb.  ital. 
uK)stra;  ogl.  frj.  montre  (engl,  muster,  nbl. 
monster)  '^JJhiftcr':  ju  lat.  monstrare. 

Wufje  ("y-  iid)b.  muo:;e  ahb.  muo^a  ,"v. 
'freie    ;leit,   5^egucmlid)feit,   Untf)ntigfeit',  ahb. 


mnt 


277 


9kbe( 


aucf)  'SOlöcilidifctt,  aiu;icmeffenc  @clcgcn()ett  rooju': 
jubein  altiicvin. '!)]rät.-''^räf.  inötan  (f.  muffen). 

—  luüniii  %i)].  nil)t).  iniic^cc  al)b.  muo^^^ig 
'freie  oeit  dabcnb,  itntluitui'- 

''Mnt  d)l  nilib.  nl)t).  inuot  m.  'Sinn,  ©cift, 
@cmüt,  ^JUtt'  =:  afächf.  möd  9}I.'@eniüt,  3nncvc§, 
.Öcr3, 9Jhit',  nbl.  moed  iH.  'SOiut',  nnglf.  möd  9f. 
'©eift,  (^ciiiüt,  .\;->cr3,  9Jhit,  Girer'  cnijl.  mood 
'8aunc,2tiinininuf  ,iiot.  mödsilt.'^ont'.'otavfc 
Scclcnftiinmunii,  licftiiic  Grreaunii'  ift  öcv  @runb= 
bciiviff  bcv  lU'ntciuiicvin.  Stauiinc?  moda-,  bcffcn 
Ih-fpnino  über  ba^  (^erm.  liiiiauv  nidit  mit  Sid)cr= 
l)eit  ju  oerfolgen  ift.  3Bur3elucriüanbt  ift  c\v. 
m-vxq  ^.  ';]om',  fo  ha^'^  ijot.  inöda-  'oorn'  auf 
einer  ibg.  SQ}j.  me  mö  bcru()eu  mürbe;  ügl.  anä) 
o,x.  luaiouai  'begebrcn'  unb  mo()(  nodi  flau. 
sOmeja  (sumeti)  'maiicn'.  —  l)fbb.  C(cmut  in 
mohlcicmut  axi^i-  mhb.  wol  gomuot  'mutici' 
neben  cinfadiem  gemuot  'Sinn  ()abcnb,  cjefinnt'. 

—  @cmüt  m()b.  gemüete  a()b.  gimuoti  dl. 
eigtl.  i^olleft.  3U  DJRut  '@efamtl)eit  ber  ®c= 
banfen  unb  (Smpfinbuuiicn'  (ml)b.  oud)  '©tim= 
mung,  iperlangen'  al)b.  '?}rcubc'). 

'DÜJuttcr  5-  nibb.  obb.  muoter  J.  =  afödif. 
mödar,  nbt.  moeder.  anglf.  mödor  engl,  motlier 
(mit  tii  bei  folgenbcm  er  unc  in  father  weather). 
anorb.  mööer:  ba^  gcmeingerm.  2Bort  für 
9)httter,  ha§>  nur  bic  ©oten  cntbebrcn,  bic 
bafür  ai|)ei  (=  al)b.  eida)  fagen,  roic  fic  aud) 
für  '3?ater'  faft  nur  atta,  nidit  fadar  gebraud)en 
(äf)nlid)  mirb  in  nbb.  DJIa.  '9)]uttcr'  burdi 
mceme  möme  eigtl.  'DJJubme'  erfctjt,  fo  aud) 
9Jium  im  Jill  Gnlenfpiegel  1515).  @crm. 
möder-  'SDhttter'  au§  ibg.  mäter-  ift  rocitcrl)in 
mie  üielc  anbcrc  53e3cid)nungen  für  33ermanbt= 
fd)aft§DcrI)ältniffe  (cgi.  5ßater,  (3d)roeftcr  unb 
Jod)ter  al§  analoge  ^ilbungen  auf  -ter)  gcmein= 
iög.;  tjgl.  inb.  mätr,  gr.  ^ntrip  .uarrip,  tat.  mäter, 
ofloD.  inati,    altir.  inäthir  (lit.  mute  'Glicfrau' 


—  mötyna  'SD^utter'),  altprcuB.  mote  'SiJiutter'. 

5Bcrmanbt  finb  auner  9}t  u  l)  m  e  unb  feiner  Sippe 
nodi  gr.  uaia  'lUüttcrdicn'.  £b  bicfcn  Söoiten 
eine  ibg.  3B3.  ma  in  öcr  '-öebcutung  '3umeffen' 
(^Jhtttcr  'oumcfferin,  outcilcrin'?)  oOcr  in  ber 
im  'JdtinD.  auftrctcnbcn  ^öcbcutung  'bilbcn'  (Don 
ber  t'cibcefnuht  im  l'tuttcrleibc)  3u  örunbc  liegt, 
ift  ungemiB. 

■iDfuttcrfrcb?'  'fdiaüofcr  Mreb§'  eigtl.  'ÄrebS 
3ur  ocit  bc8  Sd)aleniued)fcl§'  f)at  mit  DJlutter 
uiiprgl.  nid)t'-ö  3u  tl)un,  ci  enthält  oielmcbr  nbb. 
iiuiler  ^=  l)ö.  Ü^Jaufer  dat.  mutarei;  ogl. 
maufern. 

*J!)tuttcrftöWctn  'Je.  fdion  bei  DJlaaler  l.jßl; 
Stieler  1691  fennt  baneben  and)  bie  gleid)= 
gcbilbetcn  9.1hl 1 1 er pf erb  unb  Slhttterfdiaaf, 
ba3u  aber  aud)  Saumuttcr  unb  Sd)mcin  = 
mutter:  aüe^  jüngere  Vertretungen  für  munD= 
artlidic  Spnonmna  mie  bie  obcrb.  9JJor  unb 
So  he,  fd)mäb.  Hofel,  fränf.  lltode.  i^ll-  and) 
.'Oünbin. 

9JJüfeC  5.  fpätml)b.  mutze  mutze  J-.  '9)Ui^e', 
ba§  üerfür3tc  9iebenform  3U  glcid)beb.  armuz 
almuz  ift.  3f)rc  Cuelle  ift  ntlat.  almutia  ar- 
mutia  almutium  eigtl.  'amictus  quo  canonici 
Caput  humerosque  tegebant',  fpätcr  audi  pon 
Öaien  getragen;  bic  iScbcutung§cntnnrflung  ift 
äbnlid)  bericnigcn  unferer  Mappe.  dMat.  al- 
mutia. beffen  Urfprung  burd)aug  buntel,  erfdieint 
im  9ioman. ;  ügl.  fr3.  aumusse  aumuce  '2(rt 
*rlapu33c',  roorau§  engl,  amice,  unb  fpan.  al- 
mucio.  px'OD.  almussa. 

imitjcn  otiv-  'pcrbriefdidi  fein'  aui-  murf^en, 
mie  3i  l  i  ö  am  55 1  i  f  3 ,  f  di  m  a  1?  e  n  au§ 
fd)made3en;  aber  nt)b.  aufmuljen  'oor-- 
merfen,  tabeln'  au§  m()b.  ufmützen  'aufpu^en, 
fd)mürfen',  m^b.  mutzen  mutzen  'pu^en, 
fd)mürfen';  aufmuljen  ift  alfo  '{)erau§ftreid)en', 
aber  in  tabclnbcm  Sinne. 


n 


na  '^artif.  erft  nbb.,  bem  9)l()b.  fremb;  faum 
einö  mit  ber  Jvragepartifel  na,  öie  D^otfer  (a()b.) 
am  Sd)luf5  unb  in  ber  SOUtte  pemeinenbcr  ^yrage^ 
fä^e  gebraudit. 

'Diabc  (V.  mt)b.  nahe  a[]i>.  naba  J.  'jRabnabc' 
=  nbl.  aaf  naaf  nave  (f.  9Jäber,  9fattcr), 
anglf.  nafu  engl,  nave,  anorb.  nof  J-.  (got. 
*naba).  SBort  unb  53cgriff  finb  altibg.  (©rbf. 
nobhä);  ügl.  altinb.  näbhi  Jy.  unb  näbhya  9f. 
'JRabnabc'.  Siueifclsobne  ift  bic  unter  9}abel 
bct)anbelte  Sippe  mit  ber  !öebcutung  '9?abel'  ur= 


Dcrmanbt,  mie  benn  im  3»^-  ^(^^  eben  ermähnte 
nabhi  audi  '^iabef  bebeutet  mie  ha^  mit  a[)l>. 
naba  lautlid)  fid)  öecfenbc  lett.  naba  J.  '9cabel'; 
axid)  preufj.  nabis  bebeutet  '9tabe'  unb  '^tabel'. 
1}abcr  fann  aud)  bay  pcnuaubtc  lat.  nmbo  (für 
*onbo  *nobho'^  'Sdjilbburfcr  3U  umbilicus 
'9taber  geboren;  ogl.  gr.  öuqpaXöc  '9fabel, 
Sdiilbbudcl'.  SBcgen  bc^  5llterc>  oon  i8e3cid)= 
nungcn  für  leile  bee  ©ogens-  f.  Üldjfe,  iUinfe, 
iHaO. 

9labct  9)1.  mbb.  nabel  abb.  nabalo  93i.  = 


9^Qber 


278   — 


imcft 


nbl.  navel,  aiujli.  nafela  ciiijl.  navel.  auorb. 
nafle  Tl.  '))}abc{'  (cjot.  *nabala):  gemciniboi.  in 
bcn  @runbformcn  noblialo- :  onbhalo- :  vc\[.  c\x: 
öncpaXöq,  lat.  uinbilicus  (für  *unbilicus  *nobi- 
licus),  jfr.  näbhila,  altir.  imbliu  'SjJabcl'.  Stcfc 
2Bortc  finb  uralte  1-  Stbleitungen  ju  bcin  in 
9Jabe  ftecfenbcn  altibfl.  nöbh:i  onbhä  '))labc, 
9iabcr.  ©onft  l'inb  bic  altibiv  53c3cidniunacn 
für  Körperteile  mciü  unnbiicleitete  ^ilbnni:(cn 
(f.  ^cvi,  Chr);  bod)  v^l.  nud)  ba-:-'  ivcrl)ältniv 
Don  21  dl  je  l  3u  "ildije. 

t  9iabcr,  llJäbcr  ÜJi.  'i8of)rcr'  ml)b.  ncgber 
nageber  5ER.,  baz-'  eine  jonbcrbare  llnicicitaltuna 
(rool)l  im  2tnid)luf;  an  '»Jcauel)  au^  nebe-ger 
nabe-ger  Tl.  'i8o()rer'  ift  (oiil.  Gffifll  @nt= 
fliredienb  alib.  nagaber  miiiriil.  nabu-ger  '$lobrer* 
eifltl.  'Wer,  Spicf;,  üntjcJ  (5iicn  um  Tiabcn  ju 
bobrcu'  =  anotl).  nafo-gär  'iöolirer'  mittclcnc\l. 
nave-gör  naugtT  cuiil.  auger  'ißohrcr'  (mciicn 
bc§  id)eiubarcu  'Slbfallö  cincö  aulautenbcu  n 
nci(.  eui^l.  adder  gleid)  ul)b.  Cttcr;  ebenfo  mit 
berfelben  Gridieinuuij  nbl.  avegaar  '^o()rer', 
luie  nbl.  aaf  ave  ''Jiabc' )  erleid)  anbb.  nabugOr, 
uorb.  nafarr  '53o[n"cr' :  eine  alt^erm.  ouiammcu: 
jcgunvi,  uiorau-ö  funi.  napakaira  'Sol)rer'  ent= 
lelint  ift.    in^l.  0c r  unb  lUabe. 

itarft  'i^räiL  mbb.  nach  al)b.  näh  "^Uap. 
'nadi,  nahe  bei,  neben'  =  i^ot.  nelnv  nöhvva 
'i^räp.  'na()e  bei':  ,ui  beut  '^(bj.  nal)c  =  a()b. 
näh. 

nac^abmcn  ^tm.  in  ber  beutiflcn  33cbeutung 
jcit  (5r.  ^(Ibcruy  l.">40  Diction.  Ee^  ucrjcidmet, 
feit  bcm  "Jlnfann  be»  IG.  ?5al)r()§.  iiblid)  (bei 
Rüther  nad)ol)meui:  eiiitl.  'uad)Dificren,  nad)= 
mcffen',  sn  Cl)m  iicl)öriij. 

^laöibar  Tl.  ml)b.  nächgebür  al)b.  nähgibür 
nähgibnro  Tl.  —  nbl.  nabuur.  an^lf.  nehhebür 
en^^l.  neiglibour  '9iad)bar' :  eine  lucftiierm.  3»= 
fammcufctutna,  auf  iiot.  *nöh\va-gabrir  Tl.  I)in-- 
uicifcnb;  fie  bcbcutct  'mer  nalie  mit  einem  ,ui= 
lammen    mohtu'.     i^^^l.    58auer    eii^tl.    '2Bo[): 

UUUil'. 

9{a(f)cn  dJl.  ml)b.  nacbe  abb.  nahho  Tl.  = 
ajödif.  nako,  nbl.  aak  (lucflen  ber  Tvorm  o!)ne 
n  f.  ^Jiäbcr),  aufllf.  naca  Tl.;  anorb.  nokkve 
■W.  '^Jiadicn'  meiif  auf  aot.  *nar|a  Tl.  JTer 
Urfpruurt  iit  bunfcl;  uielleidu  finb  lat.  näv-is. 
(\x.  vaö-q,  ffr.  näu-s  ucrumnbt,  fallv-  ibiv  nav- 
,^u  rtcrm.  na(|-  merbcn  fonnte  (Uiil.  ouerfi.  'iln-i 
bem  ^JJbl.  flammt  nmllon.  naque  'iöoot'.  ÜUil. 
aud)  .Habn. 

yiatöridjt  ,1.  allgemein  crft  im  18.  ^sahtl). 
üblid),  im  17.  ,^\ahrh.  nur  '2JJitteilunn  jum 
Tarnadiriditen,  ^Inroeifnnn'. 

nnrf)frf)Inflcn  f.  0efd)led)t. 


^iärfjftc  5J^.  fubftantiüicrler  Superl.  ju  nabe; 
vc\l.  alib.  nähisto  Tl.  '^J?ad)bar';  cjot.  bafür  nehw- 
undja  Tl.  '!)Jäd)ftc'. 

9io(öt  J.  mbb.  a()b.  naht  J.  =  got.  nahts, 
anorb.  nött,  ancjlf.  neaht  nilit  encjl.  night,  nbl. 
nacht,  afüd)f.  naht  J.:  gemeingcrm.  naht-  jj, 
au§  ibcj.  nokt-  '3'iad)t'  =  lat.  nox  (St.  nocti-), 

gr.  vüt  (vuKT-),   ffr.  näkta naktan-  ^JJ.  — 

näkti-  Jv.,  prcuf;.  naktin.  Iit.  naktis.  aflop.  noSti. 
2}at"5  !)iad)t  allen  ibg.  Sprad)en  gcmeiufam  ift, 
luäbrenb  fie  in  ber  ^cjeidiuung  für  'lag'  be- 
beutenb  biffcriereu  (f.  lag,  aber  aud)  Seng), 
bcrul)t  iüol)l  barauf,  hai]  man  in  ber  ibg.  Ur= 
3cit  nad)  ^lföd)tcu  ftatt  nad)  lagen  jöblte;  üicftc 
bicicr3äblung,5eigen5aftnad)t,2Bcil)nad)ten 
unb  engl,  fortniglit  'uierscbn  läge'  —  sennight 
'adit  Üage*  (ugl.  3(bcub  unb  Sonuabenb). 
l)tur  luenige  (Sruubbcgriffe  ber  ocitrcdinung  raie 
IHouat  unb  ^ai)v  fiuben  fid)  ucrbrcitct. 

^{ac^ttgaü  tl".  ml)b.  nahtegal  ü[)b.  nahtigala 
(3-.:  eine  bcn  meftgerm.  Sprad)eu  gemcinfamc 
iöe3eidinung  für  'luscinia',  eigtl.  '5)Jad)tfäugcrin' 
(JU  altgerm.  galan  'fingen')  —  afäd}).  nahtigala, 
nbl.  nachlegaal,  anglf.  nihtegale  engl,  nigh- 
tingale. 

^incfttuclt  J.  feit  ©ticlcr  1691  gebucht  (früher 
33clcg  1G9(J  9.1^iBbraud}  ber  DJIebicin  S.  98); 
23orbiIb  ju  bcm  crft  am  Sd)luf>  bcö  18.  x^al)rl)§. 
auftretenbeu  5}litiüelt. 

ül^adcn  Tl.  m()b.  nacke  nac  (@cn.  -ckes) 
al)b.  nac  hnac  (cch)  Tl.  'i;>iuter[)aupt,  'JJacfen' 
=  nbl.  nek.  anglf.  hniicca  engl,  neck,  anorb. 
hnakke  Tl.  '.'öintcriiaupt'  (got.  *]makka*hnikka 
feblt).  Cun  Sd)iudb.=m"änt'.  gilt  für  "üiactcn 
mcift  5(ufe  ober  ©enid,  im  iöaier.  ©enärf 
(merfunirbig  ift  baier.  nacken  'iVnodien').  Xk 
■Jtblauteform  mit  ü  (anglf.  hnecca,  mnbl.  necke) 
neben  a  bcmabrt  bai-'  l^ibb.  in  ®cnirt;  eine  gu« 
geböingc  (^-oi-m  mit  Öabial  im  ,^^nlaut  fd)eint 
engl,  napc  (anglf.  '^hnapa?)  ju  fein.  5(unerl)alb 
be5i  @erm.  bürfte  altir.  cnocc.  altbret.  cnoch 
'.Oügel,  Grbebung'  (Stamm  cnocco-)  per= 
roanbt  fein. 

nacff,  narfeub  5lbi.  ml)b.  nackel  nackent 
a{)b.  nackut  nahhut  =  nbl.  naakt,  anglf.  nacod 
engl,  naked,  anorb.  nokkveör.  got.  naqa|)S 
'nach':  parti^ipialc  'Jlbleitung  (f.  falt)  naqo-da- 
na(ia-da-  auo  porgerm.  nogotö-  (altii*.  nocht 
'uartt'  au§  Wrbf.  nokt(j-j.  '^\m  ^nb.  bafür  nagnä 
mit  partijipialem  na  für  ta;  oljnc  5lblcitung  finb 
gebilbct  aflop.  nagü,  Iit.  nügas  'nactt':  ibg.  2ßj. 
nog  (baju  aud)  lat.  nüdus  für  *novdus  *nog- 
vidus?!.  Xic  SBortgruppc  ift  fulturgefd)id)tlid) 
iiUcrcffaut,  ireil  fie  bm  ©egenfatj  bcö  nid)t 
llJacften,  b.  b-   bc^  iBefleibeten  birgt  unb  fomit 


dlahti 


—   279   — 


dlarm 


eine  2h1  ^(cibuitii  fi'u"  bic  ähcftett  \hc\.  3uftänbc 
jur  ü^orauöfct^mn  I)nt;  f.  aiid)  bar. 

'^yiat>cl  <>•.  inl)b.  nädel  nl)b.  nadala  '^.  = 
got.  nepla,  anorb.  näl,  aiicjlf.  nseöl  iicfedl  encil. 
needle,  mnbl.  naelde  nb(.  naald,  afäd)f.  nädla: 
gcmeincicrm.  53t(bung  für  'DJabel'  mit  ©uffir 
plö-  (tlä-)  nu§  bcr  genti.  2B,^  ne  ('»JJabcl  eii^tl. 
'Qnltvuiucnt  unn  Üiä()cn')  in  n()b.  nä()cn. 

•iJJagct  i1I.  nidb.  na;iel  al]h.  nagal  3)1.  = 
afäd)f.  nagal,  nbl.  nagel,  anglf.  najgel  cncil. 
nail.  anorb.  nagl  '^fiaflcl';  0,0t.  *nagls  ift  ju 
cri'rf)ltencn  an?i  bcni  belegten  3^^-  nagljan 
'nageln'.  !rie  roeftgemi.  SKortc  ()abcn  nieift  bic 
2)oppclbcbcntnng  '3tagcl  am  ^invicr  ober  an 
bcr  3e(ic'  itnb  'fiöl'icrncr,  eiferner  ^Jfagcl'.  Tic 
crftcre  53cbcutnng  ift  nad)  bcrjcnigcn  bcr  cnt^ 
fpred)cnbcn  ^^iHirtc  in  bcn  übrigen  ibg.  Tialcficn 
bie  niiin-itnglid)c  (im  5(norb.  nntcrfdicibct  man 
nagl  'Jingcrnagcl'  unb  nagle  '(löljcrncr,  cifcrncr 
9tagel').  @erm.  nagla-  entfprang  an§  ibg. 
noghlo-.  refp.  nokhlö- ;  bamit  tjgl  altinb.  nakhä 
9)^9Z.  '9Zagel  an  J-ingcni  nnb  3ct}cn,  Äralle  bc§ 
58ogcl§',  gr.  övux-  (^3com.  övuE)  'ftradc,  Dtagcl, 
Alane,  i>nf',  bann  anrf)  '.s?a!en',  lat.  unguis 
'Alane,  itralle',  altir.  inga  (breton.  ewin)  an^i 
enghwenä,  afloo.  nogüti  '9tagel,  Pralle'  — 
noga  '5ufe',  lit.  nägas  'J-ingemager  —  nagä 
'^Jferbcliuf,  preuö.  nagutis  'J-ingernager  — 
nage  'J-uji'.  Gine  ibg.  SBj.  nokh  nogh  ift 
unbcfannt;  riellcidit  bcftel)t  irgenb  meldie  ^e= 
3icl)nng  3U  nagen.    ®.  Üiclfe. 

nagen  otm.  mlib.  nagen  a{]h.  nagan  älter  gna- 
gan  ft.  3tn).  =  afädjf.  gnagan,  anglf.  gnagan  engl. 
to  gnaw  'nagen',  anorb.  gnaga  'nagen'.  Ta= 
neben  eine  Jyorm  mit  k  ftatt  g  im  2lnlant,  nbl. 
knagen,  anbb.  knagan.  and)  al)b.  knagan  'nagen'; 
bic  5orm  nagen  ift  an§  ber  ^orm  g nagen 
entftanben.  Sic  germ.  SBj.  fgjnag  (k)nag  tüirb 
mit  afloü.  nozi  '3Jieffer'  unb  niza  'l)incin= 
t)ol}rcn''  ücrglid}cn. 

na^  3lbi.  ml)b.  nach  (flett.  näher)  al}b.  näh 
(fleft.  näher)  Slbj.  'nal)e'  =  afäd)f.  näh,  nbb. 
nbl.  na.  anglf.  neah  engl,  nigh  2Ibi.  'nal)e' 
(rooju  ber  Äomparat.  anglf.  n6ar  engl,  near 
'nol)c';  ©uperl.  anglf.  next  engl,  next) :  anorb. 
när,  got.  neh)s  'nal)e'.  2)ie  got.  ©tammform 
neha-  (mcitere  3lbleitnngen  f.  unter  3Jad)bar 
unb  unter  nad))  möre  aut3erl)alb  bcö  @crm.  al§ 
neko-  neqe-  ju  enr»arten ;  aber  nirgenb§  3eigcn 
fic^  fold)e  formen;  gr.  ^-rrü;  'nal)e'  bccft  fid) 
lautlid)  ebcnforoenig  mit  na^e  al§  ffr.  nahusa 
'benad}bart'.  —  no^c  5(bo.  ml)b.  nähe  al)t). 
näho  3tbo.  'nalje'.  —  Saju  no^  dläiji.  5.  ml)b. 
naehe  al)b.  nähi  J.  '5)Mt)e':  ^tbftrattum  jum 
mbj.  a[)b.  näh. 


nä^en  3t™-  nil)b.  naejen  al)b.  näjan  =  nbl. 
naaien;  bcn  anbcni  germ.  3)ialeften  fel)lenb. 
3)an  bcr  barin  entbaltcnc  5Bcrbalftannn  ne  ein= 
mal  bei  bcn  germ.  Stämmen  luciter  ocrbrcitet 
mar,  folgt  an§  bem  gcmcingcrm.  9iabel  (ne{)lö-); 
ogl.  nod)  9cal)t.  2(uf5erl)alb  be§  (Senn,  finbet  fidj 
eine  2B3.  ne  (sne)  'fpinnen',  bic  man  mit  bcr 
3553.  Don  näl)cn  gnfammcnftcllt ;  pgl.  lat.  neo. 
gr.  veuü  'fpinne'  —  vf|ua  'Jabcn'  —  vfirpov 
'^)iocfcn';  bajn  eine  2B,5.  snö  in  altir.  snäthe 
'("vabcn'  —  snäthat  '^fabcl'  (ugl.  Sd}nur). 
1)ie  Sippe  ift  mol)l  burd)  porl)iftorifd)e  Gnt-- 
Icbnung  ron  einem  ißolfe  3um  anbern  gcroanbcrt 
(ogl.  mal)len),  fo  baf;  näl)en  fein  ed)t  germ. 
2Box-t  märe,  ©in  altc§  ibg.  SBort  für  'nät)cn' 
f.  unter  Säulc^. 

nal)r=  in  nabrliaft  mbb.  nar  al)b.  nara  ,"v. 
'Errettung,  (vrl)altung,  llntcrbaltung'.  —  2:a3u 
bic  ^Iblcitung  9cal)rung  J-.  au§  ml)b.  narunge 
5.  'Unterbalt,  '!)tal)rung' :  3U  näl) reu. 

nö^rcn  Stro.  ml)b.  nern  nerigen  ai)b.  neren 
nerian:  eigtl.  ^aufatip  ju  genefen,  alfo  'gc= 
ncfcn  mad)en,  gcfunb  mad)cn,  l)eilen,  erretten, 
am  Seben  erl)altcn'  =  afädif.  nerian,  anglf. 
nerigan.  got.  nasjan  'erretten';  Übergang  be§ 
got.  s  (für  z)  in  roeftgcnn.  norb.  r  im  Stamm= 
auölaiU  bei  ^aufatiucn  ift  JRcgcl  (pgl.  lel)rcn); 
ba3U  anorb.  nsera.  S.  nal)r^aft  unb  genefen. 

stallt  iV.  ml)b.  al)b.  nät  \y.  —  nbl.  naad: 
3U  2Ö3.  ne  in  näljen;  germ.  @rbf.  ne-di-.  2)a3u 
abb.  nätäri  näteri  mbb.  nättere  dJl.  'S'^äbcr, 
Sdmeiber',  mo3u  aly  ^-cm.  ml)b.  nätserin  nl)b. 
3iäbtcrin.    S.  9tabel. 

natu  5lbi.  crft  im  18.  3<if)i'l)-  au§  fr3.  naif 
cntlebnt.  Cucllc  lat.  nativus  'angeboren,  natür= 
tid),  urfprünglid)'. 

9iamc  Tl.  mlib.  name  al)b.  namo  5D1. ;  ent= 
fprcdicnb  in  allen  germ.  unb  ibg.  Sprad)en: 
ein  2Boi1  uom  l}ödificn  Slltcr  unb  ber  rocitcftcn 
9>erbreitung ;  ngl.  afäd)f.  namo,  nbl.  naam,  anglf. 
noma  nama  engl.  name.  anorb.  nafn  dl.  (für 
*namn)  '9?ame';  ältefte  germ.  (Vorm  ift  got. 
namö.  @leid)bebeutenb  mit  bcn  entfpred)enbcn 
ffr.  näma,  gr.  ö-vo|Lia,  lat.  nömen,  afloo.  ime 
(au§  *in-men  *n-men)  9?.,  preuf5.  emmens,  altir. 
ainm.  3)a§  ibg.  (Srunbiüort  mag  noman  gc= 
lautet  l)aben  (auf  ibg.  nömen  mcifen  ml)b.  be- 
nuomen  benüemen  unb  nbl.  noemen  'nennen'); 
bod)  mad)t  ha^  afloo.  unb  i)a^  altir.  SBort  laut= 
lidic  3d)raierigfeit.  2Bal)rfd)cinlid)c  Cuelle  oon 
gcxnn.  namön,  lat.  nömen,  ffr.  näma  bie  ibg. 
3B3.  gnö  (gr.  fvw,  ogl.  aud)  engl,  to  know  unter 
fenneni,  fo  tati  'Grfennung'  bie  @runbbebeu= 
tung  be§  2Borte§  märe:  iüal)xid}cinlid)  bulbete 
bic  ibg.  @runbfprad)c  fein  anlautenbe»  gn  (bod) 


??npf 


—   280 


neben 


vc\l.  lat.  cognomentum).  S.  nodi  nennen  nnb 
itnän. 

9io4)f  9}?.  mfib.  adb.  napf  für  ältcvcS  a()b. 
linapf  2J^  '^cd}cr,  3d)Qlc'  =  ninbb.  nbl.  nap 
'9iapf',  amjlf.  hna^p  (@cn.  hnaeppesi  'iöcdicr'. 
Tk  gcrin.  Sippe  i)t  in§  JRoman.  iicbrunocn; 
vqL  ital.  nappo.  fr^.  hanap  '53cdicv' ;  miKiavlnt. 
hanappiis  erid)eint  frül)  Corp.  Gloss.  Lat.  \'  üS-i 
(nappa  im  SBaltliainu^,  lianap  3ll)b.  (S)l  III,  11). 

^Jiarbc  Jy.  (imCbcrb.  fdieinbav  \vcn\<\  bctamit; 
bafür  tirol.  mOsel  gu  i'iaierni  nilib.  narwe 
fpätQ()b.  narwa  5-  eigtl.  '(5nge,  3>crcnoiung' : 
fubftantit)ici1e§  ^emin.  cine§  'iJlbj.  narwa-  (nfäd))'. 
naru,  angli.  rn-aru  engl,  nanow)  'eng';  ugl.  nbl. 
nerf  'iVavbcnjcitc  bc§  Öebeiv'.  'iJInncrbalb  be^ 
®crm.  tigl.  lit.  nt'T-ti  'einfäbcin'  —  narva 
';:5eüen  ber  '-öienentönigin".'' 

92arbc  A:  mbb.  narde  üi)t>.  narda  ^•.  nad) 
gr.^Iat.  vdpboc;  —  nardus,  burd)  33ibclüber= 
jc^ungcn  audi  in  onbevc  Sprad)gebicte  cingefü()rt. 

'^larv  Ü.1J.  inbb.  innbb.  narre  al)h.  narro  9JI. 
'i'emidter':  ein  eigtl.  mir  bcutfdicy  25>ort,  noji 
buvdiauc^  bnntler  .s>evfuiift.  Tic  'Jlblcitnng  au-j 
einem  mlat.  närio  'ilialenviimpfcr,  Spötter'  bc= 
fricbigt  nid)t,  i>a  bav  lat.  il^ort  eine  aiibcre  Aorm 
in  3)eutidilanb  bätte  ergeben  müficn.  £b  nbb. 
snurrin^i  ml)i).  snürrinc  ''4-^oifenreit5er,  iVarr' 
nerroanbt  finb':'    33gl.  Sd)nnrre. 

t  iJJnrrifci:  Tl.  mobl  eine  fomifdie  2Bortform 
ber  5lloiteiid)ule  nnd)  bem  i^orbilD  uon  lat.  vcrsi- 
fex  carniiex;  im  IfK/KJ.  ^'sabrb.  gclänfig;  flnfvübft 
bei  i'^erm.  v.  Sadjjenheim ;  aud)  bei  (Jvaöm. 
Silbcru»  (1534)  gabeln  2H,  141  nnb  bei  .vSoUo= 
niu§  l(i<ir>    Somnium  vitae  humanae   58.  731. 

92anual  Tl.  'Seeeinl)orn'  erft  nl)b.,  cntlebnt 
anl  bän.  fdnueb.  narhval  (gleid)  aiiorb.  nä-hvai), 
lüober  audi  engl,  narwal.  Ter  Ihjprnng  biefcr 
üon  ll^ovbeii  norgebrungencn  Sippe  iü  bunt'el; 
Tai-  .^Jücite  illHirtelemcnt  f.  unter  ©alfijd). 

naf(^Cll  ;')tn'.  mlib.  naschen  a[)b.  nascön 
'Öcctcrbiiien  geiiief;en,  najdien':  für  *linaskön  ju 
got.  linasqus  'jocidi,  jart',  anglf.  hnesCe  'loeid), 
gort'  engl,  nesh  ? 

9?afc  f"y.  ml)b.  nase  ahb.  nasa  Jy.  =  anorb. 
nos  ^.  (für  *nasui.  anglf.  (mit  9lblaut  a  :  u) 
nasu  nosii  engl.  nose.  nbl.  neus  mnbl.  ncpc 
nose.  5i>ic  anbcve  ^^e^eidnnnigen  für  .Hövpeileile 
ift  aud)  biefe  gemeinibg.  (f-  '•^luge,  isun,  .löerj, 
OI)r,  ^Jiicre,  ,ial)n  uftv.):  altinb.  näsa  nas. 
ofloü.  nosü,  lit.  nösis,  lat.  näsus  nares.  S. 
nod)  9Jüftcrn. 

ÜJinfcuftübcr  Tl.  im  is.  ,uibrb.  allgemein  üb^ 
lid),  im  17.  Tsnbrb.  alc-  ftubent.  ü^ort  auftretenb 
(,V  53.  Sd)uppiu!5  1G57  j^tcunb  in  ber  ^JJot  6. 57); 
»gl.  St  über. 


nnfcwci'5  5lbi.  nvfprgl.  ein  von  Spürliunbcn 
gebrandUey  ^aobiuon  =  'gut  unttcrnb';  fo  fdion 
mbb.  (13.  3obrb.)  nasewis,  t>a^i  aber  frül)  (allgc^ 
mein  feit  etroa  1'0))  auf  3[llenfd)en  übertragen  ift. 

iiaf?  "3lbi.  mbb.  al)h.  na?  (??)  =  afäd)f.  nbl.  nat 
■Ülbi.  'naf;'  (got.  *nala-  'nan'  ju  erfdilieneu  aii^ 
natjan,  f.  netjcni.  3>iclleid)t  meift  gv.  voxepö; 
'naf;'  (voxeuj  'bin  naff)  mit  ber  germ.  Sippe 
auf  eine  ibg.  ®,v  riot  nod  (ugl.  !^a\]  mit  gr. 
KÖToc;!.  —  9iofi  'öl.  aibi  mbb.  na?  3J.  'Alüffigfeit, 
Jeuditigfcit':  fubftantiiiicrteo  ^licutr.  uon  naf;3lbi., 
iDoju  aud)  -Jiäffc  a.  auv  mbb.  ne??e  al)b.  ne??i  a, 

^J^attoit  fV-  allgemein  feit  ctiim  löOo  üblid) 
=  frj.  nation,  lat.  natio. 

^Jiottcr  Jv.  ml)b.  näter  nätere  abb.  nätara 
Jy.  =  afäd)f.  nadra.  ubl.  adder  (für  nadder; 
f.  unter 'li  ab  er,  Ol  adle  n),  anglf.  nä-ddre  engl, 
adder  (glcid)fall^5  mit  ^Nerluft  bey  anlautcnbcn  n, 
f.  Otter).  @ot.  ^nedrö  fel)lt,  bafür  mit  ^^Iblaut 
got.  nadrs  971.  '9tatter';  ugl.  anorb.  naör  naöra 
'Üktter'.  2Ba()rfd)cinlid)  ift  lat.  natrix  '®affer= 
fdilange'  mit  ber  germ.  Sippe  urncrmaubt  (bod) 
mit'Jlnlcbnung  an  lat.  nare  natare  'fdninmmen'); 
aud)  altir.  natluur,  fpmr.  nadyr,  torn.  nader 
''Jiattcr'  finb  mit  bem  germ. dat.  ©ort  cber  ur= 
ueriuanbt  alv  lat.  Giülebnungen. 

i}latür  \y.  mbb.  (13.  3ttl)rl)-)  natüre  unter 
baucrnbcr  5Inlebtumg  an  ta'a  ©runbmort  lat. 
natura ;  fd)on  abb.  natura. 

t  9?auc  J.  (fd)niei3.  Tialettiuort)  mbb.  näwe 
niewe  J\Tl.  't'lcinevcc-'  Sd)ifr  bcf.  'Aäbrfdnff; 
nid)t  uroeriuaubt  mit  lat.  nävis,  Jonbern  niclmebr 
barauy  entlebnt  unb  jumr  flammt  mbb.  niewe 
ani>  nävis,  näwe  (al)b.  '''näwaj  auö  nävem ; 
ügl.  nod)  5lnfcr  unb  3iiemc  'Siubcr*  al^  lat. 
C5ntlebnungen  ani  ber  ÜJömcrjeit.  SJoman. 
Gntfprcd)ungen  uon  lat.  navis  finb  afrj.  nef, 
proü.  nau.  (Sin  bem  lat.  nävis,  gr.  vaOc, 
ffr.  näus  'Sd)iff'  gleid)ci?  germ.  6rbiuort  ift 
anorb.  nur  'Sd)iff',  nield)cö  ein  mbb.  *nuovve 
aUi  angcftammte  (Sntfpred)ung  eruiailen  lief?c. 
3(uffällig  ift  allerbingci,  bat5  t>a^  ben  angefübrten 
ibg.  ÜBortcn  einfpred)cnbc  germ.  Uraunt  fidi  nur 
im  \liorb.  erhielt. 

^JJcbcI  Tl.  mbb.  ni'hel  abb.  nebul  dJl.  = 
afäd)f.  n('l')al  Tl.,  nbl.  nevel  (bafür  im  (Sngl. 
niisl;  f.  unter  9."IUft).  (^ot.  *niliala  fcblt;  im 
?(norb.  geboren  ba^u  bie  .Hompofita  mit  nill- 
'Tunfelbeit',  löoju  njöl  '3'iad)t'  (ogl.  anglf.  nifol 
'bunfel').  3lbb.  nebul  au<?  uorgerm.  nebholo- 
ftimmt  ^ü  gr.  vecp^Xn  'SBolte,  Giebel*  —  v^qpoc;  9J. 
'35?olfe,  '"J^ebeP,  lat.  nebula  'OJebel',  ffr.  nabhas 
":}{.  'lltebel,  SBolte,  Aeuditigfeit',  aflou.  nebo  (St. 
nebes-i  dl.  'A>innnel',  altir.  n61  'iJi^olfc'. 

neben  "Mv.   '!|.Uäp.   ml)b.   neben   werfürjtc 


nc6[t 


—   281   — 


nennen 


9?cbcnform  31t  oneben  al]t).  neben  ineben  'neben': 
nl»  3uiainnienie§inu3  uon  in  unb  neben  be= 
beutet  c§  eicjtl.  'in  glcicbei"  Sinie  mit';  äbniid) 
afäd)f.  an  eban,  ancjlj.  on  efn  (on  emn)  = 
engl,  anent  'neben'.    33^1.  ba^  ficj.  SBort. 

ncb[t  ^räv.  erft  fvübnbb.,  mit  bev  'i)iebenfovm 
nebcnfl:  am  beut  '3tbl.  entlcbnt,  luo  neffens 
nevens  'naijc  bei'  (=  neben)  cjilt. 

ncrfen  otiu.  mbb.  (mb.)  necken  ^tm.,  ii)03u 
m()b.  (mb.)  nacliaft  'boc^baft,  uevfcblaßen'  —  nac- 
heit  'ißoÄbeit,  i^intevlift'  (^edi,  (^evm.  25,  272). 
3)a§  im  2(bb.  feblenbe,  im  a)J()b.  fcitcnc  ©ort, 
ba§  Jrifd)  1741  nod)  al»  niebriii  tcnn3eid}net,  iit 
.crft  am  Sd)lun  bey  18.  ^ßbvb^^-  uon  iinittcl= 
beiitfd)lanb  auA  adiicmcin  iiblid)  i^euiorbcn. 

9icffc  dJl.  (mit  fonbcrbarem  fTi  mlib.  neve 
Ql)b.  nevo  Tl. ;  nriin\i(.  in  allen  altiiicrn!.  Tialeftcn 
r)or()anben  (im  odjmäb.  ißaier.  ietjt  auioiicftorbcu). 
2)ic  iSebeutung  mar  in  bcn  älteren  Sprad)en 
nic^t  )o  fcft  mic  je^t:  bie  eiijtl.  Örunbbebeutunt3 
mufe  (09I.  and)  Cljetm)  'Sdimeücrfobn'  im 
@cnn.  ijeroefen  i'ein :  mbb.  neve  mcift  'Sdnuefter- 
fobn',  and)  feltener  'iörnbcr§jo()n',  and)  'Cljcim', 
bann  aüiicmcin  'i^crmanbtcr' ;  nbl.  neef  'Gnfel, 
9Jeffe,  33ettcr',  anglf.  nefa  'Gnf'el,  3teffc'  lengl. 
nephew  '92effc'  beruht  auf  hl.  neveu  =  tat. 
nepötem),  anorb.  nefe  Tl.  '3}eriranbter'.  @ot. 
*nifa  Tl.  entgebt  sufäüig.  2;ic  Sippe  ift  uralt 
unb  gemcinibg.;  germ.  nef6(d)  ^J^om.  Sg.  (rooäu 
ein  5em.  nifti,  f.  ^Jiid)te)  au§  üorgerm.  nepot 
erfd)eint  im  ^nb.  aly  näpät  (Stamm  näptr) 
'2tbfömmling,  Sobn,  Gnfcl',  lat.  nepos  '©nfcC, 
gr.  ävei^iöi; '@ejd)it)ifterfinb'  —  vtirobe; '33rut', 
altir.  nia'Sd)iüelleriol)n'.  SBcgen  bc§  Sd)roanfen§ 
ber  33ebcutung  f.  dlxdjtc,  aud)  33raut,  Cl)eim, 
25etter,  Sdjroagcr.  Sutbcr  gebraud)t  9teffe 
a(§  'GnfeC;  bie  beutige  ^ebeutuiuj  galt  jur  3cit 
5rifd)ö  (1741)  nur  in  Dornel)men  Streifen  unb 
crft  am  Sd)luf5  i)e?>  18.  3abvli§.  ift  ba^  9Boi1 
mit  ber  ()eutigen  33ebeutung  fc^inftfprad^lid)  ge= 
roorben. 

nehmen  3tro.  mbb.  nemen  abb.  afäd)f.  neman 
ft.  3tm.  =  got.  afäd)f.  anglf.  niman.  anorb. 
nema  'nebmen'.  33egrifflid)  ftimmen  bicraU  am 
beften  lat.  emere,  altir.  em  (afloö.  ima?) 
'nebmen',  mit  bcncn  unfer  nebmen  laut^ 
lid)  nur  bann  sufammen  geboren  fann,  raenn 
fein  anlautenbe»  n  ber  Dieft  einer  '^^artifel  ift. 
©^er  empfiel)lt  fid)  3ufai»"ienftcüung  non  alt= 
germ.  neman  mit  gr.  vemu  'zuteilen,  raeibcn 
laffen'  —  vi[ioc,  (vö|lioc)  'SBcibetrift'  =  lat. 
nemus'  5>ain',  gr.  vöinoi;  '©efe^',  irobci  man  bcf. 
an  ba§  Tlcb.  ve.ueaeai  'fid)  juteilcn,  befigen, 
für  ctro.  ncl)men,  bitten'  anfnüpft. 

Sietirung  5-  erft  nbb.,  ju  mbb.  (14.  Sa^rf).) 

filuge,  ett)mologifci)e§  aSövterbuc^.  6.  Slufl. 


Nerge  'fuinfd)e  ??el)rung',  mobl  nbb.  5^orm  für 
l^iieberung? 

9kib  Tl.  mbb.  nit  (@en.  nides)  Tl.  'feinb= 
feiige  ©efinnung,  Äampfgrimm,  ©roll,  Gifer= 
fud)t,  3ieib'  abb.  nid  Tl.  '.s>aG,  3orn,  9Jeib'  = 
afäd)f.  niö  Tl.  'ßifer,  SBettftreit,  i^af;',  nbl. 
nijd  Tl.  '.s*")af;,  9ieib',  anglf.  n\\>  'Streben,  3(n= 
ftrengung,  5ciubfeligfeit'  (im  Gngl.  auÄgeftorbcn). 
3m  Cftgcrm.  iit  ha^i:  cntfprcd)enbc  SÖort  3icutr. : 
got.  nei{)  )}l.  '^JJeib',  anorb.  niö  ';1t.  'Sd)anbc, 
Sd)imibmort'.  iÜeriuanbt  mit  lat.  nitor  'fid) 
anftrengen'  '■ 

neigen  otm.  ml)b.  nigen  ft.  3tm.  'fid)  neigen' 
—  neigen  fd)m.  3tm-  'nigen  mad)en,  erniebrigen, 
ctiuag  neigen';  al)b.  nigan  älter  hnigan  ft.  3tm. 
'fid)  neigen'  unb  neigen  fd)n).  3tm.  'neigen, 
beugen'  =  afäd)f.  hnigan  —  hnegjan,  anglf. 
linigan  —  hnsegan,  got.  hneiwan  ft.  3tm.  'fid) 
neigen,  fint'cn'—  hnaiwjanfd)iü.  3tm. 'erniebrigen, 
beugen'  {iüx  *hneig\van*hnaigwjan):  bav  fd)m. 
3tm.  ift  ba§  Äaufatit)  ju  bem  ft.  3tm.  2)ic 
germ.  SBj.  hnigw  auS'  üorgerm.  knTgh  (refp. 
kniq?)  ift  in  ben  übrigen  ibg.  Sprad)en  unfid)er; 
üiellcid)t  gebort  lat.  co-niveo  nico  nicto  'mit 
ben  klugen  tyinfen,  nidm'  gu  ber  germ.  Sippe. 

nein  ml)b.  al)b.  nein  (oemcinenbe§  2lnt= 
rcortSaboerb) ;  ebenfo  afäd)f.  nen  (S^d.)  'nein': 
entftanben  au§  bem  3?egation§abo.  got.  ni,  o^b. 
ni  =  mbb.  en— ne  (ba»  and)  in  bem  n  uon 
nid)t,  nie,  nirgenb  ftedt)  unb  bem  5icutr. 
be§  unbeftimmten  'Jülifel^^  abb.  ml)b.  nbb.  ein 
=  got.  ains;  nein  bal)er  —  'nidit  eineö'  (ogl. 
nid)t§  gleid)  'nid)t  etroas'),  mic  aud)  (at.  non 
für  ne  oinum  —  ne  ünum  ftebt.  (Sngl.  no 
'nein'  entfpringt  3unä(^ft  au§  anglf.  nä  (anorb. 
nei)  'nein';  im  @ot.  galt  bafür  ne  'nein'.  Sie 
mit  un=  unb  ol)ne  etpntologifd)  Dcrmaubtc  ^h- 
gation  got.  ni  gel)ört  jur  gleid)en  Sippe  mit  gr. 
vri  (3.  iö.  vri-Kepbri^  'gemiunloö'),  lat.  ne-  (in 
nefas)  unb  ne  'nid)t,  ha\i  nid)t,  bamit  nid)t', 
ffr.  na,  afloo.  ne  'nid)t',  Iit.  ne  'nid)i'. 

9iclfc  5-  nbb.  ^yorm  für  9?ägeld)cn  (nbb. 
negelkin)  5)c. ;  bafür  ml)b.  negellin  yt.  '@emürg= 
nclfe';  ogl.  nbl.  nagelbloem  '9ielfe'.  ^in  Cberb. 
bafür  9?ä gelein  (öftr.  ^Jiagel).  Qm  i^eff.  bciijt 
ber  ©olbiacf  '^Tuitc,  aber  bie  dMk  @ra§= 
blumc. 

nennen  3tm.  mbb.  ai)b.  nennen  (baneben 
nemmen.  ba§nod)bei  ©rimmelöbaufen  begegnet) : 
entftanben  au§  einer  @rbf.  namnjan  burd) 
2Ingleid)nng  oon  mn:  2;enominatiD  ju  i)iamc 
(abb.  namo);  ogl.  got.  namnjan  ju  namö, 
anglf.  namian  engl,  to  name  (anglf.  aud) 
nemnan  =  afäd)f.  nemnjan)  fd)ir).  3tm.  'nennen'. 
S.  9iame,  roo  aud)  über  nbl.  noemen  'nennen'. 

36 


nergetn 


—   282   — 


nid)t 


ncrflcin,  nörgeln  3tro-  etft  nl^b.,  bunflcn 
Uiiin-unoi§:  im  ^akx.  unb  .'öcff.  bebcutct  ba^ 
3tro.  'imbcutlid)  fpredicn'  (bcf.  au»  bcv  Hclilc  ober 
biirdi  bie  ^Jcaic),  bann  audi  'mit  ucrbricnlidicm 
nafalcn  lone  tabcln,  trittcln';  baju  ani^lf.  nyr^^in 
'taöeln'  mittclcniil.  nurnen  für  nurgnen  'murren', 
nurhth  (für  amjlf.  *nyrh{))  'ilhirrcn',  fd}Ott. 
nyarg. 

9JcrtJ  Ü)l.  erft  nl)b.,  au»  lat.  nervus  '3e[)ne'. 

9Jef|cI  5.  m()b.  ne^^el  al)t).  ne^^ila  5-  = 
nmbb.  nbl.  netel,  anglf.  netele  }^.  m<\\.  nettle 
''Jicffef;  baju  ein  uiiurüniilidjcrc»  glcidibcb. 
al)b.  na??a  djlcid)  i§l.  notr":')  '":)icffcr  upt. 
*natus  5.  unb  *natil6  jy.  '5)Jcffcr).  d)lan  vcv- 
gleid)t  bie  söencnnung  ber  ^Jfeffcl  im  ^4^rcnf5. 
(noatis),  Sit.  (noterö)  unb  5lltir.  (nenaid). 

9icft  '}l  m()b.  al)ö.  nest  "öl  'dlc%  Sager  für 
■i^ögcl  ober  aud)  Säugetiere' ;  entfprcdienb  mnbb. 
uDl.  angl).  engl,  nest  '^Jicft';  got.  *nista-  fcl)lt. 
2;ie  3iiH'C  ift  uralt;  bie  uor  ber  altgerm.  Saut 
Dcrfd}icbung  geltcnbc  Aorm  mar  nizdo-,  morauf 
aud)  ffr.  nida-s  'Sagerftätte  für  lierc',  aud) 
'2Bol)nung',  fomic  altir.  nel  '))ki\',  lat.  nidus 
''Jicft'  für  *nizdos  binmcifen  (anffällig  lit.  lizdas, 
flao.  gnezdo  'i)ielt').  Tiefe»  nizdos  ift  eigtl. 
eine  oufammenfc^ung  an-i  SBj.  sed  'fit5cn,  fid) 
fegen'  mit  ber  im  Str.  beiual}rtcn  :i)erbaUiartifcl 
ni  (f.  nieberi;  nizdo-  an-:-  ni-scdö-  bebeutet 
bal)er  eigt.  'i'ticbcvlaffung';  ngl.  ffr.  ni-sad  'fid) 
nicbcrfetjen,  nieberlaffen'.  i^sm  Sat.  unb  @erm. 
erl)ielt  nest  —  nidus  bie  fpejiellerc  53ebeutung 
'i)fcft  ber  i^ögcl';  öljnlid)  luurbc  ein  allgemeine» 
Sort  für  'Säger'  (gr.  koith)  im  lliorb.  auf 
bav  SBilblager  bc»  iöären  fpejialifirt  (anorb. 
hi{);  e»  gel)ürt  mit  gr.  Koirri  xeiuai  ju  ber  inb. 
SQBj.  qi  'liegen'».  Aür  ':)tcft  Ijat  ba»  &ot.  ein 
sitls  eigtl.  'Sii^',  t>a-:?  mit  ^^Jeft  bemnad)  mur^el^ 
uermanbt  ift. 

■iJkltcI  ?('M.  nd)b.  Hostel  al)b.  neslila  ^. 
'J8anbfd)leife,  3d)nürriemcn,  !öinbe';  iiain  mnbb. 
nbl.  nestel  '(^htrt,  Sdiuürricmcn',  anorb.  nist 
niste  llj.  '.sSeftnabel'  unb  mit  moitcrcr  '^Iblaut»; 
form  al)b.  nusta  ,"y.  'i^crtnüpfung',  foiuie 
nuska.  ml)b.  nüsche  '9JJantelfd)ualle'.  /"yafU 
man  st  unb  sk  in  biefen  SBorten  al»  Jeil  ber 
^Ibleitung,  fo  barf  man  lat.  necto  'tnüpfcn' 
ba^u  ftellenlunb  bie  ffr.  2B3.  nah  'ncrfnünfen'?). 
mir  al)b.  nestilü  (got.  *nastila)  l)at  man  aud) 
an  lat.  nödus  (für  *nozdos,  mic  nidus  auö 
*nizdos;  f.  "»JJeft)  erinnert.  3cncö  *nastila 
brang  in»  iHoman. ;  ogl.  ital.  naslro  'Sciben= 
banb'. 

nett  'ilbj.  um  \'AM)  auffommenb  unb  feit 
Sd)ottel  1663  ocr j€td)nct :  au§  nbl.  frj.  net  (lat. 
nitidus). 


mtio  3Ibt).  ein  im  Slnfang  be§  17.  ^val)r]ö§. 
aufgclommene§  SBort  be§  faufmännifd)en  35er= 
tebr»,  glcid)5citig  mit  3lgio,  brutto  entlel)nt 
au-i  ital.  netto.  53elegc  in  Sd)urg'  ^ndy- 
1)  alten  1G62. 

9ict?  dl  ml)b.  netze  a{)b.  nezzi  dl  =  afäd)f. 
net  (unb  netti)  dl,  nbl.  net,  anglf.  engl,  net 
'9ie^',  got.  nati.  anorb.  nel  dl  '9?cö':  al§ 
natja-  eine  gcmcingcrm.  58c3eid)nung,  rooju  im 
9iorb.  mit  ^Ibtaut  not  'grone^  3leg'.  ?lb= 
ftammung  bunfel;  faum  ,nt  "ttfi,  gcrm.  *nata-; 
el)er  ^u  'Jteffcl,  mit  nicld)cm  e'^  auf  einer  oor= 
germ.  SB,^  näd  'näben,  flrid'cn'  bcrubcn  fönntc 
5Bgl.  aud)  nod)  lat.  nassa  '3ifd)rcufe,  llicti*? 

iict?cn  o^m.  ml)b.  netzen  al)b.  nezzen  (= 
got.  natjan)  'nafj  mad)en':  2)cnom.  311  naß. 

neu  3lbi.  mbb.  niuwe  al)b.  niuwi  =  got. 
niujis,  onorb.  nyr.  anglf.  niwe  neowe  engl, 
new,  nbl.  nieuvv,  afäd)f.  niuwi.  ®a§  gcmein= 
gcrm.  ninja-  an?-  uorgcrm.  neuyo-  ftccft  aud) 
in  ftr.  nävyas  naviyas  (unb  näva),  lit.  naiijas 
(afloü.  novo,  lat.  novus,  gr.  v^oq).  ®ie  @runb= 
bebeutung  biefe»  uralten  nöujo-  newo-  läfjt  fic^ 
nid)t  mit  6id)erl)eit  ermitteln;  n)abrfd)cinlid)  ift 
i^crmanbtfdiaft  mit  ber  altibg.  ^artifcl  nu  'jegt*, 
fo  baf;  ba»  llicuc  al^^  ha--^  'gerabe  ict3t  ©nt= 
ftanbcne'  (ugl.  nun)  gcfant  märe.  iöe3icl)ung 
3um  flg.  SBort  ift  moglid). 

neun  oal)liu.  ml)b.  aljb.  niun  =  got.  niun; 
bie  gleid)beb.  afäd)f.  nigun,  nbl.  negen,  anglf. 
nigon  (engl,  nine)  bcrul)cn  auf  germ.  *negun 
für  *newun,  mäbrenb  got.  al)h.  niun  auf 
*newn-  bcrnl)t:  in  ber  ^orm  newan  newn  ein 
gemcinibg.  oablmort  luie  alle  (Siner;  ugl.  ffr. 
nävan,  lat.  nnvein.  gv.  ^vv^a,  altir.  nöi.  yjlan 
bat  5.V3ichung  be»  gemcinibg.  SBortc?^  für  neun 
(newn)  3U  bcm  5lbi.  neu  (n^wo-)  vermutet, 
inbcm  man  bie  ncuji  al§  'neue  l^al)V  ber 
brittcn  Üetrabc  faf5t:  Jctrabenred)ninig  ift  für 
ba§  ältefte  3bg.  an3inicbmen  auf  (Mrunb  bc§ 
;]abln)ortc»  ad)t,  ba»  formell  ein  3)ual  ift. 

ueutrnl  'Jlbi.  feit  bcm  IG.  ',)abrl).  allgemein 
üblid)  i.nifrühft  in  ;')Citungcu  intb  bei  ilricgö= 
fd)riftftellern  belegt)  =  fr3.  neutre,  lat.  neulralis 
üon  neuter  'feiner  von  beiben'. 

nieftt  'ipartif.  mbb.  niht  ^ronominalfubft. 
'nid)t§'  al)b.  niwiht  neowiht  'nid)t';  im  2rt)b. 
SJ^bb.  fd)on  al»  ^'erftärfinig  ber  9Jcgation  ni  en 
gebraud)t;  feit  bcm  12.  ^abrb-  beginnt  bie  3(u§= 
laffung  biefer  ^Jtcgation,  bie  gegen  ba§  Gnbc 
bc»  IT).  ;^sabrb.  gan3  luttcrgebt,  inbem  nid)t 
feine  Stellung  eijuiiunnt.  ^n  '3U  nickte 
macben'  unb  'mit  nid)tcn'  Ijabcn  mir  nic^t 
nod)  aii  Subft.  (f.  9iictc).  ?ll)b.  neowiht 
beflebt  au'o  ni  co  wiht  'nie  etroaö'  (ugl.  2öid)t); 


md}k 


—   288 


mtk 


ebenfo  afödij.  neowiht,  nbl.  niet,  annlj-  näwiht 
näuht  cnc(l.  not  'nid)t'  —  nou^lit  'nid)t§'; 
(^ot.  ni  waihts  'nidjtö'.  S.  nein,  nie,  nodi, 
n  u  r. 

9Ji(6tc  (V.  cvft  ndb.  ibcr  obcrb.  33olfgiprad)e 
fremb;  bofnr  5^afci,  entlehnt  auö  nbb.  nicht, 
roofiir  mlib.  mftel  al)b.  niltila  ("y.:  ^^iniinntin 
ju  a()b.  nift  =  anfllf.  nift,  nnorb.  nipt.  Über 
nbb.  cht  au!o  iierni.  ft  ih^I.  unter  iad)te.  '^(lib. 
anglf.  nift  ift  feminine  33ilbnnii  3u  -JJcffc,  auf 
flcrni.  *nifti-  I)inuieiicnb :  uoracnn.  nepti  J. 
eigtl.  '©nfelin'  ju  nepöt  DJi.  cicitl.  '®nfcl°. 
2Bte  bei  ^JJcffc  id)n)anf't  aud)  mel)rf ad)  bic  ^e= 
bcutunci  üon  9Jid)tc:  in()b.  niftel  '3iid)te, 
9}iutterfd)n)eftcr,  ©efdianftcrfinb',  altnorb.  nipt 
'©d)n)cflertod)ter,  i1tid}te',  abb.  nift  'neptis, 
privigna'.  Saju  V(\{.  lat.  neptis  'Gnfelin',  ffr. 
napti  5.  'loditer,  (^'ntelin'  nnb  ^Iceffc. 

nichts  ''^^ronominalfubft.  erft  nbb.,  bafür  m()b. 
niht.  (Sntftanben  ift  nid)t§  aii§  mbb.  nihtes- 
niht,  ha^:  eine  3?erltQrhmii  be§  einfadjcn  niht 
loar,  inbem  ntan  bai?  ucrflärfcnbc  nilit  auÄlicn ; 
bie  nlib.  bial.  A-oxm  niclitst  luirb  nnniittcKuir 
auf  ber  nilib.  3?crfliirfnni.i  bcru[)cn,  bic  im  jpäten 
OJlbb.  ju  nilitzit  uerfür^t  erfdieint. 

Widcl  a)^}?.  erft  nbb.,  nad)  bcm  3)2Bb.  unter 
Äobalb  übcrtrai^cn  auy  ciiitl.  nicket  'daemon'; 
ogl.  Äobalb. 

nirfcn  otra.  mbb.  nicken  abb.  nicchen: 
^teratit)  ju  n  e  i  c^  e  n  i  mie  f  d)  m  ü  cf  c  n  ju  f  d)  m  i  e  = 
gen,  bücfen  ju  biegen).  9Jacfcn  ift  nidit 
oerroanbt. 

nie  'Jtbt).  ml)b.  nie  abb.  nio  neo  "nie' : 
au§  ni  unb  eo  'nid}t  je'  jufammengefe^t  lüie 
afäc^f.  nio  au§  ni  io,  anglf.  nä  au§  ne  ä;  ba§ 
@ot.  fonbcrt  beibe  SBorte  nod):  ni  aiw  'nie'. 
SBegen  bec->  ni  negatiuunt  f.  nidU;  roegen  abb. 
io,  got.  aiw  ugl.  je. 

t  ntcii  ^räti.  mbb.  nide  'unter,  nicber' 
abb.  nida  ^röp. 'unter,  unterbalb':  ju  nicber. 
ntcben  (in  bicnicben)  3tbü.  mbb.  niden 
nidene  abb.  nidana  2tbt5.  'unter';  ogl.  afädif. 
nilhana,  anglf.  neo5an  (au§  anglf.  beneoöan 
flammt  engl,  beneath  'unten,  unter');  gu 
n  i  e  b  e  r. 

nicber  5lbt).  mbb.  nider  abb.  nidar  5Xbo. 
'nieber,  binuntcr,  berunter'  =  afäd)f.  nithar, 
nbl.  neder,  anglf.  niöer  engl,  netlier  'nieber', 
anorb.  niSr;  got.  *ni|)ar  feblt  suföllig:  3{blcitung 
üon  ber  unter  9ieft  crträbntcn  ibg.  3>erbalpartifcl 
ni  'nieber',  bie  in  anbern  gcrm.  S5?citerbilbungen 
crbalten  ift  (f.  nicb,  nieben),  ugl.  aflou.  nizü 
'unten',  foroie  ffr.  ni  'nicber'  unb  ba§  bem 
gcnn.  3Ibo.  nabc  ftcbenbc  ftr.  nitaram.  — 
nieber  al§  2tbi.  ift  eine  junge  germ.  3d)öpfung 


auÄ  bem  '2lbo.:  abb.  nidari   mbb.  nider  nidere 
%i)\.  'nicber,  nicbrig' ;  baju  afäd)f.  nithiri. 

nicblicf)  "^Ibj.  mbb.  *nietlich,  roo^u  nur  ha§> 
2lbü.  nietliche  'mit  ©ifer,  mit  5leif;'  belegt  ift; 
fpätabb.  nietsam  'desiderabilis,  roünfd)en§tt)crt, 
angcncbm'  =  afäd)f.  nindsam  'angcncbm'. 
2)ic  Sippe  gebort  gu  abb.  niot  071.  'Icbbafte» 
ä)erlangcn,  cifrigc^i  Streben',  afädif.  niod.  anglf. 
ncüd  '(vifer,  iBerlangcn'. 

uicmnl?  f.  nie  unb  mal. 

nicmanb  ^.ßron.  mit  jungem  d  im  ülu-Maut 
(roie  in  9Jtonb)  au§  nie  unb  man:  mbb. 
nieman  niemen  abb.  nioman  'nicmanb';  ogl. 
nie  unb  jemanb. 

9iterc  jy.  mbb.  niere  abb.  nioro  Tl.  (abb. 
aud)  '.sSobe')  =  nbl.  nier  5.,  mittclcngl.  mnbb. 
nere  (baju  engl,  kidney  mittclcngl.  kidenere 
auö  anglf.  *cydeneore  *cydneora?)  '^Jtierc' ; 
im  9iorb.  mit  i-Umlaut  nyra  'Diiere'.  r^aü^ 
tetitereS  auf  got.  *niuz6  ?f.  beutet,  ftcl)t  bie 
germ.  Sippe  obnc  lüeitere  35erroanbte  ba.  ^^ft 
aber  got.  *niurö  *niurjo  oorau^sufegen,  fo  er= 
geben  bic  übrigen  ibg.  Sprad)en  3ii?icbörigc§, 
mic  benn  .^ablreidic  ^Itamcn  für  Äörpcitcilc  bcm 
@crm.  mit  anbern  ibg.  Sprad}cn  (ugl.  DJafe) 
gemein  finb:  got.  *niur6  für  *niwr6  *negwrö 
aug  oorgernn.  *neghr6n,  tt)eld)e§  im  ®r.  burd) 
gleidibeb.  vecppö«;  'D^iere,  öobe'  ocrtretcn  mirb 
(cp  für  gh);  baju  nod)  lat.  nefrones.  SBcgcn 
got.  *niu-  für  *ni\v-  *nig\v-  f.  3(u. 

nicfcn  ;3tiv-  inf)b.  niesen  abb.  niosan  ft. 
ßtro.  =  nbl.  niezen,  anorb.  hnjösa  (bagu 
hnore  9Ji.  "öa§>  9iiefen'j,  mittelengl.  nesen; 
bancben  anglf.  fneosan  ntittelengl.  fnesen  = 
nbl.  fniezen  'niefen'.  2)ie  beiben  SKj.  germ. 
hnus  unb  fnus  fd)cinen  mit  einanber  urfprgl. 
cing  3U  fein;  ba^^u  aud)  mittclcngl.  snesen  engl, 
to  sneeze  'nicfcn'.  Tic  uorgerm.  2B3.  qnus 
unb  ksnus  bürfte  fdmllnadiabmcnb  fein. 

9Hc»wnr5  d)l.  au^  gletd)bcb.  mbb.  nieswurz 
5.  3um  uoi-igcn  3Bort:  „ber  dlamc  ftammt 
bal)cr,  weil  bic  gepuloerte  ©urjcl  feit  alter  o^it 
ein  ftarfcy  DJ^ittcl  gum  Tikim  ift". 

^ticftbroutö  i^.  3U  nießen;  f.  gcnicncn. 

t  9iictci  i\-.  'l>iagel,  ber  bie  2öt=  ober  3>er= 
fd)raeif3ftcllc  binbct'  mbb.  niet  SKJ-  'breit= 
gefd)lagcncr  ^Jagcl' ;  abb.  *hniot  ift  in  glcid}cr 
53cbeutung  nicbt  bc3cugt.  Q^  gebort  ju  ai)i>. 
hniotan  'befeftigen',  anorb.  hnjööa  ;-}tra.  'fd)la= 
gen,  bämmern,  feftf d)lagen' ;  bie  gcnn-.  SB?, 
hnud,  oorgerm.  knut  ift  roeiterbin  nod)  nidit 
aufgcroicfcn.  .'öierju  nictfeft  inber  3Scrbinbung 
„nict=  unb  nagclfcft"  forcie  nieten  (fd)on  mbb. 
nieten  fd)n).  ^tra.). 

9Jtctc2  5.  'Sog  ol)ne  ©erainn'  feit  Jrifcf) 


nimmer 


—   284   — 


S^Jonne 


1741  ücrjetd)net,  im  SInmncj  be§  18.  ^a(}rl)§. 
con  .'öambuvii  nu§  (i^Icidi.^cinii  mit  bctn  @cvicn= 
fa§  SBat  'O^ciüinniunnmcv,  Ircffcv',v  53. 1T:>2 
in  SBcidimanii-^  ^^-^ocnc  bcr  ÜiicDcvfadiicu  IV. 
S.  121  mit  Dem  Shiftommcu  hcv  l'ottcricjincle 
in  l)onänöiid)cv  SBcifc  (ogl.  Sottcvic)  aufcic= 
nommcn  mit  2Bcd)ic(  bce  ©cfdilcditö  au§  bcm 
glcid)beb.  nbl.  niet  2)J9?.  'Dcidit§,  Diuü',  n)e(d)c§ 
urfprgl.  ijcnnu  imicr  nid)t§  —  nid)t  ift.  ®ic 
ciijtl.  Jöcncnninui  mar  ^c  1)1  er  (®eeicni.  iref  feri 
S.  «.  bei  ©cüeil  II.  21U. 

nimmer  'i)(bo.  m(ib.  niemer  niinmer  nimer 
(au§  nie  mer)  'nie,  nicmal'^  oon  bciiinncnbcr 
iinb  sutünftiijer  IbätitiEcit'  (dc(I.  n()b.  nimmer 
in  ber  ^gcbeutung  'nidit  mel)r,  nidjt  micber', 
rcofür  mir  cjcrn  nimmcrmel)r  facicn):  au§ 
inl)b.  niemer  nimmer  'nie  mc()r'.  53eibe  lyox- 
men  finb  Gntmirflnniicn  aiiv  ai)h.  nio  unb  mer 
{vc\i.  aniilj.  ntt'fre  cni^l.  never  an§  ne  ä'fre); 
nimmermelir  cntl)ält  bnä  smeitc  o»iammen= 
fet3iiniiv'iilieb  boppclt.  —  S.  nidit,  nie. 

nt4)pcu  3tm.  erft  n()b.,  nnä  nbb.  nbl.  nippen 
'mit  tleincn  oiuie"  trinfcn' ;  bafür  lienneb.  baier. 
nepfen  nöpfen  mit  bcm  l)b.  pf  (aud)  „ein  ^Jiüpflin 
t()nn"  bei  (Srii)'iu-o  1."j(»s  Grammat.  I,  237).  iBiil. 
nodi  ancilf.  nipele  cni^l.  nipple   'iörnftmarse' V 

^32ip))fa(f)C  ,"y.  erjt  nbb.,  am  6nbc  be§  17.  3af)r= 
l)nnbcii'C>  nad)  frj.  nippe. 

nirgcnb,  nirt^enbä  3tbD.  ml)b.  niergen 
niergent;  f.  irgcnb. 

92tf(^c  Jv.  mit  ber  älteren  9?cbcnform  9?itfd)e 
in  bcr  2.  .öälftc  bee  17.  i^^sabrby.  entlehnt  an& 
frj.  niche.  ita(.  nicchia  Hat.  mytilus). 

itiftcn  ;')tni.  'ein  ilicft  bancn'  ml)b.  al)b. 
nisten:  Xcnom.  ,^n  Dieft;  V(\[.  anc\[i.  nistlian 
cncil.  to  nestle  'niften',  nbl.  nestelen  fomic  mit 
bcr  gicidicn  l-5tbleitnnij  m()b.  nijb.  nisleln. 

9JtR  A.  mbb.  a()b.  ni?  (7,^)  älter  hni?  '^.  '9Iif?, 
fiouäei'  =  nbl.  neet,  an^lf.  hnitu  eniil.  nit; 
Qot.  *linils  fel)lt.  2)cr  fiantocrfdiiebinu^  iiemäf! 
tann  gr.  Kovi;  Ci^l.  Kovihei;)  'Gi  bcr  Saufe, 
S5>ttnjcn,  ^löhc'  :c.  ücriuanbt  fein,  luenn  k(oinid 
bcibcn  2inad)en  jn  Wrunbe  liegt.  Wan  ftellt 
ba^u  nodi  bic  gleid)bcb.  flau,  gnida  unb  alban. 
Geni  au^  *kenidä.  —  9hif}  ift  unnermanbt. 

T  nit  gleidi  nid)t. 

Wxx.  ^l^J.  mbb.  (iel)r  feiten)  niokes  abb. 
nilduis  lliOT.  'Ärofobil';  ngl.  angl).  nicor 
'.Hrofobir  (engl,  nick  alv  53c^eidminig  bcö 
Icufclö),  nmbl.  nicker  '35>aifergci)t',  anorb. 
nykr  (=  got.  *niqiza)  'SOBaiiergeilt  in  öcftalt 
cincy  /"slnfun"erbc§',  and)  'Aluf'>pferb'.  Xie  abb. 
nd)b.  Jöcbeutung  'Mrotobil*  crflärt  fid)  ani-  ben 
übrigen  5iebeiUimgcn  bcr  oipnc  gut:  'märd)en= 
I)attc^  Sccungcl)cucr'  mag  ber  ©nmbbcgriff  fein. 


2BaI)rid)einlid)  liegt  eine  germ.  2Bj.  niq  au^ 
öorgcnn.  nig  (ffr.  nij,  gr.  vItttoj)  'fid)  tuafdicn* 
:;u  @runbc;  9^ir  märe  alfo  eigtl.  'ein  mit 
iBabcn  iid)  crgö§enbe§  Scetier,  Scegeift'.  2Bäb= 
renb  hav  y)la^t.  !)iiy  =  anglf.  nicor  auf  got. 
*ni(iisa-  *nikuza-  beutet,  meift  ba§  nur  im 
.söb.  erbaltcnc  jugebörigc  5"cm.  Dciyc  auf  ein 
got.  *niqisi:  al)b.  nicchussa  ml}b.  *nickese 
*nixe  in  wa^^ernixe  5-  mit  bcr  ^cbcutung 
'lueiblidicr  SBaffergeift' ,  jvofiir  ml)b.  merwip 
mermeit. 

noIicl3{bi.iml7.3aI)rf).cTitIcbmau§gIeid)bcb. 
frj.  noble  (=  lat.  nobilis  'abiig' 1. 

1 9iobi§h:ufl  'Dt.  'Untcrmclt,  4">ölle'  im  frübcu 
3cbb.  au§  bcm  9Jbb.  in»  A^'ib.  gebrungen  mie 
ba§  jmeitc  ®licb  bcr  ouit^mmcnfcöimfl  5?rug 
'3d)cnfc'  lebrt.  2)a§  erftc  ©lieb  ift  mbb.  abis 
abyss  Wil.  'abyssus,  ?(bgrunb',  morau§  mit 
uorgcfcljtem  n  (ogl.  ital.  nabisso  „an^  bcr 
üblid)en  23erbinbung  in  abysso")  bic  nb.  ^orm 
^fobi'öfrug:  eigtl.  alfo  '.'j^ödenfdjcnfc'. 

nocfti  2(bü.  mbb.  noch  al)'ö.  noh  =  afäd)f. 
noh,  nbl.  nog,  got.  naüh  'nod}' :  au§  nu  'ic^f 
unb  h  =  lat.  que,  gr.  re,  ffr.  ca  'unb,  au^* 
,Uifammcngcfcl?t:  'anch  jctjt'  nmrc  bemnad)  bic 
(Srunbbcbcutung  üon  nodi;  ugl.  nun  unb  megcn 
got.  h-  gicid)  lat.  «jue  f.  nodi2. 

no^2  ytonj.  'unb  nidit'  mbb.  nocli  a()b.  noh 
'uitb  nid)t,  aud)  nid)t,  unb  aud)  nid)t' ;  al)b. 
noh  —  noh  mbb.  noch  —  noch  'lucbcr  — 
nod)',  mbb.  aud)  fd)on  weder  —  nocli.  @nt- 
fprcd)cnb  afäd)f.  noh,  nbl.  no;  got.  bafür  nih 
'unb  nid)t,  aud)  nid)t',  got.  nih  —  nih  'lucber 
—  nod)'.  C^ot.  nih  bed't  fid)  genau  mit  lat. 
nc-(pie  (mcgcn  got.  ni,  lat.  nc  f.  nid)t);  eine 
bem  lat.  que.  gr.  re,  ftr.  ca  'unb'  entfprcd)enbc 
'^Virtitcl  bcbiclt  ba-i  Öot.  al§  -h  -uh  in  lebenbigem 
03ebrüud). 

t  9?orf  9?.  erft  nbb.,  luic  uicle  anbcrc  Icrm. 
ted)n.  naut.  cntlebnt  am  bcm  dlbl;  ugl.  nbl. 
nok  '@iiifcl,  Spiljc'. 

9Jonc  ?(.  mbb.  nöne  abb.  nona  ^.  'hora 
nuna,  bic  neunte  Stuubc  beS  Iagc§'  (ben  Zac\ 
üon  :5  Ubr  morgcmo  an  gcrcd)nct),  aud)  'bcr 
rcfp.  .s>orage)ang' :  ein  mabrcnb  bcr  abb.  3cit 
eingebürgerte»  Jyrembiüort  nad)  lat.  nöna  (fc. 
hora;  ugl.  frj.  none,  ital.  nona);  ferner  ügl. 
afäd)f.  nöna  non,  meftfäl.  naune,  anglf.  nön 
engl,  noon  '9JJittag'. 

^JJonnc  A.  mbb.  nunne  abb.  nunna  5-  =  »bl. 
non.  umbb.  anglf.  nunne  engl.  nun.  2ßic  ba§ 
oorigc  SBort  ift  9conne  burd)  i>a^  d)rifllid)c 
Äloftcrlebcn(ogl.  Äl öfter,  9)1  önd)  imb  ÜJlün  = 
ftcr)  —  ctroa  im  53eginn  be§  8.  ^aijxl)^.  — 
in§  Tcutfd)c  inib  Gngl.  übernommen  au§  lat. 


9lorb 


285 


Mfter 


nonna  (gr.  vövva),  n)eld)e§  and)  tn§  9toman. 
brang:  vql  frj.  nonne  nonnain  '^(oftciirait, 
9bnnc';  ital.  nonna  '©vomnuttcr'  ivic  ita(. 
nonno  '©ronimtcr'.  Tic  ä?oviicfd)id)tc  bcv  Sippe 
tft  bitnfel;  bac-  fpätlat.  nonna  luar  ein  „%n-y- 
brucf  ber  @()rfurdit"  ibaljcx  jene  53ebcutung  int 
Stol).  —  9Jonne  ^^  fouiel  oUo  'ucrfdjnittcnei:' 
roeibl.  Sdiraein'  ift,  lüic  bic  cntfpred)enbcn  SBortc 
im  W)b.  dlhl,  iDcntii'd)  mit  9ionnc  Tl(oftcv= 
juncifvau'. 

9Jorb  ^'R.  (an§  bcr  obcrb.  33o(tvipvad)c  fnit 
üöÜig  lun-fdinninbcn ;  bic  obcrb.  '^C3eid}nnnc3 
bafüv  Oltittcrnadit)  nü)b.  nort  ((33cn.  nordest 
Q()b.  nord  9)].;  cinfpredienbc  !öc3cid)mnu-ien 
finben  fid)  bei  alkn  germ.  Stämmen  (au§  bem 
©enn.  ftommt  ital.  norte  unb  frj.  nord),  mic 
benn  überl)aupt  bie  ^escidmungcn  ber  .s;"^imme(§= 
gcgenben  uom  ©erm.  jclbflänbig  gcbilbct  finb: 
I)icr  geigen  bic  iög.  Spvadien  feine  gemein jamcn 
25>oile.  SLhjI.  afäd)).  *norlh  (nur  a\v  3(bü.  'norb= 
tt)ärt§'  bcjcugt),  engl),  norp  engl,  north,  ©ot. 
*naür^s  rcfp.  *naür|)r  (g(cid)  anorb.  norSr)  feb(t 
jufäUig.  9}ian  bat  an  gr.  viprepoc,  'unten,  meitcr 
unten  befinblid)'  angefnüpft,  ma?->  Dorauefc^cn 
mürbe,  bar,  bic  Sdiöpfung  be§  2Boi1e§  in  eine 
3eit  ftiüt,  mo  bic  ©cnnanen  ben  3torbabbang 
cine§  ©ebirges  licrunter  fliegen.  Tod)  märe  aud) 
3U  bebenfen,  bar,  bac-  umbrifdic  nertro  'linfö' 
bebeutet.  —  Taiii  9?ort)cn  9)1.  m()b.  (mb.)  norden 
ül)b.  nordan  9c.;  pgl.  nod;  Süben. 
nörgeln  f.  nergeln. 

9Jornc  J.  crft  n()b.,  bef.  burd)  5tIopltocf  cin= 
gebürgert  au§  anorb.  norn  (^lur.  norner) 
'Sd)irfia(Ägöttin':  Uripmug  bunfel. 

t  ^lövi,  9tor3  d)}.  'f leine  Aifdiotter'  (aud) 
$cl3  besfelbcni  jeit  bem  IG.  ;,'^sal)rl).  (ällaaler  15G1) 
besengt:  ein  flau,  ©ort;  pgl.  flcinriiff.  noryca 
'5ifd)ottcr'  (altpreutl  naricie  '3W§')- 

t  9iöftcl  91.  'ein  flcinc§  9}Jaü'  ju  mbb. 
ncB^elin  (ö?)  9i.  'ein  fleincy  5li'iil"iöfcit§ma!V : 
2)iminutit)  ^u  einem  pcriorcnen  ©runbmort,  bcffen 
Urfprung  bunfel. 

9?ot  %.  ml)b.  alib.  not  (V-  '9}]ül)c,  S^rangjal, 
©cfabv,  Sampf,  o^aitg':  eine  gcmeingcrm. 
SSortbilbung;  cgi.  got.  nau{)s  5".  '9iot,  ßroanfl/ 
©crcalt',  anorb.  nauör  'ly.  '9cotmcnbigfeit',  anglf. 
nyd  nead  engl,  need  '9Jot',  nbl.  nood,  ajäd)i. 
nöd.  jvür  bie  gemeingenn.  Stämme  naudi  nau|)i 
an^  norgci'm.  nauti-  l)at  man  an  preuf;.  nautin 
'9Jot'  angefnüpft ;  nau-  l)ättc  mot)l  al§  2Bur3cl= 
filbc  3U  gelten.  —  9iotburft  ^^  mlib.  nöt-durft 
ly.  '9iotrcenbigfcit,  33cbürfniÄ,  natürlidie§  Se= 
bürfni»,  33ebarf  an  notmenbigen  2)ingen,  2cben§= 
untcrbalf  ai)h.  nötduruft  (afädif.  nödthurft)  g^.; 
baju  got.  naudi-{)aürfts  2(bi.  'nötig'.  —  92ot= 


erbe  Tl.  frübn()b.,  foüiel  al§  'notroenbiger,  h^-- 
reditigter  Grbc,  bcr  nidit  übergangen  rcerbcn 
barf.  —  9iotrccl)r  ml)b.  nOtwer  ^•.  '■^(brccbr 
üon  ©emalt*.  —  notmenbig  5lbi.  erft  im  18. 
'^sal)v[).  allgemein  üblidi,  aber  id)on  feit  DJiaaler 
1561  üer3eid)nct,  im  Einfang  beö  16.  3al)i"b§.  im 
Sübroeften  auffommcnb  (beiSutbernod)  fe()lenb); 
=  rccnbig  ift  Suffir  rcie  in  inrcenbig,  au§  = 
rcenbig.  —  9iot3udrt  Jv.  nadi  mbb.  (Jtbrbein.) 
nötzühten  'not3Üd)tigcn',  baneben  gleidibcbcutcnb 
ml)b.  notzogen  eigtl.  'genialttl)ätig  bcbanbeln' 
fdion  aijb.  nötzogön  (mbb.  a[)b.  nötnumft  '9Jot= 
3ud)t'). 

'^)lotc  iv.  an§  lat.  nota  (fr3.  note) ;  in  ber 
53ebeutung  'mufifalifd}e  9cote,  ^nielobie'  erfc^eint 
note  fd)on  im  9Jtl)b. 

nn  3lbü.  gleid)  nun. 

nü^tcrn  3(bi.  mbb.  nüehtem  nüehter  al)b. 
nuoliturn  nuohtarnin  5lbi.  =  nbl.  nuchter 
'nüditern',  ba3U  anglf.  nixtnig'?  2)ie  3Innabmc, 
lat.  nocturnus  liege  3U  ©runbe,  genügt  3ur  Gx- 
flärung  bcr  53ebeutung  'nüditern'  nid)t,  ba  jcnc§ 
nur  'näd)tlid)'  bebeutet;  aud)  iftc§  faum  möglid), 
in  abb.  nuoliturn  eine  cd)t  germ.  2(blcitung  3U 
ibg.  nokt  '9cad)t'  (anorb.  nött)  ju  fcben,  ireil 
e§  rool)l  bie  33ebeutung  pon  lat.  nocturnus  i)abcn 
müf3te.  (Sbcr  möd)te  man  gr.  vrjqpuL)  'bin  nüditern' 
—  viiqpdXioc;  vt'-jirTii;  'nüd)tern'  pcrgleidien, 
bcren  cp-ir  einen  alten  ©uttural  nertrctcn  fönntc. 
2)od)  bleibt  bei  rcal)rfd)einlid)cr  SBurjclDcrrcaubt^ 
fd)aft  nod)  bie  31blcitung§filbe  oon  nüchtern 
unflar. 

9?nbcl  (V.  feit  lyifi^art  in  ber  beutigen  33e= 
beutung  beseugt,  bei  Sdiottel  1661  (al§  'Stopf= 
nubel  für  9)laftgänfe')  gebud)t;  fpätfrj.  noulet 
nouille  ift  beutfdien  Uiipinngö.  ©in  Gtt)mon 
für  9i üb cl  fcblt. 

nnn  5lbp.  ml)b.  al)b.  nu  (9iebenform  nü) 
'jc^t,  nun',  in  ml)b.  3eit  feiten  mit  abuerbial 
ableitenbem  n  (nun  nuon).  9iod)  nl)b.  nu  (au§ 
mbb.  nu  I ;  cntfpred)enb  afäd)f.  nu,  nbl.  nu,  anglf. 
nu  engl,  now,  got.  nu  'je^t'.  Gin  gemeinibg. 
lemporalabücrb:  ogl.  ffr.  nü  'je^t'  —  nün-am 
'jc^t',  gr.  vu  vOv,  lat.  nunc  (mit  bem  c  pon 
hi-c),  afloD.  nyne  'je^t',  lit.  nu.  2)gl.  neu  unb 
nodbi. 

nur  21bü.  ml)b.  newsere  af)b.  niwäri  =  afäd)f. 
ni  wäri,  anglf.  neere :  eigtl.  'c§  rcäre  nidlt, 
rcenn  c§  nidjt  —  rcäre';  ba^  9Jlbb.  unb  bie  nbb. 
Tla.  baben  3ablreid)C  9tebenformen  srcifdicn  ne- 
Wcere  unb  nbb.  nur,  bef.  njer  neur  niur  nour. 
SBcgcn  be^  negatioen  ne  f.  nid)t. 

9tüftcr  J.  erft  nbb.,  au§  bem  nbb.  nuster. 
engl,  nostrils  '9tüftem'  ift  cnuei§lid)  3ufammcn= 
fegung,  eigtl.  '9^afenlöd)er'  bebeutenb  (ogl.  anglf. 


9?uB 


—   286 


ober 


naes-J)yrel  nos-{)yrl).  Jyür  ba§  bculidie  SH>ort 
tft  3Innaf)mc  oon  3»famntcnfc^uncj  ntdit  fo  fidicr, 
roeil  ha^  1  bc»  cniil.  ©ox-tcc^  fel)lt.  2^al}cv  fcfjcn 
cimgc  barin  eine  r-5lbleituna  cini'  nos-  rJlblautö: 
tonn  3u  ^1Jafc,  inil.  älter  nl)b.  nufeln  bei  l'oi^au 
'näfeln')  mit  ciniicfdiobeneni  t  itnb  tnüpfen  an 
lit.  nasrai  '50lanl,  3{adien'  nnb  aikm.  nozdri 
'Üfafcnlödicv'  an.  *}ciefen  ift  nnnevmanbt;  vc\l. 
9{aic. 

9iuft  1  (V.  m()b.  a()b.  nu?  jy. ;  mit  lat.  nux 
Cnucem )  rocbcr  nrocrroanbt  nodi  baranS  cntlc()nt. 
5PicImcl)r  iü  ^Jinf5  ein  ed)t  iierm.  SBovt,  nri^n\il. 
mit  h  im  5(nlaut;  v(\\.  anorb.  hnot  ,1-.,  aju^lf. 
hnutu  cnoil.  mit  ''JiniV,  nbl.  noot.  2^ic  cdit 
cierm.  8ippe  (Stamm  linut  i  meift  anf  einen  vox- 


iierm.  ©tamm  knud-,  bev  in  i^Ieidiev  ^Bebcutung 
in  altir.  cnü  ftccft. 

9htft2  5.  (meift  ^luv.  topfnüffe)  '©d)lag, 
3ton'  bloü  nl)b. ;  nur  in  nnfevem  Sprad)iicfül)l 
mit  bcm  uoriiien  ibentifdi  (iHil.  Taditel);  f;n"adi= 
i^cfdiiditlid)  abcviuobl  jn  iiot.  Imutö  ^^  'Stadiel'. 

t  9hitc  ^•.  mbb.  nuot  ^•.  '^-xu^c,  Mly,  bojii 
abb.  linuo  nuoa  '^Jhite'  lomic  abb.  nuoil  mbb. 
nuüwel  nüejel  'J^-ngbo^d' —  nuotisen  'llJutciien'. 
2(iid)  ba§  m()b.  I)!"'.  nüejen  (abb.  nuoen  aiiS 
*lin6jan)  'cjlöttcn,  genau  jufammenfügcn'  ge= 
büil  ju  einer  germ.  SBj.  hnö. 

nülJC  5(bi.  mbb.  nütze  abb.  nuzzi  5(bj. 
'niitjlid)';  vc\\.  got.  un-nuts  'unniitj',  anglf.  nylt 
'nüglid)':  311  genicfsen. 


(D 


t  oh  1  ^räiL  'Jlbu.  mbb.  obe  ob  ^räp.  'oben, 
ober[)alb,  über*,  ebenfo  abb.  oba;  ügl.  anglf. 
ufe-weard  'obere'.  l'Jbb.  ob  btdt  fid)  meift 
in  3"iöniiitcnie^ungen  luic  Obad)t,  Dbbad). 
;^u  oben. 

ob  '^  i^onj.  mbb.  obe  ob  op  itonj.  'lucnn, 
roic  rocnn,  mcnn  and),  ob*,  ebenfo  al)b.  oba  mit 
ber  älteren  ^Jiebenfonn  ibu  'rocnn,  ob';  ent= 
fprcdienb  afädif.  ef  of  (anglf.  gif  engl,  ifj,  got. 
ibai  iba  'ob  benn,  etnm,  lüobl,  bat;  nid)t  etnm', 
rooju  negierte^  nibai  niba  'roenn  nid)t\  Sie 
finb  Tat.  ."snftr.  gn  abb.  iba  a:  '3n)cifcl,  53e^ 
bingnng',  anorb.  ife  efe  9JJ.  unb  if  ef  ^Ji. 
'^roctfcl*.  3)ie  Monjnnftion  bebentet  baber  eigtl. 
'in  Srootfcl,  mit  33ebingung*. 

oben  '3(bo.  m()b.  obene  abb.  obana  5(bu. 
eigtl.  'uon  obeti';  ebenfo  afädif.  oban  obana  'uon 
oben  ber*,  anglf.  ufan  'uon  oben*  (engl,  nur  in 
ab-ove  erbalteni;  ^n  ober. 

ober  1  .Hompar.  aiiy  mbb.  obere  abb.  obaro 
'ber  obere':  eigtl.  .Homrar.  ju  ob;  barani?  iinirbe 
fd}on  im  'ilbb.  ein  neuer  Superlatiu  obaröst 
(m{)b.  oberest)  gebilbet. 

ober  2  '^^rär.  feinem  Stammuofal  nad)  mb. 
nbb.  Urfvrnngc-;  benn  roäbrenb  im  lUb.  ^ibb. 
obar  obar.  anglf.  ofer  ofnr  engl,  over,  nbl.  over 
'ober*  gilt,  mar  im  .'ob.  ftet«  eine  Aorm  mit  u 
ftatt  0  benfdienb;  f.  über  unb  auf. 

Oblate  A:  mbb.  oblät  oblAte  A\1{.  '.'öoftie, 
Cblatc*:  ouö  lat.  obläta,  roober  aud)  anglf. 
ofel(^te  in  gletd)cr  58cbcutung;  mittelengl.  oblc'- 
aber  nad)  bem  afr^.  oublZ-e,  roober  nfr;^.  oublie. 

Dbft  y^  'mit  jungem  Tental  roie  in  5(rt, 
9}] 0 n b ,  n i e m a n b ,  "^ai a ft ,  "!< a n ft )  m bb.  obez, 
abb.  oba^  ''Ji.  'Cbft'  ^  nbl.  oofi,  anglf.  ofel 
(90t.  *ubat  feblt,  im  3lnorb.  bafür  alden).    Cb 


biefey  roeftgerm.  obat-  3U  ober,  über  35^3.  up- 
gebört  unb  'ba-o  oben  iöefinblid}c'  meii«,  bleibt 
unfidjer. 

Ocbfc  Tl.  mbb.  ohse  abb.  oliso  91^  'Ddife' 
=^  got.  aülisa,  anorb.  oxc,  anglf.  oxa  engl,  ox, 
nbl.  OS,  afädjf.  ohso  'Cd)fc*.  ®aö  gemeingerm. 
ohsan-  {au^'  Dorgerm.  uksen-)  tft  urucrroanbt 
mit  h)mr.  ych,  ffr.  uksän,  aueft.  ux^an  'Stier', 
roie  aud)  bavSBort  Siiih  (unb  Stier)  gcmeinibg. 
ift.  %['6  ibg.  ©3.  gilt  ffr.  ai\v  uks  'au'öfpritien' 
ober  uks  'crftarfen,  beranu)ad)fen' ;  ift  IeiUere§ 
bay  9{id)tigc,  fo  gebort  Ccbfc  3u  road)fcn. 
Tod)  föniUe  Cd)fe  aud)  llia^fnlinbilbung  3u 
lat.  vacca  'Äub'  fein. 

Dtfer  9Ji.  ml)b.  ocker  ogger  ^JldJl.  'Drfer' : 
enUcbut  au§  lat.  ochra  (u)xpa)  'Oder*,  niober 
and)  ital.  ocra,  fr3.  ocre. 

übe  5(bi.  mbb.  anle  3(bi.  'unbebaut,  unbc= 
roobitt,  leer,  tbörid)t,  arm,  gebred)lid)'  abb.  ödi 
'übe,  leer'  =  got.  au{)s  'übe,  einfant,  unfrud}t= 
bar',  anorb.  auör.  Tancbcn  bcflanb  in  ein3clnen 
Gebieten  ein  roabrfd)einlid)  cti)molügifd)  iicrfd)ic= 
bene^o  gleid)lautcnbe'5  Slbj.  mit  ber  5^ebeiüung 
'leid)t*;  ogl.  afäd)f.  ööi,  abb.  odi,  anglf.  y|)e 
ea|)e,  anorb.  auö-(in  •)Ufammcnfcl^ungen)  'leid)t'. 
Jvür  beibe  Sippen  feblen  fid)crc  (^tpina.  —  Öbe 
5v.  mbb.  (vdv  abb.  «Vli  A:  'JBüfte' ;  ugl.  bic  got. 
3lbleilintg  aiiliida  'SBüfte*. 

JCbcm  gleid)  'Jltem. 

ober  ilonj.  ml)b.  oder  abb.  odar  'ober';  bic 
geroübnlid)en  a()b.  ml)b.  J^ormen  finb  of)nc  r :  al)b. 
odo  älter  eddo  mbb.  ode  od.  3)a§  auffällige  r 
ift  nad)  einer  5(uffaffung  fornparatioe  iIBeiter= 
bilbung,  nad)  anberer  burd)  bcn  (S'influn  beö  oft 
bamit  nerbnnbenen  abb.  wi'dar  mbb.  weder 
'roebcr'  angefügt.  Jlljb.  i'-ddo  i-do  cntfprid)t  iueitcr= 


Obermenntg 


287   — 


D^r 


{)in  bcm  ciot.  ai{)^au  'ober',  ba^  onfii^nicn^ 
je^ung  eine«  gcnn.  eh  mit  got.  pau  'ober'  ift. 
6ngl.  or  niuf;  fern  gcl)alten  tvcrbcn,  ba  c§  au§ 
anglf.  ähwaeöer  entftanbcu  ift;  got.  ai|)|)au  ift 
anglf.  o|)|)e  unb  öplia  'ober',  tai-'  friU)  auyftarb. 
Dbcrntcmiifl  9)1.  Unuicftaltimg  bc?-  g(cicf)6cb. 
lat.  agriiiionia,  bivö  jd)oii  im  9Jl()b.  allerlei  \\m- 
bilbungen  erfaljren  tiat:  ml)b.  odeimenie  ader- 
monie. 

Ofen  'OJt.  ml)b.  Oven  al)b.  ovan  dJl.  'Ofen' 
=  mnbb.  nbl.  oven,  anglf.  ofen  engl,  oven, 
onorb.  ofn  ojrn  (fd)meb.  ugn),  got.  aühns  Xfen', 
ein  gcmeiniicrm.  SBort,  me§()ülb  aud)  bie  Sadie 
uralt  fein  miin.  ^Ter  3.~l>ed)fel  uon  ©uttural  unb 
Sabtal  boitel)t  aud)  5unjd)cn  hcn  bamit  uit)cr= 
roanbtcn  jtr.  ukhä  Mopf  unb  gr.  iTTv6<;  'Cfcn' 
(für  uknos,  morauf  got.  ai'ilins  hinmeift).  Sic 
urftn-ünglid)c  53ebeutung  'lopf  fd)eint  nod)  au'^ 
anglf.  olnet  'fleiuey  ©efätV  3U  folgern. 

offen  '?lbi.  mlib.  offen  alib.  oft'an  5lbi.  'offen'; 
in  gleidier  '-Ikbcutung  in  allen  2}ialetten  mit 
Sluf'ualjme  bey  @ot.,  luo  ein  *upans  fel)lt.  S>gl. 
anorb.  openn.  anglf.  engl,  open,  nbl.  open, 
afäd)f.  opan  'offen':  formell  fiel}t  bay  2lbi.  einem 
^Partij.  äl)nlid),  bod)  läfjt  fid)  fein  ©runbuerb 
nad)it)eifen.  5ütd)  bleibt  fraglid),  ob  auf,  afädif. 
upp,  got.  iup  öermanbt  ift,  fo  baf;  offen  eigtl. 
'aufgesogen'  märe. 

Dfft.iier  501.  um  155U  (etma  gleidijeitig  mit 
Seutenant)  cntlcl)Ut  aiiy  frj.  oflicier;  cö  bür= 
gert  fid)  im  30iät)r.  iUnege  bei  un^  ein. 

oft  3lbo.  ml)b.  oft  ofte  af)b.  ofto  2tbü.  'oft' 
=  got.  ufta,  anorb.  opt,  anglf.  engl,  oft  (3Beiter= 
bilbung  engl.  often\  afäd)f.  oft  ofto  'oft'.  2)iefe 
5{bDerbialfonnen  fd)einen  erftan-te  i^afuöformen 
eincö  auegcftorbencn  Subft.  ober  5(bi.='i)3artij.  ju 
fein;  man  l)at  an  ba-o  "^liartis.  ber  ffr.  SBj.  uc 
'geni  tl)un'  gebad)t. 

CÖeim,  Cl)m  9)1.  ml)b.  öheim  ffiheim  (aud) 
mit  n  ftatt  m  im  3tu»lant)  al)b.  oheim  Tl. 
Xl)cim'  =  nbl.  oom,  anglf.  eam  'Ci)eim'  (au^ 
*eahäm  fontrabiert)  mittelengl.  em  'Cfjeim': 
nod)  frübengl.  eme  (baher  Eames  al§  9lom. 
proin-.).  2(uf  ©runb  üon  afrief.  em  'SJiutter^ 
biitber'  unb  lat.  avunciüus  l)at  Cbeim  eigtl.  bie 
^cbeutung  'Cnfel  müttcrlid)ei-fcity'  (im  @egen= 
fag  3U  i^ettcr  =  lat.  patruus).  6in  got.  *äu- 
haims  für  bie  bloB  meftgenn.  Sippe  feblt.  3)ad 
SBort  ift  fd)tüicx-ig  ^u  beurteilen.  Sie  erfte  Silbe 
roirb  allgemein  al»  oerroanbt  mit  lat.  avunculus 
'Cbeim'  gefafjt,  ha^  al§  Timinutio  ju  avus 
'@rof5oatcr'  gebort  (ebenfo  lit.  avynas  unb  aflon. 
uji  aus  *aujos  'Ct)eim'  unb  au§  beut  ftelt. 
fpmr.  ewithr  Tnfel'  au§  awen-teros) ;  mit  lat. 
avus  (baju  altir.  aue  '@nfel')  ftimmt  got.  awö 


Jv.  'öronmutter',  onorb.  äe  'Urgronoater'  über= 
ein.  Sa^^  h  uon  Obcini  gebort  nod)  jur  erftcn 
Silbe  unb  rairb  alö  ^Bertreter  be§  lat.  c  in  avun- 
cu-lus  gefaf;t;  bonn  märe  alfo  got.  *auh-aims 
abzutrennen,  raobei  aima  für  aina  melleid)t  al» 
Simimitiufuffir  ju  gelten  baue.  9tad)  bcm  unter 
9teffe  unb  isettcr  53emerften  märe  3u  bead)tcn, 
baf5  ml)b.  öheim  aud)  bcn  '9Jeffen,  Sd)iüefter= 
foI)n'  meinen  fann.    3Sgl.  Cnfel. 

Dbtn  dlTl.  mbb.  äme  6me  (ä  nor  5Rafalen 
mirb  ö;  ogl.  9)lobn,  SOlonb,  Obntet,  obne) 
59^9t.  'Cbm,  Tla\i  übcrbaupt';  entfpred)enb 
nbl.  aam,  engl,  awm,  norb.  äina:  Cuclle  mlat. 
ama  '©efäf;,  2Bcinman'  (gr.  ciuri  'SSaffereimer', 
lat.  ama  '[yeucreimcr'j.    S.  nad)abntcn. 

t  Cbmet  llc.  ml)b.  Amat  al)b.  ämad  9i. ;  ba-- 
neben  mit  anberem  ^^^räfir  in  gleid)er  53cbcntung 
mbb.  iiemet  abb.  uomäd  dl.  'äJUcitcS  OJtäbcn, 
9tad)mäben  be§  @rafe§':  ai)b.  mäd  f.  unter 
^-Tlabb.  Sic  3>orfiIben  ai)b.  a  unb  uo  finb  9Jo= 
minalpräfire:  abb.  uo  bebeutet  'nad)'  nod)  in  ber 
oufammcnfctjung  uo-quemo  ''Jcad)fomme'  —  uo- 
-kumft  '9tad)folgc';  ä-,  baS'  geroöbniid)  9?egatiü: 
priifir  ift  (f.  Cbnmad)t),  bebeutet  'übrig'  nod) 
in  al)b.  a-leiba  mbb.  äleibe  'Überbleibfel'. 

obne  $räp.  mbb.  äne  abb.  äno  $räp.  'obne' 
=  afäd)f.  äno,  mnbl.  ane  aen,  anorb.  an  älter 
nn  (au§  *änu)  'obne';  bafür  im  @ot.  mit  anberer 
3(blautÄftufe  inu.  Samit  ugl.  nod)  ba^i  negie-- 
rcnbe  un=  fomie  got.  ni  'nid)t'  (f.  nie)  unb  aud) 
offet.  änä  'obne',  gr.  aveu  'oiine'.  —  obn=  in 
obngcad)tet,  obnlängft  ftcl)t  für  un=  unter 
bem  Ginfluffe  be§  nbl.  on  'un='.  —  Cbn=  in 
Cbnmad)t  berubt  auf  bem  Str-eben,  bie  au§ 
abb.  mbb.  ä-maht  entftanbene  iS-oun  Cmad)t 
beutlid)er  3n  mad)cn  auf  (Sruub  ber  53ebeutung; 
ba^  ^4-^räfir  0  au<-'  altem  ä  mar  in  ber  oufammen= 
fctjung  nnoerftänblid)  gemorben.  SBegcn  abb.  ä 
'nn='  ugl.  äteili  'unteilbaftig',  mbb.  ä-setze  'un= 
befegt',  anglf.  cfe-men  'menfd)enleer'.  —  obn  = 
gef  äbr  auö  mbb.  an  gevsere,  meift  an  gevserde 
'obne  böfe  2Ibfid)t,  obne  betrug'. 

Ohv  9i.  mbb.  öre  aljb.  ora  9i.  =  afäd)f.  ora. 
nbl.  oor,  anglf.  eare  engl,  ear,  anorb.  eyra 
(mit  Umlaut  roegen  r  gleid)  got.njenn.  z),  got. 
ausö  dl.  'Cbr'.  2Bie  oiele  anbere  iße3eid)nungen 
fi'ir  Körperteile  —  ugl.  2Iuge,  ^m,  ^erj, 
9tagel,  9Jafe,  liiere  ufro.  —  febrt  aud)  biefe 
in  anbern  ibg.  Sprarf)en  mieber:  lat.  auris  für 
*ausis  (ba^n  aus-cultare,  f.  bö^cn),  gr.  oöq 
(au§  *o\}aoq)  @en.  ujtö?  au§  *oucraTÖ<;  (3U  einem 
n-Stamme  mie  bie  germ.  Sippe),  afloo.  ucho 
i&m.  usese)  dl.  Xbv'  an^  ausos  (mit  bem  Sual 
usij,__lit.  ausis.  —  5BgI.  ba§  flg.  SBoil. 

Öör  9^-  mbb.  oere  cer  9i.  'obraxlige  Cff= 


C^rfeige 


—   288   — 


Crlogjcliitf 


nimg,  ??abelö[)r,  >s>cnfc[lodi,  \'^anb()abc',  cbcnfo 
f;iäta()b.  öri  '>}}.:  31blcitmu3  ju  aljb.  öra  'CI)v'; 
üijl.  nod)  Cfc.  Übxngcn^  ()aben  and)  qv.  oüc 
unb  cncjl.  ear.  nbl.  oor  bic  ^cbcutmuj  '£i)V, 
.s>cnfcr. 

DtirfcißC  iy.  cil"t  fnilin[)b.,  cbenfo  nbl.  oorvijg; 
ntcift  al§  üolf5tümItd)=jcficr3l)aftc  Umbilbmui  non 
oorveeg  Xl)iicii3c'  ijcfant,  ivovin  veeg  'Stvcid), 
6icb'  <reni)anbt  mit  nl)b.  fciicn?)  meint.  Gc- 
mag  tuic  ^acf pfeife,  2^ad}tcl,  Äo;ifnüffc, 
SKaulfdiclIe  (eigtl.  bcr  ')lamc  einc§  ©ebärfcr) 
cupt)_emiftifd)  gemeint  fein. 

CI  -^f-  inl)b.  öle  öl  ^Jccbenformen  ole  ol  unb 
olei  af)b.  olei  oli  Ui.  Xl'  =  afäd)f.  ölig,  nb(. 
olie,  angif.  ele  5?.  X(*.  £a§  lat.  oleum  '£[' 
ift  in§  ^-^b.  im  7.  ober  S.  3af)vl)-  —  3unäd)it 
Dieüeidit  burd]  bic  .Hlöftcv  —  gcbrungcn.  Tai? 
@ot.  übcrnalim  jein  gicidibeb.  alC-w  mol)!  fd)on 
ein  I)albeci  Oiabilaufcnb  fvü()cr  aiK-  einer  unbe= 
fannten  Cuelle,  nidit  cirn:-  bem  Öatein.  tingl.  eil 
entflammt  junädift  bem  afrj.  oil,  ha«:  mit  feiner 
roman.  Siinie  —  nfr5.  huile  —  aud)  auf  lat. 
oleum  berul)t. 

Clcanbcr  9)^.  erft  frü()n()b.,  au§  glcid)beb. 
frj.  oli'-andrc  reit',  ital.  oloandro. 

CHüc  A.  mlib.  nlive  a'^.  =  lat.  oliva. 
JDniuibuö  ll].  ani  gleidibeb.  frj.  omnibus, 
ba»  mit  ber  Sadic  felbft  1823  in  $ari§  auftam 
unb  fd)neU  gcmeineurop.  iinirbe. 

Cntcl  5DI  im  17.  ^Ci[)x[).  cntlc{)nt  qu§  frj. 
oncle  =  lat.  avunculus;  f.  aud)  0[)cim  unb 
lantc. 

Cpcr  A.  nod)  im  18.  ;"sa()r().  niclfad)  Cuera: 
feit  bcr  9JJittc  bee-'  17.  3nbr()§.  awi'  bem  gleidibeb. 
ital.  opera;  ant  £diliu'5  bc§  IG.  ^ö^)!^')'^-  luarcn 
bic  Cvern  in  ^^stalien  aufgefommcn. 

oijfcrn  otm.  ml)b.  opfern  al)b.  opfarön 
'opfern';  baneben  mb.  oppern  opparön  für  oppron 
au§  lat.  operäri  (burd)  ucrtür^tcäi  nulgärlat. 
oprare  l)inburd)),  bav  im  mcftlid)cn  Witte(beutfd): 
lanb  oud)  in  Cpperer  Ciuicrmann  '.*öanb: 
langer'  flcrft;  bcff.  Cp  per  mann  'Ütiifter'.  3'» 
.Hird)enlatein  ifd)on  bei  'Jluguflini  cutfprid)t  ope- 
räri unferm  opfern  ':JUmofen  fpenbcn';  aber  bic 
Gntlebnung  ins  'I;cutfd)e  (etiua  glcidijcitig  mit 
bcr  Don  'Jllmofen':')  müfUc  uor  bcr  CSl)riftiani= 
ficntng  fiattgcfunbcn  haben,  mcii  bic  lllaffc  ber 
fird)enlat.  Vebniuorte  feine  i^crfdiicbung  uon  p 
ju  pf  mitgcmad)t  babcn  (ugl.  '4-^apft,  prebigcn, 
!ßropft  u.  a.).  ^s\\\  Ögj.  3u  bem  oberb.  mb. 
3tn).  ift  afdd)f.  offrön,  nbl.  offem,  angIf.  offrian 
'opfern'  (morauä  engl,  to  olTer  'anbieten'  unter 
bem  Ginfluffc  be§  frj.  ofTrir)  au§  lat.  offerre 
übernommen.  SBcgen  bcr  im  Werm.  uoll^ogcncn 
Umgeflaltung  ber  iöctonung  ügl.  prebigcn  aui3 


praedicäre.  ÜbngcnS  liattcn  bic  ©crmaiten 
aud)  ein  eigenc^o  l)cimifd)cö  ©ort  für  'opfern': 
got.  blötan,  anorb.  blota,  anglf.  blötan,  Q.[)b. 
bluo^an.  —  Cjjfcr  'JJ.  ml)b.  opfer  al)b.  opfar 
ÜJ.  bcru()t  nid)t  auf  einer  lat.  2©ortform,  fonberu 
ift  bcutfd)c  ^icubilbung  awl  bem  otiu-  (ugl- 
,s>  anbei). 

Dronßc  a.  im  ^.3(nfajtg  bco  18.  3al)vl)^'-  cnt= 
Icljut,  feit  Spcranbcr  1727  gcbud)t;  ncrcinjelt 
fd)on  bei  i")err  1545  iBclbtbau  (im  i^orwort) 
Slrancicn:   au§  frj.  orange  (f ruber  arange). 

Crbcn  W..  ml)b.  orden  Sßl.  'iHcgel,  Crbnung, 
3^ci(ienfolge,  3lnorbnung,  2?crorbnung,  Staub, 
gcijllidicr  Crbcn':  cntlebnt  awl-  glcid)bcb.  lat. 
ordin-em  ju  ordd.  ha^j  fd)on  in  al)b.  ^di  ein= 
brang;  ügl.  al)b.  ordina  a.,  baju  ordinhaft.  3)cr 
Cbliquu»  bc'J  lat.  2Bortc§  mar  für  bic  bcutfd)c 
SBortgcftalt  maügebenb  mic  bei  ^reuj,  21  bt 
unb  fonft.  —  orbnen  fd)on  mljb.  ordenen  al)b. 
ordimm  nad)  lat.  ordinäre. 

C>röCl  ^.  ml)b.  Organa  orgene  al)b.  organa 
5.,  rDoncbcn  fd)on  im  "Jlbb.  unb  im  50h)b.  fcitener 
eine  Jorm  mit  1  auftritt :  al)b.  orgela  ml)b. 
orgel  5.  'Crgcl'.  %[)i).  Organa  flammt  (X\x^ 
miat.  Organum  (ital.  organo.  frg.  orgue.  engl. 
Organ)  ober  t)ielmcl)r  bcffcn  ^4^lural  organa 
'Crgcl'.  ©igtl.  aber  "organa  dicuntur  oninia 
instrumenta  musicorum ;  non  solum  illud  Or- 
ganum dicitur  quod  grande  est  et  inflatur 
follibus  etc."  (2luguftinuc-'i.  Sd)on  in  ber  smeiten 
i">älftc  be§  8. 3öbt"b§-,  bef.  unter  iiarl  bem  0rof;cn, 
nnirbcn  Orgeln  bcn  fontincntalen  ©ermanen  bc= 
tannt,  jumal  aUj  itarl  felbcr  eine  üom  St.  ©aller 
SÖIönd)  gcfd)ilbcrte  ''!|?rad)torgel  uom  bi)3antinifd)cn 
iiaifcr  9J^id)aeI  ^um  ©cfd)cnt  erhielt.  Arül)cftcy 
ocugni-3i  für  Crgcin  in  Tcutfdilanb  nad)  ®.  33aifl 
757  in  bcn  »Hnn.  Öaurcel). 

Crtflinol  92.  ucrcinjclt  fd)on  im  16.  3qW)v 
im  17.  ^"^iabrl).  al§  eingebürgert  üon  *)3uriflen 
luie  ,Scfcn  1G43  Sprad)übung  S.  88  unb  53utfd)h) 
1G59  i^anjlcp  S.  G3  nerpönt :  auci  frj.  original. 
Drfon  30J.  im  17.  ,'^al)rl).  a\\^  nbl.  orkaan, 
CJigl.  hurricane  (bei  Sl)afefp.  hurricano);  »gl. 
frj.  ouragan  =  fpan.  huracan  'Orfan':  ein 
neueres,  nad)  ber  ©ntbedung  5lmerifa§  berüber- 
gcfommencS  SBort,  ba§  non  bcn  ilaraibcn 
flammt:  al-S  faraibifd)  unrb  1G58  Histoirc  na- 
turelle et  moralc  des  ilos  Antillcs  S.  526 
ouragan  'Sturm'  im  faraibifd)cn  ©loffar  aufgc= 
fül)rt;  ngl.  lll)lcnbcd  ikitr.  2U,  41. 

Crloßftöiff  9^  erft  nl)b.,  nad)  nbl.  oorlogs- 
schip  ^t.  'Äriegäifd)iff';  bic§  au§  oorlog  'Ärieg', 
baS  bem  afäd)f.  orlägi  '5lrieg',  anglf.  orlege, 
ml)b.  urliuge  al)b.  urliugi  'Äricg'  entfpridjt. 


Ort 


—  289 


Ojfioft 


fOrti  90^.  'Sd)uflcva()Ic',tn  biefer  S3cbcutuna 
erft  n()b.,  ibcnttfd)  mit  Dxt-. 

Ort  2  m.  nit)b.  ort  rm.  'fpit?cr  $iimh, 
enbc,  ^Jlnfana,  Gcfc,  Söinfcl,  ^anb,  ^(al/ ;  nl)b. 
ort  ü}l'3c.  crjd)cint  nod)  ind)t  in  bcv  aUiicmcinen 
33cbcutinui  bc§  n(ib.  Cvt  '"^lai}'.  Sie  33cbcutuna 
'opit5C,  (5dc'  ift  bic  miprüiuilidic;  v(\[.  afädif. 
analf.  mittclciiöl.  ord  DJi.  '3pil3c,  äBaffcufpil^c' 
(rccgcn  ä()nlid)cr  53cbcutuniVocntu)irfcluiu]  feil. 
6cfc).  3)a^o  r  be§  2Bortc§  ift  au§  s  vcfp.  z  etit= 
ftanbcn,  got.  *uzda-  fc()lt  jufälliii;  c§  luirb  burd) 
anorb.  oddr  'Spi^c'  öovauSiicjctjt,  bcffen  dd  aut 
flot.  zd  lucift.  3"  Orti  fd)immert  bic  ältere 
58cbeutiuui  nod)  burd). 

Ort  3  dm.  'ein  aUatV  nd)b.  ort  Wn.  'üicrtc 
Ücil  uon  9Jkn,  @ciuid)t,  9Jlün:,c''  =  nbl.  oord 
'iyicrtclntatV.  ^bcntifd)  mit  CrtS;  „junäd)it 
ift  bicfc  iöcbcutuni}  non  bcn  oiercditjcn  burd) 
ein  Ärcuj  in  üicr  Crtc,  b.  ().  (Scfen  geteilten 
9}iün3cn  ausgegangen  unb  erft  bann  auf  9Jlaf^ 
unb  ©emidjt  übertragen  luorbcn.  ©o  nannte 
man  and)  in  2)eutfd)=Dftrcid),  a(§  1849  bie 
©ulbcnnotcn  in  4  leite  geriffcn  mürben,  um  ba= 
burd)  eine  3d)cibemün5c  ju  bilben,  ben  4.  Icil 
ein  (vrfcle  ober  örtel,  rceld)er  ^tuebrucf  bann 
über()aupt  für  */4  gl.  gebraud)t  rourbc. 

DrtJiOßra^lÖtc  ^v.  au§  tat.  orthographia ;  mit 
ben  2tnfängcn  bcr  bcutfd)cn  Orammatif  im  IG. 
C^abrt).  3unäd)ft  mcift  in  bcr  lat.  Sautform  über= 
uonnucn.  2;af ür  iH  e  d)  t  f  d)  r  c  i  b  u  n  g  feit  !Sd)otteI. 

Dfc  5-  fpätmf)b.  (mb.  mnbb.)  cese  J.  Xfe, 
^enfcl,  ©riff':  mit  CI)r  ibcntifd),  inbcm  i>a§ 
bem  r  ron  C()r  —  £)I)r  ju  @runbe  liegenbc  s 
in  Öfc  bcroabrt  ift;  f.  Dbr. 

Oftcn  Tl.  m[)b.  Osten  m^.  ai)t).  ostan 
9K9i.  'Oftcn';  bic  Jorm  Dft  fe()(t  im  9}l()b. 
SCI)b.,  fie  ift  roabrfd)einlid)  'Jteubilbung;  cgi. 
9iorb:  Dlorben,  Süb:  ©üben,  SBeft: 
SBeften.  S)od)  erfd)eint  fd}on  anglf.  east  engl, 
east  'Dftcn',  raorau§  frj.  est.  —  often  2(bt). 
ml)b.  Osten  östene  'im,  nad),  üom  Cften', 
at)b.  ostana  'oon  Cften',  ebenfo  ang(f.  eastene 
'im  Dftcn',  eastan  'üon  Often',  afäd)f.  östan 
östana  't)on  Cften  I)cr';  al)b.  afäc^f.  östar 
'nad)  Cften'.  2^er  gu  ©runbc  liegenbc  Stamm 
ausla-  (bafür  anorb.  anstr,  @cn.  austrs  dJl.) 
f)ängt  jn)cifcl§ol)nc  mit  bcr  altibg.  33c5cid)nung 
für  'ÜJtorgcnröte'  3ufammen;  uribg.  *aus6s 
=  ffr.  u§äs,  lat.  aurora  (für  *ausös-a),  gr.  n^hq, 
lit.  auszrä  'SJiorgenrötc'.  2Bic  man  fonft  bie 
9?amen  bcr  Iagc§3citen  al§  S8e3eid)nungcn  für 
5>immcl§gcgenben  ncrrocnbct  mie  OJlittag, 
^fJorgen  :c.,  fo  fonntc  bic  9J]orgcnrötc  rool)! 
für  Cften  eintreten,  mie  benn  im Cbcrb.  DJiorgcn 
für  'Cften'  gilt  (im  Cberb.  finb  bie  alten  Sc= 

filuge,  GtQmoIogifc^eÄ  Bbrtcrbuc^.    6.  2lufl. 


neunungen    bcr    .•öimmelägegenbcn    ]ait    ganj 
auiogcftorbcu).    58gl.  nod)  Cftcrn. 

Cftcrluäci  J-.  erft  frül)nl)b.,  au§  bcr  lat. 
Söcnennung  aristolochia  mit  üolf§ctpmologifd)er 
Umbilbung  (9Jli«elform  astrolocia),  „um  uicnig= 
fteuy  jum  leil  bem  frembcu  Sorte  bcutfd)en 
•Jlnftrid)  unb  bamit  iBolf!C'Ucrftänblid)tcit  ju 
geben". 

Cftcrn  '^M.  ntl)b.  österen  al)b.  östarun  ^l. 
=  anglf.  eastron  ^l.  'Cftcrn',  mol)er  engt. 
Easter.  2Bol)l  fd)on  33cscid)nung  eine»  alt= 
l)eibnifd)cn  gcfte»  bcr  SBcftgermancn  (in  nbb. 
©egenben  aber  mirb  eigtl.  $afd)  bcnorsugt 
3.  33.  rocftfäl.  rl)cinlänb.  pä§-ei  päs-fyr;  anhi). 
päska  =  got.  päska  ftimmt  gu  frs.  päques  au» 
fird)cnlat.  päsca).  Cftcrn  berubt  auf  bem 
iltamcn  einer  altgermamfd)en  5rü()lina§güttin 
Auströ,  u)eld)er  mit  bem  inb.  usrä  '9Jtorgen= 
rote'  ibcntifd)  fein  m\m  (3mifd)cn  s-r  mirb  int 
@crmamfd)cn  t  cingcfd)obcn,  f.  Sdiracfter). 
2)ie  altibg.  Aurora  Ijat  bei  bcn  ©ermanen  — 
mcnigftcn§  tcilrocifc  —  bcn  6l)araftcr  einer 
2ageSlid)tgöttin  mit  bem  einer  Öid)tgÖttin  be§ 
5rül}ial)rö  t)ertaufd)t.  2a§  seigt  bic  3cit  be§ 
Cftcrfcftcä:  bav  d)riftlid)c  Jeft  muß  mit  bem 
l)eibnifd)cn  gufammengcfallcn  fein,  mcnn  c§ 
bcffcn  3iamcn  fid)  aneignete,  ^öeba  begeugt  bie 
©piftens  bcr  altgenn.  ©öttin  mit  ber  Eingabe 
bcr  engl.  2)ialeftfonn  Eostrae  (für  raeftfäd)f. 
*Eastre\  2)cr  altibg.  Diamc  Ausös  bcr  Aurora 
()intcrlicf;  im  @erm.  al§  Slbfömmlingc  bie  Sc= 
3cid)nung  für  Cften,  foroie  anglf.  earendel 
'9JZorgenftcrn,  9)lorgcnbämntcrung',  roober  ber 
al)b.  (äigenname  örentil  in  iicn  fpätcren  Crenbcl= 
fagcn,  unb  anglf.  earinian  'ftral)lcn'. 

Dttcri  (}.  ml)h.  Otter  al)b.  ottar  Wl.  '5ifd)  = 
Otter'  =  nbl.  otter,  anglf.  otor  engl,  otter, 
anorb.  otr  'Cttcr':  germ.  otra-  für  utra-  (tr 
bleibt  burd)  bic  l}b.  Öautocrfd)iebung  unberübrt 
tüie  in  bitter,  lauter,  treu,  sittern).  Gine 
über  mel)rcrc  ibg.  ©prad)cn  ücrbreitete  53e= 
nennung  udrä-  für  'SBaff crtier' :  oorgerm.  *udro- 
gel)ört  mit  gr.  übuup  '2Baffer'  (ävubpo;  'juaffer^ 
lo§'),  ffr.  udan  'SBaffer'  —  änudra-s  'maffer= 
los'  3ur  gleid)cn  SBurgcl,  roc§l)alb  Cttcr  unb 
ÜBaffcr  ctpmologifd)  3ufammcngcl)örcn.  5>gl. 
gr.  übpa  übpot;  'SBaffcrfd) lange',  lit.  üdra 
'Cttcr',  afloD.  vydra  'Cttcr',  ffr.  udra  S!Jl. 
'Cttcr'. 

Dttcr2  5.  (fo  bei  2utl)cr)  für  '!)iattcr'  ift 
oftmb.;  ügl.  nbl.  nbb.  adder,  engl,  adder  (auc^ 
fd)ir)äb.  ädr)  '^tatter'. 

Othoft  'Ti.  als  nbb.  im  18.  ^a^rl).  begcugt 
unb  burd)  nbb.  Sd)riftftcller  mie  a?otl  fd)rift= 
fprad)lid)  gctuorben;  ibcntifd)  mit  nbb.  nbl.  oks- 

37 


^nar 


—   290 


Sßapa 


hoofd  9^  =  fdwcb.  oxhufvud,  bän.  oxelioved. 
2Ba()rfd)cin(idic  CucIIe  ber  Sippe  "Da?-  feit  1390  6e= 
jciifltc  tilcid)bcb.  enfll.  hogshead  c\a,t\.  'Gditt)cin§= 
fopf  (anlaiitenbeS  h  ift  im  engl.  Süboften  ftumiit); 


nbb.  ift  hoft  ©ntfpvcdnmci  oon  .C"> au pt  =  engl, 
head.  filtere  nbb.  i^autformcn  huxhövet  unb 
hukesliovet.  2üt§  ber  engl,  ^-orni  liog-head 
ftanimt  audi  fvj.  hoqiiet. 


^aav  Ti.  nil)b.  a()b.  par  '5^aar,  gipci  uon 
glctd)er  58cfdiaffcnl)eit':  au§  lat.  par  '^aar', 
roolicv  nudi  nfr.v  paire  (@rbf.  paria)  unb  barauv 
ipcitcr  engl,  pair  ''].'aav'. 

^adit  A-  nil)b.  inib.i  palil  neben  gcaiö[)n= 
lieber  ftvcng  l}b.  ueiidjobener  Jonn  nil)b.  pfalit 
pfahte  59«.  '^ing,  ^^adit,  9{ed)t,  03eie^'; 
ebcnfo  nbl.  pacht.  3)ie  n()b.  ^onn  bcruljt,  lüie 
ber  51nlaut  gegen  ni()b.  pfahte  geigt,  auf  nbb. 
Ginflufi.  3u  (§vunbc  liegt  nilat.  pactum  pactus 
'^Beitrag,  eine  im  51>cvtrag  befd)lDfjene  5(bgabe'. 
2ü)b.  *pfalita  ift  it)ol)l  nur  sufälHg  nidjt  bezeugt, 
bafür  feiten  ahb.  (and)  ml)b.i  pfat. 

^*nrf  Tm.  '«iinbel,  ^aff,  bagu  fpätntbb. 
backen  packen  'ncrpad'en,  auflabcn':  c-3  gcl}ürt 
gu  einer  neugeiMu.  =  romnn.  SBortfippe,  beren 
Quelle  nod)  nid)t  gefunbcn;  pgl.  nbl.  pak,  norb. 
pakke,  mittelcngl.  packe  engl,  pack;  ital. 
pacco,  frj.  paquet  :c.;  ba.^n  nod)  iv.  gael.  pac, 
bret.  pak,  bie  einige  alv  5(uvgang&pnnft  ber 
Sippe  anfeben.  5(nbere  erblirfcn  mit  nid)t 
gröfserer  2Babrfd)cinlid}feit  im  anorb.  bagjie 
'Saft'  bie  CueUc.  -  %aä  31  '"i^öbcV  ift  nbb. 
mit  ^acf  '53ünbcr  biftorifd)  ibentifd). 

))aff  T^sutcrj.  evft.  nbb.  in  Übcrcinftimmung 
mit  nbb.  nb(.  paf  'pfaff:  u)obI  tauin  gn  fpät= 
ml)b.  bafTen  'bellen',  fonbcrn  eber  onomnto= 
poietifdi. 

pal)]  ,^\nteri.,  erft  nbb.  mie  paff  ju  beuten. 

<J5aft  9Ji.  im  5(nfang  be§  IG.  ^sal)xl)S..  al^ 
Äan^leiiuovt  entlebnt  awv  glcidibcb.  miat.  pactum 
pactus;  f.  nnd)  "i^adit. 

%alaH  9«.  mbb.  palast  (ugl.  ?(rt,  Cbft, 
^Japft),  gcniöbnlidiev  palas  —  mit  u)cd)fclnbcm 
9(ccent  —  9M>J.  'gvönerco  Webäubc  mit  einem 
.'Oauptranme,  ber  gum  (impfang  ber  Wäftc,  ^u 
Aeftlidifeitcn  unb  bef.  aUr^  Spcifefaal  bientc'; 
bann  erft  '^^alaft'.  Qi  mürbe  im  12.  viabrb. 
ou§  frg.  palais,  mint,  palatium  übernommen. 
S.  93fal,v 

^nliffabc  A.  um  1«K)()  entlebnt  an?^  frg. 
palissadc;  biec^  au\5  itni.  palizzata.  Quellniort 
lat.  pjilus  '!]3fnbr. 


^aüafd^  9JJ.  erft  nbb.,  an?-  ruff.  paläsch 
poln.  pafasz. 

^alnic  A:  mbb.  palme  bahne  obb.  pahna 
A.  '"^^almbaum,  '^-'ahnjmcig'.  SBäbvcnb  be§ 
5lbb.  nuS  Int.  pahna  entlebnt  unter  lnblifd)= 
tird)lid)em  Ginfluf;;  eine  grof]e  9Jienge  anbcrcr 
'^flanjen:  unb  ißaumarten  nmr  weit  früljer  au§ 
Sübeuropa  gu  un§  gefommen. 

•JJam^jfjIct  9J.  erft  nbb.,  au§  frg.  pamphlet 
ba§  felbfl  bcm  engl,  pamphlet  'Srofdiürc'  ent= 
flammt;  bac'  engl.  STun-t  ift  fein  bcimifd)=germ., 
aber  fein  Uvfprung  ift  nod)  nid)t  fcftgeftellt. 

•i^nnicr  9i.  mbb.  panier  gciPübnlid)  banier 
a9i.  '53anncr,  Aal)ne'  =  frg.  banniere.  @leid)cu 
Urfprungy  mit  33 anner. 

))anf(i6cn  3^'^.  fd)on  bei  Steinbad)  1734  pcr^ 
,^cid)nct  (mit  ber  5lblcitung  Salgpanfdjer 
\idulterator  saUs');  ,s>enifd)  IGIG  bat  ^ier  = 
pantfd)er.  ou  ber  ;)imiiicrfd)cn  (Sbronif  um 
löG(J  begegnet  eine  „®reta  53antfd)erin". 

^atttOcr  Ci^^antel)  9)1.  ml)b.  panier  panlel 
92.  '^^^alUl)er'  fpiitabb.  pantera  g-  "ad)  lat. 
panther  panlhera. 

^Inntoffcl  m.  um  1500  bereit?  al§  mobifd)c§ 
Arcmbii'ort  in  einem  aii^1<  ißaiern  flammeuben 
(^3cbid)t  i'crfpottct,  am  Sd)luf5  be§  l."").  ^sabrbS. 
entlebnt  au-?  ital.  pantofola  (frj.  pantoulle). 
'^ai  nbb.  Sinirt  bebeutet  nunibartlid)  nod)  piel= 
fad)  'ilorf,  uiie  ber  .Hortbaum  aud)  '*4iantoffcl-' 
bäum  bcifU.  Cnelle  ngr.  uavToqpeWoq  '®an3= 
fort'.    9iad)  Dr.  ^^^liil-  Scnj. 

^anjcr  5)1.  mbb.  panzer  panzier  9i.: 
eiUlel)nt  au§  ital.  panziera,  mlat.  panccrea 
'■^^anjer',  ba§  gu  obcintal.  panza  ital.  pancia 
''-i^aud),  öeib'  (frj.  panse,  mober  and)  ml)b. 
nbb.  bial.  ^45anfe  '53aud)')  gebort  unb  eigtl. 
„ben  Jeil  ber  Diüftung  meint,  ber  ben  Unter-- 
leib  berft". 

•i^rt^)a  9.n.  im  17.  3abrl).  al§  ^apa  au§ 
Arant'reid)  (fr,^.  papa)  eingcbrungen  unb  gmar 
al'o  uornebme?  25?ort,  ba<-  nach  SBegener  1G74 
i'utber'o  9iamcnbüd)lein  S.  lOG  juerft  nur  an 
f ürftlid)en  .sSöfcn  üblid)  unb  aud)  gur  3cit  Ö'i^f'^^ 


^npagei 


—   291    — 


^^artei 


1741  nodi  nid)t  ijut  [nh\jcrlid)  inar  (inil.  5DJama, 
aud)  Dntcl  uiiö  laiitci.  Spät  im  IN.  3i^')i'l). 
ift  e§  bei  n\\-$  bcfanntcv  i^ciuorbcn. 

^al^agct  9Jt.  ml)b.  papagey  mcift  papegün 
SDI.  =  nbl.  papegaai,  mc\\.  popinjay  (mittele 
cmjl.  pöpegai):  nu§  bei"  ci(cid)bcb.  roman.  ©ippc 
cntlc()nt,  jpc^icd  auo  afvj.  papegai  (ita(.  pappa- 
gallo).  duelle  bicfer  SÖortc  arab.  babaghä; 
vqI  Journal  asiat.  1SG2  S.  93. 

^nDtcr  ^1i.  (ld)il)äb.  obcvpfäls.  l)cff.  papeiar; 
im  IG.  oa')i'l)-  im  lucftl.  2)cutfdilanb  uielfad) 
^Papcir  3.  33.  1551  SdjcibtS  örobianu»  3>.  99; 
Qud)  58  ap ei  er  bei  (Sr.  2((beru§  1541)  fpätmbb. 
papir  3?.  =  (at.njr.  papyrum,  vool)CV  aud)  bie 
roman.  ©ippc  uoti  frj.  papicr  (ciuil.  paper) 
flammt.  Seit  bciii  Gnbe  beö  14.  oa^)i'^)^-  luuvbc 
ber  ©cbvaud)  bct-  ■43apicr'^'  aügcmein. 

^(Üfpc  J.  '^vci,  illeiftcr'  an6  bem  d)lb. 
iyZbb. ;  01(1.  nbl.  engl,  pap  '^Brci';  mijb.  (mb.) 
pap  peppe  'Äinberbrei'.  9Jtan  leitet  c§  ab  au6 
ital.  mlat.  pappa  'Äinberbrei'  ju  lat.  pappare 
'eifen'. 

'i'^rUHJcU  ?!•.  '9)^aIoc'  ml)b.  papel  papele 
al)b.  (mlat.)  papula  Jy.  'OJ^alue';  bunflcn  Ur= 
fprunci^;  ii)ol)t  an6  lat.  pappus  'Samcntronc' 
gcbilbet. 

^(HH)Cl2  5.  mt)b.  papel  popel  J-.  '^Pappel' 
(a()b.  oielmebr  bellizboum)  cntlel)nt  au§  lat. 
pöpulus  (frj.  peuplier)  =  mlat.  papulus;  auf 
bic  frg.  Sautfonn  (afrj.  poplier)  roeifen  bie 
gletd)beb.  nbl.  populier  unb  engl,  poplar  (me. 
popler).  2luf  roman.  ^obcn  erfahrt  tia^  lat. 
populus  in  bcn  mciftcn  2ialcften  eine  auffällige 
53el)anblung ;  ugl.  ital.  pioppo  (auy  *ploppus 
für  populus).  2)a  fid)  bic  l]b.  Cautform  an  bie 
lat.  J^onn  anfd)liet5t,  rairb  man  bic  Übernaljmc 
Don  Goppel  auf  geleljrtc  SSermittlung  3urücf= 
fül)ren  muffen;  fic  l)ättc  mäljrenb  ber  mljb. 
oeit  ftattgefunbcn. 

))(M)))c(n  otiv-  'fd)mai3en'  erft  ul)b.,  onomato= 
poictifd)  iugl.  frj.  balnllerj,  aber  uicllcid}t  im 
2Infd)Iuf;  an  bic  gleid)bcb.  nbb.  babbeln,  nbl. 
babbelen  (mittclengl.  babelen.  engl,  babble), 
roorauS  bic  nl)b.  Sautform  eine  Übertragung 
in§  .\Sb.  —  mit  23crfd}icbung  —  fein  fönnte. 

%a\>}t,  X^abit  d)l.  ml)b.  bäbes  —  unb  mit 
fef'unbär  angetretenem  t  (f.  Cbft,  ^alaftj  — 
jünger  bäbest;  al)b.  bäbes  crft  um  lOOO  (bei 
Nölker):  ettticbnt  auc-'  glcidibcb.  lat.  päpa.  Xic 
beibeu  b  gegenüber  lat.  p  finb  für  bay  2{l)b.  d)U)b. 
begreiflidi,  roic  bcnn  bech  balme  bapel  ufro.  neben 
pech  palme  papel  im  9Jil}b.  ftel)cn.  2(uffäÜig 
unb  id)iüicrig  ift  ha^  s  ber  aljb.  Jorm  bäbes 
(älter  *bäbas?);  ogl.  ba^  barau»  entlel)ntc  afloo. 
papezi.    2tn  ngr.  ird-n-naq,  barf  für  bics  fpät  ins 


Xeutfdic  gebrungene  meftrom.  SBort  nid)t  gcbad)t 
lüerben  (ugl.  '^^faffo;  aber  bic  cntfprcdjcnbcn 
roman.  2Bortc  jeigen  meift  fein  s  (ital.  papa, 
fr3.  pape).  2}od)  ()at  ba^i  ^Ifrj.  ftatt  pape  gu= 
mcilcn  pape-s  mit  unorganifd}em  ^Jtominatio-s 
(ugl.  $f  au),  rcic  bcnn  im  ^Ifrj.  3al)lreid)c  9}k§f. 
auf  a  im  dlom.  ein  s  anncl)mcu  tonnten  (poetes 
au§  poeta,  prophetes  auö  propheta,  hermites 
au§  eremita,  bomicides  auy  homicida  :c.). 
om  ilontiucntalbeutfd}cn  ift  bicfe  s-^-orm  bann 
Stammform  geiuorben;  ogl.  auf;er  ai]t>.  bäbes 
nodi  nbl.  paus  (au§  bem  fd}on  im  9.  ^al)rl).  bc= 
sengten  anbb.  pävos  =  mnbl.  paeves).  2)ie 
nbb.  5oi-"iit  fc^etnt  nad)  Sübbcutfd)lanb  oon 
^torbmeftcn  au§  im  10.  v5<il)rl).  üorgcbrungcn 
5u  fein.  3(norb.  päfe  ftel)t  lualirfdicinlid)  unter 
(i'influB  uon  anglf.  päpa  (lat.  päpa)  engl.  pope. 
Übrigens  mar  mlat.  päpa  eine  cbrcnöc  3(nrcbc 
für  53ifd)öfc  unb  feit  2co  bem  ©roßcn  litel  b^^ 
römifd)en  '^apftcv,  feit  i^ierofle»  aud)  litel  bc» 
'^atriardien  pon  5lleranbria.  ©regor  VII.  bcfd)loB 
ltJ75  bic  au5fd)lieBlid)c  2lnroenbung  pon  papa 
für  bcn  röm.  pontifex.  2}an  bai>  3Inglf.  bie 
lat.  Sautform  reiner  bcmabrt  bat,  roirb  burd)  bie 
früljerc  (Sntlcl)nung  begreiflid). 

^arabc  5-  3"crft  bei  ben  Erieg&fd)nftftcncrn 
lüic  p.  SSalIl)aufen  1615.  1616  al^S  milit.  SBort 
bezeugt,  feit  bem  17.  '^ai)xi}.  üblid):  am  gleic^= 
beb.  fr3.  parade  ^  fpan.  parada. 

^arabic§  dl.  m^b.  paradise  paradis  pardis 
(il)rc  Betonung  fd)iyantt)  dl.  al)b.  paradisi  para- 
dis dt.  (ml)b.  i  ertlärt  bai  ä(teml)b.  ^$ara  = 
beiö).  (Sntfpred)enb  afäd)f.  paradis,  nbl.  para- 
dijs,  mittclengl.  paradise:  bic  Sippe  entflammt 
bem  bibl.:fird)lid)cn  paradisus  -rrapäbeiöot;  (eigtl. 
'licrgartcn,  ^^arf),  ba§  f eiber  bem  ^erf.  cnt= 
ftammt ;  ogl.  aocft.  pairidaeza  Ulmioallung, 
(>3c()egc'. 

^arbclr  5|3 arber  dJl.  unter  (SinfluB  Pon 
"Kautel  —  ^^anter  au6  ml)b.  parde  al)b. 
pardo  ''^arber':  au§  lat.  pardus  cntlcl)nt;  ml)b. 
'Jtebenform  part  (pardes)  9K. ;  ba»  I  rcfp.  r  ber 
nl)b.  SBortform  berul)t  ouf  gr.  lat.  pardalis. 

^jariercn  3tro.  al§  5cd)tau§brurf  fd)on  bei 
Sticlcr  1691  gcbud)t  unb  in  ©rppliiuy'  iöorri= 
bilicr.  1664  belegt:  au^i  fr3.  parer  (=  ital. 
pararej. 

^axf  dJl.  friil)nl)b.  3.  ^.  aifi  bem  Jlnfang 
be§  17.  3al)rl)S.  (Srnftingcr,  Diaifc  S.  2U5  ent= 
lel)nt  anSi  fr3.  parc ;  um  bic  DJlittc  beS  18.  3at)rl)». 
unter  bem  engl.  Äulturcinflufj  (ogl.  engl,  park) 
burd)gebrungen.    S.  ';]3fcrd). 

Partei  5.  ml)b.  partie  J.  '^^axlei,  STbtet- 
lung':  cntlcbnt  au§  frj.  partie  (lat.  ital.  partita, 
engl,  parlyi,  moljcr  aud)  nl}b.  -Partie. 


^afrf) 


292   — 


^ebant 


%a\di  Tl.  ein  öcI)niuort  bc§  30  iä()r.  ÄineacS, 
in  bcv  2.  5>ä(Tte  bc§  17.  ^alKl)?-  beleiht  imb  feit 
Stcinbad)  1734  iictnidit:  ani-  fr3.  passedix  'Sinei 
mit  3  SEntrfeln'  (iuo()cr  nudi  nbl.  passediesje). 

•i"  t)afd)Cit  3ttii.  'fdiimigiiehr  ein  ®nuncnuox-t, 
feit  Dem  Sdilut;  bc§  IS.  3af)v()§.  beseiu^t:  uia()r-- 
fdjeinlid)  eiitlcl)nt  aii§  frj.  passer,  ital.  passare 
'übcrfdjrcitcn'  fc.  bic  SanbcSgrenjc.  Sunomima 
unter  fdimiuu3cln. 

•Jjafijcl  ^)l.  erft  nl)b.,  nu§  fr3.  passe-poil 
'Ci^c,  Streifen'. 

i*n§quiU  Ti.  in  ber  2.  m^i  bc§  16.  ^a()r()g. 
am  CbetTdeiu  auffommcnb  (1582  in  Gioliu§' 
Onomast.  S.  IGÖ  =  'satyra'):  an?-'  i")lcid)beb. 
ital.  pasquillo;  1ÖG4  in  ber  oimmer.  Gtu'onif 
III,  339  pasquilus. 

))aff cn  1  3titt-  erft  n()b.,  nad)  fr3.  passer  'nid)t 
finden,  raffen':  jablreidic  2Borle  bc§  Sinely 
tommen  au'j  bem  Jv^.,  v<\{.  'l^afdi,  2!au§.  — 
2lber  bic  ^ebeutinui  'lauern,  aditl)ttbcn'  flammt 
au3  bem  nbl.  passen. 

Jjaffen^  ;Uiü.  'angemcffen  fein'  erft  n()b.,  ent= 
f  prcdienb  bem  nbl.  passen,  bai-  fdion  im  13.  :3al)r(). 
erfd)cint;  ani-  frj.  passer.  —  2lblcitung  pöfelid). 

ijaincrcii  S^m.  'gefdiclien'  au?-  frj.  se  passer : 
'burdnielien'  ani-  fr3.  passier. 

^oftCtC  d'-  "dlb.  pastöte  pastedo  5-  o»^^ 
miat.  pastäta,  luojn  frj.  pätee  iKlte  "i}}aftetc'  (311 
frj.  päte,  ital.  pasta  'Icig');  ba3ii  aud)  mnbl. 
pastei(^d)e  nbl.  pastei,  engl,  pasty  (ogl.  paste 
'Icig'). 

^aft  Tl.  erft  id)b.  (fd)on  bei  DJkaler  löGl 
als  'iransilus'),  au»  nbl.  pas  'Sd)ritt,  T'urd); 
gang,  ^an*.  2'a3n  bei  Waalcr  IHfil  'i]3an  = 
vort  '(^ieleit-jbricf. 

^5.atc  ^}JJ.  mhb.  pate  ihatei  W.  '"'^sate'  nuÄ 
lat.  pator  mit  Übertritt  unter  bie  fd)iu.  'iülaät'. ; 
lat.  pater  spiritiialis  'laufscuge',  mcift  mlat. 
patrinus,  iüol)cr  ital.  patrino,  frg.  parrain  (nbl. 
peet  petekind)  =  ml)b.  pfetter  'Taufpate' 
unb  'lauffinb*  an?-  patrinus.  uiober  nlib.  bial. 
^Mctter,  "l^etter;  c-j  mag  friilierer  C^'utlciinuug 
ben  '.Jlnlaut  pf  t>erbanten  (äl)nlidi  ift  nbl.  mrler 
"i^nte'  ci\b>  Int.  inatrinn  entlehnt  1.  ^sm  Sdnnäb. 
gilt  für  '^^.^atc'  meift  dr-tc  Tl.  —  döte  j}.  (dr-tle 
'^^Jatentinb' ),  im  iöaier.  lott  9JI5. ;  über  bie 
obcrb.  Wottc,  Öötti  f.  unter  Wote. 

pntciit  'Jlbj.  feit  bem  Einfang  be»  10.  ,"\alnl)§. 
al§  ftubentifd)  üblid),  feit  ber  5)Jitte  be^felben 
Csabrl)».  in  bie  Citteratur  eiubringenb.  ; infammcn; 
liang  mit  bem  Subft.  ^.^Jatent  —  fr3.  patente 
(eigtl.  lat.  littera  jjatcns  'offener  53rief*)  iit 
bunfcl. 

i^nticut  aiJ.  in  ber  2.  .t>älftc  bc§  16.  3öbrl)§. 
(3.  i^.  bei  mfd)art)  auftretenb :  am  lat.  patiens. 


^otriot  Tl.  in  ber  l)cutigen  33cbeutung  in  ber 
2.  ."öülfte  be§  16.  ^al)vb§.  bescugt  unb  feit  ©im. 
9iotl)§  Diction.  1571  gcbud)t:  au?-  fr3.  patriote 
=    lat.  patriota.  gr.  TraTpidiTrn;  '2anb§mann'. 

tjoteiß  5{bi.  („fid)  pa^ig  madien"  fd)on  bei 
^•ifdiart;  vgl.  03erm.  28,  394);  ältere  9?ebcnform 
baliig  eigtl.  'flumpig'. 

^aufc  5".  »d)b.  puke  (büke)  (V.  '^^aufc': 
ein  fd)mer  3U  beurteilenbc§  ÜBort.  3)ic  fdiroöb. 
9iebcnform  baoke  fdjeint  'iJlblaut  3u  mlib.  piike 
3U  seigen.  33iclleid)t  ift  ba>J  ©runbmort  büggn 
bauggn  eine  alte  l'autiuidialimung. 

^ouSbarf  Tl.  mit  mb.  nbb.  ^tnlaut  3U  mbb. 
pfüsen  (pfnüscni  'fdmaubcn';  bei  oberb.  Sd)rift= 
ftetlern  beS  10.  C'salirbv.  aud)  ^^fau§barf. 

tiaufd^cn,  baufen  S^m.  erft  Jil)b.,  nad)  fi-j. 
poncer  'burd)paufcn'  unb  ebaucher  'entmerfcn' 
(balier  nod)  bial.  burd)ponfcn). 

'i^o^fc  'iy.  ml)b.  püse  ^y.  '^^anfc,  9kft': 
tuillirenb  ber  mbb.  oeit  ent(el)nt  au§  fr3.  pause 
(lat.  ital.  pausa),  luobcr  aud)  nbl.  poos  unb 
engl,  pause:  ba-:-  lat.a'oman.  2Bort  bvang  burd) 
beutfd}e  3>ermittlung  nad)  ^Jiorben;  pgl.  bau. 
pause,  fd)n)cb.  paus. 

«JJaötan  Tl.  feit  bem  15.;16.  3abrl).  (3.  53. 
iöauian  1551  in  Sd)eibt§  @robianu§  3).  374): 
nad)  nbl.  baviaan  (l)b.  p  für  nbl.  b  mie  in  vav- 
peln);  bicS  \vk  engl,  baboon  au?'  Ui-  babouin 
''J^anian'  (itnl.  babbuino).  iseriuaubt  mit  proiien3. 
babau  '2!ummtopf'  —  baboiie  'Sd}mttc'  (nad) 
@.  33aift).  Spot  im  13.  ^nbvl)-  bringt  bic  53c= 
jcid)nung  ju  ben  9{omancn,  bann  nad)  Gug- 
lanb.  'Csn  2)eutfd)lanb  fd)eint  ta?)  licr  jum 
erftennml  auf  bem  9{cid)Stag  311  ^lug^burg  1562 
ge3cigt  ivorboi  3U  fein. 

i^crfji  9i.  ml)b.  piTli  beeil  (ugl.  ^:)iapft)  abb. 
pi'h  beb  (lib)  Ti.  ''4-^ed)'  (urfprgl.  'Öebcutung  im 
•Ülhb.  '.'ööllc')  =  afäd)f.  pik  9J.,  nbl.  pik  pek, 
anglf.  pic  engl,  pilcb;  anorb.  bik.  2)er  germ. 
Sippe  liegt  bic  gleid)bcb.  lat.=roman.  311  Örunbc: 
lat.  pireni  3U  pix  (ngl.  mcgcn  onnvnnb'clegung 
bcö  Cbliguu'?  and)  .Slreu3).  ©egeuübcr  .Strcu3 
auv  lat.  orüceni  ift  bie  53cnial)rung  ber  C)uttu- 
raliy  a\v  k  unb  ber  Sta))uii)iUieiu)uantität  für 
bie  (''^efd)id)te  bco  Slnnle»  nnd)tig :  lat.  pTcem 
bürgerte  fid)  uiel  früher  in  3)eulfd)lanb  ein  oly 
crücem,  n)ol)l  im  7.  !,Vbrb-  S^fll-  "od)  ital.  pece, 
fr3.  poix  '^^cd)'  au?'  lat.  picem  (":)iom.  pix). 

•iUccfts  sjj.  ninglüd'  feit  bem  Gnbc  be§  18. 
!^\al)rl)§.  in  ber  Stubenteufprad)c  allgemein  üb: 
lid),  uorber  ungelaniü.  Übertragener  Webraud) 
lunt  '4-'ed)  1. 

^^Jcbnitt  lU.  erft  nt)b.,  au?  fr3.  pedant,  itol. 
pedante,  bcffcn  urfprünglid)ftc  53ebeidung  '&x- 
3icbcr'  lüar  (letjte  Quelle  gr.  itaibeüeiv).    2)er 


«Peberi 


293 


«ßfab 


pedante    ruar    eine    )tel)cnbe    ?ftgui*    bev    ital. 
tomöbtc  bc§  16./17.  oal)vl)§- 

qScbcU  9Di  icit  bein  15./1G.  3Q()rf).  an^,  miat. 
bidellus  peilellus;  bcdclli  universitatum  rtierbcn 
feit  1850  bcjcutit;  nl«^  @cvid)t§bicncv  cvfdjcincn 
bedelli  fd}on  im  13.  'Oiiif)v().  bedcllus  mit  feiner 
roman.  Sippe  (ital.  bidello,  fv3.  bedeau  '@eiHd)tS: 
böte')  entflammt  fcinerfcity  bem  a()b.  bitil  pitil 
(m()b.  bitel) :  3(blcitunii  ju  a()b.  bitten  'cinlabcn, 
citiercn'.     ©.  iöüttel. 

^tcflcl  ü)i.  crft  n()b.,  ait§  bem  gleid)lantenben 
nbb.  2öorte;  v(\l  nbl.  pegel  peil  '3Udnnarfe, 
äRan  movan  bev  Safferftanb  erfannt  lüirb'.  Sie 
entflammen  mit  anc^lf.  pa'gel  en^il.  paii  'Gimev' 
nnb  mlat.  paiiella  'mensura'  einer  gerat.  2B-;. 
pag,  bie  and)  in  alem.  pfexten  pfexen  'aid)en' 
ftccft.  Unfid)er  ift  ni)lenbe(f§  5(nna[}mc  von 
ltvt)ernianbtfd)aft  ber  Sippe  mit  lat.  baculus 
'Storf'  (53eitr.  18,  242). 

^!|5ctn  0".  mt)b.  pine  af)b.  pina  {y.  '$ein, 
Strafe,  CuaC;  mäljrenb  ber  a()b.  S^xt  gleidigeitig 
mit  bem  6()riflentum  au§  lat.  poena  in  ber 
mlat.  Sluc-fpradie  pena  (ogl.  ital.  pena)  über= 
nommen;  mlat.  e  erfd)eint  im  ,s>b.  and)  fonft 
al§  i  (f.  51  reibe,  lyzitx).  S)gl.  afäd)f.  pina, 
nbl.  pijn,  anglf.  pin  engl,  pine  (jüngere  9ieben= 
fonn  pain) ;  and)  altir.  pian  (@en.  pene). 

^eitftftc  jy.  frül)nl)b.,  au^  bölim.  bic  (poln. 
bicz);  bav  eigtl.  benlfdic  SBort  ift  @  ei  fei  (aud) 
roeftfäl.  swTpe  swipe,  nbl.  zweep).  Tüv  mcfentlid) 
im  Cflen  üblidie,  in  Sdjtcaben  nnb  bem  bentfdicn 
SBeften  nidit  nolfÄiiblidie  ^4-^citfd)e,  fd)on  bei 
2utl)er  bezeugt,  ift  im  15.  3al)rl).  eingebrnngen. 

^cfcfdöc  \y.  erft  nljb.,  au§  poln.  bekiesza. 

^Peltfau  Tl.  ml}b.  pellicän  Tl.  nad)  lat. 
pelicanus. 

t  ^cüc  5.  (nbb.)  'Sdjale'  =  nbl.  pel,  engl, 
peel. 

i^clj  m.  ml)b.  belli?  beiz  pelz  Tl.  ''^di'. 
2;ie§  ronrbc  in:  10.  ^aijxi).  (al)b.  pell!?)  auy 
gleid)beb.  mlat.^roman.  pellicia  '^^elj'  entlehnt; 
ngl.  ital.  pelliccia,  fr3.  pelisse.  (Sntfpred)enb 
anglf.  pylce  engl.  pelt. 

'ijjcnnol  lit.  'Jeberbüdjfe'  erftnt)b.,  nad)  mlat. 
pennale;  ibentifd)  bamit  ift  ^ennal  in  ber  58e= 
beutung  °lateinifd)e  Sd)ulc,  @t)mnafium,  Sdiüler': 
bcn  Stubenten  ber  Uninerfität  mod)tc-  bie  Sd)ule 
al§  ^oüettiü  üon  Jeberbüdjfen  erfdjeinen,  nnb 
„fpottenb  nannte  man  aud)  ttn  angebenben 
Stubenten  eine  '5cberbiid}fe',  n)ol)l  roeil  er  nodi 
gerciffenbafter  bie  23orlefungen  befud^te  unb  alfo 
bic  (Vcberbüdife  mit  fid)  führte". 

^crlc  A-  nibb.  perle  berle  af)b.  berla  perala 
5-:  (5^rembniort,  tuie  ber  fd)n)anfenbc  5(nlaut 
3eigt;  entfpred;enb  ber  roman.  Sippe  oon  ital. 


perla,  frj.  perle,  mol)er  aud)  engl,  pearl:  vodijl 
an§  einem  lat.  *pirula  'tleine  ^öirne'.  2)o§ 
@ot.  fagtc  für  ''4>erle'  mit  einem  au§  lat.  mar- 
garita  t)olf§ett)mologifd)  umgcftaltcten  SBortc 
marikreitus,  moju  mit  meiterer  Umbeutnng  bic 
glcid)beb.  anglf.  meregreot  ==  abb.  merigrio? 
mbb.  moregrie?.  —  ^crlmuttcr  5-  fpätmbb., 
nadi  frj.  mere-perle  (ital.  madre-perla).  roonad) 
and)  engl,  motber  of  pearl:  "^Perlmutter  'Gr= 
jengcrin  ber  $erle  innerbalb  ber  OJlufdjer. 

^cft  ly.  erft  nl)b.,  au§  lat.  pestis.  —  5]3efti  = 
Icnj  i):,  fd)on  ml)b.  pestilenzie  pestilenz  '\y. 
an§  lat.  pestilentia. 

^Ctcrfitic  (V-  "ibö.  petersil  pelersilje  Tl. 
ahb.  petarsile :  mit  ital.  petrosello.  frg.  peroil 
au^  mlat.  petrosilium  (gr.  TrexpoaeXivov)  '^^eter- 
filie'.  3n  ben  oberb.  Tla.  bcrrfdit  ein  oerfürjteS 
^Uterli. 

^Ctf(^aft  dl  ml)b.  petschat  petschaft  dl: 
burd)  bie  bobm.^öftreid).  i^anjlei  entlebnt  au^ 
glcid)beb.  büt)m.  pecet  (afloo.  pecatT) ;  ba^^  f  be§ 
ml)b.  n[)b.  2Borte§  ift  burd)  ^nlcbnung  an  Sd)aft 
l)incin  gcfommen. 

^c^  Tl.  '53är'  unter  53a^en. 

t  ^ctjc  5".  'i^ünbin'  erft  frü^nbb.;  ^Sejiebung 
3U  gleid)beb.  engl,  bitcb  (au§  anglf.  bicce)  unb 
frj.  biche  ift  unfid)er. 

^fab  d)l  mbb.  pfat  (@cn.  pfades)  al)b. 
pfad  d)l  '5)3fab';  afäd)f.  *path  feblt;  nbl.  päd, 
anglf.  pse|)  engl,  path  '2Deg':  bem  Cftgcrm. 
ift  ta^  SBort  fremb,  moburdi  bie  an  fid)  fd)iuie= 
ingc  iöeurtcilung  fciueö  Urfprungä  nod)  erfdjiucrt 
mirb.  Sind)  in  ber  neueren  i^olfc-fprad)c  ift  e§ 
meift  3.  5ß.  im  ißaier.  binter  J-ufjpfab  3urücf= 
getreten,  ba^  aber  felbft  im  2lbb.  Tll)b.  feblt. 
(S§  mirb  ba§  germ.  paj)a-  luobl  eigtl.  'jyufitritt, 
i}uf;fpur'  bebeutet  baben  (ngl.  Steg),  roie  bai-' 
jugebörige  mbb.pfaden  pfetenunb  angif.  pa'fjjjan 
'treten'  3eigen.  2)ie  berrfd)enbe  3(nfid)t,  meldjc 
auf  ber  im  allgemeinen  rnd}tigen  Slnnabmc  berubt, 
ba%  bie  mit  bb.  pf,  nbb.  p  beginnenben  Söortc 
entlebnt  finb,  begnügt  ftdi  bei  bem  lantlid)en  3(n= 
{'lang  an  gr.  ndroc,  "^iab,  2Bcg',  um  Gntlebnung 
barau§  ju  ftatuieren.  2)abci  fommt  bav  and)  uom 
i>b.  riorauSgefet5tc  |)  be§  engl.  2Borteo  in  53ctrad)t, 
ba§  bic  Gnften3  be§  2Borte§  in  Seutfd)lanb  oor 
beut  beginn  unferer  3eitrcd)nung  ermcift.  9tun 
fennt  ba^i  @erm.  aber  feine  fo  fnibc  ^cbnioortc 
au§  bem  ©riedi.  (f.  .s^anf).  Üb  man  an  frembe 
^Vermittlung  beuten  barf,  läfjt  fid)  bei  bem  2)?angel 
an  58eiüei§material  nidit  entfd)eibcn:  mittelbare 
ßntlebnung  au§  bem  ©ried).  ift  benfbar,  ebenfo 
gut  aber  unmittelbare  au§  bem  Sfptb.;  ogl.  aocft. 
pa{)  (neben  pa|)an  pan{)an)  '2Beg'.  ^m  iyalle 
ber  Grborgung  au§  bem  Sfi)tb.  roäre  ba§  Söort 


Pfaffe 


—   294 


rarre 


crft  nad)  bcr  urcicnn.  23ci-fd)icbung  ju  im»  gc^^ 
tommcn;  in  S>anf  l)abcn  luir  ein  üor  bicjcr  3cit 
cntlcf)ntc£>  SBort.  Umcritianötjcljaft  mit  gr.  irdToc; 
'SBcg'  (ftr.  panthan  patli,  aucft.  papan)  innf;  mit 
(5ntid)icbcnl)cit  geleugnet  lucvben,  mcil  bem  p 
bcr  auGcrgcrm.  ("yorm  im  @evm.  1  cHtfpvcd)cn 
müntc. 

^>faffc  Tl.  mhb.  pfafle  al)b.  plaflo  m. 
'@cii"llid)ev'  =  nbb.  nbl.  pape  '@ciftlid)ev' : 
gcmcinidiattlid)c  ©rbf.  päpo.  2!afiiv  gebvaudn 
tai  9JJ(at.  clericus.  2;ic  bciTfd)enbe  'Jlnnaliinc 
ber  '^(bleitung  an»  lat.  pä|)a.  ba»  inneibalb  ber 
racftröm.  Mird)c  ebreiiüollc  3lnvcbe  ber  i^idiöfc 
unb  litel  be-ö  ''4>iiPÜev'  mar,  nermag  bie 
übcreinflimmcnbe  tontincntalbeutid)e  i^cbeutung 
'@eii'tlid)er'  nnjercr  Sippe  nidit  ju  erflären  unb 
i)t  bal)er  mit  Gntjdnebenbcit  ju  ucrmcrfcn.  C^n 
ber  gr.  ilird)e  uutcrid)ieb  man  ndnac,  '-^ab^i' 
unb  Tca-näq  'clericus  minor',  unb  an  bic  Icgtcre 
Scbeutung  tnüpft  bic  bculid)c  Sipuc  an.  5(ud) 
luärc  auffällig,  mcnn  ein  burd)  bie  röm.  '-öc- 
fcbrung  nad)  Teutjdilaub  gctommcne»  SBort  im 
i"»b.  3.scrid)icbuug  bcv  lat.  p  erfaljreu  biittc  (ugl. 
^  r  i  e  ü  c  r,  p  r c  b  i  g  e  n,  ^4-^  r  o  p  ft  i.  X a»  gr.  SBort 
mag  fd)on  im  G.  ^obvb-  burd)  2;cutfd)lanb  uer^ 
breitet  gcmcfen  fein;  c§>  tarn  i)ic((cid)t  ctma» 
fpäter  aly  itird)c  ju  un<-,  nuiö  man  au»  bem 
J^b'cii  bcö  5i>ortey  päpa  'Wciitlidier'  im  3(nglf. 
Gngl.  fdilienen  mödite.  5(ud)  bier  baben  mir 
eine  Spur  ber  gr.  Mirdic  unter  beu  Wcrnutnen. 
2)od)  liiiu  fid)  ber  Stamm  uid)t  beftimmcn,  ber 
ha&  gr.  TraTrü«;  al»  papa  in  feinen  Ä^ortuorrat 
aufnabm  unb  mcitcrtrug  (bic  ^ebcutung  uon 
got.  papa  im  Malcub.  ift  untlan.  (^-J  brang 
biv  in»  "Jüiorb.,  mo  i)ape  aber  auffälligermcifc 
von  bcn  bei  ber  '^(nficblung  ber  llcorbläuber  auf 
i^^ylfliib  uorgcf uuDeueu  irifdicu  ;>lnad)oreten  ge- 
braudit  mürbe.    ÜLn-gcii  lat.  päpa  f.  -^-Upft. 

i4fal)l  m.  ml)b.  a{)i>.  {.fäl  d)l  '5|}fal)r  =- 
nbl.  paal,  auglf.  pul  engl,  pole  pale  ''IHabr. 
Gntlebnung  bcr  Sippe  auy  lot.  pälus,  u'ol)er 
aud)  frj.  pal,  ift  ;<meiTcllov-;  fie  bat  ftattgc^ 
funben  in  berfclbcn  '^^criobe  n)ic  bie  tjon 
^foflcn  unb  mohl  and)  gleidi^eitig  mit  ted)n. 
Sorten  bcy  Stcinbauc»  (^icgcl,  Sd)inbel, 
2ßall,  SJlancr,  "^-^fortci:  alle  biefe  ilnnte 
i)obcn  bic  bb.  5ycrfd)iebung  burd)gcmad)t;  f.  aud) 
ba»  flg.  5»>ort. 

*Ufn  1)1  grobe»  Tl.  bei  (ix.  ^'llberuö  ir>4<) 
^olgrabc  (uad)  ber  l)ci\.  Tla.r.  ju  %^fabl; 
wgl.  bic  öloffc  vallos  (pios  diciinus  pliäli  ;Uhb. 
Wloff.  II  72Ü.  Xaö  lat.  vallnm  ift  in  biejcm 
Sinne  ('limes'j  im  .'öod)beutid)cn  nidit  üblid) 
gcmorbcn,  ngl.  Sali. 

•lUfalj  ?)-.  mbb.  plalz  pfalenzc  abb.  pfalanza 


pfalinza  J.  'Sobnung  eine»  dürften'  =  afädjf. 
palinza  palencea  J.  (im  4")elianb  uom  ^4>cilaft 
bcö  ^^ilatu§),  fpätanglf.  palant  palent  'fürftlid)c 
Sobuung'.  „S§  cntfprid)t  ak-  Gntlebnung  bem 
lat.  pcälatium.  bac^  in  fpätcflcr  Maifcr^cit  unb 
bcf.  oftgotifd)  unb  bi)3antiuifdi  für  aula  regia 
gebräucblid)  mirb  unb  im  fräutifd)en  (Pallien  im 
i^crlauf  be§  7.  ^abi'bs.  auffommt  (einigemal 
aud)  in  bcr  ^cniitiiiiform  palalia  belegt,  eigtl. 
neutraler  "l-^lural  für  bie  gefamten  bauten). 
::1icd)t»rbcinifd)  i]abcn  auf  ba-i  luobl  erft  unter 
Marl  bem  (i)rüBen  eigentlid)  eingebürgerte,  aber 
fd)on  uorber  gcfannte  Sort  bie  Crtyuamen  auf 
-anlia,  -entia  ciugemirtt  (Hriganlium  =  58rc  = 
gen^,  (".onstanlia  ==  (Sonftans,  Valentia.  Con- 
sentia,  Placentia,  Vincenlia:  aud)  .Mogunlia  = 
abb.  Magenza  ufm.;  aud)  l'allanza  am  Sago 
?Jiaggiorc  bürftc  bicrbcr  geboren)."     @.  ^aift. 

••^Jfoub  l^c.  mbb.  pfanl  (®cn.  -des)  abb. 
plant  (@en.  -tes)  dl.  ''4>fanb,  Uuterpfaub,  53ürg= 
fd)aft' ;  in  gleid)er  53ebeutung  entipred)en  mnbb. 
nbl.  pand  unb  afrief.  pand.  dTian  ftebt  barin  ein 
Sebnmort  ani-'  afr3.  pan  'lud),  ,3"el3cn'  (=  lat. 
pannus).  2lber  bem  mcftgerm.  Sort  ftcbcn  üiel 
näbcr  afrj.  paner,  prou.  panar,  fpan.  apandar 
'einen  au»plünbern'  —  apanar  'megncbmcn'; 
^^  f  a  n  b  alfo  'Segnabmc'  ober  'ScggcnommcneS* 
(afr^.  pan  'meggeuonnuene  Sad)e',  morau»  engl, 
pawn)? 

''4>fonnc  ()■.  ml)b.  planne  abb.  |)fainia  '^. 
'^4-^fannc'  =  nbl.  pan,  anglf.  ponne  \y.  engl, 
pan.  2^ic  i^erfd)iebuug  uon  nbb.  p  ju  b^»-  pf 
fc^t  frübce  ÜHirbaubenfeiu  be»  Sorteö  in  bcr 
Jyorm  panna  im  2)cutfd)en  uoraufci,  etuia  für 
ba»  G.  ^v^sabrb.  ober  megen  ber  Übcreinftinnnung 
bcö  (?ngl.  mit  bem  5{ouliuculalbeutfd)en  meit 
früber;  lat.  patina  'Sd)üffel,  '|>fauue'  genügt 
lautlidi  taum,  um  abj  unmittelbare  CucUc  bcr 
germ.  Sorte  ju  bienen;  ugl.  nod)  '^Jf cnnig. 
'Jluy  bem  C^)crm.  flammt  bac>  gleid)beb.  flau,  pany; 
norbfrj.  panne  ift  nbl.  llrjprung». 

•ilSfarrc  iy.  mbb.  pfarre  abb.  pfarra  'Äirc^* 
fpiel';  cnffpred)enb  nbb.  i)arre.  Tic  geläufige 
^Unnabme,  '^-^farrc  entflamme  bem  mlat.uoman. 
jjarochia  (ital.  parrocliia)  paroecia  (TTupoiKia, 
frj.  paroisse  unb  baö  bem  Jyt'.^  cntftanunenbe 
engl,  parish  'iUrd)fpier)  befricbigt  nad)  ber 
lautlid)en  Seite  nid)t  uollfommen,  ba  bic  ba= 
burd)  uoraiiygcfclite  ^^serftümmclung  ,^u  grofj 
märe;  bead)tc  altir.  pairchc  ai\v  i)arochia.  3)aä 
im  fpäteren  ".lUlat.  bezeugte  mtat.  parra  ift  bcut= 
lidi  erft  ein  ^Ibbilb  be»  beutjdicn  Sorte»  unb 
barf  biefem  babcr  nidit  ju  Orunbc  gelegt  mcrben. 
ilMcllcid)!  birt  nmu  bcn  diriftlidieu  53egriff  auf  ein 
antlingcnbe»  altgerm.  ■  pana  '^cjirt'  übertragen, 


^fnit 


—   295 


^:pferrf) 


ba§  buvrfi  bic  3(bkntuiui  ^fcrd)  oorau^ncictit 
roirb:  für  bcn  mit  "l^favvc  in  [)iitorifd)cr  ocit 
üerfnüpftcn  33cgi-iff  hat  man  natiuiid)  von  paro- 
chia  irapoiKia  au§,uiiic()cn.  —  ^^-^favrcr  ni()b. 
pfarrsere  a^i).  pfarrari  bciltid)c  ^(blcituiui  au^ 
pfarra;  man  bcad)tc,  baf?  nicht  ba§  mlat.  paro- 
chus  (tta(.  parroco)  '^^^farrer'  al§  törnnbla^^c 
btcntc.  3tcben  ^Tcin'cr  bcftcbt  eine  inngc 
^iebcnform  'IMnvr  mlib.  pfarre  dJl.;  bajn  bann 
bic  ^Iblcituna  (fdnuab.^baicr.)  'Pfarrei. 

^fou  '^)l  m()b.  pfäwe  a()b.  pfawo  9Jl. 
'^fan';  bic  abb.  Santform  tucift  mit  ibrcm  t)cr= 
fd)obcncn  3[n(ant  nnb  mit  bcr  53cuiabvnna  bc§  v 
al§  w  [).  Ääfiii,  '4-^fcvb)  anf  eine  icln-  fnU)c 
Gntlcbnnnii  au^  iat.  pävo  (mol)er  and)  frj.  paon, 
ital.  pavone).  jvormcK  loärc  sn  bcaditcn,  bav,, 
tüic  jonft  bei-  Cbiiqnn§  bcy  Sil.  (pävön-em) 
bei  Gntlebnnmj  im  2)entfdicn  eintritt  (f.  ilrcuj), 
in  biejcm  A-alk  ta6  bcntid)c  S^ort  bcr  and)  im  Iat. 
pilvo  berrfdicnbcn  n-Tct'lination  snncTaOcn  ift. 
6tiva  im  0.  3nbrb.  oöer  luotU  trüber  man  ber  iüb= 
lid)c  3>oc\cl  (al§  etwa  iilcid),^citiac  Gntlebnnngen 
D13I.  ^4>Ui§,  Jlaum,  manjern  nnb  .ttüfig)  in 
2}eutfd)lanb  fd)on  befannt  acrccfcn  fein  roic  ctiua 
bcr  i^oiiicl  S trän [5.  Sßgl.  nod)  bic  glcid),5eitii5 
bcrfclbcn  CucUc  cntftammcnbcn  nb(.  paainv,  angif. 
päwa  nnb  pea,  moranf^  engl,  peacock;  baju  roci= 
tcrbin  andi  afloü.  pavü. 

t  ^fc6c  ?y.  'SJIcloncnart'  mbb.  pfeben  abb. 
*pfeban  *pfebano  dJt.  "^Nfcbe'  nad)  gr.  Iat.  pepön- 
(•adTTiiuv)  'DJicloncnart,  ^fcbc';  anffäÜig  m()b. 
pfedem  Q()i).  pfedamo  '^^^fcbc' ;  bancbcn  obne 
S3ciidncbung  a^b.  pepano  bebano  m^b.  beben. 
SJgl.  bibmcn. 

Pfeffer  9)1.  mbb.  pfeffer  abb.  pfeffar  9Jl. 
'^^feffcr';  roic  bic  burd)gängigc  S3crfd)icbnng 
jcigt,  üor  ber  ai]h.  3cit  entlcbnt  any  Iat.  piper 
(roober  frj.  poivre,  ital.  pepe),  roojn  and)  bie 
33crbrcitung  nad)  bcm  nbl.  peper,  anglf.  pipor 
engl,  pepper,  t§l.  piparr  ftimmt  (autlerbalb  be§ 
@erm.  bcad)tc  aflou.  piprü).  Sic  frübe  ilbcr= 
nal)mc  bc§  Iat.  SBortey  in§  ®crm.  roirb  bnrd) 
bic  @cfd)id)tc  beftätigt:  410  bat  ^Uarid)  oor  JRom 
einen  25?affcnftiÜnanb  gemäbrt,  roogcgcnOiom  u.  a. 
3000  '^^fnnb  X^icücv  ftellcn  mußte.  —  $fcffer  = 
müns  9c.  gebort  gu  9}linjc,  refp.  beffcn  9icbcn= 
fonn  abb.  munza;  f.  SRinge. 

t  ^fciblcr  931.  '5^lcibcrbänbler'  ein  öftrcid). 
SBort  ju  mbb.  abb.  pfeit  '^cmb'  —  got.  paida, 
anglf.  päd  ''^od'  gebörig  (ügl.  gr.  ßoirri  'i^trtcn= 
fletb'). 

pfeife  iV.  mbb.  pfife  abb.  pfifa  pfiffa  J- 
'pfeife':  t)or  bcr  abb.  3cit  entlcbnt  an§  Iat. 
*pipa  (jn  Iat.  pipare  'pipen');  babcr  and)  nbl. 
pijp,  anglf.  pipe   engl,  pipe   'pfeife',   anorb. 


pipa.  5ht§  Iat.  *pipa  ftammt  bic  glcid)bcb. 
roman.  Sippe  oon  ital.  piva,  fr^.  pipe.  — 
pfeifen  mt)b.  pfilen  an§  Iat.  pipare.  roonad) 
man  ein  fd)m.  3tn).  obb.  *pfifön  erroartcn  follte. 

t  ^fcif Wolter  Tl.  f.  tV alter. 

^fcit  9JL  nd)b.  abb.  pfil  9J^  '^cil'  = 
mnbb.  pil,  nbl.  pi.jl,  anglf.  pil  engl,  püe,  norb. 
pila  ''4-^fcir.  /vrüb  mit  ®cnnÄ=  nnb  53cbcntung§= 
mcd)icl  entlcbnt  an-5  Iat.  pilum  9t.  '2öurfgefd)oü', 
raofür  ba^  altgerm.  SÖort  für  $feil,  got. 
arhwazna,  anorb.  or,  anglf.  earh  (ctpmologifd) 
=  Iat.  ai-cus  'iöogcn')  rerlorcn  ging. 

^fetter  99J.  mbb.  pfitere  abb.  pfiläri  9Jl. 
'":lstctlcr' :  in  uorabb.  Seit  enttebnt  au&  mlat. 
pilare  pilarias  (Iat.  pilai  ''^^^fcilcr',  roober  aud) 
nbl.  pijler;  ogl.  ital.  piliere.  fr3.  pilier,  engl. 
pillar(ba3u  engl.  fr^.  püe  nad)  tat.  pila  "'^pfeilcr'). 
SBcgcn  bcr  üorbod)ö.  '4^^eriobc  ber  (Snticbnnng 
f.  ^^Jfoftcn. 

t  ^fcuttft  '.sMrfc'  nd)b.  pfenlch  a^b.  pfenih 
(hh):  an§  Iat.  panlcum. 

^fcnttig  991.  mbb.  ]i!ennic  pfenninc  (@cn. 
-,£es)  abb.  Pfenning  dJl.  'denarius,  eine  Silber^ 
mün.^c,  ein  sroölftcl  Sdiitling':  nadi  Saut  nnb 
■Jlbftammnng  fd)rocr  3U  beurteilen.  G.  Sicücry 
benft  an  2lbleitung  an§  ^^fannc,  fo  ha^i  bic 
J-orm  bcr  Pfennige  Urfad)c  ber  53encnnnng  rcar 
i  etroa  '■;)3fannenförmigcS',  t)icllcid)t  'in  bcr  ^^fannc 
(Scmad}tcÄ' ).  Ginc  auf  5(nnäbcruug  an  ^43fanb 
bernbenbc  9tebcnform  mit  nd  ^cigt  abb.  pfenting 
nnb  anglf.  pending  (neben  gcroöbnlidien:  penning 
pennig  engl,  penny).  S'Oegcn  ber  ^Verbreitung 
t^§'  2Bortc§  ügl.  nod)  afäd)f.  pending.  nbl.  pen- 
ning, anorb.  penningr;  bcm  @ot.  fcblt  ein 
üorau§3nfe^cnbc§  *panniggs  *pandiggs.  -ing 
al§  ^(bleitung  non  99Uin3namcn  ift  bcn  älteren 
Sprad)pcrioben  geläufig:  cgi.  Sdiilling,  3x1-- 
berling,  ahh.  cheisuring  'Äaifergolbmünsc', 
engl,  farthing  an§  anglf.  feor|nng  'quadrans'. 
''JluS  ber  beutfd)en  Sippe  ftammt  afloü.  penegü 
penedzl  '99iün3C,  ©clb'. 

^fcrA  Tl.  mbb.  pferrich  ai)h.  pferrih  pfar- 
rih  (hh)  Tl.  'Umbcgung,  Umzäunung  bcf.  jitr 
Slufnabntc  ber  .»öcrbc'  =  anglf.  pearroc  Tl. 
'3>cvidilun,  @cbcgc',nbl.  perk  'eingcbegtcr9taum': 
rocftgernt.  ©ninbformcn  parrak  unb  parrik  (ogl. 
rocgcn  be^  9)iittelüofal§  ßftrid)  nnb  9)Zönd)l 
Sic  Sippe  roirb  auf  @runb  bcr  llbercinftimmung 
bc§  Äonttnentalbeutfdicn  mit  bcm  ßngl.  febr  alt, 
ctroa  feit  bem  4.  Qnbvb.  fd)on  bei  un§  beimifd) 
gerocfcn  fein.  Sie  „tritt  bereits  int  frübcftcn 
Tllat  auf :  parricus  Leg.  Rip.,  Leg.  Angl.,  parc 
Leg.  Bajuv.  (bier  al§  5?ornfpeid)er)"  unb  crfdicint 
aud)  fiötb  im  9\oman.;  t)gl.  frj.  parc  'Um= 
ääunung,   Tiergarten'   (f.    ^arf),  ital.   parco. 


f^txh 


296  — 


^ftrfirf) 


Gngl.  park  ''$arf,  @el)cge;  (finfcftluü,  ^o^  bc- 
ru()t  tciliücifc  auf  bcm  roman.,  teiltücifc  auf  beut 
anglj.  SBortc.  ^Tcu  'iMu§ganc3§punft  bcv  ganjcn 
Sippe  ficlit  53atft  in  jiian.  parra  'Spalier'  — 
vroucnj.  parran  'eingefinebigteg  ©avtenlanb' 
(Revue  Hispanique  II  "200). 

<JJfcrb  'it.  m()b.  pfert  (-des)  1>J.  '^^vferb'  bcf. 
''Tieitvfcrb  auf)Crf)alb  bc§  Streite?,  ÜHcitpferb 
bcr  J^raucn'  (im  ©cijenfa^  ju  Üiof;  'Streitpfcrb') 
mit  bcn  älteren  9Jebcnformcn  pferit  für  *pferirit, 
al)b.  (feit  bem  1<>.  3al)rl).)  pferHt  pfarifrid  = 
anbb.  perid.  mnb(.  pert  paeit  nbl.  paard.  Ta§ 
2Boi1  fdieint  fränf.^fädif.  ju  fein  lin  ben  oberb. 
IVa.  berrfd)t  bafür  nod)  beute  ba§>  alte  'Kof;;  nbb. 
®aul).  6y  lüirb  (fpätcften»  im  6.7.  ^flbi'b-'^) 
au^  fpätlat.  paraveredus  eigtl.  Trapa-veredus 
entlebnt  fein  (f  für  v  roic  in  5t äf ig;  bod)  ift  ber 
SBanbel  f  für  v  in  biefcm  Jvalle  aud)  gcmein= 
roman.);  bodi  fdieinen  anbb.  porid  unb  a{]t>.  mbb. 
pferit  burd)  eine  mlat.  ;')Uiifdienftufc  paredrus 
(neben  poledrus  ',"vol)len')  permittelt  ju  u'crbcn. 
Stiegen  gr.  irupd  fei  an  bay  Scrb.  erinnert,  ba^ 
baoon  in  ;',ufammcnfet3ungcn  ä[)nlid)cn  C^3cbraud) 
mad)t  (cgi.  aud)  gr.  TrdpnnTo^  =  fpätlat.  par- 
hippus).  öall.^lat.  paraveredus  'Mv  jum  Sienft 
auf  iltebenlinien  beftimmtc  'iloftpfcrb'  berubt  auf 
bcm  in  berMaifcrjeit  üblidicn  Uit.  veredus  'iturier: 
pfcrb'  (ju  telt.  rr-da  'iBagcn').  ^\m  ilclt.  blieb 
ti)mr.  izorwydd  ''){ofj'  (auy  veredus).  Tie  roman. 
Spradjen  bcmabrcn  lat.  paraveredus  (in  ber 
jüngeren,  burd)  Siffimilierung  entftanbcncn  llicben  ■■ 
form  palafredus)  mit  ber  ^cbcutung  '^jclter' ; 
Ufll-  ^^■  palefroi  (engl,  palfrey)  =  ital.  pala- 
freno.  ®leid)  alte  lat.=roman.  (5ntlel)nung  fd)eint 
gelter  ju  fein;  ugl.  (5fcl  unb  Saumtier. 

^fcttc  tl.  'Xadibalfen'  im  ^^lljb.  9)ibb.  un= 
bejeugt;  perein.^eltc  53elcge  im  KJ.  3<^l)i"l)-;  bei 
SDiaalcr  ir^Gl  nod)  nidit  gebud)t,  bei  Sd)ottel 
1G63  alö  ^4-^ f oben  ol)nc  Umlaut,  könnte  cy 
qI§  'öang,  Jritt'  ju  ^fab  geboren,  njorauf  bic 
fiautform  unb  33}ortbilbung  beutet? 

ti^fcttcr  ')}l  f.  ^;Utc. 

pfcöcn  ;')tm-  oberb.  Aorm  ,^u  mb.  nbb.  petzen 
'fneifcn'  mbb.  pfcHzeu  'supfen,  fluiden'.  i}>er= 
nmubt  mit  afrj.  apiter  'bcrübren',  fpan.  apitar 
'anbclKn":"    l^Jad)  2Bciganb. 

Pfifferling  'DDJ.  mbb.  pfifferling  pfefferlinn 
"^Pfcffcrfdtmamm' :  ber  "^Ul.^  bat  feine  Q3c,^eid)nung 
nadi  bcm  bit^gen  "■^^cffcrgefdimact.  ;^\n  ber  ^^e- 
beutung  'Sl^ertlofcy'  ift  'i^fif fcrling  fd)on  im 
Ki.  ,Vibrb.  üblid). 

t  Jjfiffcrn  ;')tm.  'picpfen*  bei  ^Brentano;  ugl. 
58cd)  .S>aupty  ;;fd).  4<i,  U^. 

^fifficu(<  Tl.  burfd)itofe  Subftantipirung  oon 
pfiffig,   mobl   im    17.    ^"sabrb.    anffommcnb. 


("vrübeftc»  3cugm§  für  ba^'  SBort  in  .s^^ajarb§ 
ficben§gefd).  1706  S.  150  (157),  mo  ein  ücr« 
fti)mtl3ter  5lbüofat  Crumfificus  beit3t.  Cft  bejcugt 
im  burfd)tfofen  Stil  Öaufbftvb§  (3.  53.  Sd[)ilba 
1,432);  i8ilbungnncÖufticu§  obcrSd)ufticu§. 
ilJgl.  Stubenteufprad)e  S.  36.  —  ijfiffiß  2tbi. 
eigtl.  mer  fid)  auf  2)ieb§pfiffc  (ogl.  itniff)  üer= 
ftcbt. 

^filtöftcn  ^4>I»v.  mbb.  pfmgsten,  ba§  formell 
eigtl.  2)at.  '^l  ift  (ugl.  9Jlitternad)t)  unb  früb 
allgemeine  ilafuSform  unube;  ai]b.  zi  *prinkustin 
'^H'iiigltcn'  feblt  jufüüig  (bafür  fagt  llJotfcr,  gc= 
Icbrt  fpielcnb,  in  einer  üoltytümlid)cn  4">albübcr- 
fel^ung  zi  linfchusüni ;  got.  paintekuste  nad) 
lat.  gr.  TrevTeKoaxi'-)  (ital.  pentecoste,  frj.  pen- 
tecote)  eigtl.  'fünfsigftcr  lag  nad)  Cftern' ;  afäd)f. 
te  pincoston  'gu  ^^^fingften',  nbl.  pinksteren, 
foiuic  aflou.  petikostij  ''4-M"ingiten'.  —  SBäbrenb 
bic  33c3eid)nung  bc^i  d)riltiid)en  ^^Uiffabfeftc?  al§ 
Oflern  urfprgl.  bcibnifdi  mar  unb  (S-nglänbcrn 
unb  2;cutfd)cn  gemein  blieb,  brang  bicr  ber  fird)-- 
lid)=d)riftlid)c  •üiame  auf  bem  kontinent  burd), 
unb  3iüar  mobl  üor  ber  abb.  3cit,  mie  ber  'ün- 
laut  mbb.  pf  jcigt,  üiclleid)t  burd)  got.  23crmitt= 
lung  gleid)jeitig  mit  itird)c  unb  ':]ßfaffc.  v^»» 
(5ngl.  beftanb  feit  Sllterä  wliitsunday  (anglf. 
Invitansunnandii'g,  U'Orauy  uorb.  liviladagar), 
meil  '^-Hingflen  cm  ,'paupttag  für  laufe  mar  unb 
bic  ^Jicugctauften  in  ber  2Bodie  ber  laufe  lucifje 
Hlcibcr, zutragen  pflegten;  bciun-J  Ijat  ber  'uicif5C 
Sonntag'(I)()minica  in  Albis)baber  feinen  ^Jiamen. 
iluö  ber  im  2Rlat.  i3fter§  auftretenben  Übcrfcluing 
üon  pentecoste  al§  quinquagesima  flammen 
mnbl.  sinxen,  altir.  oincgigais  ''^vfmgflcn'. 

t  ^ftnjtag  Tl.  'iJonncrytag'  mbb.  pllnztac: 
ein  bem  53aier.=Cftreid).  eigentümlid)ey  ;ii>ort, 
bem  got.  *pinta  =  gr.  ir^uTTTri  (ugr.  n^qpTri) 
'Tonncrötag'  ju  örunbc  liegt.  !2)a»  il>ort  fd)eint 
etma  glcid)3eitig  mit  '^finglten  unb  Samstag 
(f.  aud)  Äird)c  unb  ''^Pfaffe)  burd)  bcn  5lrria= 
nioniuy  nad)  ^eutfd)lanb  gcfommen  3Ü  fein  ; 
ugl.  aflop.  potükü  '^^citag'.  9iad)  Sd)meUcr§ 
Öaier.  ilBb.  ' 

t  i^fi^jö  =  ^ip§. 

'iifirfid)  9JIJV.  (s  nad)  r  roie  in  SJlörfcr, 
•Öirfe;  bod)  fd)mäb.  pfesix)  ml)b.  pfersich 
Tl.  "iPfirfid)*  (ugl.  ital.  pesca,  fr3.  peche,  n)o= 
ber  engl,  peacli).  Cbroobl  crft  feit  bem  12.  ^al)r(). 
bezeugt,  mar  lat.  persicum  —  uulgärlat.  per- 
sica  fd)on  oor  ber  abb.  ocit  in  2)eutfd)Ianb 
beimifd)  (unb  in  t^nglanb;  pgl.  anglf.  persoc), 
mic  bic  !i>erfd)iebung  p  ju  pf  im  ^Inlaut  scigt 
(»gl.  2ärd)c,  ''^Pflaume),  mäbrcnb  33irne  im 
Vaufc  ber  abb.  ^cit  einbringt.  üIBcgen  beä  @cnu§ 
f.  'i^iflaumc.    Wü  ber  füblid)cn  Öarten=  unb 


^#[tcr 


—    297 


Wm 


Dbflhiltur  braiu^cii  eine  ')\ei()c  lat.  Dbl"lbe3eidi= 
nunacn  ju  un§  (f.  Hivfcl)c,  "^-U' l n » »i c). 

t  Stifter  d)l.  ''Mdcx'  ml^b.  püster  ahb. 
pfistur  ÜL:  ein  baicv.=alenmnn.  SBoit,  friU)  cnt= 
lc()nt  au§  lat.  pistörem  (pistor),  ba-i  au^^  bcr 
Stömcrjcit  flammt.  '3)aiu  bic  5(bIcituno  a()b. 
pfistrina  an^  lat.  pistrina  'iöärfcvei'. 

^flansc  J.  mbb.  pflanze  al)b.  pllanza  J- 
ouö  olcid)beb.  lat.-voman.  planta  (frj.  plante, 
ital.  pianta),  ii)ol)cr  aiid)  aiuil).  cucil.  nbl.  plant 
(aud)  iv.  cland,  fumv.  plant)  ''4-^flanjc' ;  uiil.  frj- 
plante.  2)ic  @ntlcl)mtmj  fanb  i^lcid)3cittoi  mit  ben 
unter  ^^J^fivfidi  ermäbutcu  Söorten  flatt  (ba3U 
ogl.  nod)  ä'ßidc,  ilümmel). 

*l>flaftcr  Ol.  mlib.  pllaster  al)b.  pÜaslar  l1i. 
"^flafter,  ilntubpflai'tcr;  ticmcnt,  ÜJ^Örtel ;  ccmcn= 
ttertcv  ober  mit  Steinen  belegter  Tvnijboben': 
etrüa  i'ileid}5eitiij  mit  33üd)fc  im  S.  v^aljrl).  auy 
9r.4at.  ^u-nkaarpov  (ugl.  ital.  empiastro,  fr3. 
emplätre)  'Sßunbpflafter'  enttel)nt,  ba»  im  9Jllat. 
aud)  bic  iBebcntung  '@ipö'  (ügl.  nfr3.  plätre) 
unb  bie  apot'opierte  Jorm  plastrum  annabm; 
ogl.  ital.  piastrello  "i}.^fläi'terd)en'.  23om  Stranen^^ 
pflafter  luirb  mlib.  pllaster  crft  im  ^luvgang  ber 
ml)b.  oeit  cjcbraud}t.  S^cjl.  engl,  plaster  unb 
to  eniplaster. 

Pflaume  5.  ml)b.  pflüme  5.;  mic  bie§  au§ 
p  neridiobenc  pf  be»  2(nlaut§  geigt,  cor  bem 
S3eginn  ber  alib.  ;)eit  (f.  -pfirfid))  entlebnt 
aul  lat.  prünum  '^^^flaumc',  refp.  beffen  ^^lur. 
pruna.  3)od)  uoÜ3og  [id)  ber  ©cnuStuanbcl  bei 
Obftnamen  id)on  auf  roman.  58oben,  luie  audi 
bie  roman.  JKeflcye  ber  lat.  cerasum  pomum 
morumpirum3eigen;f.  iötrnc,  5ttrfc6c.  ©pät= 
a^b.  baf)cr  nod)  in  ftrengerem  3lnfd)lu§  an  bie 
lat.  ^oi^i"-  pfrüma  J.  'pflaume'  neben  pflümo 
'^tlaumenbaum'.  2)a§  r  be§  lat.  S>ortc§  ift 
ju  1  gcmorben  rcie  in  lat.  morus  =  9}laul  = 
beerb aum  (ogl.  aud)  nod)  '^Ulgrim  aug  lat. 
peregrinus,  baögugleid)  aud)  m  für  lat.  n  3cigt); 
3a^Ireid)e  n:l)b.  unb  nl)b.  Sialcftformen,  foiöie 
ba^  cntfpred)enbe  ubl.  pruim  geigen  nod)  r;  ba- 
gegen  ogl.  fd)on  anglf.  plüme  (neben  plün)  engl. 
plum.  5i"3-  prune,  ital.  prugna,  fpan.  pruna 
(auc^  im  OJllat.  begegnen  Jormen  mit  1  unb  m 
ftatt  r  unb  n;  in  erfd)cint  auncrbcm  in  füboftfrg. 
2)ialehen)  finb  bic  roman.  Steflcyc  uon  lat.  prü- 
num. SBcgcn  ber  -Peiiobc  ber  Gntleljnung  ogl. 
5)3firfid). 

pflegen  3tiw-  '»b^-  pflegen  al)b.  pflegan  ft. 
3tro.  'mofür  forgen,  fid)  mit  freunblid)er  ©orgc 
annebmen;  beforgen,  bebütcn;  betreiben;  bieSitte 
ober  @eitiot)nl)eit  baben  3u',  abb.  unb  frül)mbb. 
auc^  'uerfpred)en,  uerbürgen  für'  =  afäd)f.  ple- 
gan  't)erfpred)en,  rerbürgen,   roofür  cinflel)en', 

filugc,  gtt)inüloisiicf)e5  SSörtcrbucf).    6.  Stuft. 


nbl.  plegen  'üerpflegen,  auvrid)tcn,  tbun,  gcmol)nt 
fein';  ba3u  anglf.  plögian  'fid)  fd)nell  fortbemegen, 
fpielcn',  engl,  to  play.  Tie  urou.  afrg.  plevir 
'üerfid)ern,  üerbürgcn',  benen  ein  fid)ere§  lat.= 
roman.  Gti)mon  fcljlt,  flammen  cber  au§  bcm 
Montinentalbcutfd)en  (afäd}f.  abb.)  al§  umgetcl)rt. 
(viigl.  pledge  '"^^faub'  entiprang  am  aivi-  pleige, 
mlat.  plegiuin.  Cbiuobl  bie  locftgcrm.  3ippc 
früb,  fd)on  etma  im  4.  ,^abrb.  bcflanben  baben 
mun,  läfu  fid)  über  ibrcu  Urfiirung  unb  bie  rcid)c 
53ebcutungventrüid'lung  nid)ti?  3id)crev'  aufftellen: 
burd)  bie  Derfd)iebenen  53ebeutungen  fd)immert 
ein  'Ucbeüotl  für  ober  mit  jem.  bfi"bcln'  aB 
©runbbebcutung  burd);  bamit  ift  picllcid)t  gr. 
ßXeqjapov  '3(uge',  fomie  ßX^irreiv  'fcbeu'  (ibg. 
®3.  glegh?)  uruermanbt.  iyally  bie  Sipue  ent= 
lebnt  ift,  bleibt  ibre  Cuelle  nod)  3U  beftiinmcn; 
bm  ^oman.  fann  nid)t  in  ^ctrad)t  fommen, 
rocil  Cü  fein  paffenbeä  Gtpmon  für  bic  Sippe 
l)at.    S.  ':pfltd)t. 

'i|5fltci)ti  5-  "ifjä^-  o^)'5-  pHiJit  J.  'freunbltd)e 
Sorge,  "Einlege;  S>ertebr,  leilnabmc:  Tienft,  £b- 
licgenbeit'  =  nbl.  plicht  '';|.sflid)t' :  i^crbalab= 
ftraftum  3u  pflegen;  bagu  anglf.  plilit  '©efabr' 
engl,  pliglit  'onfta^b,  53cfd)affcnl)ctt;  '^^fanb, 
3?crpflid)tung',  fomie  anglf.  pleon  'notieren' 
unb  pleoh  '©efabr'. 

t^fiicftt^  5-  '25orbcrbecE  be§  Sd)iffe§'  (bei 
Steinbad)  1734  al§  ^:piid)t)  mbb.  pllihte  ai)b. 
pflihta:  ein  am  di[)dn  unb  SRaiu,  aud)  fonft 
üblid)cv  SBort  oon  l)ol)em  Filter  =  anglf.  pliht, 
mnbl.  nnbl.  plecht.  £b  aus  lat.  plectrurn 
"Steuerruber'  ? 

^flotf  9^.  fpätmbb.  pfloc  (®en.  -ckes) 
dJl.  unb  pflocke  dJl.  ''^flod'  =nbl.  plug  'Stopfen, 
■pfropf  eines  JaffeS',  engl,  plug  '^$flod'.  2^em 
Cberb.  fd)eint  5|3floc!  fremb  gu  fein. 

))ffürfcn  o^m.  ml)b.  pflücken  (mb.  pflocken) 
obb.  *pflucchen  *pflockön  =  nbl.  plukken, 
anglf.  pluccian  t^anglf.  ^plyccan  folgt  an^  mittel 
engl,  plicchen)  engl,  to  pluck  'pflüden',  anorb. 
plokka  '(SSögel)  rupfen'.  2)em  'äi)b.  unb  nod) 
je^t  bem  Cberb.  fcl)lt  pflücfen.  2)ie  uom  ''Jloxb-- 
mcften  be§  Äontincut»  ausgegangene  Sippe  be§ 
@erm.  flammt  auä  üulgär.4at.  *piiriccäre  = 
üal.  piluccare  'Iraubcn  abbeeren',  proo.  pelucar 
'ausrupfen'  —  frs.  eplucher.  Xk  Gntlebnung 
in§  @erm.  gefd)ab  im  3(nfd)lut5  an  ben  röm. 
aBein=  unb  Obftbau  (f.  pfropfen,  SBein, 
'4^  f  l  a  u  m  e)  unb  bie  röm.  @eflügcläud)t  (f.  5 1  a  u  m, 
^43ip§).  iBulgdrlat.  *piluccare,  lüober  aud)  mittel 
engl,  pilken  '3upfcn'  eigtl.  'entbaaren'  ift  2Beitcr= 
bilbung  oon  lat.  pilare,  ba§  aud)  im  engl,  peel 
pill  (anglf.  *peolian  *pTlian)  ftedt. 

^fluß   aJt.  mbb.   pfluoc   ((Sen.   -ges)  at)b. 

38 


^fnüjet 


—   298   — 


^fü^[ 


pfluog  pfluoh  93?.  '^iflug'  =  nbl.  ploeg,  anc(lf. 
plöh  citiil.  ploutrli,  anorb.  plögr.  2)ic)c  midi 
ber  Übcveinüimimtiui  bcr  2^ialeftc  (nlc^  plöhu- 
plögu-i  fvül)  im  O)orin.  iHn-bvcitctc  Sii'pc  itinnnt 
auffälliti  —  aber  ohne  ban  im  (*')crm.  bio  iicKylidic 
2>crfd)icbunii  fid)  jciiitc  —  511  bev  flau.  Siin^  von 
jcvb.rui'f.  plii^rü  ( lit.pliugas).  ©nlirfdicitilid)  flammt 
ha»  floü.  2Bort  von  bcn  (^icrmancn,  iucld)c  ibixr^ 
jcily  ba§  5Bcvt  "i^fliui  luohl  von  ihren  DUninbc^ 
ruiuu'ii  mitiicbradn  babcn;  vc\\.  'i^fab.  'iJdid)  im 
^tätovomaii.  iinb  im  Cbciital.  ,^ciiit  )'idi  iicvm. 
plögu:  lomb.  piö,  tirol.  plof.  i^aiit  erinnert  an 
ba§  ocnaniü  bec-  "^Mininv,  niouad)  bcr  'Kabpflni;; 
in  'Jiäticn  erfnnbcn  fei,  nnb  uermntet  plüuni 
a(§  bic  alträt.  ^cncnniuui  becM'clbcn  (©ölffünÄ 
^Irdiiü  .%  285).  Übriiien-o  bc)a\]  ba§  5ntiierm. 
mcbrcrc  fiiäter  ocrloren  iie^aniienc  ^c.^eidinnn^en 
für  "^sfluii:  an^lf.  sulh  imit  lat.  sulcus  uruer= 
luanbti,  iiot.  höha.  anorb.  arl,  afiktf.  erida.  — 
'|>flniiid)ar  fpätmbb.  i)lluocscliar  =  mittcl= 
cnc^I.  plougliscliaro:  mit  mbb.  schar  abb.  scaro 
'^Pflniifdiar'  jn  fdicrcn. 

t  'iJJfnüfcI  50?.  '.Hatarrb'  ein  bnrd)  2>ifd)cr?^ 
„3Iudi  ©iner"  befanntcr  iicniorbene§  oberb.  ÜBort 
(bafiir  'i]L^nü)el  bei  3diottcI  nadi  bem  3(bb.);  jn 
tarnt,  pfnauson.  alem.  iifnfiscn  'niefen'. 

"i^fortc  A.  mbb.  pforte  abb.  (fränf.)  pforta 
5-:  iDiibrcnb  ber  al)t>.  ^c'ü  cntlebnt  —  im  H. 
3a()rl).  —  au§  lat.  porta;  bal)cr  fel)lt  bic  35cr= 
fc^icbunji  bc§  t  311  z,  lucldic  fid)  fd)on  im 
7.  '^scii)vh.  no(l30flcn  l)attc  (fic  jcigt  fid)  in  abb. 
pforzTh  mbb.  pforzich  an§  lat.  porticus,  ba§ 
im  5.  ober  G.  l.'^abrb.  mit  bem  füblidien  Stcin= 
bau  nach  Tcntfdilanb  fam;  vc\\.  anc\ll  portir 
cniil.  porfii).  lUb.  nnb  nbrbein.,  mo  bic  33er-- 
fdiiebnnci  oon  t  ju  z  erft  finiter  ftattfanb,  finben 
ivir  in  mbb.  Seit  bic  uerfd)obenc  (Vorm  porze. 
^Ji()b.  '^^ortc  ?f.  mbb.  porte  a()b.  (obcrb.)  porta 
bcrnbt  anf  jüniicrcr  obcrbciitfdi.   (?ntlcl)nnn(i. 

'i^foftclt  3)1  mbb.  abb.  pfnst  'M.  '^^Toften, 
iöalfen'  nbl.  posl  'Ibiirpfoften',  anii(f.  eiuil. 
po.st  '"^foftcn":  ans  lat.  postis  (beffer  an<-< 
postem),  bai?  roman.  Soradien  in  afran.v  iata\. 
post  beioabren.  Tic  Cintlebnnn^  faiib  iileid)= 
jcitifl  mit  ber  oon  '^fabl  nnb  ^^ feiler  fücjl. 
andi  9.11  ancr,  3icflcl)  ftott  in  norbb.  ocit. 

*Ufotc  A.  m()b.  *pföte  fehlt  (be^cni^t  ift  im 
'llJbrb.  bc'o  14.  '^\aM).  pöto  ,">.  ''■^^fote');  ent= 
fpredienb  nbl.  pnnl  '"!Pfote,  Jynf?,  iöein'.  'ülnf 
(^rbf.  pauta  meifen  nodi  afr,v  pon  nnb  proncjiv 
paiito  '*:Pfote'  (üfll.  nod)  frj.  patte  ''|>fote, 
latjc'?).  Cb  baö  roman.  !©ort  bic  Cncllc  bcy 
bcutfdien  ift,  bleibt  nncieiuif;;  ba3u  nod)  engl, 
paw  '^fotc'?  2Bic  fidi  ba§>  im  Cberb.  für 
^fote  bcrrfdienbe   dap    dope    (mbb.  tftpe)   3n 


ber  vianscn  Sipiic  ücrhält,  ift  nodi  nidit  cr= 
mittelt. 

t  ^>fraflitcr  Tl.  'Srömer'  (ein  oftreid).  3)ialcft= 
moiD  mbb.  pfragner  aht.  pfraganäri :  3n  ahb. 
pfragana  'Sdiranfc'  mbb.  pfragen  '.'panbel'. 

•i^fricmi  ^)\.  '©ifenfpil^c  3um  53ohren'  ml)b. 
pfrieine  9.11.  ''^-^friem'  =  nbl.  priem  '^^^friem, 
2^old)';  ba3n  anjilf.  preon  'Pfriem,  ^label'  engl, 
precn  'itarbcnaii'öftcdier',  anorb.  prjönn 'klaget, 
'i'flod'.  iBciicn  bc'o  2Bcd)fc(y  uon  n  nnb  m 
t^gl.  5^obcn,  ,leim,  ^.^flanme,  '^mgrim. 

^^frtcm-  9I1.  "'i'ricmcnfrant,  Winftcr'  angc= 
lehnt  an  'i^fricm:  anc^  mhb.  pfrimme  abb. 
pfriinnia  j'^-.  'Öinfter'  mit  ber  auf  Gntlcbnung 
bentenben  Ülcbcnform  brimma,  entfpred)cnb  bem 
nbl.  brcm  'GHnfter'.    Urfprnng  nnbefannt. 

iNfrojjfcni  Tl.  'Stopfer  (erft  feit  bem 
uorit^en  ,^uibrh-  bc3cngtl;  c^  bcnibt  lant(id)  auf 
bem  gicidibcb.  nbb.  propp.  nbl.  prop  '^^^f^•opf, 
iVorf,  Stöpfel';  ba3n  engl,  prop  '©tül^c'.  3(u§ 
lat.  proponore  läfu  fid)  bic  Sippe  nid)t  ableiten. 
Gber  barf  lüobl  an  'Jlbleitnng  anv  ber  folgcnbcn 
2Doi1grnppc  gcbad)t  merben. 

tjfroDfcu2  ^tw.  ml)b.  pfropfen  3n  ahb. 
pfroffo  *pfropfo  Tl.  '5lbfenf"cr,  Schling'  —  ml)b. 
pfropfan-e  "i}.^fropfreic->'.  5(()b.  pfroffo  pfropfe 
Tl.  cntftammt  bem  lat.  prnpägo  (uicgen  fd)ein= 
barer  i^cibchaltnng  ber  Dtominatinform  ftatt  be§ 
Cblioniiä  f.  ^^fau)  Tl.  '3tbleger,  Scljling', 
mohcr  and)  ital.  propaggine,  fr3.  provin. 
SGBcgen  bcr  *^^eriobc  ber  Entlehnung  f.  ''^firfid^, 
"J^flanmc  nnb  'ij.'flanse. 

'ijjfrünbc  (S-.  mhb.  pfriiende  pfruonde  at)b. 
pfruunta  ^■.  '9iahrnng,  Unterhalt ;  bef.  bic  ücr-- 
trag-Jmäfng  ncrabrcidftcn  l'ebenÄmittel;  gciftlid)c§ 
■Jlmt  unb  (5-infünftc  barans^';  cntfprcd)enb  in 
glcid)cr  33ebcntung  afäd)f.  prOvcnda  Jy.,  nbl. 
prove.  3ln§  mlat.  provenda  (bic  (5ntlcl)nung 
in?  .Ob.  fanb  im  S.  :^\ahrh.  ftatt),  9iebcnfornt 
3n  bem  älteren  nnb  geläufigeren  praebenda  (f. 
'^.^ropft),  ba«  'cibi  ac  polus  portiones  diurnae, 
qnac  monachis,  canonicis  etc.  praebentur' 
bc3eid)nete:  baber  ital.  provenda  fr3.  provende 
'i^orrat  an  Scbcn-omitteln',  ital.  prebenda,  frs. 
probende  ""^^frünbc'. 

i^fiiljl  Tl.  mhb.  ahb.  pfuol  9J1.  =  nbl.  poel, 
angif.  pöl  engl,  pool :  unmittelbare  ©ntlel)nung 
auy  lat.  pälus  (Oblignuy  itäirid-enn)  ift  an^ 
lautlidicn  unb  formellen  Wrünben  unmoglid); 
bod)  mag  mittelbare  ^V3ichung  3niifd)cn  bem 
lat.  Ül^ort  unb  ber  german.  Sippe  beftehen.  2)od) 
ift  bic  i^orgefd)id)te  bc?  meftgerm.  pölu-  bunfcl. 

*JJfü()l  9)19J.  mhb.  pfülwe  ahb.  pfulivvi(n) 
91.  'Aeberfiffen';  al)b.  aud)  pfulwo  ml)b.  pfulwe 
Tl.  Tic  nbb.   Aorm  ift    bic  2utbcr§,  bic  eigtl. 


^ifnnb 


299 


^ictift 


obcrb.  '^■onncn  finb  '^.Uulbc  —  ^fulmc.  2öic 
hü^  ikiv  ju  pr  ucvid)obcnc  \>  unö  ba-^  aB  w 
bcroal)rtc  lat.  v  ^cii^cn  (f.  ^4^fau),  ift  ba-o  SBort 
im  2/3.  3a()i'^)-  Qit»  lat.  pulvinus  (pulvinar) 
'^;i3fiU)I,  Äitjcii,  '4>oIltcr'  entlehnt  etwa  glcidjjcitiii 
mit  5lö""t/  itiffcn,  ^.|3ip§.  S^ßt.  an(ilf.  pyle 
pylwe  cju^l.  pillow,  nbl.  peuluw  'Äiffcu'.  S'aÖ 
Slltcr  bicicr  lucftncrm.  (Sntlcl)nmui  puhvin  inivb 
burd)  bcu  llniftanb  cnuicicn,  baB  bic  vornan, 
©pradicu  lat.  pulvinus  nid)t  iucl)v  bciual)i"cn. 

^funb  ^JJ.  ml}b.  pfunt  (@cn.  -des)  al)b. 
pfunt  (@cu.  -tes)  3^^.  '$futtb'  =  aiiorb.  pund, 
anglj.  pund  engl,  pound,  nbl.  pond,  afäd)f. 
pund;  3ufriil)it  bc.^cugt  got.  pund  '^i|]funb'.  5lnf 
©runb  bcr  Übcvcinftimuinnii  bc§  @ot.  mit  bcn 
übrigen  2)ialettcn  bat  bay  3Bovt  ai<-  eine  bcr 
ältcften  röm.  C^ntlcbnungcn  ju  gelten;  mabr- 
id)einlid)  ift  esji  gleidijeitig  mit  SOtünje  —  etwa 
fd)on  im  1/2.  :3al}i^f)-  ~  3"  i^cn  ©ermanen 
gcfommcn  an§  lat.  pondo  (^nbcfl.)  '^4^funb' 
(nid)t  au§  pondus  '@eroid)t'),  ba§  bcm  9toman. 
aber  feblt. 

J)fufd)cn  otR).  erft  feit  Sticler  1G91  gebadet 
unb  bc3eugt,  bnntlcr  .'öerfunft. 

^fü^c  ('^■.  mbb.  pfiitze  J.  '2ad)c,  ^}>fü6e, 
iBrnnnen'  al)b.  (mb.)  pfuzzi  pfuzza  (obcrb. 
buzza)  %.  =  anbb.  putti  'SBvunncn',  nbl. 
putt  'Brunnen,  ^fü^c',  anglf.  pytt  Tl.  'SSrunnen, 
@rubc',  engl,  pit  '@rubc'.  2)a§  bnrd}  bic 
SBcrfd)iebnng  erzeugte  zz  für  nbb.  t  unb  bic 
5Bcrbrcitung  ber  ©ippc  über  bav  SBcftgcrm. 
beroeift  bic  (Snftcnj  ber  ©ippe  in  3^cutfd)lanb 
für  ba§  6.  biä  7.  0»fll)i"b-;  bod)  fdjeint  obcrb. 
buzza  eine  junge  ^Jicuciulcl)nung  3u  fein,  ou 
©runbc  liegt  lat.  puteus  ''S3runncn,  ©raben', 
n)ol)er  auc^  ital.  pozzo  '3iel)brunncn'  —  pozza 
"ißfü^e,  Sad}c',  frj.  puits  '53runnen'  (ferner 
altir.  cuithe,  himr.  peten  '33runnen').  2)od) 
lodre  für  bic  53ebeutung  '!]3fügc'  nod)  baran 
gu  erinnern,  bau  meftfäl.  püt  ''il^füge'  nidit  am 
lat.  puteus  flammen  fann;  e»  fielit  a\ii->  mic  ein 
©runbmort  pauta-  neben  abgeleitetem  putjön. 
SScrbrcitct  ift  feit  bem  16.  3al)i"b-  nod)  ein  üer= 
roanbtcy  '^Pfubel  (f.  unter  'i^ubcl). 

^^iüftcr  9JI.  eigtl.  ein  2Bort  ber  3c"ifd)cn 
Stubentenfprad)c  'Bürger  ber  llniuerfitätsftabt', 
äufrül}ft  banbfd)nftlid)  in  Stubcntcnfrcifcn  3enaö 
1697  bejcngt  unb  bort  iüal}rfd)cinlid)  1689 
aufgefommen.  (^-rübftcr  Sitteraturbeleg  17(i6 
^a^arbS  Scbcnsbcfd^reibung  ©.  236  „53urfe,  bie 
einen  $l)ilifter  (fo  nennen  fie  uny  Bürger)  roie 
einen  Jlol)  aditen".  Sann  1716  im  Musaeum 
Goezianum  S.  227  al§  :3cnifc^eg>  öofalroort  cr= 
flört:  „ante  annos  non  adeo  multos  studiosum 
verberibus    et    vario    supplicio    excruciatum 


cives  necaverunt,  in  istos  jure  meritoque  in- 
vcctus  est  e  cathedra  S.  NN.  usus(|ue  inter 
alia  bis:  fie  mären  über  bem  armen  9)lcnfd)cn 
bergcrücfcn  mie  bic  '"43l)iliftcr  überSimfon".  Siefer 
S.  NN.  mar  nad)  fpätcren  ocugniffcn  be§ 
18.  3al}rl)§.  03.  ÖÖI5C,  ber  1684-1699  in  3cna 
(Scncralfuperintcnbcnt  mar.  -43t)ilifter  ift  bann 
oft  bezeugt  in  bcm  ^Vnifd)cn  Stubentcnroman 
Satinbc  1718  unb  in  ofldiariäc-«  ^f^cnommift  1744. 
Seit  ctu'a  177m  mirb  ci?  bann  moralifd)  unb 
intcllcftuell  gemanbt  (juerft  @octl)c  1774  Sati)vo§ 
33.  20  unb  1774  im  2Bex11)er).  33gl.  «eilagc 
jur  Snigcm.  Rettung  1895  ^tr.  5. 

t  ^^Dficmicuö  9JJ.  fomifd)e  Umgeftaltung 
üon  lat.  pliysicus  im  16=17.  3ßf}i'f)-r  "od)  in 
bcn  Tla.  fortlcbcnb. 

%iä,  '13icf  3[R.  't)etmHd)er  03roir  erft  nl)b.: 
nad)  nbb.  nbl.  pik  '©roll,  o^rn,  .S>aB'  unb 
bie»  au§  frg.  pique  '©piefj;  Born,  ©roll'  (ogl. 
ital.  picea  "©picf;,  l)eimlid)cr  ©roll').  2)a§  I)b. 
2Bort  fann  iebod)  aud)  ol)ne  nbb.  Vermittlung 
bcm  5"J-'5-  entlcbnt  fein.     ©.  ^^ßife. 

t  ^trfclljäriuö  Tl.  'Snftigmadicr  auf  ber 
Sd)aubül)ne'  im  Slnfang  be§  17.  ^^al)rt).  h^m 
engl,  pickleherring  ''^^öfell)äring'  entlcljut,  ba§ 
bie  engl.  Homöbiantcn  mit  nad)  2)cutfd)lanb 
brad)ten;  oercinjclt  'ÖicfeU)ering  'halec  con- 
ditaneum'  ©oliu§  1582  Onomast.    ©.  322. 

^irfctfjaubc  d'-  mbb.  (13.  3af)i"t)-)  becken- 
hübe (aud)  beckelhübe)  ^•.  ''$icfcll)aube'  ju 
SÖccfcn;  mlat.  bacinetum  bacilletum  '.'öclm', 
rool)cr  aud)  anglf.  becola  unb  ital.  bacinetto, 
frj.  bassinet  'fladicr  .s^clm',  ift  nad)  bcr  eigtl. 
33ecfenform  be§  .s>clmcö  benannt,  „llrfprgl.  mar 
bie  ^4-^id'cU)aube  bie  unter  bem  Iopfl)elm  be§ 
13.  3fll)i'')''^-  getragene  Sled)l)aube,  bie  fid)  gu  einer 
felbftäubigcn  .'öclmform  cntmidcltc".    @.  53aift. 

^jtrfcn  3tro.  eigtl.  nbb.,  glcid)  engl,  to  pick 
anglf.  pician  'ftcdicn'  (anglf.  pic  'Sin^c'). 

^^irfnirf  93h  im  18.  3al)rl).  (3.  ^.  Sd)öimid), 
ber  ^aron  ober  ba«  ^^irfnirf  1753)  nad)  frg. 
piquenique,  raol)cr  and)  engl,  picknick;  boc^ 
ftel)t  bie  ©cfd)ic^tc  be§  2Bortc§  nod)  nid)t  feft. 

iJtcffciu  3(bj.  3u  bem  1768  im  58rem.  2Bb. 
gcbud)tcn  nbb.  piek  'ha^  ^Bcfte  in  feiner  3ht, 
uovtrcfflid),  auc-erlefen',  mo3u  nur  erft  pieffett 
'fel)r  fett'  angefübrt  mirb.    Dtbb.  ,s>erhmft. 

t)ic^cu  ottu-  (bei  Sltaaler  1561  alö  pppen) 
ani  nbb.  piepen,  boy  mie  lat.  pipare  eine  ono= 
matopoictifd)e  od)öptung  ift;  ogl.  engl,  to  peep, 
gr.  TTiTTTTiZeiv,  fr3.  pepier,  ital.  pipilare,  lit. 
pypti,  C3ed).  pipati  in  gleidier  33ebeutung. 

^icrift  Tl.  um  1690  in  Seip3ig  aufgefommen 
3unäd)ft  aly  Spottname  für  bic  ftubentifdien  2ln= 
l)ängcr    Spencr»   (Spcner   1692   Gbenbilb   ber 


^ifger 


—   300   — 


^(mt 


^ictiftcrci   S.  14);   fett  Spcranbcr  1727   (alö 
Siiottnainci  iicbud)t. 

^iMIgcr  d^l.  uTib  eblcr=ard)aiftiid)  ■»;}}{  Kirim 
inl)b.  pilgrin  bilegrim  (^;|3tlgcr  au§  mdb.  pilgri) 
nhb.  piligrim  9Jt.  'SBallfalirer,  "^^ilcier'  nad) 
fiuitlat.  pelegrinus  für  peregrinus  (fo  fdion  auf 
cittcr  lat.  ^nf^^nft  360  n.  6^r.  bei  de  Rossi 
©.  82,  9ir.  144).  3tii§  bcni  3a)b.  ftamir.cn  nbl. 
pelgrim  unb  cticil.  pilgrim.  Ter  SBonbcI  Don 
lat.  r  unb  n  in  l}b.  1  unb  m  jcigt  fid)  tuic  in 
■iPflaumc;  1  ift  in  bicfem  SBorte  audi  roman. ; 
Dcjl.  frj.  pelerin.  ital.  pellegrino  '^^^Ulticr':  in 
3lalicn,  fticjicd  in  J)iom  laa  bcr  ^cbcntnniv>= 
roanbcl  'Sluelänber'  —  '^^Ulocr'  nalje.  2^ic 
Gntle[)nunii  in§  lob.  gcfdjal)  im  9.  3af)rf).,  in§ 
(^■n<\[.  im  12.  5a()rl). 

'iUtUc  ,"v.  m()b.  pillele  ("v.  nad)  fr3.  pilule, 
lat.  pilula  (ital.  pillola)  '^illc'. 

''^Uot  y)l.  im  IG.  Z^al]x[).  äiicrft  auf  nbb. 
Öebict  auftretcnb:  mit  rcfii.  mittclft  nbl.  piloot 
aui  fr3.  pilote  =  altital.  pedota.  Ouclle  iir. 
*TTribiJuTr)c  SU  gr.  irriböv  'Stcucrvuber'. 

^ilj  Tl.  ml)b.  hü\e^  (bülz)  al)ii.  huMz,  (öa§ 
nl)b.  i  für  ü  ift  obcrb.  mb.  lüic  in  Äitt):  eine 
lueftiierm.  ©ntlcbnuna  (Otil.  nbb.  l)ülte.  auiilf. 
bulot)  am  lat.  IxMr-tus  ißiuXirric;)  ''^ilj',  bac-' 
rochen  bcr  i^cridiicbuuii  von  t  ^u  7,  uor  bcm 
0.  ool)rll.  in  Xcutfdilanb  hcimifd)  i-(cmcfcn  fein 
luirb  dat.  e  ^u  alib.  i  T  vc\\.  ilctte,  ßffio, 
OJlünjC'.  5lud)  bic  iicriuiie  crbuiörtlid)c  93er: 
breitunn  bec'  ©orte?-  im  9ioman.  (ucnev  buleo, 
bünb.  bulitni.  üocicf.  buloi  fiiridH  für  fcl)r  frül)c 
(^ntlchnnna  in§  .s>b.  (luil.  "I^fübl).  5{ud)  in 
flao.  3inadicn  iü  ba-ö  lat.  Ül^ort  iicbruuiicn. 

'i^tmpcnicUc  a.  (audi  '-öibcruelle  jy.)  = 
fr,5.pimpcrnelle.Ummanbhnuibc^>m(at.^|^flanjcn: 
namenÄ  pipinella  piiniiincUa.  „^\m  2lltfran,uif. 
ftcl)t  bcr  ^^Vlanjennamc  pimpernelle  uormiciicnb 
mit  r,  ber  lliamc  einer  tleinen  3lalart  pinpcnellc 
pipeiTelle  poruiiciienb  ohne  r,  bod)  fo  ban  bic 
altbclcaten  iBortc  biirdiau-j  tcn  &nt\xnd  bcr 
I^bentität  madien.  VclUcr  Uriiu'unii  uiiflar ;  civicnt^ 
lid)c  .öcimat  bcr  i^cncnnunii  be-?  alv  älUir^c  unb 
and)  alv  .'öcilmittcl  ncra'cnbcten  Mräntd)cn<?  ivohl 
Jvranfrcidi."    W.  ikift. 

t  ^inn  yjl.  ''^.''floct'  an»  nbb.  nbl.  pin  {vc[[. 
mittclcnvil.  pinne  eniil.  pin  'ilJaiiel,  l^iabel'): 
aui'  mlat.-Iat.  pinna. 

"(Uinfcli  'Tl.  ml)b.  pi-nscl  bensei  (mb.) 
pinsel  Tl.  ''iUnfcl':  au&  lat.  penicillus  '"liinfer 
ober  au'5  afrv  pincel  =  nbl.  pcnsool;  ual- 
pinreau. 

^infd2  Tl.  (bef.  in  ber  ■]ufammcnfciuina 
Ginfaltapinfel)  sucrft  1749  alö  ftnbcntifd) 
ocrjcidinct  unb  fo  audi  in  p)adiariä5i  JHcnommift 


1744  gcbraud)t  (fdion  Stoppe  1728  @ebid)tc  I 
1.56.  II  12G.  197,  (Sinfalt§piufel  in  Scffing§ 
3nng.  (^clelirtcn  III  15).  Ta§  bei  Sticier  1691 
nod)  fel)lcnbe  3.Bort  berulit  nadi  A>ciincy  2)2ßb. 
auf  bcm  fdion  bei  Sdiottd  1663  aB  nbb.  cjc-- 
bnditcn  l)3infule  'liomo  tenacissimus'  unb 
bcjn  bamit  ibcntifdicn  nbb.  ^inn  =  SuI)I 
'odinfteralile';  fdion  iRidici)»  ^i'iot.  .^lamburg. 
17.55  gibt  'i)3innfu()I  'Sdiufteralilc'  unb  ^inn-- 
fulil  'Hnaufer'  al§  ibentifdi  unb  bemertt,  baf; 
'i^infcl  audi  in  bcr  (obcrfddif.)  ©diriftfpradie 
'ilnaufcr'  bebcutc.  2Bar  ixi?-  2Bort  eigtl.  ein 
Spottname  bcr  Sdniftcr  ?  Über  Suhl  f.  Säule; 
über  nbb.  '4-M"n  'liöljcrner  Sdiulinagel'  f.  unter 
''^inne. 

t  ^iu^  Tl.  nbb.  mb.  ^yorm  für  älter  nl)b. 
^43fipf§,  mbb.  at)b.  pfiffiz  pfifft^  pfipf!^  9«. 
'l)artc§  oiingcnfpit^liäutlcin  beim  Weflügcr:  oor 
bcr  alib.  ocit  (etum  glcidi^citig  mit  /"vlaum, 
pflücfcn,  m  au  fern '^)  entlclint  au»  uulgärlat. 
-pipita  =  ital..  pipita,  fpau.  pepita.  fr^.  pepie; 
ba^ii  nbl.  engl,  pip  '!:)iip§*.  ßntftanben  burd) 
itrcu^ung  mit  pipare  au^  lat.  piluita  'Sdileim, 
'^ipÄ'.  3'n  C"^cnncbcrg.  cntfprang  au^'  bem= 
fclbcn  ©runbmort  burdi  bic  DJ^ittclftufc  *lippita 
t>a<-  glcidibcb.  l\ivi  (i'in  glcidibcb.  frübnl)b. 
Äluct  .Silücf  Tl.  bei  ©eiler  uon  ileifereberg 
gcliört  3U  tlucfcn. 

iJtffcn  ;')tm.  erft  frülinl)b.,  an^  bcm  gleid)= 
lautenbcn  nbb.  nbl.  o^m.;  baju  engl,  to  piss, 
fr,v  pisser  (ital.  pisciare)  in  gleidicr  iöcbeutung. 
5(uvgang§punf't  bcr  beute  mcit  ücrbrcitetcn  58c= 
^cidmung  unb  ihr  llrfprung  laffeu  fidi  nidit 
Icidit  bcittmmcn. 

))lnrfcni  ;Um.  'plagen'  nl)b.  Csntcnfiubilbung 
,ui  11  lagen. 

i^Inrfcn2  Tl.  %'^-lcden'  mljb.  placke  Tl. 
'?(k<i,  ©egenb'  =  ubi.  plak  %'^lcdf,  Älccf§', 
engl.  bial.  platch  '^li(fcn'(9?cbeuform  ju  patch). 
5lu§  ben  ibrcm  llrfprunge  uadi  buntlen  bcutfd)cn 
'JT^orten,  bic  faum  auv  lat.  plaga  gcfloffcn'  finb, 
entflammt  frj.  plaque  piacard  :c.  ^^icllcidit  gc= 
bort  ,ui  biefer  Sirpc  nodi  obcrb.  blcl3cn  'flidcn', 
baö  nor  Iz  einen  öuttural  ucrlorcn  baben  mirb. 

•iMnßC  A:  mlib.  plage  al)b.  pläga  '^.  'bimm= 
lifdie  Strafe':  an§  lat.  pläga  'Sdilag,  SBunbc' 
mit  bcm  (Sbriftcntum  übcrtommen  luic  ?)}ein 
nuibrcnb  bcr  alib.  p)eit.  '.}luci  berfclbeu  Cuelle 
cniftammt  bic  Sippe  uon  ital.  piaga,  fr^.  plaie 
'®nnbc'  (engl,  plague  unb  nbl.  i)laag). 

^^Jitttti  Tl.  mlib.  plan  TIa:  'freier  ^la^, 
(5;bcnc':  auv  mlat.  planum  Cfr^.  plan). 

iMnn  2  9JJ.  '®rnnbrii?,  5(bfidit'  oon  frj.  plan 
(für  plant  '^^^flanjung'  bann  '©runbrifj'  nac^ 
(^.  53aift). 


^tanfe 


—   301 


^ode 


^lanfc  (V.  in()b.  plankc  blanke  ^-.  'btcfc§ 
53rett,  ^lanfe,  iöefeftiijung' ;  ciitüivcdjcnb  nbl. 
plank,  engl,  plank  '33rett,  ^lanfe';  in  ml)b. 
3cit  au§  glctcf)bcb.  i-icmctnroinan.=Iat.  planca; 
ügl.  frj.  plancho,  ital.  (picm.)  pianca. 

•iilttniuaflcn  93i.  'SBagcn  mit  einer  53(a()e': 
^V(an  oftmb.  iUintraftion^öfonn  für  5i3lal)e(n). 

))lapj)crit  otiu.  crft  nl)b.,  onomatopoictiicbe 
33i(bnng  3n  einem  uerloren  gegangenen  Stamme 
blab,  auf  ben  and)  mbb.  blepzen  a()b.  blabbi^ön 
'plappern'  binmeift;  ba3n  bial.  n()b.  nbl.  blaffen 
'bellen,  f Kiffen',  alcm.  plapen,  engl,  to  blab. 

))lnrrcn  ;Um.  ml)b.  blen-en  bleren  'fd)rcien, 
blöf'cn' :  mie  nb(.  blaren  'blöfen'  unb  engl,  blare 
'brüllen'  eine  onomatopoictifdic  Sdiallbcscidinung. 

\)latt  3lbi.  'flad)' ;  im  9}^l}b.  finb  nnr  bic  mb. 
blatefuo^  unb  blatehuof  '^lattfufe'  bcjengt.  o" 
©mnbc  liegt  ^unädift  nbl.  (nbb.)  plnt  'f(ad)', 
t>a^  mit  engl.  bial.  plat-fooled  (=  flat-footed) 
auf  bcr  roman.  Sippe  uon  frj.  plat,  ital.  piatto 
bcrubt.  2^cren  Urfin-nng  fud)t  man  in  gr. 
TxXuTvc.  —  TiV^n  plätten  (nbl.  pletten)  'glatt 
mad)en',  fornie  'i^nttc  Jv.  '("s-Iüdie,  Sd)üffcr 
(ml)b.  blate  plate  bcbcntet  nnr  '^Bruftbebccfung, 
©la^e')  nad}  nbl.  plat  'ivläd)c',  fr^.  plal,  engl. 
plate  'Icüer'. 

^lattctfc  A:  'ein  [vifd)'  nad)  gleid)bcb.  nbl. 
pladijs.  bav  anf  fpätlat.  platessa  bcrul)t,  moljer 
and)  engl,  plaice. 

^^laM^  9)1.  ml)b.  platz  9J1.  'freier  9iaum, 
5|J(a^' :  mit  nb(.  plaats  nad)  ber  roman.  Sippe 
oon  ital.  piazza,  fr3.  engl,  place,  n)eld)c  auf 
lat.  platea  (gr.  iiXaTeia)  'Strafee'  beru()t.  3^ie 
6ntlel)nung  in§  Tcutfd)c  fd)cint  ßnbc  bc»  13. 
5al)rl).  ftattgcfunben  ju  baben. 

^lo62  91].  'bünncr  itud)en';  ml)b.  nur  in 
platzbecke  '^-labenbärfcr' ;  ob  ju  platt?  ober 
au§  poln.  plack  'flad)er  tud)en'?  2a§  2Bort 
ift  aud)  bcm  Cberb.  geläufig. 

^int^cn  3tm.  m()b.  platzen  blatzen  'gc= 
räufd)t)oll  auffallen,  fd)lagen' ;  bic§  unb  blesten 
'platfdien'  finb  au»  einetn  onomatopoietifdicn 
Stamme  blad  abgeleitet,  ^ntcnfiüa  gu  planen 
finb  iilatfdien  unb  plätfd)ern,  nbl.  plassen. 

plaubcrn  S^m.  fpätmbb.  plüdern,  9tcben= 
form  3u  bläderen  blödern  'raufd)cn' :  ein  junge§ 
Sd)aün)ort  mie  tat.  blaterare  'plappern'. 

^laufc^cn  o^m.  'plaubem'  ein  baier.^öftrcid). 
3:ialeftmoi-t,  ba§^  um  bie  9)litte  bc§  19.  '^sai)rif^. 
in  bic  S^bi]c  gefomnien  ift;  3al)n  I  444  (2)enf= 
niffc  32)  glaubt  e§  nod)  erläutern  3U  muffen: 
„ber  ^;)3oftmciftcr  mürbe  gemin  nod)  eine  35?cilc 
fo  fortgeplaufd)t  buben,  itie  bie  Dftreid)er  uer^ 
traulid)c§  ^laubern  nennen".  2}gl.  ©ombert, 
^Inseigcr  15,  13. 


\ikitc  bef.  in  ber  Berbinbung  „pleite  geben, 
—  mad)en"  auy  bem  Sui^enbeutfd) :  3u  jüb. 
pletö  ',ylud)t'. 

tiMi  Tl.  'gefellfd)aftlid)er  Sd)liff'  (bei§erme§, 
Sopl)ien§  Steife  4,  309  alö  Dteutr.  nad)  2In3ciger 
15,  14):  mobi  ax\^  frs.  pli  'Jalte'. 

t  ^ttnjc  A'-  'bünncr  fladier  5lud)en'  feit 
bem  ISi.  !^al)rb.  be3cugt  unb  feit  Sd)ottel  16G3 
unb  Steinbad)  1734  gebud)t:  ein  oftmb.  2Bort 
ber  urfprgl.  flau,  ©ebiete,  ba§  bem  Slaü.  ent= 
flammt;  t)gl.  ruff.  blin  blince  'Jtaben'. 

^iüljlicö  5lbü.  fpätmbb.  plozlich  (älter  nbb. 
üud)  blof5  plotz):  3u  einem  *plotz  'fd)nell  auf= 
fallcnbcr  Sd)tag'.  o«i  Cberb.  feblt  ha^i  3lbt). 
gatt3.  A-nv  Öutber»  b  I  o  t5 1  i  n  g  (p  l  ö  ^  l i  d) )  fe^en 
bic  älteren  obcrb.  53ibcln  bc§  IG.  ^abi^bS- 
„fd)ncll,  in  einem  9iu",  mie  aud)  9lb.  ^^ctrHä 
33ibelgloffar  1522  e§  mit  „gcbling,  fd)nelliglic^" 
übcrfeljt.  $löl3lid)  ift  burd)  Sutber  fd)rtft= 
fprad)lid)  gemorbcn. 

^jlunm  %b\.  im  16.  ^ai)xi).  entlebnt  au§> 
nbb.  nbl.  plomp  'bicf,  grob,  ftumpf  (int  Sd)roci3. 
babcr  mit  ber  bb.  Sautüerfd)iebung  pflumpfig); 
nom  3tbl.  au§  fd)eint  ha^  25>or1  nad)  (Snglanb 
unb  Sfanbinanien  al§  plump  geraanbert  3u 
fein.  3u  ©ntnbc  liegt  mo^I  ba§  Sd)allroort 
plump. 

''^Jlunbcr  Tl.  fpätmbb.  plunder  blander  Tl. 
'^'tauggerät,  ftlcibcr,  2öäfd)e',  bag  mobl  nbb. 
fiebnroort  ift  (mnbb.  plunde  'iileibung').  2!a3u 
plünbcrn  eigtl.  'bic  .s>au§geräte  mcgnebmen' 
(aud)  nbl.  plünderen  'plünbcrn'). 

i>Iüftö  Tl.  (im  17.  ^abrb.  aud)  5)3 luü) 
ei-ft  nbb.,  nad)  gleid)beb.  fr3.  peluche  (ital. 
peluzzo). 

^öbcl  Tl.  erft  nbb.  (fo  fdion  bei  Sutber; 
fonft  im  1G=17.  S^brb.  audi  ^4>öfcl;  im  15. 
,^sabrb.  bei  2Bplc  ':|3üfel,i:  nadi  afr3.  pueble  fr3. 
peuple ;  im  dJU]i).  begegnen  feit  bem  13.  ^abd). 
53clcge  fürpovel  poevel  bovel  (ngl.  engl,  people 
'3>olt'  in  urfprgl.  S3ebcutung). 

^jocftcn  otif-  mij'O.  puchen  bochen;  cgi. 
mnb.  boken,  nbl.  pochen  'prablcn',  engl,  to 
poke  'ftof;cn,  fted)en'.  2)a§  nbb.  3tro.  ift  nid)t 
au§  bem  9ibb.  geborgt;  ngl.  alcm.  bochen.  ©§ 
ift  eine  onomatop.  2Ö3.  genn.  puk  buhh  t)or= 
au§3ufe^en. 

^orfc  jv.  'iölattcr'  ein  eigtl.  nbb.  SBort,  ba^ 
bcm  TH)b.  2lbb.  in  biefcr  ^orm  fremb  ift;  ngl. 
ba§  glcid)bcb.  nbl.  pok,  ha§>  im  &D.  ein  ^fod)c 
errcarten  licfjc  (2)ialeftc  bcmabren  bie§).  2)a3U 
anglf.  pocc  engl.  pock.  2:er  Sippe  fdieint  eine 
gcrm.  2B3.  puh  'fd)racücn'  3U  ©runbe  3U  liegen, 
roeld)e  auc^  in  anglf.  pohha  poca  engl,  poke 
unb  pocket  'Iafd)c'  ftedt. 


^obej 


—   302 


^ra(f)t 


<eobcE  an.  im  17.  Safirf).  (Ülnj.  15,  18) 
inef)rfad)  bcjeugt,  tr>of)I  au^  bcr  6prad)c  bcr 
^'ateinfdnilcn  flammcnb:  nuy  tat.  podex. 

^ocfic  A.  fd)on  in  Opi§'  ^octcrci)  1624  iib-- 
lidi,  im  10.  Csöl)v().  alö  -^Jocfic  unb  '^-^ocjci): 
au§  lat.  poesis  =  cjr.  ttoüiöic. 

t  ^o^Irorf  Tl.  'laiU3Cy  itinbcvtlcib'  im  IS. 
3q{)vI).  mcl)rfad)  bcscuflt;  bei  ©raem.  2llbeni§ 
1540  qI§  $oücvod  'vestis  ad  pedes  usque 
promissa'.  Giijtl.  für  5Pol)(cnrocf  (aud)  ^o- 
lacf  ruuvbc  für  ein  eii^tI.  pülnifd)e§  <iiIeibnnoi§= 
ftücf  gefacit).    23(il.  Öombevt,  ^tnicigcr  15,  22. 

i^otal  Tl.  (bciSBcrfbcrlin  Timw),  al§  «  ocal 
bei  9}]aalcr  1501  (jebudit  nnb  bei  i'öan^  ^Bach^i 
al§  'i^ocal  gcbraud)t,  im  10.  3at)v().  entlclint 
au§  ital.  boccale  (fr3.  bocal)  ')öcd}ci',  bü§  man 
mit  anf  fpätlat.  baucalis  =  gr.  ßauKdXiov  '©ctöfe' 
3unidfii()rt;  vc\l.  53ed)er. 

t  ^ötcl  Tl.  'Sal^brübe'  crft  nl)b.,  ein  eigtl. 
nbb.  SBort;  ugl.  bic  glcid)bcb.  nb(.  pekel,  engl, 
pickle  (ügl.  '^-^idclbcving'.  Urfprung  bnnfcl; 
r)ic[leid)t  gehört  bic  3ippe  jn  engl,  pick  'ftcd)cn'. 

t  ^olbcr  Tl.  'i'carfd)lanb'  any  nbl.  polder. 
—  Gin  anbcrey  ^^^olber  '5tamin'  in  bcr  5[Rittel= 
marf  f.  XUn^cigcr  15,  22. 

^olci  Tl.  M(oI)traut'  ml)b.  a{)h.  polei  pulei 
l'i.:  ©runbiuort  lat.  pulejum  '(}lo[)fraut'  (moju 
ital.  poleggio,  frj.  pouliol). 

*UoUtcr  ''iL  (and)  Sl^ajc.)  mbb.  polster  bolster 
al)b.  liolstar  Tl.  =  nbl.  bolster,  anglf.  engl. 
bolster,  anorb.  bolstr  'iliffcn' :  jn  altgerm.  2B3. 
belg  ')d)mellen',3u  bcr  iöalg  ge()ört;  bebeutet  alfo 
eigtl.  'Sdnuellung'  (gcrm.  bolstra-  au§>  *bolh- 
stra-).  ;]u  bcr  entiin-cdjcnbcn  ffr.  SBj.  bili 
'grofs  fein*  gcl)ört  ffr.  upabarhana  '4-^olftcr'; 
ügl.  aud)  preuf?.  pobalso  balsinis  'Äiffen',  fcrb. 
blazina  (aui?  *b()lzina)  'Kiffen'. 

tjoltcru  ;ltu).  fiuitm()b.  buldern  (llcebcnform 
ju  bollern'.-');  baju  baö  glcid)bcb.  icd.  baldrast: 
H)ol)l  ein  onomatopoietifd)e!5  Sd)ann)ort ,  bem 
ruff.  boltalT  'fd)iittcln',  lit.  bildeli  'poltern*  uer^ 
loanbt. 

t  )iomabta  'ilbi.  'langfam'  im  17.  3al)vl). 
an-}-  gleid)bcb.  poln.  iiomalu  entlehnt. 

'lUomcrnnjc  ,>.  im  15.  ^'^^abrh.  au-?  g(cid)bcb. 
ndat.  pomarancia  übernommen,  i>civ  au-ö  ital. 
pomo  '3Ipfcl*  unb  arancia  '^;Pomeran3e'  3U= 
fammengcfc^t  ift;  le^tereö  unb  fr3.  orange  leitet 
man  au-j  bem  arab.  näran{>,  perf.  näreng  unb 
n)eitcrl)in  an-:>  ffr.  näranga  'Crange'  ab. 

''^om\}Tl.  (im  10=17.  ,'sal)rl).  and)  'i^ompc 
3-em.  3.  S.  bei  ifi?icelj  erft  frül)nl)b.,  nad)  fr^. 
pompe  (lat.:gr.  pompa)  ,">. 

^o^anj  Tl.  crft  nbb.,  aiiv  böl)m.  bobak 
'Sdjrccfgcftalt*. 


^o\)0  Tl.  urfprgl.  iüoI)l  ein  ju  bem  ^obey 
bcr  Sd)ülcrfprad)c  gcbilbctco  3lmmcnniort  ber 
ilinbcrftube.  3c^t  burd)  ganj  Scutfdilanb  üblid). 
^Tül)eflcr  ißclcg  33a[)rbt  1791  Scbens.gefd)id)te  II, 
328  nad)  ©ombcrt,  Sünjcigcr  15,  26. 

%OVt  Tl.  '.Öafen'  ml)b.  porte  J-  —  poi't 
dJlTi.:  fpätc  (5ntle[)nung  aiii  lat.--gemcinroman. 
portus  (ital.  porto.  fr3.  port)  '4">afcn'. 

^orjcUan  ^JJ.  feit  bem  10.  :vjabvl).;  „biefe 
anfangt  nur  au»  Gbina  unb  '^a\>an  bc3ogcnc 
Jöpfcrmarc  fanb  über  ;^"stalien  Gingang  in 
Guropa;  im  !3ti^l.  bc3cid)netc  porcellana  3unäd)ft 
eine  Secmufd)cl,  concha  veneris;  ba  biefe  mit 
bcr  ':^^or3cüanmaifc  gronc  3ü)nlid)fcit  bat,  fo  lag  c§ 
na()c,  i()rcn  !:)tamcn  auf  letztere  3U  übertragen." 
isgl.  Tlaim,  Gtumol.  Untcrf.  S.  11. 

^ofaunc  J.  niic  Gnbung  unb  Betonung  3eigt, 
Seljiuuort;  e§  begegnet  fd)oii  iuä()rcnb  bcr  mbb. 
3eit  aly  busüne  basüne  bosiine.  d^lan  leitet 
e§  megen  bcr  auffälligen  •Jicbcnform  l)usinc  anS 
afr3.  buisine  ab,  bavi  mit  ital.  biucina  "'^Uifauuc' 
auf  lat.  bficTna  bcrul)t.  i^gl.  nod)  nbl.  bazuin 
'■;)3ofaune'. 

^offc  5-  erft  frübnbb.  (fd)on  3Bicel  1542 
Obdornnitio  124  *  „^offen  rcifsen")  =  nbl.  poets 
pots.  2(bb.  gibösi  'hoffen,  nugae*  (ügl.  böfe) 
fann  bamit  nid)t  iiermanbt  fein,  '^m  älteren 
Td]h.  bcbcutct  '4>offe  aud)  bic  oici'vat,  ba§  ^ci= 
luert  an  .Uunftfad)cn  (iljaalcr  15(Jl  bc3cid)uct 
bic  3d)cr3figuren  an  öffcntlid)cn  53runncn  aly 
^^Uiffeni,  meöbalb  man  an  ^c.üebung  3U  fr3. 
ouvrage  ä  bosse  'erl)abene  'Jlrbeit'  gcbad)t  bat 
(ogl.  ital.  bozzo  'roI)cr  Stein,  SBerfftücfc'  — 
bozzotto  'f leiner  Gntmurf. 

%o\t  A:  erft  frübnbb.  (fd)on  DJtaaler  1501 
bud)t  ':|3oftbot,  '•^Ißoftmeifter,  'i^oflrepf;  unb 
''.^.^oftrof;)  nad)  ital.  posta  (fr3.  postc),  bay  auf 
lat.  pos(i)tus  'feftgefetjter  Crt'  berubt.  2U)nlid) 
ift  nbb.  ''^oftcn  auy  ital.  posto  unb  bicfcy  axi^ 
lat.   positus  ab3uleiten. 

^otcntat  9)i.  fd)on  im  10.  3öbvl).'  geläufig 
(®crm.  28,  390):  au^^  lat.  potentatus  'DJJadjt*. 

%ott  Tl.  'lopf*  ein  nbb.  2Bort;  ogl.  nbl. 
pot,  engl,  pot,  norb.  pollr  'lopf.  'Hln^S  ber 
gcnn.  Sippe  ftammt  fr3.  pot,  baher  fpan.  pole. 
Xay  gcrm.  ilBort  foll  feit.  Urfpruugy  fein ;  ugl. 
f pmr.  pot,  gacl.  poit.  2  0  p  f  ift  nid)t  uerjuaubt.  — 
^4}ottafd)e  gleid)  engl,  potasli;  barnad)  fr3. 
potasse,  ital.  polassa. 

t  ^^rn*cr  Wi.  'iöctticr'  feit  Stieler  1091 
gebud)t,  im  17.  ^abrb-  aii'i-  bem  '')li)i>.  uor^ 
bringcnb,  mo  ci?  f ruber  auftritt. 

''4Jrad)t  A:  mbb.  abb.  prahl  braht  dJlJ^. 
'iiärm,  @efd)rei'.  2)ic  ^BebeutuugC'Ciitniidlung 
erinnert  an   bie  uon   bell;   aud)  mbb.  brüben 


prägen 


303 


pricfetn 


'Iciid)tcn,  fi(än,^cn'  fönntc  oon  Ginflitf;  iicwcicit 
fein,  fomic  nlib.  pvanflcn,  ba§  nly  5lbftvaftuni 
nur  ein  ^h-nd}t  ()aben  tonnte.  '?ll)b.  ni'nd)).  bralit 
'2ärm'  fül)ven  mit  iilcididcb.  anc\\i.  breahtm 
auf  eine  iicrni.  Si'.v  brah  'lärmen'. 

prnocu  otiU-  iiil)b.  prtecben  braecben  an?- 
nt)b.  brählicn  ci^itl.  *brahhjan:  5(bleitung  3U 
b  red}en ;  entfprcdienb  auc^lf.  äbräcian  'caelare' : 
eigtl.  rao[)I  'gebrod)enc  2trbeit  madjcn'. 

))ra()(cn  3*^-  wtjb.  pralen  'lämicnb  cjrofs 
t()un,  fdn-eicn';  ngl.  ha^  c(Icid)beb.  nbl.  brallen 
unb  pralen.  fonne  engl,  brawl  'liinnen,  janfen'. 
oufammcnlianii  mit  fr3.  brailler  'fdircien'  unb 
mit  tiimr.  Ijragal  "in-ablen,  lännen'  ift  un^ 
fidler. 

t  ^>rnftm  d)l.  ein  erjt  n()b.  2el)nniort  nu§ 
bem  Üibb.;  09I.  nb(.  praam  '3;ran!ci.iortfdnff', 
bän.  pram,  anorb.  prämr,  engl,  prame  '5ä()re'. 
2)ie  gan3c  Sippe  entftammt  bem  ©tat).;  vqI. 
flau,  pramü,  bas  ^u  ber  in  bb.  fabvcn  (al)b. 
farm)  be:ual)rten  iDg.  ffij.  par  'übcrfe^en'  geböii. 

^raUcu  ?)Uv.  mbb.  prellen  ('^ßrät.  pralte) 
'anprallen,  3urürffal)ren'.  SBcitere  Se3icbungcn 
fcblen. 

pranflcn  Stw-  mbb.  prangen  brangen  'fid) 
3iercn,  prablen'  (vc\l.  $rad)t).  Urfprung  bunfel ; 
53e3iebung  3um  tlg.  SBort  ift  unfidier. 

oranger  9J^  mbb.  pranger  branger  2)1. 
'Stt'QngSbcbälter,  in  ben  ber  5>erbredier  3ufd)au= 
ftellcnbcr  Strafe  eingefdiloffen  wirb,  Sd)anbptn()l'- 
6§  ift  nid)t  möglid),  bierin  eine  eupbemiftifdie 
53e3eid)nung,  bie  an  prangen  anfnüpft,  3U 
feben,  roegen  nbl.  prang  '2;rud,  S3cbrängnil«' 
—  prangen  'preffen,  brücfen'  —  pranger  °i^al§= 
eifen,  groattg^'wfcnjange  ber  ^^ferbe,  fti'tfcr= 
bafen',  engl.  bial.  prong  'lifdjgabcl'.  2)iefe 
SBortc  lebren  3»ffl»n»cnbang  be-S  nbb.  oranger 
(bb.  2;ialcfte  baben  -^  f  r  a  n  g  e  r )  mit  got.  praggan, 
mbb.  pfrengen  'brängen,  bebrängen*. 

^rantc,  53ranfe  5v.  'la^c  be§  58ären'  ein 
3ägem)0X-t  =  fpätlat.  branca. 

i^röftbcnt  9)1.  bei  Sim.  $Hot^  1571  gebud)t 
unb  feit  Scb.  (Vrand  15.34  SÖcItc^ronif  67*  (@enn. 
29,  .39(1)  allgemein  iiblidi:  au§  lat.  praesidens. 

praffcin  'Uro.  mbb.  prasteln  brasteln  abb. 
*brastal6n  =  anglf.  brastlian  'praffeln':  3U 
mbb.  brasten  abb.  brastön  'f'radien'  rcfp.  ai]'!). 
brestan  ml)b.  bresten  'brecben'  (f.  berften). 

^jraffcn  3tro-  feit  30laaler  1561  (aud)  al§ 
„im  Xmi]]  liegen")  gebud)t,  au§  nbl.  brassen 
'fd)raclgen'  (ba3U  bras  'SdjmauS').  5(norb.  brass 
'Ä'od)'  —  brasa  'gliibenbe  Äoble'  (pgl.  afrj.  brese, 
proo.  brasa)  fönnten  bamit  3ufammcnbängcn. 

prcbtgClt  3ttf-  mbb.  predigen  bredigen  a\}b. 
predigen  bredigön  (brediön)  =  afäc^f.  predikön, 


nbl.  prediken:  Gntlcbnung  aiiv  bem  fird)lid)lat.= 
gemeinrom.  prajdicare  =  fr3.  precher  (ipobcr 
engl,  preach),  ital.  predicare;  ebcnbal)er  aud) 
altir.  pridchim  'idi  prebige'.  Tie  Gntlebnung 
fanb  innerbalb  ber  abb.  3eitftatt;  ügl.  ^riefte r. 

—  A-üv  nbb.  ^rebigt  (oberb.  ^rebig)  fagte 
man  nd)b.  l)redige  bredigat  abb.  brediga  (bre- 
dia)  unb  bredigunga. 

^rct§  9}i.  mbb.  pris  (bris)  m.  '2ob,  i3crr= 
lidifcit,  bciTlid}e  Zi)ai' :  am  (Snbc  be§  12. 3abtb§. 
entlcbnt  au§  afr3.  pris  (nfr3.  prix),  roober  auc^ 
engl,  price  prize,  nbl.  prijs.  Setter  Urfprung 
liegt  in  lat.  pretium  (roopon  aud)  ital.  prezzo). 

—  2)ie  SBenbung  prei'ogeben  bot  bamit  nic^t§ 
3U  tbun,  bevubt  t)iclmcbr  auf  bem  gleid)beb.  ital. 
dar  presa;  ital.  presa  (gleid)  fr3.  prise)  'Qx- 
greifung,  ^eute,  (Vang'  gebt  auf  lat.  prsehendere 
3urürf.  —  3.H1I.  nod)  p reifen. 

^irctfclbccrc  «I-.  erft  nl)b.:  bie  bial.  9Men- 
formen  ^reufel  =  ,  ^rau§  =  ,  33rau§beere 
fdieinen  auf  ein  mbb.  *briu^elber  1) in3un) eifen ; 
2)ie  glcid)beb.  bobm.  brusina  brnslina,  lit.  brükne, 
Ictt.  brüklene  fdieinen  uenranbt. 

greifen  3tm.  mbb.  prisen  fd)ro.  3tit>-  'bcn 
'l^rcig  erteilen,  loben,  t)erberrlid)en'  (im  15.  '^aijx'ii. 
gebt  e§  3U  ben  primär  abtautenben  3tm.  über): 
nad)  fr3.  priser  'fd)ä^en,  tarieren'  (pgl.  ital. 
prezzare,  mlat.  pretiare),  tpober  nbl.  prijzen, 
engl,  praise.    35gl.  ^rei§. 

Bretten  3tro-  'betrügen'  eigtl.  ibentifd)  mit 
nbb.  prallen.  2;ie  beutige  ^öebeutung  roirbfür§ 
18.  '^salnt).  aly  ftubentifd)  (bei  ßinbleben  1781, 
Sluguftin  1795)  beseugt:  ^eleg  3ad)ariä  1744 
g^enommift  I  5ß.  198.  Gigtl.  ift  „tyüd)fe  preüen" 
eine  3n(l'>bcluftigung,  inbem  man  einen  (VUC^S 
auf  einem  au&gcfpannten  9ie^  fo  lange  prellt, 
b.  b.  in  bie  .'ööbc  fd)ncllt,  biy  er  tot  ift. 

t  prcntcn  3tm.  (Sd)ottel  1663)  =  nbl.  pren- 
ten  f.  unter  brurfen. 

treffe  A:  nad)  frs.  presse,  ba§  mit  ml)b. 
presse  abb.  pressa  (pfressa)  'SBetnfeltcr'  unb 
ben  gleidibeb.  anglf.  presse  (perse),  nbl.  presse 
frübc  53ilbung  ju  lat.  pressare  ift.  Tli)b.  presse 
'llRcnfdienmenge,  ©ebränge'  Enüpft  an  ba§  glcid)= 
beb.  fr3.  presse  an. 

^rtamel  5.  fpätml)b.  preambel  priamel 
'5trt  fleineren  Sprudigebid)te§' :  bie?  au§  mlat. 
praeambulum  'Sprid)rüort'. 

pricfcln  3tm.  erft  nbb.,  ein  eigtl.  nbb.  2Bort, 
bcffen  ftrengbb.  9^cbenform  pfrecken  im  fpäten 
3J^bb.  einmal  be3eugt  ift.  S5gl.  nbl.  prikkelen 
(prikken)  'ftec^en,  ftidieln',  anglf.  prician  engl, 
prick  'fted)cn'  —  prickle  'Stod)el,  ®om'  (nbl. 
prikkel  'Stadiel'):  fie  berubcn  auf  einer  raobl 
cinl)ctmifd)en  altgerm.  2B3.  prik. 


^riefter 


—   304   — 


puffen 


^rtcftcr  9)i  mbb.  priester  al)b.  priestar 
(prestar)  Tl.  =  ajädif.  prestar,  nbl.  priester 
(angif.  preost  cml  priest,  anorb.  prest-r).  Tic 
Sippe  bcviidt  auf  fivd)lid)cr  Gntictiminoi  am 
Iat.n;icmctnroman.  presbyter  {(\v.  Trpeaßurepoi;), 
roorauS  and)  frj.  pretre  (afv3.  prestrei  foiüic 
ital.  prete,  fpan.  preste  (oitd)  altir.  cruimther). 
Xk  ©nmbbcbeutmui  'lUtcrcr'  rauvbc  jur  e()rcii- 
uoUcn  JöcjcidnuiiUT  (ciiitl.  iuo()I  tmr  in  bcr  ?(n= 
rebe)  für  bic  ßciftlid)cn  03cincinbcüovftcl)cr ;  v(\[. 
2Ibt,  '^avit  Ta§  ^^(lib.  übcrnabm  ba^5  Kit. 
2Bort  im  8./9.  iTsafjrli.  unb  jiuav  auv  einer  C^)vbf- 
prestrie)  =  afrj.  prestre. 

^rins  9?^.  m()b.  prinze  9)^  %3iu-ft':  im 
13.  3a')rl)-  cntlel)nt  au§  glcid)bcb.  frj.  prince 
(n)of)cr  nud)  nbl.  prins,  engl,  prince),  ba^  auf 
lat.  princeps  bcru()t. 

<|ßrifc  ?f.  'gcfaportC'3  Sd)iff'  feit  Sieinbad) 
17;ü  gcbud)t:  au-o  fv.v  prise  unter  prci'5. 

^i^ritfdic  A:  fi'iitmljb.  *brilze  ^•.,  baö  aber 
nur  buvd)  folgcnbe  jmei  ;)Uiammcnfel3unncn 
iioraui:Hiefcl5t  loirb:  ml)b.  hritzelmeister,  nbb. 
''4Jritfd)meifter  'bic  ':Pritfd)e  fübrcnbc  luftige 
$crfon,  iuc(d)c  bic  Crbnung  beim  Spiele  ()anb= 
babt*  unb  britzolslalien  '£d)Iag  mit  bcr  '•^ritfd)e'. 
2luf  3iM'nni"icnl)ang  pon  ^^ritfd)c  mitiörett 
rocift  bic  ^cbcntung  'brctternc  Öagcrftcdc' ;  alji). 
*britissa  ipärc  ak-  3lblcitunq  ^u  bret  pcrftänb  = 
lid). 

%Tobc  (}.  au»  gleid)beb.  fpätml)b.  prObc 
5.;  bic§  nad)  ital.  prova  '!i|irobc'  (ogl.  fr^. 
6prcuve). 

^robft  unb  '4-^rofon  f.  "^-^ropft. 

proD()C3Ctcn  i\\m.  crft  nl)b.  '^(b(cituna  ,^u 
mbb.  prupliczio  (proplietie)  ^.  ''j.Uoplic.^ciunif  ; 
baju  mbb.  pr(i]iliezieren  'propbc.^cien'. 

1J>roi)ft  y)J.  mbb.  probest  brobost  ai}'!).  pro- 
best 'iyorgcfc^tcv,  ^luffcbcr,  ^43'i^opft'  =  nbl. 
proost:  i'c()niPort  au§  propositus  (fi^nfopicrt 
propostus)  =  lat.^gemcinroman.  prscpositus, 
n)orau§  ital.  prevosto  '"^U-opit,  '^^vofof)',  frj.  pre- 
vöt  'iuirftchcr,  5(uffcbcr,  "^H-opff.  Tic  Gnt= 
Icbnung  ine-  'Jlbb.  fanb  im  !».  ."sobvb.  ftatt.  (Siner 
jüngeren  Giulcbnung  pcrbantcn  mir  ba?-'  feit 
yjlaalcr  1501  ucrjcidnictc  2ßort  "^JJvofof;,  ba& 
mit  nbl.  provoost  '^'^)Ud)tmeiltcr',  engl,  provost 
'i^orgcfc^tcr'  eine  anbcrc  iöcbcutnng'Scntmicflung 
angenommen  b^t  im  5(nid)(uf;  an  afr,^.  provost. 
5(ngli.  profast  ftimnn  mit  bcn  bcutid)cn  ÜBortcn 
in  bcr  Öabialificrung  pon  prop  für  ])raep 
(@.  ^öaift)  übcrcin;  pgl.  "^^frünbe. 

^^rofit  1)J.  (=  lat.  prosit  'c-i  möge  nüf^cn') 
pcrciu.^clt  id)on  im  1<!.  ;^abrb.;  Spcranbcr  1727 
bud)t  cö  alö  „(*«Müc!mün)d)ung'5formcl  bei  3pcifc 
unb  Irant";   .Slinblcbcn   17<sl   gibt  ^i^roft  alö 


ftubcntifd)  („feit  einigen  :Oat)rcn  auf  einer  gcmiffeu 
Unipcrfität  5)lobc  gciuorbcn"). 

t)rol?ifl  5(bi.  ctma  feit  äBielanb  fd)riftfprad)-- 
lid),  feit  bem  Gnbe  be»  17.  Csfll)vb'-^-  auftretenb; 
älter  bcjcugt  pom  '.Jtnfang  bec->  IG.  :^labvbv>.  prot) 
5(bi.  'aufgebläht'.    ^"IJad)  bem  3)iB3b. 

^^rotiinnt  ill  feit  9Jkalcr  15G1  (al»  ^-cm.) 
gcbudit,  frül)  im  16.  MM).  (53elcg:  Sdicibt  1551 
®robianu§  33.  61.  518,  ahi  (^-emin.  bei  ,'öcbio, 
'3ofcpb.  Antiq.  178^;  aud)  aly  %U*ofaubt):  aü§' 
ital.  porvianda. 

Jjrüfcn  ;)tiP-  ml)ö.  prücven  brüeven  C^Jrät. 
pruofte)  fdim.  otiP.  'bcmcifen,  erunigen,  säl)lcn, 
erproben,  3urcd)t  nuid)cn' :  bac^  feit  bem  12.  Oi^bfl)- 
allgemein  üblidjc  3*^-  berubt  auf  afrj.  pruef 
=  lat.  probe  (nfrj.  prouver) ,  ba^  auf  lat. 
pröbäre  berubt.  2)ie  auffällige  iJSofalform  üe 
bc§  mbb.  ,5tm.  entflammt  bcn  ftammbctonteu 
Jormcn  be»  afr3.  otiPi^.  3?gl.  fr3.  prouver  epreuve, 
engl,  proof  'iöciüci»'  (fd)on  anglf.  prölian  'bc= 
mcifcn'). 

^^^rüflcl  SR.  fpätmbb.  brügel  9)1.  'ilnüttcl' ; 
ba3u  mbb.  brügc  'iörcttcrgcrüft',  bai  3U  bcr 
Sippe  oon  58rücfc  gcl)ört,  mic  fdimcis.  Tialcft^ 
mortc  bcipcifen:  aargauifd)  brügel  '.s*'»ol3fd)eit' 
neben  fdjmcis.  briigi  '.s>ol3gerüft*. 

%Ymii  'M.  crit  nbb.,  ein  eigtl.  nbb.  Söort, 
beffcn  '3(ufuabme  Sticlcr  lüOl  tabclt  (bei  Sd)ottcl 
1663  ^ront  'gravitas  superbicns'  —  pron^ 
fen  'mic  eine  33raut  im  53rautfd)mu(f  einl)cr= 
ftolsicrcn');  ugl.  ba^  glcid)bcb.  nbl.  pronk,  ba§ 
piclleid)t  mit  prangen  pcriuanbt  ift. 

'i>ublifum  9u  „pfleget  man  ba§  gemeine 
51'cfeu  einer  Stabt  ober  iüanbeS  3U  nennen" 
opcranbcr  1727.  Sd)crcrci  Öitt.=@cfd).  PcriPcift 
auf  (^)ottjd)eb  1760  ^Jeueftcy  an<-  bcr  anmutigen 
l^)clcbvfamt'cit  X  751  „bcn  Icil  bcr  beutfd)en 
SBclt  (in  58crlin  l)eif5t  baS  2)ing  ilU  '•^Uiblicuml, 
bcr  ibn  bi^öbcr  bcmunbcrt  l)at".  53ci  Seffing  unb 
03octbc  geläufig. 

^Mtrfcl,  i^uctcl  d)}.  (in  bcr  iBolf'öfprad)c  füt 
9{ürfcn  bcrrfd)enb)  mbb.  buckel:  3u  biegen, 
alfo  eigtl.  '.Hrümmung,  Biegung'  bebcutenb. 

^JiubcP  m  um  17<H)  (aud)  ab5  ^ üb cl  im 
18.  ,^abvb.  bc3eugt),  eigtl.  ^:puben)unb  (3.  33. 
17(J6  ^■>a3arb§  2cbcn§bcfd)rcibung  S.  151)  3U 
pubcln  'im  Saffcr  plätfd)eru':  "il^ubcl  ^fubcl 
ift  ein  pcrbrcitctcS  TtalettiPort  für  '^fütje',  fd}on 
im  16.  C^rtbvb-  in  ryrofd)pfubcl  bei  !Iabcr= 
namontau  be3eugt. 

<Uubcl2  gji.  ';vel)ler,  33crfel)en'  3ucrft  im 
.s>amburg.  :,"sbiot.  1755  alv  nbb.  gcbudjt,  bann  and) 
bei  5lbclung.  ®a»  58erl)ältniy  3U  'iß  u  b  c  1 1  ift 
bunfel.    3?gl.  «orf. 

puffen  ;Jtip.  'fdjlagcn'   crft  nbb.,  ein  eigtl. 


^^ur§ 


305  — 


Duar 


nbb.  SBovt;  v(\l.  nbl.  pnf  "(gtotl,  ©cfilaii,  '^oxcC 
(luodcr  nlib.  '^^uff  in  ber  53cbcutuiu^  ''Sorg'), 
1110311  uiol)l  and)  intttclcnnl.  bobbien  buffen 
'fd)(aiicn'  —  puff  "SBiubftof;,  Oüiiibfaltc,  Jvalt'cr 
(bQ[)cr  bic  58cbcutunij  üon  ^^uff  ''^{ufbläliutui 
am  bleibe')  —  to  pufr'blafen,  fd)naubcn'  (anglf. 
pyffan).  „2)ic  S3eviU)rung  ber  53cbcutunocn 
'blofcn  (bläficti)'  unb  'fd)laiicn'  ift  ntrf}t  un- 
gcixiölinlid),  fr.v  soufller  unb  soufflet  liefern  ein 
naljelicijcnbey  !©ciiincl;  bic  rontanifdicn  Spradien 
bcfiljen  bcnfclbon  ©ortftanun",  olinc  bat";  ß-nt= 
lel)nunc;t  nnf  einer  Seite  an^nncfinten  uuire:  ber 
©tamni  buf  fann  al'o  onoinatoiioietifd)e  Sdiöpfung 
anr  bciben  C^)cbieten  unabhängig  cntftanben  fein. 
SJgl.  ital.  buffo  'äBinbftotV  —  buffetare  'jd}nau= 
bcn',  ümn.  bofetada  ""iöacfcnftreid)'. 

^«ul'3  m.  ieit  ailaalcr  1561  (al§  ^cni.)  ge-- 
bnd)t,  im  15.  ^Viljvl).  auftrctcnb  {Tlait.  1474  bei 
6tcin()örocl  ©.  335,  mitgeteilt  oon  Dr.  Treid)er): 
lat.  pulsus  (ju  pulsare  'flopfcn')  °od)Iag'  (ber 
2tbcr)  tt)irb  burd}  nbl.  pols,  engl,  pulse,  frj. 
pouls,  ital.  polso  iifro.  al^?  uniüerfale»  SBort 
ber  mittclaltcriidien  ^l^cbijin  criüicfen. 

^iilt  9Ji0c.  fpätmlib.  pult  dl  mit  hm  älteren 
Sfiebenformen  pulpl  pulpet  pulpit:  junge  Gnt= 
lebnung  anS  lat.  pulpitum  '33rettergcrüft%  moljer 
and)  ital.  pulpito  'Äanjel',  frs.  pupitre  '^^ßult' 
(cncjl.  pulpit  'Kanjel'). 

<^ult)cr  dl  ml)b.  pulver  mTi.  '©taub, 
2lfd)e'  (im  15.  Csöf)rf)-  aurf)  'Sd)te§puloer'):  nad) 
lat.  pulver  (fr3.  poudre,  ital.  polvere). 

^unH)c  (oftmb.  ^Jtebenform  plumpe  ^lum= 
pfe)  iV.  eilt  nl)b. ,  ein  eigtl.  nbb.  SBort 
(^lompe   '3iel)brunnen'    bei   Sd)ottel   1663): 


ügl.  bie  glcid)6cb.  nbl.  i)omp.  engl.  pump.  5(l§ 
naut.  ä\>ort  'Sdiiff-HHimpc'  cntlel)nt  axi^S  gleidibeb. 
fpan.  portug.  bomba. 

|)umi)cn  3tiü.  'lei()en'  (bei  .steine  SBerfe  II 
67  mit  ber  gufmotc  „burid)ifoicr  3üi§brucf 
für  borgen")  in  ber  2.  iMlfte  bc§  LS.  ,"sal)r()§. 
alä  2Boi-t  ber  @auner=  unb  ber  8tubenten= 
fpradic  belegt :  juerft  in  ber  ^otmelfdi.  Oh-ammatif 
1755,  bann  in  bcn  ftubent.  2Bbb.  non  .Hinblcbcn 
1781  unb  3(uguftin  1795  gebud)t  unb  in  ber 
2.  .»oälfte  be§  18.  ^satirl)?.  bei  burfdiifoicn  Sdnnft= 
ftcllern  (jufrübfl  Sdiraabc  1745  JintcnfäfU  ©. 
101  unb  1764  ber  Jugcnb=  unb  Saftcrl)afte 
(Stubente  iß  5  „auf  ^^ump"  'auf  53org')  üieU 
fad)  bejeugt.    ^c\{.  331  cd),  foppen,  Äniff. 

^«4)))C  5.  fdjon  fpätml)b.  puppe  (boppe) 
nad)  glcid)beb.  lat.  püpa,  molier  aud)  fr.-,  poupee 
poupon  ''^'uppe'  (barnad)  nbl.  pop,  engl,  puppet). 

))ur5cln  otm. ;  alcm.  bürzle  )d)eint  ;;ufammeu= 
l)ang  mit  Sürsel  ju  empfcblen. 

t  <)uftcn  3tro-  crfl  nl]b.,  ein  eigtl.  nbb.  SBort 
=  nbl.  poesten ;  bie  ftreng  l)b.  SBortgcftalten  geigen 
m^b.  pfüsen  'niefcn,  fd)nauben'  nnb  pfuisel 
'.^atarrl)'.  S^agu  engl,  pose  anglf.  geposu 
'(Sd)nupfen' ?  J^aju  and)  al)b.  pfoso  'Center? 

•iJJutftö  501.  eigtl.  'StotV  (fo  fdion  bei  aitaaler 
1561  mit  bem  S^m.  pütfd)cn  '3ufammen= 
fto^eu'):  ein  fd)roei3.  2©ort,  ba§  in  3ürid)  aud) 
für  '9iegenfd)auer'  üblid)  ift.  2)ie  aud)  in  Sund) 
gcltenbe  Sebeutung  'fleine  95olf§erl)cbung'  ( ©ottfr. 
Äeüer,  ©rüner  .s^einxic^  IV  457)  ift  neuerbing§ 
fd)riftfpradilid)  geroorben.    ^Jladj  bem  2)2Bb. 

^u^cn  otro.  fpätmljb.  butzen  'fd)mücfen'  — 
i  nbl.  poetsen. 


Q 


Outtcffolber  9JI..  feit  ^-iidjavt  bejeugt:  ein 
nbb.  2Bort,  entlehnt  au§  gleid)beb.  nbl.  kwak- 
zalver,  baS'  mit  zalf  'Salbe'  jufammengefe^t 
ift  (ogl.  a()b.  salbäri  'Salbenl)änblcr,  9lr3t'). 
2)er  erftc  leil  ber  3»fn»ii"cnfet5ung  ift  ba^  nbl. 
3tro.  quaken  in  ber  53ebeutung  'fd)mal5en, 
problen':  alfo  Cnad-f alber  ''^ral)lar3t'? 

Duaber  dJl.  ml}b.  quäder  TlTi.  au§  lat. 
quädrum  '2?ierecf"'  refp.  quädrus  (erg.  lapis) 
'oierecfiger  Stein';  ogl.  ital.  quadro  '5?icte(f', 
proo.  caire  'oierecfiger  Stein'. 

fluofcn  ?)t\v.  erft  nbb.,  ein  urfprgl.  nbb.  2Bort; 
ogl.  nbl.  kwaken  'toie  ein  Jrofd)  guafen',  roogu 

ff  luge,  et^moIogifc^eS  SBörterfiuc^.    6.  Stuft. 


kwakken  '©eräufd)    mad)en',  engl,  to   quack: 
junge»  onomatopoictifd)e§  Sd)alln)ort.' 

Qual  O'-  ntbb.  quäl  quäle  (käle)  ai)b. 
afäd)f.  quäla  J.  '33e{lcmmung,  SüJlarter';  ogl. 
nbl.  kwaal  'Sd)mer3',  anglf.  cwalu  'gemalte 
famer  lob',  '^a^u  ein  ft.  SBurgeloerbum  abb. 
quelan  (mbb.  queln)  'bcftigc  Sd)mer3cn  babcn' 
(=  anglf.  cwelan  'ftcrbcn').  —  quälen  m()b. 
queln  al)b.  quellen  (au§  *qualljan)  'martern, 
ju  Jobc  peinigen'  ift  ba§  Jaftitioum  baju.  2!ic 
germ.  SBj.  qel  (qal)  ftebt  in  uraltem  oufflimnen^ 
bang  mit  lit.  gelti  'ftcd)cn'  —  gelä  'Sd)mer3', 
afloo.  zali  '2eib'  (ibg.  SJg.  gel). 

39 


Quadn 


306 


Ouitte 


Clualm  5R.  'Sanft'  crft  ntjb.,  nad)  c\k\d)hcb. 
nti>.  nb(.  kwalm.  Seifen  35oriicfci)id)to  ift  un= 
fid)cv;  nm(n*fclicinUdi  ift  nilib.  twalm  '^öctäntnuui, 
C[)nmadn'  bauon  nid)t  oerfd)tcben. 

durqj^jc  A-.  crft  nbb.,  au§  bcm  9?bb.,  rao 
fdion  anbb.  quappa  (ocjl.  nbl.  kwab)  c^nlt;  bic§ 
gilt  alv  nrnerronnbt  mit  apvenfj.  gabawo  '5lvüte', 
af(ot).  zaha  (an-j  @rbf.  *gr'ba)  ','yrofd)'. 

Cluarf  IIJ.  fpätmllb.  twarc  (g)  quarc  (zwarc) 
'CnavHäfc'.  53c3ic(uinii  ju  einer  cilcidikb.  flau. 
Sippe  (ogl.  iliff.  tvarogü,  poln.  tvarog)  ift 
fld)cr:  rocilCunrf  crft  im  fpäten  W()b.  auftritt 
unb  ben  übrigen  genn.  Sialeftcn  fremb  ift,  länt 
fid)  Gntlelmnng  an§  bem  Slau.  annel)men. 
Safiir  fpindit  nodi  bic  3>er[n-citnng  be§  2Boi1c§ 
über  ba^  öftlidie  iliittclDeutfdilanb  (im  Cftrcid). 
baf  ür  3  dl  0 1 1  e  n  ober  I  or  f  e  n ,  im  ^riinf .  93J  a  1 1  e , 
im  Sdimei^.  ^iflcr  ufm.).   3>gl.  Sdimant. 

Quart  ^i.  nil)b.  quart  jydl  'oiertcr  Seil 
»on  etm.':  mit  nbl.  kwart,  engl,  quart  nad) 
bcr  roman.  Sipre  oon  ital.  quarto.  frj.  quart. 

Cuarticr  llt.  alv  'Stabtteil'  feit  gj^aaler  15G1 
gcbudit,  fdion  ml)b.  quartier  an^-  gicidibeb.  frj. 
quart  kr. 

Quarj  Tl.  ml)b.  quarz;  bic  nbl.  kwarls, 
engl,  quarlz,  ital.  f|uarzo,  fr^.  quartz  flammen 
aiiv  bem  beutfd)en  ilBort. 

Cunft  9JJ.  ml)b.  tiuast  (queste  koste)  9)^5. 
'fiaubbüfd)el,  33abebüfd)cr  (al)b.  qucsta  '2aiib-- 
fd)ürjc'>;  ogl.  nbl.  kwast  'Sprcngmcbel,  33ürftc' 
(ban.  kost  '^{eivbefen',  baju  aud)  anorb.  kvistr 
';5meig'). 

qiicrf  'Jlbi.  mlib.  qui-c  (ck)  a()b.  quüc  (cch 
unb  lihi  'Icbenbig,  finfd),  munter' ;  mciterc  33or= 
gefd)id)te  f.  unter  bcr  ^JJcbcnform  fccf. 

Ciicrfc  d-  'ein  llntraut'  crft  nl)b.,  nad) 
bcm  l'ibb.;  ügl.  nbl.  kweok,  anglf.  cwice  engl, 
quitch-grass  ',\Snnb'ogra§'.  ;]u  gcrm.  qiqa- 
=  qucrt  'Icbenbig'  (altanglf.  cwirwc  quiquac 
'Cnede'),  alc-  ilk'^cidiiunig  für  bao  unoertilgbare 
llntraut.  „Hein  Wemad)^  l)at  mel)r  'licbcuc-'traft 
al'3  biefe  (Sra^art,  bic  fid)  burd)  il)rc  !iBui;^el 
ticrbrcttct  unb  bahcr  fel)r  fdimcr  au'Sjurottcn  ift". 

Cucttfilbcr  ':)c.  mbb.  quöcsilber  ttl)b.  fjuec- 
silbar  r=  nbl.  kwikzilver,  engl.  (luicksilvcr 
(anglf.  cwicseolfor):  eine  !JJad)bilbung  be§  lat. 
argcntum  vivum  —  ital.  argento  vivo,  frj. 
vif-argcnt. 

QucUe  ?(.  crft  frül)nl)b.  (burd)  2utl)er  cin^ 
gebürgert):  eine  junge  Jöilbung  ju  bem  ft.  ;')tiu. 
ouellcn  ml)b.  qui-llen  al)b.  (luüllan.  2Iu^  bcr 
yjcbcnform    kal    (:q<'l)    ftamnu    anorb.    kelda 


'Cuctle',  raorau§  cntlc()nt  finn.  kaltio,  foroic 
got.  *kaldiggs.  ba^  burd)  aflou.  kladezi  'Cucllc' 
uoraucnicfctjt  luirb;  ba3U  nod)  anglf.  coUen  'gc= 
fd)moIlen'.  2)ic  r)orl)iftorifd)c  2B3.  gel  (gol)  bat 
^Bcjicliung  in  ffr.  jala  'SBaffcr'  —  gal  'träufeln'. 
—  quellen  'abfod)cn'  ift  [vaftitiuum  ju  al)b. 
quöllan  'fd)niellcn'. 

Oucnbcl  d)}.  mf)b.  quöndel  meift  quenel 
(konel")  al)b.  quenala  (chonala)  (V.=  nbl.kwendel, 
anglf.  cunele:  friUic  Cnitlchuung  au^  lat.  oonila 
(gr.  KoviXi-])  'IbDinian'  ift  incnig  u)al)rfd)cinlid), 
jucil  bic  romnn.  Sprad)cn  ba^,  SKort  nid)t  6e= 
ma[)vm. 

qitcnadn  3tiü.  crft  nbb.,  ^ntenfiubilbung  ju 
m()b.  twongcn  'brürfcn'  (mit  oftmb.  qu  für  t\v); 
f.  3m äugen. 

Oncntrfjcn  Su  mbb.  «luentin  ((|uinlin)  'oicr= 
ter  (urfprgl.  inol)I  fünfter?)  Icil  cine§  öoteS': 
nad)  mlat.  *quintmus,  ba§  bcm  JHoman.  fcl)lt. 

quer  2(bt).  au§  glcid)beb.  ml)b.  (mb.)  Iwer 
(ba3u  Iwör 5.  'Quere') ;  wegen  meitcrer  58c3icl)ung 
f.  3iucrd)=. 

ClMetfAc  3^.  f.  3metfd)c. 

quctfrijcn  ohv.  ml)b.  quetzen  (uod)  jetjt 
bial.  n Uelzen)  quetschen;  basu  mnbb.  quattern 
quettern  (nbl.  kwetsen  ([\b'-  bcm  .'ob.  cntlcl)Ut?i. 

flutc!cuotn).crftnl)b.,  junge  onomatopoietifd)c 
2Bortfdiöpfung. 

Quirl  5}J.  ml)b.  twirel  twirl  a()b.  dwiril 
'9\ül)rftab':  3uml)b.  Iwörn  a()b.  dweran  ft.  3tni. 
'brcl)cn,  rubren';  ba3u  anorb.  I)vara  'Cuirl'.  i\n 
bcr  äl\3.  gcrm.  })\vl'r  (ibg.  twer)  gel)ört  and)  gr. 
Topüvii,  lat.  Irua  'iRübrlbffcl'. 

quitt  51bj.  mbb.  (luTt  'loy,  lebig,  frei' ;  um 
1200  entlebnt  an^^  glcidibcb.  frj.  quitte,  niol)er 
and)  nbl.  kwijt,  engl,  quit  'frei,  lo§'  (aud)  engl, 
(juite  'gänjlid)').  Saju  quittieren,  feit  DJJaaler 
inßl  gebud)t,  an'^  frj.  (luitlor  (auf  lat.  (juielare 
jurüdgcbcnb). 

Quitte  (1.  mbb.  quiten  Jv.  (ein  abb.  *(iuitina 
fcblt),  beffen  auffällige  9ccbenform  külen  auf  ^ 
abb.  chutina  (fdiiucij.  xütene)  'Cluittc'  fül)rt. 
^lur  biefcä  chutina  enni3glid)t  bie  Slnnabmc 
einer  (Sntlebnung  an?-'  glcid)beb.  gemcinroman. 
cotönca,  frj.  coing  (mober  engl,  quincc,  nbl. 
kwce)  repräfenticrt  mirb.  3)cr  oufammeubang 
biefcy  lat.  cotönca  (^licbcnform  coltanuin)  mit 
gr.  Kubibvea  ift  uuflar.  5lud)  bcbarf  nod)  ba'6 
i^crbältnici  uon  abb.  *quitina  gu  chutina  bcr 
5Uiftlärung.  Cs"i  <Vq11c  bcr  ßntlebnung  l)at 
man  an  bicfclbc  3cit  roic  bei  Pflaume  ju 
benfcn. 


mahatt 


—   307 


9fiäber 


H 


9{obatt  5DI.  mit  bcr  ital.  58ud)fü()vung  (uflt. 
2(i3io,  ':)Jctto)  im  3(nfaiui  bc§  17.  ^a()r()§.  cnt= 
Icf}nt  au-i  (\kxd]bcb.  ital.  rabbatto. 

t  ÖJabattc  A-.  'ld)malc§  9kiib6cct'  feit 
5rifd)  1741  ucr5cid)nct,  ein  nb(.  2cl)nii)ovt  (nbl. 
rabat),  ha^  mit  bem  (Sinfluti  ber  nbl.  @avten= 
fünft  im  17.  'C\ab\i).  Dorbrang.  3"  ©ninbe  liegt 
fT3.  rabat  'nmfd)lag,  Äragen'. 

t  9{abttu  9J].  eine  JHrt  D^encttc  au§  nbl. 
rabauw,  am  'Jcicbevr()cin  nnb  im  ^libb.  üblid), 
feit  Sdiottcl  1GG3  {aU$  jKacpauen)  uer5cid)nct: 
ibentijd)  mit  bcm  in  bcr  'Jfljcinprooins  üblidicn 
(5d)impfn)ort  3\abau  eigtl.  ctma  '^aftarb'  (= 
miat.  ribaldus,  nbl.rabaut,fx-3.  ribaiul  '6d}nrfc',). 
«yür  'JRcnctte'  fd)on  bei  o.  b.  ©roen  1669  bcr 
nbl.  ©örtner  S.  15. 

'Stabe  9Ji.  ml)b.  rabe  (rappe)  al)b.  rabo 
(*rappo)  Tl.,  luoncbcn  m()b.  raben  a()b.  raban 
hraban.  aud)  ml}b.  ram  (mm)  al)b.  ram  hram 
(mit  mm  für  mn)  Tl.  '9iabc'.  2(llc  ("yormcn 
beuten  auf  got.  *hrabns  (runifd)  Hrabnaz  al» 
(Sigenname)  I)in;  »gl.  anorb.  hrafn,  angif. 
hrsefn  Tl.  engl,  raven,  nbl.  raaf  rave  (ogl. 
9tappe).  2)ic  Gigennamen  Wolf-ram,  a()b. 
Hraban  unb  9ia;ip  (neben  9iabe)  bciualjrcn 
bie  alten  'Oiebenformen.  dJlan  jiclit  gern  lat. 
corvus,  gr.  KÖpat  'JKabc',  lat.  cornix,  gr. 
Kopujvri  'Sräl)e'  jur  gleid}en  SBur^el. 

'Staate  5-  "i^)^-  räche  ai-jb.  rähha  J.:  ju 
rödicn. 

üiac^cn  30^.  mt)b.  räche  al)i).  rahho  Tl.  für 
cilterc§  *hraliho ;  ügl.  anglf.  hraca  Tl.  'Äel)lc', 
inelleid)t  aud]  anglf.  lu-acca  '.öinterliaupt,  3tad'en' 
engl,  rack  'Sd)ö;ifcnl)al§' ;  aud)  nbl.  raak 
'.söintergaumen,  innere  DJIunbtcilc'.  ScitcrcS 
3ur  53cftinunung  bcö  llrfprungc^  feljlt;  '-öcsicljung 
gu  Ä'ragen  ift  unmöglid). 

rächen  'Stm.  ml)b.  rechen  al)b.  rehhan  älter 
*wrehhan  ft.  3tro.  'räd)en,  iem.  @enugt()uung 
nerfdiaffen'  =  got.  wrikan  'oerfolgen'  — 
gawrikan  'räd)en',  anglf.  wrecan  'au»trei6en, 
räd)en,  beftrafen'  engl,  to  wreak  'räd)en'  (wreak 
'3iad)e'),  nbl.  wreken  'räd)en'  (wraak  wrake 
%.  'jHad)e'),  afäd)f.  wrekan  ft.  otm.  'beftrafen'. 
2)ic  germ.  2Bj.  wrek  (ogl.  nod)  3\ad)c,  9iccfc, 
Sörafj  mit  bcr  ©runbbcbcutung  'ücrfolgcu, 
rcfp.  oertreiben,  befonber»  um  Strafe  gu  üben' 
entflammt  einem  oorgerm.  wreg  werg.  Tlan 
t)erglcid)t  gern  lat.  urgeo  'bebränge',  flr.  3B3. 


vrj  'abmenben',  gr.  eip-fw  'fdiliefsc  ein',  afloö. 
vragü  '5ei"^'r  '^t.  värgas  'i)iot'  (värgti  '9iot 
leiben'),  bie  eine  ibg.  2B3.  werg  wreg  uorau§= 
fegen. 

Üiacfcr  Tl.  'Sd)inber,  A^cnler'ofncd)t'  erft 
nl)b.;  ngl.  nbl.  rakker  'Sdjcrgc,  .genfer';  iiieffing 
bad)tc  an  33crn)anbtfd)aft  mit  reden  'auf  bie 
3^oltcr  f Pannen',  ^cgt  beult  man  an  nbb.  rakken 
'äufammenfegen'  unb  mnbb.  racker  '3d)inber, 
3lbtrittÄfcgcr'. 

iKab  dl.  ml)b.  rat  (@en.  rades)  abb.  rad 
Ti.  =  nbl.  rad.  africf.  retli  '9kb'.  2a5  SBort 
ift  fontinentalbcutfd);  c»  fcf)lt  bem  (Sngl.,  'JJorb. 
unb  @ot.;  bie»  ift  aber  fein  @runb  Entlehnung 
bcäfelben  auc-  lat.  rota  an3unel)men.  Xa  al)b. 
rad  auf  rorgerm.  rotho-m  rothos  )}l.  (got. 
*ra])a-)  "Siab'  bcrul)t,  ift  e§  mit  bem  glcidjbcb. 
altir.  roth  d)l.  (neben  rethim  'laufe',  altgall. 
petor-ritum  'iUerrab',  SDagen')  unb  lat.  rota 
'3vab'  urncnuanbt,  ebcnfo  mit  lit.  rätas  '^at)\ 
2)ay  cntfprcdjcnbc  ffr.  ratlia-s  Tl.  (rathas  dl. 
in  räthas-pätij  bebeutet  'SSagcn',  bef.  'Streit  = 
magen'  (25>ä.  reth  f.  unter  rafd)),  mäbrenb  ba§ 
bem  oftfrief.  wel  'Spinnrab'  =  anglf.  hweol 
engl,  wheel  entfprcd)cnbe  ffr.  cakra  (glcid)  gr. 
kükXoc)  and)  im  ^nb.  ''Jlab'  bebeutet.  —  ratic= 
brctöcn  otw.  ml)b.  radebrechen  'auf  bcm  JHabe 
bred)cn,  räbern',  ba3U  nbl.  radebraken  'ücr= 
ftümmcin,  3crftüd'eln;  eine  oprad}e  cntftcllen'. 
©.  2ld)fe,  äünfc. 

ÜRäbcR'füljrcr  Tl.  fd)ou  bei  Olllaalcr  1561 
ücr3cidmct  al^^  3iäble=,  Stäblifürcr:  3U  baier. 
Siäbel  (Simin.  3U  9iab)  'flcincr  Ärei»  ^u- 
fammcuftcbcnbcr,  9icil)cn,  lanslicb':  mcgcn  ber 
53cbeutungc-'cntuncflung  ogl.  engl,  .ringleader 
'3iäbcl»fül}rcr'  3U  ring  'Slreiö'. 

9Jabcn  Tl.  mlib.  räde  gcraöl)nlid)  rate 
ratte  raten  ratten  Tl.  'ein  Unfraut  im  Äorn', 
al)b.  räto  ratio  Tl.  =  anbb.  räda  J.  'Unfraut'. 
3m^-ränf.=5)enneberg.  finbet  fid)  rädme;  fd)n)ei3.= 
fdjmäb.  ift  ratte.  i^iclleidit  meifen  bie  3al)U 
rcidien  ("yormen  be§  blot5  fontincntatcn  2Öox1e§ 
auf  ein  urbeutfdjCö  räpwa-  (@rbf.  retwo-i,  hai, 
burd)  bie  nt)b.  ':)cebcnform  Di  atmen  bei  Sdiottcl 
1663  unb  Sticler  1691  beftätigt  roirb.  Ta3u  nod) 
nbl.  raai  'iRaben'.  2lußcrbcutfd)c  Sc3iel)ungen 
finb  nodi  nid)t  gcfunben. 

t  Otäbcr  Tl.,  aud)  Stä'bci  'Sieb'  3U  ml)b. 
reden  aljb.  redan  ft.  3^^-  'fieben,  fid)ten'.    2;er 


rabieren 


—   308 


üianftorn 


gcvni.  Stamm  wäre  hrep-.  maö  auf  ^C3tcl)uiui 
3U  lit.  kretalas  '<Bkb'  —  kreczii  'fcl)üttcln' 
fd)Iief5cn  läfet ;  ba3u  irifd)  crothim  'fdjüttlc' 
unb  oicllcidit  lat.  cernere  'fiebcn'  (cretus  *gc= 
ficbf). 

raötcrcu  ;')tiu.  mit  bcr  D^cbcnfovm  vobicrcn 
im  15.  ^iilH'l).  au'J  lat.  rädere  'fragen'. 

roffcn  otiü.  ml)b.  raffen  al)b.  (sufiidici  uit= 
bcjeugt)  *raff(")n  'ruiifcn,  raufen,  raffen'  =  nbb. 
nbl.  rapen  'äujammcnraffen'.  (imcil.  to  raff 
'rocgraffen'  entflammt  bcm  frg.  raffer,  tav  mit 
ital.  arraffare  bcm  .s>b.  cntlcl)ut  ift;  bagcgcn  ift 
engl,  to  rap  'raffen,  reinen'  bem  l)b.  raffen 
urocriuanbt.  ;)U  ber  gci'm.  iß>j.  hrap  gcl)ören 
aud)  alib.  raspön  (für  ^rai'spön)  ml)b.  raspen 
'eilig  jiifammenraffcn'  unb  ital.  arrappare 
'entfüljrcu'. 

raöcn  S^w.  mhb.  ragen  (al)b.  hragenV)  fd)iü. 
3tn).  'ragen,  ftanen,  bcruon-agen';  baju  ml)b.  rac 
3tbi.  'ftraff,  fteif;  rege';  mit  raehe  (au§  *rähi) 
'fteif,  mciterliin  mobl  aud)  mit  angif.  ofer- 
hragian  'überragen'  ueriuaubt;  f.  regen. 

9ia^c  A;  aud)  diaa  (unter  nbb.  ubl.  Ghv- 
fluB)  au§  mt)b.  rahe  J-  '5tange';  entfpred)cnb 
nbl.  ra  'Cuerfegelftange',  anorb.  rä  %.  'Segel= 
ftangc'  (got.  *rälia  Jv.  'Stange').  9ia()c  ift 
im  Cbcrb.  l)cimifd)  luic  im  ^Jibb. :  baier.  raxe 
'Stange*. 

ÜKablU  5.11.  mbb.  roum  (audi  milchroum) 
Tl.  —  nbl.  rnoin.  auglf.  ream,  auorb.  rji')me 
'OJiildirabm'.  Tac-  ä  ber  nbb.  ^orm  gegen  abb. 
*roum  (jeljt  tbüring.  roum)  ift  bialcftifd)  (ugl. 
ml)b.  sträin  neben  stroum  unter  Strom).  ^Tcr 
Urfprung  bicfer  Sippe  ift  buntel.  Sunom)ma 
f.  unter  Sabne  unb  Sd)mant;  piclfad)  aud) 
nod)  9.1lildirabm  (hai-  bei  Gmmcnbingen  ju 
millere  —  iiiinn  perfür,U  lüirb). 

9iablllClt  ilJ.  mbb.  ram  rame  Tl'iy.  'StÜljC, 
(Scflell,  'Habmcu  ^um  Stirfcn,  'Jl^cben'  abb.  rama 
'Säule,  Stutze'  -^  nbl.  raam  ':Habmen'.  Xa^u 
n)abrfd)einlid)  got.  hramjan  'freudigen',  eigtl. 
'an  eine  Säule,  Stütze  bcften'?  bod)  fann  bie'j 
gut  mit  gr.  Kp€udvvu|ni  uroeruianbt  fein. 
JRabmen  eigtl.  'Cinfaffimg'  rnirb  mcift  suaflon. 
kroma  ^-.  'Sianb'  geftcUt. 

t  !IHatnra'?  'Ji.  erft  nbb.,  nadi  engl,  raygrass 
rvegrass  'pcrennierenbcr  l'oldi'. 

^Hatu  Tl.  mbb.  abb.  rein  Tl.  'begren^enbe 
Söobencrböbung'  mltf  ^Icfergren^ei  =  nbb.  reen 
'3lcfcrgrenjc',  auorb.  rein  a.  'Streifen  fianb': 
urpermanbt  nad)  5H.  Iburnci)fen  mit  ir.  roen 
'2Beg,  Turd)brud)'.  ivrj.  rain  'äBalbranb'  ift 
gcnjum.  Urfprnngii. 

iKofctc  A.  im  16.  :^al)xl).  (jucrft  als  5Roget 
SRoggct)  nad)  glctd)beb.  ital.  rocchetta. 


^{fldc  ?f.  '2Bad}tclfönig'  erft  nbb.,  an?>  frj. 
räle,  ipol)er  aud)  engl.  rail. 

OJammc  5"-  inl)b.  (mb.)  ramme  5"-  '5(1^= 
flog  jum  Ginflof5cu  dou  ^fäblen':  eigtl.  ibentifd) 
mit  mbb.  ram  (@cn.  rammes)  al)b.  ram  rammo 
Tl.  'SBibber'  (pgl.  Sorf,  ft'rabu);  cntfpred)cub 
ubl.  ram'äBibbcr,  Sturmbocf ,  auglf.  ramm  engl, 
ram  'Sdiafborf,  ^Kammc'  (ocruiaubt  mit  anorb. 
ramr  rammr  'ftarf,  fd)arf,  träftig').  S.  t>av 
flg.  SBort. 

rammeln  B^ro.  mbb.  rammeln  al)b.  ram- 
malön  'fid)  begatten';  baiu  9iammlcr  'männ= 
lid)e§  Äanind)cn'  au§  mbb.  rammeler  'SBibbcr 
unibrcnb  bcr  53ruuft3cit' :  5(blcitung  am  bcr 
unter  'Kamme  befprod)encn  Sippe. 

^Kniupc  A.  erft  nbb.,  nad)  frj.  rampe. 

Otnnb  Tl.  mbb.  rant  (0)cn=  randes)  abb. 
rant  (@en.  rantes)  d)l.  'Sd)ilbbud'er  bann 
'Sd)ilbranb'  bann  ''Kanb'  im  aügemcincu: 
cbenfo  nbl.  rand  '^antc,  iRaub',  auglf.  rond 
ffür  randö-)  'Sd)ilb,  Sd)ilbranb'.  Üiot.  *randa 
'^Kanb'  ipirb  aud)  burd)  fpan.  randa  'Spitjcn 
auMlcibcrn'  porauygcfel^.  *?(l6  uorgerm.  *ram-t;i 
beutet  c-:-  auf  eine  ©■;.  rem  (auglf.  nma  reoma 
'9ianb'),  bcffcn  m  por  d  ^u  n  ipcrbcn  mufste 
(f.  l)unbcrt,  Saub,  Sunb,  Sd)anbc).  %ü^ 
bcr  gleid)cn  ©runbform  cutfprang  bic  nod)  bial. 
berrfd)cnbc  53e3cid)nung  9?anft  für  IJHanb; 
pgl.  abb.  ramft  (mit  jungem  f  nnc  in  ilunft? 
bod)  pgl.  bic  glcid)beb.  aflop.  rahü  unb  lit. 
riimbas  Tl.  'dianti,  ^linbc,  Saum')  mbb.  ranft 
d)l.  'Ginfaffung,  9{anb,  ^iinbc'.  3lud)  I'Kinbc 
ift  pcrumnbt. 

t  ''Mtt\sal  m.  'Särm'  feit  etiua  1830  al§ 
ftubcntifd)  bcjeugt:  burfd)ifofe  9Jad)bilbung  ju 
Sfaubal;  urfprgl.  ^i'anb'tumultus'  (Silesiaca 
et  (piidem  plebc.ja  vo.x  Steinbad)  1~'M)  = 
baicr.^öftr.  9ianb  ''^^offeu'  in  illcin>5  "^U-opiujiaU 
ipb.  1702. 

JKaitfl  301.  feit  Stielcr§  p)Citung§luft  1695 
gcbud)t,  al§  militär.  SBort  im  30  jäbr.  ilricg 
cntlebnt  au§  frj.  rang  (n)ol)cr  aud)  ubl.  rang, 
engl,  rank),  ba§  fclbcr  bem  beutfd)en  9Hng 
cutftamnU. 

^HniiflC  Tl.  'böfer  :i^ubc'  erft  frül)nl)b.:  ju 
ringen. 

<Hnnt  '^iixn:  ))iänic  Tl.  mbb.  ranc  (k)  Tl. 
'idinctlc  ^Beübung,  ^^cipcgung'  =  anglf.  wrenf, 
'ilrümmuug,  i'ift,  9iäufc'  engl,  wrench.  S. 
renfen.  —  dianfc  5y.  erft  ul)b.,  pon  mbb. 
ranken  'ficb  l)in=  unb  bcrbcipcgcn,  bebueu, 
ftrcden';  f.  reufcn.  —  ^KauHorn  9J.  mbb. 
rankoin  rankkorn  9}.  'i^räuuc  ber  Sd)ipeine'; 
haiitU  nbl.  vvrung,  bay  pou  einer  .Hraufbcit  bcr 
Äübe  gcbraucl)t  ipirb.    Cb  cy  auf  ©runb  bcä 


dian^m 


—  309  — 


^Rajpef 


2Boi1c»  ju  bei"  Dorgcrm.  2B3.  wrank  (f.  rcnfen) 
gcl)ört,  ift  bunfel. 

Otanjcu  Tl.  'Saud),  Iragcfocf  jum  Um= 
I)äiU3cn'  m[)b.  rans  9J?.  '58aud),  ®anü';  ogl. 
nbl.  ranzel  'Iragcfact'. 

rouscn  otiu.  'icm.  anvan3ctr  cvft  nl)D.,  lüohl 
für  *rauf5cn  311  inl)b.  ranken  'luic  ein  (Sfcl 
fd}rcicn';  fauin  311  engl,  to  rant  'lärmen, 
fdnxicn'. 

raujifl  "^tDi.  crft  nl)D.  mit  oDcr  mittolft  nbl. 
rans  'ucrborbcn,  ran3ia'  au§  1fr3.  rance  'ran3ii3' 
(Int.  rancidus). 

dJimicr  9t.  im  IG.  Mi)vi).  (fdion  bei  Sc6. 
5-rancf  l'ßi  äBeltbud)  H>  unb  bei  9Jiatt)cfiuv> 
1562  Sarcpta  125^)  cntlcl)nt  aui'  c((etd)beb.  frs. 
rapiere,  roo()er  glcid)äeitig  aud)  engl,  rapier 
'Stapier'.  j^rj.  rapiere  'fpamfd)e§  Sdiroert' 
bernbt  nad)  @.  Saift  auf  räpe  'Sicibeifen'  (rccgcn 
bev  öurdibrod)cncn  .v>anbfd)ul3ec->). 

9i(MJ)j  Tl.  'iraubcnfamm'  anc-'  gleidibeb. 
mt)b.  rappe  rape  9)1.:  cntlcl)nt  au&  fr3.  räpe 
(ogl.  ital.  raspo)  'Iraubcnfamm',  moticr  aud) 
engl,  rape  'Jraubenfamm'. 

9ifH)pci  Tl.  'fd)roaväe§  ^ferb'  erft  nl)b.  in 
bicfer  Söebcutung,  iueld)c  übertragen  ift  auv  inf)b. 
rappe  'iRabe',  ber  obcrbeiufd).  9iebcnfonn  3U 
mb.  rabe  (alem.  rap  'jRabc'):  ül)'i).  "^rappo 
rcürbc  fid)  3U  rabo  oer()aIten  raie  *knappo 
'knappe'  ju  knabo  'Hnabc'.    S.  9iappen. 

9ia^^c^  5-  '''J(uöfd)lag  am  Äniebeä  '4-^ferbe§' 
inl)b.  rappe  rapfe  g-  'ÄräÖC/  9iäube';  ba3U 
oud)  nbl.  rappig  'räubig'.  Qm  2U)b.  3cigt  fid) 
bie  SEurjel  in  rapfen  'ücr()arfd)cn  (oon  SBunbcn), 
©dioi-fbilbung  3eigcn'  unb  in  räffi  'rauf)';  nad) 
bem  i>b.  audi  fr3.  räpes^^I.  in  gleid)cr  ißcbcutung. 

■'■^iajjjjcs  Jy.  'jKcibeifen'  erft  nl)b.,  auä  Dem 
glcidibeb.  fr3.  räpe,  bai^  felber  bem  at)b.  raspOn 
'3ufammcnraffen'  ml)b.  raspen  entfpric^t;  f. 
raffen,  iHapp,  iHapier,  JHafpe. 

r(M)))c(n  3tm.  erft  n[)b.,  nad)  bem  9ibö.;  tnl)b. 
bafür  richtig  raffeln  'Idrmeit,  flappcm',  basu 
engt,  to  rap  (mittefengl.  rappien)  'flopfen'.  — 
3n  ber  ^öeöcutung  'itid)t  red)t  bei  33erftanbc 
fein'  fönnte  rappeln  au§  ber  Sebeutung 
'lärmen'  ftammen;  man  benft  aber  meift  an 
3(bteitung  au§  ml)b.  (mb.)  reben  'träumen, 
rermitTt  fein',  öa§  bem  frj.  rever,  trot)er  ciud) 
engl,  to  rave.  entflammt. 

OtrUiVcn  Tl.  mbö.  rappe  Tl.  '9camc  einer 
juerft  in  ^freiburg  i.  Srei§g.  geprägten  Dllünje 
mit  einem  9\abenfopf  (uadi  bem  jvreiburger 
©appeiO';  f.  berappen  fotüie  Üiappci. 

t  Oi(M)))ufc  iv.  ''i)]reiÄgeben  3ur  2Begna()me' 
au§  fpätm^b.  rabusch  Tl.  'Äerbljolj' ;  bie§  au§ 
böl)m.  rabuse  'Äcrbbolj'. 


9{(M)§  dJl.  erft  nl)b.,  nadi  lat.  rapicium.  S. 
9iübe. 

ro^fcn  3nü-  3ntenfio  3u  raffen,  dlbb. 
rapen. 

9icU)ttn$cI  Tl.  fd)on  bei  Tlaakx  1561  (al§ 
9tapünt3le)  gebud)t:  nid)t  fomolil  nadi  lat. 
rapunculus.  alö  oielmel)r  äöeiterbilbung  au§ 
mlat.  rapuncium  (fr§  raiponce,  ogl.  nbl. 
rapunsje),  it)ol)er  audi  ital.  ramponzolo;  ogl. 
nod)  engl,  rampion.  SSenuanöt  mit  lat.  rapa 
(f.  iKiibci. 

rar  5lt)i.  crft  nl)ö.,  nad)  fr3.  rare  ((at.  rarus), 
iuül)er  aud)  nöl.  raar.  engl.  rare. 

Otaftö  Tl.  'ein  3Boücn3eug'  erft  ntiö.,  nad) 
glcid)beb.  nbl.  ras  (engl,  arras);  fpätmbb.  bafür 
arra^  arras  'leid)te§  SBoüengeroebe,  9iafd)',  baö 
nad)  ber  Stabt  2Irra§  (9iorbfi-anfrcid)  1  öen 
9kmcn  l)at. 

rnfd)  '2(öi.  mliD.  rasch  ai)^.  rase  3{öi.  'fd)neü, 
hurtig,  gciuanbt,  fräftig' ;  öa3u  bie  gIeid)beÖ. 
9icbenformcn  ml)D.  al)D.  rosch  unö  ml)ö.  resch 
risch.  Gntfprcd)cnb  engl,  rash,  nbl.  rasch; 
anorö.  in  ber  33cbeutung  'tapfer'  roskr  (got. 
*rasqs).  3>or  bem  ableitenben  sqa  :  ska  ift  öcr 
2)ental  be§  2Bur3eIauSlaut§  gcfd)n)unben  (*rasqa- 
für  *rat-sqa);  ügl.  al)ö.  rado.  angif.  brande 
'fd)ncir.  93gl.  anorb.  horskr.  anglf.  horsc 
'fd)nell,  fing'  3u  anglf.  hra?dllc  'fd)neU'.  2:ie 
in  af)b.  rado  'fd)neir  ftcd'cnöc  gcrm.  2^3.  vap. 
ibg.  roth  (reth)  mag  'eilen'  bcDeutet  baben,  fie 
ftcrft  aud)  in  nlib.  'Jiaö  unö  irifd)  rethim 
'laufe'. 

raf(^e(n  3ttu-  crft  nliö.,  mobl  2(bleitung  con 
rafd),  roie  al)b.  rascezzen  'fd)lud)3en,  Aunfen 
fprüben'  (nad)  ben  fur3en,  lebhaft  aufeinanöcr 
folgenben  33en)egungcn);  ügl.  anglf.  raescetung 
'coruscatio'. 

9{afen  Tl.  fiiätmbb.  rase  dJl.  =  mnöD. 
wrase,  nbb.  fräsen  'Jfafen'  Den  übrigen  2üialcftcn 
fremö  (got  *wrasa  märe  t)oraue3ufeBen);  bafür 
im  Cberb.  oolf&übliAcr  SBafen,  Mi-  mit  jener 
@rDf.  wrasa  urt)crroani5t  ift. 

rafcn  Stm.  mt)ö.  ( feiten  1  rasen  'toben,  rafen' 
=  nbb.  rasen,  nöl.  razen.  Tlan  nimmt  ©nt= 
Iel)nung  oon  rafen  aiK-  bem  9Jbö.  an,  loeil  e» 
im  i>ö.  bi&  äum  Gnbe  be?  13.  ^sai)xi).  fcl)lt. 
3)a3U  anglf.  räsettan  'rafen'  —  reesan  'an= 
ftürnten'  —  rees  'Singriff,  ©türm'  (engl,  race 
'iauf'),  anorö.  ras  'Sauf,  9\cmicn'  —  rasa 
'cin()erftür3cn'. 

t  'sRofpc  ^5".  '9ieibeifen'  erft  nbö.,  nad)  fi^. 
raspe  (je^t  nfr3.  räpe):  eicitl.  gleid)  Oianpe^  ,3^. 

9iaf<)cl  ?••  '2öd)ei-feile'  evit  nl)b. ,  3lbleitung 
au§  bem  tjorigen  SBort;  tjgl.  engl,  rasp  'JHafpel', 
aber  rasper  'jHeibcifen'.    Über  ben  3itiammen= 


Oiajje 


810 


Manh 


t)am  mit  al)b.  raspön  '5ufammciifcf)nwcir  vc\l. 
3{appc3. 

9{offc  \y-  '@cid)ledn'  crit  im  18.  :3al)r(). 
(üfli.  üaftc)  einleimt  unt>  jiuar  oite  bcm  irfion 
im  16.  '^a[)x[).  bcleiitcn  fvä-  race  (barauö  eiiiil. 
race  im  16.  ^a{)xi).  entlef)iit),  bai  fclbcr  mit 
feiner  romaii.  Sippe  (ital.  razza  bciiecjuet  fdion 
im  1-4.  3af)il).)  üoii  fpan.  portug.  raza  auÄije= 
iiaitiicii  ift.  Cuedc  amb.  ras  'itopf,  Ihiin-uiui' 
iiad)  ^ioman.  Aorfd^öu.  4,  415. 

rnffclu  otlU.  ml)b.  ra^^^eln  iju  ia;j:^eiii 
'toben,  mfen',  aber  in  bcv  ^ebemunii  aniicleljiu 
an  nbb.  ratein  'flappcvn,  fdnuatjcir  —  ratel 
'iRaffel,  illapper',  angif.  hrailele  engl,  ratlle 
'Älappcr,  flappern'.  3)ic  barin  ftedenbe  germ. 
2Bg.  hrat  fügt  fid)  gu  gr.  Kpabaivuu  'fd)iüingc'. 
9{aft  A.  ml)b.  rast  raste  alib.  rasta  ^'s-. 
'3iu()c,  ^Kafi,  ikn-blcibcn' ;  bancbcn  im  ^3ll)b. 
9}ll)b.  gleidi  'Ä^egilvedc',  mcldic  iV^bcntnng  got. 
rasta,  anorb.  rost  anc-fdilicfüid)  hat.  injl.  anglf. 
r«st  engl,  rest  '^nl)citättc,  iiiager,  ^Ku()e*,  afäd}f. 
rasta  resta  'j)hil)clager,  lotcnlagcr',  nbl.  rust 
if.  9?üftc)  'iRaft,  3{nl)c'.  ;";n  ®vunbc  liegt  bcm 
gemcingenn.  ilnirt  eine  21^3.  ras  'bleiben,  luolmen', 
bie  fid)  nod)  aiiy  got.  razn.  anorb.  rann  '.Oanö' 
ergicbt.  Tie  i^cbeutung  uon  ^Kafte  alö  2Bege= 
maf;  flammt  an->  ber  ^cit  ber  ii>anbernng  ber 
nieftlid)cn  ^'snbogermanen  nad)  linropa:  nnr  ein 
älHinberuolf  tonnte  ba^o  i)hd)cn,  l'agern  alij  5IJJa&= 
ftab  für  (Entfernungen  nehmen.  Übrigen^  be= 
mabrt  bie  ältere  3prad)c  nod)  einige  ilBorte, 
meld}c  auf  jene  älnanbcrieit  beuten;  ugl.  nd)b. 
tageweide  ,1.  'lagereife,  bie  an  einem  läge 
3urürfgelegte  Strerfc'  i eigtl.  non  ben  illntubcr^ügen 
mit  ilUeb,  'fomeit  iUel)  an  einem  läge  mcibcn 
fann');  j.  ,N>anf.  Cb  bie  angenommene  Ül^j.  ras 
'mol)nen,  bleiben'  mitÄ^j.  röiu  3{ul)e3ufammen= 
bangt,  ift  .^meifelbaft. 

iHat  'M.  nd)b.  al)b.  rät  ((^en.  ratesi  m. 
'3{at,  uorhanbene  lUJittel,  inirrat  an  l^iabrungy^ 
mittein' :  biefe  *ik'beutung  benuibren  tcilioeife  nod) 
nbb.  ('■iercit,  ^Norrat,  .\>auc>rat,  Unrat.  — 
roten  otTü.  mbb.  raten  ahb.  nltan  ft.  ;;tiu. 
=  got.  redan,  anorb.  räöa,  anglf.  rildan  'raten, 
lelen'  engl,  to  read  'Icfen,  raten*  (über  'öa%-> 
JHuncnratcn  ol§  altgerm.  ,"yorm  be§  Ceien^o  f. 
baö  ^)tw.  Icfeu);  afiid)f.  rädan.  nbl.  raden 
'raten'.  5Ran  bat  an  iNermanbtfd)ait  be^  gemein- 
germ.  rrdan  'raten'  mit  lat.  rcor  'meinen'  ge^ 
bad)t;  bann  mdre  ber  Teutal  be>5  germ.  ;;tiüi?. 
eigtl.  nnr  prdfencibilbeub,  fpdter  aber  snr  Sl^ur^el 
gebogen.  'Jlnbere  beuten  mit  bem  gleidien  ^Ked)t 
an  ffr.  Sß^.  rädh  'etiuaö  burd)fübren,  3nred)t 
mad)en,  erlangen;  jem.  befriebigen'  uub  an  aflou. 
raddi  'forgen,  fid}  fümmevn  um'.  —   ratfd)la- 


gen  ^m.   erft  fpötml)b.  rätslagen  in   gleid)er 
53ebcutung, bcren  Ih-fprung  nntlarift.  o.  Siätfel. 
^Jiatf(öc  ^•.  ':)\affcl,  illapper'   erft  nljb.,  gu 
ml)b.  ratzen  'flappern';  f.  raffeln. 

Oiötfd  1  'it.  fpätmbb.  rätsal  ra^sel  3J.  'JHätfel' 
=  anbb.  rädisli   mnbb.  redeise,   nbl.  raadsel, 
anglf.  rctdels  (für  *rBedislj  dJl.  '^iätfel',  n3orau§ 
engl,    riddle:    2lbleitung   ju   raten.     9iätfcl 
fd)eiiU  im   5ibb.  bcimifd)  gciiiefcn  unb  im  IG. 
^saini).  iu'o  .'ob.  lun-gcbrungcn   ,ui  fein  (Öutber 
bat  ^l{cl?cl,  aber  bie  an  ihn  fid)  anfd)licncnben 
obcrb.  53ibclbearbcitcr  fetjcn  bafür  3ultcrfd)  ein; 
aud)  DJlaaler  1561  perjeidinet  nur  erft  Üidtcr« 
fd)en).    Gine    bb.   lliebenform   9i eil? lein  bei 
Ü.1iatbefiu!o  1562  Sarepta  Sö^.  Ser  ^öcgriff  'Siätfel' 
mar  übrigens  bcn  Wcrmanen  feit  altera  geläufig: 
ber  Wote  fagtc  bafüv  trisalits.  im  '^Ibb.  finben 
aiir  lunkal  ^}t.  unb  rätussa  rätissa  rälisca  J. 
t  Otätfcl-  ')l.  'SUienfd)  mit  3ufammengeniad)fe= 
neu   Zoranen'    (3.  53.   (Goethe  SBerfc  27,   232. 
361  =  a)id)tg.  u.  JBabrl).  II 8.  9).  dlad)  Jöruinicr 
3fd)f.   f.   b.   b.    UiUerr.  X,  219  2:iminidip  3U 
'liat?   ':3'ti'-''/  niie   im  3cbb.   märte   'SOJarbcr' 
aud)  einen  '9Jicnfd)cn  mit  3ufammcngcmad)fenen 
3{ugenbraucn'  be3eid)nen  fann.   8.  unter  iliattc. 
'Matte   J.  ml)b.  ralte   J-   —   ^'^^   3.^^-   üf)^'- 
ratto  9TJ.  —  ratta  J'-  '^iattc'  =  anbb.  ratta 
5.,  nbl.  rat  rot  2)1.,  anglf.  ra,'tt  engl,  rat,  bän. 
rotte,    daneben  flcbcn  gleid)beb.  roman.  SBorte: 
fr3.  rat,  ital.  ratto  (bagn  nod)  breton.  raz  an§ 
rattus;  mittelir.  rata  neuir.  gäl.  radän  tonnten 
non    engl,    rat   flammen).    Tie   Urheimat   ber 
ganjen   Sippe  ift  nid)t   flar;    ba-J  lier  felbft, 
bem  'Jlllerlum  nod)  unbefanut,  tritt  erft  nad)  ber 
ocit  ber  iHölfcrmanbernng  in  (5uropa  auf  unb 
3mar  moljl  pon  Cften  l)cr  fommcnb;  fo  hcif?t  bie 
'Katte    tt)mr.    llygoden    Ffrcngig    'fran3Öfifd)C 
^IJanci',  neuir.  francacli  unb  gallnch  'gallifdje 
DJku'o'     (ogl.     Ühurneujen ,     Meltoromanifd)ey 
3.  75).    ^Taher  mirb  für  rat  Ins,  loie  aud)  bay 
i^erbältniy  [)h.  11  ^  nbb.  II  =  roman.  tt  lefjrt, 
ti'ntlehnnng  uon  einem  inilf  3um  anbern  angu» 
nehmen  fein  (unfid)er  ift  bie  mit  3{ürffid)t  auf 
ital.  ratio   'fd)nell,  fünf  =  lat.  rapidus  auf= 
geftellte  '2(nnal)me,  ital,  ratto   '9?atte'   fei  oon 
Cstalien  unb  bem  ,)tat.  aw^'  uorgobrungcn).  Sd)n)ic= 
rigfcit  macht,  bar,  neben  hb.  'Katte  iierhültni!^= 
mänig   fpät   ein   lnutuerfd)obcnev'   oberb.   diai} 
')){anc'    auftritt   unb    ha\]    h*-M'f.=thüring.   'Jia^ 
"9Jiarber'    bebeiUet    ( baier.  =  fd)iväb.    ralz    and) 
'^{aupe'  I. 

^Knub  W.  mhb.  roup  (@en.  roubes)  o^b. 
roub  W.  '^Manb'  =  afäd)f.  röf  in  nödröf  'gc= 
maltfamc  CSntreifmng',  nbl.  roof  Tl.  '^Haub', 
anglf.  reaf  9J.  '9{aub,  33cute'.    o"  a"gh'-  reofan 


Mand) 


—   311 


0?aufc^ 


'brcdicii,  scrrciwu',  anovb.  rjüfa  ft.  3tiu.  'brcdicn, 
jevrciBcn'  (bcf.  uom  ilontvaftbvuch  ncbraudit); 
unb  bicfc  (icliövcn  iiicitcrhin  mit  lat.  rumpo  (ibcv 
2Bj.  i-up)  jiifainmcu;  iH-(l.  jtv.  2Ö3.  Uip  Vi^f"-"eff'C"'- 
dtanh  fd)ctnt  bavnad)  eigtl.  'Bcrtvag&bnid)'  su 
meinen?  —  rauben  otra.  in()b.  rouben  a[}t}. 
roubun;  vo.{.  njäd)i.  röbön ,  angif.  reafian, 
roorau'-^  engl,  to  reave  (uuilirenb  ba§  ©iibftanttD 
angIf.  real'  im  Cngl.  oerloren  ging),  got.  Inrauljön 
'berauben'.  —  2^ie  germ.  SiiH'c  brang  in  smci 
tjerfdiiebcnen  5i3ebcutungen  in-?  3\oman. :  ugl. 
cincrieit-o  ital.  ruba  '^Jiaub'  —  rubare  'rauben', 
frj.  derober  'ftcblcn' ;  anberieit§  ital.  roba  ';)iorf, 
ÄIctb',  frj.  robe.  fie^tere  fd)lienen  fid)  an  )}\  a  u b 
an,  meil  nadi  ahb.  roub,  anglf.  n'-af  '3iaub,  33cute, 
3Rül"tung,  iUeib'  bem  altgcrm.  2Bort  mal)rfd}einlid) 
fd)on  bie  :i3cbeutunii  'erbcutetc-o  iilcib,  .Hleib  im 
adgcmeinen'  siifi^i»»it-    S.  nod)  raufen. 

9iaud)  Tl.  mbb.  rouch  ül]h.  rouh  (hh)  9Jl 
'Diaud),  2)amiif'  =  aiäd)f.  rok  2)1.,  nbl.  rook, 
onglf.  r6c  (au^  got.  *rauki-)  engl,  reek  'S^unft, 
2)ampf ,  anorb.  reykr  dR.  'diaudf:  germ.  *rauki-. 
2)urd)  3lblaut  geliört  ba§  gemcingerm.  Subft. 
gu  ber  germ.  ©3.  rük  'raudien';  f.  ried)en. 

t  raud)  3(bi.  =  raub;  ^J?aud)roerf  (mt)b. 
ruchwerc)  enthält  nbb.  raub  in  ber  53ebeutung 
'bciarig,  mit  ,s>aarcn  beu)ad}fcn' ;  9\  a  u  di  b  a  n  b  c  1 
(erft  nbb.)  \sÖanbeI  mit  3iaud)irerf,  ^;]3el3maaren'. 

9iäubc  7y.  eine  'iSautfranfbeit'  mbb.  riude 
rüde  abb.  riida  5.  '9iäube,  Scabies'  für  älterc§ 
♦hrüda.  meil  3U  anorb.  hrü9r  ÜJI.  '©linb  auf 
einer  SBunbc' ;  tigl.  nbl.  ruit  '@rinb,  Ärä^e'.  — 
röubig  mbb.  riudec  abb.  rindig  älter  rüdig 
'scabiosus'.  —  3>ielleid)t  gebort  a[)t>.  rü-da  (ani^ 
SBj.  germ.  hrü)  ju  lat.  cruor  'ißlut'  —  crüdus 
'blutig,  rob';  ogl.  rob- 

rmifctt  otro.  mbb.  ü[)h.  roufen  (mb.  röufen) 
\d)vo.  3trc.  'raufen,  rupfen'  =  got.  raupjan, 
anglf.  rypan  'au§rcinen,  abrupfen'.  (Sine  germ. 
SBj.  raup  (f.  rupfcni  ift  fonft  nod)  nid)t  ge= 
funben;  bod)  ift  3uiö"iineid)ang  berfclbcn  mit 
ber  ibg.  2i>3.  rup  'bredien'  (f.  9aaub)  iuabr= 
fd)einlid).  —  Otoufc  d-  'ö""ttcrleiter'  fpätmbb. 
roufe  5.:  oon  raufen  abgeleitet  rate  fd)on  im 
SlJinbb.  roepe  au§  roepen;  aber  roas  ift  baS^ 
glet(ibcb.  nbl.  ruif  rulffel? 

^augraf  Tl.  mbb.  rü-gräve  9DI.  litel  roie 
mbb.  wilt-grave:  eigtl.  roobl  '®raf  in  raubcm, 
b.  b-  unbebautem  Öanbe';  au§  raub. 

rmi^  '^Ibj.  mbb.  rüch  (fielt,  ruber)  aljb.  ruh 
(fleft.  ruber)  2tbi.  'raub,  taud),  ftruppig  =  mnbl. 
ruch  nnbl.  ruig  ruw  'raub',  anglf.  ruh  engl, 
rough'raub'.  ®ot.  *rühs  rühws  feblen.  33ietleidit 
mit  lit.  raükas  ';}?unjer  —  rükti  'runzelig  lüerben' 
urpcrraanbt.  —  2ie  3iOiinimcnfe§ung  9iaud)  = 


luerf  bemabrt  gefe^lid)bie  unrleftierte  Jvorm  be§ 
mbb.  rüch;  f.  raud)  "^iDj. 

t  iKoiifc  7v.  erft  nbb.,  au&  lat.  erüca  'eine  2(rt 
ilobr,  moraui-  and)  ital.  ruca  ruchelta,  frj. 
roquette  (engt,  rocket). 

Oiaum  Tl.  mbb.  obb.  rüm  (mbb.  rün)  Tl. 
'iRaum'  =  afäd)f.  rüm  9Jt.,  nbl.  ruim,  anglf. 
rüm  engl,  room,  got.  rüm  2J.,  anorb.  rüm  1)^ 
'3{aum,  trcicr'-^lat?,  53ett,  Sitjplatj':  fubftantioiert 
au§  bem  "Jlbj.  rCuna-  'geräumig' ;  ogl.  got.  rums, 
mbb.  rüm  unbgerümnbb.  geraum,  nbl.  ruim, 
anglf.  rüm  'geräumig'.  Tlan  bat  rü  aU:-  SKur^ch 
filbe  gefaüt  unb  bie  Sippe  an  lat.  rü-s  (@cn. 
rü-ris)  'liiaub'  unb  aueft.  ravanli  'Das  S^Beite' 
angefnüpft. 

dtounc  Tl.  f.  unter  äBalladi. 

rnuncil  S^^^-  "d)ö.  rünen  abb.  rünen  fd)m. 
3tiP.  'flüftcrn,  beimlid)  unb  Icife  reben',  ba.^u 
nd)b.  rüne  Jy.  '©eflüflcr,  gcl)cime  53efpred)ung'. 
(Sntfpred)enb  aubb.  rünön  rünian,  anglf.  rünian 
engl,  to  roun  (round;  'flüftern'  neben  anglf. 
rün  %.  'gebetme  ^Beratung,  ©ebeimnie',  got. 
rüna  %.  (f.  211  raune)  '©ebeimnie,  gebeimer 
^cfd)luB';  anorb.  rün  J-  '@ebeimni&,  Üxune'. 
^Beiterbin  pergleid)t  man  gr.  epeuvduj  'uad)= 
forfdien,  nad)fpürcn'  foraie  altir.  rün  '@ebeim= 
nie-''  ab:-  un^crmanbt.  2ibb.  Diune  J.  (anglf. 
rünstafas  '©ebeimni^ftäbe,  Dümen')  fübrtc  bie 
teutonificrenbe  Sitteraturbercegung  be&  18. 3abr^)5. 
un&  auf  ©runb  ber  norb.  2)ialefte  gu. 

diaimc  5"-  "tfli^.  rüpe  rüppe  abb.  rüpa 
rüppa  5"-  '^nfcltcnmabe,  :3\aupe'.  ^\m  Safer, 
(teihücifc  aud)  im  2d)mei3.)  feblt  ha^^  3Bort, 
man  gcbraudit  bafür  ©raymurm  =  abö. 
grasawurm,  and)  ilrautrourm  unb  tm33aier.= 
Sd)iPäb.  nod)  SBurm  unb  Ma^  (bod)  audi 
fd)ipäb.  ruep  'Öiaupe'  unb  ruepen  'bie  53äume 
oonjRaupen  reinigen'  mit  auffälligem  uefürü); 
fd)n)eij.  gilt  audi  roup,  ha^  tpobl  ber  (2d)rift= 
fprad)e  entflammt;  auffällig  ift  fränf.d)enneberg. 
roppe,  tbüxing.  ruppe.  2)ie  nbb.  Aorm  ntit  au 
au§  ü  ift  lüobl  uom  i)tbb.  aus  burdigcbrungen 
(nbb.  rüpe,  braunfd)ipeig.  roupe).  3"  ^Kaupe 
gebort  nod)  nbl.  rups  (aud)  rijp?)  an^  mnbl. 
rupse  rupsene  'iRaupe'.  (Sntlebnung  au§  lat. 
erüca  'Diaupe'  läf;t  fidi  ntd)t  rcabrfd)einltd) 
madicn. 

t  Oiaufcö^  50t.  mbb.  rüsch  rusch  J.  '58infe' 
au§  lat.  ruscus,  roober  aud)  nbl.  rusch  DJt. 
'53infc',  anglf.  rysce  engl,  rush  '33infe'. 

iHoufdb  2  501.  erft  nbb.  (mbb.  entfpi-id)t  rüsch  Tl. 
'2Inlauf,  2Ingi-tff',  f.  raufd)en);  in  roeld)cm 
23erbältm§  baau  nbb.  roes  'JKaufd)',  engl,  rouse 
'3ed)gelagc',  anorb.  rüss  'Irunfenbeit'  fteben,  ift 
nod)  bunfel.  2a£-  nbb.SBortift  iebcnfallä  entlct)nt. 


raujrfien 


—   312   — 


9?ecfc 


rauf(Öcn  o^'V-  "itl'5-  raschen  (riusclien) 
'raujd)cn,  brauicn,  faiijcn,  ftürmen,  cili^  ctn()cr= 
eilen' ;  cnti;ircdicnb  nbl.  mischen  'raufcfien',cnc;i(. 
to  rush  'ftür^cn'  (mittclcngl.  ruschen). 

IWaufrfjflcIb  dl  'roter  'ilrfemf,  erft  fnii)n()b. 
(9ftcüjdi9äl  9ioK(iäI  bei  SRaaler  löGl);  ent^ 
fpredienb  nbl.  rusgeel;  frül)cr  nl)b.  audi  3iuü  =  , 
Sioüflclb:  31t  lat.  russus  (iial.  rosso)  'rot'. 

räufpem  S^w.  mlib.  riuspem  (riustern) 
'räufpern'.  !ra§  njeitcrl)in  unbejeuiite  ^tw.  gcdöil 
gu  bcr  im  @erm.  nicl)rfadi  bcjciuiten  2Bs.  ruk 
(ibg.  rüg)  'rülpfen',  inbem  k  vor  bcr  '?lblcitunc< 
sp  st  au§tiel;  V(\\.  nncili.  roccettan  'rülpfen', a()b. 
itarucchen  ml)b.  itnicken.  an^lj.  edroccian 
(eodercan)'it)icberfauen' ;  vc\l.  lat.  0-rügere'aU'o= 
fpcien',  rüminare  (für*rügininare)  'lüiebcrfaucn' 
unb  ructare  'rüdifen',  (\v.  ^peüfciv  'fiuöfpeicn', 
Ipvff]  'is.  'Grbrcd)en',  ajlop.  rygati  se  'rülpjcn', 
lit.  atrügas  ;v.  ^Iur.  'ba§  2{ut)tof5en'. 

9JttUtci  ?f.  ''i^fian^enname'  nibb.  rüte  al}b. 
rüta  ^.  ':;Hautc':  nnc  ba<>  (ilcid)beb.  nbl.  ruit 
^cbniport  au-:-  lat.  rüta  (pgl.  ital.  rutai;  faiiut 
jpridit  ani^lf.  rüde  '^Tiaute'  füv  Urpcrumubt^ 
fd)aft  mit  lat.  rüta.    (^uc\l.  nie  ouö  fr3.  rue. 

9Jautc2  ,"v.  'iUered'  m()b.  rfite  ^■.  'Diautc 
in  ber  .'öeralbif,  ("yenfterrautc'  (barnad)  nbl. 
ruit  'S^ierccf'). 

9icbc  A.  m()b.  rebe  al)b.  reba  J-,  mbb.  rübe 
Qf)b.  rebo  Tl.  '^Rcbc,  JHanfc,  Sd)linciid)önlinii' 
(ogl.  @nnbelrebei;  ben  übriticn  Tiaicttcn 
tel)lcn  entfprcd)cnbe  SBortc.  '^luffällic^  ift  a[)t>. 
hirniröba  '.öiniid)ale',  eigtl.  iPo()l  '.'öirniim= 
fdilingung';  baber  gebort  bier()er  aud)  ta^  ge= 
mcingerm.  Dtippe  jotuie  ba§  bort  jugejogeue 
afloD.  rebro  'JKippe':  bcr  58cgriüc->fern  aller 
bicfer  SBorte  unb  bcr  barau&  gcmonnenen  ibg. 
2B3.  rebh  i)t  'ilMnbung,  Umfd)lingung'.  — 
JRcbhubn  ^i.  mlib.  replmon  abb.  ri-bahiion 
rebhiK)n  11J.  '^Kcbbidm';  cy  ift  nid)t  iuabr= 
fd)cinlidi,  '!)a\]  '^Hcbcnbubn,  in  blieben  gern  fidi 
aufbaltcnbci?  .\Suhn'  bie  53cbcutiing  fei.  SBcgcn 
nbb.  raplion,  fdimeb.  rappht'ma  '^icbbnbn'ianorb. 
rjüpa  'Sdinccbuhn')  Gntitebung  bc?  hb.  ilHirtcc-. 
Qu§  nbb.  rapp  'jdmcir  ansitncbmcn,  ii't  iiicgcn 
bc§  hohen  'Jlltery  bcr  hb.  ^c3eid)nung  iinftatt^ 
baft.  %n  umhridieinlidiücji  ift  ^lufammenhang 
mit  bem  g!eid)beb.  ruff.  rjabka  (ju  afloü.  rebü, 
ruff.  rjalxtj  'bunt'i. 

^cbcUioit  ^.  —  rebellieren  ;',tni.  um 
I6OO  auftretenb. 

9Icbiid  ''M')l  fpätnhb.,  ipie  engl,  (feit  etwa 
1620)  rebus,  fr3.  rebus  nrfprgl.  im  17.  Csahd). 
r/'bus  de  Picardie:  ^lu^^igang-Hninft  unb  (^c 
fd)id)te  ber  jungen  (Gruppe  lüirb  burdi  ben  frv 
^JJamen  angebeutet  (fo  flammt  bie  (Sharabe  aiK- 


bcr  ^^ropcncc).  3"  ©vunbc  liegt  lat.  rebus 
'burdi  3}ingc',  ba  ber  Sinn  be§  9?ebu§  burc^ 
bilblidic  Sarftellung  ücranfd)aulid)t  iptrb.  Qn 
Teutfdilanb  luirb  Rebus  de  Picardie  juerft  pon 
Spcranbcr  1727  gcbudit. 

9Jc(ftcit  9JL  mhb.  reelle  af)b.  rühho  9)1.  = 
nbl.  rcek  J-  '■'öart'c'  unb  anorb.  reka  ^5^. 
'••öarfe':  ju  mhb.  rechen  ahb.  ri-lihan  '^ufammen^ 
fd)arren',  got.  rikan  'anhäufen,  fammeln';  baju 
mit  2Iblaut  anbb.  raka :  reka,  mnbb.  mnbl. 
rake,  niibl.  raak,  angif.  racu  eitgl.  rake 
'•Öarfc,  9ted)cn*.  3)ie  gcrm.  SQBj.  rek  rak  au^ 
ibg.  reg  rog  ipirb  mit  gr.  6-piye\v  'au§ftrcc!cn', 
lat.  rogus  'Sdicitcrhaufcn'  sufammcngcftcllt.  S. 
redincn,  reden  unb  .s>arf'c. 

rC(f)UCn  ;;itip.  mhb.  rechenen  ahb.  rehhanön 
'jählen,  rcd)ncn,  äiedienfdiaft  ablegen'  (e  roirb 
burd)  neuere  Tla.  cripicfcn).  3)a^  porau^ju« 
fc^cnbc  got.  *rikanön,  iporauf  nod)  auglf.  re- 
conian  engl,  to  reckon  'rcd)nen'  foraie  ba§ 
gleid)bcb.  nbb.  nbl.  rekenen  l)inipcifcn,  tpirb 
auffälligcripcifc  burd)  ein  bcfrcmblid)ey  got. 
ralinjan  pcrtrcten.  Sic  iPcftgcrm.  Sippe ''rekanön 
gehört  —  ctipa  im  Sinne  pou  'jufammcnsählcn, 
fammeln'  (pgl.  bie  ^cbcutungcn  pou  Icfcn)  — 
3u  ber  unter  9lcd)en  bcfprod)enen  3!Bj.  rak 
'fammeln',  ju  ber  aud)  anglf.  reccan  (au§ 
rakjan)  'auf3äl)lcn,  3ufammcn3ä()len,  orbnen', 
foipie  anglf.  racu.  afad)f.  raka,  ol)b.  rahha  5. 
'Siebe,  :Kcd)enfd)aft,  Sad)c'  gehören. 

rct()t  '.Jlbi.  mhb.  ahb.  relit  3(bi.  'grabe,  red)t, 
gercdit,  ridilig';  gemeingerm.  rehta-,  in  allen 
Xialcftcn  glcid)bcbeutcnb:  got.  rai'hts,  anorb. 
r^ttr.  anglf.  rilil  engl,  right,  nbl.  regt,  afäd)f. 
reht.  SBeiterhin  finb  urpcripanbt  lat.  reclus, 
apcft.  rääta  'gerabc,  rcdit,  riditig'.  Tlan  3icht 
bavi  5(bi.,  ba'^  bie  partisipiale  (5nbung  lo-  l)at, 
üU  nrfprgl.  "i^axlis.  ju  2^3.  reg  'lenl'en'  in  lat. 
regere;  ba3u  aud)  ftr.  rjü  'gerabc,  richtig,  gc= 
red)t'  mit  beut  Superl.  räjislha.  luoburd)  reg 
al§  ibg.  2B3.  gefid)crt  ift;  ba3U  aud)  afädjf. 
rekon  girekön  'riditcn,  orbnen'.  —  '^n  bcr 
33cbeutung  'red)ty'  (im  Wegenfal?  3U  linf§) 
'dexter'  erfd)eint  baä  ^Ibj.  im  i)U)b.  nod)  feiten, 
ba  in  bcr  älteren  Sprad)c  ein  bem  lat.  dexter 
urpcripanbtcy  3lbi.  bafür  porhaubcn  mar  (pgl. 
got.  taihswa-,  al)b.  zeso  mhb.  zese  'rcd)t§'). 
—  rcd)tfcrtigcn  3ttt).  mhb.  reht-vertigen 
'in  nd)tigen  Stattb  fe^en,  au§bcffern,  rcd)t= 
fertigen*:  311  mhb.  relitvertic  'gcred)t,  rcd)t= 
fdiaffen'. 

^Kcrf  )}l  erft  nhb.,  ein  eigtl.  nbb.  SBort;  pgl. 
nbb.  nbl.  rek  'Stange,  öeficil  311111  5(ufhängen': 
311  reden. 

iHcrfc  äl].  feit  bem  3(ufleben  bcr  mhb.  Sitte« 


rerfeii 


—   318   — 


9ie^ 


ratur  erneuert  üuerft  biircf)  Sicianb  (im  IG. 
Qa()r().  ift  Co  meOrfad)  aU  'dikic'  bc.Hntiit)  au^ 
ni()b.  recke  9}J.  'iiriciicr,  .'pclb',  iiri^u\il.  nbcr 
'I)crum3ieOciibcr  Alricaer,  3ibcntcitrcr,  3"vcinblinci'; 
vqL  Q[)b.  recko  älter  wreckeo  9)1.  =  afäd)f. 
wrekkjo  9)].  'ucrtr-tcbcner,  (anbe§tlüd)ttflcr  5öcr= 
bannter,  überhaupt  ArcmbliiiiV  (aufllf.  wrec-ca 
'3^lüd)tlinci,  i^crbanutcr,  Urttilücflidicr',  iiuibcr 
engl,  wretcli  'olenbcr,  iiiuilüdlidicr  DJIcnfd), 
fiump,  Äerl').  Tiefe  imcrcffantc  uicftiicrm. 
©tppc,  auf  ein  got.  *wrakja  meifcnb,  flc()ört 
gufamnicn  mit  n()b.  rdd)en  =  g,ot.  wrikan 
'üerfolgcn'.  flhnlidic  (Sntancflung  bat  tcihueifc 
n()b.  clenb. 

rcrfctt  3tm.  mbb.  abb.  recken  fd)ro.  otro. 
'auSftrecfen,  auc-bcbncn'  =  nbl.  rekken  "au^^ 
rcrfen',  raobcr  cntlcbnt  engl,  to  rack  'recfen, 
ftrccfen',  ijot.  uf-rakjan  'aucM'trecfcn',  tuoju  nod) 
00t.  rahtön  'barrcidicn'.  2)cr  angenommene 
unmittelbare  oiMrt»ti»'^"^)ö'H^  •'es  gcmeingcrm. 
3ttt).  mit  (jot.  rikan  'fammeln'  eigtl.  'jufammen; 
fragen'  ift  ber  53cbcutung  roeocn  aufjugebcn  ju 
©unftcn  ber  oitfammenftcllung  mit  lit.  räizau 
räizyti  'reden',  lat.  por-rigo  "ftrede',  cjr.  öpvfew 
'rccfen'. 

9{cbc  ?y.  mbb.  rede  al)b.  redia  reda  J'- 
'9ted)eufd)aft,  i)iebe  unb  2lntn)ort,  Siebe,  Gr= 
jä^Iung,  9iad)rid)t'  =  afödjf.  redia  J.  ''Jied)en= 
fc^aft',  got.  ra|)jö  J.  '3tcd)enfd)aft,  9ied)nung, 
3abl' :  unter  C£-influB  eine§  germ.  3citroorte§ 
got.  ga-ra{)jan  'gäbten'  (ogl.  gerab  unb 
^unbert)  emlebnt  auy  lat.  ratio  'jKedienfd)aft, 
9'lcd)nung,  o^bl  ufit).'  Uroeruianbtfdiaft  uon  lat. 
ratio  unb  got.  ra|)jo  ift  unbenfbar,  infofern 
ba^'  lat.  2Bort  eine  2(bleitung  ju  ra-tus  (reor 
3tro.)  ift  unb  eine  gerut.  S^erbalroj.  re  oöüig 
fef)lt.  —  rebcn  S^m.  mbb.  reden  abb.  rediön 
redön  'reben'  (bancben  abb.  redinön  mie  neben 
abb.  redia  aiid)  redina  in  gleid}er  Sebeutungi 
=  afäd}f.  rediön  'reben' ;  oon  aljb.  redinön 
flammt  abb.  redinäri  mbb.  redensere  =  nbb. 
SRcbncr. 

rcbltc^  5(bi.  mbb.  redelich  'berebt,  oer-- 
ftdnbig,  rerfitfdiaffen,  roacfer'  aijb.  redilih  'oer= 
ftönbig':  ju  abb.  redia  mbb.  rede  °3?erftanb, 
9fled}enfd}aft';  f.  Stebc. 

^JJcffi  9t.  'Stabgefteü  gum  Iragen  auf  bem 
SRücfen'  mbb.  röf  abb.  ref  9Z.  für  ältere§  got. 
*hrip;  ügl.  anorb.  hrip  9?.  'böl,^ernc§  ©eftell 
um  Äoblen  ober  lorf  ju  tragen',  mittelcngl.  = 
engl,  rip  'Jifdiforb'.  Ülnnabme  oon  Wvxxtx- 
toanbtfdiaft  mit  lat.  corbis  'Äorb'  bat  fciten§ 
ber  Öaute  nirf)t§  gegen  ftd)  (f.  Äorb  unb 
Ärebe);  bodi  fdieinen  alem.  9Jebcnformen  and) 
eine  germ.  @rbf.  *]irefo-  oorauSjufegen. 

filitije,  gtr)moIo3tfcI)e§  SSörterbuc^.  6.  3lufl. 


9Jcff2  91,  and)  9k ef  91,  erft  nbb.,  al§ 
Sd}iff!5auybrud  entlebnt  au§  bem  9Jbb.;  ogl. 
nbl.  reei;  engl,  reef;  bagu  nbl.  reven  'bic 
Segel  einbinben'.  53ead)tenymert  ift,  bafj  im 
5lnorb.bafürimfelbcn  Sinne  rif'9{ippc'  gebraudit 
lüirb.  Söabrfdieinlid)  ift  anorb.  rifa  ',^ufammcn= 
binben'  ber  nädifte  iNcrroanbte  ber  Sippe. 

reffen  ;)tai.  'A-lad)'5,  .s:-^anf  bed)eln'  mbb. 
reffen  (9Jebenfornt  gu  raffen)  'supfcn,  rupfen'. 
Xie  nbb.  53cbeutung  lebnt  fid)  niof)l  an  ba§ 
9tbb.  an;  vgl.  nbl.  repel  ',3lad)5bred)en'  — 
repelen  %5-lad)§  bred)en',  engl,  ripple  '5lad)§= 
riffel'.    ©cbört  mit  Üieffi  gufammen. 

^Jteßattc  J.  im  2Infang  beö  18.  Ml)xiß.  (fo 
bciSperanber  1727)  nur  t)on3Sencbig  gebraud)t: 
luie  Öonbcl  ein  uenetian.  2Bort  iregatta). 

rege  3lbi.  erft  fvübnbb.,  f.  regen. 

Siegel  ()■.  mbb.  regel  regele  üi)b.  regula  '^\ 
'9?egel,  fpejiell  Crbengregel'  unb  in  bicfcr 
fpe^iellen  ^Bebeutung  n)äl)renb  ber  abb.  ocit  ntit 
bem  Älofterraefen  ( f .  St  l  o  ft  e  r ,  9}^  ü  n  ft  er,  21  b  t, 
9)1  önd))  entlebnt  au§  lat.  regula  in  ber  mlat. 
2(u§fprad)e  regula  (lat.  e roäre,5U abb.  i gcmorben, 
f.  Jyeier,  il reibe,  ':pein).  2luf  bicfe  3lu§= 
fprad)e  lueift  aud)  anglf.  regul  9J1.  unb  afrg. 
riule  'JKegel'  (engl,  rule  nad)  mittclengl.  reule 
entflammt  au§  frj.  reule,  lat.  regula). 

9Jegen  9Jt.  ml)b.  regen  oI)b.  anbb.  regan  Tl. 
'9iegcn'  =  got.  rign  9?.,  anorb.  regn  9?.,  anglf. 
regn  ,  engl.  rain.  nbl.  regen:  au§  urgerm. 
regna-  mctleid)!  an^  oorgerm.  *reghno-  unb  bie§ 
oicllcidit  für  *mreglino-,  falB  man  an  gr. 
ßpexeiv  (für  upex-.ußpex-)  'bene^en'  anfnüpfen 
mill;  lat.  rigare  'beiüäffern,  bene^en'  fann  gur 
gleid)en  Sog.  ibg.  mregh  gehören.  —  Xk  3"= 
fammcnfe^ung  9iegenbogen  gebt  burdi  alle 
germ.  Sprad)en  (aber  baier. --öftreid).  bafür  iMm  = 
melring):  ml)b.  regenboge  abb.  reganbogo 
(nbl.  aber  waterboog)  =  engl,  rainbow  anglf. 
regnboga,  anorb.  regnboge. 

regen  S^m.  mbb.  regen  fd)iü.  ßtm.  'etroa§ 
ragen  mad)cn,  aufrid)ten,  erregen,  beroegen, 
roerfen':  Jaftitiüum  gu  mbb.  regen  °fid)  erbeben, 
emporragen',  roobl  mit  ragen  uroermaubt;  baju 
nod)  ml)b.  rcshe  (abb.  *rähi)  'ftarr,  fteif.  Sie  gerut. 
2B3.  rag  reh  biefer  Sippe  bat  man  in  ben  vcv= 
raanbten  Sprad)en  nod)  nid)t  gefunben.  S.  rege. 

9{el)  9?.  mbb.  rech  ai)b.  reh  (@en.  rehes) 
9?.  '9ieb':  in  ber  Stammform  raiha-  gemein^ 
germanifd)e  ^öcjetdinung ;  ügl.  nbl.  ree,  anglf. 
rähdeor  engl,  roe,  anorb.  rä  (got.  *r<äih  9?. 
feblt).  Sagu  nod)  aijb.  anbb.  reho  Tl.  (= 
anglf.  rä  Tl.  au§  räha)  '9ieb'  unb  abb.  reia 
(=  anglf.  reege)  jy.  'caprea';  aly  raeitere§  ryc= 
minin  baju  f.  9iicfe.    @erm.  raiha-  au»  raiko- 

40 


reiben 


—   314   — 


Steint 


baiT*  fauin  511  ffr.  r(.ya  '^od  einer  5rnti(inKn= 
ort'  ocoi-ien  merben.    S.  nod)  .'öa()nrei. 

reiben  S^m.  mhb.  riben  al)b.  riban  ft.  3tw. 
'reiben'  für  ä(tere§  *\vriban.  luoron?  frj.  riper 
'nbfrat3cn'  ent(c()nt  ift;  vc\{.  nbb.  wrivon.  nbl. 
wrijven  'reiben'.  2^ie  iierni.  3l\v  wnb  ifl  in 
ben  itbrii^en  ibiv  3pradicn  nocb  nicbt  iic= 
fnnben. 

^Kcid)  'Ji.  ni[)b.  riebe  abb.  rililü  i1c.  'be- 
benidite?  Vanb,  9icidi,  9Jeid}^^oberbcnuit,  Cbriij= 
feit,  ,s>errfd)nft'  =  i^ot.  reiki  ^3i.  'dic'xd),  .v>err= 
fdiaft,  ©eumlt,  Cbriiifeit',  aniilf.  rire  Ti.  '^Ucid), 
."öerrfdiaft,  ^){eaiennui',  afädif.  riki  9t.  ':'lieid), 
ixn-rfdiaft,  Cbrii^tcit':  '^(blcitnnii  ucnnittclft  ja- 
anö  iicrni.  *rik-  'iiöniif ,  biiv  nur  im  (^5ot.  al-o 
reiks  '.s>en-fd)er,€bcrfter'  erbaltcn  blieb  (bod)  aud) 
in  ivriebrid},  i^einrid)).  Ta-o  feltene  al)i). 
rihlian  ft.  otro.  'bebenidicn,  in  Söcfil?  nebnien, 
niQd)tia  fein'  ift  ':}(bleituna  jn  *rik-  '.s>crrfdicr', 
bay  felbft  nadi  Cftboff  i1briibo(.  llnterf.  IV. 
eine  uriierni.  (intlebnun^i  aib:"  iilcidibcb.  feit, 
rig  =  altir.  ri  2lcc.  ri^r  '.stoniii'  ift;  aiui) 
im  5ntir.  ftc()t  n'ge  'Mönirtrcidi'  (an§  ""rr'gjom) 
neben  n'g-  'Äöniii*.  Tie^  entfi.nid)t  nl§  nrüer= 
roanbt  bem  lat.  reg-em,  ffr.  rajan  'itöniii',  bie 
ju  ber  ibfl.  2ö,v  rgg  'lenfcn'  in  red)t  iiebörcn. 
Gntlebnnnii  uont  .Vtelt.  an§  in§  (^crin.  ift  allein 
imftanbe,  ba-?  iicrni.  i  (tpt.  reiks)  iieiien  lat. 
6  (regem j  jn  erflären;  bcnn  beut  lat.  <'  foüte 
genn.  6  ä  entfin-edien.  53eadite  'Jdnt  al-o  aleidi= 
alte  feit.  (?iulebnuniv    S.  ba»  iU}.  SBort. 

rcid)  '2tbi.  ni[)ö.  riche  al)b.  rihhi  %i)\.  'mäd)= 
ti^i,  reid),  berrlic^'  =  afäd)f.  riki  'mäd)tig,  9c= 
roaltiii',  auiilf.  n'co  'nuiditiii,  nornebm'.  5Uty 
bem  altbeutfdicn  'Jlbi.  entflammt  bie  iilcidie  roman. 
(Sipue;  V(\[.  ital.  rirco.  fr',,  riclie  'reidi'.  Xci-> 
flemeiniicrm.  :}lbi.  ift  ^(bleitnnii  an§  bem  nntev 
bem  uoriiien  ÜBort  befprodienen  i^crm.  *r!k 
'ilöniii*,  meC'balb  nnd)  'mäd)tiiV  bie  ältere  !öe= 
bculnnji  ber  Sippe  ift;  'fönit^lid)'  (lat.  regius) 
ift  bie  nrfpriil.  Wrnnbbcbcntuna.    5BflI.  i^kid). 

rcirljcu  ;^,tui.  mbb.  abb.  reichen  'crrcid)en, 
erlangen,  barreidien,  lan^ien,  fid)  erftrerfen'  — 
anfllf.  r.i'fan  niToan  (an^S  *raik,jan)  engl,  to 
read)  'reidien,  reden'.  5.^ernianbtfd)aft  mit  c\ot. 
rakjan  'reden'  —  rahtön  'barreidien'  ift  anv 
lantlidien  Writnben  nid)t  mabvfdicinlidi;  nnb  ber 
58ebentunn  me^ien  barf  fanm  an  ^ejiel)unfl  jn 
ber  nnter  ilieid)  ermäbnten  Sippe  germ.  *rik 
'.'öcrrid)er'  ncbadit  merben. 

^Mctfi  gjj.  'rinafÖrmitie§  33anb'  mbb.  abb. 
reif  yjl.  'Seil,  Strid,  iiefd)lnni^eneö  Seil,  JKeif, 
53anb,  'iyciiQi,  .Hrei«' ;  entfpred)enb  nbl.  roep 
'SRcif,  ©eil',  anglf.  räp  9Jl.  '^iiemen,  Strid, 
Seil*   engl,  rope  'lan.  Seil',   nnorb.  reip  9J. 


'Seil',  got.  skauda-raip  'Sd)nl)ricmen'.  ^n  ber 
Lex  Salica  (nm  490)  reipiis  repus. 

9{cif2  93J.  'gefrorener  Zaii'  mbb.  rife  at)b. 
rifo  älter  hriffo  9.1^  'j)?eif'  =  anbb.  hrJpo,  nbl. 
rijp  'lIKcif,  gefrorener  lau'  (got.  *hreipa).  !Dic 
übrigen  Tialcftc  babcn  eine  anfliitgenbe,  aber 
lautlid)  bod)  nid)t  nab  gelegene  (lorm:  anorb. 
anglf.  lirim  9c.,  engl,  rime,  nbl.  rijm  i«  gleid)cr 
53ebeutung;  pgl.  mbb.  rlmeln  '3ieif  anfetjen'. 
Sollte  lirim  für  germ.  *hripma-  fteben  nnb  in 
biefcr  SBcife  mit  9teif  jnfammengebören ?  3"= 
jammcnftellung  von  anglf.  anorb.  Iirim  mit  gr. 
Kpüuöc;  'iA-roft'  ift  uubaltbar. 

reif  9(bi.  (in  ber  obcrb.  23olf§fprad)c  burd) 
.^eitig  eingcfdiränft)  mbb.  rife  a[)b.  riü  riffi  = 
afäd)f.  ripi,  iibl.  rijp.  anglf.  ripe  engl,  ripe 
'reif:  i^erbalabieftiu  5U  anglf.  rtpan  ft.  3tn). 
'ernten'  (mosu  engl,  to  reap  'ernten')  mit  ber 
©runbbebeidung  'iüa§  geerntet  merben  fann'. 
2^ie  germ.  2B3.  rTp  'fd)neiben,  ernten'  (ogl.  anglf. 
rifter  'Sid)er)  ift  ben  übrigen  ibg.  Sprad}en 
frcmb. 

iKctflcu  f.  ^)i  ei  beul. 

i)ictt)C  (V.  mbb.  rihe  ^•.  '9iei()e,  fiinie':  gu 
mbb.  rihen  abb.  rilian  ft.  '^\Uv.  'reiben,  auf 
einen  <>-aben  jicbcn',  mo,ui  nod)  ml)b.  rige  5- 
'^Keibe,  Sinie'  abb.  riga  'Sinie,  ÄreiSlinie',  nbl. 
rij  '^Keil)e',  anorb.  riga  rega  'Saite'.  2!BaI)r= 
fd)cinlid)  gebort  bierber  and)  anglf.  räw  reew 
''lieibc,  fiinie'  (got.  *rai\va  für  *raigwa  jn 
*reiliwan),  niorans^i  engl.  row.  S^ie  germ.  iffij. 
rihw:  raihw  ftcllt  fid)  3U  ffr.  rekliä  'Strid), 
ßinie'  (ibg.  3Bs.  rikh). 

iKci()Cii',  9{eigen  9)i.  mbb.  reie  reige  9K. 
'9(rt  Jan;,,  mobei  man  in  langer  ^{eibe  binter= 
cinanbcr  über  Aclb  sog' ;  Urfprung  bunfel.  iögl. 
aud)  bav  etumologifd)  unaufgcflärte  engl,  ray 
'9lrt  lanC- 

^Kciljcu-  9)h  '^1\ift  am  Ji'fic'  mbb.  rihe  abb. 
riho  9)1.  '2Babe,  itiiiefeblc'.  9ilterey  *wriho 
borf  Poran§gefe$t  merben,  fall?  nbb.  9Uft  oer= 
manbt  ift. 

reiften  Titm.  f.  :'1\eibe. 

^Kcilicr  9JL  mbb.  reiger  9Jl.  'Kleiber'  (al)b. 
'reiar  *reijar  febleti  jufällig)  ^  afäd)f.  Iirciera, 
nbl.  rciger,  anglf.  lirägra  9J}.  '^Keiber' ;  auffällige 
9icbcnformen  finb  abb.  lieigir  mbb.  heiger'^ieiber'. 

^Ketm  9JJ.  mbb.  rim  9J1.  'ä>er§,  Süeröjeüc' 
(altgerm.  nannte  man  ben  '33er§'  2Bort  = 
anglf.  word,  anorb.  ord).  Tem  gleid}lautenben 
abb.  rim  9JJ.  ift  biefe  ^^cbeutnng  fremb,  c<-  be= 
beutet  '^)icibe,  ^lieibcufolge,  ;')abr,  unb  in  biefen 
'•iU'beutungen  finbcn  mir  ein  entfpved)cnbey  Söort 
in  ben  übingen  altgerm.  Xialeften;  pgl.  afäd)f. 
unrim  'Unjabl',  anglf.  rim  'oobl'.   ü^on  biefen 


retn 


—   315  — 


Ütciter 


altöerm.  Sorten  luivb  m[)b.  rim  '3>cvy'  ijcvu 
geftxnnt  unb  buvd)  frj.  i)crmittluiui  auf  lat. 
rhyllimus  (versus  rhythmicusj  juvücf\^cfül)rt. 
2)ic  iöcbcittmui  bc§  frj.  rime  '3icim'  cri;ält  ba» 
nl)b.  Sort  evft  jcit  Cpil},  unb  biv  iuö  18.  3"^)i'')- 
()incin  bcßconct  3{cini  für  'i>cvä>'  (uiil-  9tunb= 
reim,  Älcl)rvctni  für  'Sicfraiii').  ^m  ^l^f)"^- 
jagte  uuin  für  'reimen'  rime  binden,  unb  bie 
äReifterfinijer  ijcbraud)en  ftatt  'ilkim'  (S  c  b  ii  n  b  c. 
2(ud)  cncil.  rhyme  (mittclcngl.  rime  '3ieim= 
gcbid)t')  ift  ba§  afrj.  rime.  Sßgl.  58raunc,  @ött. 
@cl.  SInj.  1882,  1483. 

rein  2(bi.  m()b.  reine  al)'!).  reini  älter  hreini 
=  got.  lirains,  anorb.  hreinn,  afädlf.  hreni, 
norbfrief.  rian,  nb(.  rein  'rein'  (im  (ingl.  fc[)len 
6ntfpred)ungcn;  bafür  anglf.  clä'ne  engl,  clean 
'rein'  unter  Hein).  Xk  n[]b.  iöcbcutung  (bafür 
im  Sd)mäb.  ißaicr.  ©d}n)ei3.  nur  faubcr)  fe()lt 
bialeftifd);  3.  J8.  rl)einfränf.  fd)mci3.  bebeutet  e§ 
lofal  (uad)  '^Ij.  ^cn^,  4>anbfdnui)^().  SOIa.)  nur 
'fein  gemablcn,  gcficbt'  i'uon  9}icl)l,  3anb  ufm.). 
2ial)cr  gebiert  rein  3u  bcr  äl^j.  germ.  hrT  = 
oorgerm.  kr!  krei  'fid)tcn,  ficben',  moju  and) 
al)b.  ri-tara  (unter  Ütcitcr),  lat.  cri-brum,  gr. 
Kpi-veiv  (-ni-  al§  2lbi.=3lbleitung  j.  grün, 
flein,  fd)öni.  Somit  ift  'gefiditet'  aly  @runb= 
bcbeutung  für  rein  Dorauyjufcgcn;  cgi.  anbb. 
hrenkurni  'SBei^en'. 

9ict§i  gji.  „i(,b.  ris  mdl  'JHciö':  emlebnt 
au§  ital.  riso  '9iei§'  =  frj.  riz  (mober  aud) 
engl,  rice,  nbl.  rijst);  gr.  öpüZov  'JHeiv'  (neben 
öpuz:a),  ba»  auf  ffr.  vrihi  burd)  iran.  i^ermitte= 
hing  jurücf  gebt,  oennittelte  ba§  SBoit  in  (Suropa. 

9tctsi2  mbb.  abb.  ris  älter  hris  9i.  '3meig' 
=  nbl.  rijs,  anglf.  anorb.  hris  92.  'Dici§,  ^^eig' 
(got.  *hreis  9t.  feblt).  Sic  gemcingerm.  Sippe 
fügtfid)  gut  — 3meig  'fidi  SdiüttelnbcÄ,  5>3cben= 
be§'  —  3U  got.  hrisjan  'fd)ütteln',  afädif.  hriss- 
jan.  anglf.  hrissan  'beben,  gittern'.  —  '"Heifig, 
i:Keifid)  9i.  mbb.  risech  abb.  risahi  92. :  ÄoI= 
leftiobilbung  gu  9tei§  (altgenn.  hrisa-). 

Üictfc  (y.  mbb.  reise  3^.  '2(ufbrud},  ^üq, 
Sleifc,  bef.  ^riegSjug'  abb.  reisa  g^.  '3(ufbrud)' : 
3U  abb.  risan  mbb.  risen  ft.  3tm.  'ftetgen,  faden' 
=  afädif.  risan  'fid)  erbeben',  anglf.  rfsan  engl. 
to  rise  'fid)  erbeben',  got.  iir-reisan  'fidi  erbeben'. 
Ter  2B3.  rTs  t'ommt  alfo  allgemein  bie  bcbeutung 
ber  fentred)ten  33emegung,  fpegicll  bie  bey  3{uf= 
ftcben§  3u;  Oieife  baber  eigtl.  '3(ufbrud)'.  Übii= 
gen§  ift  mbb.  nl)t).  reisen  -Ubleitung  au§  bem 
Subftant.;  ügl.  3U  2B3.  ris  nod)  engl,  to  raise 
'erbeben'  —  (mit  ÜH()ota3i»mu§)  to  rear  'er= 
beben'. 

9ieiftßC  Tl.  ''l^eiter'  mbb.  reisec  2(bi.  'be= 
ritten'.  —  3k if igen  '^i.  '^ieiter'  gcroöbnlid)  3U 


mbb.  reise  '5irieg§3ug'  gesogen;  bod)  ift  auc^ 
5(bleitung  au§  riten  'reuen'  benfbar,  mie  bcnn 
and)  int  2Ibb.  riso  'iHciter'  erfdieint  (rifjtan- 
ergicbt  rissan-  risan-). 

reinen  otm.  mbb.  ri^en  abb.  ri^^an  (älter 
*\vri^^an)  ft.  3tm.  '3erreif5cn,  cinril3en,  fd)reiben' 
=  afäd)f.  writan  '3erreif;en,  rermuuben,  fd)rei= 
ben',  anglf.  writan  engl,  to  write  'fdirciben', 
anorb.  rita  'fd)rciben' ;  got.  *wreitan  ft.  3tiü.  'ein= 
reifjen,  fd)reiben'  feblt,  mirb  aber  aud)  burd)  got. 
wrils  'Strid),  %^nntt'  uorau&gcfetit.  2er  Sebeu= 
tung§iped)fel  innerhalb  ber  Sippe  crflärt  fid)  au§ 
ber  5(rt,  mie  'Kunen  auf  '-öud)enftäbd)en  (ugl. 
'^nd),  aud)  lefcn  lutb  raten)  gefd)rtcben,  eigtl. 
cingcriljt  ipurbcn.  Tie  germ.  2B3.  wrlt,  uield)c 
nod)  in  i)\\i],  3iit5,  ritjcn,  reisen  erbalten 
blieb,  bat  man  auüerbalb  beä  C^crm.  nod)  nid)t 
gefunbcn. 

reiten  3tm.  mbb.  riten  al)b.  rllan  ft.  3tn). 
'fid)  fortbewegen,  fid)  aufmad)en,  fabrcn,  reiten' 
=  nbl.  rijden  'reiten,  fabren,  Sd}littfd)ub  laufen', 
anglf.  ridan  engl,  to  ride  'reiten,  fabrcn',  anorb. 
riöa  'reiten,  reifen;  fd)anngcn,  fd)n)ebcn'.  3u 
©runbc  liegt  gemcingerm.  ridan  mit  bcr  all= 
gemeinen  53ebcutung  ber  J-ortbcmegung.  2)te§ 
foiuic  ber  Umftanb,  ba^  e§  fein  au5fd)lictilid)  für 
reiten  gcbraud}tc§  3tiü.  innerbalb  be§  @crm. 
gicbt,  mad)en  e§  iüabxid)einlid),  ba^  bie  iiunft 
bC'3  Sicitenvi  erft  pcrbältniömänig  jung  ift.  3»= 
bem  criftiert  aud)  innerbalb  bcr  nenpanbten 
Sprad)cn  tcin  ciidieitlid)ec->  2I>ort  bafür.  2tud) 
mein  man,  hav,  bie  iiunft  bcc-'  :}\citen;.  ben 
@ried)cn  bei  isomer  unb  ben  Sni^ern  beö  JHig= 
oeba  eigtl.  nod)  fremb  ift.  2^ie  ©ermanen  feben 
inir  aUerbing»  fd)on  bei  ibrent  2Iuftreten  in  ber 
@cfd)id)tc  3U  9ioö,  aber  bie  ©iurai(^lung  be§ 
3Bortc»  reiten  (ngl.  equo  vehi)  beipcift  ben 
lungen  Urfprung  bcr  iiunft.  —  Scr  germ.  33er= 
balftamm  rTd  für  uorgerm.  rldh  reidh  ftimmt 
3U  altir.  riad  '^^-abren,  Üicitcn'  (riadaim  'id) 
fabre'),  altgaü.  reda  'äBagcn',  roo3u  oiclleidjt 
nod)  gaü.  paraveredus  ''^oftpferb'  unter  !)3ferb 
(ügl.  gr.  e-piGo^  '33ote,  Wiener'?).  Sic  allge= 
meine  53cbeutung  3eigt  fid)  nod)  in  anglf.  räd 
5.  '(Vabrt,  3iiö'  c"i3l-  ^''^^^^  'Stranc',  fomie  in 
ber  unter  bereit  bebanbeltcn  Sippe. 

t  9iciter  jv.  'grobem  Sieb'  mbb.  riter  aht. 
ritara  J.  'Sieb'  für  ältcrcy  '-liritara  —  anglf. 
hridder  J.  'Sieb',  mo3U  engl,  riddle  'Sieb'; 
lui  alö  germ.  2i>3.  in  ber  33ebeutung  'fieben, 
fid)ten'  f.  unter  rein.  Sic  SIbleitung  abb.  tara 
auö  Dorgerm.  tlirä  thryä  (got.  *hrei-dra  ober 
*lirei-dri  J-)  ftimmt  3U  -brum  für  -thrum  in 
lat.  cribrum  (br  au§  thr  mic  in  ruber  ipvQp6(;) 
=  altir.  criathar  'Sieb' ;  ibg.  kreithro-  läßt  fi(f) 


ret5en 


316   — 


Üteuter 


oorausfe^en.  9}()b.  9t  ab  er  I)ängt  mrf)t  bamit 
äufammen. 

retjcn  3tn).  mf)b.  reitzen  reiben  tt()b.  reizzen 
reiben  fdiiu.  ^Uv.  'rci3cn,  locfcii,  ticrlocfcu';  bic 
lyorm  mit  tz  nuy  tt  ttj  bcrul)!  auf  iiot.  l,j.  äBic 
e§  fd)cint,  ,"vaftittü  ju  reinen,  alfo  ci^itl.  'reinen 
madjen;  madjen,  haii  einer  auc^  fid)  ()erau!5  Uitf; 
Dfll.  anorb.  reita  'aufregen,  reijcn'.  33gl.  bcisen, 
Iicigen. 

9icItgion  3^.  in  bcr  1.  .sSälftc  be§  16.  On^i-'t)'^- 
mcnig  gcbraudit ,  Dafür  mcift  'gcmcnncr  d)inft= 
lidier  (Glaube,  ^-^cfcuntniv':  im  5(nfang  bcc-  IG. 
^al)rl)ij.  in  .\Snmaniitcnfrciicn  auffommcnö,  jucrfl 
1517  in  ber  ©tranbnrgcr  '^Uilit.  ISorrcfponöenä, 
bann  aud)  bei  2ut[)er  nnb  in  S3icel§  5latedii§= 
mu§   15i>7  belegt  =  lat.  relij^io. 

Otcncflnt  ')}l.  am  (5nbe  bec>  17.  Sa()rl)§.  an?- 
lat.  renr^r;itus. 

rcufcu  ;')tiu.  mliD.  abb.  renken  fdni'.  o^w. 
'brelienb  Inn-  nnb  lier,nel)en'  für  ältcvcv>  *\viank- 
jan  iani'  bem  Stamme  rank  'üerrcntcn'  ftainmt 
bie  roman.  Sippe  oon  ital.  ranco  'la()m',  ran- 
care  'l)intcn*);  ogl.  anglf.  wrenf- 'Ärümmnng, 
SRönfc*  —  wrencan  'brcljen'  engl,  wrencii  'i5cv= 
renfnng,  lliänfc'  —  to  vvrench  'bre()cn'.  2)a'5 
Sngcliörigc  Aaftitiü  ift  ringen  germ.  wringan: 
büy  k  non  renfcn  (molil  fi'ir  kki  neben  bem  'a 
üon  ringen  ucrglcidit  fid)  bem  nou  bilden 
3U  biegen,  Icden  ju  got.  bilaigön  :c.  9JJit  ber 
oorgerm.  SBj.  wrenk  (wreng)  ogl.  gr.  ()^,ußuj 
'brebe'  —  ()ÖMßo<;  'Ärcifer.   33gl.  ?){anf. 

rennen  Mtm.  mhb.  al)b.  rennen  eigtl.  'rinnen 
mad)en,  jagen,  treiben'  ibej.  "öa^  '43ferb  fpringcn 
mad)en,  jprengen',  bal)cr  bie  refleriue  iöeöeutung 
bey  ^Jibb.)  —  a)äd)f.  rennjan,  got.  rannjaii  :  \yai- 
titiu  jn  rinnen. 

iHcnntier  Ji.  imegen  ber  SBortbilbiing  ugl. 
Glcnticr,  DJhirmeltier,  aber  and)  anorb. 
lireindyre.  bän.  rensdyr).  erft  friil)nlib.  bcjciigt 
unb  ,^iuar  bei  9.1Jaaler  l'jfil  nnb  (5onr.  C)cnner 
l'>i'}ii alv '){ c i n ( e r  i, bei ''l'enccr  (^bcr  1  ä^fi  Diction. 
I )  VI  1 1»  alc>  ^H  c  e  n  —  ^)i  e  e  n  e  r :  juf rül)fl  bei  "Jllf reb 
bem  Örofsen  (t  0<i.'i)  aly  anglf.  hran  nnb  im 
2lnorb.  ali-  hreinn  auftretenb.  !ra§  SBort  ift 
üom  ffaiibinao.  9Jorben  ouö  iiberl)anpt  in  bic 
mobcrnen  Sprad)en  norgebrnngen  :  nbl.  rendier, 
engl,  raindeer;  fi^.  rangier,  ital.  ranuifero.  5lber 
ba«i  norb.  ©ort  ift  mic  ba'?  licr  felbft  lappifd), 
menn  c^  and)  ici3t  ben  finn.  kum.  S midien  frcmb 
ift  <lapii.  jeBt  patsoi;  ?llfreb  ber  Ciivone  nnb 
(Sonr.  Wefmer  (ber  läpp,  reen  angibt)  beftiitigen 
jcbod)  ben  i<erbad)t  Iappifd)er  .s>ertunft. 

^enontntane  ^•.  eine  bnrfd)ifofe  33}oilbilbnng 
bcr  Stiibcnte)ifprad)c  mie  531  am age:  ,^u  renom^ 
micren;    :;Kenom)nift    fd)on    17« >f»    .'öajarb? 


£cben§gefd)id)te  ©.  58  für  ben  pral)lexifd)en  5Rauf* 
bolb.    3>gl.  Stnbentenfprad)?  ©.  118. 

OJentc  ?>■.  mbb.  rente  Jv.  'ßinfünfte,  ©rtrag, 
innleil,  Gim-id)tung' :  entlebnt  aibi  frj.  rente, 
ital.  rendita.  iDober  fd)0)i  abb.  rentön  'auf= 
jäblcn'  (roman.  rendere  =  lat.  reddere). 

SJcfibcns  J-.  fd)on  bei  fintier  unb  burd)  "öa^ 
ganje  IG.  ^.uibrb.  üblid)  (@erm.  28, 398;  29, 392). 

ateft  m.  im  IG.  ^abrb.  auftretenb  (beiOJkaler 
1561  ^i'cftang  unb  9ieft  aly  ,"s-cm.)  nad)  frj. 
reste  9Ji. 

retten  3^1^-  iitl)b.  abb.  retten  'entreißen, 
erretten'  —  nM.  redden,  afrief.  hredda,  anglf. 
hreddan  'eutreifjen,  befreien'  engl,  to  rid  'frei 
mad)en':  germ.  got.  *hradjan.  2)ie  germ.  SBj. 
hrad  aihi  norgerm.  krath  ftimmt  ju  ber  ffr.  2Bj. 
Qrath  'loc-löfen  bef.  uom  Strid  ober  non  tvcffcln' 
('l^-äf.  (.ratliäyämi).     i^gl.  5i3eiträge  1(J,  443. 

iWcttid),  9iettig  'M.  ml)b.  retich  raetich 
abb.  rolili  rat!h  d)l.  'i)\ettid)'  =  anglf.  rüediC: 
entlebnt  anv  lat.  rädic-em  ( :  i-ädi.\),  ba§  nor 
ber  al)b.  3cit  mit  genn.  ißetonungyiueifc  (al§ 
radik)  norbanben  mar;  vgl.  bie  Gntlcbnung  oon 
.Slol)l,  Äürbi'o  unb  ^^^flnnje.  (S"ngl.  radish  ift 
jüngere  (?)itlebnintg  am-  iv^.  radis. 

iKcnc  A'-  inbb.  riuwe  J-  '^etrübni'-:^^  ©d)merj, 
Trauer,  9{euc'  abb.  riuwa  älter  hriiuva  Jv-  = 
nM.  rouw,  anglf.  lireow  ^•.  'iiummcr,  Iraner, 
>){cue' :  311  einem  ncrlorenen  3tir'-  al)b.  hriuwan 
'Sd)iner3  empfinben,  leib  fein'  =  anglf.  hr^owan 
'uerbrieften,  ärgern'  engl,  lo  rue  'flagcn'  (n)o= 
3U  imd)  ejigl.  ruth  'l^ütlcib'),  anorb.  hryggva 
'traurig  mad)e)i'.  2)ie  germ.  2.1\5.  hrö  'traurig 
fein,  i)iad)C)r  ftebt  iut  meiteren  .Hreife  ber  ibg. 
3prad)e)i  nercin^elt  ba. 

^Kcufc  A:  mbb.  riuse  abb.  rusa  russa  ^. 
'9{cufe,  gefIod)tener  ^el)älter  für  ^•ifd)e'  (au§ 
got.  *rfisjö):  abgeläutete  SBeiterbilbinig  311  got. 
raus  (f.  9iobr).  9{ciifc  babcr  eigtl.  'bie  an^ 
9iobr  inn-fertigte'. 

t  ^Keuf?9JJ.  'SBallad)'  —  rennen 'faftricrcn' 
bei  .S>.  Sad)§  f.  initer  SBallad). 

reuten  ^\Uv.  mbb.  rluten  'ai^^reuteu,  ur= 
bar  mad)en';  baiu  al)b.  rluti  mbb.  riute  9?. 
'burd)  9ieuten  urbar  gemad)te§  Sanb' ;  ngl.  engl, 
to  rode,  anorb.  ryöja  'urbar  mad)en'.  Ob  al)b. 
riostar  riostra  mbb.  riester  '^^^flugflerj'  bial. 
9{iefter  bicrbcr  gebort,  bleibt  bunfel.  S.  roben. 

T  iKcuter  l'i.  '9ieiter'  erft  frübnbb.,  nad) 
nbl.  ruiler  '9ieiter'.  3»  ©runbe  liegt  mlat. 
ruptarii  (für  ruptuarii),  rutarii  (ex  Gallica 
pronuntiatione);  fo  tuurben  "dicti  quidam 
praedones  .sub  XI.  saeculuni  ex  rusticis  col- 
lecti  ac  conflati  qui  provincias  populabantur 
et  interdum  militiae   principum  scse  addice- 


9?eDiei- 


—   317   — 


m 


bant'- :  „2)iejc  ficutc  luavcn  oft  311  ^fcrbc".  ©0 
fonnte  nbl.  ruiter  bic  ^jcbcutung  'JRcitcr'  an- 
net)mcn;  ügl.  nbl.  ruiten  'pli'mbern';  f.  9iottc. 

ÜRclJicr  9t.  lll()b.  rivier  liviere  Ti^:  'Ufer, 
^adi,  ©ci^cub,  !öejirt':  liöfifdic^^  Öcliniuort  ai\-:i 
fr5.  rivir-re  MlutV  d\\ü.  'Ufer'. 

ÜK^obarbcr  3)1.  crft  fviil)iU)b.  (feit  9Jiaa(cr 
1561  cjelnidU),  itadi  ital.  rabarbaro,  fr,v  i'hu- 
barbe;  baneben  älter  nl)b.  Sil^avontif  nad) 
nad)  ftj.  rapontique.  3»  ©riinbc  Uciit  bic  mtat. 
53c3eid)niuu3  ra-  reuponticum  -barbarum.  audi 
radix  pontica  -barbara  'eine  an  bcn  Ufern  Der 
^o\o,a  madifcnbc  ^Vlanjc'. 

9JI)ciic  A-.  im  17.  3n()rÖ-  burd)brinijenb,  bei 
Sdiottel  IGGii  nl-o  9tecbe,  in  ©ticIcrS  3citunijC'= 
luft  IGUö  üli  iHl)ebc  gebnd)t :  entlehnt  au§'  bem 
dliih.;  rcil.  nbl.  ree  reede,  niittelcngl.  rode  engl, 
road  'jRl)ebe';  an^  ber  engl,  ©ippe  (anglf.*räd) 
flammen  ital.  rada,  frj.  rade  '9il)ebc'.  (Sigtl. 
'•ipiül?,  wo  bie  ©diiffc  ancnicrüftet  werben' :  jn 
ber  germ.  2D3.  raid  'bereiten' :  vc\l.  anorö.  reiöe 
'^UiÄrüftnnci  eine§  Sdiiffe^'.    S.  bereit. 

richten  S^m.  ml)ö.  at)ö.  rihten  'redit  madien' : 
Tenom.  3n  rcd)t. 

ÜKicf c  5-  'Sicbgeitj'  3nf äÜig  erft  nl)b.  bejeugt ; 
m()b.  *ricke  a()b.  *riccha  fehlen  (ogl.  fd)mei3. 
rikya),  finb  aber  al§  a(tertümlid}e  53ilbung  üoraib3= 
3nfe5en  (injl.  'l.'aul  "öeitr.  7, 133).  ©ot.n'ärc  *rikki 
'JKebgein'  eine  abgeleitete  Jemininalbilbung  3n 
Diel)  iraiha-).  i^^n  gleidjer  53ebeutnng  nbl.  rekke. 

rict^cn  otiu-  »tbb.  riechen  al)b.  riohhan  ft. 
3tn).  'rand)en,  bampfen,  buftcn,  r-ied)en,  einen 
@erud}empfinben'=  nbl.  ruiken  rieken'riedjen', 
angtf.  reocan  'raudien,  bnften',  anorb.  rjüka 
'raudicn,  bünften'.  2:ic  germ.  2B3.  rük  nrfprgl. 
'raudien'  f.  nod}  unter  9iaudi,  ©erud);  auf5er= 
l)alb  bey  @erm.  ift  ftc  nidit  3u  finben. 

t  iKicfc  A.  'fleine  jHinne  in  .s>ol3,  Stein  :c.' 
crft  nl)b.,  nad)  bem  iltbb.;  ogl.  anglf.  geriflian 
'mit  iHiefcn  rcrfeben',  1U03U  engl,  rifle  '^üd)fe, 
ha%  mit  iRiefcn  Dcricbcnc  ®erocl)r'  nnb  rivel 
'9iun3el,  «yaltc';  anorb.  rifa  5-  'Spalte,  Diig': 
3u  anorb.  rifa  'serreifjen,  3erfd)ligen'. 

dttege  ?V.  '9\eil)c'  mbb.  rige  al)b.  riga  jv. 
'!Oinie,  Dicibe'  (got.  *nga  "iy.):  ju  3{eil)e,  al)b. 
rihan  'anreil)cn'.  2;eutfd)en  Ihipnuigc-  finb  ital. 
riga  ';')eile,  Streif  nnb  rigoletto  '3ieil)cntan3'. 

diicgcl  dJl.  mbb.  rigel  al)b.  rigil  dJl.  'Cuer= 
I)oIä  3um  33end)lict5en'  =  mittelcngl.  engl,  rail 
(anglf.  *reogol).  nbb.  fd}it)eb.  regel  'DJiegel'. 
SD^eift  luirb  Gntlebnung  ai\^  lat.  regula  'Satte, 
Sd)ienc'  angenommen  (abb.  ml)b.  i  fe^t  lat.  e 
üorau&;  f. -liege l);  Cftboff  ,^bg.  5oiid)gn.  VIII 
56  Dcrglcidit  ale  ui-ücxnuanbt  lit.  rakinli  'fd)liei5cn' 
—  raktas  'Sd)lüffcl'. 


lIKicmcni  Tl.  mbb.  rieme  abb.  riomo  2R. 
'iöanb,  ©ürtcl,  ^iiemen'  =  afädjf.  riomo  Tl., 
nbl.  riem,  anglf.  reoma'Dtiemen':  genn.*reuman. 
®r.  f)ö^a  '3ugfeil,  Seil*  ift  urtjcrmanbt,  unb 
baruad)  b^itte  ein  ibg.  ru  (gr.  ^püuu)  'sieben' 
alv  2B3.  3U  gelten. 

t  Oiicmcn-  Tl.  '3iuber'  am  ^)Ü)ein  unb  in 
nbb.  ©egenben  (oftfrief.  mecflenburg.  uorponxmer. 
räem,  and)  nbl.  riemi  üblid):  mbb.  rieme  al)b. 
riemo  ein  lat.  fiebnraort,  hav  mit  3(nfer  unb 
dlauc  ixiobl  au§  ber  3iömcr3cit  flammt;  lat. 
remus  fann  mit  abb.  *remo  *riamo  burd)au§ 
nidit  nrücra'anbt  fein.  3lud)  in-ö  Äelt.  brang  ha^ 
lat.  SBort  burd)  (Sutlebnung :  fnmr.  rwyf,  fom. 
ruif,  bret.  roeff.  3)ic  !i>eriDanbtfd)aft§ücrbäItmffc 
uon  lat.  remus  f.  unter  ^'uber. 

JRicS  9i.  (im  16.  2sal)v{).  aud)  JRci§  gc= 
fd)ricbcn)  fpätm()b.  rts  (ri^  rist)  ÜJlg-^i.  'DiicS 
'l>apicr'.  Tai-  junge  SSort  fam  —  ctraa  glcid)= 
zeitig  mit  beut  SBorte  ^l>apier  —  au§  bem 
9ioman.  unb  3U)ar  aib^  bem  gleid)beb.  mlat.4tal. 
risma.  J-rcilid)  bleibt  bie  bb.  t'aiuform  nod)  ge= 
nauer  3U  erflärcn;  Diclleid)t  grapbifd)c  2lbtür3uug 
üü^  ital.  risma  in  ber  (^efdiäft§fd)rift  ?  (5ngl. 
ream  ift  afr3.  raime  =  fr3.  rame  auSfpan.  resma. 
Segte  Cueüe  ber  gansen  Sippe  ift  arab.  rizma 
'«allen,  53ünber. 

OJtcfc  Tl.  m()b.  rise  abb.  risi  riso  dJl. 
''JJiefe'  =  afäd)f.  wrisi-lik  'nefenbaft'  unb  ba3u 
wrisil  '3iiefe',  nbl.  reus  '^iefe'.  Qv  fd)eint  Ur= 
ncnuanbtfd)aft  pon  genn.  wrisi-  au§  wresi-  3U 
bcfteben  mit  ffr.  vrsan  'fräftig,  männlid),  ftarf . 

riefeln  3ti^-  fpätmbb.  riselen  'tröpfeln, 
regnen' :  mit  mbb.  risel  'Zau,  biegen,  .s>aget'  3U 
2B3.  ris  'fallen,  ftcigen'  unter  reifen. 

9{iefter  Tl.  '^led"  Scber  3um  Sd)ubfliden'  crft 
nbb.:  roabrfd)einlidi  ein  uralte^  3Bort,  aber  oon 
bunfler  .s>crfunft.  lat'  bem  53aier.  frembe  SBort 
bat  nad)  '^tuc-meic>  bec^  fd)n)ei3.  riester  riestere 
dJlJy.  ed)ten  S^ipbtbong  glcidi  got.  iu;  babcr  ift 
pielleid)t  mbb.  altriu^e  riu^e  'Sd)ubtUcfer'  uer= 
manbt,  ha^  n[)b.  2)ialeftealö  3(ltrcifc  'Iröblcr' 
bemabrcn. 

OticHltug  Tl.  'Iraubenart'  erft  nbb.;  3(b= 
leitung  ju  ^iief;  'Oiätien',  fo  hiv]  ^iiefjling 
eigtl.  '3iätifd)er'  (SBeini  nnire,  ift  unmbglid),  meil 
im  Sd)ix)üb.  rislenk  neben  Riess  ftebt. 

9{ict  (in  nbb.  Sautform  iRicb)  dl  mbb. 
riet  al)b.  riet  älter  hriot  dl.  'Sdiilfrobr' :  in 
gleid)er  33ebeutung  gcmeinnieftgerm.;  ogl.  aföd}f. 
hriod,  nbl.  riet,  anglf.  hröod  engl,  reed:  germ. 
*hreuda- (üorgcrm.  *kreudho-fonftuncnpei§lid)). 

9iiff  Tl.  erft  nbb.,  au§  nbb.  rifY  reff;  ogl. 
bie  glcid)beb.  nbl.  rif  T.  '^■elfenriff',  engl,  reef, 
anorb.  rif.    S^ac-  norb.  rif  lautet  gleid)  mit  rif 


9?iffe( 


318 


9?tft 


'Sflippc',  roaS  n)o()l  nur  juTäUtci  iit.  DJ^an  bat 
Sßenraubtidiaft  mit  aiiovb.  rifa  'fdiligcn,  fpaltcn' 
—  rifa ''Jiit^c,  3ualtc'  ^cöadit  (j.  iKicfci:  ')iiff 
ttljo  ciatl.  luobl  'Die  a(\ieriiicnc,  3crflüftctc  O'cl'--'^ 
maijc',  bann  \HliiHicnvcil)c'. 

iRiffcI,  ^Küftci  Tl.  '2>criuciö'  rio()1  311  m()b. 
riffeln  rifeln  'burdifänimcn,  burd)l)cd}cln'  — 
riflel  'Äarft'  al}b.  riffila  'Säiic';  mir  haben  äf)n= 
Iid}c  Silber  für  'tabcin,  tabcinb  über  jcni.  bcr= 
jiebcn'  ( äbnlid)  'ctiuav  biirdibcd}cln'  1.  ivjl.  r  c  f  T  c  n. 

^Jiinb  ^Jc.  mbb.  rint  ((^cn.  rindes)  abb.  rind 
uriiUiil.  Iirind  l1i.  'jKinb'  =  anfllf.  liryöer  diriöer 
hriö-)  mittcicncjl.  rother,  nbl.  rund  '::)iinö'  lucifcn 
auf  eine  ju  iK  i  n  b ,  i^t.  *hrinl)is  ablautcnbc  'Jtcbcn^ 
form  got.  *hrunpis.  -Jlbb.  hrind  roivb  mit  .sSivfd) 
gern  gu  bem  in  gr.  Kepa?  liegcnbcn  Stamme 
ker  'i)ov\x,  gehörnt'  (f.  .s>orn)  nnb  and)  ju  gr. 
Kpiöc,  '©ibbcr'  gcjogen.  Tod)  l)ält  man  'Jiinb 
beffcr  fern. 

^Kinbc  A".  mbb.  rinde  abb.  rinta  ^'v.  '^aum  = 
rinbe,  Mrnftc'  and)  ijclten)  '^örotrinbe'  =  anglf. 
rind  engl,  rind  'JKinbc'.  3?aju  mit  2(blaut  bcff. 
runde  'iRinbe  einer  2Bnnbe',  ba^iler.  (ITTGi 
runde  'Äägrinbc'.  ißeriüanbtfd)aft  mit  dianb 
unb  9ianft  iil  fid)er.  ^l)xc  gcmcinfdiaftlid)c 
SBurgcI  fd)eint  ein  rem  ram  'aufboren,  (5nbc' 
3U  fein;  ngl.  bcf.  anglf.  reoiua  rima  engl,  rim 
'rHanb'.  3JJan  bat  an  got.  rimis  'jKuIje'  gcbad)t; 
rgl.  ftr.  ram  'aufboren,  miben'. 

iRinfl  Tl.  mbb.  rinc  lÖcn.  ringes)  abb.  ring 
alter  bring  Tl.  '9Ung,  3{eif,  Ärci£iförmige§'  = 
afäd)f.  hring.  nb(.  ring,  anglf.  liring  engl.  ring. 
anorb.  liringr  Tl.  Ta-5  gcmcingerm.  iöort  (örbf. 
hringai  bc^eidmctc  ben  itreiii  unb  allcc-  .Hreiö- 
förmige.  iNorgerm.  krengho-  fiimmt  3U  aflou. 
kragü  Tl.  'itrei'5'  —  kraglu  'runb';  anberc 
bcntcn  an  gr.  KpiKo;  ':;Hing'  ober  ffr.  (jrfikhala 
'Äettc'.  ^lu'^  bem  germ.  ©orte,  t)av  aud)  bic 
freiÄförmige  'iscrfannnlung'  be3eid)nct,  flammt 
bic  roman.  3iiH'c  uon  fr3.  liarangue  'öffcntltdic 
JHebc',  aud)  frg.  rang. 

JKinflcl  Tl.  Timinut.  3nm  uorigcn;  mbb. 
ringele  '^üngclblumc'  abb.  ringila  ,y.  'JKingeU 
blumc,  .'öcliotrop'. 

ringen  o^'"-  "d)b.  ringen  abb.  ringan  au§ 
älterem  *\vringan  ft.  ;;tit).  'fidi  bin=  unb  hevbe= 
rocgen,  fid)  anftrcngcn,  unnben*  =  nbl.  wringen 
'brcben,  brücfcn',  anglf.  wringan  engl,  to  wrin^' 
'brcbcn,  treffen';  got.  *\vriggan  bot  Stütze  an 
wruggö  '3dilinge'.  ©3.  wring,  ibcntifd)  mit 
S5J3.  wrank  if.  rcn fem,  bebeutet  urfiugl.  'brcben 
in  Söinbungen,  mU  5(nffrcngung  bciücgcn*.  Xa^n 
nod)  auf;cr  nbb.  l'Hantc  engl,  wrong  'unred)t', 
aui  onorb.  rangr 'frumm,  unred)t',nnbl.  wran^' 
'bcrbc,  bitter*,  fomic  engl,  to  wrangle  'ftreitcn'. 


i^ieUeidU  ift  luürgen  (2B3.  wrg)  ücvmanbt; 
engl,  to  ring  'läiuen'  ift  aber  unucraianbt,  ba  c§ 
anglf.  hringan  ift. 

t  !iRtntcn  Tl.  ein  obcrb.  SDovt,  am  mbb. 
rinke  Tl'iy.  '^dmaüc,  Spange',  UH13U  mbb. 
rinkel  'fleinc  Sdjnallc':  alte  Slblcitung  au§ 
Siing  (al)b.  rinka  au§  @rbf.  *liringjun). 

iHinnc  ^■.  mbb.  rinne  abb.  rinna  ^.  '2Baffer= 
Icitung,  (mbb.  audi)  2^adirinnc'.  2?gl.  got.  rinnö 
^v.  '^ad)'  unb  anglf.  rynelc  engl,  rindle  'iHinne'. 
oum  flg.  !K^ort. 

rinnen  3^'^.  nd)b.  rinnen  abb.  rinnan 
'fliegen,  fd)nnmmcn,  laufen,  rennen'  =  got. 
rinnan.  anglf.  yrnan  engl,  to  run,  jibl.  runnen, 
afädif.  rinnan:  bic  gemeinfamc  ©runbbcbcutung 
ift  'fid)  fdniell  fortbcmcgcn'.  Tlan  fant  ba§ 
3iiicitc  n  üon  got.  rinnan  alö  in-iifcnöbilbenbcy 
(Jlcmcnt  für  no  (ogl.  gr.  buK-viu.  lat.  sper-no) 
unb  fcljt  eine  25>3.  ren  run  uorau^o,  bic  in  anglf. 
ryne  {am  *runi-)  crbaltcn  blieb. 

ÜJi^HJC  (öutber  3iicbci  3'.  »tl)b-  i'ippe 
Cribe)  92,1-.  al)^.  rippa  ^.  —  rippi  (ribi)  9?. 
'9iippc'  =  nbl.  rib  ribbe,  anglf.  ribb  engl, 
rib,  anorb.  rif.  @crm.  ribja-  au^  üorgcrm. 
rebhyo-  bat  einen  iBermaubten  in  nbb.  JKebe, 
einen  anbern  in  aflou.  rebro  9i.  ':Kiiipc'  au;^ 
rebhro-.  S.  Siebe,  lüo  fid)  'Umfd)lingung'  aUi 
®runbbebeutung  für  lIKippc  ergicbt. 

JKtfifo  Tl.  im  17.  ^abvl).  (mit  ber  ÜJebcnform 
i){ift'o)  unter  öinfluf?  bcr  ital.  @cfd)äft'jfprad)c 
(f.  2(gio,  iöanf)  cntlcbnt  auy  gleid)bcb.  ital. 
risico  risco.  2)a3U  rifticrcn  auv  fr3.  risquer 
(=  ital.  rischiare). 

t  ^Kifpe  a:  nd)b.  rispe  A--  'Öe3n)cig,  @c= 
fträud)',  "Da:-^!:  abb.  lirispahi  T.  '(^eftrdud)'; 
bunflcn  Urfpvung«.  2)ie  ütbicitung  am  einem 
abb.  liri'-span  mbb.  respcn  'rupfen,  raffen'  be= 
friebigt  nid)t  rcd)t. 

^Wtft  9JJ.  mbb.  rist  riste  aiJ,VJc\  '.s>anb=  ober 
Aungclcnt' ;  abb.  *rist  foiuic  uorauv3ufctUMibcö 
ditercö  *wrist  fcblen  3ufällig;  ugl.  nbb.  wrist 
(bial.  Arift),  anglf.  wyrst  wrist  engl,  wrist 
'.s>anbgelcnf',  afrief.  riust  wirst  '^-^anb^  ober 
3uf)gclcnf,  anorb.  rist  Jv.  'Jufjgclcnf ;  got. 
*wribts  fcblt  jufällig.  Tlan  nimmt  üielfad) 
'Stelle  bcr  ürcbung'  al-ö  llrbcbeutung  ber  Sippe 
au,  inbem  man  'lUft  3U  einer  germ.  ©3.  wrip 
'brcben'  3icbt,  bic  in  engl,  to  writbe  'öreben' 
erbalten  ift,  fomie  in  nbb.  Sl eitel  'Xrcbftangc' 
(mbb.  reilel  für  öltereö  *wreitilj.  3(nbere  benfen 
an  gr.  ^(Ia  (au^  *Fp\aba'^)  'ffiur3cl'.  Xod)  ftel)t 
abb.  rilio  (für  ältcre§  *wriIio)  nbb.  Sieiben 
mobrfd}einlid)  ber  Sippe  lIHft  3unäd)fi,  fo  bafj 
got.  *wristi-  für  *vvrihsti-  ftcbcu  mürbe,  ma§ 
auf  eine  ibg.  2B3.  wrik  meift. 


m^ 


310   — 


Dtoggen 


9{tft  91|.  m()t).  li?  9J?.  'j)^in';  bn&  cntfin-c- 
dicnbc  at)t>.  ri^  )3l.  bciüal)rt  occjcnübcr  öcm  an 
bai-  3tro.  reiften  in  feiner  i8cbcutunt^  nnc?c= 
(llidicne  m()b.  n[)b.  SBort  btc  ältere  ißcbcutnncj 
''-13udiftabc'  (got.  writs  'Stind),  !$Junft'),  raeld)e 
nn  iicrm.  wiitan  'fdn-eibcn,  jcidincn'  (f.  reif;cn) 
nnfniUnt.  ivil.  iUn-iticn§  ^Kif;  in  bcr  älteren 
58ebeiitnni-(  'oeidmnnci  blon  in  'L'inicn'. 

iKitt  9Ji.  erit  frül)nl)b.:  ^tblaiit-^bilbitni]  311 
reiten. 

t  bitten  jÖJ.  '(VicOer'  m[)b.  rite  ritte  ai)b. 
rito  ritto  '?ßl.  für  ältere§  *hri|)jo  'Jieber'  = 
anoilf.  hriöa  9)1  '(Vicber':  gn  ai)b.  ridnn  ml)b. 
Tiden 'jittcrn',  aniilf.  hriSian  Hm  J^icber  gittern', 
alib.  rido  'ba§  o^ttent',  a\\c\\i.  hri|)  '3tnrm'. 
2^ic  2B3.  ]in|).  roroicnn.  krtt  'lüilb  fidi  bemcoien' 
fted't  niolil  and)  in  altir.  crith  'Mi'  oittern'. 

Oiittcr  m.  mt)b.  ritter  riter  9)L  'jHciter, 
Dritter'  (baneben  ritaere);  bic  Jyonn  mit  tt  be= 
rubt  anf  OJiifdmnf;  mit  al)b.  ritto  'iRciter'  {au§ 
*ridjoi.  i^iclleidU  liecit  raic  bei  Jölpel  unb 
SBmipen  böfifdier  Ginflnf;  com  TOebctTbeintjor; 
ogl.  nbl.  ridder  (engl,  nm  110(l  riddere  = 
anorb.  riddare).  '^ql.  Sdn'öber,  Sfnjeiger  23, 15S. 

iKifec  Jy.  mbb.  riz  (@en.  ritzes)  Tl.  'Diitje, 
SBnnbe';  ri^en  m()b.  ritzen  'li^en,  oerrounben' 
abb.  rizzen  rizzön:  ju  reif5cn. 

Otobbc  Jv.  roic  bic  meiften  nbb.  2Borte  mit 
innerem  bb  (6bbe,  i^rabbe  :c.)  bem  9tbb. 
entlcbnt;  v(\[.  nbl.  rob  Tl.  'Seebunb,  Siobbc'; 
bac-  anflingcnbc  gleidibeb.  norb.  kobbi  irooju 
köpr  'junger  Gcebunb')  ift  unoerroanbt.  Sa§ 
gcrm.  SBort  got.  *silha-  (ügl.  anglf.  seolh  engl, 
seal,  al)b.  selah,  anorb.  sein  ift  un§  frül)  Der= 
loren  gegangen.  Urfrtinmg  unb  @efdiid)tc  bcr  nbb. 
^Bejeidmnng  robbe  ift  bnnfcl. 

t  9iobott  Tl.  'Jrobnbicnft'  feit  bem  15.,'16. 
3al)rb.  üon  £ftcn  ber  norbringenb:  aui'  böim.-- 
poln.  robota  '5lrbcit'  (f.  ^Irbcit). 

Oiodjci  Tl.  'bcr  Jvifd)  raja'  an§  nbb.  ruche; 
ügl.  bic  glcid)bcb.  nbl.  roch  rog,  anglf.  reohha 
*rohha,  roorauS  mittclcngl.  reighe  roughe;  baju 
nod)  engl,  roach  roch?  (engl,  ray  ftammt  au§ 
lat.  raja,  roobcr  audi  ital.  raja,  frj.  raiei. 

+  ^Jtod)c2  Tl.  tnbb.  roch  9c.  'lurm  im 
©diadifinel' ;  bem  gleidibeb.  afr3.  roc  mit  ber  iiunft 
ht^  SdiadifiiielÄ  entnommen,  raober  audi  engl. 
rock.  :3brc  Cueüe  ift  perf.  rukh  rokh  'mit 
S3ogenfdntr,en  befcBter  Glepbant'  (im3diad)f;ncl), 
nadi  anbent  arab.  roh  'SBagen'  (bcngal.  rot'h). 
—  ■Ta^u  bic  5(bleititng  rodiiercn,  rocficrcn. 

rötfecln  ;itm.  mbb.  rücheln  rühein  'roicbcrn, 
brüllen,  rödieln':  ju  abb.  rohön  mbb.  rohen 
'gmnjcn,  brüllen';  cgi.  nbl.  rochelen  'au^-- 
fpeien'.    Tlan  jiebt   311   ber  in  biefen  SBorten 


erbaltencn  germ.  2B3.  ruh  ruhh  bic  flao.  S}3. 
ryk  (ait^  riik);  pgl.  afloü.  rykati  ryknati  'brüllen' 
(Ictt.  lükt),  n)03u  Dicllcid)t  nodi  bie  gr.=lat.  2Bj. 
rüg  in  rugire  'brüllen'  —  6puTMÖ(;  '©ebrüU' 
3U  ftcllen  ift. 

^Korf  Tl.  mbb.  abb.  roc  (@cn.  rockes)  Tl. 
'Cberflcib,  ^Jocf  =  nbl.  rok,  afrief.  rok,  anglf. 
rocr.  anorb.  rokkr:  germ.  @rbf.  rokka-  rukka. 
'3(uv  bcr  germ.  Sippe  ftammt  bie  roman.  oon 
fr3.  (engl.)  röchet  '(Eborbcmb'  (mlat.  roccus 
':Eocf'),  ba§  fciitcrfeit§  roicbcr  in§  Gngl.  brang; 
ngl.  engl,  röchet '6borl)cmb'.  2;a§  germ.  rokka- 
bcrubt  Diellcid)t  mit  bem  flg.  SBort  anf  einer 
iBj.  ruk  'fpinnen'.  Gin  unt)cnt)anbte§  altbcutfd). 
liroc  m-)h.  @l.  11  746)  ftccft  in  mlat.  ((5d)lcttft. 
@l.  39,  147)  froccus  (f.  5vrarfi. 

^)Jorfcn  dJl.  lin  Sübmc'tbcntfd)lanb  unb 
Sd)iüabcn  bafiir  ilunfel»  mbb.  rocke  af)b. 
rocko  Tl.  =  nbl.  rok  rocken,  anglf.  *rocca 
engl,  rock,  anorb.  rokkr.  @erm.  rokka  brang 
ing  9ioman.  (ital.  rocca  'Spinnrocfcn').  £)h 
ÜRocfcn  mit  9iocf  au§  einer  alten  2B3.  ruk 
'fpinnen'  bcr3u(eiten,  bie  fonft  nirgenbg  nad)= 
3unieifen  ift,  länt  fidi  nid)t  beroeifen.  3cbcnfaüy 
aber  läfjt  fidi  für  JKorfen  nid)t  3ufammcnbang 
mit  bem  gleidibeb.  nbb.  wocken  glaublid)  madicn, 
lucil  bie  Sippe  oon  JHocfen  nad)  5(n§raciö  bt^ 
9ibb. =GngI.  fein  w  im  2{nlaut  eingebüßt  {)at. 
S.  SBocfcn. 

T  robcn  otro.  'reuten'  mbb.  roden:  mb.  nbb. 
9tebcnfonn  von  mbb.  riuten  =  reuten. 

Otoiiomontabc  iv.  feit  Stielcr&  3citung§luft 
1697  gebudit  unb  raäbrenb  bc§  30iäbr.  Äiiegc§ 
entlcbnt  au§  glcidjbcb.  frj.  rodomontade,  ital. 
rodomontata  jy.:  Rodomonte  in  2Irtoft§  9iafcn= 
bem  Siolanb  ift  bcr  Diamc  eine?  ftoljen  Tloljxm- 
belbcn;  bcr  9camc  crfd)cint  juerft  in  SojarboS 
33crliebtem  Siolanb,  bebeutet  eigtl.  '2Bäl3eberg, 
bcr  fid)  pcrmifit,  53erge  Iücg3inröl3cn'. 

diogcn  Tl.  mbb.  rogen  aljh.  rogan  Tl.  für 
älter c§  *hrogan  9JJ.  'l^ogcn,  5tfcf)eier',  baneben 
ml)b.  roge  abb.  rogo  Tl.;  in  glcid)cr  33ebeutung 
entfpredien  anorb.  hrogn  9^.  5ßl.;  anglf.  *hrogn 
*hroga  engl,  roan  roe.  @ot.  *hrugan-  feblt 
3ufällig.  Gin  fidicreS  Gtnmon  fcblt;  man  l)at 
einciieit§  an  anglf.  hrog  '^lafcnfdileim'  gebac^t, 
anbcrerfcit§  an  gr.  KpöKri  'mnber  Äiefelftetn  am 
DJIccrceufcr',  ffr.  carkara  'Äic?'. 

Üioggcn  Tl.  für  cd)t  bb.  9iocfc  Diocfen 
(itn  Cbcrfd)rcäb.  =  S3aicr.  =  öcff.  fagt  man  faft 
burdiipcg  torn  bafür).  SaS  gg  bcr  nf)b.  Sd^rift-- 
form  ift  entmebcr  nbb.  (f.  nodi  Ggge)  ober  aber 
fdimeis.  (fd)on  Tlaakx  1561  bud)t  ba§  25?ort  al§ 
jRoggen);  bafür  mbb.  rocke  abb.  rocko  Tl. 
'JRoggen,  secale'  =  afäd)f.  roggo,  nbl.  rogge. 


xo'i) 


320 


9?oft 


®a§  Obcrb.  foiuie  bQ§  9^bb.  unb  (Vrief.  roetfcn 
auf  ®rbf.  rüggn-  I)in.  2)ancbcn  fegt  ba»  ©nc\I.= 
^iorb.  ein  got.  *rügi-  Dorau§;  v<\l  atifllf.  ryge 
engl.  rye.  anorb.  rügr  'JKoggcn'  (aibo  novbgcrm. 
rugiz  flammt  ba§  glcidibcb.  finn.  ruhisi.  ä?or= 
germ.  rughi-  tuivb  burdi  lit.  rugys  'üT^oggcnforn' 
(rugei  -plur.  ';}ioggen'),  afloi?.  rüzi  '^Koggen' 
eriricfcn  (gr.  öpula  '9ict§'  au§  ffr.  vrihi  ift 
fern  ju  (laltcni.  53ciben  öfllidicn  ^nbogcrmancn 
fehlt  biefc  ^cjcidniung. 

roi)  2lbi.  mlib.  rü  (flctt.  rawen  allb.  rö 
(tieft,  ruwör)  'roh,  ungcfodit,  ungebilbct'  (für 
ältere?  hräwa-)  =  afädif.  hrä.  nbl.  raauw, 
anglf.  hrea(wi  engl.  raw.  anorb.  lirär  ifür 
*hravaR)'roh,  ungefod)t'.  2;a§  im  öot.  fchlcnbc 
2tbi.  (*hra\va-  *hrewa-)  rectft  auf  eine  gcnn. 
SQB3.  hru  au§  oorgerm.  krö,  njoju  nodi  lat. 
cruor  cruentus  crüdus  (für  *crovidus?),  gr. 
Kpda?  '»"^Icifd)*,  ffr.  kravis  'rohe§  JIcifd)'  — 
krüras  'blutig',  aflot).  kruvT,  lit.  kraiijas 
'33lut'. 

JRoör  ^JJ.  mhb.  ahb.  rör  (&cn.  röres)  9?. 
'3iohr' ;  ältere»  *rauza-  ift  t)orau§gufcgen ;  ügl. 
got.  raus  {@enet.  *rausis)  9f.,  anorb.  reyr  ÜJi., 
nbl.  roer  '9iohr'  (im  5tfäd}f.  3lnglf.  (Sngl.  feh= 
lenb).  Xa^  germ.  ©ort  brang  in  bcr  älteren, 
bem  @ot.  nahe  ftchcnbcn  Aorm  mit  s  (uulgärlat. 
rös  in  ben  ^Hcidicnaucr  t^loffcni  im  .lioman.; 
ugl.  frj.  roseau  '^Hohr',  ;n"Oü.  raus  '9iohr'.  5Bgl. 
nodi  ^Keufc  unb  'Köhre. 

^Kofirboinmcl  a:  (neben  gleidibeb.  2Baffer  = 
od)fc  bei  Steinbad);  bei  SJIaaler  1.561  bafür  nur 
„Urrinb  ober  Woüfu")  mhb.  rörtumel  9Ji. ;  ba-s 
SBort  hat  bic  maiuiigfaltigftcn  Umbilbungcn  in 
3Ihb.  SJJhb.  erfahren,  bereu  Icl^tcc-  '^irobuft  bic 
nhb.  Jorm  ift.  'Jlhb.  galten  horo-lübil  horo- 
tumil  eigtl.  '.Hot=,  Sdilammiummler'.  SJinbl. 
roesdomel;  auffällig  ift  anglf.  räradumbia  in 
gleidjer  Jöebeutung.  ^ei  biefcr  lueiten  5ßerbrei^ 
tung  einer  lautlid)  uermaubtcn  2Bortfi;ipc  läfU 
Tid)  edit  germ.  llrfiirung  nidu  bc.uvcifeln.  Tie 
geroöhnlid)c  'Einnahme,  ban  alle  angeführten  SBort; 
gebilbe  Umbeutuugcu  a\b>  lat.  crecttpolus  creto- 
bohis  onorrotaliis  feien,  hält  nid)t  Stid). 

iKöljrc  7s.  mhb.  rcrre  ahb.  röra  rörra  älter 
rörea  ,"y.  'Sd}ilfftengcl,  hohler  Gtengel,  Diöhre*: 
3lblettung  auö  JHohr  ahb.  rör  (got.  *ranzj("»  Jy. 
fehlt);  baherSiöhrc  eigtl.  'bie  JHohrförmige*. 

t  röftrcn  :,Mm.  'laut  fdireien*  mhb.  rören 
ahb.  r<^ren  'blöfcn,  brüllen*  =  nngif.  rarian 
engl,  to  roar  'brüllen'. 

^ollc  A-.  mhb.  rollo  rullo  A-  'rolulus' 
neben  rodcl  rollol  üJliy.  "•^apierroUe,  Siiiftc,  Ur: 
funbe':  nad)  miat.  rolulus  rotula,  rcfp.  ber  in- 
gehörigen  roman.  Gippc.   3?gl.  ital.  rololo  rullo, 


frg.  role,  moher  aud)  engl,  to  roll,  mhb.  nhb. 
rollen  unb  frj.  rouler,  ital.  rullare. 

9{ömcr  9Ji.  'grüne§  baud}ige§  SBeinglae.'  erfl 
nhb.;  cntfpredKub  nbl.  roemer,  engl,  rummer 
'römifdiec-  @la&'  '■ 

t  röfc&c  3(bj.  ein  obcrb.  SBort  (baicr.  fdimei?;. 
rcJes  'lebhaft,  abfd)üffig,  harfd)',  fd)iüäb.  res 
'mürbe')  mhb.  rösch  rcesche  ahb.  rösc  rösci 
'beheube,  hnftig,  frifd)';  für  bic  uorauSjufeöcnbc 
@rbf.  (got.  *raus(ius  V)  fehlt  icbc  fidicrc  53c5ichuug. 

iKofc  A:  mhb.  rose  ahb.  rosa  ,'5"-  'iHofc'  (in 
glcidicr  53cbcutung  nbl.  roos.  anglf.  rose  engl, 
rosej :  mohl  crft  nuihrcnb  bcr  ahb.  ocit  iu§ 
Seutfdic  übernommen  au-:-  lat.  rosa,  iöci  früherer 
Gntlcbnung  luäre  bic  lat.  Quantität  im  2^cutfdicn 
luohl  bcluahrt  geblieben  (lat.  ö  hätte  im  31hb.  ju 
*ruosa  führen  muffen;  ogl.  ahb.  scuola  'Sd)ule' 
au§  lat.  scöla).  5luf  gelehrte?,  fird)lidi:flöjtcr= 
Hd)e§  *r6sa  mit  romanifd}cr  Cuautität  mcift 
ital.  rosa,  frj.  rose. 

llKoftnc  A:  fpätmhb.  rosine  (rasin)  ^.  '9lo= 
finc':  Umbilbuug  uon  frji.  raisin  (sec  'iKofine'), 
bai-  mit  ital.  racimolo  'SBcintraubc'  auf  lat. 
racemus  '33eerc'  beruht;  ügl.  nbl.  rozijn  razijn, 
engl,  raisin  'Hiofine'. 

OJoC'iiirtrtn  9Ji.  (bei  9}taaler  l.')61  gcbud}t) 
im  IG.  ^uihrh.  entlehnt  au?  gleidibeb.  lat.  ros- 
inarinus,  U'ohcr  audl  nbl.  rozeinarijn  unb  engl, 
rosemary  (lct3tcrc'5  mit  llmbcutung  nad)  Mary 
hin);  im  2)eutfd).  unb  (S'ugl.  uom  Sprad)gcfühl 
ju  'Kofc  gebogen. 

Oiöffclfijruiifl  Tl.  bei  '3lbclung  nod)  fchlenb, 
guerft  bei  (£ampc  al?  'Sprung  be?  Springer»' 
(beim  Sd)ad)fpiel)  gcbud)t:  eine  obcrb.  2J>ort= 
bilbung,  luic  fidi  auö'liöf  jcl  ergiebt.  Gigtl.  mar 
mit  bcm  ®ort  bic  'Jlufgabc  im  3d)ad)fpicl  bc= 
3cid)nct,  ban  bcr  Springer  fämtlid)e  gelber  ju 
burd)laufcn  h^ttc,  ohne  ba?felbc  Jelb  micbcrholt 
SU  betreten. 

9iofti  ÜJi.  mhb.  ahb.  röst  2«.  'SRoft,  Sd)citcr= 
häufen,  @lut,  lycucr'  (ahb.  rösla  Jy.  'craticula, 
sartago').  Tic  hcrrid)cnbc  ?lbleitung  an?-  iHohr, 
mobci  man  't^'ifcngcflcdit'  al?  Wrunbbcbcutung 
von  :Hoit  an,uifct3cu  hätte,  befriebigt  bcr  ^cbcu= 
tung  uicgcn  (ahb.  röstpfanna  mhb.  röstpfanne) 
nid)t.  ^tblcitung  r  ö  ft  c  n  mhb.  rceslen  ahb.  rösten 
'auf  ben  iHoft  legen,  braten,  röften';  au§  germ. 
rausljan  ftammt  bic  roman.  Sippe  oon  ital. 
arrostir  'röften',  fr,v  rötir  unb  baher  mieber  engl, 
to  roast  'röften'. 

5Roft2  Tl.  mhb.  ahb.  rost  Tl.  '9ioft,  aerugo, 
riibigo'  =  afäd)f.  rost.  nbl.  roest,  anglf.  rüst 
engl,  rust  (fd)Ott.  roosl).  J'ür  got.  *rusta-  'jRoft' 
tvirb  nidwa  jy.  gebraudjt.  JRoft  gehört  gu  ber 
germ.   SBj.   rud  (uorgerm.   rudli)  'rot  fein'   in 


röften 


—   821    — 


9üi6e 


rot.  5hi§  bcricldcn  2Buv,^cl  tücrbcn  mit  iilcicf)ev 
i8cbcutu:u-\  ncf'ilöct  atit».  rosamo,  ta^  friU)  im 
Tli)b.  btc  ikbcutuiui  'Sommcviproffc'  anna()m, 
fomic  anorb.  rvö  9i.,  nil)b.  rol  W)l.;  ferner 
afloD.  rüzda  (für  rudja)  J.,  lit.  rüdis  rudeti 
'roftcn',  lat.  robigo  'jRoft';  bajit  nurfi  lett.  rusa 
'iRoft'  —  rusta  'braune  ("varbc'. 

röften  1  f.  unter  3\*ofti. 

röften 2  ^]tw.  (alemann,  retse)  '.'öanf,  5la(t§ 
faulen  madicn,  mürbe  mad)cn'  m[)b.  rci*^en 
ritzen  'faul  merben,  faulen  madicn'  (ba3U  m()b. 
rö^  3ibi.  'mürbe'  —  rö7,^en  'faul  mcrben'  al)b. 
rö^^en  'faul  mcrben'):  cjerm.  SBj.  raut  'faulen' 
in  nbl.  rot  'faul,  uerborbcn',  afäd)f.  rötön 
'faulen',  auiilf.  lotian  engl,  to  rot  (rotten) 
'faulen'  engl,  to  ret  (au§  anglf.  *reatianV) 
'einmeidien,  röften',  anorb.  rotenn  'ncrfault' ; 
f.  rotten 2. 

ItKoiji  ))i.  ml)b.  ai)b.  ros  (@en.  rosscs)  ältcfte 
j^-orm  hros  11J.  '^^-H'erb,  bef.  Streitron'  =  afädif. 
liross,  nbl.  ros,  anglf.  hors  (baju  ber  aui^lf. 
©iflenname  Horsa)  engl,  horse,  anorb.  hross  ^Jc. 
'■^^ferb'.  @ot.  *hrussa-  fel)lt,  bofür  rairb  bic 
altibg.  iBejcidinung  aihwa-  (afäd)i.  ehu,  anglf. 
eoh,  anorb.  jön  =  lat.  eqnus,  gr.  ittttoc;,  ffr. 
;i(;va-s  (lit.  aszvä 'Stute')  gebraudit.  ^m  3}llib. 
bringt  5p f erb  burd)  (ügl.  @ au li;  I'Kof?  bcmabrt 
iebod)  nod)  im  Cberb.  bie  allgemeine  33cbeutung 
'^4Jfcvb'  faft  üöUig.  2(u§  ber  germ.  Sippe  ftammt 
frj.  rosse  '9!Rät)rc'.  3)er  Urfprung  be5  germ. 
hrussa-  (mit  ber  abgeläuteten  ^Jtebenform  anbb. 
hers)  ift  unfid)er:  ron  Seiten  ber  53ebeutung 
empfieblt  fid}  hk  beliebte  ^ufammcnftellung  mit 
lat.  currere  für  *curs-ere.  SBj.  krs  'laufen' 
ober  mit  ber  ffr.  SBj.  kürd  'fpringen',  moju  audi 
anorb.  liress  'fdjneü'  ju  sieben  märe.  Unflar 
ift  ba?>  3Serf)ältni§  ber  53cbeutung  oon  a{]h. 
hrussehiru^  'cervus  emissus'  ju  9iof5. 

t  dio^^  92.  'i^onigroabc'  ml)b.  rä?  rä^e  J. ; 
ab'ö.  *rä^a  ift  sufdtlig  unbe,^eugt ;  niol)l  ein  mb. 
SBort  (oberb.  bafür  2Babe);  entfpredienb  anbb. 
rata  'favus'.  nbl.  raat  J.  ',s>onigfeim':  5n.ieifel'o= 
obne  eine  edit  germ.  ^ejeidinung  (afrj.  raie  de 
miel  berubt  auf  bem  germ.  SBort).  ^dö  @runb= 
bebeutung  ergiebt  fid)  'öefledit,  ©eroebe'  au6 
ml)b.  rä^  (afrj.  re  iHoman.  5ovfd)gn.  I.  445) 
'©d)citer()aufen'.  Ta§  oulgärlat.  fräta  'i>onig= 
roabe'  in  bm  Oieidienauer  (Stoffen  beutet  auf 
urb.  *hnita  für  abb.  rä^a  mbb.  rä^e. 

^JioRfamm  i^J.  im  16.  ^^abrb.  (3-  53.  bei  ^-iidy- 
art)  bereit?  üblid),  urfprgl.  mobl  Sdiimpf=  unb 
Spottname  mie  5?nieriem  unb  '^ cd) brat  (ügl. 
^Unfcl2)  für  'Sc()ufter':  Siofjfamm  eigtl. 
'Äamm  jum  Stincgcln  ber  ^^ferbe^  —  9iotJ  = 
täufdicr  d)l.  mbb.  rostfischer  rostiuscher  ^. 

ff  luge,  etqmologifc^c?  iESbrtcrbuc^.   6.  3luf(. 


'':}3fcrbctaufd)er,  'i)3ferbebäjtblcr'  (f.  taufd)cn) 
.^eigt  nod)  bivi  alte  ^■liof?  in  feiner  urfprgl.  58c= 
beutung  ebenfo  mie  SRonfamm. 

rot  5lbj.  mbb.  abb.  röt  =  got.  rau|)s.  anorb. 
rauör,  anglf.  read  engl,  red,  nbl.  rood,  afäd)f. 
röd  (mit  '^Iblaut  and)  anglf.  reod,  anorb.  rjöörj: 
gemcingerm.  rauda-  (reuda-)  au§  üorgenn. 
roudho-  2lblaut§bilbung  ju  ber  roeituer^meigten 
ibg.  2B3.  rudh  'rot  fein',  bic  aud)  in  iRoft^  fterft 
fomie  in  abb.  rutihliön  'rötlid)  fein'  mbb.  ruten 
'rot  mcrben'  unb  mbb.  röt  'rot';  baut  nod)  got. 
gariudjü  'Sdiambaftigfcit'  unb  inelleidit  got. 
*bi-rüsn-jan  'uerebven';  anglf.  rudu  ':)uitc'  unb 
rüd  'rot'  engl,  rud  'rot'  (anglf.  rudduc  engl, 
ruddock  '3iotfeblc{)en').  Slußerbalb  be§  öerman. 
finb  neben  ben  unter  9i  0  ft  2  üerseidmeten  baupt= 
fäd)lid)  folgenbe  SBörter  oenuanbt:  ffr.  rudhirä-s 
'rot'  —  rohita  'rot'  (für  *rödhita);  gr.  epuepö? 
'rot'  —  ep6u0o(;  'bic  3?öte,  bav  (Srröten'  — 
ipvoi-aeXac,  'rote  (Snt3Ünbung,  9iofc'  —  ^peüBuj 
'rot  mad)en'  (=  anorb.  rjööa,  anglf.  reodan  'röten, 
töten');  lat.  rubro-  (für  *rudhro-,  gr.  epuepöi; 
mie  barba  für  *bardhä  f.  Sart)  —  rufus  'rot' 
—  rubidus  'bunfelrot'  —  rubeo  'fd)amrot  fein'; 
ir.  ruad  'rot';  afloo.  rüdrü  'rot'  —  rüdeti  se 
'erröten';  lit.  rüdas  rüsvas  'rotbraun'  —  raüdas 
raudünas  'rot'  —  randä  'rote  J-arbe'.  Übrigen? 
länt  fid)  bie  genn.  Sippe  aud)  au§  einer  ibg. 
2ßs.  rut  begreifen,  bie  in  lat.  rütilus  'rötlid)' 
porliegt.  —  3tblenung  Siötcl  dJl.  ml)b.  roetel 
roetelstein  dJl.;  ügl.  engl,  ruddle  unb  lat.  rubrica 
(3U  ruber). 

"SiottC  A:  mbb.  rotte  rote  J.  'Sd)ar,  5fb= 
tcilung':  in  mbb.  3eit  au§  afr3.  rote  'SIbteihmg 
cinec-  .'öeere?,  Iruppe'  entlcbnt,  roobcr  and)  engl, 
rout  (mittelengl.  route  1,  nbl.  rot ;  afrv  rote  an? 
mlat.  rutta  rupta;  ogl.  Dient  er. 

rotten  1  3tm.  'ausrotten'  nad)  bem  älteren  mb. 
roten,  Sccbcnform  3U  m()b.  riuten  'reuten';  ugl. 
baier.  rieden,  fd)mei3.  ussrude  'reuten'. 

rotten  2  3tm.  'perrotten,  faulen'  erft  nbb.,  am 
bem  gleid)bcb.  nbb.  nbl.  rotten,  f.  röften 2. 

rotweifd)  5(bi.  fdion  in  mbb.  3cit  al§  33enen= 
nung  ber  @aunerfprad)e  auftretcnb  (mbb.  rot- 
walsch) :  eigtl.  '58ettlcrfprad)c';  im  3iotraclfd)  ift 
3?ot  'Bettler'.    S.  faubcrmelfd). 

<)Jot?  Tl.  mbb.  a[)b.  rotz  älter  hroz  mdl 
'JRo^,  9lafcnfd)leim':  au§  einer  germ.  2B3.  hrut 
(iög.  kriid)  in  al)b.  rii^an  =  anglf.  hrütan 
'fd)uard)en,  fd)nauben',  anorb.  hrjöta.  5?aum 
barf  man  gr.  KÖpuIa  'Sd)nupfcn,  Satarrt)'  rer-- 
glcid)cn. 

Üiübe  (oberb.  Diubc)  $}.  mbb.  rüebe  ruobe 
abb.  ruoba  ruoppa  J.  'iRübe'.  ©ntlebnung  be§ 
abb.  35?oite§  au§  lat.  räpa  'SRübe'  ift  unmög= 

41 


gflubri! 


322 


rügen 


Hd),  obroodl  grabe  ©cmüfcnamcn  (ücjI.  5t  o  1)1, 
Äa;ipe§,  iHcttid))  au§  bcm  fi^at.  in»  2n)b. 
brangen;  benn  bei  aljb.  ©ntlcbiuing  [)ättcn  bic 
Saute  bc-o  lat.  rapa  betbel)alten  ivevbcn,  vcfp.  p 
gu  fi"  nicrben  müfien.  @egcn  G'ntlelnning  bcv 
in  3iübc  ftecfcnbcn  gcnn.  @vbf.  röbi  fprid)t  ba§ 
intt^lblaut  gcbilbcte  al)b.  rCxba  iiil)b.  räbe  ^liübc' 
(fd)iuei3.  rabi).  3)al)cr  ift  uorgcrm.  iöc^icliung  •lu 
lat.  räpum  rapa  an3unel)incn,  100311  nod)  gr. 
f)diTU<;  i)d(f)V<;  '9?übe'  —  ^dcpavo;  f)aqpdvri 
'SHettig*,  ajloü.  rfpa,  lit.  röpe  'jRübc'.  2)iefc 
Sippe  fcblt  bem  rftibg. ;  bal)cr  ift  ber  :i>erbad)t 
ber  (?ntlclimtng  für  bic  ganje  Sippe  mie  bei 
iöani  iiidit  ab^iiiueiicii.  —  I'lüibe^al)!  ift  ^011= 
traftion  für  inl)b.  lUiebezagel  '3Uibcnfd}ipan3' 
(mbb.  zagel  =  engl,  tail  anglf.  t;fgel 
'odiipan','"). 

iKubrit  ?•.  fpätml)ö.  rubrikc  ^^  'rote  linte' 
=  fr3.  rubrique.  roo()er  aud)  engl,  rubric :  lat. 
rubrica  f.  unter  l'liötel. 

rud)loö  '}(bj.  nil)b.  niocbe-lös  'unbcf'üniincrt, 
forgloö'  ju  m()b.  ruoche  Jy.  'Sorge,  Sorgfalt'; 
pgl.  engl,  reckless  'forgloS'. 

rutbtbar,  rud)bar  2lbi.  erft  nbb.,  au§  bcm 
'^'öt>.  luic  ba^i  nbb.  nbl.  cbt  für  I)b.  ft  geigt;  gu 
mbb.  ruoft  'i'liuf,  Ccumunb'  f.  anrüd)ig,  ht- 
rüd)tigt,  0erüd)t. 

iHurf  aiJ.  nilib.  al)b.  ruc  (@en.  ruckes)  im. 
'fdincllc  rrtvücränbcrung,  I'lüicf'.  —  rücf en  ;;tui. 
m()ö.  riickon  al)^.  nicken  rucclian  'fd)iebcnb 
fortbeiucgen' ;  ugl.  anorb.  rykkja  'rüden'  unb 
rykkr  iUL  ';)iud',  anglf.  roccian  engl,  to  rock 
'lüicgcn'. 

rurfcit  otiu-  üoni  Ion  ber  laubc  ju  ni()b. 
riickozen  'girren'  unb  rucku  ^ntcrj.  poin  Ion 
ber  Taube:  onomatopoiet.  5MIbungen. 

iHürfcn  'OR.  (in  ber  i>olfefprad)c  burdi  'ihidel 
Dcrbrängtl  nil)ö.  rücke  a()b.  nicki  älter  Iirukki 
9)1.  'rHürfen*  (got.  *brugja-  ift  bafür  Dornu'o3u= 
fc^cn)  =  afäd)f.  liruggi,  nbl.  rüg.  anglf.  brycg 
engl,  ridge,  anorb.  bryggr  in  bcrfclbcn  58e= 
bcutuitg.  ®r.  ^dxiq  '3iürfen*  ift  unücripanbt, 
rocil  krukji')-  bic  altibg.  Öautforni  für  ^liüden 
ift.  Gdcr  barf  man  an  i^c^iebung  ^u  altgall. 
crucion  (in  Pcnnocruciuin)  'i^crg',  altir.  cnxcn 
'Jvell,  JHürfcn'  unb  ffr.  2Ö3.  kninc  'ficb  frümmen' 
benfcn,  luo.^u  audi  altir.  rruadi  '.Hornbaufcn'  unb 
anglf.  bröac  engl,  rick  'Aornbaufen'  unb  anorb. 
hrüga '.'öaufen' gebort.  S.  gurücf;  iHürfgrat 
f.  ©rat. 

^übc  Tl.  mbb.  rüde  9)1.  'groftcr  ^agbbunb' 
abb.  nido  urfprgl.  *lirii<li(>;  abb.  *rtino  (pgl. 
nbb.  bial.  lliüttc)  fehlt  jufällig,  ift  aber  porau'j^ 
3ufe^cn  auf  ©runb  bcy  glcid)bcb.  anglf.  ry^ia 
eigtl.  hryf)pa9JJ.   ^[)X  Urfpruug  ift  nidjt  fidjcr; 


aflop.  In-utu  '2Binbbunb'  ift  luobl  gcrm.  8cbn= 
mort. 

JWubcl  9J.  im  ?rnfang  bes.  18.  :^al)r\ß.  al§ 
3ägeriPort  auftretcnb  unb  al§  foldie»  juerft  con 
(Vrifd)  1741  gebudit:  unfid)cre  ^tblcitung,  picl= 
lcid)t  Dimin.  gu  :;"){otte  'Sd)ar'  (pgl.  mbb.  rode 
neben  rotte).  iXaum  barf  anorb.  riöull  ',"yäbn= 
lein  Solbatcn,  ficine  'Jlbteilung  Solbaten'  für 
ed)t  bcutfd)cn  Urfpruug  pou  3hibel  fpred)cn,  ta 
e§  raobi  ju  n'öa  'reiten'  gebort;  aud)  ift  33cr= 
manbtfdiaft  mit  got.  •vvrij)us  ',<öcrbc'   unfid)cr. 

9{ubcr  (im  IG.a?.  ^^sabrb.  aud)  ^Kubcl)  Tu 
mbb.  ruoder  abb.  ruodar  9i.  =  nbl.  roer. 
anglf.  rööor  engl,  rudder  'j){uber'  im  5tnorb. 
bafür  mit  anbcrcr  5lblcitung  rdule  9J.  'Si'uber', 
nuibrcnb  röör  9}^  'ba§  'Kuberu'  bebeutet.  (Senn. 
rö-j)ra-  al§  'SBcrfgcug  jum  Oiubem'  gel}ört  ju 
anglf.  röwan  engl,  to  row,  anorb.  röa.  nbl. 
roeien,  ml)b.  rüejen  ruon  'rubern*.  Sic 
gcrm.  3B3.  ro  'rubern'  erfdieint  in  anbcrn  ibg. 
Sprad)cn  in  ber  glcid)cn  53cbcutuug  aK-  rö  re 
er  ar;  pgl.  altir.  ränie  au§  *römio,  lat.  re-nius 
'J)hiber'  (ralis  '("ylof;'),  gr.  i-pl-rr]c,  'Jlhibercr' 
—  xpi-ripri?  '®rciruberer'  —  ^peT|aö(;  'liliuber', 
ffr.  aritra-s  'JHubcr'  (bagu  ibg.  2B3.  re  'ftofjcn'  in 
afloD.  rinati  rßjati  'ftof5cn',  ffr.  ar  'treiben'?). 
Übrigens  ift  engl,  oar  'i)htbcr'  au^  anglf.  är 
(anorb.  är  =  got.  *aira  '^Ihiber')  ^Keft  einer 
anbcrn  gcrm.  !öe3cid)nung  (barau§  finn.  airo 
'^Kuber').  —  S.  ^Kiemen 2. 

9htf  Tl.  mbb.  abb.  ruof  Tl  für  öltereS 
*bruof  (ff)  '^){uf'  =  got.  brops  Tl.  '3{uf,  ®e= 
fd)rci'.  —  rufen  3tro.  ml)b.  ruofen  abb.  ruofan 
ft.  3tro.  =  af(id)f.  bröpan,  nbl.  roepen,  anglf. 
bröpan  (engl,  feblt)  'rufen' ;  bafür  got.  hröpjan 
=  abb.  ruofen  mbb.  riiefen  fd)lP.  ^Uv.  in 
glcicber  53cbeutung.  ^yür  bie  germ.  Sog.  hröp 
fcblt  au'-jniärl-o  äscripanbtfd}aft. 

t  iWufc  ?f.  '.Hrufle  einer  äj^unbc'  ein  pcr= 
breitetet  I^ialcftiuort:  mbb.  abb.  ruf  urfprgl. 
bruf  ^.  'Sd)orf'  (=anorb.  hrufa  5-  'Sd)orf') 
3U  abb.  rieb  =  anglf.  hreof,  anorb.  InjüIV 
'auofälug'. 

rüflcn  3ti»-  Jc^t  roenig  poltSüblid)  in  58aient 
Sdinmbcn  Sd)uici3  (iinrb  aud)  pon  93kaler  1561 
nid)t  per3eid)nct)  unb  übcrbaupt  ipobl  in  Ober- 
bcutfd)lanb;  iintber-i  rügen  mirb  fd)on  1523 
in  5(b.  "i^Jetriy  53a'oler  33ibelgloffar  mit  „fd)änbcn, 
Sd)anb  cntbcd'en"  überfetjt.  GS  berubt  auf  nd)b. 
riiegen  abb.  ruogen  'auflagen,  befd)ulbigen, 
tabeln'  für  ältcreS  ^wrögjan  =  got.  wröbjan, 
afäd)f.  wrngjan,  anglf.  wregan  'auflagen,  be= 
fd)ulbigen'.  'ÄDa3u  ^Küge  mbb.  rüege  unb  got. 
wrölis  '5(nflage,  afädjf.  wröbt  'Streit',  anglf. 
wröbt  'Jlnflagc',  Streit,  5Berbred)cn'.    2)ie  got. 


9f?u^c 


323   — 


rünfttg 


{5^ormcn  mit  h  raeifen  gegenüber  bem  fonftigcn 
g  auf  ibg.  k,  ba§  bem  gvainmatifd)cn  SBcdifcl 
oon  h  :  g  unterlag.  Ginc  ibg.  3B3.  wrök  wrdk 
bleibt  nocb  ju  finbcn. 

9{ul)C  3"-  iilljb.  ruowe  al)b.  ruowa  [y.  '9iu()e' 
(bancben  nil)b.  rAwe  a()b.  räwa  in  glcid)er  58e= 
beutung)  =  anorb.  rö,  anglf.  röw  5.  '3üi()e'. 
@ot.  *ro\va  (mit  ber  ^Iblautöform  *re\va)  berft 
fid)  genau  mit  gr.  ^puun  "3(blaffcn,  5htt[)ören, 
9{al't'  a\\§>  ibg.  röwä;  bic  barin  cnt()altcnc  SBj. 
ro  ift  u)a()rfd)cinlid)  mit  ra-  in  nl)b.  3xai"t  iicr= 
lüanbt;  bod)  mad)t  bic  von  iiutl)er  gcbraud)tc 
oftmb.  ^Jicbcnf orm  JH  u  g  c  3d)iincrigfcit.  —  r  u  I)  c  n 
3tui.  mlib.  raowen  (rawen)  a()b.  ruowen  (räwün) 
fd)ro.  otm.  'ru()en':  2)enom.  ju  $Ru()e. 

9iu6m  9)^  ml)b.  a()b.  ruom  (ruon)  alter 
hruom  Tl.  °9iubm,  (5bve,  Sob' ;  ügl.  afäd}f.  hrom 
9Ji.  '9iubm',  nbl.  roem.  5(uS  2B5.  In-o  ftammcn 
in  gleid)er  ^Bcbcutung  mit  anbcrcr  'JUilcitung 
anorb.  hröör  9)1.,  anglf.  hre|3  9JI.  '^Ku()m',  aijb. 
hruod-  ruod-  in  3iiit^"ii»<^nfc^uugcn  mic  9iu  = 
bolf,  stöbert  ufm.;  baju  got.  hrö|)eigs  'fieg= 
reid)'.  2)ic  germ.  3Bs.  hrn  beru()t  auf  ibg.  kar 
krä,   ivoju  ffr.  kir  'preifen'   —  klrti  'iKu()m'. 

'Sinfiv  5-  nifli^-  i""or  ruore  5'-  'Saud)fIuB, 
9^uf)r',  eigtl.  Micftige,  eilige  33emegung':  ju 
rubren;  t)g(.  m[)b.  ruortranc  ''Kbfübrmittef. 
3^ie  allgemeine  53cbcutung  'bcftige  53emcgung' 
bemabrt  nodi  bie  3iiiamincnfegung  2(ufru()r. 

rüljrcn  ;]tm.  mbb.  rüeren  a[}i).  ruoren  fd)ro. 
3tn).  'in  33ctuegung  jel3en,  antreiben,  aufrübren^ 
fid)  rubren,  anrübren,  beriU)ren'  =  afäd)f.  lirörjan 
'bcmegen,  rubren',  nbl.  roeren,  anglf.  hreran 
(bagu  anglf.  lueremüs  %5"Ie'5e'-'i»aii^^'  engl  rear- 
mouse),  anorb.  hrdera.  2Babrfd)cinlid)  ift  got. 
*larozjan  uorauggufegen,  momit  nicÜeidit  hrisjan 
'fd)ütteln',  anorb.  hress  'fd)neir  uerroanbt  finb. 
<S.  9iubr.  Tie  germ.  2B3.  hrös  (ibg.  kras)  fe^lt 
auöroäi-t§. 

rüljjfen  i^tm.  erft  nbb.,  baneben  im  altern 
M)b.  rülgen:  bunflcn  Urfprung§.  35od)  fd)eint, 
fpötmbb.  rülz  nbb. '}{ ü  l  p  5^  'rober  9)tcnfd},  ^auer' 
oerroaubt  ju  fein. 

iUum  9Ji  im  18.  ^aijti).  au§  engl,  rum,  mo= 
ber  audi  nfr3.  rhum  rum.  Wlan  ficbt  aly  Cueüe 
irgenb  eine  ameiif.  Sprad)e  an;  friiber  galt  mit 
Unredit  ffr.  röma  'SBaffer'  al§  Cueüe. 

Siummcl  9Ji.  erft  nbb.,  nad)  nbb.  rummel 
'iMufe',  nbl.  rommelen  'burd)einanbcr  mcrfen', 
rommel-zo  'DJJiidimafdi',  f.  rumpeln,  "ilndi  in 
ber ^cbeutung  'x!ärm'  fd)licüt  fid)  nbb.  Diummel 
an  nbl.  rommelen  'raffeln,  toben,  faufcn'  an,  moju 
nod)  anorb.  rymja  'lärmen'  3u  sieben  ift. 

runtpcln  otm.  mbb.  rumpeln  fd)m.  otiu.  '(dr-- 
men,  poltern,  geräufd)Poll  fallen';  mob!  toegen  be§ 


P  al§  ^ntenf.  ^öilbung  gu  faffen;  ügl.  mittelcngl. 
romblen  engl,  lo  rumble  in  glcid)er  53cbeutung ; 
baju  mit  2(ngleid)ung  uon  mb  su  mm  nbl. 
rommelen  'lärmen';  babcr  ift  Shimmel  '@c= 
rümpcl'. 

9tuiiH)f  0}?.  mbb.  (mb.)  rumpf  m.  'üiumpf, 
Seib';  bafür  galt  im  oberb.  9Jibb.  botech  abb. 
botah  (anglf.  bodig  engl.  body).  SSgl.  nbb. 
rump,  nbl.  romp  'Siumpf,  mittelengl.  rumpe 
engl,  rump  'Sxumpf,  (Steif5',norb.  rumpr  'Steiß'. 
£b  ucrmanbt  mit  rümpfen? 

rümpfen  3tm.  mbb.  rümphen  'rümpfen, 
ruuäelig  mad)en',abb.  *rumpfenfeblt;  bafür  abb. 
rimpfan  (mbb.  rimphen)  3tiu.  '^ufammensiebcn, 
runjcln' ;  ugl.  nbl.  rimpelen  'runzeln'  unb  rom- 
pelig  'bolperid)t'.  2)ie  ©ippc  bat  faum  h  im  2(n= 
laut  oerlorcn  trog  bernid)t  anjusmcifclnbcu  anglf. 
hrympelc  '^iungcl'  uub  gelirnmpcn  'runselig', 
ba  and)  gerumpen  'gefrümmt'  im  5(nglf.  obne 
h  im  2(nlaut  bejeugt  ift.  9Jlit  ber  germ.  SBg. 
rimp  (ügl.  nod)  engt,  rimple  rumple  'tyalte, 
Shui^el',  nbl.  rimpel  'Siun^el')  ogl.  gr.  ^d|acpo(; 
'frummer  (Sd)nabel  ber  Diaubtiere'  —  |)e,ußo|aai 
'umbcrirrcn'  —  paiucp/-)  'frummer  Sold)'. 

runb  2(bi.  (bafür  im  ^i]b.  sinewel)  feit  bem 
15.  '^ai)xi}.  allgemein  üblid)  au§'  feltenem  mbb. 
riint  ißm.  rundes)  9(bj.  'ruub':  entlebnt  au§ 
fr3.  rond  (=  lat.  rotundus),  mober  and)  engl, 
round,  nbl.  rond. 

9{unbc  ("y.  au§  gleid)beb.  fr3.  ronde  fur3  cor 
bem  SOjäbr.  Ärieg  entlebnt  (aud)  3unäd)ft  noc^ 
al§  ronde  ronda  bei  v.  SBallbaufen  1617  Corp. 
Milit.  108. 118;  bei  ©rimmelöbaufen  1G69  3im= 
plic.  IV,  9  im  '^ßlur.  3aunbcn). 

9{unc  ?y.  f.  raunen.  —  9{mtc  f.  SB  aliud). 

llHuitöc  A:  mbb.  mnbb.  runge  J.  '2öagen= 
runge':  ein  mb.  nbb.  SBort,  feit  Sd)ottel  1663 
QQbndjt,  aber  bei  9Jiaaler  1561  nod)  feblenb 
(öftrci4  bafür  i?upf,  fonft  oberb.  5lipfe);r)gl. 
got.  hrugga  3^.  '©tab',  anglf.  hrung  engl,  rung 
'33alfen',  fpc3.  'bie  bcn  Sd)iff!oboben  bilbenben 
Cuerbalfcn'.  3(1§  ©runbbcbeutung  mufe'Sparren' 
oorauÄgcfcgt  rocrben,  luc^^balb  2}erTt)anbtfd)aft 
mit  nbb.  ai^iug  sroeifelbaft  ift. 

9tunf  clrübc  J-  erft  im  18-  ^<^^n'h-  auf  fommenb ; 
bunflen  UrfprungS.  3m  älteren  9ibb.  bafür 
iHange  (nod)  in  ber  SBetterau)  =  oberb.  9tanbc 
(in  ber  ©d)n)ei3,  in  ©d)it)abcn  unb  53aiern). 

t  dinnU  9.U.  'ungefd)liffeuer  9Jicnfd)',  bei 
m'ifd)  17-41  al»  9hincuy  gebud)t  unb  in  biefer 
latinifircnbcn  ,3"orm  fd)ou  im  1617.  ^abrb.  be= 
3eugt:  eine  unflare  ^ilbung,  incüeid)t  au§  ber 
3d)ülcrfprad)c  ftammeub  13U  ital.  roncare 
'fd)nard)cn'?). 

rünfttg    2(bi.   in   blutrünftig    au§    mbb. 


dim?^ti 


—   324 


<Saa( 


bluol-ruiisec -runs  Slbj.  'blutig,  itiiinb',3U  inlib. 
abb.  bluot-runs 'iölutfluf;,  bliititicSBuiibc'.  runs 
tft  'Jlbftraftbilbimg  ju  rinnen;  vgl.  ijot.  runs 
^@cn.  runsis)  'Sauf  —  runs  blö]iis  '^lutflutV. 

9Jun,sd  ^•.  nibb.  runzel  al)b.  runzala  %. 
'Oiunjcl' :  2^innn.  ju  Ql)b.  run/.a  ml)b.  runze  J-. 
'iRunjcr.  "ihii  ©runb  uon  üuorb.  Inukka.  ml)b. 
runkeunbcngl.  \vrinkle'i")üin3cr  (anglf.wrincle) 
ftclit  alib.  runza  für  *\vrunkza  *\vrunkta  mit 
Tiniinutinfuffir;  23erlul"t  be»  ©utturaliJ  ift  forrcft 
lüic  in  iölitj  ani:  *blikz,  Scnj  aii^  *lenkz. 
2lu|";cr()Qlb  bcö  @crm.  ogl.  lat.  rüga.  lit.  riikti 
'ninsclig  lucrbcn'  —  raükas  'JHunjcl'  (f.  nod) 
raul)).  2(u§  bcni  ©crnmn.  (ogl.  anorb.  hrukka 
ou§  *l)runkö)  ftannnt  fvj.  froncer  (mlQt.  frun- 
cetura  '^liuniCl'  in  bcn  'licidicnaucv  C'Moffcn). 

i)Jü|jcI  )ffl.  in  bcr  l)cuttgcn  iöcbcntung  feit 
(5d)ottel  16G3  niclfnd)  in  bcn  S^bb.  ücr3cid)nct : 
eigtl.  bnicr.  iturjform  jn  i)huircd}t  (bo[)cr3iü-- 
pcl  JHüppel  qIö  Jsaniilicnnamcn);  luegcn  äbn= 
lidicr  25?ortgc)d)id)tc  pgl.  2)Jcl?c-  JBaljridicinlid) 
gab  jur  5(uvbilbnng  bcr  5?cbcutung  üon  '1{üpcl 
bcr  büucrlidjo  it  n  c  d)  t  i)x  u  ;i  r  c  d)  t  3Inlaf;. 

nmfcil  Stw.  ml)b.  rupfen  ropi'en  C^'ltcnf. 
JU  raufen)  =  niittclcngl.  rippon  (nnglf. 
*ryppan;t  engl,  rip  'reinen';  bü3ii  ruiipifl 
'lumpig'  nad)  nbb.  ruppen  für  obcrb.  rupfen. 

^Küffcl  91^  mhb.  rüe^.-l  Tl.  ':Küfiel';  nl)b. 
mit  .Huv',ung  bc?  eigtl.  Stammuofalv  luie  in 
laffcn  ouc^  mhb.  iä^^on.  'Jll)b.  *ruo;5il  älter 
♦wrö^il  finb  nnbc3cugt;  ba3u  bie  obnc  bie 
l-5fbleilung  gcbilbeten  g!eid)bcb.  angif.  wrüt,  oft= 
frief.  wröte  'rKüficl' ;  ferner  al)b.  ruozzen  'bie 
©rbc  aufn)ül)lcn,  aufreificn',  nbl.  wroeten  'miily- 
len*,  norbfricf.  wrelten  'luüiilen',  angl).  wrötan 
wrölian  engl,  to  root  'luühlen  luie  Sd)iueine'. 
Tic  germ.  2»J3.  wn«!  'aufiDiUilen'  ('liüjfel  eigtl. 
'bie  nufiuül)lenbe  2dmau3e  bev  2d)iveinev'l  an-:- 
oorgcnn.  wnVl  (bod)  f.  ÜBurjcl)  ift  üiclleid)t 
mit  lat.  rödpio  'nagen'  nruera'anbt. 


t  liKüftc  ^.  fpätmbb.  rust  ^■.  'Mn{]c,  JHaft', 
einer  bem  9ibb.  cntftammenbcn  9^ebenfonn  üon 
^Kaft;  ogl.  nbl.  rust  '3iaft'. 

ruften  S^m.  mlib.  rüsten  al)b.  rüsten  älter 
*brusljan  'ruften,  bereiten,  fd)mürfen'  =  nbl. 
rüsten,  anglf.  hyrstan  (für  *hryslan)  'au&ftatten, 
fd)mürfen':  iTenom.  3U  al)b.  rust  '^Haftung', 
anglf.  hyrst  ';^ierrat,  odimurf,  9iüftung',  bie 
fclbcr  33crba(abftrafta  3u  einer  germ.  2B3.  hruf) 
'fdjmürfen'  finb;  ögl.  anglf.  lireodan  'fdimücfcn', 
anorb.  hrjööa  'fäubcrn,  ein  Sd)iff  entlaben'.  Ob 
man  3U  biefer  2B3.  brup  and)  germ.  *hrossa- 
'3ioty  al§  ■:)3ai1i3.  auf  ta-  im  Sinne  von  '&c- 
fdimürftc?'  3ic()en  borf,  infofern  cv  Sd)mudgegcn= 
ftanb  ift?  2)ie  germ.  ÜB3.  lirujj  (an-:-'  ibg.  krutb 
krut?)  l)at  man  —  mobl  mit  Unred)t  —  in  gr. 
KeKopueuevoc;  'aiiögerüftct'  —  Kopüaöuu  'ruften' 
—  Köpuö-  '.s>clm'  luicbcrerfennen  mollen;  bod) 
ift  bereu  3iv)eiftUngc  2B3.  KopuB-  mit  bem  einfiU 
bigen  germ.  liru|)  nid}t  3U  uercinigcn.  —  S.  and) 
@e  rufte. 

rüftifl  3(bi.  ml)b.  rüstec  'rüftig,  gcrüftet', 
al)b.  rustijT  'bereitet,  gcfd)müd't';  uicgcn  ber  i^e^ 
bentungöentmidlung  vgl.  f  e  r  t  i  g,  aud)  e  n  t  r  ü  ft  e  t. 
■Jlnorb.  liraustr  'tapfer,  tüd)tig'  liegt  ferner. 

9tuft  9Jl.  ml)b.  al)b.  ruo^  5)Z.  ==  nbl.  roet 
'JHuf?'.  ^ibb.  sot,  engl,  soot  anglf.  söt  'SRufe' 
finb  füum  neruHinbt. 

^Kutc  A.  nü)b.  ruole  al]t>.  ruola  J.  '@crtc, 
^Kutc,  Stange,  iDlenftangc'  =  afödjf.  röda  ,1. 
'.Uren3',  nbl.  roedc  ':)\nte,  DJJefjftangc',  anglf. 
röd  Jy.  'itreu3'  engl,  rod  rood  'Dhite,  Ärcuj'. 
@ot.  *rüda  5.  'Stange,  ^43fal)l'  fel)lt.  Gin 
üorgerm.  rädbä-  läfst  fid)  fonft  nid)t  anffinben; 
ober  ift  lat.  rädius  'Stab'  urnermanbt':? 

riitfrfjen  ot>f-  fpätml)b.  rutschen  'gleiten'; 
^Jiebenform  ba3u  mbb.  riitzen.  $yiclleid)t  gel)ört 
e'ö  3ur  gleidieu  il\3.  mie  rütteln,  rütten  (jer= 
rüttcn»  =  mlib.  rülteln  rüHen  'fdjütteln'. 


Snal  9JJ.  mbb.  ahb.  sal  OT9?.  's^am,  Saal, 
•l'^alle,  meiften-i  nur  einen  Saal  cntbaltcnbcy 
(^cbäube,  bc).  3um  gefellfdiaftlidien  3>creinigungy: 
orte  bieneub'  —  afäd)f.  scli  1>J.  'Wcbdube  nur 
au^  einem  grof?en  Saal  beffebeub'.  Cs^n  "ä[)t>. 
3(fäd)f.  finbct  fid)  bafür  aud)  bie  53e3eid)nuJig 
selihüs  'Saall)auC'' ;  anglf.  sele  salor  sa-l  '.S^alle, 
ipalaft',  anorb.  salr  9?i.  (altgerm.  salaz  saliz  iij. 


barf  iiorauvgefet3t  u'erbeu).  Xav  Wot.  bemalivt 
mir  bie  ftammucrmanbten  saljan  '.s>erbcrgc  finbcu, 
bleiben'  unb  salijnvns  a-  X'^-  'A>crbcrge,  Speife^ 
3immer'  =abb.  selida  ^.  'aBol)nung'  nd)b.  selde. 
llrücriüanbt  finb  afloü.  selitva  J-  '2Bol)Uung' 
unb  selo  i)i.  '.S>of,  2)orf',  lat.  solum  'iöobcil, 
Wrunb'.  —  2!er  germ.  Sippe  entfprong  btc  ro- 
man.  non  ital.  sala.  fr3.  sallc  'Saal'. 


(Saat 


—  325 


jagen 


©aot  5-.  m()b.  al)b.  sät  'J.  'bag  Säen,  btc 
Stugjaat,  ©aat'  ==  aiäd)).  sAd  9f.,  nbl.  zaad, 
anglf.  sted  cnc\l.  seed  'oanicn,  Saat',  anovb. 
siede  unb  säd  ^Jc.  'Saat';  got.  nur  in  mana- 
seps  5-.  'S[Renidi()cit,  SBclt'.  ^Iltgcrm.  se-di- 
(unb  se-da-)  finb  'Jtblcitunc3cn  anv  bcr  in  jäcn 
unb  Same  ent()altcnen  ibg.  S>3.  se  'jäen'. 

Säbel  9)^  um  lö<K)  auffonnnenb  unb  151U 
alö  neumobifd)e§  J-reinbaiort  in  33aievn  („'3(in 
ncro§  (.^cbid)t")  lunipottct,  3unäd)ü  aly  Säbel, 
©ebel  (bei  DJ^aalcr  l.Jül),  Scibel  (bei  .*öan§ 
Sad)§):  mit  öcn  olcid)bcb.  fvo-  engl,  sabre  unb 
ital.  sciabla  auv  beut  Cflcn  ftammenb.  2)ie  flau. 
SBortc  mic  vuif.  sablja,  poln.  szabia,  fcvb.  sablja, 
foroie  uncjar.  szäblya  fd)einen  fclber  Seljnroorte 
3U  fein. 

Säbcnbnum  ).  Scbenbaum. 

Satftc  5".  mbb.  Sache  aijb.  sahlia  'J.  Streit, 
Streitfad)c,  9icd)t§l)anbel,  2{ngelcgen()eit,  Sad)e, 
Urjad)c,  @runb'  =  anorb.  snk  5-,  ajädif.  saka 
5-:  üflt.  nbl.  zaak  '2)int3',  anglf.  sacu  'Streit, 
^el}bc'  engl,  sake  'llrfadjc,  ©runb',  got.  sakju 
^y.  'Streit,  oänferei'.  2)ic  Sippe  gcljört  3U  got. 
sakan  'ftreitcn,  janlen'  (sakjö  ^y.  'Streit'),  anglf. 
sacan,  afäd)f.  sakan,  al)b.  sahhan  'tabeln,  f  dielten; 
oor  @end)t  ftreitcn'.  Sß^j.  sak  'ftreitcn  bef.  üor 
©ci-icbt'  ift  bcm  ©errn.  eigcntümlid).  53ead)tung 
üerbicnt  bie  iöebeutungÄcntimrflung.  2^ie  al^ 
gemeine  ^ebeutung'Sad}e'  ift  lungere  (Sntwidlung 
aug  ':}?ed)t&fad)e.  Streit',  bie  nod)  in  n()b.  Sad)= 
ro  a  1 1  e  r  ''Jteditgnerteibigcr'  (f.  nod)  2S  i  b  c  r  f  a  di  e  r ) 
crbalten  blieb.  Tic  alte  9icd)tc-'fprad)e  ergab  anö 
ber  Ic^teren  33ebeutung  bie  erflere. 

iaöjt  2lbi.  crft  n[)b.  (bcm  Cberb.  fvemb),  am 
nbb.  sacht;  ogl.  nbl.  zacht  (megcn  nbl.  nbb.  cht 
au§  bb.  ft  f.  Sd)ad)t!;  c&  ift  =  i)b.  fanft,  bcffcn 
9kfal  fd)on  in  afäd)f.  säfto  3lbü.  'fanft'  ucrlorcn 
ging.  Seit  iöelmig  1611  unb  Sd)otte(  1663  luirb 
fad)t  gebud)t,  bnngt  litterarifd)  aber  erft  im  18. 
^abrl).  burd)  (bei  Öutljcr  unbc3eugt;  üerein3clt 
3natl)efiu§  1562  Sarcpta  219^  fad)te). 

3arf  dJl.  ml)b.  al)b.  sac  (@cn.  sackes)  Tl. 
=  got.  sakkus  3)^.,  anorb.  sekkr  SOh,  anglf. 
saecc  engl,  sack,  ubi.  zak  in  gleidjer  53cbentung : 
gcmeingcrm.  2el)nn)ort  (@rbf.  sakkus)  au§  lat. 
Saccus  (—  ital.  sacco,  fr3.  altir.  sac).  ba§  mit 
gr.  acJLKKoc,  bem  l)ebr.:pl)öni3.  sak  cntfprungen 
ift.  Ta§  lat.  SSort  ift  burd)  ben  iMnbel  römifd)cr 
ilauflentc  fel)r  früb  (fd)on  ju  6acfar§  3^^^:')  3U 
unö  gefommen,  ctrca  glcid)3citig  mit  3lrd)c, 
Äiftc,  Sarg,  Sdjrein. 

farfcriot  ^ntcrj.  crft  fpät  nbb.,  nad)  fr3.  sacre 
nom  de  Dieu  umgemobelt;  bafür  mit  Gntftellung 
jappcriot.  Sacfcrment  (fapperment)  au§ 
sacramentum.  ha^i  '6l)rifti  2eid)nam'  be3eid)net. 


facti  3tm.  mbb.  ssejen  ssen  al)b.  säen 
'fäen'  (üuii  urfprgl.  säjan  entfprungeni  =  got. 
saian,  anorb.  sä,  anglf.  säwan  engl,  to  sow, 
nbl.  zaaien,  afäd)f.  sujan  in  glcid)cr  ^ebeutung. 
®ie  gcrm.  3B3.  so  'faen',  bie  nod)  in  Saat  unb 
Same 'Ableitungen  3eigt,  ift  ben  rueftlid)en  3nbo= 
gennanen  gemeinfam;  pgl.  lat.  2B3.  sc  in  se-vi 
sa-tum  se-men  (lat.  sero  ift  rcbupl.  ^räf.  für 
*si-so)  unb  afloö.  seja  (seti)  'fäen',  lit.  seju 
(seil)  'fäen'. 

(Sflfran  Tl.  mbb.  safrän  2R.  nad)  fv3.  safran 
(ogl.  engl,  saf'fran),  fpan.  azafran  =  ital.  zaf- 
ferano  aui^  gleid)beb.  arab.  zäfarän. 

Sftft  Tl.  m()b.  saft  getpöbnlid)  mbb.  al)b. 
saf  (®en.  saffes)  5?.  'Saft'  =  anglf.  scep  eitgl. 
sap  'Saft',  nbl.  nbb.  sap.  Urüerrpanbtfd)aft  mit 
lat.  sapio  (al)b.  seven  seppen  ml)b.  sehen  'raal)r= 
ncl)men')  unb  sapor  ift  megen  anorb.  safe  'Saft' 
bcnlbar,  infofern  eine  ibg.  3B3.  sap  sab  (ügl. 
ffr.  sabar  '^ccf'tar')  möglid)  crfd)cint  (bagegen 
gr.  ÖTTÖc  'Saft',  aflop.  sokü  finb  fent  3u  balten). 
5lber  bie  bevTfdienbe  3lnfid)t,  anglf.  ssep  unb  abb. 
saf  feien  Gntlel)nungcn  au§  lat.  säpa  '9}ioftfatt', 
ift  tual)rid)einlid)cr  mit  9iüd"fid)t  auf  anbere  lat. 
Sel)nrooi1c  iam  bem  53creid)  beä  2i>einbauce->)  luic 
Tloii  unb  Sauer. 

Sage  5.  ml)b.  sage  ai)h.  saga  J.  'üicbe, 
"Jlnefage,  Gr3äblung,  @erüd)t' :  2lbftraftum  3U 
fagen  mic  anglf.  sagu  engl,  saw  '3lu§fprud), 
Sage'. 

Säge  j)-.  ml)b.  sege  sage  al)b.  sega  saga  5- 
=  nbl.  zaag,  anglf.  sage  sagu  engl,  saw 
'Säge',  anorb.  sog  J-.  (got.  *saga  5-  fel)ltl: 
mit  anglf.  secg  'Sd)n)eit'  au^  sagja-  unb 
anglf.  sigde  side  (engl,  scythe)  'Senfe'  au^:  *si- 
gi|3ö  (anorö.  sigdr),  fomic  mit  bcr  Sippe  pon 
Senfe  abgeleitet  auö  einer  ibg.  2Ö3.  sekrsok, 
it)03uaud)lat.secäre'fd)nciben'  —  securis'^Beir. 
Sag  ä  pon  Säge  berubt, luie  bie  neueren  alem.= 
fd)iuäb.  Sialchc  lebrcn,  auf  e;  eg  beftel)t  alfo 
bcrfclbe  5lblaut  3ipifd)cn  al)b.  sega:  saga  mie 
3roifd)cn  ai]h.  rehho;  anglf.  racu  (f.  9tcd)cn) 
ober  3unfd)cn  Fladen:  engl.  neck.  3"  bcr  ibg. 
2B3.  sek  sok  geboren  aug  bem  ©erm.  nod)  abb. 
sahs  'Sd)iüei"t'  (f.  9}leffer)  unb  Dielleid)t  a^b. 
seh  mt)b.  secli  '^$flugfd)aar'  (bod)  f.  Sid)el). 

fogen  3tiö-  nibb.  sagen  al)b.  sagen  fc^ro. 
3tiP.  =  afäd)f.  seggjan,  nbb.  seggen,  nbl.  zeggen, 
anglf.  secgan  (aug  ''sagjan)  engl,  to  say,  alt= 
norb.  segja  'fagcn'.  ®ot.  *sagan  fel)lt  nnc  jcber 
anbere  21>ur3elangeböingc  im  @ot.  überbaupt. 
©erm.  sagai-,  nad)  ber  Diegel  beg  grammatifd)en 
2Bed)felg  aug  ibg.  sokey-  entftanbcn,  l]at  nabc 
33ermanbtc  an  lit.  sakyti  'fagen'  (sekme  '©r- 
3äblung'  —  pcä-saka  '9}lärd)en')  unb  aflop.  sociti 


(Sntitbnnb 


326 


©ats 


'angctgen' ;  bagu  fügt  man  altlat.  insece  'cx"jä()Ic' 
(in-sectiones  'Grsnbhnuicn' )  joiuic  bic  gv.  2C\v 
aeu  oekF  in  eweire  für  ^v-aene,  e-aTr-ete  'fagc, 
jogt',  (Sine  alte  ibg.  ©orttnlbung  au$  bicfcr 
S^j.  seq  (sep)  f.  unter  ^cifpic  l.  daneben 
lücift  altir.  sagim  saigim  'xd)  fpredic,  fagc'  auf 
eine  lautneriuaubtc  SiiHic  ()in.  —  ^"^ni  9\'oman. 
finbct  lid)  nur  ein  2el)nu)oi1  biefer  SiiH^c;  vc\\. 
fpan.  sayon  'öertditÄbicner'  (eiiitl.  'Sprcdicr'). 

SaMbanb  9i.  feit  beni  IG.  ,ui()vl).  be:,cuiit 
neben  unb  für  eiijtl.  (fo  nod)  am  iliittclr()ein) 
selb-end;  bie  gleid)beb.  nbl.  zelfkanl  unb  engl, 
seivage  ftimmen  ju  nbb.  seifkante  unb  Ggge 
(f.  GggcV).  2^ie  nt)b.  2{u6fprad)e  fdicint  an§' 
bem  53ül)m.  ju  flammen.  ^Ui  C6erfad}fen  gilt 
Sal)lleifle,  in  Cftrcidi  Iud)  =  enb,  in  bcr 
Sdjmcij  tS  n  b  i  ( am  l^Jedar  '43  v  a  i  f  e  l ,  im  .'öcnncb. 
©peibeli. 

Sa^ltc  3^.  fpätnil)b.  (inb.  nbb.)  sane  J. 
'Sa()ne'  =  nbl.  zaan.  Urfprünglid)  gcl)örtc 
ba^  SBort  mol)l  auc^  bem  £bcrh.  an,  mie  bie  3(0= 
leitung  Senne  jeigt  ^für  Sal)ne  gilt  jc^t  oberb. 
mb. ')\ a [)  m,  fdimcij.  and)  nülel,  nbb.  Alott  unb 
Sd)manti.  "Dcit  ^)iüd'iid)t  auf  öftreid).  „ba& 
CberS" 'für  'Kal)m  (ogl.  engl,  head  of  milk) 
barf  oielleidit  an  ffr.  sänu  '.s>ö()c'  gebad)t 
njcrbcn. 

Saite  ly.  ml)b.  seile  aht).  seita  Jy.  'Saite, 
Stricf,  3^ffcl' ;  ugl-  ol)b.  seid  ^Jc.  'Sti-idV3d)linge'; 
a()b.  seiU)  ^  anglf.  säda  9JL  'Strid,  3d)linge' : 
'Jlbleitungen  mittclft  eincö  ibg.  t-Siuffiycy  an-:-< 
bcr  genn.  ibg.  ifi.\v  ^'i'  :  sT  'binben',  bie  aud) 
in  Seil  uorliegt;  ogl.  nod)  anorb.  seimr  9JJ. 
'Saite'  (got.  *sai-ina-i,  anorb.  siina  9f.  'Saite', 
anglf.  sima.  afäd)f.  slmo  9)1.  'Strirf' ;  baju  gr. 
l-iadq  'iHicmen',  ffr.  2öj.  si  (sa)  'binben,  feffcin'. 
iisn  2lblcitung  flelien  bem  gcrm.  SBorte  junddifl 
afloü.  se-lT  ,1.  'Strid'  unb  lit.  sailas  9JJ.  'Strid'. 
Sßegen  ber  norgcrm.  äl\^.  sT  sai  f.  nod)  Seil. 

:fol  in  ''lUühfal  f.  feiig,  and)  ^Kätfel. 

(Snlnmnubcr  Tl.  mhb.  salamander  lli.  J>-. 
'salaiiKuulra'.  -  Über  ben  oichimflrittenen  Ur= 
fpnmg  bey  flnbent.  Salamanbcv,  ber  erft  in 
bie  '.Vkx  ,'sa()rc  bc^  U».  oa()rl)d.  fällt,  ugl. 
Stubentcnfiir.  'd. 

Salat  'JJi.  fpäinibb.  saläl  aij.;  l'clinuiorl 
QU§  glcid)beb.  ital.  salata  insalala 

Snlbnbcr  1'JJ.  crfl  frül)id)b.  (ber  ältefle  5^eleg 
flammt  au^  i^cn  Kpisl.  Ohscur.  Vir.),  mirb  mit 
Unred)t  auy  einer  ,Vncnfcr  L'otaltrabition  evfiärt, 
bereu  .öelb  ein  bortiger  söabcr  uom  Einfang  bey 
17.  :^al)rl)'3.  mar,  ber  feine  (^dftc  mit  fd)alen  (?r 
;iäl)Iungcn  untcrbicit.  "^Iber  bay  SBort  fd)eint 
auy  IHittclbeutfdiIanb  ,^u  flammen.  ,"vebor  'Vtcd) 
crflärt  ey  ahi  Solbaber  unb  crinticrt  an  baci 


OJiagbcb.  Urfunbenb.  (ed.  .söertel)  I  6G5  jum 
^'sabve  1390 :  vortmer  so  sollen  dy  borgere  to 
deine  Salz  (non  Saija)  dal  solgut  darsilves 
baden,  siden  ande  wallen. 

3albe  5"- 1»^)'^.  salbe  al)b.  salba  j}.  =  afäd)f. 
salba,  nbl.  zalf,  anglf.  sealf  engl,  salve  (got. 
*salba  3"-  ift  Ju  erfd)lief5en  au§  salbön  'falben'). 
2}ay  germ.  salbO-  'Salbe'  auy  oorgenu.  solpä- 
gc()ört  JU  gr.  IXnoc,  'öl'  —  äXcpoq  '53utter'  — 
öXm-i  'iriflafd)c',  ffr.  sarpis  9J.  'Sd)mal3'  — 
srprä  'fett'. 

<3albct  Tl.  ml)b.  salbeie  salveie  al)b.  sal- 
beia  salveia  J"-  =  tat.=roni.  salvia  (fr^.  sauge, 
morau§  engl.  sage). 

1 3nlbud)  )}l.  ml)b.  sal-buocii  9?.  'Urfunben= 
bud)  für  bie  sii  einer  ®cmcinfd)aft  geblirigen 
C*^runbftüdc,  CSintünftc  intb  Sd)cntungcn'  ju  ml)b. 
sal  Jy.  'rcd)tlid)e  lUicrgabc  cinco  0)utc§',  bay  mit 
ml)b.  sal  d)l.  'ivcrinäd)tniy'  ju  al)b.  seilen  ^= 
anglf.  sellan  'übergeben'  gcl)ört.  2)ay  biefen  ent= 
fprcdjenbe  engl,  to  seil  l]at  bie  33cbcuti:)ig  'üer= 
faufen'  angenommen. 

Salm,  Salmcn  90J.  ml)b.  mnbb.  salme 
al)b.  anbb.  salinn  Tl.:  lat.^gall.  salino  (=  fvj(. 
sauinon)  braug  am  ^Klicin  uuilircnb  bcr  9iöincr= 
seit  ein.  Sad)y  ifl  mc()r  nbb.=jäd)f.,  Sahnen 
I)errfd)t  im  ÜBeften  (ubl.  zalm).  2)od)  inirb  feit 
bem  16.  ^sa()r().  am  Cberrl)ein  Salm  unb  2ad)^ 
jur  fünfUid)cn  nmcrfd)eibung  i)erfd)iebener  Sta= 
bien  bcci  mfd)ey  gebrand)t;  aber  Salm  ift 
üolfyüblid)er,  une  bie  jabllofen  öaftl)i.ifc  „3»iit 
Salinen"  im  Sübnicftcn  bcnicifcn.  ,^\m  Stell,  ift 
saliiio  nod)  nid)t  gcfnnbcn  (ir.  eö  am-  lat.  osox 
'Vad)y' ). 

Soluc  ,>.  aly  mililar.  3Bort  am  (Snibe  be§ 
IG.  3fll)i^t)§.  auffommenb  unb  feit  Stielerä  S^u 
tung'olufl  1G07  gebud)t:  auy  bcr  lat.  (^rntüormel 
salve. 

3ahucibc  ("s-.  ,iU  ml)b.  salhe  al)b.  salaha 
(got.  *sallir)i  ,1.  'äBcibc';  bac^  jiueitc  Hujammen: 
fclumgyglicb  bcy  nl)b.  2l>ortoy  bicnt  jur  ^kMcbung 
ber  alten  '-ücjcidjnnng,  bie  jn)cifelyol)nc  cd)t  gcrm. 
ift;  tjgl.  anorb.  selja  (got.  *salhjö)  "jy.  unb  anglf. 
scalh  engl,  sallow  '2Beibc'.  ^a^xi  gr.  4\(Kr| 
(arfab.),  lat.  sälix  (2(cc.  -cem)  'SBcibc'  al§  Ur= 
ncrmanbtc;  frj.  saulc  berut)t  nid)t  auf  bem  lat. 
Sinnl,  cl)cr  auf  einer  germ.  /f-ornt. 

Sal.s  9(.  ml)b.  al)b.  salz  9i.  =  got.  salt, 
anglf.  soalt  engl,  sali,  nbl.  zout,  afäd)f.  salt, 
(baneben  ein  5(bi.  anorb.  saltr,  anglf.  sealt 
'faltig'):  eine  fpe.^ififd)  germ.  58ilbnng  salta-  9?. 
(barauy  enticbnt  läpp,  sallte),  bie  natürlid)  mit 
lat.  säl,  gr.  d\<;  in  ^ejiel)ung  ftel)t;  ogl.  nod) 
afloD.  soll  'Sal,f  —  slanü  'faljig',  lett.  säls, 
altir.   salann  'Salj'.     Tic  ermeiterte  uorgerm. 


fam= 


—   327    — 


5anb 


SBurjcIfonn  sald  ftcrft  mit  3(ffiinilicnmci  t)on  Id 
ju  11  and)  in  lat.  sallere  'falscn'  (mit  bcm  ^avti3. 
salsus  für  *sald-tos),  ba^  gu  flot.  saltan  =  a[)i>. 
salzan  ft.  3tro.  'faljcn'  ftimmt.  2)a§  Ut.  2lbi. 
saldüs  (ofloD.  sladükü)  dat  bic  ^cbcutiuu^  'fütV 
(Ut.  druskä  'Salj'  iicl)ül1  JU  Ictt.  druska 
'Ärümd)cn' ).  Ten  öftlidicn  onboacvmancn  fct)lt 
eine  ucrmanbtc  '-öc,^eid)nniui ,  mic  bcnn  bcr 
9\iiji)cba  bav  Sa(3  auffäüi^icvniciie  nidit  evnnltint. 
S3ieUcid)t  lernten  bie  lucftlidjcn  3»t)oacrmanen 
auf  il)rcn  SBanbcrungcu  ta^  DJtincval  tennen  uon 
einem  iinlturoolfc,  ba§  aud)  fonft  {vc\\.  .'panf 
iinb  ©über)  bic  cnrop.  6prad)en  beeinflnfjt  liat. 
2)aB  an&  einem  iyrcmbiuort  eine  'Jlblaut'öbilbunn 
©ül^e  nnb  ein  ft.  3tui.  flot.  saltan  =  lat.  sallere 
'falsen'  iicfd)affen  mcrbcn  fonnte,  läfit  fid}  nid)t 
bcjrocifeln.  33ic(leid)t  bcrnbt  bie  '^tbmeidnina  uon 
gcrm.  salta-  unb  gr.dat.  sal  auf  einer  gemein; 
famen  @rbf.  säld  (Senet.  saldnös  (salnös). 

=fam  f.  langfam. 

3amc  Tl.  mbb.  säme  ai)'o.  afäd)f.  sämo  dJl. 
'Samenforn,  Same,  3cad)tommenfd)aft,  (Vclb, 
58obcn':  3(b(eitung  anc-.  bcr  in  Saat  nnb  fäcn 
ent()altenen  Sog.  se  'fäcn',  genau  cntfpred)enb 
bem  lat.  semen,  aftoo.  seme,  lit.  semü  °Same'; 
tbg.  se-mn-  mit  Suffiy  men  ift  oorauSjufe^en  (ba§ 
glctd)e  ©uffiy  ftecft  in  ^eim  unb  in  Slume). 
6ine  anbere  5(6(eitung  geigen  altir.  sil  unb  lit. 
seklä  'Same'  (@rbf.  setla). 

t  Sämtfcfelcbcr  91.  erft  n()b.,  entfpre^enb 
engl,  shamois  (unb  shammy)  in  glcidier  58cbeu= 
tung,  fr^.  peaux  chamoisees :  bunflcn  Urf prung§ ; 
üieücid)t  au»  ruff.  zamsa  'Sämifd)Ieber'. 

fammcln  o^m.  m()b.  samelen  eigtl.  mit  n-'äb- 
leitung  samenen  ai)b.  samanön  'fammeln'  = 
afäd;f.  samnön,  nbl.  zamelen,  anglf.  samnian, 
anorb.  samna  'fammeln':  Stblcitung  an^  bcm 
at)b.  5lbt).  saman  (urucnnanbt  utit  ffr.  samanä 
'äufammen')  eigtl.  'nad)  bemfelben  Crt  l)in'  gu 
bcm  ^^ronominalftamm  sama-  (in  got.  saras, 
engl,  same);  t)gl.  gr.  ä^a.  ©.  gufammcn  unb 
gefamt. 

®  ammeUurium  9?.  eine  latinificrcnbc  53i(bung 
auf  -ium,  au&gel)enb  üon  nbb.  sammelsflr,  bae 
urfprgl.  luolil  ein  'faueres  (Scrid)t  an§  allerlei 
aufgcfammcltcn  {5"leifd)rcftcn'  meinte  (im  18. 
Sal)rl}.  l)amburg.  sammelsür  'allcrl)anb  3U= 
fammengeraffteS  3eu3%  brem.  sammelsurium 
'ein  efell)afte§  (Semüfc  üon  allerlei  Sadjen,  bef. 
Don  Speifen'):  mol)l  im  16.  ^a^ivl).  in  f)umam= 
ftifdjen  ilrcifen  aufgefommen  (frübcfter  ^eleg 
in  bcr  l)cutigen  Scbeutung  auf  nbb.  O^cbict: 
Sauremberg  1652  Sd)cr5gebid)te  lü  $y.  268;  aud) 
JRcinmalb  1720  2(cabemicnfpiciiel  S.  102).  35gl. 
lyibibuö,  öappalie,   ^''allore  unb  9iunf§ 


(aud)  ^Brimborium  geigt  uerraaubte  53iU 
bung). 

SomStnn  9.U.  ein  oberbcutfd)eö  unb  rl)ein. 
2öort(bafür  mb.  nbb.  Sonnabcnb),  auS  glcid)= 
beb.  m()b.  sam^tac  sampstac  a^b.  samba:5tac. 
3)afür  nbl.  zaterdag,  nbb.  säterdach,  anglf. 
saeternesdasg  sa'terndag  engl.  Saturday,  beucn 
mit  ben  iilcid)bcb.  altir.  dia  sathairnn  unb  alban. 
seli'ine  hai-'  bcm  9\oman.  fremb  gebliebene  lat. 
Saturni  dies  gu  ©runbe  liegt,  foiuic  anorb. 
laugardagr  —  pvättdagr  (eigtl.  '^abetag').  2(u^ 
fird)enlat.  sabbati  dies,  roorauS  frg.  samedi, 
ital.  sabbato,  prot).  dissapte,  ir.  sapait  flammt, 
t'ann  al)b.  samba^tac  =  ©am§tag  nid)t  ab= 
geleitet  fein,  mcil  baburd)  bic  l)b.  9iafalicning 
md)t  crt'ldrt  mirb  unb  meil  ein  fird)cnlat.  SBoit 
tcine  i>crfdnebung  uon  t  gn  t,  haben  bürftc.  3)a 
aflou.  sabota,  magi).  szombat,  rumän.  sämbätä 
bcm  al)b.  samba^tag  gunäd)ft  ftel)en,  bürftc  oft^ 
lid)er  Uiiprung  an3unel)men  fein;  bafür  fpric^t 
aud)  bie  (äntlebnung  oou  baier.  pfmz-tac 
'Tonnergtag'  an'^  gr.  -ni^mr]  (f.  ^^  fing  tag). 
Cbniol)l  ein  gr.  *ad^ßaTov  neben  odßßaxov 
bi5l)cr  l^id)t  gefunben,  mirb  feine  (5nftcng  bod) 
ungmeifelbaft  burd)  pcrf.  samba;  aud)  bic  ent^ 
fpred)cnbcn  arab.  ätl)iop.  abcffin.  Söoi-tc  geigen 
inneres  mb.  offenbar  ift  ein  etroa  im  5.  3it)i"f)- 
beftel)enbc§  orientalifd)e§  sambato  burd)  ha^ 
@xkd).  (mit  bcm  5lrrianiymu&,  f .  Ä  i  r  d)  c ,  $  f  a  f  f  e) 
tn§  Cbcrb.  unb  Slaü.  gcfommcn;  bod)  fällt  auf, 
baf^  lllfilaS  sabbato  dags  ol)nc  9tafalierung  fagt 
(ügl.  got.  aikklesjü  gegen  meftgerm.  kirika  au§ 
KupioKÖv).  'Jür  bie  9iafalierung  fei  uod)  er= 
innert  an  laiaßnen  =  Idßßn  unb  lainßareiov 
ber  Sabbatfluß.  Übrigcn§  ift  at)b.  samba^-tac 
gegenüber  gr.  adß ßaxov  =  afloo.  sabota  eine 
pcrbcutlid)enbc  onfi-iiiiiitenfe^ung  (rcie  ötrfd)  = 
fäfcr  ober  S'Öinbbuub)  nad)  bcm  ißorbilb  bcr 
übrigen  2£sod)cntage. 

<Bamt  9)1.  ml)b.  samlt  samät  9J].  'Sammet': 
in  ml)b.  3eit  cntlel)nt  auä  bcm  Üioman. ;  cgi.  mlat. 
examiturn,  ital.  sciamito,  afrg.  samit.  Ciuelle 
mgr.  Üd^nov,  ir)ol)er  aud)  afloo.  aksamitü 
'Samt',  unb  ha^  mgried).  SDort  roirb  auf  arab. 
sämi  'fprnfd)er  Stoff'  gurücfgcfül)rt,  it)ol)cr  aud) 
afpan.  xame. 

famt  $räpof.=3lbt).  mlib.  samt  älter  sament 
al)b.  samant  5lbo.  'gufamntcn',  aud)  '^räp.  mit 
Tat.  'gufammen  mit'.  S.  gufammen  unb 
f  a  m  mein. 

Sani»  911.  (oberb.  frül)er  unb  je^t  mcift  9ieutr.) 
ml)b.  sant  (@m.  sandes)  al)b.  sant  (@cn.  santes) 
dJl.  =  afäd)f.  sand  99i9i.,  nbl.  zand,  anglf. 
sond  engl,  sand,  anorb.  sandr  OJi.:  genn.  *sanda 
9il9i.    für   oorgerm.    samdho-    samadho-   (im 


:anbel 


328 


©au 


©cnii.  lüirb  m  r»or  d  ju  n;  f.  Stanb,  f)ini-- 
bcrt,  Sd)anbc)  =  gr.  ä^a0o?  'Sanb'.  Wü 
bem  (IV.  2Bort  bccft  fid)  ba§  glcidibcö.  baicr. 
tirol.  samp  (m[)b.  sampt)  qu§  alib.  *samat: 
013I.  nodi  ciiiil.  biol.  samel  '2anb[iobcn'  mit  lat. 
sabuliiin  an-i  *samulum  ? 

e anbei  9n.  crit  til)b.  (fett  Tlaakv  1561  (^e= 
budit),  nu§  ital.  sandalo  (frj.  sandal)  'ein  tnb. 
Jvarbbolj':  auSi  cjv.  öüvxaXov  =  arab.  zandal, 
\h:  candana.  2er  33auin  i)t  in  Cl'linbien  bcimifd), 
roofiev  ba§  .s>ol5  nl'o  .öanbctöavtifcl  nadi  bcni 
SBcüen  gcbrad)!  rcurbc. 

fonft  ^(bü.  'J(bi.  nd)b.  senfte  5Ibi.  —  sanfte 
3IbD.  adb.  semiti  •Jlöj.  —  samfto  3(bo.  'fanft' 
=  aföd)).  säfli  2lbi.  —  säfto  5[bii.  (iHiI.  fad)t,), 
onfllf.  seffe  3(bi.  neben  softe  2(bü.  'janft'  (cni^l. 
soft  'fanft,  meid),  id)tüad),  einfoltin').  2^em 
Cftgcnn.  fet)It  bic  Gntüncdmnci.  £b  bic  Sippe 
ju  cjot.  samjan  'gefallen'  geböit?  (ogl.  9ianft 
ju  2B,v  ram).  —  Tajn  Sänfte. 

Bam  9[>^  ni()b.  al)b.  sanc  i@en.  -ges)  9}l. 
'©efang':  1.  fingen. 

t  Snnßc,  San  gel  ^•.  ''jtbrenbüfdicl'  ein 
burd)  3)cntfd)lanb  lueituerbvcitetcö  2!ialeftaiovt 
(aud)  ^roiebclfange  raivb  gebvaud)t  3.  iö.  auf 
bem  SBeftenualb ;  üeveinjelt  Sänge  tivol. '.*öanb= 
nod  S!}^o[)nföinV);  entfpred)enb  engt.  bial.  sangle 
''JU)venbitfd)el'. 

fnjj^jcrlot  ^  fadeviot. 

Snrbcüc  ,1.  erft  frül)  nl)b.  (feit  aHaalev  irj(jl 
gcbud)t;  auv  ital.  sardella  (miat.  sarda,  eigtl. 
'bie  farbinifdie' ) :  5Jcbcnfonn  ju  sardina. 

S arber  lU.  fpätndib.  sarde  (m()b.  gen)ö()n: 
lid)  sardin  ■!)?.). 'ein  (vbclflcin':  an?-'  lat.  sarda 
(gr.  adpbuji. 

Snrß  Tl.  m()b.  sarc  (föen.  sarkes)  —  sarch 
(@en.  sarclicKi  9JJ.  'Sarg,  0)ruft,  @rab*,  übcr= 
hanpt  'Sdirein,  5öe()älter'  at)b.  saruh  sarch 
Tl.  'lotcnlabc,  Sarg'  =  anbb.  sark  'Sarg'. 
eine  lautoeriüanbte  Sippe  bat  ba§  Dioman.  in 
nfrg.  cercuoil,  afr,v  sarcou  'Sarg'  nnb  feinen 
älteren  'JlngebÖrigcn.  '^k  ()crrfdienbe  5(nnabmc 
trüber  &ntlebnnng  au§  lat.  sarropliagus  'Sarg' 
(*sarciis  märe  a\v  Wrbf.  Don  abb.  sarcli  üoran§= 
jufcöcn)  laut  fid)  mit  ber  Ü^erfiir^ung  üon  lat. 
propago  SU  abb.  pfroffo  (f.  '^ifi'opfeu)  red)t= 
fertigen ;  and)  ifl  lat.  sarcophagus  in  bcn  früben 
genn.  5öoIfegefcöen  gemöbnlidi.  So  ift  and)  lat. 
cista  'Sarg'  in§  ©crm.  übernommen  (anglf.  cest 
eist  'Sarg'  —  cistian  'einfargen';  ba.;n  nbrbcin. 
kis-fat  'Sarg'),  and)  lat.  arca  'Sarg'  a\»  mbb. 
arke  'Sarg'  (f.  3lrd)C  unb  .Stifte);  bead)te  lat. 
scriniuin  in  abb.  sarhscrini  'Sarg'.  3Bie  arca 
unb  cista,  fo  ift  lat.  sarcophagus  and)  in  all= 
gemeiner   Scbeutung    (j.    58.   '2BafferbebäItni§, 


Irog')  überno)nmen.  3ni  Sübnieftbeutfd)en  bat 
bic^  beute  lobten  bäum  alv  einbeimifd)e§  ÜBolf§= 
roort  für  'Sarg*  gegolten. 

ftttt  3(bi.  )nl)b.  a()b.  sat  (@en.  sates)  3lbi. 
'gcfättigt,  fatt'  =  afäd)f.  sad,  anglf.  saed  'fatt' 
(engl,  sad  'bcfd)mert,  ernft,  betrübt'),  anorb. 
sadr  (saddr),  got.  sajjs  'fatt':  ein  germ.  ^^^artiv 
auf  -da-  (f.  laut,  talt)  ju  einer  ibg.  2Bj.  sä 
'fättigen',  anv  bereu  langoofaligcr  {yorm  im 
@ot.  sö-pjan  'fättigen'  —  s6-J)s  'Sättigung' 
gcbilbet  finb.  33gl.  lat.  sat  satis  satur;  lit.  sotas 
d)l.  'Sättigung'  —  solüs  'fättigenb,  leid)t  ju 
fättigen' ;  gr.  äuevat  {ä)  'fättigen'  —  a-aro^ 
'uncrfättlid)'  —  äh)-\v  'fattfam';  altir.  satliach 
'fatt'  —  säsaiiii' id)  fättigc'  — -  säith  'Sättigung 
(afloo.  sytü  'fatt'  ift  fcineö  inifaly  luegen  uniicr= 
lüanbt).  3iüercffant  ift  bie  ^ebcutung§cntn)irf"= 
lung  bec'  engl.  sad. 

t  8atte,  Settc  5-  crft  nl)b.,  au§  nbb.  satte 
sette,  bai  3lblcitung  au§  nbb.  fittcn  'fi^cn' 
ift;  in  Scttcn  ivirb  bic  lUild)  bciuabrt,  bamit  fid) 
bie  bidc  D.l^ild)  fctjt.  "Jlbb.  salta  '.Horb,  Spcifcforb', 
ba§  übrigenji  fd)on  im  '-Beginn  ber  mbb.  oeit  auö= 
ftarb,  fd)cint  nid)t  üermanbt  ju  fein. 

(Battd  m.  ml)b.  satel  al)b.  satal  salul  Tl. 
=  nbl.  zadel,  anglf.  sadol  engl,  saddle,  anorb. 
soönll  Tl.  (got.  *saduls  e:itgebt  un§  anfällig). 
2(nnal)mc  non  (i-ntlel)nung  auv  lat.  seilile  bat 
tt)ebcr  an  ben  Cautcn  nod)  an  ber  53cbcutung  eine 
Stülpe.  Tai:-  gemcinaltgcrm.  ^sadula-  fann  aber 
nid)t  mit  fit?en  (germ.  2B3.  set)  unjeriuaubt 
fein.  i?iellcid)t  ift  'öa§>  S?ort  ein  alte»  iiebnmort 
au§  einer  anbern  ibg.  Sprad)e,  bie  au§  ber  9Bj. 
sod  'fiijen'  iiiobl  ei)i  sadula-  bilben  fonntc  (ogl. 
9Uid)  unb  \">anf);  ogl.  flau,  sodio  (sedTlo) 
'Sattel'. 

Snturei  a:  ml)b.  satereic;  ugl.  ital.  satureja, 
frj.  sarriette,  lat.  saturöja. 

Salf  Tl.  mbb.  saz  (C^3en.  sal/.os)  9JJ.:  %b'- 
lautSbilbung  ^Hi  fitzen,  ml)b.  in  ben  iBebcutungen 
'Crl,  luo  etiuag  fi^t,  gefetU  ift,  Stellung,  Sage, 
l^erorbming,  Wefetj,  i^orfatj'  ufm. 

(Ban  ("y.  nU)b.  abb.  sfi  Jy.  'Sau'  =  anglf. 
sü  engl,  sow,  anorb.  syr  'Sau' ;  nbl.  zog  zeug 
'Sau'  geboren  mit  got.  *su}.'us  =  anglf.  sögu 
unb  fd)iiiäb.  mnbb.  mittelengl.  suge  erft  meiter-- 
bin  JU  altgerm.  sü,  itjooon  and)  Sd)iuein  (= 
got.  swein  3?.)  einc5(blcitung  ift.  Xie  Öejcid)nung 
sü-  'Sd)iiicin'  ift  ben  uieftlid)en  !,^siibogermancu 
gemeinfani:  lat.  sü-s,  gr.  u-q  aO-;  (baju  aneft. 
Im  '(5ber');  lueitere  iöejiebungcu unter  Sd))i) ein. 
%{<-  JB,5.  gilt  ffr.  su  'gebären'  (ugl.  Sotjn), 
fobaf;  bic  Sau  nad)  il)rcr  ,lrud)tbarteit  benannt 
märe;  anberc  feben  in  sü  eine  'i)tad)bilbung  bc§ 
0run,^en§  be§  Sd)itjeine§,  meil  im  Sfr.  sükara 


fauBer 


—  329  — 


(Sau§ 


'sü-9Jlad)cr'  ba§>  8d)ii)cin  Eicsctcf)nct.  —  Sau 
bial.  '%S  im  ÄartcnfpicC  „(©d)cllcniau)  oon 
bcr  Jicrftgur,  bic  fid)  tut  16./17.  ;3a()r().  in  bcut-- 
fd)cn  Äartcu  auf  Sd)cllcuincr  finbct,  oon  ba  auf 
Sd}cUcubauy  übcrtvavicit  luiib,  fcltcit  audi  auf 
(5td)clbauy  ftatt  bcd  I'öiücuö".    @.  53aift. 

tauber  3(bi.  mf)b.  süber  süver  a()b.  sübar 
sübiri  'faubcr,  vcin,  fd)ön'  =  afiidif.  sübri.  ub(. 
itbl.  zuiver,  außlf.  syt'rc  'faubcr,  iicrciniot,  f(cdcu= 
lo§*  (got.  *sübri-  fe[)(t):  bic  llbcrciitftiinuiuug 
ber  ircftgcrnt.  3)ia(cftc  läfU  (5nt(c()ttuuti  au?-:  lat. 
söbrius  (in  (at.  Öcliuiuovtcii  unvb  lat.  6  buvdi 
gcvm.  ü  crfclU;  ngl.  Öaucv  uub  ÜJIaul beere) 
um  fo  mcuiincr  aiv  uumoglid)  crfd)eittcn,  aUi  eiu 
Dulcjärlat.  suber  frü()  bejeugt  ift  (t)gl.  auglf. 
syferness  'sobrietas').  ^m  rucftl.  Cbcrbcutfd)- 
lanb  bat  faubcr  (fdiroäb.  seubr  —  alem.  siifr) 
ba»  ciubctmifd)e  rein  gurürfgcbrängt.  9?gl. 
fcufd),  and)  ftolj  rocgen  ber  ^cbctitungeu. 

(gaucc  ("y.  l'e()nn:)ort  bc§  16.  3af)vl}§-,  tno  es 
al§  ©o§  (@o(ius  1582  Onomast.  363),  Sa§ 
(ßruftuy  1068  ©ramm.  1.  234)  unb  oaulfcu 
©autJen(9Jkaler  1561)  auftritt:  au§  fr3.  sauce. 
6d)on  im  13. 14.  ^at)xi).  beftanb  in(]b.  salse. 
^b.  für  '©aufc'  lunfc  ober  ^örübe. 

foucr  SIbj.  mbb.  abb.  sur  2Ibj.  'fauer'  = 
nbl.  zuur,  mubb.  auglf.  sür  engl.  sour.  anorb. 
surr  (got.  *süra-  'faucr'  fc()(t  sufädig  >.  3>orgerm. 
*su-rö-s  luirb  itod)  burd)  afloo.  syrü  'rob'  unb 
lit.  suras  'faltig'  bezeugt.  33icUcid)t  gebort  baju 
nod)  gr.  tvpoc,  'faucr'  (bei  iÖefnd).)  unb  2B3.  tu 
'fi^aben,  fragen':  bann  luäre  faucr  'fra^enb'. 
3lu§  bcm  @erm.  ftammt  frj.  sur  'fauer'  unb 
surelle  'Sauerampfer'  (nbl.  zuuring). 

faufcu  otiy-  in()b.  sufen  al)b.  süfan  ft.  3tn). 

'fd)lürfcn,  trinfen'  =  mubb.  süpen,  auglf. 
süpan,    anorb.    süpa;    ugl.    nod)    nbl.    zuipen 

'faufen',  engl,  to  sup  'fd)lürfen  (engl,  to  sip 
fd}cint    gu  einem  )d)m.   S^m.   got.  *süpjan   ju 

geboren).   2;ic  au§n)äii§  feblenbe  germ.  2Bj.  sup 

f.  in  Suff,  Suppe  uitb  feufgen. 

faU0Cn  3tn).  mt)b.  sügen  al)b.  sügan  ft.  3^™- 

'faugcn'  =  nbl.  zuigen,  mubb.  sögen,  auglf. 

sügan  (unb  sücan,  engl,  to  suck),  anorb.  süga 

'faugen':  germ.  SBj.   süg  (suk)  aus  oorgerm. 

sük    (sog);    pgl.    lat.   sügere,   lett.  süzu  (sükt) 

'faugett',  altir.  sügim  (and)  afloo.  süsa  'fange'  ?). 
fäugcn    ^tif-    ^nl)\).    söugen    abb.    sougen 

'fangen'  eigtl.  'faugen  mad)cn':  ^a^titio  gu  sügan 

=  faugen;  got.  *saugjan  feblt. 

©äulc^  (baier.  fd)n)äb.  rbeinfränf.  Saul, 

Dberlaufi^    Säule)   J.    ml)b.   sül  ($1.  siule) 

abb.    sül   C^l.   süli)   5.   'Säule'   =  itbl.  zuil, 

anglf.  syl.   anorb.  süla  'Säule'.    S^icllcic^t  ift 

©(^rocllc  uroerraanbt. 

filiuje,  et^mologtf(^c§  SBövtcvbuc^.    6.  Stuft. 


"i"  Säule  2  J--  'Crt  be§  Sd)ubmadier»'  mbb. 
siule  abb.  siula  ^.  '2ll)lc,  '4-^friemc'  (got.  *siwila 
5.):  311  ber  ibg.  2Bj.  stw,  bem  „uralten  2Bort 
für  Seberarbeit"  (f.  %[)lc,  ba^^  luobl  luefcntlic^ 
obcrbcutidi  ift,  luäbrenb  Säule  im  meftlic^en 
9cbb.  lUib  int  9Jlb.  lebt).  i>gl.  got.  siujan,  abb. 
siuwan,  auglf.  seowian  engl,  to  sew  'näben'; 
bagu  lat.  suo  'ndbc'  —  sutor  'Sd)ufter';  gr. 
Kua-aüuj  'rüde,  fd)uftere',  ffr.  SBg.  siw  'näben', 
afloo.  §i-ti  'näben'.  vs"  i^cr  bcm  ml)b.  siule 
cntfpred)cnben  Sgebeutung  begegncit  bic  au§  ber 
glcid)en  SSj.  gcbilbeten  lat.  sul)ula,  afloo.  silo. 
i^gl.  ba^^  flg.  ilßort  ttnb  iUnfcl2. 

(Saum^  dJl.  'Ginfaffungeraub'  mbb.  ai]i). 
soum  9T?.  'genäbtcr 'Kaitb  cince  Öcioanbce,  Saum' 
=  nbl.  zoom,  auglf.  seam  engl,  seam,  afrief. 
säm,  anorb.  saurnr  9Jl.  'Saum,  9^al)t'  (got. 
*sauma-  fel)lt  jufällig) :  2(blaut»bilbung  au§>  ibg. 
2Bj.  sü  siw  'näl)en';  ogl.  ffr.  sütra  '^abcn' 
unb  Säule2. 

t  8num2  M.  't'aft'  mbb.  ai)t).  soum  Tl. 
'Saft  cinc§  Saumticrcs>  (audi  ale  9Jtaf5bcftim= 
mung),  Saumtier'  =  anglf.  seam  ''^.^fcrbelaft' 
engl.  seam.  $Bor  ber  al)b.  3cit,  mobl  fd)on  oor 
bcr  2(u§roanberung  ber  5tngclfad)fen  ttad)  (Sng= 
lanb,  entlel)nt  an§'  oulgärlat.  sauma  (gr.  adf^ia) 
'■^adfattcf,  loober  aud)  ital.  salma,  frj.  somme. 

—  Säumer  dJt.  mbb.  souma^re  abb.  soumäri 
dJl.  'Saumtier'  =  anglf.  seamere  :  nad)  inlat. 
saumarius.  Über  bie  3eit  ber  (Sittlcbnung  ogl. 
$Raulticr  iittb  Gfcl,  oclter  ttnb  ^^fcrb. 

fäumen  (in  bcn  obcrb.  Tla.  obnc  Umlaut 
faumen  refp.  süme)  3tn).  mbb.  sümen  'aitf= 
baltcn,  ocrjögent,  fäittnen';  abb.  nur  virsumen 
(ntbb.  versümen)  'oerfäumen'  unb  ar-sümen 
'unterlaffen'.  Tic  @efd)id)tc  beö  S}oi1e§  ift  fcbr 
bunfcl,  lücil  e§  fpejiftfd)  beutfd)  ift  unb  meil  e§ 
im  '3n)b.  nur  3ufammcngefegt  erfdicint.  2Iuf  bobe§ 
Filter  ber  onfammenfcgung  bettlet  mbb.  frä-süme 
9J1.  'Säumniy'  bin,  ba§  auf  got.  *frä-süma  9Ji. 
loeift  (man cnoartete  bafür  mbb.  versüme).  2Babr= 
fd)einlid)  ift  bie  eigtl.  nur  ber  3uJammenfeBung 
äufontmenbc  53ebcutung  auf  bae  Simpler  übcr= 
gegangen  unb  matt  töniüc  an  germ.  swefn  =  gr. 
uTTvoc  'Sd)laf'  anfnüpfen  unb  got.  *fra-sübn 
oermuten  :  audi  mbb.  ift  versläfen  'oerfäuiitcn'. 

—  Saumfal  titbb.  sümesal  sümesele  'Saum= 
feligfeit'  mit  3Ibleititng  =  f  al;  barait§  nbb.  faunt= 
fclig  mbb.  (mb.)  sümeselic. 

(Baüvadi  '>ffl.  mbb.  sürach  dJH.  'Sauerborn, 
58erberi#aubc' :  Slbleitung  au§  fauer. 

Saus  dJl.  mbb.  süs  dJl.  'Saufen,  35rattfen, 
Sau§  unb  S3ratt§';  fd)on  mbb.  in  dem  süse 
leben  'in  Sau§  unb  ^rau»  leben':  eigtl.  'ge= 
räufd)ootlce  Ireiben' ;  ogl.  anorb.  süs  '9iaufd)en 

42 


©birrc 


—   330 


(Bdjabt 


\>i^  2BelIcnid)lage§'.  —  jaufcit  iiiliö.  süsen 
(siusen)  al)b.  susün  'faufcn,  fummcti,  3iid)cn, 
fnarrcn,  fnhi'dicn' :  au«  einer  ah\t>c\.  2Bj.  süs 
(afloD.  sysati  'pfeifen,  fanfcn',  ffr.  SBj.  (.us 
'fd)naufen'i  aluicleitct.  —  fdnfeln  otm.,  Timin. 
ju  ml)b.  siusen  'faufen'. 

t  Sbirrc  "Di.  '.öäfdjer'  bei  opcvanbcr  1727 
al§  sbirro  cicbud)t  unb  juerft  bei  ©üntlier  bc= 
legt :  au6  i]leid)beb.  ital.  sbirro. 

Seat  f.  2 tat. 

Zcc\)tcV)}l')l.  feit  Wanlcv  I'jGI  gebudu  '^c- 
leg  liJJatl)ciiu'>  l.'iVi  3aveina  183 1):  auö  lot. 
sceplruiii. 

Sd)abci  A.  'ein  onfeh'  nil)b.  schabe  ^. 
'9)lotte,  3dinbc';  al)b.  *scaba  /J.  fef)lt  jufäUig 
in  biefev  ^öcbeutung;  vqI  nnglj.  ma-lsceafa 
'iHaupe';  mit  bcm  flg.  Sort  },u  fdiabcn. 

®d)abc2  ,7-.  '3diabcifcn'  mbb.  schabe  al)b. 
scaba  ,■>.  'odjabeifen,  .\)obc['  —  nbl.  schaaf 
'.Öobcl',  nnglf.  sceafa  engl,  shave  '3dini^= 
mcijcr',  anorb.  skafa  ^.  '3d)abeifcn'. 

ff^abcn  ;)tm.  m()b.  schaben  al)b.  scaban 
ft.  S^m.  'fragen,  rabicrcn,  fd)arren'  =  got.  ska- 
ban  'fdicercn',  anovb.  skafa  'fragen,  fd}aben', 
anglj.  sceafan  engl,  to  shave  'id)cercn,  fd}abcn', 
nb(.  schaven  'jd)aben,  glätten' :  gcrm.  SB^.  skab 
auö  oorgcrm.  ÜBv  skap;  ugl.  gr.  OKdn-ruj 
'graben'  —  aKUTTuvri  'Wrabfdicit' ,  lit.  sköpti 
'auöl)öl)lcn'  —  skäptas  'Sd)nit3meffcr' ;  ba^u 
roal)rjd)cinlid}  nod)  lat.  scabo  'fra^e,  fd)abe', 
ajloD.  skoblT  '3d)abei)en',  lit.  skabiis  'fdjarf 
(ibg.  ®v  skäb).    i8gl.  3d)aft,  Sdjuppc. 

Sdjnbcmarf  'DDJ.  mhb.  schabernacschavemac 
ÜJJ.  'ncrfcnbcr  3trcid),  Spott,  .s>ol)n';  mcift  gilt 
ml)b.  bie  ^-Bcbentnng  'rauliljaarige  (eigtl.  ben 
':)tarfen  rcibcnbe?!  'iH'l^miit^c',  bancben  'eine  5(rt 
ftarfcn  ÜHnnev'.  ;')n  al)b.  ir-scabarün  'l)erauä= 
trafen,  3ufammenid)arren'.  Cb  bai  jiucitc  0)lieb 
ber  y)uiammen)cl3nng  mit  ^Jiadcn  ober  mit  bem 
:^tw.  ncrfcn  ^ujammcnbängt,  bleibt  unfidjer. 
ÜJlan  inöd)tc  in  bcm  luäbrcnb  bcv  '9JU)b.  fo  uiel= 
beutigen  iBorte  eine  alte  5^c,^eid)nung  für  nedifdic 
ilobolbe  jcl)cn;  ugl.  „Den  3d)elm  im  ^Jcarfen 
babcn"  ■:" 

f(()äbin  "Jlbj.  'frdtug'  ju  alter  nl)b.  3d)abc 
'Äräjje' ;  ugl.  mbb.  schebic  'räubig' ;  ta^n  anglj. 
söeabb  engl,  shab  'räubig'  (shabby  'lumpig, 
armfelig*  mar  üiellcid)t  uon  Öinfluf?  auf  bie  nl)b. 
^cbeutung  uon  fduibigi:  311  fdiabcn. 

Srf}nbIoitCA.auögleid)beb.nbl.(ir>./10.oal)rl).) 
scaiiipfliocn  eigtl.  'scalprum.  cai'lum*  ju  nbl. 
scainpen   'rädere,  scalpere'. 

Seftabrarfc  5-  feit  Stieler  W.)l  unb  Jnid) 
1741  (altf  Sd)abrarf  5-)  gcbudjt :  ou$  türf. 
caprak. 


3(bßcb  9J.  ml)b.  schäch  9JZ9i.  'Äöntg  im 

Sd)ad))picl,  3d)adibrett,  fdiadibietcnbcr  Si'fl' ; 
buv  3d)adibrctt  bief]  mbb.  meift  scliach-zabel, 
luorin  zabel  (abb.  zabal  'Spielbrett')  au§ 
lat.  tabula  mit  iscrfd)iebung  entlcbnt  ift.  dM)^. 
schäch  ift  burd)  roman.  SSermittlung,  bie  un§ 
ba§  Spiet  3ufül)rte,  au§  perf.  schab  '5lönig' 
entnommen;  babei  ift  nur  fonberbar,  bafi  ha^ 
l)b.  2ßort  auf  ch  fdjliefjt  gegen  roman.  cc;  ugl. 
ital.  scacco,  fr3.  6chec. 

t  S(bfirf)Cr  Tl.  mbb.  schücluvre  ai)^.  scäh- 
häri  5JJ.  'l'liäubcr'  ju  ml)b.  scliäch  al)h.  scäh 
SOi  '^Kaub,  3?äubcrci';  ugl.  nbl.  schaak  'Tläh-- 
d)cnraub,  öntfübrung',  afrief.  skäk  '58eutc, 
9iaub',  anglf.  sceacere  'iRöuber';  got.  *skeka- 
'^Kaub'  feblt.  2)ie  germ.  Sippe  fonb  ©ingang 
ins  ^Koman.;  ugl.  afrj.  6chec  '9iaub'. 

t  fd)ad)crit  otm.  ein  feit  bem  17.  Sal)vl). 
mcl)rfad)  bc^^Migtcc^  iüb.  äBort  (fd)on  bei  ^. 
9\tnrfl)art  IGlo  ber  (Si^lcb.  ^xittcr  il  1139  unb 
®rimmcl!öl)aufcn  1GG9  Simpliciuy  IV,  9):  ju 
l)cbr.  sachar  'Griuerb*  —  sächar  'banbelnb 
uml)erjiel)cn'.  Sdjottel  1663  unb  Stielcr  1G91 
ucr3eid)ncn  neben  fd) ad) cm  jüb.  fad)crcn. 

Stbntbt  91J.  mbb.  schabt  50i.  '3d)ad)t  im 
53crgbau':  eigtl.  bie  nbb.  /yorm  uon  Sd)aft; 
ugl.'  fad)t  neben  fanft,  ':)iid)te  für  ^JJiftcl. 
—  Sd)ad)t  i^J.  'Cuabratrutc'  crft  nbb.,  au§ 
gleid)bcb.  nbb.  schacht,  ba-?  aud)  mit  bb. 
Sd)aft   ibcntijd)  ift. 

S(bn(bte(  A:  fpätmbb.  schahtel  3^.  'Sdjadjtel', 
baä  mit  feiner  ^Jtcbenform  schale!  au§  mlat. 
castulus  rcfp.  ital.  scatola  entlcbnt  ift.  Tod) 
bleibt  bie  (Sntftebung  bcv  cht  im  m[)b.  llfbb. 
aui?  einfad)cm  t  nod)  aufjntlären;  bod)  ugl.  mbb. 
schahtelän  unb  schatelän  für  kastclän.  — 
Sd)ad)tc(  ^.  'altc§  ifficib'  fd)on  fpätml)b.,  luo 
schahlel  aud)  'feriiinal'  bebeutet;  bic§  ficbt  au§ 
luie  ein  nbb.  l'cbnmort  für  bb.  schaftel  ju 
3  d)  a  f  t. 

3ri)nri)tclbnlm  lU.  nbb.  '-i^e^cidinung ;  bafür 
oberb.  (bei  Tafnpobiuö  l.ölO)  Sd)aftbcu,  mbb. 
schaflL'l. 

t  ftbötbtcii  ;3tm.  feit  Jvifd)  1741  gcbudjt, 
im  18.  3al)r().  (3.  33.  bei  SBeitenauer  1768 
;itücifc(  u.  b.  bcutfd)cn  Sprod)c  3.  67)  aud) 
fd)ad)ten:  ein  jüb.  5B3ort  an^  l)cbr.  sachat 
'fd)lad)ten'. 

Stbabc  Ü}J.  mbb.  schade  al)b.  scado  9JJ. 
'Sd)abc,  iücrberben,  9iad)teir  =  nbl.  schade, 
anorb.  skafle  ']}}.  in  glcid)cr  58ebeutung.  3)a= 
neben  anorb.  skaöe,  abb.  scado,  afäd)f.  skaöo, 
anglf.  sr-eaöa  9)1.  '3d)äbi9cr,  Jcinb*  3U  got. 
ska])jan  'fd)aben,  Unrcd)t  tbun',  anglf.  sce]if)an 
'fd)abcn',  al)b.  scadOn  ml)b.  nbb.  schaden.  6ine 


©(f)äbel 


—    331    — 


(Srf)al! 


ber  c\cxm.  2B3.  ska|)  ciitHircf(}cnbc  ibfl.  SBj. 
skäth  ftcrft  in  gr.  äaKr]Qr\c,  'fd)abIoö'. 

©cöäbd  5R.  mf)b.  scliedel  Tl.  'ScfKibel' 
(bancbcn  mut  'ein  ÜrorfcnmatV ) ;  ba,^n  nbl.  sclie- 
del 9}c.;  bcn  ii(n-ii.icn  altgcrni.  2)ialcttcn  frcmb 
(bafür  a()b.  gebal  'Sd)äbcl'  =  ßV.  K6cpa\ri;  f. 
©icbcl).  2i"i  Sduüäb.  bafür  mcift  .sSirn. 
Tiod)  i\n)d)  1741  bnd)t  ©dicbcl  al^->  v\üc\äv  nnb 
fpöttifd),  aber  Stcinbad)  1734  oljnc  iKcfcruc. 
Snfanuncnbani]  mit  Sd) eitel  ift  benfbar;  im 
15.— 17.  :;,'5a(n'l).  begegnen  für  '©diabel'  .s>irn  = 
frfjabel  unb  ,s>irnfd)eitcl,  aud)  .s>anpt  = 
fdieitel  (@gf.  .sSaarfdjcitel). 

Sdjaf  91  m()b.  scluif  a()b.  scäf  9?.  =  afäd)f. 
scäp  9J.,  nbl.  schaap  9t.,  anglf.  sceäp  sc^p 
engl,  sheep;  bafür  got.  lamb  (f.  2amm)  nnb 
onorb.  fser  %.  'Sdiaf,  luoljer  Fär-eyjar  'Jaröcr' 
(eigtl.  '©diafinfcln' ).  ®erm.  skepo-(für  *skeqo-?) 
cntfpridit  t)iclleid)t  bem  ffr.  cliäga  "Sßod'.  Sod) 
rcar  ibg.  owis  anf  ©runb  non  lat.  ovis.  gr. 
6Viq.  ffr.  ävis.  lit.  avis  (aflou.  ovTca)  bie  älteflc 
33enennnng,  meldjc  altgcnn.  unb  einige  ncugerm. 
2;ialcfte  nod)  beroadren;  rgl.  got.  awistr  'Sd)af= 
ftall*  —  aweij)i  '©d)afberbe',  al)b.  oii,  anbb. 
ewi,  anglf.  eowu  engl,  ewe  '9LlZutterfd)af'  (baju 
to  yean  'lammen'  au§  geeanian?).  —  ©d)äf  = 
d)cn  in  ber  ?Hcben§art  „fein  Sdiäfdicn  •  in§ 
Jrocfenc  bringen"  beutet  ntan  gern  ali?  uerfelnle 
Übeiic^ung  oon  nbb.  schepken  '©dnffd}cn'. 
33iclleid)t  ift  a-  aber  eine  ironifdie  Unnuenbung 
cine§  bem  Goaugcltum  00m  guten  .s>irten  cnt-- 
nommencn,  aber  etntjeitcilen  33ilbe§. 

t  Stfeaff  9t.  '©efäfe'  oberb.,  f.  Sdieffel. 

ftÖßffcn  otir.  mt]b.  schaffen  al)b.  scaffan 
'fd)affen,  bewirfen,  in  Orbnnng  bringen,  tl)un, 
mad)en';  bancben  in  ber  glcidien  Jgebcutnng 
abb.  scepfen  sceffen  =  got.  gaskapjan,  anglf. 
scyppan,  afäd)f.  skeppjan  unb  got.  *skapön, 
abb.  scaffön  ml)b.  schaffen:  fie  fc^en  eine  bem 
®crm.  eigentümlidje  2ß3.  skap  oorau§,  beren 
3ufammcnfe§ung  mit  fd)aben  nidit  ganj  fidicr 
ift;  ta'^u  f.  fd)öi.ifen.  Xa^  3(ltgerm.  liatte  eine 
JReiljc  9tominatableitungcn  au^  ber  SBurjel  lüic 
nl)b.  ©diöpfung,  ©efdiöpf ,  engl,  shape  '@e= 
ftalt,  geftalten,  fd}affen';  f.  Sdjaffncr  nnb 
Sd)öffe. 

(Schaffner  931.  ml)b.  schaffenaere  93^  'Jln- 
orbner,  3(uffebcr,  S^erroalter'  neben  gleid)bcb. 
schallsere:  ju  fd) äffen;  f.  aud)  Sd)öffe. 

(gcftafott  9t.  um  1650  (junädift  aud}  (Sdia-- 
faub  3.  53.  bei  Sdieibner  1G05,  bei  Öauremberg 
1652  (Sd)er3gcbid)te  I,  393  Sfaoot)  mit  (ober 
oermittelft?)  nbl.  schavot  au§  frj.  öchafaut. 
älter  chafaut  (ital.  catafalco). 

erfiofti    9JJ.   ml)b.  Schaft   a\}b.    scaft   Tl. 


°Sd)aft,  Speer,  Sauge'  ^  afäd)f.  skaft  Tl. 
'©peer',  nbl.  schacht  Tl.  '(Vcbcrfiel,  Sangen^ 
fdjaft',  anglf.  sceaft  engl,  shaft,  anorb.  skapt 
9(.  'Stange,  ©tnef;' ;  got.  *skafta-  feblt  zufällig. 
2)iefe  nominale  Sippe  länt  fid)  faumgu  fd) äffen 
jieben,  el)er  ju  fd)aben  (eigtl.  '3lbgefd)abte§, 
(Seglätteteg".""  onnäd)ft  fleben  gr.  oKfi-rrTpov 
'Stab',  mo.^u  bor.  C^Mub.)  ökütttov  ok^iikuv 
'Stab' ;  ferner  lat.  scäpus  'Sdjaft' ;  baraus  folgt 
ein  altibg.  skap-  'Sd)aft',    S.  aud)  Sd)ad)t. 

(2töoft2  Tl.  '©eftell'  (mit  fefunbärem  t  rcic 
in  Dbft)  erft  nbb.,  aii^  mbb.  schaf  9t.  '(Scfäf5 
für  ,'vlüffigfeiteu'  unter  Sd)effcl. 

Stfeafal  Tl.  erft  nl)b.,  mit  ober  mittelft  frg. 
chacal  au?'  perf.  unb  türf.  schakal. 

frfjätcrit  otiri.  feit  1760  Sitteraturroort,  feit 
Jyrifd)  1741  gebud)t  (bei  Steinbad)  1734 
fd)ädern):  au§  iüb.4)ebr.  scheker  'öügc'. 

t  ftftnl  3(bj.  (in  .Steffen,  am  dJlaxn  unb  im 
9tbb.  üblid))  mbb.  (feiten)  schal  3Ibj.  'trübe', 
mo3U  mbb.  verschaln  unb  schaln  'trübe  roer= 
ben' ;  ugl.  nbl.  verschalen  'flou  rocrbcn',  engl, 
shallow  'feid)t,  matt'  V  2)en  oberb.  S^ialcften  feljlt 
bie  33e3eid)nung,  beren  Urfprung  bunfcl. 

Scf)a(ci  ;y.  ini)b.  schal  a^b.  scala  '^. 
'■&ülfe  einer  m-ud)t,  cineS  @ie§  2c.  (barnad)  frj. 
ecale  'Sier=,  9Juf5fd)ale')  =  anglf.  sceälu  engl, 
shale  'öülfc'.  I^a^u  got.  skalja  5-  'S^eßel' 
(eigtl.  raol)l  'Sd)inbel,  Sd)uppcnailige§'),  anorb. 
skel  5-.,  anglf.  scyll  engl,  shell  'Sd)ale,  Tln= 
fd)er  (f.  Sd)cllfifd)),  nbl.  schel  %.  'Sd}ale, 
£)ülfc'.  2)ie  got.=germ.  öautform  skalja  brang 
tn§  9\oman.;  ogl.  ital.  scaglia,  frj.  ^caille 
'Sd)uppc,  9{inbe,  5^ülfc'.  9JIan  jieljt  mit  anorb. 
skilja  'teilen'  bie  germ.  Sippe  gu  einer  ibg. 
2B3.  skel  'fpalten'  (f.  Sd)ilb  unb  Sd)ollei): 
afloD.  skolika  '9}iuf d)er,  ruff.  skala  'jRiube'. 
—  fd)älcnml)b.  schein  ahi).  scellen 'abftreifen, 
abfd)älcn':  ju  Sd)ale. 

£d|de2  ^•.  'Irinffd)ale'  oon  Sd}alei  ur= 
fprgl.  lautlid)  irobl  feft  gefdjiebcn,  luenn  aud) 
2>ermifd)ungcn  beibcr  Söoi-tc  möglid)  finb: 
Sd)ale2  bat  germ.  ä  =  e,  aber  Sd)alci  germ. 
ä.  5>gl.  mbb.  schäle  abti.  anbb.  skäla  ^=  anorb. 
skäl  5.  'Irinffd)alc,  2Bagfd)ale'.  9iod)  beute 
mirb  unterfd)ieben  ä-  ^-  weftf.  aier-säle  aber 
säle  'Iinnffd)ale',  norbfrief.  skal  'Sd)ale  be§ 
Sd)altiere§'  aber  skeel  '92apf'.  Über  ben  laut= 
Hd)en  Unterfd)ieb  oon  Sd)alei  unb  Sd)ale2 
ügl.  .S^ottbaufen  33eitr.  11,  566. 

Srf)al{  Tl.  mbb.  schale  Tl.  '5?ned)t,  Scib= 
eigner;  9Jtenfd)  non  fned)tifd)er  3(rt,  bcf.  l)inter= 
liftiger'  abb.  scalc  Tl.  '.Hucd)t'  =  got.  skalks, 
anorb.  skälkr,  anglf.  scealc  Tl.  'Sienftmann, 
9J^ann'     (roic    t>a6    gugcbörige    Jern.    scylcen 


@rf)all 


—   332 


fcfiarf 


'junge  ^rau').  OJ^an  roirb  an  bic  58cbeiming§= 
entiDtcf lunii  üon  anglf.  cyfes  unb  wealh  ciniincrt 
(f.  itcbjc  iinb  luclfdi).  Sdinlf  brnttii  fnili= 
gcitig  iny  ^^ta(.,  roo  scalco  'Müdicninciücr'  bc= 
beutet,  iöcaditcuviücrt  ift  bcv  oiitimiftifdic  oiHl 
in  bcr  ©ntiuidlunii  von  mhb.  ju  nhb.  «dialf; 
letjtcrcn  bcfinicrt  Öoclbc  ol»  „eine  '^^cvfou,  bic 
mit  .öcitevtcit  unb  ^veube  jctnanb  einen  '^3olfcn 
Unclt".     inil.  2)}arid)al(. 

Zitaii  9IJ.  mlib.  sclial  (®en.  schalles)  al)t>. 
scaUll)  9)J.  'Sdinlf;  baoon  aKicIeitet  inl)b.  nlib. 
fd)allen  ju  alib.  sci-Uan  mlib.  sclu-Uen  'fchallcn. 
tönen'  =  nnorb.  skjalla  'raffeln',  ^tu^o  bicfcin 
gerin.  ^trc.  entflammt  bie  roman.  Siin^c  üon 
ital.  squillare  'flingeu,  fd)a(Icn'.    S.  ©dicUe. 

3(i)a(iitct  /"v.  m()b.  schalemie  ^.  'JHo(n'= 
pfeife,  3d)alinci' :  axH'  nleidibeb.  afi^j.  buviv  mall. 
chalemie  =  gv.  KaXauaia;  ba3U  fvv  clialumeau, 
ntlat.  calamella  calainaula  l^u  (at.  calamus 
-j-  ai)\6;  Mlötc'). 

3(i)alcittc  A.  nad)  glcidibeb.  fv^.  echalotle 
aui?  lat.  ascalonium  'omiebcl  auö  ^^(yf'alon  (in 
^a(äfttna)',  raotier  aud)  n()b.  5(fd)Iaud). 

fc^altcn  ,')tro.  ml)b.  schalten  'ftof?en,  fdiicbcn 
(bef.  ein  Sd)iff),  in  Jöeiuegunn  fc|5CH,  treiben'. 
SBie  (at.  gwl^eniarc  ju  'Icntcn,  reiiiercu'  luuvbe, 
fo  fdialten  im  !:1U)b.  3u  'lentcn'.  '^(l)b.  scaltan 
'ftonen',  afädif.  skaUlan  'ein  3diiff  fovtfd)icben' ; 
ben  übrigen  germ.  Tialcfien  fel)(t  eine  (Snt= 
jprednmg.  Urfprung  bunt'cl.  3(blcitnngen  f. 
ld)elten.  ^ii  nl)b.  Sd)Qlter  'Sdiicbcfcnfter' 
ml)b.  Schalter  sclielter  'l'liiegel*  fd)immert  bie 
©runbbebeutung  Don  fd) alten  burdi,  cbcnfo  in 
©dialtialir,  mbb.  alib.  schall-jär  ^JJ.  '3d)a[t= 
ial)r',  benantn  lucgcn  bey  eingcfd)obenen  lagco. 

Sdjnlnuuc  7s:  feit  Sticler»  Heitnng'-Mnft  1(>97 
geblüht,  in  bei  '2.  ,'öälfte  bey  17.  ,V^l)vl)&.  ent= 
Icl)nt  an$  gleid)beb.  frj.  chaloupe,  ba?-'  au^  nbl. 
sloep  'Sdmliirpe'  abgeleitet  lüirb  (nHil)er  andi 
engl,  sloop  neben  beut  an'5  bcm  J\vh-  ftammcnbcn 
shallop).  i^erein^elt  in  einer  ^leitung  ir),S8 
cialiipe  nad)  ital.  sciahippa. 

3(f)nm  A.  nUlb.  sdiam  ahb.  scama  ^•. 
'Sdiamgefiil)l;  ikfd)ainnng,  3d)mad),  3d)anbe; 
(ml)b.)  pudibunda'  =  afäd)).  skania  J.  'Se- 
fd)ämung'  ,nbl.  schaam-  (in  ;^ufammenfel?ungen), 
anglf.  scei)mu  ("v.  'Sd)am,  3d)mad),  3d)anbe' 
engl,  shame;  got.  *skama  jy.  länt  fid)  an<- 
skaman  'fd)ämen*  (aljb.  scaincn)  erfd)licr,cn. 
Tie  ibg.  2B3.  skam.  bie  nod)  in  3d)anbe 
ftedt,  fiel)t  mit  ber  in  ."öemb  (f.  bieö  unb  ^eidi^ 
nam  foroic  got.  hamön)  beiuabtten  ibg.  !!ft.\v 
kam  'fid)  beberfen'  in  ^nfamtncnbang,  fo  baf? 
got.  sik  skaman  'fic^  fd)ömen'  eigtl.  'fid)  be^ 
berfcn'  bebeutete. 


<Bdian\fc  (V.  ml)b.  schände  ahi).  scanta  '^. 
=  got.  skanda,  anglf.  scecmd.  nbl.  schände 
T\.:  3lbftraftbilbung  ju  bcr  gcrm.  ©3.  skam  (f. 
3d)ami  mit  bcm  unter  'Wanb  criuäl)ntcn 
Übergang  non  m  3U  n  uor  d.  injl.  nod)  ba§ 
anv  berfelben  SBj.  gebilbete  da-  ^^-^artijip  al)b. 
scant  (f.  laut,  fatt,  3art);  baoon  abgeleitet 
fd)änben  mljb.  sehenden  al)b.  scenten  'in 
3d)anbe  bringen'. 

tScftnnf  aiJ.  fiHitmbb.  schanc  9Jt.  '©d)ranr 
ein  mittelbcutfd)cc>  Tialcftuun-t;  üiellcid)t  9^eben= 
form  5u  3  d)  ran  f.    'ra3u  fd)cnfcn. 

Sri)nntcr  9JJ.  erft  nhb.,  nad)  fr3.  chancre. 

Sdjaitsc^  (1-  'C^liid'ymurf  (etiua?  in  bie 
3d)an3e  fd) lagen  'aufö  Spiel  fe^en',  fo  fd)on 
in  C5r.  5llbcnbo'  Diction.  ir)40)  ml)b.  schanze 
5-  'i^all  bcr  ÄUirfcl,  ©lüd'eiintrf,  Spiel':  entlel)nt 
au§  glcid)bcb.  fr3.  engl,  chance  (mlat.  cadentia 
'('yallcn  bcr  ilUirfcl',  ital.  cadenza  '^-aü'). 

S(f)on,?c2  ^'v.  '3d)ul3bcfcftigung'  (bei  ü)laaler 
löOl  ah  3d)anl5  ("y.l  fpätmljb.  schanze  'Jy. 
''Jxeifcrbünbd,  Sd)an3c';  ba3u  nbl.  schans. 
2^untlcu  Urfprung^:?;  eine  lieff.  9Jk.  bat  Sd)an3c 
'iiorb',  bafür  allgemein  am  i1iicberrl)cin  Sd)an} 
'^Hcifigbünbcl'. 

Srf)nri  f.  ^flugfd)ar. 

3d)ar2  ,>•.  '3[)Jcngc'  mbb.  schar  5.  '5lbtei= 
lung  bcy  .'öcercy,  georbnct  aufgcflellter  .'öeere§= 
teil,  .V">aufc  üon  uier  ober  mcl)r  Diann,  9.1Jenge, 
,\Saufeu'  al)b.  skara  5-  'Sd)ar'.  3)ie  53ebeutung 
fügt  fid)  nid)t  gu  fd)eren.  5Iuffällig  ift  onglf. 
scealu  sceolu  (engl,  shoal)  'Sd)ar'.  1?lu§  bcm 
C^3crm.  flammt  bic  roman.  Sippe  uon  afr3. 
escliiert'  'Sdiar'.    S.  Sd)erge. 

£d)nrbc  ,1.  mbb.  scharbc  al)b.  scarha  scarva 
Jv.  'Sd)U'immtaud)cr,  Sd)arbe';  ugl.  anorb.  skarfr 
'pcUicanus  graculus';  anglf.  scra^fV 

Srfinrborf  9}?.  'eine  ilranfl)eit'  erft  frübnbb., 
llmbcntung  axh  mlat.  scorhiltus.  5(u§  berfelben 
Cucllc  flammen  bic  glcid)bcb.  nbl.  scheurbuik, 
engl,  scm-vy.  ital.  scorhulo,  fr,?,  scorhut.  3(l§ 
Cucllmort  bcr  Sippe  gilt  hai--  nbl.  sclieurhuik 
ober  inclmchv  bcffcn  ältere  formen  mit  2)enlal 
in  ber  '.Jlblcitung  mic  in  scorhiUns  (nbl.  scheur 
'^){in,  Spalte',  l)ut  'ilnod)en');  nnbl.  sclieurhuik 
münte  aud)  Uinbcutung  fein  nad)  buik  'iöaucl)  'l)in. 

frf)nrf  '.Jlbi.  nd)b.  scharf  scharpf  al)t>.  scarf 
scarpf  'fd)arf'  —  afäd)f.  skarp,  nbl.  scherp, 
anglf.  scearp  engl,  sliarj),  anorb.  skarpr;  baju 
alv  ft.  ;)tm.  anglf.  scc^orpan  'fd)rappen'.  5(nf5er= 
bcm  finb  abb.  scrf-vön  'einfdinciben',  abb.  scar- 
bön  mbb.  nbb.  Scharben  'in  Stüde  fd)ncibcn', 
fomie  anglf.  sceorfan  'abreifjen'  (f.  fd)ürfen), 
mbb.  schrapfe  (got.  *skrappoj  'SBertseng  jum 
,Urat3cn',   engl,  to  scrape  'id)arrcn'  uermanbt; 


@rf)ar(ac^ 


—   333   — 


jd^aubern 


bod)  mad)en  bte  Sabialc  im  5Burjclau§laiit 
©d)iuicnvifcit.  ^UtTfälliii  finb  a()b.  ml)b.  sarpf 
aU  iilcichbcb.  ^Iccbcnfovm  von  fd)arf,  cbciifo 
anorb.  skarpr  'fdiarf.  '^lu'o  beut  öcrin.  itanimen 
frg.  escarper  'flcil,  iä()c  niadicn'  —  cscarpe 
*$8öfd)uiui',  tta(.  scarpa  '33öid)uiui'.  ''JhtncrhalC) 
be»  (S^cnnanifdien  gilt  gr.  dpnr]  'Sid)cl',  ajloy. 
srüpü  '©idicl'  üR-  vcvmanbt  mit  al)b.  sarf.  ivobci 
freilid)  bie  (Vorm  fd)arf,  ijot.  *skarpa- uncvf(cn-t 
bleibt,  bic  üiedcidit  311  bcr  unter  fdjvöpfcn 
oufgcitctltcn  gevm.  SBj.  skrap  (skrab  skrb)  'riljcii, 
einfdmcibcn'  c(cbövt. 

3d)ar(a(6  Tl.  mhb.  scharlach  scharlaclien 
9i.  '3d)avlad)',  unb  bicy  ift,  mic  nbl  schar- 
laken  jeigt,  llmbcntung  nad)  Safen  (mbb. 
lachen  'Jud)')  l)in  füv  mbb.  scharlät  (ügl.  engl. 
scarlet  mittclengl.  scarlat)  nad)  afrj.  escarlate 
(nti"3.  ecarlate)  'Sdinviad)  al§  Stoff';  rgl.  mlat. 
scarlatum,  ital.  scarlatto.  Steffen  (c^tc  CucKc 
ficbt  man  im  Cricntalifdicn,  ugl.  iievf.  sakirlät 
(türf.  iskerlet). 

Stöarici  Tl.  mbb.  srharleie  jv.  'borrago, 
©diavlei';  „oon  ungcmiffcr  A>crhinft,  roeldjc  aud) 
bic  glcidibeb.  ital.  schiarea,  mlat.  sclareia  scar- 
leia  nidit  auf3ubeüen  ocrmögen". 

Sd)anmit?cl  dl.  mbb.  Scharmützel  Schar- 
mützel d)l.  '®cfcdit  3ii)ifd}cn  flcincrcn  Sd)aren'; 
bie§  rcic  nbl  schermutseling  flammt  awo  ital. 
scaramuccia  (fr3.  escarmouche)  '3d)annüt5cl', 
bav  feinerfeit§au§  ital.  schermire  'fed)ten'  flammt. 
®cffen  Cuellroort  ift  al)'!).  mbb.  schirmen  'fcd}tcn'. 
SSgl.  nod)  engl,  skirmish  'Sd)atTnüöer. 

®(6nrj)C  d-  im  1~-  3af)i"f)-  (3nnäd)ft  mobl 
ftet§  alig  odiariic  3.  55.  S;ue3  1G52  Nomencla- 
tura  S.  2141  entlcbnt  au?-'  gleidibeb.  tv3.  echarpe. 
beffcn  afr3.  jvorm  escharpe  esquerpe  ''^ilger= 
tafdie'  am  fpätabb.  scharpe  °Iafd)e'  abgeleitet 
roirb  (oielleidit  ift  od) erbe  üerrcanbt:  bie 
S3etteltafd)e  üertritt  ben  S3etteltopf?).  33ead)te 
baier.  Sd}ärpfen.    '^ad)  ®.  ^aift. 

f(ftnrren  3tm.  mbb.  scharren  'fdiarren, 
trafen' :  3lblantobilbung  3U  bem  3lru-  i"bb. 
scherren  abb.  scerran  'fral^en,  fdiarrcn',  moraus 
nfr3.  dechirer  afr3.  eschirer  '3crfragcn'. 

(Sparte  5.  mbb.  scharte  5v.  'burd)  Sdineiben, 
Öonen  ober  !örud)  berüorgcbrad)te  Cffnung  ober 
JPertiefung,  Sdiarte,  SBunbe'  =  nbl.  schaard 
'Sd)arte,  3d)erbe'.  o"  i"bö-  schart  aijb.  scart 
5(bi.  '3erbauen,  fd)artig,  nermunbet'  =  anglf. 
sceard  engl,  shard  sherd,  anorb.  skarör.  bic 
urfprgl.  da  (to)=$arti3ipio  311  fd)eren  finb. 
SiJlbb.  scharte  abb.  scartisan  'lieget,  Pfanne' 
tnüffen  mie  ibr  nbb.  bialeftifdicr  ^ul^^^bör  non 
ber  bcfprodienen  ©ippe  ber  ^öebcutimg  roegen 
getrennt   roerben,  3umal  fie  auv  skardhä  (nidit 


au§  skartä)  entftanbcn  finb  nad)  ?lu§n)ci§  be§ 
afloü.  skvrada  skrada  'Jiegel,  Pfanne,  öerb'. 

Sdjartcfc  ?y.  im  16.  ^abrb.  (3uniid)ft  al§ 
Sc  arte  de  3.  53.  bei  Sntber,  aud)  bei  >"">ccrbranb 
l.öSS  3\cttung  Öutber^  S.  12)  auffommenb;  eigtl. 
'5lu5fd)uf5bud)' ;  ob  nad)  ital.  scartata  "Hu^- 
f  d)ict)Cn'  ? 

S(öarwcit3cl  dJl.  '5(llcrmclt§bicner'  eigtl. 
'53ube  l2Ben3eli  in  einem  befiimmten  Äartcn^ 
fpicl'. 

^ä^attctt  Tl.  (im  dli)h.  jcl^t  mcift  burd) 
3 dienten  uertreten,  fo  fd)on  bei  .vteloig  IGll) 
mbb.  schale  abb.  scato  (@en.  -awes)  Tl.  = 
got.  skadus,  anglf.  sceadu  engl,  shade  shadow, 
nbl.  schaduw,  afäd)f.  skado  '3diattcn'.  93icl= 
leid)t  ift  gr.  gköto^  'J-inftcrniö'  üerroanbt;  aber 
nöber  ftel)t  altir.  scäth  scäil  'Sdiattcn'.  Gin 
anbcrc?  germ.  ÜBort  für  'Sdiattcn'  f.  unter 
fdiaucn.  —  fd)attieren  allgemein  im  17. 
3abrb.  gcbraudit  unb  gcbudit. 

S(6atuüc  ?•.  feit  Stieler  1691  gebud)t:  an§ 
gleidibeb.  ital.  scatola  'Sd)ad)tel,  sgüdifc'. 

BäfüM  Tl.  ml)b.  schaz  (@cn.  -tzes)  abö. 
scaz  Tl.;  e§  bebeutet  bi§  in»  13.  ^aW)-  int 
roefentl.  '@elb,  35ermögen,  iReid)tum',  erft  fpäter 
'Sdia^  3um  Slufbcmabrcn';  aht).  scaz  dJl.  ift  nur 
'@elb,  ein  beftimmtcc^  ©clbftüd'.  2sgl.  got.  skatts 
'©clbftürf,  @clb',  anorb.  skattr  "Steuer,  Iribut', 
anglf.  sceatt  'eine  beftimmtc  fletne  9JIün3e,  @elb, 
3}crmögcn',  afrief.  sket  '@elb,  Isieb',  afödjf.  scat 
'©elbftücf,  (Selb,  3}ermögen'.  3)ie  llrgcfdiid)te 
ber  Sippe  ift  leiber  3U  bunfel;  ob  ba^  germ. 
SBort  skatta-  au§  bem  afloo.  skotü  "^idf  ober 
bic§  au?-'  bem  @cnn.  flammt,  barüber  finb  bie 
"Jlnfiditcn  geteilt.  2cr  53ebcutung§n:)anbel  '3?ieb' 
—  '@elb'  l)at  2(naloga;  ogl.  lat.  pecunia  3U 
pecus.  engl,  fee  °§onorar,  IrinfgelD'  3U  anglf. 
feoh  '23iel)'  (f.  5Bieb):  in  frül)en  S^erböltniffen 
ift  23iel)  53efi^  unb  SBci-tmatl  2}od)  läfjt  fid)  für 
ha^  altgerm.*skatta-  °@elb,  ©elbflüd'  bie  @runb= 
bebeutung  '33ieb'  burdi  nidit§  cr-racifcn.  58ielleidit 
finb  roeftfäl.  sxäden  'Grtrag  geben'  unb  mnöö. 
schade  'ßii^^^  2Bud)er'  (afddif.  *skä8an  *skä9o) 
mur3elüerit)anbt. 

t  Stfeaub  Tl.  mbb.  schoup  (@en.  -best  Tl. 
'iöünbel,  Strobbunb,  Strobmifd)'  abb.  scoub  Tl. 
°®arbe,  Strobbunb*  =  anbb.  sköf.  nbl.  schoof, 
anglf.  sceaf  engl,  sheaf  '@arbe',  anorb.  skauf 
'©arbe':  3U  fd)ieben,  alfo  S di aub  eigtl.  '3«= 
fammcngefd)obene§' ?  ®a3u  nod)  Sdiober  unb 
mobt  audi  Sdiopf. 

Stbflubc  f.  v^oppe. 

ftbnubcrn  3tif-  ei-ft  nbb.,  am  bem  nbb. 
schuddern;  ogl.  nbl.  schudden  'beben,  3ittern'; 
mittclengl.  schudderen  engl,  to  shudder  'fd)au= 


)cf)auen 


334 


@cf)effet 


bern'.  Stammocrroanbt  ift  fc^üttcn,  mit  beut 
bie  Sippe  aut  einer  flevm.  SBj.  skud  'firfi  idiüttcln' 
beruht.  3)aju  alib. scutisön  'fdiaiibern' — scutisrnl 
'bos  $5cbcn,  ; )ittern'.  Tie  3(nna[ime,  3  di  a u  b e  r 
flcliörc  mit  3  di  au  er  ,ni  mlib.  schür,  ifl  unbe= 
reditiflt,  meil  ba'o  ml)b.  2Bort  bic  S3cbcutunci 
'3diaubcr'  nid)t  l)at.    3.  3d)utt. 

fd)(tucn  ^tit).  m()b.  schouwen  af)b.  scouwön 
=  afäd)j.  skauwön,  nbl.  schouwen,  anc^I). 
sc^awian  'fdiQucn'  (barau§  engl,  to  show 
'jeigen'):  c\o\.  *skaKg\vnn  fcdlt,  baju  usskawjan 
'jur  53ennnunfl  bringen'.  3(ue  ber  SB.?,  skau 
sku  'jeben*  (j.  fdiön)  flammen  nod)  tiot.  sku;Kg\va 
9Jl.  '3piei\cl',  abb.  scfi-cliar  '3picc(cl',  ferner 
a()b.  scfiwo,  anc\If.  sciia,  onorb.  skugge  501 
'Sd)attcn'  (f.  Spicßcl);  aud)  anorb.  skygna 
(got.  *skugg\vinr)n  I  'fpäben*  —  skyn  9ijV.  '2Babr= 
nebmuuii'  —  skoSa  'fpäben'.  'Jlufierbalb  bc§ 
(^crm.  itcboren  ju  2B,v  skü :  skau  refp.  kfi :  kau  nod) 
ffr.  kavis  'iffieiier,  Tid)tcr',  lat.  cavere  'fidi 
l)ütcn',  (\v.  Koeuu  'merfe',  aflop.  cuja  cuti  'cm- 
pfinbcn,  füblen,  luabrnebmen'. 

t  Sdjancri  gj^.  'SBctterbad)'  =  3 d) euer. 

(srfjniicr-  W.  m()b.  schür  abb.  scür  9)]. 
'Unrcettcr,  s>ao,cV  —  afäd)f.  skür  Tl.  'SBetter, 
3d)auer',  nb(.  schoer  ''ißlatsrecien',  ani^lf.  sein- 
engl,  sliower  ':1ieiicnid)aner',  anorb.  skür  'Sieiicn- 
fd)aner';  got.  nur  skür;i  windis  'Sturmminb'. 

(sdimifcl  A.  mbb.  schüvel  abb.  scuvala  ^. 
'Sdianfcl',  auf  got.  *sküfla  (skübla)  roeifcnb; 
bie  J^ormen  ber  übingen  2)ialeftc  beuten  auf  got. 
*sküfla  *skühla :  nbl.  schoffel,  angif.  sceofl 
engl,  shovel  '3d)aufe(*.  ^u  SCnir^el  skub  (sküf  ?) 
in  fdiiebeu;  alfo  3d)aufcl  eigtl.  '2Berf,^eug, 
morauf  mau  etiua^  fd)iebt,  um  c<-  fortunuerfen'. 
Siegen  bes  2Bcd)fclö  von  ü  :  ü  pgl.  3  o  b  n  unb 
laut. 

(Sdjnufcl  A.  erft  nbb.,  aber  unter  nbb.  Giu= 
fluj?  au»  mbb.  sehne  (@en.  -ckes)  9JJ.  unb 
schocke  Jy.  '3diaufcl'  beruorgegangen;  ugl.  nbb. 
schuckfl  ("y.  '3d)autel';  mbb.  sclioc  abb.  scnc 
'fdiautchibe  ikmegung'  ( barau'^  fr,v  chnc  '3tof?' ). 
!rie  Sd)aufel  bcir.t  im  öftl.  unb  uörM.  Ibüringcu 
unb  in  ber  C  bcvlaufiu  unb  ber  '^lltmarf  3  d)  u  n  toi, 
in .Oeffeu  3 d) a u t e  unb  'Hei bei,  in  'Hbcinfranfcn 
AI  unter,  in  'JJkiuf  raufen  unb  in  3d)iüaben 
®autfd)e,  in  ber  Sdimci,^  GJircitjc,  ®igc  = 
reitje,  in  iöaiern  'Kutfdiupfen.  Stieler 
109]  unb  Steinbad)  ITiU  beoor.uigen  3d)ucfcl 
Sd)orfel  por  3d)aufel. 

3(t)flHiit  Tl.  mbb.  schüm  abb.  scüm  Tl. 
'Sd)aum'  =  nbl.  sclmim,  anorb.  sküin  '3d)aum' 
(baraui-  engl,  srumj.  !I;ic  übrigen  Tialeflc  baben 
bafür  ein  aubcrc§  93Bort;  rgl.  auglf.  fäm  engl, 
foam  unter  Ivcim.     Cb  lat.  spuma  '3d)aum* 


(mit  p  für  k  ogl.  lupus :  XÜKoq ?)  mit  ber  gcrm. 
Sippe  permanbt  ift,  bleibt  fraglidi.  T^cin  jiel)t 
3  d)  a  u  m  anfpred)cnb  gu  ber  in  3  d)  euer 
fterfcnben  äBj.  skü  'bebcrfen':  alfo  3d)aum 
eigtl.  'Ü'erfung,  S^ecfenbe^J'.  "ihii-  bcm  (Serm. 
ftammt  ital.  schiuma,  frj.  (''cume  '3d)aum'. 

t  SAoutc  Tl.  '®ecf'  fd)on  im  16.  5fabr(). 
auffommcnb  (15G5  in  Äird)bof§  Senbuinnutb 
II,  409):  au§  jüb.  schoteli  'ilJaiT',  baber  aud) 
3  d)  0 1  e. 

fd)C(ftg  5(bi.  mbb.  (feiten)  schi-cke  'geftreift, 
fd)erfig',  luoju  nod)  mbb.  sclii-cken  'bunt 
mad)en'  —  schöckeht  'fd)crfig'.  !ramit  finb 
ucripanbt  mbb.  schecke  'eng  anliegeubcr  ge= 
ftrciftcr  Dioct',  anglf.  sciccels  'dlod'.  2lnbcrfeit§ 
nimmt  mau  ßntlebnung  au§  frj.  6chec  'Sd)ad}* 
(ital.  ascacclii)  an;  ogl.  engl,  checky  'farriert'. 

t  £d)ccf)c  f.  3d)iefer. 

ftftccl  5lbi.  mbb.  schi'l  sclielch  (@cn. 
Kflielhes  sclu^wes)  abb.  scelah  (@cn.  scelhes 
scelawes)  5Ibi.  'fd)cel,  fd)ieleub,  guer,  fd)icf, 
frumm'.  Tie  nbb.  Öautform  fd)cel,  bie  burd) 
Sutbcr  pom  .'öeff.--Ibiiring.  an^  bcrrfd)enb  gc: 
morbeu,  luirb  uon  .ySelpig  1011  al^  nbb.  (bafür 
bb.  fd)elb)  angegeben.  3»t  Cberbeff.  bebeutet 
fd)ecl  'einäugig';  im  SBaier.^Cftr.  mirb  fd)cld) 
für  'fd)ief'  gebraud)t  (aber  fd)ild)en  =  l)b. 
fd)iclcn).  isgl.  nbl.  scliool,  anglf.  sceolh, 
anorb.  skjalgr  'fd)icf,  fd)iclenb'  (got.  *skilh\va- 
refp.  *skihva-  *skilga-  entgebcu  jufddig).  Dafür 
muf?  porgcrm.  skelko-  skölqo-  porauggefcfet 
mcrbcn,  ipe§balb  gr.  oko\\6c,  'fd)räg,  fd)icf' 
lautlid)  nid)t  ganj  auvreid)t,  bie  gcrm.  fiaut= 
formen  ju  erflärcn ;  piclloid)t  ift  eine  2B,v  skel 
bcm  Wcrm.  mit  bcm  Wricd).  gu  Wruubc  ju 
legen. 

edjcffcl  an.  mbb.  sclioffc'l  abb.  sc^ffil  Tl. 
'Sd)effel,  ein  ©ctrcibemafi'  =  afäd)f.  skepil, 
nbl.  schepel  in  gleid)cr  33cbeutuug  (f.  aud^ 
fflifpcl).  Sd)cffcl  fcblt  bem  58aier.  unb 
.'öeff.,  mobl  übcrbaupt  bcm  Cbcrb.  (für  ;öutbcr§ 
Sd)cffcl  bietet  1.722  '^Ib.  ^^ctm  '-öafler  $öibeU 
glofiar  piclmcbr  „Sefter,  Smitmcrin"  unb  (?ct§ 
^^ibcl  1757  ^Kalter),  ©v  gebort  —  picneid)t 
eigtl.  aly  Siminutip  —  gu  afäd)f.  skap  !:)J.  '®c- 
fäf5,  'i^aii'  =  al)b.  scaf  mbb.  schaf  (f.  Sd)off) 
'Öefän  für  55^lüffigfciten' ;  im  58aicr.  ift  scaffl 
Tl.  Timinutip  gu  g(cid)beb.  saff.  2(nnabme  pon 
(5ntlcbiutng  ani-  lat.  scapliinm  (gr.  öKÜfpiov) 
'Irinfgefd)irr'  ift  gang  unfid)cr;  mlat.  scapha 
(ital.  sraffalo  sniffo  scaffa  'Stcllbrctt')  finb  erft 
^(bbilber  ber  bcutfd)cn  ©orte.  aiM-iI)rfd)cinlid)  ift 
bic  Sippe  urbcutfd);  pgl.  aud)  anorb.  skoppa 
'Sd)effcl';  bagu  bic  2Bg.  skap  'in  fid)  faffcn*  unter 
fd)öpfcn. 


©(^eibe 


—   335  — 


(S(^eme( 


©d^cibc  i^.  iu{)t).  schibe  a()b.  sciba  5-  — 
anbb.  skiba  'sphaera',  nb(.  schijf  '©d)cibc', 
tnittelciujl.  schive  'i^rct§,  Sd)ei6c'  (cnfll.  shive 
sheave),  i§I.  skifa  Jy.  'Sd)nittc,  odicibc'.  ®crm. 
skibö-  au§  Dovi^cnii.  skipa-  bat  bic  nüd))tc  ^e= 
gie()uiu3  iu  gr.  okoittoc;  'löpfcvidjcibc',  luoäu 
man  nod)  gr.  öKiTruuv  '3tab' 5icl)t.  '9Uib.  Sd)icfcr 
ift  faiiiit  uerrcaiibt. 

ScÖcibC  d'-  inl)b.  scheide  al)b.  sceida  J. 
'©d)rocitid)cibc'  =  ajäcbf.  skeöja  5v  «i»'- 
scheede  Jv  O'iglf.  scie|)  engl,  sheatli,  anorb. 
(als  ^^Uuv.)  skeiaer  '©d)cibc'.  ®ot.  *skail)i  jy. 
'6d)cibc'  id)\t  (batür  todr  9J.  'Sd)cibc',  f. 
lyuttcral).  3"  id)ciben,  ba()cr  etgtl.  '3d)ci= 
bung,  jd)cibcnbc  .sMUlc'V  ^Jil)b.  od)cibc  in 
anbcrn  58cbcutungcn  ift  baöfelbcSöort;  ugl.  mljb. 
scheide  J.  '©dicibnng,  Irennnng,  2(bfd)ieb, 
Unterid)eibung,  (iJrcnse';  al)b.  sceida. 

ftftcibcn  S^m.  ntt)b.  scheiden  abb.  sceidan 
ft.  otiö-  'fonbcrn,  trennen;  cntjd)eiben,  id)ltditcn, 
beftimmen'.  Jür  haii  ju  enuavtenbc  got. 
♦skaipan  (=  afäd)).  skeöan  'fd)cibcn',  atrief. 
sketha)  ft.  otiü.  crfd)etnt  mit  5hi6gleid)nng  bcs 
gvanimatifd}en  2Bed)fel§  got.  skaidan;üg(.  anglf. 
sceädan  'fd)eiben',  rooju  engl,  shed  'Ircnmmg, 
Unterfd)ieb,  Sd)eibc,  unterfdjciben'.  2)ic  gcrm. 
SBj.  skai|),  beren  Xentalftnfc  aud)  auö  nbb. 
©djeibc  5-  JU  geroinnen  ift,  bernl)t  auf  bcr 
ibg.  SBg.  skhait  skhit  mit  bcr  •JJebcnform  skhaid 
skhid ;  ügl.  gr.  axiluu  'f palte'  —  oxHa (f.  S d) eit) ; 
ftr.  chid  'fpalten',  tat.  scindo  (aud)  caedo?), 
Ut.  skedzu  ')d)eibe'.  ©.  nod)  gefdjett,  f  d)ei6en. 

©(^cin  9Jl.  mbb.  schin  abb.  sein  Wl. 
'©lans,  3d)ein,  öeüigfeit,  Tcutlid}fett'  (fpätml)b. 
aud)  '3{u§roci§,  Seugni^,  3d)cin')  =  afäd)f. 
skin  9Ji.  '©lanj',  nbl.  schijn,  anglf.  sein  '@e= 
fpenft':  2tbftrattum  ju  fd)  einen  3tro.  ml)b. 
schinen  abb.  scinan  ft.  3ttü.  'glänjcn,  crfd)ci= 
ncn;  fid)  geigen'  =  afäd)f.  skinan,  nbl.  schijnen, 
anglf.  scinan  engl,  to  shine,  anorb.  skina,  got. 
skeinan.  @erm.  'S&i-  ski,  roorauS  skinan  ft. 
3tK).  mit  prüfcntijd)cm  na-  gebilbct  ift,  crfd)eint 
mit  m-2tbleitung  in  fd)immern.  Sagu  it)al)r= 
fd)einlid)  gr.  OK\d  '3d)atten'  (fiet)e  3d)emen), 
aud)  gr.  OKipov  '3onncnfd)irm"^  3.  fd)ier. 

feftcißcn  3trc.  ml)b.  schinen  at)b.  scinan  ft. 
3tiü.  =  nbl.  schijten,  anglf.  scitanengl.  to  shit, 
anorb.  skita.  2)tc  gemeingerm.  SBj.  skit 
'fcbei§cn'  gebort  roobl  mit  ber  unter  fd)eibcn 
bebanbelten  SBj.  ibg.  skhTd  jufammen;  eigtl. 
n)ot)l  'au^^fdieibcn'  ?  2Iu§  ber  gcrm.  Sippe  ftam= 
men  norbital.  scito  'DJIift'  unb   afrj.  eschiter. 

Stbcit  ^Ji.  ml)b.  schit  abb.  seit  ^JZ.  '3d)cit 
|)ol3'  =  afrief.  skid,  anglf.  scide  engl,  shide, 
anorb.  skiö.    2tl5  SB3.  bat  i>av  unter  fd)ctben 


bcbanbcltc  ibg.  skliait  skliit  ju  gelten,  bereu 
©runbbebeutung  'fpalten'  in  nl)b.  3d)eit  nod) 
burd)fd)iinmci-t;  ogl.  gr.  axi^lo.  (au§  *axibja) 
',s>oljfd)cit',  lit.  skedrä,  lett.  skaida  '3pabn' 
auy  ber  SBurgelform  skhit  (f.  fd)etben);  altir. 
sciatli  '3d)ilb',  lat.  scutuin  '3d)ilb'?  — 
3d)eiterl)aufcn  erft  nt)b.,  nad)  ml)b.  schiter, 
^lur.  SU  schit.  —  fd) eitern  'ju  3tücfen 
(3d)eiteu)  merbcn'  erft  nbö.,  nad)  mbb.  schit 
^^lur.  schiter. 

3(6citcl  Tl.  ml)b.  Scheitel  abb.  sceitila  5- 
'Äopfiuirbcl',  3d)citel,  i>aarfd)eibc  Dom  SBirbel 
biö  jur  3tirne'  =  nbl.  (haar)scheel,  anbb. 
skethlo  mnbb.  scliedel.  ;)U  fd)eiben,  eigtl. 
„Äopffteüc,  an  ir)cld)er  bic  .'öaare  fid)  fd)eibcn, 
b.  l).  nad)  Derfd)iebencn  3eiten  fid)  legen". 
Sagu  anglf.  sceäda,  mnbl.  schede  '3d)citcl'. 

«(^eUacf  Tl.  erft  n()b.,  nad)  gletd)beb.  nbD. 
nbl.  Schellack;  ogl.  engl,  shellac:  eigtl.  '3d)a= 
lenlacf,  2acf,  bünn  inic  3d)alen'  (lucil  in  bünnen 
2äfeld)en  geformt). 

«tbcüc  5-  ^^^^^^-  schelle  abb.  scella  jy. 
'3d)eüc,  @löcfd)en':  ju  ml)b.  schellen  abb. 
scellan  'fd)aUcn,  tönen',  roogu  aud)  ital.  squilla 
'@löcfd)en'.  —  9ibb.  ml)b.  fd) eilen,  eigtl.  'er= 
tönen  mad)ctT,  fd)allcn  laffen',  ift  ba»  Jaftitiü. 
33gl.  u  er  fd)  ollen  alö  Sieft  bey  ml)b.  ft.  3*™. 

ScbcUfiftb  Tl.  erft  nl)b.,  nad)  nbb.  nbl.  schel- 
vifech:  3unbl.  schel  '3d)ale',engl.  sheir3Jlufd)er, 
„tueil  ber  3d)eÜfifd)  üorncbmltd)  uon  3d)altieren 
lebt"'^  ober  cl)er  nad)  @.  33aift  megen  be§  fid) 
blätternben  5leifd)e§.    3.  3d)alei. 

3rf)cUbcugft  d)l.  ocrbcutlid)cnbc  3"fammen= 
fcgung  für  ha^  gleid)bcb.  mbb.  schel  al)b.  scelo 
Tl.  '53efd)älcr,  3»*tt)engft' ;   baiu  befd)älen. 

Sttieüfraut  llJ.  ml)b.  schelkrüt  -würz  al)b. 
scellawurz:  Urfprung  bunfel. 

Sdjelm  Tl.  mbb.  schelme  Tl.  ''43eft,  3cud)c; 
bie  im  Äampf  ©efallenen',  bann  al»  3d)impf= 
mort  ml)b.  aud)  '3d)uft,  SJerfübrer'  atj^).  scalmo 
scelmo  '3eud)e'.  ©ine  alte  ^ebeutung  '3Ia§, 
cadaver'  geigt  schelm  im  'Dlnbl.  9)htbb.  fomie 
nod)  ie^t  im  ^öaier.  SBcgen  bcr  53cbcutung5ent=: 
roidlung  '3d)elm'  auö  '3d)uft'  ogl.  3d)alf, 
in  beffen  @cfd)id)te  audi  ein  milbcrnöe»  DJIomcnt 
fid)  geigt.  —  3(u§  bem  nbb.  SBortc  entflammen 
nbl.  schelm.  iöl.  skelmir  °3d)elm'. 

ftöcitcn  3tit).  ml)b.  schelten  abb.  sceltan 
ft.  3tro.  'fd)elten,  fd)mäl)en,  befd)impfen'  = 
mnbb.  nbl.  scheiden,  afxief.  skelda  'fd)elten'. 
Xaiu  bie  unter  fd)altcn  bebanbclte  3ippe; 
'ftoüen'  ift  ©runbbcbcutung  oon  fd)elten. 

S^cmcl  Tl.  ml)b.  schemel  schamel  (schä- 
met ?j  abb.  scamal  (scämal?)  Tl.  'Sd)emel, 
lyuBbanf,    ba§    mit   afäd)f.    fOtscamel    '5.ufe= 


©rfiemen 


—  336 


@(f)CU 


fdicmel'  unb  anglj.  sfeomul  (bef.  föt-sceomul) 
ÜJi.  au§  lat.  scamellum  ftammt.  2at.  scabellum 
liegt  bcm  tibi,  schabel  '3cl}cmcl'  joroic  bcn 
glcidibcb.  fvj.  escabelle  escabeau.  ital.  sgabello 
ju  ©rimbe;  bübcv  am  9)]ittcl=  unb  Cbcn-l)cin 
6d)aauMl,  2diabcll. 

(sdjciucu  i1J.  '5d)attcnbilb'  iul)b.  scheme  9JJ. 
'Sd)attcu'  —  unb.)  schime;  ücjI.  angl).  stima. 
afäd)f.  scimo:  ju  ber  unter  fdi einen  bcl)anbelten 
SQBg.  ski  'glänjcn',  ju  iüeld)cr  aud)  gr.  OKid 
'Sdiattcn'  mit  bcvfclbcn  '-öcbcutuniv^cntiindlunii 
gebort;  ].  Sdiimmcr  unb   Sdiönbavtfpicl. 

Stijcnt  5}t.  ml)b.  sclienku  'cinidicntcubcr 
2)icncr,  iiJtunbjdicnt;  ©ein,  Sicr  auefdicntcnbcr 
ffiirt'  al)b.  scenko  (afäd)).  skenkjo)  DJi.  'cin= 
jd)cnfeubcr  Wiener'.  'Jluö  germ.  skankjo  ftammt 
frj.  ^clianson  (üfrv  escharnjon,  mlat.  scancio 
id)on  in  bcn  9{cid)enauer  öloficn).  —  idjcnfcn 
^tro.  mbb.  schenken  'cinid)cnten,  m  trint'cn 
geben,  träiifcn;  fd)cntcn,  geben'  abb.  scenken 
'cinfdicntcn,  ju  trinten  geben'.  2^ie  i^cbcutung 
'geben'  erjdicint  crft  in  bcr  nadiflaif-  vS^it  bcv 
Ü)ll)b.  '(5inid)enfcn,  5U  trinten  geben'  il"t  bic 
©runbbebcntung;  unb  es  ift  d)araftcriftiid)  inv 
ba§  Teutüte,  'i>a\\  ftdi  barauö  bic  53cbeutnng 
'geben'  cntunrfcin  fonnte  (öbnlid)  fiirid)t  nbb. 
gefallen  für  bic  *-i3cbcutung  bcö  SiMirfclfinclc> 
im  germ.  i'cbcn;  ugl.  aud)  3cd)en).  Tic  glcidic 
C^runbbcbeutung  jcigcn  anglf.  sc-enran,  africf. 
skenka  (anorb.  skenkja);  nad)  bcm  03crm. 
n)icberum  afrj.  escancier  'cinfd)cntcn'.  (^ot. 
*skagkjan  feblt.  dlad)  Jyrancf  ^Injeigcr  21,  ;-3U7 
liegt  bcm  ^tm.  ein  gcnu.  skank  'öeftell,  Sd)rajif 
für  Irintgcräte,  33üffct'  ju  Oh-unbc,  ba§  mit 
£d)anf  ibcntifdi  ift  iba^u  ital.  scancia  'öcftcll 
für  Wldfcr'). 

Sdjcutcl  an.  ml)b.  schenke!  m.  'Sd)cntel* 
=  nbl.  schenke!:  bcm  'il[)ii.  mic  bcn  übrigen 
aUgerm.  Tialctten  fremb.  Ximinutioe  2lblcitung 
ÜU  anglf.  sfeonca  engl,  sliank  '(Sd)enfcr,  ba§ 
mit  nbb.  3  d) inten  meiterbin  .uifammcnbiingt; 
ngl.  nodi  nbl.  schonk  '.Hnod)en  in  Alcifd)ftüdcn', 
fd)nieb.  skank.  bau.  skank. 

f dienten  f.  2d)cnf. 

Scherbe  Tv.  lobcrb.  Wa^t.)  i!d)b.  sclii-rbe 
schirbe  abb.  scirbi  ,yji.  '3d)erbc,  irbencr  lopf 
=  nbl.  scherf  J.  '3d)crbc' :  ^Iblcitung  aus- 
Dorgenn.  skerpo-;  ogl.  afloo.  Crepü  'Sd)erbc', 
Ictt.  sclikirpla  '3d)arte'  —  schk^rpele  'i'>ol,^= 
frlittcr'.    Ta,^u  2d)crflcin? 

Scöcrc"  (V.  mbb.  sclufre  5y.  '3d)cre*;  bic5 
mabrfdicinlirf)  eigtl.  ''^ilur.  abb.  sräri  '■]}>[nv.  .^i 
skär  (unb  skära)  '3diere';  mcgcn  bc?  ^4-^lur.  ugl. 
itol.  cesoje  unb  forbici  *^lur.,  frj.  ciseaux'3d)ere', 
engl,   scissors.     :^\m   Str.   muf?  ein   gleid)bcb. 


SBort  natürlid)  Sual  fein;  t)gl.  bliurijä  (giigs 
ücba)  bual.  '3d)erc'.  5Bgl.  nbl.  scliaar,  mittel 
engl,  scliere  engl,  (-^lur.)  sliears  '3d)crc',  anorb. 
skä're  '')i.  ^lur.  '3d)ere'.    3.  fdicren. 

S(6cre2  J-  '3ccfliiipc'  crft  nbb.,  nad)  bcm 
glcidibcb.  fd)n)eb.  skär  ibän.  skjar)  9i;  ogl. 
anorb.  sker  'iilip;ie'. 

fdjercn  3tm.  mbb.  scliem  abb.  sceran  ft, 
3tm.  'fd)eren,  abfd)cibcn'  =  nbl.  scheren,  anglf. 
sceran  'fd)cren,  ^crfdineibcn,  jcrbaucn'  engl,  to 
sliear  'fd)eren',  anorb.  skera  'fdincibcn,  fd)crcn, 
fdiladitcn'.  C^runbbebeutung  bcr  in  biefcn  ^tro. 
cntbaltencn  3i\^.  skür  ift  'jerfd}ncibcn,  ^erbauen' 
(ugl.  lit.  skirti  'fd)cibcn'  —  skarä  'Jcljen'),  mie 
baci  unter  3diartc  bebanbelte  altgerm.  skarda- 
'gcrbaucn,  scrfdmittcn'  (auv  skr-tö-  entftanbcn) 
lebrt.  2?od)  ift  aud)  bic  ^öcbeutung  'fd)ercn'  fcbr 
alt;  ugl.  bic  5lblcitung  Sd)erc.  SBj.  sker  (bierju 
ffr.  ksuräs  'Sd)crmeffer'?)  crfd)eint  im  @r.  al§ 
ker  in  Keipiu  'fd}crc'. 

2cf)Crf(ein  Tt.  mbb.  scher!'  abb.  scerf  !}2. 
'3d)erflcin,  fleinftc  SÜJün^c';  ugl.  mnbb.  scharf 
scherf  'bttlbcr  ^4>fcunig';  ob  3u  anglf.  sceorfan 
'abrcif>cn'?  23gl.  rocgen  äbnlid)cr  !öcbeutung§= 
cntuiirflung  nbb.  2)eut  foiuic  gr.  K^pina  eigtl. 
''.)lbfd)nitt',  bann  'tleinc  DJ^ünjc'.  3dierflcin, 
unä  ab?  i-^ibclmort  geläufig,  gebort  eigtl.  bcm  a)Jb. 
I1tbb.  an  (in  5lb.  '^.^ctri^.  ^afler  i^ibclgloffar  1522 
unrb  cc.  mit  „Crtlin,  b^lbcr  .'öcllcr"  überfc^t). 

®d)crfle  931.  mbb.  sclierge  scherje  (mcgcn 
rg  :  rj,  nbb.  rg  f.  j^^erge)  dJl.  '(§crid)tybicncr, 
53üttcl,  Sd)ergc'  abb.  scerjo  scario  scaro  'i'>aupt= 
mann,  3d)armciftcr' :  'Jlblcitung  ju  3d)ar. 

tS^ermaui?  a:  'aitauluntrf  mbb.  schermfis: 
ucrbcutlidicubc  ;')Ufammcnfcl3ung  (mic  A>irfd)  = 
fäfer,  Iföinbbunb  ufm.i  für  eigtl.  3d)er  mbb. 
sciier  abb.  sci-ro  '93Jüulu)urf'.  (5igtl.  'ilraljer, 
3d)arrcr'  ju  i]l\v  skr-r  in  fd)ercn.  ®a§  2Bort 
ift  oberbeutfd). 

(5d)erä  9Jl.  mbb.  scherz  9Jl.  '33ergnügen, 
Sinei*;  baju  nbb.  fd)er3cn  ;^)tm.  mbb.  scherzen 
fd)iu.  [luv.  'fröblid)  fpringen,  büpfen,  fid)  Der= 
gnügcn';  ngl.  nod)  mbb.  scharz  'Sprung'.  2)ic 
nou  bcn  mbb.  .Hlaffifcrn  gcmiebcne  Sippe  fcblt 
bcm  2{bb.  fomie  übcrbaupt  bcm  'JUtgcrm.,  bc= 
gegnet  aber  in  bcm  barauv  enticbnten  ital.  sclier- 
zarc  —  sclierzo. 

Scheit  A.  mbb.  schiuhe  Jy.  'Sd)eu,  3tbfd)eu', 
aud)  'Sd)rcrfbilb',  mober  nbb.  Sd)eud)c.  Da^u 
fd)eucn,  fd)cudicn  vltm.  an-?  mbb.  schiuhen 
'fd)eucn,  mcibcn,  Derfd)cud)cn,  verjagen',  abb. 
sciiihen;  foiuobl  bay  9iomen  ab?  ha<-  ;5tiV).  finb 
'.Jlbleitungcn  aiK-:  mbb.  schicdi  abb.  *scioli  'fd)cu, 
fd)üd)tern'.  9Jbb.  fd)cu  3Ibi.  ift  neu  an  ba§ 
;:')tm.  angclcbnt;  ogl.  anglf.  sceoh  'furd)tfam', 


(Scheuer 


837 


©(f)iefer 


(jDOju  engl,  shy),  nbl.  schuw  'furditiain,  fd)cu'. 
2Iu§  ber  bcutfd)cn  ©ippc  ftanimt  bic  rontan. 
Sippe  ronital.  sclüvaie'mctbcn'.  3.  SchciiiQl. 

Srfjcucr  5.  (bafür  baicr.  onid)ir)äb.  Stabcl) 
tllbb.  schiure  allb.  sciura  ältcv  scüra  'iy.  '3dicitcr'; 
ältcftc  3"0i"ill  '"Iflt.  scüra  (unb  scüria),  uiolicv 
Qltproücns.  escura  'Stall':  ^Iblcituiui  311  al)b. 
sciir  mlib.  schür  'SBcttcvbad),  3d)U^'.  inil.  africf. 
skül  'SBevftccf',  anorb.  skjol  92.  '3itflud)t^-ort, 
Dbbac^'  —  skaunn  Tl.  'Sdiilb'.  2^ic  in  bicfen 
SBortcn  cntlialtcnc  ibci.  $ff\v  skü  'bcbcrfcn,  bc= 
jd}iiöcn'  (Ulli,  odiauin)  ift  tucit  ocvbvcitct;  vc\[. 
lat.  scülum  'Sdiilb',  c'\r.  aKü-\ov  '^iüituno',  tut. 
obscü-nis  'bimt'cl  (bcbcrft)',  ffr.  Üi^Vv  !<ku  'bc= 
bcden'.    S.  ©d)eunc,  Sd)otc. 

ftftcucrn  S^w.  crft  frübnl)b.  (bciii  Cbcrb. 
frcinb;  bauir  f  ccicni,  nad)  bcm  fl(cid)bcb.  mb.  nbb. 
schüren;  iu-;(.  iiM.  schüren  imittclcui";!.  scouren 
engl,  to  scom-  'fdicucrir  cntlcimt  aihö  bcm  l^ibl.  ?), 
bän.  skure,  fdmicb.  skura.  Xa^i'  bcn  nltgcrm. 
2)ialcttcn  fcl)lcnbc  S'i>ort  ift  uio()l  Gntlc()iiuiui  aiiv 
mlat  scurare  (lat.  excurare)  =  ita(.  scurare, 
frj.  teurer  'fegen'.  Spejieü  liegt  bcm  n()b.  nbl. 
SBort  afrj.  escurer  ju  ©runbe.  2)a§  nbb. 
f dienern  wirb  im  18.  3af)i'f)-  befanntcr. 

Sdjcunc  (V-  (bem  Cbcrb.  frembi  mlib.  schiune 
^^.  '©d)eucr,  6d)eunc';  bicy  mit  ä^crluft  üon  g 
(glcid)  jV)  an»  a[)h.  scugin  scugina  '3d)cunc'. 
%alB  bcffcn  g  glcid)  j  ift,  ftcl)t  3d)cucr  (ml]b. 
schiure)  fct)r  nal)c.  53ci  cd)tcm  g  fcl)lte  jcbcr 
fid)crc  3(nfd)lni 

Sd^eufal  9?.  5(blcitung  an§  fdien  luic  fpät 
ml)b.  scln'isel  '3dicufal,  3d)cnd)e'.  Xa^n  nl)b. 
jdicntjlid),  umgcbilbct  auy  mlib.  schiuzlich 
'fdieu,  Dcrjagt',  ba§  ju  schiuzen  '3lbfdicu  em= 
pfinbcn'  für  *schiuhezen  (gn  fdicucn,  mlib. 
schiuhen)  gcliört. 

'Bdfiöit  5.  mlib.  schiht  5.  '3lnorbnnng,  Gin= 
teitung,  9icilie  on=  nnb  übcreinanbcr  gelegter 
3)inge,  Sdiidit  (bergmänn.),  iöanf  oerfdiiebcncr 
aufeinonber  licgcnber  3tein=  ober  Srbarten,  be= 
ftimmtc  bcrgmännifdic  ^trbeitsjcit' :  jnnädift  ju 
fdiirfcn  'orbncn'   unb  anorb.  skipa  'orbncn'. 

Stftirf  9J1.  ein  feit  beut  14.  ^a[)xi^.  junädift 
al§  nbb.  bcjcugteö  SBort  (j.  33.  Sanremberg  1652 
Sdicrjgcb.  III,  S.  63),  üon  jvrifd)  IT-ll  al§  ncraltet 
beseidinct,  aber  Don  Öeffing  in  bcn  2itt.=58ricfen 
im  5lnfdiluf5  an  SSiclanb  für  bic  öitteratnrfpradie 
empfolileu.  3»  fdiirfen,  ba§  im  OJJnbb.  'etm. 
in  Crbnnng,  in  Sdiicf  brnngcn'  bebeutet.  2)a;?u 
fdiicflidi. 

ft^ictcn  o^m.  mlib.  schicken  fdim.  3tm. 
'bereiten,  orbncn,  in§  SSerf  fc^cn',  bann  audi  'ab= 
orbncn,  fenbcn'.  S)icfc§  bcm  Slltgcrm.,  and)  bcm 
2ll)b.  unb  2lnbb.  felilenbe,  cor  bem  12.  Salirb. 


nid)t  nadiroeiöbarc  fdiro.  Bt«?-  bürfte  eigtl.  bcm 
?cbb.  angeboren  (ugl.  Sdiicf  unb  Sdiicffal) 
unb  mit  anorb.  skipa  'orbncn'  jufammenju^ 
llängcn,  moju  bann  audi  fi'ä.  ^quiper  gcliörcn 
mürbe;  ügl.  audi  engl,  to  shift  angif.  sciftan 
unb  Sdiidit.  oufammcnliang  mit  gefdicticn 
ift  formell  nidit  flar. 

(2d)trffal  9J.  bei  Sdiottel  1663  unb  Stielet 
1691  nodi  nidit  gcbudit;  nad)  ocillcr  1644Gpifteln 
260  ift  Sdiicf  fei  bic  nbb.  Gntfprediung  gu  lib. 
©efdiicf.  Seit  bem  5lnfang  be§  LS.  :3abvli§. 
allgemein  üblidi  unb  gcbudit.  3)a§  afädif.  innb 
altgerm.)  ilnnt  für  'Sdiicffal'  mar  ward. 

StÖtcffcI  9i.  früli  im  IS.  ^alnii.  nach  licbr.= 
iüb.  schickzah  'Sliriftenmäbdien',  licbr.  schikküz 
eigtl.  '©rcucl'. 

fd^tcbcn  3ttf.  mlib.  schieben  allb.  scioban 
ft.  3tm.  'fdiieben,  ftoßcn'  =  got.  af-skiuban 
'ücrftof^cn',  anorb.  sküfa  skyfa  'ftofjen',  anglf. 
scüfan  'fcliicbcn,  ftofien'  engl,  to  shove  'fdiieben'. 
2;ie  nodi  in  Sdiaufel,  Sdiobcr  foroic 
Sdiüppe  ftecfcnbc  altgerm.  2Ö3.  skflb  'ftotien' 
ianS'  üorgcrm.  skübh)  ftimmt  511  ffr.  ksubh  ''Sind, 
StotV  (ksObhay  'jum  Sdimanfcn  bringen'  — 
ksubh  'fdircanfen'),  roomitmabvfdieinlidiaudi  lit. 
skubrüs  skubüs  'fdinell'  —  skübti  'fidi  beeilen' 
(ibg.  2B3.  sknb)  unb  afloü.  skubati  'jupfen'  vcx-- 
manbt  ftnb. 

Stöicb§ricötcr  dJl.  erft  nlib.,  mofür  mlib. 
schideman :  jn  mlib.  schit  (@en.  schides) 
'riditerlidic  Gntfdieibung'  unb  alib.  scidön  'fdiet= 
bcn,  unterfdieibcn,  entf dieibcn' .  2)ie  genn.  SBj. 
ski^  gcliört  mit  fcliciben  sufammen. 

fdbtcf  2lbi.  ein  mb.  nbb.  2Bort,  fdion  mlib.  (mb.) 
schief  'fdiief,  ocrfcbvt':  ncnuaubt  mit  anglf.  scäf 
scäb,  anorb.  skeifr  'fdiicf,  norbfricf.  skiaf,  nbl. 
scheef  'fdiicf  (molier  cntlclint  engl,  skew), 
fdimalfalb.  seip.  3)aneben  fegen  bb.  9?ia.  ein 
mlib.  schep  (pp)  'fdiicf  oorauö :  licff.  fränf.  sep, 
fdimäb.  seps.  Steinbadi  1734  budit  „fdief  fdieef, 
quibusdani  etiam  fdiöf  fdiicf".  -^ceben  biefc 
Sippe  urgerm.  skibb  skaib  (barauC^  entlcbnt  lett. 
schkibs  'fdiicf)  ftellt  boö  Cbcrb.  ein  schieg.  ba^ 
burdi  mlib.  schiec  'fdiicf,  baicr.^alcm.  Siegen 
sieggen  'fdiicf  gellen'  oexlrctcn  ift  (megen  ie 
f.  Stiegc,2Biegc).  ällle  gcliörcn  mit  gr.aKiuTTTuu 
'frumm  madien'  gu  einer  ibg.  äBj.  skiq  skaiq. 

St^tcfcr  Tl.  mbb.  schiver  schivere  Tl. 
'Splitter  üon  Stein  unb  bef.  üon  ."ödIj'  alib. 
scivaro  'Stcinfplitter' ;  bic  icgigc  33cbeutung  ift 
crft  nlib.  (im  Cbcrb.  bat  fidi  bial.  nodi  bic  ju 
(Sruuöe  liegenbe  33cbcutung  'Stcinfplitter'  be= 
malirt).  @ot.  *skifra  Tl.  fcblt.  I^ain  nlib. 
Sdicbe  5.  'Splitter  oon  .Oanf^  ober  lylad)^^ 
ftengel',  ba^   bcm  Tibb.  entflammt;  ogl.  engl. 


äluge,  etV)moIogtfc^e§  SSörter6uc§.    6.  3lufl. 


43 


fc^iefen 


338   — 


icf)t(bern 


shive  '5Iacf'»«6fa(r  (aiiGl).*scifa)  itnb  inirtelcnfll. 
schivere  (aitiilf.*  scifera"!  cnfll.  shiver  'Siilitler': 
5[blcitinuicii  aiiö  einer  o.erm.  ÜTw  sktf  'teilen, 
ücrteilen' ;  v(\\.  anc\\i.  sriftan  'teilen'  engl,  to 
shift,  anovb.  skipta  'teilen'  (anovb.  skifa  'in 
3cl)nitten  jd)neibcn'  3u  Sdicibc?  ober  [ner()er'?), 
nbl.  scliilten  'fd)ciben,  trennen':  odiicrer  unb 
Sdicbe  ciiitl.  '53rud))"ti'Kt  Icil'. 

fdjiclcn  (l)e)i'.  fränf.  baier.  id)ild)en)  3tiu. 
mbb.  scliilen  schillien:  jn  fdieel. 

Stfticnbcill  Üi.  ntbb.  schinebein  9i.  ',n  mbb. 
schine  al]t).  scina  (V.  'Sdiienbein'  =  aniilf. 
scinu  5.  cncil.  shin  '5d)icnbein'  (aud)  aniilf. 
scinebdn  mittelengl.  schineböne),  nbl.  scheen 
nnb  scheenbeen  'Sdiienbein'.  Sein  bot  in 
bicfer  oufammenietjunii  feine  ältere  53ebeutunii 
'Änodien'  bcu'alirt;  f.  iöein.  Staum  ift  mit 
Sdiiene  mub  3d)infen  uermanbt;  benn  bie 
S'iebenbcbeutuiui  uon  nlib.  Sdiiene  (mbb.  schine  1 
'fd}malc  .'pol.v-  ober  llJetalli'latte,  Streifen'  foiuie 
nbb.  scina  '^IJabel'  lucifen  auf  ein  i^ot.  *skinö  J. 
'fdimalev  Stürf  ilnodien  ober  SDJetaü'.  Xod)  läfjt 
fid)  über  bie  Uniefdiidite  ber  Sippe  nur  faiicn, 
baf?  auf  örunb  oon  aui]!).  scia;  sceo  'Sd)icnc' 
skT  al-ö  SBur^elfilbe  igelten  muf;.  'Jhiy  bem  ®crm. 
flammen  ital.  schinif-ra  ''öeinrüitung  Der  ^43fcrbe' 
unb  aud)  ital.  schiena,  frj.  echine  'iRücfgrat' 
mit  ibrer  roman.  Sippe. 

3d)icnc  J-  f-  Sdiienbein. 

■'■  fd)tcri  5(bi.  mbb.  (mb.)  schir  'lauter, 
glcinjenb'  =  afädif.  skir  skiri,  onglf.  söir  'rein, 
glänjenb'  engl,  shire  shoer  'bell',  anorb.  skirr, 
got.  skeirs  'flar,  beutlid)':  ?(bleitung  an-i  2l\v 
ski  =  fdieinen.  ,^m  '«.Icbb.  bat  i>a^  be= 
fprodicnc  5(bi.  mit  bem  unter  bem  flg.  \ü  be= 
fpredieuDen  '^Jlbn.  fidi  lautlid)  gemifdit;  bod)  fann 
bie  nbb.  l'autrorm  aud)  nbb.  UrfprungS  fein. 

i6)icx-  5lbD.  'beinabe'  mbb.  schiere  3(bü. 
'fd}nen,  balb'  al)b.  sclaro  älter  skr-ro  ^(bü. 
Mcbncir :  ju  abb.  sciari  sceri  5lbi.  'fdiarffinnig, 
eifrig  im  'Sluffpürcn' ;  ugl.  nbl.  schier  'beinabe' 
(anorb.  skyrr  sku'jrr  'lietl,  flar'). 

T  Srf)tcr  11(.  'feine  Ücinmanb'  erft  nbb.,  an^i 
bem  ^Jibb.  cntlcbnt:  eigtl.  ^JJeutr.  ,^u  jd)ieri. 

3rf)icrltnfl  Tl.  mbb.  schirlinc  scherlinc 
(®cn.  -ges)  abb.  sceriling  Tl.  'Sd)ierling'  = 
nbl.  scheerling.  ÜJJit  bcn  ':)Jebenformen  mbb. 
scherninc  abb.  anbb.  scorniriK  'Sd)ierling'  auv 
glcid)bcb.  abb.  scarno  Tl. ;  ba-i  1  ber  abb.  mbb. 
nbb.  /"yorm  berubt  axi^  ^(nlebnung  an  ba-ö  ge= 
läufige  beuffd)e  Suffif  -lijtg.  Ten  übrigen  alt= 
germ.  I)ialeften  feblt  bie  53c,5eid)nung  (bafür  3. 58. 
anglf.  hymiic  hemieac  engl,  hemlock). 

)(fttC^cn  :^)tw.  mbb.  schieben  abb.  scio^^an 
ft.  ^trc.  =  ajäd)f.  skeotan  (nbl.  schielen),  anglf. 


sc6otan  (engl,  shoot),  anorb.  skjöta  (got.  *3kiu- 
tanl  2^ie  im  @erm.  reid)  entfaltete  2B3.  skut 
'fd)ief;en'  aihi  norgcrm.  skud  trifft  5ufammcn  mit 
ber  ffr.  3Bj.  ksud  'erfdiüttcrn,  erregen'  ober  beffer 
mit  ffr.  skund  'beruorfpx-ingen'.  '^Ibleitungen  f. 
unter  Sdiofj,  Sd)uf5,  Sd)U^,  Sd)üt}c. 

S^iff  11J.  mbb.  schif  a()b.  seif  scef  (®en.  -ffes) 
9t.  =  got.  anorb.  skip  9?.,  anglf.  scip  9t.  engl, 
sliip,  nbl.  schip.  afäd)f.  skip.  2)a§  al)^.  2Borl 
bebeutet  qud)  '®efäß'  mit  ber  5(bleitung  al)b. 
sciphi  (scifrii  'phiala'  (unter  fd)iffen).  @r. 
öKaqpiq  '9tapf,  9tad)en'  —  aKd(po<;  'Äabn, 
Sd)iff'  fönjien  mit  germ.  skipa  uid)t  üermanbt 
fein,  ba  bie§  ein  ibg.  i  in  ber  Staminfilbe  cr= 
märten  länt.  %m  germ.  skipa  feblt  nod)  fid)erc 
etiimologifdie  Teutung;  übrigen»  ift  beri^erbadjl 
uralter  (^ntlebnung  (au§  lal.  sryphus  'i8ed)er' 
in  einer  ^Jautform  skipo?!  nidit  unbebingt  ab= 
3UU)eifen,  luie  cc-  benn  nur  mcnige  2Borte  au§ 
bem  ©ebiet  ber  Sdiiffahrt  giebt,  bie  mebreren 
ibg.  Sprad)en  gemeinfam  finb  (ugl.  Tla\l  unb 
Segel).  3(u§  bem  3lbb.  brang  baS  2Bort  in§ 
9toman. ;  ogl.  ital.  schifo,  frj.  esquif  '33oot', 
1U03U  mit  nbb.  Sautftufe  afrj.  esquiper  'ein 
Sd)iff  auc-rüften' nfr3.  equiper,  morau§equi  = 
picrcu. 

fdjtffcn  ;')tm.  feit  ^inblcben  1781  al§  flubcn= 
tifd)  be3eugt:  ba3u  bei  'Jluguftin  1795  Sd)iff 
'9tad)tCHiefd)in-'  al§  ftubenlifd);  unb  biefe§  Sd)iff 
ifl  ivabrfd)eiulid)  abb.  seif  'vas'  (baju  sciffi 
'i8ed)er'),  ha?-'  mit  Sd)iff  'navis'  ibcntifd)  ift 
(nbb.  Sd)iff  in  mb.  nbb.  Tl(\.  uielfad)  '@e= 
fd)irr,  C^ef äfj' ). 

t  ftfttffrctdb  '^(bi.  'id)iffbar'  umgebilbel  au§ 
mbb.  schilrech  urfprgl.  schifr;i'he  'fd)iffbar'. 
Ta§  2.  ©ortclcmeut  ifl  unflar. 

Seftilbi  Tl.  mbb.  scliill  abb.  seilt  Tl.  = 
got.  skildus  Tl.,  anorb.  skjoldr,  anglf.  s(5yld 
i'sreld)  engl,  sliield,  nbl.  schild,  afäd)f.  skild.  ®rft 
frübnbb.  bebeutet  ba-J  ÜBort  aud)  'au§gebängle§ 
®emerbe3eid)en'.  Tie  fpe3ififd)  germ.  Sippe 
skeldu-s  (anö  skeldhus  skeltus':")  ift  eti)moIogifd) 
nod)  nid)l  meiter  3urürf  nerfolgt;  faum  läfjt  e8 
fid)  3u  fd) alten  (Sd)ilb  eigtl.  'flofienbcr, 
fd)iebenber'  t)  jicbcn.  ©ber  ifl  lit.  skilü  'fpaltc' 
uernianbl,  fo  baf;  Sd)ilb  eigtl.  '33rctl*  lüärc 
(ügl.  53 reit  unb  Öinbe;  über  2B3.  skel 
'fpalten');  f.  and)  Sd)alei. 

S(()ilb2  9?.  erft  nbb.  9Jebenform  3um  vorigen ; 
ba3u  Sd)ilber=  (abo  9(culralflamm)  in  3»'- 
fammenfe^ungen  luie  Sd)ilberbauv  '53rettcr= 
bauö'. 

fcftilbcrn  3tro-  erft  nbb.,  3U  mbb.  schilt  '2Bap= 
pcn';  ogl.  mbb.  sehilta?re  Tl.  '9Jtaler' :  bie  Sd)tlbc 
maren  bemalt,  in  ber  mbb.  9iitler3eit  mit  SBappen, 


erf)i(bpatt 


339 


©cl)inncn 


mit  Jnrbcu  nad)  lacttuS  @crm.  0  (scuta 
lectissimis  coloribus  distinguunt)  fd)on  in 
bcr  altgcnn.  .'pclbcnscit.  ä>ijl.  nbl.  schilderen 
'malen,  anftvcidicn,  id)ilbcrn,  bcjd)rcibcn'. 

®*ilb))att  (Sd)ilbfvot)  9?.  erft  n()b.,  am 
nbb.  nbl.  scliildpad  '<5d)ilbfvötc'  lUlb  '6d)ilb- 
fvötcnidialc'.  ^^ibl.  padde  'Ävöte',  engl,  paddock, 
onorb.  padda  'Mvolc'  finb  bunfcin  UrfpvuniV--- 
(Srflilf  9i.  ml)b.  scliiir  al)b.  sciluf  (9}h)i\?i 
'©(^ilf;  bcn  übrigen  ticrni.  Sialcftcn  fvcnib, 
and)  in  3)cutld)lanb  wn  bcfdivänfter  5i>crbrcttnnti : 
e§  ift  löcfcntlid)  mb.,  roic  bcnn  öntljcvy  6d)ilf 
in  Ibom.  SöolffS  «a&lcr  ^Bibclgloifar  1523  mit 
„2Baffervohi-"übci1ct5tit)irb;  DJ^aalcv  1561  bndit 
©c^ilf  bcnn  and)  nidit.  3"  «tebrcrcn  nbb. 
©cgcnbcn  gilt  selp  ^3i.  'Sdiilf,  niol)cv  ba«  nlib. 
S>ovt  fein  (^eid)lcd)t  l)at  (im  ?Jtb.  mie  im  älteren 
?il)b.  mein  9Jla§t.).  ii[]t>.  sciluf  (anbb.  *skilp)  an§ 
*skilpus  ift  trül)e§  Sebnroort  an§  lat.  scirpus 
'SSinjc'  (Uvocrn)anbtfd)aft  bamit  ift  unbenlbar). 
5lnbcrc  jiebcn  £d)ilf  al§  cd}t  germ.  ju  a[)b. 
sceliva  ml)b.  schelfe  'i3d}ale  von  Dbil-  unb 
.v>ülfcfrüd)ten'. 

t  fffttlflcmal  (inelfd)ilgcmali  %bv).  'fel)v 
oft'  ein  prcun.  2)ialeftit)ort  ju  Sd}illg  = 
©d)illing;  ©dnlling  laud)  fd)lef.  Sd)ilgi 
l}at  3al)lbcbentnng  com  9}iittclalter  bi§  in  bie 
neuexxn  dJla.  uiclfad)  angenommen:  '12  ©tücf' 
(audi  '3t  I  Stüct'i. 

f(fttücrn  St"'-  crft  nl)b.,  3(bleitung  gu  mlib. 
schillen, iTJebenf orm  gu  schiin  'fdiiclen,  blinzeln'. 
2lud)  fd)iclen  fonntc  fvül)cv  alc-  'fdiillcvn'  gc= 
braud)t  merbcn. 

Scöiüiitö  9J^-  mt)b.  schillinc  al)b.  scillmg 
9Ji.  =  got.  skilliggs,  anorb.  skillingr,  anglf. 
scilling  engl,  shüling,  nbl.  schelling,  afädif. 
skiUing.  gjlittelft  bcr  bei  altbeutfd)en  dJlmxy- 
namen  beliebten  5(bleitimg  -inga-  (f-  >l>f enn in g , 
al)b.  keisur-ing,  engl,  farth-ing)  gebilbct  ane 
altgerm.  skellan  'tönen';  alfo  ©diilling  eigtl. 
'tlingcnbe  DJ^ünjc'V  2luö  bem  .£^b.  ftammen 
ital.  scellino,au!5bcm^1ibb.frä.  escalin'(5d)illing', 
foroie  ba§  glcidibeb.  afloo.  sklezi.  —  33g l.  nod) 
fc^ilgemal. 

Sdbtmmcl  5DL  ml)b.  schimel  901.  'Sdiimmcl' 
für  ältcre§  *schimbel  al)b.  scimbal,  nioncbcn 
aud)  bie  2(blcitungcn  al)b.  *scimbalen  'fdiim= 
melig  merben*  -  scimbalag  'fd)immelig'.  S^ic 
mi)h.  5ovm  schimel  berul)t  auf  9Jiifd)ung  mit 
schime  Tl.  'od)immer';  ogl.  nbl.  schimmelen. 
2tf)b.  *scimbal  fd^eint  mit  Sd)immer  glcidier 
2Bj.  SU  fein  igcrm.  skim-la-?).  —  (5d)immel 
Tl.  'meiücc-  'i^fcrb'  crft  fpätmlib.,  ibentifdi  mit 
©diimmel  'mucus'. 

8cf)tmmcr  2)1.  erft  friil)nl)b.,  nad)  bem  nbb. 


nbl.  schemeren  'fd)immern'.  Ticc-  gcljort  mit 
ml)b.  schime  al)b.  sciino  'Sdjimmer,  ölan^'  = 
got.  skeima  'Scud)tc'  ju  2Bj.  ski  =  f  dl  e  i  n  c  n ;  ugl. 
engl,  shimmer  'Sd)ein' —  shim  'meiner  Jj-lcd' , 
fdjroeb.  skimra.    SJeitere»  unter  Sd)emcn. 

Si^tm^f  501.  mlib.  sclihnpf  (^iJebenfonn 
schampfi  9)1.  'Sdicrj,  Äursmcil,  3;nel,  titter= 
lid)e5  Äaminfpiel'.  (Srft  früt)nl)b.  jeigt  fid)  bie 
ie^ige  ^ebeutung  t>on  ©diimpf;  bod)  l)ält  fid) 
bie  ältere  iöebcutung  '3d)er3',biebcnial)b.  scimpf 
ml)b.  scliimpf  eignet,  nod)  bi^^  in§  17.  5al}rl). 
(öogau);  ügl.  nbl.  schioip  '.s^oljn,  ©potf;  ml}b. 
schumpfe  iy.  '53ul)lcrin'  (eigtl. 'Sdicrjenbc').  2)en 
übrigen  germ.  Tialeften  fcl)lt  bie  in  al)b.  scimpf 
ftcrfcnbe  germ.  SBj.  skimp  'fd)er3en'.  9)lan  bat 
bafür  an  23cru'anbtfd}aft  mit  gr.  oköitttlu  'fd)cr= 
jen,  t)erl)ölincn'  gcbadit,  baö  mit  feiner  2)oppeI= 
bebeutung  gu  Sd)impf  ftitnmt. 

Sd^tnbcl  (V-  tt^bi^-  schindel  al}b.  scintula 
%.  '(Sd)inbcr:  früf)e§  Öebntuort  an»  gleid)beb. 
lat.  scindula,  ber  banbfdiriftlid)  bejeugten  91eben= 
form  bee  flaff.  scandula.  Xk  Gntlcbnung  an§ 
bem  Satcin  bat  etma  gleid)5eitig  mit  9)lauer, 
Pfeiler,  '$foiteu,  3 i c g e l  iifm.  ftattgef unben. 
2tuffällig  ift  mittclengl.  seincle  schingel  engl, 
shingle  '©d)inbcr.  5)ie  roman.  Sprad)cn  mabrcn 
ba§  im  ©erman.  unbejeugte  innere  a  be§  lat. 
scandula  (ogl.  ital.  scandola,  frg.  echandole), 
mober  ami)  ha5  glcid)beb.  afloo.  skadelü. 

ftftinbcn  otm- mbb.  schinden  abb.  scintanfd)n). 
3tm.  'entbäuten,  fd)älcn,  bart  minbanbcln' :  Tcno= 
minatto  311  einem  uerlorencn  abb.  *scind  91. 
','vell,.s>ant',  baenad)  anorb.  skinn(f.  £d)inne) 
9J.  '.'öaiu,  A-cii,  5|3cl3,  Scber'  für  ba^  2lbb.  vox-- 
auggefe^t  ircrben  barf.  (Sngl.  skin  'joaut'  au» 
fpätanglf.  scinniftnorb.  2eI)nroortbe§ll.  3abrb». 
(anglf.  sei  sei  müfjtc  im  ©ngl.  shi  merben). 
@crm.  skin|)a-  auö  rorgerm.  skento-  loirb  cer= 
glid)en  mit  brct.  scant  'jvifd)fd)uppe'  oon  l'otb, 
Rev.  Celt.    XIV  194. 

3(Öinfctt  d)l.  mljb.  schinke  901.  '3d)enfel, 
(Sd)infcn'  abb.  scinko  9)1.  —  scinka  J.  '^ein= 
röbre,  3d)enfer:  fieftcben  im  Slblautsoerbältnig 
5U  ber  unter  Sd)enfel  sugejogenen  Sippe,  tvoju 
mit  anbcrm  'Jlblam  nod)  fd)mäb.=alem.  (aud) 
baicr.=i3ftr.)  Sdiunfe,  hai^  aud)  in  jablrcidien 
bcff.  fränf.  nbb.  9)la.  oorfommt  unb  im  16.,'17. 
{^sabrb.  aud)  in  bcr  i^itteratur  biiufiö  ift-  9)lög= 
Iid)ermcifc  ift  bie  beutige  fd)riftfprad)lid)c  AOtm 
oon  roeftfäl.  sinken  ausgegangen.  iBejiebung  ju 
Sd)iene  ift  bcr  ^öebcutung  mcgcn  mabrfd)cin= 
lid).  Ü(u§  ber  germ.  Sii'pc  finb  ital.  (bial.)  stinco 
(schinco)  '3d)ieubein'  cntlcbnt. 

T  St^inncn  ^Mur.  erft  nbb.,  aui^  bem  911b. 
9ibb.:  SU  ber  unter  fdiinben  bebanbcltcn  Sippe 


@(f)ippe 


340 


©erlange 


gefjönii;  cicitl.  'ivav  fid)  oon  bcv  Äopf flaut  ab= 
\dnivvi' :  alfojuanovb.  skinn(au5*skinp)  'i>aut'? 

3c^i^De  =  Sd)uiuicn. 

Scftirling  f.  Sd)icrling. 

1tf)inncn  c,Uv.  mf)b.  schirmen  schermen 
al)ö.  scii-men  fdiiy.  3tiu.  'al'5  3d)u^ivcl)v  bicncn, 
fd)ü^cn'  3u  3diirin  al]b.  scirm  scörin  ml)ö. 
schirm  schörm  9.1t.  '3d)ilö,  3d)ul5Dad),  £bbad}, 
2>evtctbÜ3ung'.  2{u§  bcm  (Scvm.  cntitammt  bic 
ronmn.  SUipe  oon  ital.  schermo  'Sd)uö'  — 
scherinire  'fcdjtcn'  (unter  3d)annü^cl).  @r. 
aKipov  ift  t)tcllctd}t  uvücviuanbt. 

ftfiirrcn  f.  @cfd)trr. 

"'"  idjinbbcrn  o^m.  cvft  nl)b.,  nad)  ubb. 
nbl.  shibben  'fd)Iaiipen'  —  slabberen  ')id}  bc= 
fd^üttcn'. 

t  2tf)Iabul?  Ü)l.  '3d)lQttrunP  ein  uon  9)taalcr 
1561  ijcbud)tcd  SBort  bc»  10.  :vsat)v()§.;  id)on 
1505  De  fide  concubinarum  bcjcugt. 

3cöla(6t  A-  mhb.  slalite  slaht  al)t>.  slahta  Js: 
'lijtuun,  3diladnuug,  3d)lQd)t';  v(\\.  ajiidif. 
man-shilita  ;^•.  'lotfdilaii,  lötum]':  5(b)"traftum 
mit  0"C"'i"inÜtfni'  -lä-  (luie  tu  3d)aubc)  3u 
gcrm.  SBj.  slali  'fdilagcn'.  Sd)Iad)t  in  bei 
iöcbeutung  "iht'  l  @cfd)Icd)t.  3d)Iad)t 
'Sanim'  evit  fvül)ul)b.,  eigtl.  '^öefcftiguug,  '^au, 
audi  3lbleituug  üou  fd) lagen  'fdilageub  befci'ti- 
gcn',  lueldie  5^ebeutuug  nibb.  shihen  aud)  bei 
bcn  flafi.  !Xid)tevn  liaben  tann.  —  '^{blcitungcu 
ju  3diIadU  (al)b.  shihla)  )iub  —  mit  iikMi)al)= 
ruug  einer  allgemeineren  53cbeutung  —  fd)(ad)  = 
ten  mbb.  shihk-n  al)b.  «lahlün  'töten,  id)Iad)tcn' ; 
3d)Iäd)tcr  9)i.  ml)b.  slahtaere  a()b.  slahtäri 
'3dUäd)tcr*  (engl,  slaughter  'i>a^j  3d)lüd)ten'). 

«(ftlocfc  ?.  im  16.  ^\al)ii).  cntlebnl  (j.  'B. 
bei  'i<encer=(5ber  1556)  uub  feit  'DJJaaler  1561 
gebud)t:  aiiv  mnbb.  shi-jue  'beim  3di(agen 
abiiuiugenbe  "'IKetaliiiilittcr'  (engl.  sla^M:  ju 
jd) lagen,  ^m  16.  oal)i1).  gilt  für  '3d)locfc' 
in  Cberbeutfdilanb  .öammcrfd)lag. 

3d)lnfi  DJJ. -Sdiläfc  Ts.  ml)b.  at)b.  släf 
Dl.:  3d)läfc  ift  formell  eigtl.  '"^.Mur.  3u3d)laf 
mit  :}liicffidit  auf  bic  beiben  3diläfen  (vgl.  lat. 
tempora);  nod)  bao  9ibl.  bat  slaap  '3d)läfe'. 
!Jafür  erfd)eint  im  "?lnglf.  punweii;;«'.  t^a^n  abb. 
tinna  mbb.  tiniio  nwb  al)b.  tinriabaliho  3QJ. 
'3d)läfe',  audi  mbb.  tünewenge  '3d)läfc'  (ogl. 
bünn)  abb.  dunwengi  —-  anorb.  ])iinnvang(> 
'3d)läfc':  binter  biefcn  lautlidi  aneinanbcr  an= 
flingenben  53e3eid)nungen  ftcrtt  bie  ältere  germ. 
53e3cid)nung  fiir  '3d)läfe',  bie  nod)  in  inclcn  nbb. 
9}la.  (abö  diinnitre  dümiin^  anC'  anbb.  lliinnön;,M) 
Icbenbig  geblieben  ift. 

S*Iaf2  9JJ.  mbb.  al)b.  släf  W.  'S^laf: 
33erbalabftraftum  ,ui  fd)Iafcn  mbb.  sLäfen  abb. 


släfan  släfTan  ft.  3tiü.  'fd)lafcn'.  2)ic§  ift  eine 
bcm  @erm.  in  bicfer  iöebcutnng  cigentümlid)c 
53ilbung,  bie  nur  bem  'Jlnorb.  feblt,  lueldie»  bafür 
bai-  bcm  lat.  somnus,  gr.  üirvoq  ucrmanbtc  sofa 
(iöj.  gcrm.  swef  ibg.  swep)  bemabrt  bat:  got. 
sleps  '3d)laf'  —  slepan  'fd)lafcu',  anglf.  slujp  — 
slüepan  engl,  sleep  —  to  sleep,  nbl.  slaap  — 
—  slapen,  afädif.  släp  —  släpan.  2)aju  bic  r- 
Ülblcitungcn  abb.  släfarag  mbb.  slafrec  slaefric 
'fd)läfrig',  abb.  släfarön  (uub  släfön)  mbb.  slä- 
fern  '©d)laf  baben,  fd)läfrig  merben*.  o«  i'cr 
germ.  äBj  slßp  'fdjlafeu'  gebijrt  aud)  fd)Iaff, 
lüoburdi  für  fd)lafen  eine  ©rnnbbebeutung 
'fd)laff  fein'  mabrfdicinlid)  mirb. 

fdjlaff  5lbi.  mbb.  abb.  slal"  (@cn.  slaffes) 
'fdilaff,  träge,  fraftlo§'  =  nbb.  nbl.  slap  'fd)laff, 
fraftloc-'',  mober  in  nbb.  Sautftufe  abo  fd)Iavp 
entlcbnt  (bic  baicr.  Tla.  bcüorjngcn  fdilapp  cor 
fdilaff).  @ot.  *slapa-  märe  3lblautybilbnng  gu 
SB';,  slep  'fd)lafcn'  mic  lata-  'träge,  faul'  ju 
3B3.  let  'nadilaffcn'  (f.  laf;).  9)lan  ucrgleid)t  mit 
gcrm.  slapa-  'fdilaff  mit  9{cd)t  aflou.  slabö 
'fdilaff,  fdimadi'  unb  lat.  läbi  'gleiten'  —  Urbare 
'fdiiuanfcn'.     3.  fdilafen. 

3d)Iaftttic&  dJl.  feit  öem  lö.  Jiabvb-  in  bcr 
^Ucbeii'^iart  „einen  beim  3dilafittid)  friegen"  im 
9cbb.  unb  d)lb.  (nidit  im  Cberb.)  werbreitet:  eigtl. 
3d)lagfittidi  '3d)ii)ungfcbern  bco  (Vlügcbo', 
bay  in  mD.  Tia.  bic  'i^cbcutung  'rKorffdion'  jeigt. 

t  Sd)Iafhiuj  il'i.  feit  bcm  16.  oabrb.  aU 
bcr  l)iamc  beö  3dinH"tmniC'c'  an  bcn  ■sSerfenrofen. 

Sdjinßi  an.  '^^Irt,  Wefdiled)t  uon  9Jlenfd)cn' 
f.  C^cfd)lcdit. 

Sd)lnfl2  11L  ,i,i,b.  nbb.  slao  (®cn.  slages)  9)1. 
'3d)lag':  iNcrbalabftratt  ^n  3Bj.  slah  'fd)lagen' 
in  fd) lagen  otiu.  mbb.  slahen  abb.  slahan  ft. 
;')tm.  'fd)lagcn'  ibai"  'j:  bc?  nbb.  X^crb'o  bernbt 
auf  5(u§glcid)ung  bc^  grammat.  2Bcd)fcl§  oon 
h  :  g)  =  got.  slahan,  anorb.  slä  (aud)  'ab= 
mäbeu'),  anglf.  slean  (au§  *slealian)  engl,  lo 
slay.  nbl.  slaan,  afädif.  slahan  'fd)lagen'.  @crm. 
2B3.  slah  (:  slag)  au§  norgerm.  släk:  baju  gr. 
XaKiZuj,  lat.  lacerarc  ',Krreif;en,  3erfet3en'  für 
slak-V  (Sine  lautucrumubtc  ÜC\v  fted't  in  altir. 
slcclitaim  sli^nin   'fdllagc'   (2l>3.  sieg). 

3d)iantm  9Jl.  mbb.  siam  (Wen.  slammes) 
9.1t.  '3dilamm,  Mot' ;  bem  Cbcrb.  frcntb  unb  bei 
9.1taalcr  1561  nidit  gebndit. 

t  f(^lnm))am))cn  otiu.  'fdilemmen'  im  16./17. 
,'\abrb.  ,ni  glcidi^citigem  3  d)  l  am  v  '3d)lammcrci*; 
m  fd)lcmmcn":' 

3(()lnnnc  A:  mbb.  sla ngc  gjt/'v.  abb.  slango 
93t.  --  anorD.  slange  9Jt.  '3d)lange',  nbl.  slang : 
?(blauttfbilbung  ju  fdilingcn  mbb.  slingen  abb. 
slingan  ft.  ^tm.  'fdilcidicn,  serpere'. 


fcf)(ängeln 


341    — 


f(f)(etd)en 


fdjiänflcin  S^^v.  crft  nl)b.  (17.  r^a()r^.),  id)ein 
biminutiuc  ^Ibleituncj  an<t-  Sdjlancjc. 

f^Iant  2lbi.  beut  Cberb.  fvcnib  (Steinbad) 
1734  bcrovjugt  ti e f d) I a n f  unb  bcjcidinct  f  d) la n f 
al§  bialehifd)) :  ml)b.  (mb.)  slanc  'id)lauf,  macjcr' 
=  nbl.  slank  'Dünn,  bcl)cnbc';  v<\l.  anorb.  slakke 
(für  *slanke)  '53cri^abbancf .  03ot.  *slanka- 
roiirbe  ju  2B,v  sling  in  fd) linken  i]cl)örcn,  lüie 
tranf  3U  SDj.  krinf;  in  ancilf.  cringan :  f. 
fd)linijcn. 

ftftlatJ^  2(bi.  nbb.  l\iutfovm  für  [)b.  id)laff; 
bei  Sticler  1691  unb  bei  ©teinbad)  1734  ali- 
nbb.  ciebud)t  (älterer  ^öelcc; :  ®riinnicl§()aufen 
1G69  'Simplic.  II,  9). 

<Bäiia\)t>c^  jv.  ''4-^antoffcr  nu§  nbb.  slappe. 
'Da?-'  üon  nbb.  slapp  'fdilaff  ftammt. 

^äilcOftft-  5-  'i^crluft'  juerft  bei  9)]aa(cr 
1561  alö  Sd)  läppen  Jv.  Xbrfeic3e'  unb  bei 
©tieler  1691  al§  Xbncifle,  Sdilacj,  ^laditeiC 
gebud)t,  im  16.;'17.  5al)r().  bei  nbb.  mb.  Sd)vift= 
fteücm  (j.  33.  ;3oadnm  SBeflpbal  1565  ,s>ffart§= 
tcufel  A  61^):  au^  glcidjbeb.  nbb.  slappe  =  mittel-- 
entjl.  slappe  entjl.  slap  'Sdilaij,  Älap§';  ba()er 
Sd) läppe  älterntbb.  aud)  '^öartenftreid)'.  3fu§ 
einem  lib.  *slapfe  ftammt  ital.  schiaffo  '9[)]aul= 
fd)eüc'. 

ff^IdtiDcn  3tm.  nad)  nbb.  nbl.  slabben.  f. 
fd)  labbern. 

«djlaroffc  Wt.  feit  bem  17.  3nl)vt).  für  älter 
nl)b.  (16.  3fll)i"t)-)  3  dl  lauraffe,  bay  nodi  im 
18.  3al)rl).  (,v  «.  SOkaler  ber  Sitten  II  193) 
begegnet:  an^  bem  feit  bem  14.  3öl)rl)unbert 
bejeugten  unb  faum  älteren  ml)b.  slür-affe 
(:  sluder-affei  dJl.  'üppig  lebenber,  gebanfcnlofer 
SDKifjiggänger,  Sd)laraffe'  (bei  5DJaaler  1561 
Sd)luraff  „faft  fd)läfferig  SJJenfdi")  3u  mbb. 
slür  'Jaulenjerci,  faule  ^^^.^erfon'  fornie  ju  f  d)leu  = 
"DQxn  unb  fd)lummcrn.  Urfprgl.  tpar  slür- 
afVe  Sdiimpfiport  roic  frül)nl)b.  ©äbnaffe, 
ü)laulaffe  unb  9t o^ äffe.  2;tc  erfte  au$fü()r= 
lidie  2d)ilberung  be§  feit  bem  15.  3ttf)i-'f)-  er= 
lüäbntcn  2d)laraffenlanbe§  l)at  .S>an§  Sad)§  1530 
in  einem  Sd)raanf  gegeben  (über  bav  frj.  Co- 
quaigne  f.  unter  Ä  u  d)  e  n ).  SBegcn  ber  33etonung 
bead)te  lebcnbig  unb  {Vorellc. 

feftlou  2(bi.  crft  frül)nl)b.  (bei  DJ^aaler  1561 
nodi  fet)lenb,  aber  bei  bem  nbb.  Sd)ottel  1663 
gebud)t),  nad)  nbb.  slü  =  nbl.  sluw,  anorb.  sldegr 
*jd)lau',  löorauy  entle()nt  engl,  sly  (mittclcnglifd) 
sieh  sleigh):  ipie  perfd)Iagen  'fdilau'  jeigt, 
rool)!  ju  2B3.  slah  'fd)lagcn'  gebörenb  (eigtl. 
'tücr  5u  fd)Iagen  üciltcl)!' ?i.  Tunfcl  ift,  inmierccit 
bei  jenen  ilBorten  weitere  Gntlcbnungen  üorliegcn 
unb  ob  oicllcidit  anorb.  sldbgr  bic  le^te  Duelle 
aud)  für  nbö.  slü  unb  sluw  ift. 


Stfelaud)  5)J.ml)b.  sliuh3[R.'.'r-)aut,Sd)langen= 
l)aut,  Sd)laud),  5Köl)re'  =  anbb.  (5ll)b.  ©loff.  IV 
288a)  slük  'Sd)laud)'.  2;aDon  pei-fd)icben  ift 
ml)b.  slüch  'Sd)lunb,  5lel)te;  Sd)lunb,  SIbgrunb'; 
fpätat)b.  slfich  9)1.  'gäbnenbcr  2lbgrunb'  (ju 
fd) luden).  S'Jbb.  Sdilunb  fomie  lat.  vorago 
'3(bgrunb'  ju  vorare  'perfd)lingen'  jeigcn  äbn= 
lid)e  33ebeutungeentfaltungcn ;  pgl.  lat.  faux 
'2d)lunb,  itel)le,  'Jlbgrunb'. 

t  ®(ftlaud)innu(  9t.  erft  nl)b.,  ju  ber  Sippe 
Don  fd) luden  gcl)örig. 

f(^(ct^t  3(bi.  ml)b.  al)b.  sieht  'grab,  eben, 
fd)lid)t,  einfad),  fanft,  freunblidi'  =  got.  slaihts 
'eben,  grab',  anorb.  slettr  'grabe,  eben,  glatt, 
fanft',  africf.  sliucht  'fd)lid)t,  einfad)';  nbl.  siecht 
'fdilid)t,  fd)lcd)t',  mittelengl.  engl,  slight  'gering' 
2)ic  l}b.  53ebcutungöcntipidlung  gef)t  pon  'grabe, 
eben, einfad)'  auö  (f.  fd)lid)t  —  fdilid)ten)  unb 
bat  im  9il)b.  ju  einer  eigenartigen  2Iu6bilbung 
in  malam  partem  gcfül)rt.  2)er  Urfprung  be§ 
gemeingerm.  2lbj.  (ober  to-$artisip§  ?)  *slehta- 
eigtl.  rcol)l  slihta-  ift  unfid)er;  formell  läfjt  e§ 
fid)  gut  mit  fd)leid)en  perbinben  al§  alte§ 
^artigip,  unb  rocgen  ber  33ebeutung  pergleidit 
man  engl,  sleck  'glatt'. 

fcöictfen  otro-  'mäl)leiifd)  effen'  fpätml)b. 
slecken  'nafd)en';  ba3u  ml)b.  slec  9)1.  'Sd)lederei, 
Scdermaul'  —  havenslecke  'Jopfnafd)er';  al)b. 
*sleckön  'nafd)cn'  fef)lt  luie  icbc  anbere  (Snt= 
fpred)ung  in  ben  altgcrm.  Xialcften.  9^id)t  ju 
f  dl  luden,  fonbern  aly  ^lüenftp  ju  anorb.  sleikja 
'leden'  (germ.  SSj.  slTk  slaiqi. 

«cöfcgd  9)Z.  ml)b.  slegel  al)b.  slegil  9Ji. 
'2Berf,5eug  3um  Sd)Iagen,Seulc,  Jlegel,  Kammer*: 
5U  2B3.  slah  =  f  dl  lagen.  35gl.  baju  engl, 
sledge  anglf.  slecge  jy.  'iSammer'  auv  berfelbcn 
SSurgcl. 

StÖlcÖC  (}•  »d)b.  siehe  al)b.  sleha  J. 
'Sd)lel)e'  =  nbl.  slee,  anglf.  slä  älter  slähae 
engl,  sloe,  fd)rpeb.  shm.  bän.  slaaen  'Sdilcbe' 
(got.*sIaihö,  refp.  *slaihwö  fel)len  äufällig).  9}ian 
jiel)t  bie  Sippe  meift  ju  nbb.  slee  'ftumpf  = 
al)b.  afäd)f.  sleo  (nbl.  sleeuw  'fauer,  berb'),  anglf. 
släw  (engl,  slow  'langfam'),  anorb.  sljör  sleer 
'ftumpf :  bann  ipäre  S  di  I  e  l)  e  eigtl.  'bie  3äl)ne 
ftumpf  madienbc  Jrudit'.  3)od)  ba  bic§  auf  got. 
*slaiwa-  (=  lat.  laevus  'linti'),  jene  auf  got. 
*slaihö  (*slaihw6)  ipeifen,  fo  ift  biefe  3)eutung 
jroeifelbaft.  SaSfelbe  gilt  oon  ber  3ufQintnen= 
ftellung  mit  aflop.  sliva  (lit.  slywas)  'pflaume', 
n:)eld)e§  auf  ein  got.  *släiwö  (nid^t  *sldihw6) 
beutet. 

ftftlcitfjcn  3tn).  ml)b.  suchen  al)b.  shhhan  ft. 
3tiü.  'leife  gleitenb  geben,  fd)leid)en' ;  ba^u  mbb. 
slich9JJ.'Sd)lamm,Äot',nbl.slikslijk'Sd)lamm, 


@tf)(eie 


—   342  — 


@ci)(euber 


Äof,  inittciengl.  sliken  'fd)lcid)cn',  roo^u  ciuil. 
sleek  slick  'glatt' ;  fon[t  Ijat  bic  gcnn.  SBj.  slik 
(Dorgcnn.  sltg)  rocntg  ^Verbreitung  gefmtbcn.  — 
®a3u  Sdilcid^e  in  331inbjd)leid)c  5'.  "i^)ti. 
blintsliche  Ql)b.  blintsliliho  d)l.  —  S.  Sd)lid). 

Sd)Icic  J-.  ml)b.  slie  al)b.  slio  9J^  =  anglj. 
sliw  Tl.  '£d)lcie'.  i8icllcid)t  l)Qt  bcr  ("sifd)  (gcrni. 
®rbf.  slhva-j  oon  feinen  fdileiniigcn  Sdntppcn 
ben  9iamcn,  fo  bat;  Sd)lcim  uruenuanbl  luäre. 

Soleier  d)}.  m()b.  sleier  ältere  Siebenformen 
sloier  slogier  SiJl.  '5topftud),  6d)leier'  (niert= 
roürbig  inl)b.  lloier)  =  nbl.  sluijer,  niittelcngl. 
sleir.  2^er  i^crbadit,  bau  bavi  feit  bcm  13.  oal)vl). 
bezeugte,  jebcnfallC'  entlcl)nte  nit)b.  sloier  mit  ben 
^ren35ügen  au&  bem  mul)amebanifd)en  Crient 
fam,  fiil)rt  ju  feiner  2)ciitung.  iJJbl.  sluier 
'Sdilcicr'  roirb  non  Jranrf,  9Jbl.  SBoorbenb.  9U(» 
Qug  mnbl.  slöie  'Sdilcicr'  —  slöieu  'fd)lciipcn' 
gcbciuct. 

®  (ftictfc  ^•.  für  ältcrnl)b.  (nod)  bial.)  G  di  ( ä  u  f  e 
5.  ju  ml)b.  sloufcn  slüufen  'fd)icben,  fdilüpfcn, 
fid)  anjiclicn' ;  baju  got.  slaupjan  'abflreifen' ; 
anglf.  slüpan  'gleiten,  fdilüpfcn'  (engl,  slop 
'OJJatrofenilcibung' ),  got.  sliupan  'fd)lüpfen'  == 
al)b.  sliofan  ml)b.  sliefen  ft.  QUv.  'fd)leifcn, 
fdilüpfen'.  Tic  barin  cntljaltenc  gcrm.  2öj.  slup 
auö  üorgerm.  slüb  bat  man  an  lat.  lübricus  (für 
slQbricusi  'fd)lüinrig'  unb  lit.  slübnas  'fd)a)ad)' 
u'obl  mit  ^licdit  angctnüpft. 

fdileifcn  otm.  mbb.  slifen  'gleiten,  finfcn, 
eine  Ji>affe  :c.  fdileifcn  (eigtl.  gleiten  laffcnb, 
fd)ärfen)*  a^ji).  slifan  slilTan  ft.  otiu.  'gleiten, 
fmfcn,  glätten*  =  nbl.  slijpen  'fdjärfcn',  anglf. 
töslipan  '^ergeben',  luoju  engl,  to  slip  'gleiten, 
fdiUuncn'  —  siipiKTs  '"^Umtoffeln'  (ital.  scliippiro 
'eiUmifdien' ).  älMe  bic  gcrm.  2i\^.  sltp  'gleiten' 
mit  bcr  unter  bem  vorigen  JBort  befprod)enen 
gleid)beb.  2B,^  slüp  unb  u)citerbin  aud)  mit 
fd)lcidien  (2Bj.  slTk)  ;(uiammcnbängt,  ift  nod) 
nidit  ermittelt.  —  ®aö  üugeböiHge  i]-attitiü  f  d)  le i  = 
f  cn  ;-)tiu.  mbb.  abb.  sicifen  fdim.  :,]Uv.  eigtl.  'burdi 
.£>injicbcn  am  ^obcn  fid)  glcitcnb  fortbciucgen 
mad)en',  babcr  'fd)leppen,  fd)lcifcn',  fdion  fpät^ 
mbb.  eine  biirc  sieifen  'fie  bcm  (vrbbobcn  glcid) 
madien';  iigl.  nbb.  nbl.  slc|)f"ii  'am  ^öobcn  fort; 
jicbcn,  fd)lcifen',  mobcr  nl)b.  jdilcppcu  cntlcbnt. 

3d)lcim  ''J3J.  mbb.  sl'm  Dt.'Sdilcim,  Sd)lamm, 
fiebrige  rylüffigtcit'  (abb.  *slirn  fcblt)  =  ubi. 
slijm  'Sd)lcim',  anglf.  slim  engl,  slime  'Gd)lcim', 
anorb.  slim  9?.  (got.  *sleinia-  fcblt).  3^ic  barin 
cntbaltenc  Iffij.  slt  'glatt,  fd)lüpfrig  fein',  bic 
nod)  bef.  auv  abb.  slimcn  'glatt  mad)en,  blanf 
fd)lcifcn'  crbcllt,  ftebt  in  naber  iöcüicbung  ,ui 
lat.  limare  'feilen,  polieren,  glätten'  —  lima 
'Jeilc',  rooju  lüobl  aud)   lat.  levis,   gr.  Xeio; 


'glatt'  geboren:  im  Sat.  &x.  mufe  s  üor  l  im  3In= 
laut  fd)minbcn.  $Biclleid)t  ift  lat.  limus  'Sd)lamm' 
(unter  Öcbm)  bicrber  ju  sieben ;  vgl.  ©d)lete. 
ftftlci^CH  3tJU.  mbb.  Silben  abb.  sli?:5an  ft. 
3tui.  =  afäd)f.  slitan  'jerreifjen',  nbl.  slijten 
'abnut5en',  anglf.  slitan  ft.  ^tm.  '3crrcit3cn',  mo^u 
engl,  to  slit  'fpaltcn,  fd)leif5en',  anorb.  slita  'jer-- 
rcincn'.  2)ic  gcrm.  3©}.  slil  'jcrreiticn'  (got. 
*sleitan)  au»  Porgerm.  slid  ift  auücrbalb  be§ 
©erm.  nod)  nid)t  gefunben.  S.  fd)liöcn  al§ 
l^ntcnfio.  ©d)lcif;cn  \d)m.  S^rv.  al§  ^'Q^tio 
jum  ft.  Qtw.  ift  mbb.  ai]t>.  slei^en  sleitzen  'ger= 
reinen,  fpalten'. 

fd)Icmmcu  S^m.  fpätmbb.  slemmen  'r)er= 
praffen':  in  fpätm.bb.  slamp  'öelagc,  ©dilamp'; 
ngl.  nbl.  slemp  'ledere  D^tabljclt'  —  sleinpen 
'praffen' ,  luoju  S  d)  l  c  m  p  e  5"-  'flü^figcr  9{ücfftanb 
ber  9JIaifd)e  beim  Zoranen  ober  sörenncn'. 

f(^(cubcrn  S^m.  crft  id)b.  (bei  Steinbad)  1734 
gebud)t),  nad)  gleid)bcb.  nbb.  slendern  =  nbl. 
slenderen.  2)aij  d  bcv'  2Bortc>3  ftebt  nad)  n  für 
ältcrc^^  t.  bao  in  nbb.  fd)lcnjcn  'fdileubern' 
rid)tig  uerfdiobcn  ift;  ugl.  mittclcngl.  slcnten 
'fd)lcnbcrn'. 

(S^lcnbrtan  9JJ.  in  bcr  beutigen  53cbeutung 
feit  (V-rifd)  1741  gcbud)t,  aber  al'^  Schlenttrianus 
in  Seb.  58ranbt$  9'Jan-enfd)iff  1494  bezeugt:  eine 
bumaniftifd)e  Jöilbung  (ugl.  Sammclfurium 
unb  Sdimulität)  n)ie  Stolprianusi  'ba§ 
Stolpern'  bei  .s>anv'  Sad)v.  l^iad)  bem  9}iuftcr 
üon  örobian  ift  Sd)lcnbriau  (mic  Stol  = 
prian)  üielfad)  in  bic  pcrfönlid)e  53cbeutung 
'Sd)lenbcrcr,  ^öummlcr'  übergegangen  unb  Stieler 
1G91  Derjeid)net  Sd)lcnbrian  'homo  iners. 
indoclus  —  nolarius  imperitus,  inscius'  (nad) 
Stielcr  mar  Sd)lcnbrian  bcf.  gern  iuriftifd) 
gcmanbt).    ;)U  fd)lcnbern. 

fd)Iciitcrn  ;  \Uv.  f pdtmbb.  slenkern  'fd)leubern' 
311  mbb.  slenge  slonger  slonkcT  'Sd)leuber' 
abb.  slengira  i^.  'Sd)lcubcr' :  ^.Jlblcitungcn  au§ 
ili.\v  ^ling  (f.  fd)lingeni).  2^arau§  abb.  slinga 
nd)b.  slinge  5-  in  bcrfelbcn  ^.öcbeutnng  'Sd)lcuber', 
uiorauy  bic  fr,?,  ölinguc  cntlcbnt  unirbc;  ugl. 
engl,  sling  'Sd)lcuber'  unb  f.  Sd)linge. 

t  fc^Icnscii  otiu.  'fd)lenborn'  eigtl.  fdiar  = 
lenken. 

8d)Icv^c  A.  im  17.  ^abrb.  auft'ommcnb  unb 
feit  Sd)ottellGG3gebud)t(bafürim  16./17.  ^flbi'b- 
Sd)iucif  ober  Sd)iuanj  an  iUcibcrni: 
i^cbniüort  auy  nbb.  slc[)o,  nbl.  sleep  'Sd)lcppe'. 
—  fd)leppcn  ein  fd)on  mbb.  ;)tn).  be^  9Jtb. 
l1ibb. ;  ugl.  mb.  slc{)pen,  nbb.  nbl.  slcpen  = 
f  d)  leiten. 

Srf)Icubcr  ^y.  imlG;17.  ^^^abrb.  aud)  Sd)lau  = 
ber  am  fpätmbb.  slüder  ^-.  'Sd)leubcr':  mabr= 


f(^(eubern 


343 


©rf)(itten 


fcf)ctnlicf)  öc()niuoi-t  für  btc  unter  fd)(cnf'crn 
Qiügctülirtcu  ccf)t  bcutfdjcn  SDorte,  aber  iüo()er? 

fedlcubcru  ^^Jtw-  '«»»  3Jad)läf)ivifcit  md)t  c(c= 
()öxnij  ncrfadrcii'  dat  ,ni  bcm  uorigen  SBortc  ci^itl. 
feine  53e3icl)unti,  obiuobl  cy  unfer  nl)b.  ©in'ad)= 
gefiU)!  bnuiit  ucrlnnbct,  ctma  in  Sd)lcuber  = 
prei§.  3d)Icubcrn  ^u  üiätmtib.  shalerer 
'roer  übereilt  unb  nad)läjfiii  arbeitet';  bie§  mit 
iüni]ercr  (vntiuirfluiui  cine§  2)ental§  (luic  in 
(jaubcrn)  ju  m()b.  slfu-  Tl.  '<Sd)lcnbcrn,  ^yau- 
lenken,  ("vaulcn.^cr' ;  vqi.  (5d)Iaraffe. 

fc^Ieitnig  3(bi.  mbb.  sliunec  a()b.  slflnig 
'fdincU,  fd)lcuniti',  abb.  %icbciblid)':2Beiterbi(bunc3 
cine^^  a,ot.  *siri-na-,  ivofür  man  aber  snü-na- 
crioarten  muf? ;  ba^o  1  jdicint  burd)  Siffimilieruntj 
gccjen  ba^^  fuffigicxlc  n  au^i  n  Ijcroorcjcijangcn. 
3u  altgcrm.  SBj.  snü  'eilen,  fid)  fd)nell  bemegcn, 
breben' ;  vq\.  abb.  sniumo,  angif.  sneome  -Jlbü. 
'rafdi,  )d)ne[r,  got.  sniumundö  'cilenb^y,  anglf. 
snüde  3Jbu.  'fdmcU';  ald  ^Uv.  got.  sninmjan  — 
sniwan  'eilen',  anglf.  sneowian  'eilen',  anorb. 
snüa  'breben'. 

Scfticufc  5.  crft  nbb.  (bei  (2d)otteI  1G6.3), 
nad)  nbb.  slüse  =  nbl.  sluis  '2Öafferlcitung' : 
auv  afrj.  escluse  nfrj.  ecluse  '(3d)leufe'  (= 
frübmlat.  sclusa  exclusa),  roo^er  oudi  engl, 
sluice  '3d)lcufc'.  daneben  alem.=elfät5.  klüs, 
baier.  klaus  'öd}leufe'  abb.  klüsa  'canalis' 
an^  lat.  clflsa  unter  it laufe. 

<BdiUdi  9JJ.  mbb.  slich  Tl.  'leifc  gleitenber 
®ang':  ju  fd)leid)en. 

fd^li^t  2lbi.  erft  nbb.,  in  bcr  53cbeutung  be§ 
unter  fd)lcd)t  befprodienen  ml)b.  sieht  al§  (Bv- 
)a^  gebilbet  au^  bcm  S^m.  ml}b.  abb.  slihten 
'fd)lid)tcn',  fomie  ber  5lbftraftbilbung  mbb.  slihte 
5.  '©rabbeit';  ügl.  abb.  slihten  'fd)lid)ten'  — 
slihti  '@rabl)cit'  3U  sieht  'grab,  eben'. 

fcI)Uc^cn  ;\tw.  mbb.  slie^en  a{}b.  slio^an  ft. 
3tm.  'fd)lieBen';  afüd)f.  *slütan  (=  ntnbl.  mnbb. 
nbb.  sluten)  ivirb  burd)  slutil  '©d^lüffel'  beftätigt; 
nbl.  sluiten  'Dcrfd)lief5en',  africf.  slüta;  rcciterbin 
norbcngl.  sloat  slot  '^Riegel  gum  3}crfd) ließen'. 
2;em  ^3lnorb.  @ot.  fcblen  bie  entfpred)enben  3}erba 
mit  2Iblcitungen.  3^ie  germ.  2Ö3.  slflt  ift  geroiü 
an^  Dorgenn.  sklüd  entftanben  —  bie  33erbinbung 
skl  rcirb  im  @erm.  nid)t  gebulbet  —  unb  fomit 
barf  lat.  claudo  für  *sclaudo  (ibg.  SBj.  klaud 
klud  neben  sklaud  sklud)  q|§  urocrroanbt  juge^ 
sogen  roerben.  —  ©.  ©d)loi3,  Sd)lüffel. 

gt&liff  Tl.  mbb.  slif  (@en.  sliffes)  Tl.  '2rb= 
gefd}liffcnbcit,  2Iu§gleiten' :  ju  fd)leifen. 

f(6Hmm  5lbi.  mbb.  sllmp  2tbi.  'fd)ief,  fd)räge', 
rvo^u  aboerbiell  slimbes  'fd)räge';  abb.  *sliiiib 
'fdirög'  barf  megen  ber  barauS  abgeleiteten 
2lbftrahbilbung    slimbi    'Sdirägbeit'    oermutet 


merben.  3)ie  Söebeutung  be§  W].  ift  erft  im 
l)Jbb.  moralifd)  gemanbt  mie  nbl.  slim  'fdilimm' 
(luoneben  nod)  slimbeen  'fd)icfbeinige  5|3crfon'). 
Gngl.  slim  '^ünn,  gering,  fd)ledit',  anorb.  slüemr 
'fd)led)t'  finb  Scbnmorte  üom  Montinent.  3)a§ 
altgerm.  slimba-  'fdjräg,  fd)icf',  ba^  al§  Cucll= 
mort  für  ha%  früb  entlebnte  ital.  sjithembo  'fd)ief, 
gcfrümmt'  gilt,  ift  feiner  lüeitcrcn  IIrgcfd)id)te 
nad)  gänslid)  buntel. 

S^Hngc  5.  erft  nl)b.;  formell  entfprcd)enb 
bcm  mbb.  slinge  '©c^leuber'  [v.  (f.  fd)lenferni, 
lüie  bcnn  nbb.  5d)linge  nod)  bi^  in§  17.  ysai)x[). 
bie  mbb.  53ebcutung  jeigt  (ebenfo  rät.  slinga, 
frj.  elingue).  2(ber  feiner  33ebcutung  wegen 
nid)t  au§  bicfcm  mbb.  SÖort,  fonbern  aiiS>  bem 
nbb.  3tro.  abjulciten.  —  fd)lingen  o^m.  mbb. 
slingen  al)b.  slingan  ft.  ^tm.  'roinben,  fled)ten, 
bin=  unb  bcrgicbenb  fd)rcingcn'  (ml)b.  aud) 
'fd)leid)cn'  abb.  'fid)  beroegen' );  ügl.  nbl.  slingeren 
'fd)leubcrn,  fd)roingcn',  anglf.  slingan  engl,  to 
sling'fd)lcubcrn,iucrfcn',  anorb. slyngva'merfen'; 
got.  *slingwan  (refp.  *sleih\van)  fel)lt.  2)er  S3e= 
griffe  fem  ber  Söj.  slingw,  moju  autjcr  f  d)  l  e  n  f  e  r  n 
nod)  Sd) lange,  mar  'brcbenbc,  fd)mingenbe 
Semcgung'.  3)te  germ.  SBj.  slengw  (*slenhw) 
cntfprang  au§  üorgenn.  slenk,  mie  lit.  slinkti 
'fd)leid)en'  (afloü.  slakü  'frumm'  ?)  jcigt.  — ■ 
Sd)lingel  Tl.,  f rüber  nbb.  5d)lüngel  — 
im  Tll)b.  unb  fonft  fcblen  bcibe  —  eigtl.  roobl 
'©d)leid)er'  ? 

ftf)Hnßcni  3tro.  'brel)en'  f.  ba?-  norige  2öort. 

ft^ltitöcn^  3tn).  'l)erunterfd)lucfen'  mbb.  slin- 
den  abb.  slintan  ft.  ßtro.  'ocrfd)lingcn'  =  got. 
fraslindan,  nbl.  slinden  'üerfd)lingcn'.  2)ic 
germ.  SBj.  slind  't)erfd)lingcn'  fdieint  mit  ber 
2B3.  slid  'gleiten'  (f.  Sd) litten)  uroerroanbt 
ju  fein.  ®er  2Banbel  oon  fd)linben  (baneben 
S  d)  l  u  n  b)  ju  f  d)  l i n  g  e  n  ift  bef.  im  Tlb.  bcimifd), 
roo  aud)  Sin bc  gu  linge  unb  binben  Tübingen 
rairb  ('3.  ^.  tbüring.);  Sutber  l)at  bie  mb.  5onn 
in  bie  ©d)riftfprad)c  gebrad)t  (im  16.  yjiaijtij. 
übertuog  in  oberb.  2)rucfen  nod)  Dcrfd)linbcn). 

StftHttCtt  501.  mbb.  slitte  geroöbnlid)  slite 
ai)b.  slita  5-  (slito  Tl.)  '3d)litten';  ügl.  nbl. 
siede,  mittclcngl.  siede  engl,  sied  sledge,  anorb. 
sle9e  Tl.  'Sd)litten'.  2)ic  germ.  Benennung 
berubt  auf  einer  germ.  2Bj.  slid  'gleiten',  bie 
engl,  to  slide  'gleiten'  (ba3u  engl,  slide  '@i§= 
babn')  bercabrt;  ogt.  bie  gleid)bcb.  ml)b.  (mb.) 
sliten.  roober  nod)  nbb.  (bial.)  fd) littern  'auf 
bem  Gife  gleiten',  anglf.  slidan.  2?orgenn.  slidh 
'gleiten'  wirb  nod)  burd)  lit.  sklydus  'glatt* 
(00m  Gifc)  —  slysti  (2B3.  slyd)  'gleiten',  lett. 
slidas  '3d)littfd)ube'  unb  ffr.  sridh  'ftrauc^eln' 
beftätigt:   bie  SBursel  fdieint  feit  urgerm.  ^txt 


©^ü^ 


344 


©c^moc^ 


unb  üicüctcftt  nod)  fvü()er  gern  oom  'gleiten  auf 
bcm  ©ije'  gebraudit  ju  fein,  ©dilittfdiul), 
crfl  n()b.  in  bcv  letjigcn  iöcbcutung,  für  ältcvcö 
Sdirittfd)ul)  (fo  bei  Stieler  1691;  Arifd)  1741 
bat  8  dl  litt  fd)  üb  unb  3d)rittjd)nbi;  ugl- 
m()b.  schriteschuoch  9JI.  'Sd)ul)  ju  roeitem 
©diritt,  /"vliegefdiub'. 

(S(f)ltt|  Tl.  ntbb.  sliz  ((Seu.  slitzes)  abb.  sliz 
sli?  Tl.  'Spaltung,  ^rud)'  (tjgl.  engl,  slit): 
ju  fd)lcif5cn.  —  fd)liöcn  S^m.  au§  mbb. 
slitzen  'fdili^en' :  ."sntcniiinuu  jn  fdilcinen. 

t  fdjIoljniciR  ^^Ibi.  f.  Sd)lof5c. 

gdbloft  l'i.  ml)b.  slü^  dl.  'Sd)lof;,  Siicgcr 
=  ninbb.  noibcngl.  stot  'iKicgcl  jum  3}cx- 
|d)lief5en,  Cnevl)olj'. 

Sc^lo^c  d:  ein  uib.  ©ort  (in  '^Jlltbaicvn  md)t 
Dolföüblid)),  mbb.  slö?o  J.  —  slö?  (dMVl) 
'.»öagelforn,  Sd)loi";c';  abb.  *slö^a  fcblt  jutällig; 
vgl.  nbl.  sloot  (afäd)f.  *sl6ta).  afincf.  släl.  anglf. 
*slyt  *sl^te  engl,  sleet  'fliegen  unb  Sdincc' 
(got.  *slauti-).  Ter  Uvfprnng  bcr  SitHic  ift 
bunfcl;  faum  ju  35>j.  slüt  'fd}licf;en',  luic  lücnn 
bcr  .'öagcl  al»  „0efd)loffcne§  gegenüber  bcm 
n)eid)en  flodigen  Sdmee  unb  bem  roäfferigen 
biegen"  aufgefant  nuirc.  —  fd)lof5n)eif5  ober 
mit  auffälliger  Unigcftaltung  fdilobmeifj,  eigtl. 
'mein  mic  .Viagel'  (mbb.  wi^er  dan  ein  slö?  ift 
ciunml  be',engt). 

edjlot  9J1.  mbb.  abb.  slät  Tl.  'Sdilot, 
Äamin,  £fenlod)'  ein  ftiesififd)  mb.,  aud)  oft  = 
fränf.  unb  oberpfälj.  JBort,  bcn  übrigen  gcrm. 
2)ialcttcn  fremb  lin  5lltbaiern  bafür  iHaudi; 
fang  unb  ilemid)  =  ilamin).  Cb  ju  ml)b. 
slätf  'Sdnlfrobr":' 

fc^lottcrii  :\uv.  mbb.  slottern:  ^"tcnfioum 
ju  mbb.  sloten  'jittern';  ugl.  nbl.  slodderen 
'fdilottcrn'.    Tunflcn  llrfprungv. 

Sd)lud)t  A.  'fd)male  liefe  jmifd)en  53ergen' 
(bei  jn'iid)  1741  al-5  Sdilud)te  Ts-)  erft  nbb., 
nod)  bem iJibb.  für  älternbb.  Sd)luft  (nbb.  chl 
für  bb.  et  f.  fad)t,  befdimidUigen,  !:1iid)tei. 
Wbb-  (feiten)  sluli  'Sd)lud)t'  gebort  ,^u  bcr  unter 
Sdilcif  e  beJiirodienengcrm.iB3.  sirip  'fdilüpfcn'. 
fd)lU(b,)Cit  o'i^^-  jpdtmbb.  sluckzen:  civ^tl. 
3tcratiüum  ju  fd) luden,  ha^  im  Tll]b.  aud) 
'fd)lud)sen'  bebeutet;  f.  feufjcn  (al)b.  *sluli- 
hazzen  *sluccliazzen  feblen). 

fd)(u(fcn  ?)Uv.  mbb.  slucken  'fdilingen, 
fdilndcn,  )d)lud),^en*;  abb.  *slurclum  länt  fid) 
au&  bcm  bc.^eugfcn  shukn  kIüIiIio  dili  mic  in 
fd)lud)3en?)  Tl.  'mcffcr,  Sd)lemmer'  cr- 
fd)licf?en.  2)a}u  mbb.  slnrhon  'idilingcn,  fd)lu= 
den*  mit  slüch  'Sd)lunb,  .Stcble'  (ugl.  nbb. 
6  d)  1  a u d) m a  u  1 ),  mcftföl.  Sinken  (afädif. *slükan 
fl.  3tit».)  'fd)Iurfcn'  —  sink  'Speiferöbrc'.    2)ie 


genn.  2B3.  sluk  bat  man  im  @r.  al§  Xu-f  (für  öXuy) 
erfannt;  »gl.  Xu-rrävouai  XüZiu  'bcn  Sd)Iucfcn 
babcn,  fd)ludijen'  —  Xü-fbnv  'fdiludijenb'  —  Xü^S 
(Xu-fTöq)  'Sdilurtcn,  Sdihidfcn,  Sdiludijcn'. 
i^sm  3{ltir.  erfdicint  bic  ÜBj.  mit  anlautcnbcm  s 
al§  slug  'ucrfdilingcn'.    S^aju  nod)  Sdil aud). 

ftölummcm  otm.  (bei  9}ka[er  1561  nod)  nid)t 
gebudH;  ber  oberb.  !ßolfyfprad)c  fremb,  bafür 
baicr.  naf fegen,  öftr.  napfetjen)  fpätmbb. 
(mb.)  slummern  slumen  'fdilumnicrn' ;  ngl.  nbl. 
sluiineren.  engl,  to  slumber  'fdilumnicrn'  3U 
anglf.  slüma  norbcngl.  sloom  'Sdilummcr'. 
J'ic  barin  cntbaltenc  Ä}^.  slfi  (alem.  ahme  slüre 
'fdilummcrn' )  erfdicint  in  got.  slawan  (slawaida) 
'fdimcigcn'  in  intcrcffanter  abu'cid)cnbcr  58e= 
beutung,  1U03U  nod)  mbb.  slür  Tl.  '5aulcn3cn, 
(yaulcn3er'  (ogl.  Sd)laraffc).  Segen  fd)laff 
neben  fd)lafen  iiürbaud)  fläm.sluimen  'gleiten' 
ücrglid)cn. 

Sdilunb  Tl.  mbb.  abb.  Hlunt  Tl.  'Sd)lunb, 
Äeblc,  >oa[^,  'Jlbgrunb':  3U  mbb.  slinden  = 
nbb.  fdilingcn2,  aber  mit  ^cibebaltung  be§ 
alten  2)cntal§  (in  mb.  ©cgcnbcn  3.  iö.  in  .V"^cffen 
unb  im  Grjgcbirge  aber  Sd)Iung;  f.  @e  = 
fdilinge).  Offenbar  ift  Sd)lunb  im  @gf.  ju 
bcm  mb.  fd)  lin  gen  uon  obcrb.  iDJa.  auö  fd)i-ift= 
fpradilid)  geworben. 

®d)Iu^f  Tl.  mbb.  slupf  'Sd)linge,  ©trirf'  §u 
mbb.  sliipfen  mbb.  abb.  slupfen  =  fd) lüpfen, 
ba§  3"tcnfipum  ift  3U  mbb.  sliefen  'fd)leifen, 
fdilüpfen',  ba§  bcm  got.  sliupan  'fd)(üpfcn'  cnt= 
fprid)t;  lat.  lubricus  fd)eint  bamit  urperipanbt 
3U  fein.  —  fd)lüpfrig  3lbi.  fpätmbb.  slnpforic, 
iponcbcn  slupfcr  'fd)lüpfrig'. 

fdjlürfcii  otm.  crfl  nbb.,  nia()rfd)cinlidi  im 
älteren  .V)b.  nur  3ufällig  unbc3cugt  nnbb.  *sliirfen 
abb.  *slurl'c'n);  bcr  bb-  i^crfd)icbung  gcmäf?  ift 
nbl.  slurpen  'fd)lürfcu'  pcrmanbt. 

Sdilüffcl  Tl.  mbb.  slü?^el  al)b.  slu^^il  Tl. 
'Sd)lüffcr  —  afäd)f.  slutil,  nbl.  sleutel.  ^m 
Gngl.  5(norb.  (^ot.  feblt  biefe  5(bleitung  3U 
fd)licncn  (gcrm.  *slutila-). 

gd)luf?  Tl.  fpätmbb.  siu^  Tl.  'Gnbe':  3n 
fd)liencn. 

S(6nta(^  ^.  mbb.  (feiten)  smäch  smähe 
geipöbnlid)  sma'he  5.'i8efd)impfung,Sd)mäbung, 
Sd)nmd)'  (ba3u  ital.  smacco  'Sd)impf'?):  %b-- 
ftraftum  3u  mbb.  sma^he  3(bi.  't'lcin,  gering,  pcr= 
äditlid)'  abb.  smAiü  3lbi.  'ficin,  gering,  nicbrig' 
—  siiirihi  A:  'Äleinbeit,  ^Jiicbrigfeit';  ba3u  anorb. 
sinär  'flcin'  unb  mit  53cbentung§eiUiuidluug 
nad)  anberer  Seite  bi»  anglf.  sm(''alif  'fein,  forg= 
fältig'.  '?ibnlid)e  ?(\ük  oon  pcrfd)icbenartigen 
53ebcutungen  jeigt  bic  (^efd)id)te  üon  nbb.  flcin, 
tür  ta^i  man  a\\6)  (lüic  für  abb.  smähi)  'flcin, 


©c^matfe 


345 


©c^meer 


3icrltdi'  aUi  ©vunbbcbcutunci  nnne()mcn  nmtJ: 
falls  ijv.  .uiKpoi;  öuiKpö(;  für  *0|atKp6(;  ftclit,  bavf 
Q()b.  sniahi  (rtlcid)fam  *a!.inKio(;)  f)injiuicjoiic» 
inerbcn.  2)tc  ältcvc  i^cbcitlinui  fc{)iminci1  nod)  in 
nlib.  fd)mad)tcn  iinb  iicvjdimaditcn  biirdi; 
Olli.  ml)b.  versmähten  'iicvid)niad)tcn'  al)b.  gi- 
smähteOn  'fd)n,nnbcn'.  Tnju  fdimäd}tig  auö 
ml)b.  (mb.)  smahtec  ju  mt)b.  (mb.)  smaht  'ba§ 
3>crjd)maditcn'  imb  fd)mä(icn. 

t  Stöiunrfc  A:  'eine  £d)iff§nrt'  cr[t  n()b.  (feit 
Stie(er!?^  ocitunivöluft  1G97  iicbud)t),  nadi  bcm 
nbb.  nbl.  smak.  cni^I.  smack.  bän.  smakke  (ucjl. 
nfv3.  seina(iue)  'Sdiuiacfid)iff'. 

fc^mäf)cn  oi^v.  inl)b.  smct-lien  'ueräditltd) 
bclianbcin'  ahb.  smahen  ^tro.  'flciu  nmdien,  ücr= 
viiuicnr.  £.  Sd}mad).  Sagu  id)mäl)Ud) 
inlib.  smaehelich  al)b.  smählih  3(bj.:  ibentifd) 
mit  bem  unter  ©d)mad)  sucjejogenen  3tbj.  al)b. 
smähi  m()b.  smsehe. 

t(^ma(  '?(bi.  in[)b.  alib.  smal  3(bi.  'flcin,  cic- 
ring,  fdilanf,  fnapp,  fd)niar  =  got.  smals  'ficin, 
geling',  anglf.  smeel  'ficin,  gering'  engl,  small, 
nbl.  smal,  ajäd)f.  sinal  'flcin,  gering'.  2)ie  nl)b. 
ißcbeutung  ift  al§  Spcsialifterung  bcr  älteren 
mciteren  ißebcutung  ju  faijen.  9}ian  iiergleid)t 
bainit  afloü.  malü  'flein'  joiuic  gr.  \.if\Xa  'Älcin= 
üicl)'  (für  ö|Li-?),  oltir.  nül  'lier',  jumal  ba 
anorb.  smale  'j^IcinDicI)'  biefelbc  33ebcutung 
jcigt;  ügl.  al)b.  smalano^  —  smala^  viliu  'Älcin= 
oiel)'  (Sdimaltier  \\^inbin').  2)ie  ältere  lueitcrc 
iSebcutung  bcS  2lbi.  fd)immei-t  nod)  burd)  nt)b. 
fd)tnälcn  l)inburd);  ögl.  inl)b.  smeln  "fdjmälern, 
ncnnngcrn'. 

<Bäimah  3t.  ntl)b.  alib.  smalz  9^.  'auSgelaffeney 
Jvctt  jum  Äod)cn,  ©dnnal3,  33utter'  (ugl.  ital. 
bial.  smalzo  '53utter'):  gu  f  dm: eigen,  luonebcn 
Don  ©d)niatj  abgeleitet  fd)tn eigen  'mit  Jett 
jubereitcn'  ift. 

(»tfttnant  ÜJl.  diulänb.  nbb.  l)eff.)  fpätmbb. 
smant  9Ji.  '2Rild)ral)ni' :  etroa  gleid)äeitig  mit 
Cu arf  im  15.  3af)i'f)-  "oon  Often  au§  oor= 
bringenb  unb  bem  ©lau.  entlel)nt;  ogl.  böl)m. 
smant.  3In  böl)m.  smetana  (ruff.  smetana 
'3ial)m')  fd}licf;t  fid)  ba§  bialcft.  (3d}lef.  $8öl)m. 
Cftr.)  Sdjmctten  (Sdimetc  bei  bem  ©dileficr 
©d)crffer  1562  @ebid)te  3.  143)  an,  röomit 
©d)metterling  rool)!  3ufammenl)ängt.  —  Sclt= 
fam  ift  tbüring.  Sdimant  'od)mu^,  Sred';  ogl. 
6dimu^,  bac-  im  Cberb.  'Jett'  bebeutet,  unb 
mbb.  räm  '3d)mui3'  unb  '3\al)m'. 

f(ftmorot}cn  S^m.  (megcn  ber  ^öetonung  auf 
bcr  fd}mcrcn  ^Dlittelftlbc  ogl.  leben  big  unb 
3d)laraffe)  mit  öcr  3ccbenform  fd)marugcn, 
im  15./16.  ^al)rl).  smorotzen  smorutzen  'betteln, 
fd)maroöen'.  2)ie  @cfd)id)tc  be§  2Borte»  ift  bunfel 

filuge,  ett)moIogiict)e5  aSörtcrbuc^.  6.  3tufl. 


megen  feincS  fpätcn  5(uftreten§,  jumal  man  ba§ 
3?crbreitung§gebiet  be§  0"tenfiDfuffij:eä  otzen  (= 
baier.  -atzen  -itzen)  nid)t  fennt;  ugl.  frül)n()b, 
glorfo^en  'rülpfen',  fd)iuäb.  ragotzen  'balgen', 
fdilef.  hollotzen  'ftarf  fdireien'  —  rairutzen 
'girren'.  Ü^iellcidit  beftel)t  onffiiinncnbang  mit 
bergam.  picmont.  marosser  '3d)mufer'.  —  ')D}aa- 
1er  löGl  üergeidjnet  fd)moro^en  'parasitari'. 

Scftmarrc  J-  erft  nl)b.  (bei  3teinbad)  1743 
Qtbudjt)  =  nbb.  smarre :  btn  altgerm.  3prad)= 
ftabicn  fremb;  bagu  m[)b.  smurre  '<okb,  3trcid)', 
Tie  fräntifdi4)enneberg.  ü)ia.  bat  3d)marbe 
iauÄ  ml)b.  *smarwe)  'Sd)marre'. 

fd)matjcn  ^tro.  mbb.  smatzen  'mit  JBobU 
gefallen  laut  cffen,  fd^magen;  mit  fdima^enbem 
Saute  füffen' :  au§'  ber  älteren  gleid)beb.  9tcben= 
form  mbb.  smackezen,  3Iblcitung  (i\i§i  mf)b. 
smacken  'fd)meden'.  Xa^u  oberb.  3d)maö 
'ÄutV  unb  mit  5(blaut  clfäff.  3dimu^  'Äuß' 
unb  roeftfäl.  smuck  'Äufj'. 

t  ©(ftmaucft  9JI.  'bicfer  9taud)'  nüjb.  smouch 
'9vaud),  ^Tunft'  (anglf.  smec) :  gu  einer  germ.  Sßj. 
smuk  (oorgerm.  smug)  'raud)en';  ogl.  anglf. 
smeocan  smöcian  (engl,  to  smoke;  'raud)en',  nbl. 
smoken  'raud)en'  —  smook  '9taud)';  bagu 
nbb.  smöken.  33ielleid)t  ift  gr.  o^uxuj  (31or. 
e-auu-f-nvi  'burd)  ein  3d)mod)feuer  oergcbren' 
oermaubt. 

3t^mauS  '"M.  erft  nbb.  (feit  bcm  17.  ^ab^I)-) : 
Urfprung  bunfel ;  roobt  oerroanbt  mit  nbl. 
smiülen  'fd}lemmen,  praffen'  —  smuisteren 
'fdjmaufcn',  nbl.  nbb.  smudderen  smodderen 
'fd)maufcn'. 

ftftmcrfcnotro- mbb.  smecken  smacken 'f  often, 
oerfudien;  @erud)  cmpfinbcn,  ricd)en,  buften; 
mabrncbmcn' ;  bie  ^öebeutung  'ricdien'  loabren 
ba^^  2llem.  unb  ^aier.,  aud)  bai  sxii  teihoeife, 
bcoorgugen  aber  oerfudien  oor  fd)mccfcn 
'foften'  (fo  aud)  21b.  $etri§  33a§ler  ^ibelgloffar 
1522).  ^l)b.smecken  nur 'fd)mcd'en,@cfd)ma(fem= 
pfinbcn'  —  smacken  '@efd)mad  oon  fid)  geben', 
abb.  m()b.  smac  Tl.,  nbl.  smaak,  anglf.  smeec 
(cc)  '©efdimacf'  —  smeccan  'fd)meden'  engl, 
smack  '@efd)macf,  fd)mccten,  fd)magen'.  3" 
bcr  germ.  SBg.  smak  (oorgerm.  smäg)  ftellt  man 
lit.  sniagüs  'angenel)m'  eigtl.  'gefdimcibig'  mit 
Unred)t. 

<ScÖmccr  2R.  ml)b.  smer  abb.  smero  (@en. 
abb.  mbb.  smerwes)  9i.  'Jett,  3d)mcer';  bagu 
ogl.  fd)micren.  21u§  ber  baxin  entbaltcnen 
SBj.  smer  entfprangen  auycr  got.  smair-{)r  dl. 
'Jett,  Jettigfcit'  ba'^  nbl.  smeer  'Jett,  3d)mal3, 
Unfd)litt',  anglf.  smeoro  engl,  smear  'Jett',  anorb. 
smjor  '$8utter';  bagu  mit  anbcr»  geroanbter  53e= 
beutung  got.  smarna  'Sd)mu§,  2Rift'  (ogl.  ba§ 

U 


jdimeic^efn 


—   346 


©d^metterUng 


95cr()äItnU  oon  Sdimccv,  fd)mtcrcn>  unö  in 
übcrtracicttcm  Sinne  al)h.  anglf.  bismer  'iöc-- 
fd)im;)funif .  ?(iif5cv(}alb  bc§  @cnn.  ocrglcidit  man 
gr.  inupov  'Solbc'  unb  altir.  smir  'SDJart'. 

f(^met^c(ll  otiö-  nilib.  smeicheln  smeichen 
'fdinicidicln,  lobcnb  ober  pvcifcnb  fid)  äuncvn'; 
a()b.  *smeilihon  fcl)lt;  V(\\.  ninbb.  smeken,  nbl. 
smeeken  'flclicn'  (uniiictcl)rt  bcbcutct  nbl.  vleijen 
'fd)nicid)c(n').  2Bnhvid)cinIid)  (.icliövt  bic  nid)t 
rocitcr  ücvbvcitcte  Hiin'c  mit  bcn  unter  3d)minf  c 
juciesoflenen  ©orten  ju  einer  cierni.=ibii.  ilBj.  smi-w 
'3utl)unlid},  freunblidi  fein',  lüoju  uil)b.  smieren 
smielen  'Iäd)eln'  ivc\\.  Spei  diel  su  2ßj.  spiw 
'fpeicn'i.  Dann  luäre  eni^l.  to  smile,  ffr.  smr>- 
ra-s  'läd)clnb'  —  smi  'lad)en',  lett.  smet  'ladien', 
ajloü.  singja  (sniijati  i<o)  'ladjen'  ucrumnbt.  Jaf?t 
man  'cs\att  jein'  nod)  bem  3.^crl)ältni§  oon  l)b. 
glatt  ju  engl,  glad  al§  ©runbbcbcutunn  bicfcr 
9B3.  siTiT-vv,  fo  barf  man  üiellcid)t  nod)  bic  unter 
Sd)mieb  bebanbclte  2Bj.  sinT  'funfiüoll  (eigtl. 
glättcnb)  arbeiten'  al^  urucnuaubt  anfeben. 

S(!bmct^c  i-  S di m ei f; fliege. 

f(Ömct^cn  ;Um.  mbb.  sinken  ah"!).  smi:^an 
l"t.  ,]tui.  'ftrcidicn,  fdilagen';  le^tere  ^-öcbeutungen 
finb  bic  älteren,  mie  got.  sineitan  (nur  in  ga-sm. 
bi-sm.)  'beitreid)en,  bcfdmiicren*  jcigt;  vgl.  anglf. 
smitan  engl,  to  smite  'fdjlageu'.  Die  53ebeu= 
tung  bcy  nbb.  fdimcifjcn  beru()t  berjcnigen  be§ 
al)b.  ml)b.  gegenüber  auf  nbb.  nbl.  Ginfluf;;  ugl. 
nbl.  smijton  'fdnneificn,  merfen'.  Tod)  ift  ju 
bead)tcn,  baf;  bic  a[)h.  mbb.  i\Uv.  meift  mit  bi  rcfp. 
be  jufammengefetjt  finb  (mie  im  öot.  5(nglf.), 
lüaS  bic  '^ebcutung  'bemerfcn'  für  bic  altgerm. 
SBj.  smit  niabrfd)einlid)  mad)t.    S.   fd)miöcn. 

Seftiiict^flicoc  X  bafür  oberfäd)f.  tbüring. 
einfad)  Smr'sa  =  (bei  Öogau  1054  Sinngcbid)tc  II, 
2H:5  unb  Woetbe^  ^yauft  11  3.V  10140)  Sd)ineif5e 
an<c'  mbb.  =*smei^o:  mit  beld) meinen  unb 
®eid)mcin  ju  mbb.  smci;;en  Varare':  bic 
©icr  auf  bem  ^leifd)  roerben  al§  (Jrcrementc 
gebad)t. 

fc^mcUcn  ?)tm.  mbb.  smölzen  abb.  smölzan 
ft.  3tni.  '^errlienen,  fd)mel3en';  baju  al§  Tsaftitiunm 
fd)mclKn  '»bb.  abb.  sinolzon  fdnv.  ^tiu.  ',5er= 
fliegen  mad)cn,  in  aIuü  bringen';  ogl.  engl,  to 
smoU.  Die  bicrin  mie  im  ^ugcbörigcn  Sd)mal3 
cntbaltenc  ©3.  corgerm.  smchl  ift  mit  2B,v  mold 
(f.  ^alj)  unb  gr.  u^Xhuj  '|d)melje'  uroermaubt. 
?(u§  ber  gcnn.  Sippe  leitet  man  bic  roman. 
Don  ital.  smalto,  prou.  esmaut  'Sdimeljglaä, 
Sd)maltc'  ab. 

Stftiitcrflcl  —  ©d)mirflcl9)l.  crft  frid)nl)b., 
auv  gleid)beb.  ital.  smcriglio. 

3(ömerl  Tl.  Sdimerlin  mbb.  smirl  9JJ. 
smirlin  abb.  smirl  'ülR.  '^rocrgfalte'  —  anorb. 


smyrell;  a\i^^  bem  @crm.  ftammcn  ital.  smerlo, 
fri.  enierillon  '3mcrgfalfc';  engl,  merlin  ftammt 
au§  bem  j>-rj.  Den  germ.  9kmen  be§  SSogel^ 
leitet  man  ax\^  bem  (yifd)namen  Sd)mcrlc  ab, 
bcn  man  al§  urpcnuanbt  mit  gr.  oixäp\(;  (ein 
("^■ifd))  anficht. 

«dömcrlc  J-.  eine  f'sifd)art  mbb.  smerl 
sniörle  5-  'Sd)mcrling,  ®rünbling',  mbb.  cixid) 
smörlinc  9)1.  imb  smerlin  9i.:  rool^t  niit  bem 
^Bogelnamcn  Sd)mcrl  ibentifcb. 

Srftmcrä  9JI  mbb.  smerze  a()b.  smerzo  501. 
'Sd)mcr3';  hain  abb.  smörzan  mbb.  smerzen 
'fd)mcrjcn'  =  anglf.  smeortan  'fd)mer5cn'  engl, 
to  smart  'fd)mcr5en,  leiben'  (Subft.  'Sd)mcrj*). 
3[)tittelengl.  smerte  engl,  smart  ^}(bi.  'fd)arf, 
beif5cnb,  jdjncibig'  mad)en  33esicbung  ber  Sippe 
JU  lat.  mordere  'bcifjen',  gr.  a,u€pbv6(;  aiuepba- 
\^o^  'griifslid)'  mabiid)einlid) :  2Bj.  ibg.  smerd, 
germ.  smert  bebeutet  ctiua  'ftcdien,  bciüen*.  5Bgl. 
bitter. 

(Scfemcttcrlinö  9.^1.  erft  iU)b.,  uon  Steinbod) 
1734  nod)  aU-  Dialcft)Port  gebud)t,  ipäbrenb 
Sticler  1G91  cv  überhaupt  nod)  nid)t  fennt. 
^'sn  bcn  altern  '»Pcriobcn  gilt  bic  unter  (kalter 
bcbanbclte  53e3cid)nung.  5Iud)  in  ben  mciftcn 
oberb.  nbb.  unb  lueftmb.  Solfdmunbarten  fcblt 
bic  fd)nftfprad)lid)e  ^-Benennung ;  bafür  baier. 
miillermalor  (fo  and)  im  Cbcrbeff.)  ober  som- 
mervogel,  fd)iPäb.  haufallor  ober  weifalter,  rbcin= 
fränf.  fledermaus  (f.  bicv)  —  tirol.  ilattrmaus. 
'^(nbcriPärty  begegnen  9)1  i  l  d)  b  i  c  b  ober  9)1 0 1  f  e  n  = 
bicb  (meftfäl.  and)  molkentiivener  smanllecker), 
nbb.  53utterüogel  ober  53utterflicgc  (anglf. 
bulorfleoge  engl,  butterfly),  mcld)c  pielleid)t  jur 
?(ufflärung  pon  Sd)mcttcrling  bienen.  Dieä 
ift  luimlid)  )Pobl  im  Sinne  Pon  nbb.  smant- 
Icoker  'Sd)iiu'ttcrling'  abgeleitet  an^  nbb. 
Sd)mctten  "DDiiUhrabm',  ba§  im  üftUd)en 
9JJittclbcutfd)Iaub  neben  5  d)  m  e  1 1  e  r  l  i  n  g  beimifd) 
ift,  fo  bafi  bicv  eigtl.  flap.  Urfprungy  luärc 
(pgl.  Sd)mant);  fo  finbet  fid)  an  ber  ."öapcl 
unb  Spree  ein  urfprgl.  ipobl  menb.  illa bitte. 
(5inc  anbere  Deutung  luirb  nabegclegt  burd)  nbb. 
(Sticler  WM)  Sd)mettcrling  'homo  macer  et 
inlirmis'  unb  ipcftfäl.  smiedcr  'büuucr,  magerer 
Öegenftanb'.  äBabrfd)ciulid)  ift  Sd)mettcr  = 
ling  pom  öftl.  9)iittclbcutfd)lanb  —  etipa  pou 
Cbcrfad)fcn  aii'i  —  nad)  ilMten  porgcbrungen 
unb  littcraturfäbig  gemad)t;  ber  frübcftc  Jöclcg 
im  Ccipjiger  Vocabularius  oplimus  Gemma 
diftus  1501  unter  papilio.  Seit  1750  ipirb  cy 
pon  Obcrfad)fcn  an?-'  in  ber  üitteraturfpradic 
bäufiger,  aber  erft  feit  etipa  1800  allgemein 
üblid)  auf  .H'oflcn  ber  3ablrcid)cn  Spnonpma. 
om  njeftltd)cn  9?iittclbeutfd)lanb  finbet  fid)  im 


jrf)mettern 


—   347    - 


jcf)mu9ge(n 


18./19.  ^al)xl).  cntIcl)ntc^o  ^aptllon  (baö  ältere 
9JbI.  I)atpepel  axii  lat.  papilioj;  ®oct()c  ijcbraiid}! 
iut  Scipsicicv  ßicbcvbucf}  1770  im  @ebtd)t  „2)er 
©djuicttcrliiuV'  ^Uipidon  unb  (5d)mcttcr  = 
Hiiil  neben  einanber. 

fcömcttcrn  S^w.  niljb.  smetern  'tlaiipcrn'  ein 
Sdialhuort. 

(Sd)mtct>  9}i.  ml)b.  smil  (dj  al)b.  smid  0)]. 
'ÜJlclaUavbeitcv'.  0)ot.  aiza-smipa  'Sd)inicb' 
eigtl.  'örjarbeitcr'  (ga-sniij)ün  'bcinirfcn')  jeigt, 
i>a\!,  bic  I)b.  33ebcutnnc3  eine  ©pcsialificrunci  bcr 
Scbcutung  'faber,  Äunftavbciter'  ift;  anorb. 
smiör  SR.  'Slvbeiter  in  dJlctaii  ober  SMi' ;  vc\l. 
mtglf.  smip  engl,  smith  'Sdnnieb',  ubl.  smid. 
2)a3n  nl)b.  ©d)miebe  ^^  unter  3inlcf)nung  nn 
©djmiebcntftanben  au»  iul)b.  sniitte  al)b.  smitta 
%.  'SBerfjtatt  bcö  Sd)nneb§'  au§  got.  *smi|)j6 
({)j  lüurbe  lueftgerni.  {)I)j,  beffen  ])])  im  iöb.  ju 
tt  Derfd)obcn  raurbe;  ogl.  Jittidi);  ogl.  anorb. 
smiöja,  anglf.  smif)J)e  engl,  smithy,  nbl.  smisse 
'©d)miebe'.  3»  ^cr  in  got.  *smi-|)a  9J1.  er= 
I)altencn  2B3.  srnt  'in  liartcn  Stoffen  —  ,s>oIj, 
©1-3  —  füuftlerifd)  arbeiten'  gcliort  auf5cr  ben 
unter  @efd)meibc  bel)anbelten  iS^orten  nod) 
nfib.  smcidar  '.^ünftler,  artifex,  daedalus'. 
2)a3U  »gl.  nod)  gr.  autXri  'i^djuigmeffer'  —  aui- 
vOri  'i>acfc'. 

f^miCßCnStii'-  inl)b.  smiegen  (al)b.  *smiogan 
jufällig  unbejeugt'ift.  3tro.'fidi  eng  an  ctiv.  brürfen, 
fid)  3ufammen3iel)en,  bilden'  =  anglf.  smügan 
'fried)cn',  anorb.  smjüga  'burd)  etiü.  fried)en' : 
ber  ißegriffyfern  ber  im  @crm.  nid)t  lueitcr 
üerbreiteten  Sippe  ift  'fid)  eng  an  etn».  brüden, 
coent.  aud)  babei  fid)  beraegen'.  @erm.  smflg 
au§  oorgerm.  smuk;  ogl.  afloo.  smykati  se 
'fried)cn',  lit.  smükti  'gleiten'.  —  ©iel)e 
fd)müden,  fd)muggelu. 

Schmiele  5.  (eine  ©rasart)  ml)b.  smilehe 
snielehe  ^■.•,  al}'!).  *smelaha  smilaha  refp. 
smelawa  sniilawa  unb  got.  *smilhwi  (}.  fcl)len: 
JU  ml)b.  smelhe  3(bi.  'fd)mar. 

t  Stftmtcralicn  -f^lur.  lüie  Sappalien  eine 
jpöttifd)c  üBilbung  mit  ber  Gnbung  oon  Äan3lei= 
rDortcn  mic  ^erfonalien  fpersonalia),  aud) 
(beiStieler  1691)  Sftcgalien  'reservata  princi- 
pis',  ßurialien,  9icpreffalicn,  3Sictua  = 
licn;  ügl.  Sammclfurium  unb  £d)roulität. 
Jim  17.  3al)di.  für  '@efd)enfe  alö  58efted)ung' 
auffommenb  (3unäd)ft  alä  schmiralia  3.  J8. 
91lofd)erofd)  1642  ^:pi)ilanber  P  187):  ju  fd)mie  = 
ren  ml)b.  smirn  smirwen  'fd)micren,  beflecken' 
3^enominatiii  3U  ©d)meer. 

(2d)miutc  3"-  »tl)b.  sminke  sinicke  ^y. 
'Sd)minte'  3U  abb.  smeckar  smehhar  3Ibj. 
'fein,  3ierlid)',  anglf.   smicere    'fein,   jierlid)'. 


Ob  bieje  3U  fd)meid)eln  (SBj.  smaikw)  gel)ören? 
5ügl.  bau.  smigre,  fd)a'eb.  smickra  'fd)meid)cln', 
engl,  to  smicker  'liebäugeln'. 

St^mt^  W.  erft  nl)b.  3U  ml)b.  smi^  'Rieden' 
(3U  smii^en  'fd)lagcn'). 

f(^mil;cn  o^i^-  »ttjä^-  smiizcn  'mit  9iuten 
bauen,  geißeln,  befd)micren'.  2^a3u  nl)b.  ocr  = 
fdimitit  eigtl.  't)erfd)lagen'. 

©djmöfcr  5[R.  erft  nl)b.,  eigtl. '$Raud)cr',  bann 
"^iid)  uoll  3;abaf§qualm' :  3U  nbb.  smöken;  f. 
S  d)  m  a  u  d). 

f(^moUcn  o^m.  ml)b.  smoUen  'au&  Unmillcn 
fd)n)eigen,  fd)mollen',  aud)  (fo  nod)  im  Sdnuäb.) 
'läd)eln' :  lungc  33ilbung  511  ml)b.  sinielen 
'läd)eln',  engl,  to  smile. 

Sd)moüt§  DJI.  fd)on  burd)  bie  2.  i^älfte  be§ 
18.  3al)t"f)»-  in  ber  6tubentenfprad)e  üblid);  feine 
@efd)id)te  ift  gan3  bunfel;  c»  fd)eint  urfprgl.  — 
um  175U  berum  —  ein  beftimmtcs  ©etränt  i  i8rante= 
mein?)  jubebcutcn.  SSgl.  Stubcntenfpr.  S.  122. 

T  fc^morcn  ottü.  erft  nl)b.,  nad)  bem  nbb. 
nbl.  smoren  'röfteu,  fd)moren',  aud)  'crftirfen, 
bämpfen';  ügl.  anglf.  smorian  'erftidcn'.  2Bcr 
'röften,  auf  bem  J-euer  bämpfen'  al&  @runb= 
bebeutung  ber  8ippe  anfiel)t,  barf  anglf.  smorian 
auf  got.  *smuz6n  3urürffübren,  unb  nl)b. 
©d)mau§>  auö  einer  ©runbbebeutung  etma 
'33raterci'  erflären.  2)od)  rocift  anglf.  mittelengl. 
smor5er  '2)ampf'  engl,  smother  ii)alirfd)einlid) 
auf  eine  Sj.  mit  r  im  2(uölaut. 

T  fc^moröcn  S^m.  'barben'  ein  meftmb.3?ialch= 
lüort  üon  (Vranffurt,  Ju^i^ti,  bem  .'öcnnebcrg. 
unb  bem  meftlid)cn  Iliüringcn. 

Scömurf  Tl.  erft  nbb.,  bafür  ml)b.  gesmuc 
'Sd)murf,  oicrbc'  3U  fd) müden  ml)b.  smücken 
'fd)miegen,  an  fid)  brüden,  fleiben,  fd)mürfen': 
bie  germ.  SBj.  smug  (corgcrm.  smuk)  in  f  d)mie  = 
gen,  moju  fdimürfen  {sutenfiüum  ift,  luurbe 
urfprgl.  gern  r»om  'an3ieben,  anfleibcn'  gebraud)t, 
mie  aud)  eine  31«  Ibu'crfleib  ober  .C'^emb  barnadi 
al)b.  smocko.  anglf.  smocc  (ogl.  engl,  sinock 
'2fi>ciberl)emb'j  benannt  ift.  ©d) müden  'jieren' 
ift  bem  Cberb.  eigtl.  fremb  (bafür  in  2lb.  '4-^ctriy 
^Öibelgloffar  1.522  „3ieren,  aufmu^en"j,  in  ber 
53ebeutung  'fd)miegcu'  aber  ift  e§  audi  oberb. 
—  2:aö  3(bi.  fd)mud  (erft  nbb.i  entflammt 
bem  iJtbb.  (ogl.  norbfricf.  smok).  loober  (ober 
au&  bän.  smuki  audi  ba§  engl,  smug  'sierlid)'. 
3iod)  Jrifd)  1741  oerseidmet  fd)mud  nur  erft 
alß  nbb.  3)ialeftn)ort ;  e»  mirb  in  ber  2.  .'öälfte 
bes  18.  3a[)rl)ö.  burd)  nbb.  Sd)riftfteller  mie 
SSoB  unb  5[Rpliu§  (1777  ^-tamiltone  l)Jiärd)en  (5. 
574)  fd)riftbcutfd).  ''Rhb.  fd)mud  fdion  bei  .sjoüo^ 
niu§  16U5   Speculum  vitae  humanae  5>.  .548. 

ftftmuggcin  8tif-  erft  nbb.,  nad)  bem  gleid)^ 


fc^munsefn 


348   — 


fcfinattern 


heb.  nbb.  nbl.  smuggeln;  ogl.  bie  (gteid)faUl  bal)cr 
entlcljntcn?)  nbl.  smokkeln,  engl,  to  smuggle 
'idjmuggcln'.  2)a§  ©runbrcort  gebort  311  2B3. 
smug  'fdimicgen',  ber  bcr  5ieben)"inn  bcr  '.V>cim= 
Ud)feit'  inneiüobncn  tann;  ugl.  nbl.  smuigen 
'l'idi  in§gel)etni  gütlid)  t()un'.  Gi)noni)ma  für 
'fdnnuggcln'  pafd)cn  imb  fdtiuärjen. 

ft^munjcln  oti».  bei  Jrijd)  1741  alv  nicberc§ 
SDort  Dcr5cid)nct  mit  bcr  oberb.  9icbcnform 
fdimu^eln;  and)  bei  Steinbad)  1734  tier3eid)= 
net:  i^tcratiti  ui  m()b.  smutzen  smotzen  'bm 
OJiunb  3nin  i'adien  uer3ieben,  jd)mun3eln' ,  n)03u 
ttJo()l  aud)  ntl)D.  smutz  nl)b.  (bial.)  3d)nuit5 
'Äug'.  i?ern)anbtid)aft  mit  3d)mut3,  fdima  = 
§cn  (auy  mbb.  smackezen)  ift  möglid). 

®rfimuc^  Ü)i.  '(Serebe,  bcj.  beim  .shanbel'  erfl 
nbb.:  a\K-  bebr.  schemiiöth  'll^euigfcitcn,  6r= 
3äblungcn';  bQ3n  nbl.  smousen  'fdindiern'? 

3(^inut)  9J1.  mbb.  smuz  (-tzes)  )ffl.  'Sdimu^' 
gumbb.  smotzen  'fd)mut3ig  fein';  ba3u  nbl.  smet 
'lykd,  Sd}mul}'  —  smetten  'jylcd'en  bcfonnncn' 
—  smodderen  'beiubcln',  engl,  smut  'Sd)mu^, 
be)d)mu^en'  (mittclengl.  bismitten,  bismoteren 
bismudden  'beficrtcn,  beiubcln').  3'"  Sd)rcäb.= 
Sllcm.  iinb  9]bctnfränf.  gilt  Trccf  für  '6d}muö', 
aber  3dimu5  für  Mctt'. 

3(f)nabcl  9}l.  mt)b.  snabel  nl)b.  snabul  'iffl. 
=  nbl.  snavol  'Sdinabcl,  Siüffcr  Isneb  'Sdma= 
bei'),  afrief.  snavel  'ü)hinb'.  Ta3u  n)a()rfd)cin= 
lid)  nad)  bcm  23cr()ältni§  Ü}Jal3:  fd)m eisen 
(SQB3.  ibg.  meld  :  smeld)  aud)  nbl.  neb  5- 
'Sd)naber,  engl,  nib  'Sd)nabcl,  Spilje'  anglf. 
nebb  '3d)nabel,  öcfid)t',  anorb.  nef  •:)?.  '^Jiafc' 
(neben  snaför  'fcinncd)cnb').  @crm.  snabja- 
snabula-  (au'?  einer  ibg.  2B3.  snap  nap)  ftimmt 
gu  Ut.  snäpas  'Sd)nabcl'.  2.hiI.  id)napiien, 
©  d)  n  e  n  f  c ,  3  d)  u  c  p  r  c. 

t  3(f)na(f  5}?.  'Wcrebe'  crft  nbb.  (bei  Stcin= 
bad)  17:U  aly  nbb.  üialcftiuort  gebud)t),  nad) 
mb.  nbb.  nbl.  snakken  'jd)iual5cn,  plappcnt'; 
ba3u  3d)nate  '©ityvort,  Sdinmnt'  an?"  bcm 
'iilhb.,  and)  'luftige  '^-^crfon' ;  ngl.  nbl.  snaak 
'*|}oficnrcif,cr'. 

Sdjnotc  7s:  mbb.  snäke  Tl'iy.  '3d)nafc'; 
bic  ijnutncrbältniffc  lueifen  auf  abb.  *sn;lko 
(an^  Örbf.  *sn;"ig^'o;  ngl.  .^-»atcn  au§  ®rbf. 
♦haggo).  ToDon  i)cr)d)icben  ift  ba§  eigtl. 
nbb.  sclmake  J.  'jHingclnattcr',  baS  3u  engl, 
snake  anglf.  snäcu  'Sd)langc',  anorb.  snäkr 
snt'ikr  '©d)lange'  (fd)n)eb.  snok  'JXingelnattcr') 
ftimmt. 

3(6nallc  A.  mbb.  snallc  a-  '3d)natlc, 
Sd)ubid)nallc' :  311  mbb.  snal  9Jl.  'fd)nene  ^c- 
TOcgung'  (bie  eigtl.  ^Benennung  bcr  Sd)nallc  f. 
unter  ^iinfen».    3d)nallc  ift  alio  roobl  nad) 


bem  2Iuf=  unb  3uid)nellen  bc§  9)led)ani§mu§ 
benannt;  f.  ba§  flg.  Söort  unb  fd)nell. 

ftönaljen  o^'U-  i»bö.  snalzen  ^ntenfioum 
3U  mbb.  snallen  'mit  bem  bcr  fd)nc(lcn  53cnicgung 
(ber  3't"9ei',  bcr  oii"öc)  cigcntümlid)cu  ©erdufd) 
fid)  bcmcgcn' :  ba3u  3  d)  n  a  1 1  c. 

f(6na4)))cn  S^m.  mbb.  (mb.)  snappen  'fd)nap= 
pcn,  fd)njat5cn' ;  bic§  mit  nbl.  snappen  (engl, 
to  snap)  'fd)nappcn',  ^ntcnf.  3u  mbb.  snaben 
'fd)nappcn,  fd)naubcn':  3U  bcr  in  3d)nabel 
entba(tencn2B3.  snab.  —  (Sti)moIogifd)Dcrfd)icben 
bicroon  ift  nbb.  fd)nappcn  (bial.)  'binfen' 
mbb.  snappen  'ftraud)cln'. 

3(6nrM)})öa()n  5DJ.  'berittener  SBcgclagcrcr' 
fpötmbb.  snaphan;  bod)  fd)eint  ba§  SBort 
urfprgl.  eine  ^-lintcnart  bcbcutct  3U  babcn,  obiuobl 
biefc  iöebeutung  crft  im  5(u§gang  bc§  17.  iCsabrb^o. 
bc3cugt  ift,  alfo  jpätcr  alci  bic  fd)on  im  15.  ^flbfb- 
nad)iüciÄbarc  iöebcutung  'berittener  iffiegelogcrer': 
bann  n)äre  bie  53c3cid)ming  3d)nappbflbn 
alci  'Jvlintc'  übcHragcn  auf  bm  mit  einer  fold)cn 
53croaffnetcn.  5Bgl.  nbl.  snapbaan  'Sd)ict5gen)cbr, 
!8anbit'  unb  fr3.  chenapan. 

3c6nrU)§  DJi.  nbb.  snaps,  ba^  eigtl.  'Sd)lurt, 
9)hinbDon'  bcbcutct  unb  fo  bei  5rtfd)  1741  ge= 
bud)t  ift;  bic  beutige  iBcbcutung  rairb  3ucrft  1770 
für  brem.  snaps  („ein  3d)lucf  ^öranntiucin") 
imb  in  Sllein§  ^rot).  2Bb.  1792  für  ben  WxttcU 
unb  ^JJicberrbein  unb  9Jieberbcutfd)lanb  (alv 
Sd)nap§  —  ©d)nip§)  angegeben,  ^a^n 
fd)napfen  []i\v.  feit  Äinblcben  1781  gebud)t. 
—  '^\m  ''Rbb.  ift  fd)napp§  al<?  ;'^ntcrjcftion  gc^ 
läufig. 

fdbttart^CU  ;')tm.  mbb.  snarchen  snarcheln 
'fd)nard)cn' :  ju  mbb.  snarren  'fd)narrcn,  fd)mct  = 
tcrn'  u)ie  bor  =  d)en  3U  boren.  iJ3gl.  nbl. 
snorken  'fd)nard)en,  fd)H)aöcn,  prablctt';  ba3U 
mit  anberem  ^"tcnfiufuffir  mittclengl.  snur-tcn 
'fd)nard)en'  engl,  to  snort  'fd)nauben,  fd)naufcn' 
(ngl.  mbb.  snar-z  '3iuitfd)crn  bcr  3d)malbc', 
aud)  3d)cltiuort)  unb  obne  'Jlblcitinig  mittclengl. 
snorin  (anglf.  *snon'an)  engl,  to  snore  'fd)nar= 
d)cn'.  5luy  2B3.  snar  floffcn  3ablrcid)e  3d)all= 
bc3cid)nungen  (f.  nod)  fd)narren,  fd)nurrcn»; 
ogl.  nbl.  snorren  'fdjnurren,  fd)n)irren*,  engl,  to 
snaii  'fnuxTcn,  brummen'  —  snurls  '9iüftern* 
unb  auf;erbalb  bc§  &cvm.  cUva  nod)  lit.  snar- 
glys  'i)iot3'. 

ff^itarrcn  ?)tai.  mbb.  snarren  'fd)narren, 
fd)mcttcrn,  fd)U)al3cn',  f.  bn^  vorige  SBort.  — 
Xa3u  Sd)  narre  aly  Benennung  für  33ögel 
crft  nbb.,  bafür  mbb.  snarz  '2Bad)telti)nig'. 

fc^nattcrn  ;]tii).  mbb.  snateren  'fd)nattern, 
(Dom  Arofd))  quafen,  (oom  Stord))  flappern, 
fd)iua^en';    ngl.    nbl.    snater    'Sd)naber    — 


fc^nauBen 


—   349 


fc^neugen 


snateren  'fdiroa^cn,  pra{)(cii':  foul"!  fcl)U  bcr 
©tamm. 

fdjnaubcn  3tn).  m()b.  (mb.)  snüben  'fd)nav= 
d)cn';  Ulli.  nbl.  snuiven  'fd)naubcn' ;  au§  bciii 
eiitHn-cd)cnbcn  nbb.  sniiven  leitet  man  nl)b. 
fdinaufcn  ab,  tiai^  aber  aud)  iniciitlc()ntcv 
ml}ö.  sniifen  ')d)iiaitfen'  jcin  fann.  2;tc  gcvm. 
SBj.  tft   snupp  snuf:snub;  oi-^l.    3d)nitpfcti. 

@f^naue  {y.  'eine  %xt  3n)cima)'tcr'  au§  9lcid)= 
be'i).  nbb.  snau,  nbl.  snaauvv,  roof)cr  aud)  cniil. 
snow,  h'j.  senau:  „urjpriil.  ba§  \ici'd)näbc(te 
©dnff*  nad)  nbb.  snau  '©dinabcl'".  Xod)  ugl. 
and)  a()b.  snacga  'navis  rostrata',  anorb. 
snekkja. 

®(ftnau3C  A.  cri't  nbb.,  tuobl  laut(td)  fa(ld)c, 
burd)  nibb.  sniutzen  nbb.  fd)ncu3cn  in  ^öcjutj 
auf  ben  2)cntal  becinfluntc  92ad)bilbunoi  Don 
nbb.  snüte,  nbl.  snuit  'Sd)nauäc';  vqI.  engl, 
snout  mittelengl.  snoute  'Sd)nan3c'.  2;ic  5oi^"i 
mit  rid)tit3  ücrfdiobcnem  mbb.  ?  glcid)  nbb.  sz 
bemabrt  basnbb.  (bial.l  fdmauncn  'id)naujcn, 
na)d)en,  faucjen'.    SBeitcreö  unter   1d)neu3en. 

<Bäinedc  O".  (oberb.  30laöf.)  mbb.  snecke 
aijh.  snecko  (aud)  slecko)  W.  °©d)nerfe'  = 
nbb.  snigge  (got.  *snigga  9Ji.).  @ot.  ^snagils 
rcirb  burd)  mbb.  snegel  nl)b.  (^eff.)  ©d)ncgel 
'©d)nede',  nbb.  snagel,  anglf.  snaegel  engl, 
snail  'od)nerfc'  üorauSgefe^t ;  ögl.  anorb.  snigell 
'©dmede'.  'i^eriüanbt  ift  Idjiveij.  (3JIaalcr  1561) 
jd)naarfen 'repere,  serpere'  mit  anorb.  snäkr 
'Sd)lange'  (unter  ©d)nofc). 

(ScJ^nee  Tl.  mbb.  sne  abb.  sneo  (@enet. 
snewes)  Tl.  'Sd)nce':  bic  gemeingcnn.  53c= 
3eid)nung,  bic  meiterbin  fogar  gemcinibg.  5(lter 
beanjiirudit,  rcae  uni  jo  auffälliger  ift,  a\v  fid) 
feine  gemeinibg.  SBoilc  für  .Öagel  ober  jHcgcn 
nad)iüeifen  laffen.  SRit  got.  snaiws,  anorb. 
snser,  anglf.  snäw  engl,  snow,  nbl.  sneeuw  = 
gemcingerm.  snaiwa-z  9)1.  '3d)nee'  am  älterem 
snaigwö-s  (uor  ber  5ßerfd)icbung  snoighwös) 
bccft  fid)  afloö.  snegü,  tit.  snegas  '3d)nee'. 
2)aju  bic  in  fd)ncien  mbb.  snien  al)b.  sniwan 
crbaltcnc  SBg.  germ.  sniw  au§  üorgerm.  snTgh 
in  lat.  ninguere  'fd)ncien'—  nix  (nivis)  '(5d)nee', 
gr.  viqpei  'c§  fd)neit'  (cp  gleid)  ghw)  —  2Icc. 
viqpa  'Sd)nee'  (alle  mit  33erluft  Don  s  vox  n 
im  21nlaut);  lit.  snigti  'fcbneicn',  altir.  snechta 
'(Sd)nee',  aoeft.  sniz  'fd)neien'.  2{uffällig  rceid)t 
bie  ^ebcutung  ber  ffr.  SBg.  snih  'feud)t  mcrben, 
3crfd)meljen'  ab;  habd  bleibt  aud)  bie  2Ib= 
rceid)ung  ber  S3e3cid)nung  Sd)ncc  in  ben 
meiften  ibg.  2;ial.  ju  bead)ten  (aueft.  vafra 
'©d)nec').  Sonad)  bleibt  eine  mcfttbg.  unb  perf. 
(aber  nid)t  inb.  unb  arm.)  S^crbalmurjel  snTgh 
'fd)neicn';  bie  Sejeidmung  Sdinee  märe  bann 


jüngeren  UrfprungS  al§  ba§  ^tm.  fd)neien. 
S.  SBinter. 

®(6nctb  Tl.  mäns,  ^roüinj.^SBb.  1792 
„einen  (5d)naib  babcn  fagt  man  oon  SBein, 
53icr  u.  brgl.,  menn  fie  fd)arf  fd)merfen  unb  in 
bic  3cafc  ftcigcn  ( Cftr. ) ;  er  bat  f  c i n e n  S d) u a i D 
=  er  bat  feinen  Tlut  (^falj)".  „(id)neib  ju 
ctiu.  baben"  9iiebergall  1837  bcy  53urfd)en  öeim= 
fcbr  IV,  7.  ©eit  18G0  allgemein  üblid)  al§ 
folbatifd). 

Stftncibc  Jy.  mt)b.  snide  5-  '©d)raert=  ober 
50Icfferfd)neibc' :  ju  fd)neiben  mbb.  sniden 
abb.  snidan  ft.  3tm.  'fd)ncibcn,  fd)nit5en'  =  got. 
snei|)an  'fdincibcn,  ernten',  anorb.  sniöa,  anglf. 
sniöan  (beim  ^öeginn  bcr  mittclengl.  3eit  au§= 
gcftorbeu),  nbl.  snjjden,  afäd)f.  snithan:  ein 
gemcingerm.  3tro-  au»  2B3.  sni{)  (sntd)  'fd)neiben', 
bie  auc-märte  inncrbalb  be§  9^9-  feine  6nt« 
fprcd)ung  jcigt.  ©.  fd)ni^en.  —  ©d)nciber 
Tl.  ani-  glcid)beb.  mbb.  snideere  Tl.  fd)lieBt  fid) 
an  bie  53cbcutung  oon  mbb.  sniden  an. 

ftfincibtg  3lbi.    ju  3d)ncib. 

fcöncicn  f.  Sd)nec. 

Stöncifc  J-  '2)urd)bau  im  2Balbc'  in  biefer 
53cbeutung  ein  mb.  nbb.  2Bort,  mofür  mbb. 
sneite  (beff.  nod)  je^t  ©d)nebc):  3ufd)neibcn. 

f  tftnciteln,  f  d)  n  e  i  b  e  l  n  3tro.  fpätmbb.  sneiteln 
(aud)  sneiten)  'cntäftcn'.     3"  fd)ncibcn. 

ftöncü  5lbi.  mbb.  abb.  snel  (11)  2tbi.  'fd)nell, 
bebcnbe,  tapfer'  =  afäd)f.  anglf.  snel  (11)  'frifd), 
tbatfräftig,  mutig',  fd)ott.  snell  'bitter*  (ogl. 
engl,  keen  'bitter'  =  fü^n),  nbl.  snel,  anorb. 
snjallr  'berebt,  tüchtig,  tapfer':  bie  ältere  53e= 
beutung  mar  gegenüber  ber  nl)b.  oiel  allge= 
meiner,  etroa  'tüd)tig';  pgl.  balb.  2)a§  nur 
bcm  @ot.  frcmbc  gemcingerm.  Slbj.  brang  in§ 
9iomanifd)e;  cgi.  bie  Sippe  oon  ital.  snello 
'fd)nell,  munter'.  2)er  lUiprung  be§  germ. 
2(bi.  ift  buufcl.  a^gl.  (5d)nalle  —  fd)nellcn 
mbb.  snellen  (^^rät.  snalte)  'f ortfd)ncllcn ;  fid) 
rafd)  foi-tbcrocgcn'. 

Stftncjlfc  5"-  "il)b-  snepfe  ai)i>.  snepfo  Tl. 
(abb.  snepfa  J-.)  'Schnepfe'  =  nbl.  snep, 
mittclengl.  snipe  engl,  snipe  'Sd)nepfe'  an^ 
SBj.  snTpp.  2;anebcn  anglf.  snite  engl,  snite 
'(Sd)nepfc'  ?  3)a§  bb.  2Bort  brang  al§  sgneppa 
in  ital.  Sialefte.  Xcx  Urfpntng  bcr  Sippe  ift 
bunfcl. 

t  3rfinc4)|}c  3^.  '(Sd)nau3c  einer  ßanne', 
erft  nbb.,  lautlid)c  Übertragung  au§  bcm  älter 
nbb.  snebbe:  t)gl.  nbl.  sneb  '©d)naber:  3U 
Sd}nabcl. 

fÄncujcn  ?)üv.  mbb.  sniuzen  abb.  snüzen 
'fd)ncu3cn'  =  nbl.  snuiten  'fd)neu3en',  anorb. 
snyta.     2^a3u    Sd)nau3e.     2)ic    germ.    263. 


jrf)niegeln 


350   — 


©(f)nurrbart 


snüt  erfdjcint  al§  snutt  tu  ml)b.  snuz  'i)iQfcn= 
ocrjdilcimuiui',  nbl.  snot  ')Ho^'  (snotlolf  'd\o^- 
naje'j,  otifllf.  snot  (tl)  cniil.  snot  'i}Jafcnid)lciin'. 
2)0311  eine  SBuvselfonii  cicvm.  snüp  in  ni()b. 
snudel  snuder  '^cQJcuoerftovfunö',  m[)b.  alib. 
snüden  'jdjnanben,  fdinardien'. 

ft^nicöcln  3^1"-  jucrft  im  17.  :^sain'i)-  al^ 
idiniuicln  (bei  Steinbad)  1734  gcbnd)t  = 
'fämmen')  ju  einem  bial.  3  d)  nie  gel  'oievbc, 
^^u^':  ben  älteren  Tialcttcn  Trcmb. 

(3(i)nt4)))(^cn  l^i.  eilt  nbb.,  jn  fd)ni;itien 
mbb.  snipfcn  imb.)  snippcn  fd)n'.  [■)t\v.  'in  furjev 
5?cn)egnng  fd)nellcn'.  3)a3n  fd)  nippe  In  nad) 
bem  llJbb. ;  ugl.  nbl.  snippelen  "jerfd)neiben, 
jevftiicfeln',  engl,  snip  'Sd)nitt,  id)ncibcn'.  — 
fd)niiuiig  "Jlbi.  evft  iil)b.,  nad)  nbl.  snobbig 
'inaulgeaianbt',  ba'3  ^n  sneb  '3d)naber  gel)övt; 
ba.ui  aud)  mittclengl.  snibbin  'tabeln' ':" 

Stftnitt  i't.  ml)b.  abb.  snit  'Sd)nitt,  3Bnnbe, 
:öcjd)neibung,  ßntte':  gu  fd)neiben.  Taju 
aud)  Sd)nitte  J-  Quö  mbb.  snite  a[)t).  snita 
A.  'S3rotjd)mtte,  58ificn'.  6d)nittlaud)  2R. 
mbb.  sniteloucb  abb.  snililüuh  eigtl.  'öaud) 
jum  6d)ueibeu'.  —  fd)ni^cu  mbb.  snitzen: 
^'suteul'ioum  ju  id)Jieibeu  'in  Stürfe  fd)neibcn, 
auö  öoU  fd)nit^cn'.  —  Sdiuiycv  9}l.  'flcincv 
gebier'  ju  jid)  id)neiben  'fid)  täuid)en".''  ober 
ju  ©d)nit3el  'Äleinigteit' V 

j(f)Uobcu  3tro-  cr[t  nbb.,  auy  fd)naubcn 
gebilbet;  cbcufo  fd)noberu. 

fd)iiöbc  5lbi.  mbb.  sna'de  3Ibi.  'ocräd)tlid), 
ärmlid),  crbiirmlid),  gering,  fd)Ied)t,  übermütig, 
rüctfiduelov'' ;  im  lUbb.  übcrnncgt  bic  tHiflunid)c 
iBcbcutuug,  bie  aud)  nod)  bei  Vutber  berrfdit; 
feit  bem  17.  Csnbrb-  bringt  bie  neuere  aftiinjd)e 
'lücr  anbern  ueräd)tlid)  begegnet'  burd).  'Jlbb. 
*snödi  unbc3cugt;  ugl.  nbl.  snood  'nieber= 
lräd)tig ,  bo^baft' ;  anorb.  snauör  'ärmlid), 
bürftig'  -  sncyöa  'berauben',  ang).  besny]){)an 
'berauben'.  Ta;,u  anorb.  snoöomi  'bünnbarig', 
tt)cld)e  ^kbcntung  aud)  mbb.  snaule  bat,  unb 
bamü  formell  ibcntiid)  mbb.  bcsnotcn  nbb. 
(fd)n)äb.=alem.i  be)d)notten  'fnapp,  itnirlid)'; 
im  53aier.  ijt  id)nöb  nod)  ieljt  gern  'ärmlid), 
tärglid),  gering*.  2)ic  in  bicjer  Sippe  ftertcnbe 
worgerm.  2B3.  snaut  snüt  bat  luabrjdjeinlid)  bic 
® runbbebeutung  'bürftig" . 

T  f(()iiö!crtt  ;)tm.  bei  miidi  1711  alv  2;ia= 
lefimort  gcbudit:  ein  altmärf.  nbb.  Xialeümort 
=  jdimäb.  fd)naitcn. 

£(ftnörtd  l'i.  erll  nbb.  (bei  Steinbad)  1734 
unb  ^-rifd)  1741  Sd)ncrfcl  'volula')  rool)!  gu 
abb.  snarlia  snaraha  ^.  'Sdjiingc* '' 

Sdjnurfc  ^.  (bcf.  i->eib)d)nude»  au§  gleid)= 
beb.   nbb.   snuckc:    im   norbivcftlid)cn   'JJieber- 


beutfd)Ianb  (öüneburg,  ^Bremen,  Dftfric§lanb) 
üblid)  unb  feit  Sd)ottel  10ü3  gebud)t;  im  18. 
v\abrb.  mit  ben  9iebcnformen  Sd)nacfe  unb 
S  d)  n  i  rf  e. 

ftftnüffcin  otiv-  crft  nbb.,  nad)  nbb.  nbl. 
snufTelen  'bcricd}cn'  ju  nbl.  snuf  '5öcricd)ung'; 
tigl.  engl,  to  snuff  —  to  sniff  'fd)naubcn, 
fd)nütfeln'  —  to  snivel  'fd)nüffcln'  (snivel 
''Jiafcnfdilcim',  anglf.  snoll):  f.  ha-i  flg.  2Bort. 

(ctftnupfcn  d)}.  mbb.  snupfe  0}l3"-'Sd)nupfen'; 
bic  barin  cntbaltcnc  gcrin.  äBj.  snüpp,  mogu 
auncr  Sdinuppe  nod)  anorb.  snoppa  5- 
'3d)uau3c'  gebort,  ift  ibcutifd)  mit  ber  oon 
fd)  na  üben  —  ld)nüffeln,  gcrm.  SBj.  snuf 
(snöb);  mciterbin  fann  man  Urüeriiianbtjd)aft 
ber  ibg.  ilBj.  snup  unb  snut  (in  fd)neu3en) 
anncbmcn. 

StönuptJC  A.  erft  nbb.,  nad)  nbb.  snuppe 
eigtl.  'hai'  Sd)neu3cn',  mie  mir  benn  aud) 
fd)n engen  nom  3(bfdnicibcn  be§  Sid)tbod)te§ 
gebraud)en;  ugl.  nbl.  snuitcn  'bic  ?Jafe,  ba§ 
£id)t  fd)neu3en',  engl,  to  snuff  'ba§  öic^t 
fd)neu3cn'. 

Sdbniiri  5-  mbb.  abb.  snuor  j}.  'Sdjnur, 
i^aub.  Seil' ;  »gl.  got.  snnrjö  g^.  'Äorb,  ^lec^ts 
lucrt',  anorb.  sncLre  'gcfIod)tcner  Stricf,  nbl. 
snocr  'Sd)nur':  gn  2B3.  ibg.  sno  sne  'flcd)tcn' 
(ogl.  näbem,  11103U  anglf.  snö-d  '33inbc',  fomic 
altir.  snälh  'Jyabcn'. 

£d)mir2  5v  i»  ■'pcffcn  Ibüringen  Dbcr= 
fad)fen,  and)  in  Cftreid)  unb  lirol  nod)  uoIf§= 
üblid),  aber  aucigeftorben  im  Sd)mäb.^!öoier. ; 
alö  i^ibclmort  geläufig  geblieben,  mirb  cJ  im 
Ki.  onbvb-  bereite  in  ^i(b.  %ktxh^  iöafler  i8ibcl= 
gloffar  1522  mit  „Sobuvfrau"  übcrfeljt.  ®§ 
bcrubt  auf  mbb.  snur  (snuor)  abb.  snur  (snura) 
i\-.  'Sd)iüicgei1od)ter' ;  ba3U  bie  gleid}beb.  2lb= 
leitung  mbb.  snürcbc  (abb.  *snurihha).  6nt= 
fpred)enb  mubb.  snoro,  anglf.  snoru  mitlelengl. 
snoro  (im  t5ngl.  aus^geftorbcn),  afrief.  snorc, 
anorb.  snor  snor  '3d)uncgcrtod)tcr'  (got.  '^siuizö 
,|.  feblt  3ufällig):  eine  gomcinibg.  'i)cgcid)nung 
für  bie  Sd)micgcrtod)tor  (ügl.  aud)  anbcrc 
gcmcinibg.  53e3cid)iunigen  für  S3eraianbtfd)aft§= 
grabe  mic  Sol)n,  Iod)tcr  2c.)  in  ber  J^orm 
ibg.  snusä  (ffr.  snu§a,  afloü.  snucba)  unb  ibg. 
snusfis  in  lat.  nurus  (für  *snusus),  gr.  vuö? 
(für  *avvovc,''!).  l^^sbg.  snusä  snusüs  '©obnc§= 
trau'  mirb  alö  5(bleiUiug  be§  ibg.  sünö-  = 
Sobu  gef  afu  megen  fd)n)äb.  Söbnin 
S  ö  b  n  e  r  i  n  'Sd)uncgcrtod)ter'. 

"'■  Sd)nurrbnrt  M.  '.s>ä)d)er'  mittclbeulfd)c§ 
Stubcntenmorl  bcv>  is.  .^sabrbs*.  (fd)on  im  ,)eni= 
fd)cn  Stubeutenroman  Salinbe  1718):  Ubcr= 
tragung  uon  Sd)nurrbart. 


©d^nurre 


351 


j(^i3pfen 


t  Sttiiturrc  9J}.  itubcntiid)c  Sc3eid)nung  für 
'©d)anuärf)tcv'  (.s^cinc^?  'Bcxk  HI  16.  48G),  feit 
Äinblcbcn  1781  t)cr3ctd)nct. 

fttimtrrcn  otro.  in[)b.  snun-en  'raufdicn, 
faufcn'.  l^iv^n  iil)b.  Sdjniirvc  ("v.  iinb  bic 
9(blcitunij  jd)nuvric(;  üij(.  a()b.  snurring  in()b. 
snürrinc  iaild)  snurrsere)  '^^offcnrett5cr,  9iarr'; 
t)ieüeid)t  gcf)ört  yiaxx  aijb.  narro  al§  un)ci*= 
roanbt  baju.  —  Srfinurrc,  Sd)norrc  f}. 
'SRaul,  Sdiitau^^c',  cdit  obcvb.,  lucnn  and)  im 
9Jll)b.  '?(l)b.  unbcscuflt. 

(Sd)nurrpfeifcrcicu  ^lur.  feit  i?inblebcn  1781 
gebud)t. 

T  Sdönutc  5.   nbb.   snöte  =  ©djnaujc. 

Sdjübcr  9)1.  mdb.  schober  a()b.  scobar 
ÜJZ.  'Sd)obcr,  iiefdnd)tcter  ©etreibebaufcn' :  311= 
näd)\t  311  Sdiaitb  unb  311  Sd)oi.if. 

^ätod  Tl.  mhb.  schoc  9J1.  '.S^aiifc;  %niah\ 
Don  60  Stürf  (üou  9}lünjen  unb  anbcrn  Wcgcn^ 
ftänben)';  vc\l.  afäd)f.  skok  '60  6tiid"',  nb(. 
schok  '60  Stüc!'.  (ligtl.  üietleidit  tnir  uoit 
60  ©türf  ©arbcn  gcbraud)t;  ogl.  iu()b.  schocken 
'Äorn  in  3>aufcn  fc^cn'  —  schoche  (fo  aud)  nod) 
je^t  fd)it)äb.)  'aufc5cfd),td)tctcr  iöaufc  (iictrcibc', 
schoc  'öaufe'.  ©0  ift  im  53aiev.  Sd)obcv 
eine  3aJ)l  oon  60  58üfd)eln.   ^g,\.  nodi  Stiege. 

fdjofcl  5(bi.  burd)  ba§  18.  3a()r().  fidi  cin= 
bürgcrnb,  nad)  bcbr.  schäfel  "nicbrig'. 

(St^öffc  d)l.  mbb.  scheffe  schepfe  scheffenOJl. 
'beifi^cnbcr  Uvtcilöjpred^er,  od)öffc'  a{)h.  sceffin 
scaffin  unb  sceffino  in  gleidier  ^cbeutung ;  ügl. 
onbb.  scepino'Sdjöffe',  nbl.  schepen '©d)öffc': 
bie53c3eid)nungfinbet  fid}  nid)t  üor  ber  3eit  Äar(§ 
be§  @rof5cn,  bcr  ba§  Sdiöffenamt  crft  fd)uf ;  bod) 
roeift  Uvfiniing  unb  JBilbung  bcr  iöejeidjnung  auf 
eine  frü()erc  ocit,  obroo(}l  got.  ''"skapia  ober 
*skapeins  foiocnig  nac^roci^bar  ftnb  a(»  ent= 
fprec^enbe  anorb.  unb  anglf.  2Borte.  @enn. 
skapjan  (f.  fd) äffen)  bebeutete  aud)  'orbnen, 
oerorbnen,  beflimmen':  Sd)öffe  eigtl.  '33cr= 
orbncter'  ?  'Um  bem  Oerm.  bringt  5Imt  unb  53e= 
jeid)nung  miat.  scabinus  in»  9\oman.;  ugl. 
ital.  scabino.  frj.  echevin. 

©tÖottcl  5-  ^^h'^-  schölle  at)b.  scoUa  J. 
(al^b.  scollo  5R.)  'Sd)oüe';  vqI.  nbl.  schol  '6rb= 
jc^oÜe,  ei§fd)o((e':  eigtl.  ^artij.  ju  2Bg.  skel 
'@efpaltene§*  unb  oerroanbt  mit  Sd)ilb  unb 
(5d)alc,  mit  got.  skilja  'Jlcifdier',  anorb.  skilja 
'fd)eibcn,  trcnnei:' ;  aud)  mit  a)äd}f.  skola.  anglf. 
sceölu  (engl,  shoal)  '5dior,  2(btcilung'? 

®(ÖoUc2  5-  'finc  5ifd}art'  erft  n()b.  (bei 
(Steinbad)  1734  gcbudit,  frü()er  bcjcugt  bei  5yron?^= 
perg  1.578  unb  ÜJlegifer  1613  9brtroelt  0.  27), 
nad)  bem  9ibb. ;  ugl.  nbl.  schol  in  gleicher  S8e= 
beutung. 


Sdlöüfraut  f.  odicdtraut. 

\ä)On  'Jlbu.  m()b.  schön  schöne  5(bo.  JU 
sclui'iie  5lbi.  'fd)ön' ;  bic  n()b.  'Öcbeutung  ift  im 
9)i()b.  äuncrft  feiten,  ber  t)öfifd)en  2)id)tung  gänj= 
lid)  frcmb.  dTdjb.  schöne  al)b.  scöno  'auf  fd)önc 
SBeifc'  ift  obnc  ben  Umlaut  oon  fd)ön  gcbilbet; 
ügl.  faft  in  feft. 

ftftöu  2(bi.  m()b.  schoene  ai)b.  scöni  '^ell, 
glänjenb,  l)en"lid),  fd)ön'  =  afäd)f.  sköni 
'glänjenb,  lid)t,  fd)ön',  anglf.  scene  scyne  'fd)ön' 
engl,  sheen  'bell,  glänjenb',  got.  skauns  'fd)ön': 
urfprgl.  'befd)aubar,  fe()en§ii)ert,  anfcl)nlid)'  (ügl. 
laut  eigtl. 'iüa§  gcl)ört  roirb',  rein  eigtl.  'iüa§ 
geftcbt  mcrbcn  fann'):  S^erbalabj.  ju  25?j.  gcnn. 
skau  °fd)auen'  in  abb.  scouwön  (roegcn  ber  53il= 
bung  auf  -ni-  ügl.  grün  unb  rein).  SaS  @ot. 
beiüabi't  nod)  bic  ;-]ufammcnf  e^ungen  gu|)askaunei 
'@ottc§gcftalt'  unb  ibnaskauns  'gleid)geftaltet', 
bie  auf  ein  got.  *skauns  '©cftalt'  binmcifen? 
,>bcnfally  aber  lebrcn  fic,  baf5  bic  neuere  33e= 
beutung  'pulcher'  eigtl.  unb  urfprgl.  nid)t  in  bem 
2Bort  ftecft.  3ut  gleid)en  2B3.  gcl)örcn  außer 
ben  unter  fc^auen  gugejogenen  2Boi1cn  nod) 
anorb.  skjöne  '2(pfclfd)immer —  skjöme  'Strabl'. 
3.  fd)on,  fdioncn  unb  bcf.  fd)auen. 

Sd)önbortfptcl  ')l  mit  Umbcutung  an  ba^ 
5(bi.  fd)öu  entftanben  an^  fpätm()b.  schemebart 
9)i  (aud)  scheme-houbet)  '9Jla§fe'  eigtl.  'bärtige 
9)ta§fe'  3u  ml)b.  scheine  Tl.  'Sd)atten,  Sarüc, 
9JlaSfc'. 

f(^oncn  3tm.  frül)m^b.  schönen  'auf  fd)öne 
Söcife  bcbanbcln,  fd)onen'  =  nbl.  schoonen: 
5(bleitung  au?^  bem  -^Ibi.  fd)ön. 

Scftoncr  Tl.  (eine  Sdiiffabrt)  erft  nl)b.,  nad) 
bem  glcid)bcb.  engl,  schooner. 

S(öoo^  f-  3<i)o§. 

S^o^jfi  dJl.  ml)b.  schöpf  'Tl.  'A^aar  oben 
auf  bem  5?opfc'  al)b.  *scopf  unb  got.  *skuppa- 
fel)lcn;  bafür  at)b.  got.  skuft.  anorb.  skopt  'öaupt= 
baar'  (aud)  anorb.  skupla  '^-»ut  für  alte  ^vaucn'). 
ßntlcbnt  ital.  ciuffo  '©d)opf'.  (Sl)ri§mann  58citr. 
20,  55  bcnft  an  5Bcnüanbtfd)aft  mit  ©d)aub 
unb  3  d)  ob  er.  2Iut3crbalb  be§  @erm.  fehlen 
53e3ie!)ungen. 

^äfotip  Tl.  obcrb.  '3d)uppen,  Stall*  f. 
Sd)uppen. 

fcftötJfcn  otro.  ml)b.  schepfen  al)b.  scepfan 
'fd)öpfen'  =  afädjf.  skeppjan.  nbl.  scheppen 
'fd)öpfen';  mcitcr  ift  bie  urfprgl.  SSerbaliuurjcl 
skap  in  biefcr  33ebcutung  nid)t  oerbreitct;  biefclbcn 
3)ialcttc  baben  nod)  ha^n  nominale  2(bleitungen. 
Unter  Sd)cffel  ift  eine  SBj.  skap  'in  fid)  faffen' 
aufgcftcllt;  bamitiftnod)  bie  Sippe üon  fd)affcn 
uiTJcriuaubt.    S.  Sd)oiipen. 


©rf)Dpfer 


352   — 


frfirappen 


2d)öi}fcr  9}].  in()b.  schepfsere  Q()b.  scepfäri 
'Sdiötifcv'  ju  al)b.  scepfen  iscafTani  'idiaffcn'. 

8d)ö|Hic  9JJ.  nbb.  J-orm  ju  Schöpfe. 

Sdjo^pcn  1  9JJ.  crft  nl)b.,  nadi  bcm  aicidibcb. 
nbb.  schopen ;  fracilidi  ob  bamit  ml)b.  scliuofe 
5-  'Sdiöpfacltc'  jujainmcn()äni.it. 

Srftowcn^  ^.  Sdnun^cn. 

(2(ftö))C'  9}^.  ein  oftmb.  batcr.  2Dort  (bcm 
-Ocff.  iyränf.  unb  bcn  v()cin.  9JJa.  frcnib;  im  91jQin= 
fränf.  Cbevptäl,v  bcltc()t  Sdiöi?  fiiv  Sdiöps): 
ml)b.  s(li()pe^  schöpetz  9Ji.  ',v>ammcl,  SdHir§', 
it)ä()rcnb  bcr  m()b.  3eit  entlehnt  nu3  bcm  Slau. ; 
Dfll.  cjcd).  skopec  'iSammcC,  aflot).  skopie!  '33er= 
jd)mttcncr*  ju  skopiti  'foftincrcn'. 

erfiorf  9}?.  m()b.  schorf  al)b.  8Corf  9)?. 
'Sd)orf,  @rinb'  =  mnbl.  scorf  nnbl.  schurft, 
onglf.  sreorf  srurf  cncil.  scurf.  ic-(.  skurfiir 
'©d)oif,  Wrtnb'.    il^iil.  jd}ürfcn. 

StÖornftcin  'M.  ml)b.  Schornstein  schorstein 
Tl.  'Sd)ornflcin';  v<\{.  nbl.  schoorsteen,  anorb. 
skorsteinn:  n)o[)l  ju  angif.  sceorian  '{)crDor= 
fpringcn*  engl,  to  sliore  'i'tü^cn',  nbl.  schoor 
'Stii{5c,  Strcbcbaltcn'  ? 

<BdiO\i^  llj.  'Sdionliiui'  ml)b.  sclio^  (^ij)  9J. 
'junger  Iricb,  Sdjöüling',  in  gleidicr  53cbcutung 
jdion  Qlib.  sco;^  9t.  —  sro^^ja  ^■. :  ju  2C\v  skfa 
'fd)iet?cn'.  'Jluö  bcm  Q[)b.  S^Bort  in  nbb.  TcntaU 
jtufc  itammt  fr;,,  ecut  'iBaumltrunf.  Xa^n  nl)b. 
Sd)öf?li"g  anS  ml)b.  schi^zjelinc. 

(2rf>oft2  gj^.  'Steuer'  ml)b.  (mb.)  scho?  9JJ. 
'Steuer,  ;]in»';  ogl.  nbl.  schot.  anglf.  sceot 
scot  (engl,  scot  au^i  anorb.  skotr?)  'Steuer, 
;)Cd)c',  aixi.  escot  fr^  öcot  ';}cd)c'.  2ic  germ. 
2Box1c  i'inb  ^^ilbungcn  au&  ÜBj.  skfit  'fdnefjcn', 
bic  in  nnglj.  sröolan  'jd)ict">cn'  aud)  bie  9ccbcn= 
bebciUung  '@clb  juidiieüen,  bciitcucrn'  jcigt. 

e*oif3,  6d)oof5  99^.  ml)b.  scliö^  TIaTi. 
Q()b.  scö^  scö;5o  scö^a  Tlri.  'Älcibfd)of;,  9iod= 
fd)of>,  ©d)ot>*  (bnju  lombarb.  scoss  'Sd)ofj') 
=  flot.  skauts  Tl.  ';')iin'cl,  3aum  bc§  ÄlcibcS', 
onorb.  skaut  9i.  'Gcfc,  (5nbc,  ^ipfel',  anglf. 
s^:6at  '6cfc,  Üeil,  ;^jipTcl,  ^ufcn*  (loooon  abgc^ 
(eitel  onglf.  s<V3le  sCyte  'lud)'  engl,  sheet),  nbl. 
schoot:  ju  2Bi.  skut  'fdneften*.  Ob  eigtl.  ein 
niebcrfd)icf5enber  ober  niebcrl)angenbcr  Icil  oom 
Ällcibc  ober  ein  bernorfdnenenbcy  (5cf  oom  ^anb? 
ober  (mofür  Wcljren  fin-edicn  fonnte)  lucgen  bcr 
|[{)nlid)feit  mit  einem  Wcfdiof;?    S.  SdiotC'*. 

t  Sdjotc'  f.  Sdjautc. 

<B^oic~  A.  ml)b.  schote  a- 'Sd)ote,  Samcn^ 
gcl)äufc  bcr  ^tlanjen';  baju  anorb.  skauöer  ^l. 
'Sd)cibc'.  'jU  2Bj.  skü  'bebecfen*,  bic  unter 
Sdjeune  bclianbclt  ift. 

£(l)Otc-'  A:  'Scgcllcinc'  erft  nl)b.,  nad)  bcm 
9Jbb. ;   ngl.   nbl.  schooten,   anglf.  sfeata  'pes 


veli'  (sceat-line  'propes')  engl,  slieats  'Sd)Oten, 
Segclleincn' :  bicfc  finb  ibcnlifdi  mit  Sd)of;3. 
3tm  fridicftcn  ift  ba^i-  anglf.  SBort  bcjcugt;  ogl. 
iöoot,  Gbbc.  3(uä  bcm  '')lbt).  flammt  frg. 
ecoute  älter  escote,  n)ol)cr  ital.  scotta 
'Zan. 

fcftrafftcrcn  3tro-  crft  nf)b.,  nadi  nbl.  schraf- 
feren  (ital.  sgrafiiare)  'fdirafficren'. 

fcfträß  3(bi.  fpätml)b.  (feiten)  schra^ge;  ®tcin= 
bad)  1734  uer^cidinet  fdirceg  al§  3)ialcftn)ort. 
2^a3u  obcvb.  Sdiragcn  an§  mlib.  sclirage  Tl. 
'treusrocifc  ftcl)cnbc  A>ol3tüüc  ali?  llntcrgcftcll  cined 
2ifd}c§';  ogl.  nbl.  scliraag  'fd)räg,  Sdiragen': 
malirfdieinlidi  au§  einer  ibg.  ilBj.  skrak  'fdiräg 
fein',  bic  ali:  skrang  in  fd)ränfcn  vorliegt. 

3d)raminc  7s.  ml)b.  schräm  J.  'i5diroert= 
uninbc';  x\}l.  nbl.  scliram  'Sdirammc',  anorb. 
skränia  'SBunbc';  ba3U  ml)b.  schrämen  'auf« 
reinen,  öffnen'  —  scliram  'Sod)'. 

Sd)rant  931  ml)b.  scin-anc  (k)  99?.  'roa§ 
abfpeiTt,  öittcr,  Ginfiicbigung,  ©dn'anfc,  5ßer= 
fdiräntung,  abgcfpcrrtcr  9iaum,  Sdn'onf.  2lu§ 
bcr  53cbcutung  '(Sinfricbigung ,  abgcfpcnler 
9iaum',  bic  unfcr  Acm.  Sd)  raufe  nod)  ju  cr= 
fcnucn  gicbt,  cntu)irfcltc  fid)  bic  tücfcntlid)  crft 
frül)nl)b.  ^ebeutung  'Sdn'ant'.  Xa<->  entfprcd)cnbe 
al)b.  scranc  dJl.  '^Mntcrgcliung,  iJ3ctrug'  racift 
auf  ba^  otro.  fd)  raufen,  21^3.  skrank  'fd)räg'. 
2)em  Subft.  fcl)lt  lueitcrc  ^Verbreitung ;  im  ^-ränf. 
4">cff.  9?bb.  gilt  bafür  6d}anf  (im  Sdiroeij. 
chaste  ober  §äfräti,  im  (Jlfäff.  §pintl  (3. 
£  dl  auf  unb  bic  flg.  2Bortc. 

Sdjronfc  Jy.  ml)b.  scliranke  J-.  mit  bcn= 
fclbcn  33cbcutungcu  mic  mlib.  schranc  Tl.;  f. 
ba<?  uorige  2Bort. 

ftftröntcu  ;)tiü.  m()b.  schränken  'fd)räg  ftcllcn, 
ncrfdu'änfcn,  flcd]lcn'  abb.  skrenkan  'fd)räg 
ftcllcn,  bintergebcn'  =  mittclcngl.  schrenchen 
'bctriigcn'.  "Jfl!^  2B3.  I)icr3u  ift  unter  (Sdjrant 
ein  germ.  skrank,  ibg.  skrang  uorau§gcfcöl, 
bav-  mit  bcm  in  fd)räg  ftccfcnben  ibg.  skrak 
ibentifd)  ift. 

e*ran,?  991.  ml)b.  schranz  dJl.  '53rud),  9tif3, 
Spalte,  Üod),  2Bunbc,  gcfdilil^lcS  ^ilcib,  junger 
gcputjtcr  Tlann  (mit  gcfdililUen  .SUeibcrn),  @cct*: 
eine  rcid)c  iycbcutungycntmid'lung,  an  bcren 
(vnbpunft  nlib.  ,s>offd)ran3c  anfniipft-  3(nber= 
feit'?  beutet  bic  (^runbbcbcutung  '9{if;'  auf  3»= 
fammenbang  mit  Sdjrunbc,  fo  baft  germ. 
Xoppclrourjeln  skrant  :  skrand  rorauSjufc^cn 
mären. 

f(6ra))))cn  ^tvo.  crft  nl)b.,  au§  nbb.  sclirap- 
pon :  ;^sntcnfii)um  3U  nbl.  schrapen  schrabben 
'trafen',  mittclcngl.  scrapien  (schrapien)  engl, 
to  scrape  'fragen,  fc^aben',  anorb.  skrapa.  5lu& 


Schraube 


353   — 


(Scf)rot 


bei"  nbb.  Sivpe  ftammt  afrg.  escraper  'abfvalicn'. 
33?citcrcä  unter  fclivö;ifcn  uub  frfH'ubbcn. 

Stftraubc  a.  fpatm[)b.  schrübe  ("y.;  ba^u  nbl. 
schroef  (ciuil.  screw,  i'öl.  Kkri'iCa:  bic  3ippC/ 
inncrl)alb  lucldicr  Gntlcl)iiuiuicn  ftattticfunbcit 
fjaben,  rocc^tialb  bic  t'autucvliäitnifi'c  fidi  nidit 
genau  entün-cdicn,  tft  mcicntlid)  cvft  ncucjcvui. 
Tlan  bcaditc  fdimäb.  schrauf,  baier.  schraufen 
unb  fd)U)ci,v  strübe  foiuic  au^  bcni  Spontan,  afr^. 
escroue  —  frj.  ecrou  'Sdiraubc',  rätoroni. 
scrov.  '3ni  .N^nblicf  auf  '-öcbcutuiuicnUicrtraiiuniicn 
roie  bei  '-Borf,  itraliu  unb  ^Kamntc  bcnft  &. 
^aift  an  Urjprung  bcr  iian,^cn  2ippc  au^i^  iat. 
scvopha  'Sau'  unb  ücrc(leid)t  bcj.  jpan.  puerca 
'Sdn'aubcninuttcr'  au§  Iat.  porca  '©au'. 

(Sc^rctf  'J)l.  m()b.  schrecke  Tl.  ju  fdirccfcn 
3tlU.  auS  mdb.  schrecken  a[)'i>.  screckon  'auf= 
fahren,  auffprinc(cn,  fprinnen,  f)üpfen';  bie  ältere 
^cbeutuuii  uicil.  bie  (i'utunrfhtnn  uon  fid)  ent  = 
fe^en)  bemalirt  bic  oufammenfeguno  .\>cu  = 
fd)recfc.  Taju  m()b.  schrecken  al»  Äaufat. 
'aufipriui^en  iuad)cn,  in  "^üxcbt  jc^en'.  3«  ber 
i^ntenfiobilbunc}  al)b.  screckön  ucjL  nod)  ai]i). 
mijb.  schrie  (ck)  2)1.  "öa^  plöglidje  3(uffa()ren, 
(5cf)rccfen' ;  nb(.  schrikken  'erfdnxcfen',  norb. 
skrika  \jleiten'.    Tie  SBj.  ift  luefentlid)  ()b. 

Schrei  Tl.  mt)b.  schri  schrei  a()b.  screi 
Tl.  'Sdirei,  iRuf,  ©efdirei':  3U  id)rcien  m[)b. 
schrien  a[)b.  scrian  ft.  otiu.  'fd)reicn';  bcn  übrioicn 
altgenn.  Tialeftcn  fe()lt  bie  siücifcl-Jobnc  cdit 
germ.  ä^erbnhü^.  skr!. 

ft^tcibcn  otiU-  mbb.  schriben  a()b.  scriban 
ft.  ;]tni.  =  nbl.  schrijven.  afädif.  skriban,  afrief. 
skriva.  9J^it  ber  Übernalinic  ber  rönt.  Sd)rift= 
jeid)cn  unb  Sd)reibfunft  (gegenüber  ber  älteren 
be§  ^tuuenri^emS;  f.  Sud),  lefen,  raten, 
9lune)  entleljut  aibi  Iat.  scribere  glcidiscitig 
etitja  mit  Srtef,  Xinte.  ^öef.  im  Cbcrb.  fcStc 
fid),  roie  natürlid),  5unäd)ft  scriban  'fd)reiben' 
feft;  in  ßnglanb  erliielt  fid)  ba»  urfprgl.  uom 
©inri^en  ber  9iunen  gebraud)te  writari  «engl, 
to  write);  ugl.  reitjen  unb  )H\v,.  daneben  mit 
abiucidienber  ScbeiUung  anglf.  scrifan  'eine 
Strafe  juerfcnncn,  geiftlid)e  Sut3cn  auferlegen, 
bic  33eid)te  abncl)men'  —  engl,  to  shrive 
'bciditen,  bcid)ten  laffcn',  anglf.  scrift  engl, 
shrift  'Seidite',  and)  afrief.  scriva  'eine  Strafe 
auferlegen',  anorb.  skript  ''5eid)te,  Strafe'  — 
skripta  'beiditen,  beid)ten  laffen,  ftrafen'.  i^gl. 
3immer,  .öanpt'ä  3f<J)rft.  36,  145. 

fcftrcien  f.  S  dir  ei. 

Schrein  Tl.  ml)b.  schrin  a()b.  scrini  9JI^1J. 
'taften  für  itlciber,  für  @elb,  für  Äoftbarfeiten, 
Sarg'  =  nbl.  schrijn,  anglf.  scrin  engl,  shrine, 
norb.  skrin:  urgcrm.  öebnroort  au»  roman.--lat. 

Ätusie,  Stgmotoatfc^eä  5Sörterbuc^.    6.  3tufl. 


scrinium  'Sd)rein',  uuil)er  and)  ital.  scrigno 
'Sd)ubfäftd)en',  fr^.  ecrin  'Sdimucffäftdien'. 
Tic  ^Verbreitung  be»  Iat.  2BoileJi  über  bic  alt- 
lueftgerm.  Sprad)en  u'irb  au^  früber  (fntlcbnung 
—  etiua  gleid)seitig  mit  'J(rd}e,  Mifte,  Sarf, 
Sarg  —  uiabrfdieinlidi.  ,^ui  nlib.  ocit  trat 
Sd}rein  l)inter  anbere  Snnonpmaim  Sdnpäb.^ 
33aicr.  jurürflfeblt  and)  fd}on  bei  9J^aaler  l.ö61), 
luäbrenb  Sd) reiner  and)  im  Cberb.  lebenbig 
geblieben  ift. 

f(f)rcttcn  otm.  ml)b.  schriten  al)b.  scritan 
ft. otiv.'fdnxiten'  iml)b. 'fid)fd)anngenaufe^l^fcrb)' 
=  afädif.  skriöan  skridan  'fd)reüen,  geben' 
(ti-skridan  'jcrgebcn'),  nbl.  schrijden  'fdn'eitcn', 
anglf.  scn'öan  'fd}reiten,  geben,  manbcrn',  anorb. 
skriöa  'fricdicu,  gleiten':  bie  Sebeutung  ber 
altgerm.  33erbahüurjel  skrTf)  (skrid).  iög.  skrtt 
mar  mobl  urfprgl.  allgemeiner  (etiua  'langfam 
fid)  bemegen')  gegenüber  bem  'JtliD. 

Stftnft  3"-  mbb.  schrift  alib.  scrift  i}. : 
33crbalabftrattum  jn  f  dir  ei  bcn,  an  Iat.  scrip- 
tum anfnüpfenb. 

SrfirtftftcUcr  Tl.  erft  feit  3lbelung  in  ber 
beutigen  33cbeutung  gebudit  unb  belegt;  Jrifd) 
lTdl  bietet  eö  al§  „autor,  ber  eine  Sduift  für 
anbere  auffegt",  mol)l  abo  iurift.  SSort.  öS  ift 
9tadibilbung  von  älterem  ißriefftetler  'Srief= 
fdirciber'.  Cs»  "^^r  lieutigen  '-Bebcutung  galt  im 
16.  ^ai)xi).  Sudibiditer  —  53udifdirciber, 
im  18.  3abvl}.  Scribent  —  im  17.  .jabrb. 
aud)  Sdiriftlcr.  iBgl.  ©ombeit,  53emerfgn. 
1S77  S.  15. 

fcftriU  "3lbi.  erft  nbb.,  nadi  gleidibcb.  nbb. 
schrell;  ogl.  mitteleugl.  schrillen  engl,  to  shrill 
'gellen,  fdirill  tönen'  —  anglf.  scralletan  'laut 
fd)allcn',norb.  skn'jlta  'laut  fdiaücn' :  germ.  ibg. 
2B3.  skrel  :  skral. 

gtöritt  Tl.  ml)b.  schrit  aljb.  scrit  dJl. 
'Sdiritt':  Jöcrbalabftraft  gu  fdirciten;  bafür 
al)b.  audi  scriti-mäl  -me^  °Sdiritt'. 

ftftroff  3lbi.  erft  nbb.,  ju  mbb.  schrof  iv) 
schroffe  schrove  d)l.  'iveliiflippe,  Stexnmanb': 
5U  frübnd)b.  schruffen  'fpalten'  abb.  screvon 
'einfdineibcu'  iscrevunga  'Ginfdinitt' )  mbb. 
schraf  'Jclöflippc',  anglf.  scraef  \ööble'.  Taju 
fdiiücij.  Sdiroffc  'Jclyflippe'. 

ftftrö^jfeu  otw-  »d)b.  schrepfen  schreffen 
'fdiröpfen';  ugl.  anglf.  screpan  'fragen';  baju 
abo  ^ntcnfiuum  ba§  eigd.  nbb.  schrappen: 
©runbbebeidung  ber  germ.  Ü5>3.  skrep  ift  'rigen, 
einfdineibcu'  (ob  ba3U  audi  fdiarf?). 

Scfirot  'JJ.  ndib.  schröt  dJl.  '.s>ieb,  Sdinitt. 
SBunbe,  abgcfdinitteneS,  abgcfägte§  Stüct'  a[)b. 
sc  rot  'Sdinitt':  ju  fdi  roten,  mbb.  schroten 
al]'i).  scrötan  'bauen,  fdinciben,  abfdmciben,  3er= 


jcfirubben 


—  354   — 


Sd^iippe 


bauen',  mliö.  audi  'Ätlciöcv  jufdjneiben'  iiuolicv 
schrötBcre  'odincibcr',  Giiicnnainc  Sdivötevi, 
'roÜcn,  luäljcn'.  '^c\{.  novo,  skrjuör  '^evfcgtc^ 
*^ud)',  a\U}[).  screadian  'jd)ncibcn'  ciu^l.  to  shred 
'jcxTeiBcn',  1U05U  nud)  (xnc\\i.  srrüd  'Mlcib'  ciiijl. 
shruud  'lud)'. 

T  fc^rubben  otiü.  crft  nl)b.,  nadi  öeiu  ^Jöb. ; 
Dcjl.  uDl.  schrubben  'jd)cucrn',  engl.  (cntlel)nt) 
to  scrub  'idieucvn':  luolil  ,ui  id)raiipcn. 

StbruUc  A.  evit  fvül)nl)b.,  c\c\t[.  ein  nbb. 
2Boi1,  öaä>  evit  jur  ocit  -.)lbclunci'5  unb  (iampeC' 
in  bic  l'ittevatuv  bvanij:  ju  nbl.  .sclirullen 
'id)cltcn,  unjufriebcn  jcin'. 

fd}rumpfcn  c,m.  nil)b.  schilmpfen  'lunjelu' ; 
t^a'jU lualnidicinlid) cniil.  sliriinp  'Mnirp^,  3wci\3', 
nbl.  schruinpelen.  )d)njcb.  skrutnba.  bnn.» 
skruinpe  leni^I.  scrimp  'fnami'i.  ^Jicbcn  bcr  in 
bicicr  5iiuic  enthaltenen  iievni.  SBj.  skrimp  be= 
ltcl)cn  in  iilcid)cr  iöebcutuuii  i^erm.  3Bj.  rimp 
U'.  rümpfen),  krimp  (ogl.  nbl.  krimpen,  anglf. 
crimpan  'id)rumpfcn' ),  joiuic  skrink  in  antilf. 
sörincan  engl,  to  shrink. 

3d)nntbc  A.  nilib.  sclirunde  al)b.  scrunta 
5.  ';)iir„  3diavte,  Aclöiiölile';  ugl.  alib.  scrun- 
tunna  scruntussa  in  gleidier  ^öebeutung:  ju 
aifb.  scrintan  mbb.  schrinden  'bevftcn,  aut= 
fptnngcn,  :)iiffe  befoinmen';  gevm.  SBj.  scrend 
nad)  iöruginann  ^bfl-  AOiid)ijn.  I  176  au§ 
üoraerm.  skerdh  in  lit.  sk^rdziu  'bcritc,  fprintjc, 
bctonime  Oiiffc'. 

3d)iib  i'.U.  ml)b.  schilp  Tl.  ju  jdiiebcn. 

)d)üd)tcru  :Jlbi.  mit  bev  älteren  l'icbcnfovm 
id)üditev  1^  i^.  lUatlieiiuv  V)i)2  Savepta  7;}a). 
XaC'  feit  Steinbadi  1734  nn^  Avijd)  1741  ije= 
bud)tc  idiiid)tcvn  erinnert  an  albevn;  ob 
iü  id)cu  2Bj.  skuh  (skeuli)V  5(udi  an  ha^ 
auffdllivic  al)b.  skilitig  'fdiiiditevn'  tann  man 
antnüpfcn,  mun  aber  Ciinmivtuiui  beö  ml)b. 
schiulirn  annehmen;  f.  jdieu. 

3d)uft  '})l.  bei  .öeluig  Kill  aU?  nbb.  gcbudn, 
nbb.  sciiult.  nbl.  scholt.  bie  man  auo  nbb. 
schuf  üt  'üoi?  aiiv  erflärt;  Vs\l.  nbl.  scliavuil 
'5diurt',  eigtl.  *jd}abauö':  3d)uft  ''iluönjurf"^ 

3(6u6  IR.  mhb.  schuüch  (hl  al)b.  scuoh 
^JJI.  '2d)ub':  ein  gemcingcrm.  Üßort;  ugl.  bie 
gleid)beb.  aiiid)i.  sköh,  nbl.  schoon,  angl).  sceöh 
engl,  shoc,  anorb.  skör,  got.  skühs  'Di.,  u)eld)e 
iirgerm.  sköha-  sk«)hwa-  auc^  uorgerm.  "skokos 
criöcijcn:  eine  uorgcrm.  iüerbaliuuv.^el  sk'-fj 
(sköq)  jcigt  fidi  in  got.  skr-w-jan.  anorb.  skiüwa 
'geben',  5diub  babcr  urjprgl.  'Wang,  i^cl)-- 
luert^eug'  ?  3.  nod)  3  di  11  ft  c  r. 

3(6u()U  9JI.  crft  nbb.,  unter  5(nlcbnung  an 
Uhu  auv  ix].  chouetle  (ital.  ciovcltai  '.Hau^":" 

3(Öutb  5.  mbb.  schult  (dj  —  schulde  ahb. 


sculd  —  sculda  Jy.  'Söerpflid)tung ,  ©elbfdiulb, 
i^eridntlbimg,  3ünbe'  =  aiäd)f.  sculd  jy. 
'(iiclbid)ulb,  i?erid)ulbung,  3ünbc',  anglf.  scyld 
'3d)ulb,  Sünbc' :  alteö  i>erbalabftraft  ju  )S>j. 
skal  (=  f ollen),  lueU'he  in  lit.  skola  '3d)ulb' 
—  skilti  'in  3d)ulben  geraten'  —  skeleti  'id)ulbig 
fein'  foiuie  in  prent?,  skallisnan  '^flidU'  ftecft; 
lat.  scelus  fdieijtt  nid)t  baju  ju  geboren. 

3rf)Ulc  3^.  mhb.  schudle  al)b.  scuüla  jV. 
'3diule'  =  nbl.  schüol,  anglf.  scöl  (fpät  scölu) 
engl,  school  (anorb.  sküle  'Sdntle'  ift  engl. 
Uriprung'?):  tlöfterlidieä  Öel)niuort  a\\^  lat.  scöla 
mittelft  citter  roman.  5lu§fprad)c  scöla;  ogl. 
^  r  i  e  f ,  2;  0  m.  Xk  ©ntlebnung  f anb  glcid)jeitig 
mit  firdienlat.  SBorten  luie  DJlond)  unb  illofter 
ftatt.  —  3d)iiler  (oberb.  3d)iiler)  mhb.  schuo- 
liL're  al)b.  scuüläri. 

3c6ultcr  J.  ml)b.  schulter  abb.  scultirra 
J>-.  '2d)ulter'  =  nbl.  schouder.  anglf.  sculdor 
engl.  Shoulder,  bän.  skulder,  fd)n)cb.  skuldra. 
Auü^;  abb.  scultarra  =  anglf.  sculdor  mit 
2iffimilierung(ogl.  Splitter) für ®rbf.*skurdur 
(got.  *skaürduzi?)  ftebt,  läfit  fid)  33erii)anbtfd)aft 
mit  beut  glcid)beb.  ahb.  skerti  (and)  herti  harti) 
beuten,  ^"su  uhb. ; jcit  ift  3  d)  u  1 1  e  r  uielfad)  l)inter 
3(d)fel  3urüdgetretcn,  foiin  3d)ii)äb.,)\l)cinfränf.; 
unb  Il)om.  ffl>olf§  iöayler  53ihelgloffar  1522 
überfctjt  Öutber'o  Sd)ulter  mit  31  d) fei. 

3tl)ultbcift  d)}.  (ein  fränf.=nbb.  lIBort,  in  2nt= 
baiern  nid)t  popidär)  ml)b.  schulthei^je  (-heilze  lÜJI. 
'Der  iscrpflid)tungen  befiel)lt,  'Kidjter'  abb.  scult- 
iiuitzo-liei^jo'ilJI.'trihunus.pracfectus,  centurio*. 
3luffällig  ift  bie  „Übertragung  einer  —  eti)mo= 
logifd)  genommen  —  rein  ind)tcrlid)en  '-öenen= 
nung  auf  .s>auptlcute  beä  .s>eerey"  im  3ll)b.  unb 
„bafi  biefc  rid)terlid)c  33cneunung  in  ben  älteften 
Wefcl^n,  auf;cr  ben  langobarbifd)en,  nid)t  luciter 
uorfommt,  obmohl  fie  feit  bem  SOJittelalter  bi§ 
auf  heute  burd)  ben  gröfitcn  leil  2)eutfd)lanb§ 
ucrbreitct  ift";  ogl.  nbb. schulte  ani-'  sclmldhete, 
nbl.  schout  {an^  scholdhetc)  'Torffdiuljc, 
'I;orfrid)ter',  fricf.  skeldata  skclta;  anglf.  sculd- 
hseta  scyldhseta,  JJie  nbb.  Jvorm  Sd)ul3c 
(aud)  al§  (Sigennamc:  ugl.  nbb.  Schulte)  bcrubt 
auf  ml)b.  schuldheize  (neben  -hei^e)  abb.  scukl- 
heizo  (neben  -liei^o),  benn  got.  *-haitja  liegt 
in  örunb  ('ij  gicbt  tz,  ti  aber  ^i,  f.  2Beijcn). 

3d)ul,^  f.  ba-o  uorige  äBort. 

3ri)nnb  l'J.  erft  uhb.,  junge  ^.Mlbung  ju 
fdjinben;  eigtl.  mobl  'Unflat  ber  itotgrubcn'. 

t  3iftupf  9JJ.  mbb.  schupf  9Ji.  '3d)roung, 
idiaufeinbe  '-öeiuegung'  ju  mbb.  schupfen  'in 
fduuanfeubcr  iöeiuegung  fein'  —  al)b.  scupfa 
'3d)autelbrett' :  ^'^ntenfiobilbungen  su  f  d)icbcn. 

3d)Upyc     ,"^.     ml)b.     schuoppe     (schuope 


(Scf)üppe 


355   — 


frfiroac^ 


schuppe)  Q()b.  scuoppa  ^.  'Sdmvvc' ;  iHil.  iibl. 
schob  ' JiichfdnuHic' :  5(b(cUuiui  von  bcr  c\cvm. 
SBg.  skab  (sköb)  'fcfiaticn' ;  auch  nii  i^crlllanbt= 
fchaft  mit  Sdiicfcv  barf  iKbadit  lucvbcn. 

t  Stftüppc  (3-.  erft  nl)b.,  nad)  fvänt".  oftmb. 
nbb.  schuppe;  oi^l.  nbl.  schup  schop  '2d)i'UH^c, 
©paten':  gu  fd)upfen.  —  Sdiüppcit  im 
ÄQrtenipiel  ibentijd)  mit  3d)üppc  nad)  frj. 
pique;  ooil.  tibi,  sclioppen  '^^icf. 

t  (5töu4)pcn,  3d)oppen  dJl.  cvft  ndb.,  nacfi 
bem  5[Rb.  ^32bb.;  ciitjinxdKnb  aitiilj.  sf  ypen  cmijl. 
btal.  sliippen  'Stall';  bafür  a[)t>.  m()b.  schöpf 
schof  (baiev.  alcin.  Sdiopf)  'öcbäubc  olmc 
SQBänbe,  SBetterbad) ,  5yor()a(Ic*;  üc;(.  anglj. 
sceoppa  \öa(Ic,  .s>üttc'  engl,  shop  'öaben'  laue 
bem  9?bl.  ftammt  mobl  audi  afrg.  escoppe 
frj.    echoppe  'ficiue  Subc'). 

©(ftur  fV.  m(ib.  schuor  50^  J"-  'Sdnir' :  3lb= 
laut§bilbuni5  gu  2Bs.  sker  skör  =  fdicrcn. 

fd^ürcn  otm.  iut)b.  schüm  'antreiben,  reigen, 
(ba§  Jcucr)  fdnircn';  bagu  mbb.  schorn  'ju^ 
fammcnfcbren',  mbb.  schor  abb.  scora  =  got. 
skaürö  'Sdiaufef. 

ftÖürfcn  :^Uv.  m()b.  schürfen  schürpfen 
'auffdmeibcn',  röoju  schürfaere  '3dnnbcr,  '^ax- 
tcrfncdit',  al)b.  scurfen  'aufjdntcibcn':  ygl.  anglf. 
screpan  sceorpan;  roabrfdicinlid)  ju  SBj.  skrep 
skerp  'fdiarf  fein' ;  f.  f  d)  a  r  t ,  f  di  r  a  p  p  c  n , 
jc^röpf  en. 

t  ftöurtgeln  otro.  ale  nicberc§  fomijdicö 
SBolf§roort  bei  Sttelcr  1691  unb  Jinld}  1741 
gebudit;  a(o  3iebcnform  ju  fd}urgeln  (auf  bem 
fficfteraialb  fdiorgclnl  im  17.  S'^bi'f}-  rtiif= 
fommcnb  in  Sdiiuabcn  unb  ^ranfcn:  miprgl. 
Sntcnfioum  ju  fdieren,  ba^  bialeft.  =  fdni  = 
rtgeln  ift.  ^m  3^bb.  geigen  fid)  im  16. '17. 
3abrb.  nod)  einige  53ilbungen  auf  =igeln  mie 
einigeln  ()  o  r  n  i  g  e  1  n. 

(2d)urfc  50^.  erft  nbb.,  ju  a[}b.  fir-scnrgo 
'©dnirfe',  bo§  gu  fir-scurigen  'uerftoüen'  gebörl. 

St^urj  9)].— 3d)ürgc  Jv.  au^'  mbb.  schürz 
W.  'gefürgtce  Älcibungsftücf,  Sdnirg':  gu  abb. 
scurz  'furg'  ^  anglf.  sceort  engt,  short  'htrj', 
rooDon  nodi  mbb.  schürzen  'abfürgen,  i)a^ 
Äleib  im  ©ürtcl  mcbr  aufiüärt?  ncbmen  unb 
baburdi  unten  fürgen,  fdiürgen'.  Ütuf  ein  abge= 
Icitetec-  germ.  skurtjön  roeifen  audi  anglf.  *scyrte 
engl.  Shirt  '^emb',  anorb.  skyrta  'i>mb' 
(anorb.  skorta  'ermangeln').  Sic  gange  germ. 
©ippe  benibt  auf  mdgärlat.  *excurtus,  ba^ 
glctdigeitig  mit  furg  au'o  lat.  curtus  entlebnt 
rourbe;  aue  bemfelben  e.\curtus  (=  abb.  scurz 
'furg'j  flammt  and)  alban.  skurte;  bie  roman. 
3prad)en  beirabren  excurtiare  in  ital.  scorciare 
'fürgen'.    ©eitere  3?erroanbte  f.  unter  furg. 


Stftüffcl  A.  mbb.  schü^^el  af)b.  scu^^ila 
jv.  '3diüffer  =  nbl.  schotel  'Sdniffel'  unb 
a[<-  jüngere  Gntlcbnungcn  engl,  scuttle  'fladicr 
ilorb'  anglf.  scutel.  anorb.  skutell  91].  '3diüffel, 
flcincr  lifdi'.  35?egen  ber  iBebcutung  f.  lifdi, 
mit  bem  3diüffel  roabxidieinlidi  gleidigeitig 
(fpätefteu'^  im  6.  vsabrl).i  —  mit  ber  Übernabme 
ber  röm.  Äod)funft  —  entlebnt  rourbe  au§  lat. 
scutella  'fleine  3d)üffcr  —  frg.  ecuelle.  ital. 
scodela  '9capf'. 

Stf)Uftcr  >Sl.  mbb.  schuoli-sütajre  ajj. 
'3dnifter' ;  eigtl.  abb.  mbb.  aud)  bloß  sutäri  — 
süta?re  2R.  '3diuftcr'  (oberb.  baber  ber  Eigen- 
name 3utteri  =  anglf.  sütere  norbengl.  fdiott. 
souter  '3d)ufter':  entlebnt  au^  lat.  sütor  mit 
bcutfdier  5lbleitung  ber  nomina  agentis;  ogl. 
bie  alte  ßntlebnung  oon  3ocfe  unb  3oble 
unb  bie  jüngere  üon  3 tiefet.  2;a§  edit 
bcutfdic  3Bort  für  bae  oberb.  Sdiufter  ift  mbb. 
schuüch-würhte  (gu  roirfcni,  hai^  ale  (Sigen= 
name  in  3d}udiart  ober  3diubert  erbalten 
blieb. 

S(6uR  dJl.  mbb.  schu?  (??)  abb.  scu^  (?^) 
OJi.  '©d)uß':  gu  2Bg.  sküt  =  fdiießen. 

SAütc  5.  'eine  ^xi  3diiff'  (^in  3tieler§ 
3citung§luft  1697  Sdiute  ober  3cfiui)te,  bei 
3teinbadi  1734  3diütei  mit  nbl.  schult,  engl, 
shute  aiiv  anorb.  sküta  Jy.  'fleinee  fdutelleä 
^oot':  gu  S5>g.  skut  'fdneßen'  (f.  fcbieeen». 
SBegen  nbb.  ü  ogl.  ißüfe  unb  3üben. 

SAutt  0)1.  erft  nbb.,  bafür  mbb.  schüt  5.  'Ü(n= 
fdntiemntung,  angcfdimcmmtco  (Srbreidi,  3diutt': 
gu  fcftüttcn  mbb.  schulen  schütten  abt).  sciitten 
scuten  'fd)ütteln,  fdnüingen,  fdiüttcn'  ütal. 
scotolare  '^ladie  fdiroingen'  1  —  aiädii.  skudd- 
jan  'fd)ütteln,  erf diüttern' :  germ.  ®g.  skful 
'erfcf)üttern ,  fdiütteln',  luogu  nod)  mbb.  nbb. 
schütteln  al)b.  scntilön,  foroic  nbb.  f diüttern 
alö  ^teratipa;  f.  fdiaubern. 

Sc^uö  )Dl.  mbb.schuz  (tz)  93L  'Umbämmung, 
3diug':  gu  nbb.  fdiügen. 

3töüt?c  dyt.  mbb.  schütze  3Di  '2(rmbruft= 
fdiüt^c'  aud)  fpiitmbb.  'iJInfönger,  junger  Sd)üler' 
(roogu  nbb.  "il^^CSf  d)üt5e);  abb.  scuzzo  Tl. 
'sagittarius'  (=  anglf.  scytta,  got.  *skutja): 
gu  S5>g.  skut  f.  fditefeen. 

ftftü^cn  otTO-  nibb.  schützen  'umbämmen, 
einbämmen,  befd)üSen',ba§  nad)  mbb.  beschüten 
'befd)ügen'  auf  ein  ahb.  *skutisön  roeift.  2:ic 
©ninbbcbcutung  erbellt  an^->  mbb.  schüte  schüt 
5.  '(Srbnmtr,  bae  mit  3d)utt  ibetttifd)  in. 

}6itoaii  3tbi.  mbb.  swach  'niebrig,  armfelig, 
t)crarf)tet,  fd)road),  gebred)lid)' :  bem  2Ibb.  foroie 
ben  übrigen  altgcrm.  Xial  fremb,  bagu  nur 
nod)  nbb.  swak.   nbl.   zwak:   roobt   mit   fied) 


3cf)iöad}mattcu§ 


—   356 


©(^lüon 


wcriüanbt,  fo  i>ah  SBj.  suk:  swak  alc-  iicnn. 
novauvuiicncn  n^^.  (vqI.  'öai^  r[c\.  3Bovti. 

Sd)W)nd)mnttcuö  9)i.  'Sdniuidiliiui'  feit 
(Eamiicc-  isorbcut1d)iiiuiv'iub.  Isl3  tietnuht:  to= 
inijd)c  l1iad)bilöinuj  dou  mcbijinifdicn  ilnnlcn 
ivic  aslhmaticus  rheumaticus. 

(Bditoatcn,  Sdiroabcnt  d)l.  mbb.  swadem 
swaden  ^)\.  'Tunft';  bnju  norbfricj.  swesh. 
nnglj.  swai^ul  9JJ.  ''"Haudibainuf,  ahb.  swedan 
ft.  3tiw-  'laiu^iam  banuifoiib  ncrbvcuncn' :  bic 
bavin  enthaltene  2Bj.  swöj)  fdieint  bev  in  fieben 
enthaltenen  ii^j.  su|)  ,^n  entjin-edien  {vc\\.  suk : 
swak  nntev  bcm  uoriiien  SBort;  f.  toll  . 

3t^niai)rou  i^-.  evft  nl)b.,  nad)  iilcid)bcb.  ital. 
squadrone  eiiitl.  'vironcc^  iyievecf'  (fvj.  esca- 
dron  .  —  idmiabvonicren  j.  fd)n)ii^cn. 

3d)iunöcri  M.  inbb.  ninbb.  swajjer  {al)b. 
anbb.  unbeHntiiti  5)^.  '3d)aiai^ev,  Sdnuiciiev^ 
t)ntcr,  3d)ii)ici"ieriohn'  (meoien  bec-  3d)U)anten§ 
bor  üöebcutunii  j.  Steffel:  ein  fiiejifijdi  bentfdiev 
Son,  bac'  uvün-gl.  iuol)l  nur  bcn  Araber  bev 
{Vrau  bejeidmct  bat.  Xa  hai-  ÜBovt  mit  S  d)  lu  ä  ()  c  r 
unb  3  d)  m  i  c  i]  e  v  ncvii'anbt  ill  nnb  ba.^i  in  altev= 
tiimlidiev  :}lhlantC'fovni  fteht,  bavf  ein  nribiv 
s\vekri'i-s  für  3d)U)aiuv  uovanyiiejetu  luerben 
(bcad)te  anorb.  sv;i'ranuÄ*.s\v;ihrjön  'Sdianeosci": 
nuittc v' ) .  3 .  3  d)  11)  ti  l)  c  r.  -  -  3  d)  iü  ä  fl  e  r  t  n 
tV.,  barür  in  3d)iuaben  ©efdiiuei,  bei  Gv. 
9(lbcruv  15-41»  3eftcr  (=  Sdiaieftcr). 

3djmnacr2  "llj.  '^^^oftillon'  3ncrft  bei  3toi.nic 
ITri^  iiioiio  Aabeln  3.  H'2  nnb  ITöß  Urteile 
über  bav  iHnlialicn  ber  91Jenid)cn  174  bc'^eniit: 
burid)itofe 'Jlnaienbnnii  von  Sdjaiaiicv'  inner 
balb  ntittelbeutidiev  3tabentcnfrci)c  nnb  jnevjt 
in  ben  ftubcntifofen  ißbb.  uon  ilinblcben  ITS] 
unb  3luiiu)tin  1705  iicbud)t.  3»  ticv  1.  i->älfte  be§ 
18.  ^iilirb^.  foHinit  3di)ua(icri  a(§  ftnbentijdie 
3lnvcbc  nn  ^1iid)tünbenten  auf  (im  (^c\l  .^n 
53ruber  alv'  i^ciienfeitiiic  5(nrcbe  ber  3tnbentcn 
unter  cinaiiben,  unb  barau-J  ift  bie  '-i^ebeatnuii 
'"ßoftillon'  'urfiuMl.  „ber  Sdiaiaiier  '!)3oftillon" 
in  !öiu\icrv  Wcbidit  ber  JHaubiirof  n.  ^^salne 
1773i  ak'  Srcnalificruiui  [icruoriievianiicu.  inil. 
„(5d)a)äiierfdiaft  triufcn"  in  Woctl)e§  3)id)tnnfl 
unb  ÜBahrheit  (j.  ^udi. 

t  3d)iuäf)cr  l^L  (uolfc-übtidi  nod)  in  .Steffen, 
ber  Cbemfal^  nnb  im  Avänf.-.v>cnnebcra.)  mlib. 
swelier  abb.  sweliur  93J.  '3d)aneiievüatcr, 
Sd)iuaiier'  =  an^^lf.  s\v(''or  (au'ö  swooliori 
'3d)a)ieiierüatcr*  (mit  ber  aniilf.  ;')eit  anCHic; 
florbcni,  ciot.  swaihra  '3d)iuicflcrt)atcr' :  ein 
altibij.  SBort  mit  ber  @rbf.  swökros  sw^kuros 
=  ^x.  ^Kupö;,  lat.  socer  (für  *.svecuros).  ffr. 
Cva(;uras  (für  *sva<;uras).  oflou.  svekrO.  lit. 
sz6szuras  'Sdnuicflcrtiater*.    ^Tie  Wrunbbebeu= 


tiin^i  beö  gemeinibc<.  2Bortc&  läMt  fid)  nidit  cr= 
mittcln;  bodi  ift  e§  mit  3  di  mager  (ibg.  swekros) 
nnb  3dia)efter  (ibg.  swesOn  unieraianbt.  3u 
bem  iel3t  faft  anf-gefforbenen  3 di mal) er  bcftaub 
feit  nribg.  ociten  ein  Jei»-  swekrü  'Sdimicgcr^ 
muttcr',  mie  am  ffr.  Qva^ru  (für  *svaQru),  lat. 
socrus  (für  *svecrus),  gr.  4Kupd  lieruorgcbt  (e§ 
müf;te  im  (^ot.  al^  *svvigi-us  ^y.  crfd)cinen,  amfür 
swaihrö  gilt).  'Xa^:^  3l>ort  blieb  im  5(nglf.  aU 
swöger,  bas  andi  frnli  nib?ftarb.  ilhtr  im 
Tcatfd)en  bat  ba§  2Bort  3abe§  ßcbcn:  al)b. 
swigur  ml)b.  swiger  ^^  '3d)anegermutter'.  2)a= 
rau§  mad)tc  ba§  9Jbb.  bann  3dimiegcrmuttcr 
al'j  Snbftitnt  für  „3d)aiicgcr  nnb  9}hitter" 
(„nnfere  3d)aiieger  nnb  ^.Knttcr"),  nnb  iiaS'  baju 
gebilbetc  iWaft.  3d)aiiegerr>ater  ncrbrängtc 
ba-o  alte  Sdiauiber,  für  bac^  im  17.  I^'^abrb- 
im  Cberb.  uielfad)  Sdimäberuater  (aud) 
„3d)mäl)er  unb  5Bater")  auftritt.  2Beiterl)in  bil= 
bete  man  nod)  bic  3»ffl»ii»ctifcl3itngen  ©d)it)ic  = 
gcreltern,  --fol)n,  =tod)ter  :c. 

<Bä}U)alhc  ^■.  mbb.  swahve  a[)h.  swalawa 
(S-.  '3d)aialbe':  ein  gemeingerm.  SBort;  in  glei= 
dicr  53ebentnng  nbl.  zwaluw.  anglf.  swealwe 
engl,  swallow,  anorb.  svala,  afädif.  swala  nbb. 
äwäle  '3d)malbe'.  ^yür  bie  ©runbform  swalwön 
(V.  feblt  eine  fid)crc  2)eutung;  inedcidit  ftcl)t  fie 
für  swalgwön  an§  oorgerm.  swalkuon,  morauf 
be  Sauffure  ]\lc'"m.  de  Ling.  0,  7;")  aud)  gr. 
(i\Kuüjv  '(5-ivnogcr  ^nrücffübrt. 

3töWöltI)  i^i.  Tffiumg  bec-  Sd)mel3Dfcn'ö' 
au§ml)b.  swalchSD?.  '©d)lnnb':  ju  fd)mclgcu. 

3d)>üntt  3)1.  an§  mbb.  swal  (11)  5)J.  'auge= 
fdia'otlciie  lllaffc':  ju  fd)a)elleu. 

Sd)luamm  i^J.  mbb.  swam  (mml  —  swamp 
(b)  ü[}t).  swam  (mm)  —  swamb  9)1.  '3d)mamm, 
^il^^'  =  got.  swamms  '3d)mamm',  anorb. 
svop])!-  '3d)aiamm'.  ^nncrbalb  bicfer  begriffe 
lid)  ^nfammengebörigen  Wrnppen  muffen  lantlid) 
brci  nrfprgl.  u'obl  uerfdjicbene  SBorte  crfanut 
u'crben,  bereit  got.  Stammformen  swamma- 
*swaiiii)a-  *swaiiipn-  uuiren.  ,wt  3d)a)amm 
fiiib  bie  beibeii  erften  iyormcn  3nfainmengef allen; 
3n  ber  smeitcn  J-orm  muf?  gr.  ooiacpöc;  (für  aFo-V) 
'idnuammig,  lorfcr,  porö&'  aK-  nrücriuanbt  bc= 
traditet  luerben;  bic  erfte  ift  ja  fdimimmcu 
gebilbot. 

3(())uan  9JI.  mbb.  swanc  swan  3)1.  abb. 
swan  9)1.  (swana  ^.);  cntfpredieiib  nbl.  zwaan, 
anglf.  swon  engl.  swan.  anorb.  svanr  9)1. 
'3diroan' :  mobl  ucrmanbt  mit  ber  ffr.  SS^.  svan 
'rauf dien,  ertönen'  nnb  lat.  sonare  (für  *svonare); 
bann  alfo  eigtl.  nur  uom  fingcubcu  Sdiman? 
(ngl.  .^;^abn  311  lat.  canere).  —  fdimaacu  ^-)tro. 


@c6iüang 


357   — 


jrf)iüetgen 


cvit  \ü)t>.,  ciinl.  'iüorcjefiU)(c  I)aben'  luic  bcr  ftcv^ 
bcn^c  Sd)iiHin,  öcv  fhtiit. 

3d)iunuö  l"»!.  miv  in  „im  Srf)roanfle  fein" 
QUy  nüib.  swanc  (<i  ober  k)  9Jt.  'fd)tuiniicnbc 
Jöctuciiuiui ,  3d)iiiituicn ,  Sd)laci,  .s^icb'  ju 
fdiuniuicn. 

fd)»)nnöcr  5(bi.  inlib.  swanger  a()b.  swangar 
'fd)uiaiuicv,tväditici'  —  nb(.  zwanger  'fd^ruaiicicv'; 
aber  aiuilj.  swongor  'fdiRicvfädiii,  träßc':  bicfc 
Ic^tc  ^cbeutuna  inad)t'>3lblcituiu;^  aui-  f  d)iuinncn 
univabvidicinlidi.  'Jtuffiidisj  baneben  ancilf.  swon- 
cor,  f.  idmnint  'Jtbi. 

Scftiunut  'i'li.  fiuitmbb.  swanc  (g  ober  k) 
9)L  'luftitun-  ncrfiid)cr  (Sinfaü,  Stveid),  Gv3ä()lunoi 
eines  ioldien'iibcntifd)  mit  ml)b.  swanc  '©djrouuii, 
Sd)lati,  .v>icb'  untcv  Sd)ruanii. 

fcftlunnt  ':}lbi.  ml)b.  swanc  (k)  3(bj.  'bicgfam, 
bünn,  fdilant' ;  niid)  in  cilcidicr  58cbeutnnti  ml)b. 
swankel.  anijlf.  swoncor,  alinovb.  svang-r:  jn 
SBSj.  swink  Swing  in  jd) minien:  fdjraanf 
aljo  eigtl.  '(cidit  jn  jdwingcn,  biegfam'. 

Sdjiunns  d)l.  ml)b.  swanz  Tl.  '©d}Ieppe, 
©d)H)an3'  (für  nbb.  *swanz  wirb  zagal  mbb. 
zagel  =  engl,  tail  gebraudU).  33enmttclft  bcr 
3iitenfiiibilbnngcn  swangezen  swankzen  gc()ört 
m()b.  swanz  ui  fdnüingen;  nil)b.  swansen 
'fid)  fdjraingcnb  bcmegcn',  nbl.  swanselen  'ftart 
fd)roanfen'. 

T  fdjjDänjcn  Stiu-  '(eine  33orlcfung,  bte  od)nlci 
üerjäumcn'  feit  1749  al§  ftubentii'd)  bejengt. 

SdjWÖrc  ^^  mbb.  swer  ai)b.  swero  Ü3I. 
'leiblidicv  Sdimcr,?,  iivanflicit,  ©efdiraulft,  @e= 
fd)n)ür':  511  mlib.  swern  a[-)i).  swüran  ft.  3tiv.  'luebc 
tl)un,  fdnner^cn,  eitern,  jdiiuäven':  2®-;.  swer  eigtl. 
roobl  'brürfen,  analen' ;  ügl.  ffr.  2B3.  svr  'qnälen, 
ücrle^cn'.    (3.  fdiiüer,  ©efdjtüür. 

StÖWrtrm  dJl.  mbb.  swarm  ai)b.  swaram 
ÜDh  'iöiencnfdmiarm':  ju  ffr.  SBj.  svar  'raufdien, 
tönen' ;  ngl.  anglf.  swearm  '33ienenfd)n)arm'  engl. 
swarm,  onorb.  svarmr.  S.  fdiro irren. 

3ti)tt)artc  a.  ml)b.  swarle  swart  ^•.  'bc-- 
baarte  Horfbaut,  bcbaarte  ober  befteberte  .öaut 
überbauin'  (abb.  *swarta  %.  snftiÜig  unbejeugt) 
=  nbl.  zwoord  'Specffd)tt)arte',  africf.  swarde 
'Äopfbaiit',  anglf.  sweard  mittelengl  sward 
'i-^aut',  anorb.  svorSr  '^opfbaut,  öaut,  2BaI= 
fifd)baut' ;  got.  *swardus  Jy.  '.V^opfbaut'  fcblt  311= 
fällig.  Ui-fin-ung  bunfel.  3ü  beaditen  ift  bic 
53ebeutung^entn)irflung  engl,  sward  'D^afenbcde' 
(meift  sward  of  the  earth).  norb.  jar5an-svor5r 
gras-svorSr.  öän.  jord-  grön-swaerd. 

ftfittiars  '^Ibj.  mbb.  abb.  swarz  'bunf  elf  arbig, 
fdiroarj' :  eine  gcmeingcrnt.  ^Benennung,  rcic  bcnn 
bte  meiften  /^arbenbescidmungen,  fomeit  fie  nidit 
junge  Cebniuortc,  uralte?   gemeingerm.  Sprad)= 


gut  finb  (ngl.  gelb,  rot,  braun  :c.);  ngl.  got. 
swarts,  anorb.  svartr.  anglf.  sweart  engl,  swart, 
nbl.  zwart.  afäd)f.  swart.  ?(nberc  iLJautftufen 
3cigcn  anorb.  sorla  'fdiumr^c  (Varbe'  —  sorle 
'fd)niar3e  SBolfe'  unb  Surtr.  9)Jeift  lüirb  tia^ 
gemeingerm.  swarta-  gu  lat.  sordes  (für  '-'svordesV) 
'Sd)mut5'  unb  suäsum  (fi'tr  "'suarsum)  "fdimarjc 
^•arbe,  Sdnnu^fled'  gebogen;  aud)  lat.  surdus 
'taub'  ^icbt  man  —  bics>  aber  mü  lucnigcr 
SBobrfdicinlidjfcit  —  gu  2Ö3.  sword  surd  'buntcl'. 

ftftluältcn  otro.  mbb.  swelzcn  'fdiiini^en' 
3U  mbb.  swaz  (tz)  '©efdimätj,  ^^laubcrci':  0"= 
tcnftubilbung  3U  einer  germ.  2B3.  swa{j;  ugl.  mbb. 
swadern  swatern  'fd)mäl3cn,  raufd}en,  flappern', 
roonon  unfer  blofe  nbb.  fd)mabronteren  eine 
romauifiercnbe  3(blcttung.  53c3icbung  3u  lat. 
suadere  miu";  abgclcbut  luerbcu.  llrfprung  bunfel. 

fdjlPCbcn  S^m.  mbb.  sweben  ai]'i).  sweben 
'fdimcbcn,  fid)  in  ober  auf  bem  SBaffer  ober 
in  ber  Suft  ij'm-  unb  bcrbeinegen' :  3U  anorb. 
svifa  'fid)  bemegen,  geben',  abb.  sweibön  mbb. 
s weihen  'fd)roeben,  fc^roeifen'.  3)ie  ju  ©runbe 
licgenbe  ibg.  SB3.  swip  'fid)  bemegen'  batte  bie 
in  fdimeifen  benmbrte  ^Jicbcnform  swilj. 

ScÖtUCfcl  9J1.  mbb.  swevel  swebel  abb. 
sweval  swebal  d)}.  '©diioefcl';  bie  nbb.  Jornt 
mit  f  mu«  nid)t  uotroenbig  burd)  nbb.  (Sinfluf; 
crfldrt  merben,  loic  bie  abb.  mbb.  2)oppclformcn 
5eigcn.  ߧ  ift  ein  gemeingcrmanifd)ee  2Boi1;  ugl. 
nbl.  zwafel,  anglf.  swefl,  fd)iueb.  swafvel.  got. 
swibls  'Sd)roefer.  Sat.  sulphur  ift  unoerioanbt. 
SBenu  bai-  altgenn.  sweblaz  'Gd)mefer  nid)t  ur- 
alte Gntlebnung  au§  irgenb  tueldier  unbcfanntcn 
Cucllc  ift,  barf  man  üielleid)t  an  3ugeböngfeit 
3U  bcr  altibg.  2B3.  swep  'fd)lafen'  (ffr.  sväpnas, 
lat.  somnus,  gr.  öttvoc;,  anglf.  swefn)  benfen; 
ugl.  anglf.  swebban  'töten',  anorb.  swsefa  'töten, 
cinfdiläfern' ;  Sd)rocfel  alfo  eigtl.  'erftidenber, 
tötenbcr  Stoff'  uom  giftigen  2)ampf  bei  ber 
Gifcnbercitung  ? 

SAüJcif  901  mbb.  abb.  sweif  9)1.  'Umfdimung, 
umfdilingcnbcS  53anb,  ißefa^  eince  itleibung&= 
ftürfcö,  2d)manä'  =  anorb.  sveipr  'umfd)lingcn= 
bc§  !öanb':  3U  aljb.  sweifan  'in  brebcnbe  i8c= 
lucgung  fe^cn,  rainben'.  9)lit  bcr  germ.  2B3.  swaip 
fann  gr.  öößn  '5)3ferbefd):ucif'  nidit  uenuanbt 
fein;  f.  ba^  flg.  SBort. 

fcftttJCtfcn  o^iü-  i^f'"^-  s^weifen  abb.  sweifan 
'in  runbumfd)licf;enbe  brebcnbe  ^iieiucgung  fe^en, 
fdnüingen,  fid)  fd)längeln'  =  anglf.  swäpan 
'f d)iüingen,  fegen,  reit5cn'  engl,  to  swoop  'ftürjcn' 
—  to  sweep  'fegen',  n)03U  anglf.  engl,  swift 
'fd)nefl',  nbl.  zweep,  nbb.  swipe  '5)3eitfd)e'. 

fi^nietgcn  otif-  ntbb.  swigen  abb.  swigen 
=  afädif.  swigön.  nbl.  swijgen.  afrief.  swigia, 


?rf)it)ein 


358   — 


©rfimefter 


onglf.  swigian  'fdirocigen'.  Sßenranbtjrfiaft  mit 
gr.  örfctuu  'fdiu'cigcn'  —  arrn  '6d)n:icti3cn'  fann 
tro§  bcv  unftati()aftcn  Gntiprcdiung  gr.  t  = 
germ.  g  (für  k)  nid)t  bejttictfclt  lüerbcn ;  man 
muß  eine  ibg. 2)oppe(roj.  swtg :  swTk  swtq  (letzteres 
für  b  e  f  d)  rc  i  d)  t  i  g  e  n)  oorauSfcljen.  —  f  di  ro  e  i  g  e  n 
3tn).  m()b.  Q()b.  sweigen  'jum  Sdirocigcn  bringen' 
ift  JvflWtioum  gn  bem  üoxngcn  fdimeigen. 

StftttJcin  llJ.  mlib.  nl)b.  swin  !Ji.  =  afäd)i. 
swin.  nbl.  zwijn,  nnglf.  swin  engl,  swine.  n(t= 
norb.  svin.  got.  swein:  quS  urgerm.  *swina  Ti. 
'Sd)rocin',  urfprgl.  2>iminutiD  jn  <Ba\\.  'iverfel, 
junge§  Sdimein'  {'Dai'  attgerm.  Snffir  ina  biente 
gcnt  bn.ui  i>Q^  ^snnge  t»on  lieren  ,^n  bejeidmcn, 
f.  Ä  ü  dl  1  e  i  n ,  Jv ü  1 1  e  n ) :  su-ina  baber  urjm-gl. 
'^unge'3  bcr  San'  (nrgcrm.  sii  =  <Bau).  3/ic 
SBeraügcmcincrnng  bcr  i^cnennnng  bc§  ^snno,- 
liereö  bcrubt  anf  bcr  groncn  Arnditbarfcit  bcr 
6d)n:)einc  —  alfo  bcr  Unmenge  bcr  jungen 
6d)n)cinc  —  ober  cber  barauf,  baf;  ba?^  junge 
lier  rotiugSmeiie  Sdiladittier  ift. 

Sdjiucif?  5)^  mbb.  abb.  swei?  OJl.  '©diiücin' 
(mbb.  and)  '53(ut',  mie  3d)mcin  nod)  jetU  in 
ber  ^Higeripradic,  luo  aud)  fd) meinen  'bluten') 
=  afödif.  swH  '3d)iucif5',anglf.  swät '3d)mein, 
S3lut'  engl,  sweat,  nbl.  zweet:  bie  germ.  äB'i. 
swit  swait  Qu§  ibg.  swoid  swTd  f.  unter  f  d)  ro  i  ^  e  n ; 
ogl.  ffr.  sveda-s  ^.,  lat.  südor  (au§  *svoid()s) 
*©d)rocit5'.  —  ^aju  fd)iucii5cn  3tm.  mbb. 
sweigen  sweitzen  'in  ©lübbilje  aneinanbcr  bäm^ 
mern'  abb.  sweigen  'braten,  röftcn'. 

T  fdjtücicn  ;  )tni.  'langiam  bamin'cnb  brennen' 
crft  nbb.,  a\by  bem  'Jibb.  üie  germ.  Sr^.  swiM 
in  abb.  swilizön  'langfam  nerbrcnncn'  unb  angif. 
swelan  'glübcu'  f.  unter  fd)mül. 

fdjlüclgcit  3tif-  i"b^-  sweigen  swelhen 
'fd)lurfcn,  ticrfd}lucfen,  faufen'  abb.  swelgan 
swelahan  ft.  ;)tm.'id)ludcn,t)crH'i)(nden'  =  afddif. 
farswelgan  't)eiid)(uden',  nbl.  zweigen  'fdilucfen' 
(zweig  'Irintfd)lurt' ),  anglf.  swelgan  engl,  to 
swallow  'ucrfdilingen',  anorb.  swelgja  'uer 
fd)lingen'.  Gine  germ.  iffij.  swelh  (swelg  mit 
grammat.  5Bcdifcli,n)o,uiüiellcid)t  nod)  fdilurfcn 
{au^  porgcrm.  swelk  sliik?i.  ift  fonft  unbefannt. 
—  S.  £d)n)ald). 

ScfttucUc  ?(.  mbb.  swelle  ^-  ^Ji.  abb.  swclli 
'')l.  '3diii)clle' :  an<-  germ.  swalja-.  urnermatibt 
mit  lat.  solum  (für  *svoIum)  '3^oben'.  5(bcr 
anglf.  syll  engl,  sill  'Sdimellc*,  anorb.  syll  svill 
^.  '3d)iüclle'  (ba,ui  got.  ga-snljan  'grnnben'j 
finb  cntlebnt  au§  bem  umcrmanbten  lat.  solea 
(für  *svolea)  unter  Soble. 

frf)tDcUcn  ;-)tm.  mbb.  swi-llen  abb.  swi'llan 
ft.  ^tiu.  "  afädif.  sw(-llan,  nbl.  zwellen,  anglf. 
swellan  engl,  to  swell.  anorb.  svella  'fd)it)ellen': 


germ.  SBj.  swell  swel  f.  Sdimiele.  —  2)a3u 
ba?-  3tm.  fdimellen  mbb.  abb.  swellen  'mad)cn, 
baf5  etui.  fdimillt':  J-ahitio  ju  fdjm eilen. 

ftftiwcmmcn  3^"^-  ^^^'b-  swemmen  'etm. 
fdimimmcn  madicn,  in§  2öaffer  taudien,  bainn 
mafd)en':  ^'^ftitiu  ju  fdimimmen. 

(SlfttUCttöcI  m.  mbb.  swengel  swenkel  9)^ 
'aia§  fidi  fdimingt,  Sd)uienger.  3.  bai-^  flg.  2Bort 
unb  fdimingen. 

fc^lücnfcn  otif .  mbb.abb.  swenken  'fdnmngen, 
fdileubcrn,  fdirocifen,  fdimcbcn'  abb.  swenchan 
'fdyiagen'  =  nbl.  zwenken  'fdimingen',  anglf. 
swencean  'fd)lagen,  plagen' :  ju  SBj.  swink 
Swing  in  fdimingen. 

fc^tocr  3lbj.  5lbü.  mbb.  swaere  abb.  swäri 
swar  5lbj.  'fd)nier'  iuu\ui  ba^?-  5(bu.  abb.  swaro 
mbb.  swäre)  =  ajäd)f.  swär,  nbl.  zwaar.  anglf. 
swä'r  (swär),  anorb.  svärr  'fdimcr' ;  ba.^u  audi 
got.  swers  „gecbrt,  gcad)tet,  glcidifam  für  .s>erj 
unb  3inn  gcmiditig"?  Sßgl.  niid)tig,  @cii»id)t. 
23gl.  lit.  sveriü  (sverti)  'beben,  mägen'  — 
svarüs  'fd)röcr'   —   svüras  svärus   '®cmid)t'. 

©(fttocrcnötlbcr  Tl.  i^uerft  al-?  Sdieltmort  in 
ber  2.  .s>älfte  bc§  LS.  :,^sabrbv.  (.öermco  177G 
3opbicn^5  Steife  6, 212 ;  179S  5ri§  9teinn)alb  11 52) 
auftretenb. 

®(f|Wcrt  dl.  mbb.  abb.  swört  dl.  =  afüd)f. 
swi'Td,  nbl.  zwaard.  anglf.  sweord  engl,  sword, 
anorb.  sverö.  @ot.  *swairda-  dl.  feblt,  bafür 
mivb  hairus  gcbraud)t.  2)icfe  letztere  '5^eseid)nung 
ift  bie  ältcftc  im  ©crm.  nadmicivbarc,  fic  ift  im 
'Kltmcftgcrm.  faft  nur  in  alten  ;]ufammenfct3ungcn 
beumbrt  unb  fnüpft  an  ftr.  (.ani  d)}.  '®efd)on, 
Speer'  an.  Urfpvung  pou  germ.  swerda-  buntel, 

t  St^lUCrtcI  ^Jc.  mbb.  swerlele  ai)h.  swertala 
5.  'SdiR'crtelfraut':  'Jlbleitung  au§  Sdimert 
in  9?ad)abmung  be§  lat.  gladiolus. 

(£d)iucftcr  A:  (Pcrbrcitctfle  nbb.  Öautform 
süster)  mbb.  abb.  swesler  (tcilnieife  swoster  gc= 
fprod)en)  ^•.  =  got.  swistar,  anorb.  syster  i,barau§ 
cntlebnt  engl,  sisteri,  anglf.  sweostor  swustor, 
nbl.  zuster,  afäd)f.  swestar  '3d)ipefter'  (f.  ®c- 
f  d)miftcr'.  2)er  germ.  Stamm  swestr-  cntftanb 
au'?  einem  ibg.  swesr-  (ogl.  Strom  tücgen  be^ 
(5-infdiub§  pon  t  in  sr)  9?om.  Sg.  sw^sö;  pgl. 
ftr.  svasr-  9^om.  Sg.  svasä.  lat.  soror  für 
*swesö-r,  aflop.  sestra^  lit.  sesü  (für  *sweso). 
Tic  eigtl.  örunbbebcutung  bcr  Sippe  länt  fid) 
cbenfouicnig  ermitteln  ab?  bie  »on  vorüber  = 
ibg.  bhräto  (bhrätr);  bod)  flingen  Sd}U)äber 
Sdiroicger  Sd)Jt)agcr  (ibg.  swekurns  swekrfi 
swßkros)  an,  ferner  anorb.  swiljar  't^attcn  Pon 
smei  Sdnueftern',  afäd)f.  swiri  '9ieffe,  3d)n)efter= 
tinb'  (ibg.  svvesjo?)  u.  a.,beren  gcmeinfd)aftlid)e§ 
(Slement  swe-  'eigen,  fein'  bebeutet  bat  nad)  ffr. 


S(f)imbbcic3en 


—  359   — 


f^jüörett 


sva,  lat.  suus;  i\}\.  fein.    SBct^cu  bcr  tbg.  33cr= 
luanbtjdiaft'öuanicn  v\\[.  33atcv,  ä)liitlcr  2C. 

3d))iitbbo(icn  3}J.  iiil)b.  swiboge  Q()b.  swi- 
bogo  3DJ.;  bic  nl)b.  (loriii  ift  eine  friU)  nl)b. 
Umbcutung  be§  füv  bav  Spvadicjcfül)!  fd)on  in 
ml)b.  3eit  bnnfcl  iieroorbcnen  swiboge  nad) 
fd)iüeben  unb  '-öoi^n  l)in.  3(I)b.  swibogo 
'bot3cnförnniic  2~l>ölbunt^'  id)cint  cntiueber  eine 
alte  2(blcitunti  au'ö  2l\v  swib  (f.  fd)iücbcn),  alfo 
tjot.  *s\vib-uga  ju  fein;  ober  eine  3it1fii»>ite"= 
fe^ung  oon  alib.  bugo  ':öiHjcn'  mit  einem  '^xafn; 
swi-,  beffen  ^öcbeutung  fvcilid)  nid)t  flar  ift; 
ogt.  got.  swi-kunps  'offenbar',  anorb.  sve-viss('^) 
svi-dau9r  V),  anglf.  sweo-tol. 

t  Stöwicßcr  ^"s-.  (üolfÄüblid)  nod)  in  <Bd)ma-- 
ben,  Cbevpfa(3  unb  ^^effen)  m()b.  swiger  a()b. 
svvigur  (V.  =  anc\l).  sweger  ^•.  '3d)n)iciicrmuttcr': 
ibg.  swekru  f.  uiuer  3d)mä()er.  2)ie  0"= 
fammenfeguncj  Sd)iüicijevmntter,  meldjeiuol)! 
für  „Sdnuieger  unb  SIZutter"  (im  17.  ^abvf)- 
auc^  ©d)iüä()er Dater  neben  „©diroäber  unb 
SBater")  eingetreten  ift,  bürfte  oon  ^Jcicberbeutfd}= 
lanb  ausgegangen  fein.  i8gl.  3d)nur  neben 
3d)it)iegcrtod)tcr. 

Stftwicic  (V.  m[)b.  swil  dJldl.  al]b.  swilo  dJl. 
—  swil  ^Ji.  '5d)imele' :  a\fi  germ.  *swiliz,  üor= 
germ.  *svvelos  dl.  ju  2Bj.  swel  in  fdjiü eilen, 
Sd}rcu Ift:  3d)iDieIe  eigtl.  '2(nfd)n)ellung'. 

f^tuicrig  3lbi.  au»  ml)b.  swiric  (g)  Tl.  'ooller 
®efd)n)ürc,  ooÜer  3d)roären':  2(bleitung  ju 
3  d)  märe;  com  nl)b.  3prad}gcfübl  ju  fd)rcer 
gesogen  unb  Darnad)  in  ber  53ebeutung  umgcftaltet. 

f({))t)tiuincn  S^m.  m[)b.  swimmen  aljb.  swim- 
man  ft.  ßtiu-  =  afädlf.  swimman,  nbl.  zwemmen, 
anglf.  swimman  engl,  to  swim ;  anorb.  symja 
»Dcift  auf  got.  *sumjan  (^^rät.  swam).  2)a3U 
nod)  got.  swamms  '3d)n)amm'  —  swumfsl  yt. 
'Jeid)'.  2:ie  germ.  SBj.  swera  sum  eiid)eint  nod) 
in  3  u  n  b ;  ugl.  aud)  anorb.  svamla,  m()b.  swamen 
'fd)mimmen'.  3(u«crl)alb  be§  ®erm.  ift  üffij.  swem 
sum  'fdiunmuien'  nod)  nid)t  gefunben. 

fcöwinbcln  otm.  ml)b.  swindeln  al)b.  swin- 
tilön  '3d)n)inbcl,  Äopfbret)en  baben'  ju  ml)b. 
swindel  '3d)ii)inbe(,  vertigo'  al)b.  swintilod  unb 
swintilunga  '3d)minbcl,  vertigo'.  3"  fd^^ii^^ 
ben  'abnelimen',  babcr  mt)b.  aud)  'in  Dl)nmad)t 
fallen,  beanintlo!?  lucrben'. 

fd)tuinbcn  o^iu.  ml)b.  swinden  a()b.  swintan 
ft.  otiü.  'fdiiuinben,  üergel)en,  abmagern,  beraufU^ 
lo§,  ot)nmäd)tig  werben'  =  anglf.  swindan  (engl, 
feblt)  'fd)iuinben':  iuol)l  ju  einer  SBj.  sw!  (n)ie 
got.  standan  ju  ber  SBj.  stä'?).  2Bj.  sw!  er= 
fd)eint  in  alib.  swinan  mbb.  swinen  'abnebmen, 
bal)infdnüinben,  abmagern,  ol)nmäd)tig  mcrben', 
anorb.  svina  svia  'nadilaffen',  anorb.  svime. 


anglf.  svima,  nbl.  zwijm  '3d)imnbel,  vertigo'. 
•JütBerbalb  be§  @erm.  ift  2Bj.  sw!  'abnel)men' 
nod)  nid)t  eriuiefen;  unfid)er  ift  ber  SJergleid) 
mit  gr.  öi-voinai  'beraube,  bcfd)äbige'.  — 
3d)roinbfud)t  ml)b.  swintsuht  —  swinsuht  (ju 
swinen),  aud')  swindelunge. 

@(^)t)tnb(cr  dJl.  in  ber  bcntigen  iBebeutung 
bi§  auf  5[belung  ben  2Böx-terbüd)ern  fremb,  erft 
feit  ßampe  gebud)t:  eine  ^Jiad)al)mung  be»  engl, 
swlndk'r,  ba^,  um  17(jÖ  für  Öonboner  .s>od)ftapler 
aufgefommen  ift.  :^id)tenberg  in  ben  3ittenge= 
mälben  nad)  .s^ogailb  II 101  (ISll)  fcnnt  nur  erft 
bie  engl.,  nid)t  bie  beutfd)e  33ejeid)nung. 

SÄtoiiiflC  5.  '(Vliioel'  im  18.  ^scibrb.  allge= 
mein  bei  2iditern  üblid);  im  16./17.  Qabrb.  nur 
erft  üon  ben  klügeln  be§  J-alten  in  ber  3äger= 
fin-ad)c  für  eigtl.  3d)n:)ingfeber. 

ftbwinßen  3tiü.  ml)b.  swingen  swinken 
al)b.  swingan  (swinchanV)  ft.  otm.  'fd)mingen, 
fd)leubern,  fd)  lagen,  geif5eln,  fid)  fd)n)ingen,  fliegen, 
fd)roeben'  =  afäd)f.  swingan  'fid)  fd)n)ingen', 
anglf.  swingan  ft.  3tro.  'geifjeln,  fliegen,  flattenx' 
engt,  to  swing;  au§  got.  *swiggwan  rourbe 
swaggwjan  'fd)n)anfcnb  mad)en'  gebilbet.  Unter 
fd)roanf  unb  fd)roenfen  rourbe  eine  ibg.  SBj. 
swenk  :  sweng  aufgcfteüt;  gu  anglf.  swingen 
engl,  to  swing  'fd)roingen'  ift  anglf.  swincan 
engl,  to  swink  'fid)  abmül)en'  ^.)iebenf orm ;  vgl. 
nbl.  Zwenken  'fd)roingen'. 

t  «(öttitrc  fl--  ''^fal)l'  ein  fd)roei3.  SBort,  ju 
anglf.  swer  'Säule'  =ffr.  sväru  'Cpferpfoftcn'. 

fdbttJtrren  S^iv.  erft  nl)b.,  mit  3d)raarm  3U 
einer  2B3.  swer  'raufd)en,  faufen'. 

f(Ött)it?cn  S^m.  ml)b.  switzen  al)b.  swizzen 
'fd)roil5en'  (got.  *switjan  feblt).  2)ie  SB3.  genn. 
swit  =^  ibg.  swid  ift  —  roic  unter  3diroeif5 
bemerft  —  urtbg.  (eine  gemcinibg.  SBj.  für  'frieren' 
fel)lt;  ugl.  Söinter,  3cf)nee,  frieren,  aud) 
3ommer);  ogl.  ffr.  svidyä-mi  3U  2B3.  svid 
'fd)roigen',  gr.  ibiuj  'fd)rotge'  —  ibpib^  '3d)roeif5' 
für  öFib-,  ferner  lat.  südare  'fd)roigen'  (für 
*svüdäre  *swoidäjesai),  lett.  swidrs  '3d)roeit5'. 

fc^tt)i)rctt  3trc.  mbb.  swern  swerjen  al)b. 
sweren  swerianft.  3tro.'fd)roören'=  got.  swaran, 
anorb.  sverja,  anglf.  swerian  engl,  to  swear, 
nbl.  zweren,  afädlf.  swerian  'fd}roören'.  2)ie 
baiin  entbaltene  genn.  2B3.  swar  batte  urfprgl. 
eine  rocüere  53ebeutung  al§  bie  gegebene;  benn 
3;iuren  in  einseinen  2;ialeften  geben  ber  2B3. 
bie  ißebeutung  'antroortcn';  ogl.  anorb.  svor  31. 
^Mur.  '^tntroort',  svara  3tn).  'antroorten'  —  im 
iuriftifd)en  Sinne  aucb  'bürgen',  andsvar  dl. 
'geinditlidic  (5ntfd)eibung',  anglf.  andswaru  J. 
'^tntroon'  engl,  to  answer  (f.  SIntroort),  afäd)f. 
andswor  'Seranttüortung'.  2)cr  iöegviffSfern  ber 


jc^iüül 


360   — 


)e^m 


gcriit.  2i>a.  swar  fd)eint  bcmitad)  etwa  'dlc^c 
unb  "Jlntuiort  ficl)cn'  ju  jcin;  mau  l)at  an  lat. 
respondeo  jii  spondeo  crinncil. 

fc^tuül  3(bi.  um  17(X»  auffommcnb  al-t-  jdiiüul 
(jo  bei  oticicv  1G91  gc6ud}t,  bei  3d)ottcl  1G63 
nod)  fc()lcub)  uub  unter  bem  (Jinfluü  fon  fül)( 
umgeformt  aiiv  ubb.  swfd  =  nbl.  zwoel  'idninil', 
aniilf.  swöl  ujot.  *s\völs  *s\völus  fcblti:  mit 
fdimclcn  ,ui  a()b.  swilizzün  '(aniifam  ucr= 
brennen',  aucilj.  for-swä-lan  'nerbrcnnen',  anorb. 
svaela  '9taud),  Cualm'.  Giuc  uoriierm.  2B3. 
sw§l  :  swul  ftccft  aud)  in  lit.  svilli  'id)iue(en' 
—  svilus  'glimmenb'  —  svilmis  'brcn3lid}er 
®crud)'  uub  in  Ictt.  swelt  'feuiien'. 

Sdliüulitnt  ,"v.  feit  Äinbleben  17S1  unb 
"Jluiiuftin  IT!);')  in  ftubcntifofcn  ffibb.  ^cbudit,  eine 
ftubcnt.  ilHinbilbuna  tjucrft  in  '-Biii-iicvö  'i^alUibe 
00m  .«aifer  uub  3lbt  belegt).  ,n-ü()er  ä()nlidi 
©robität  im  16.  —  3Ubertät  unb  (^iljität 
im  17.  ;>l)rb.,  bei  ftubentifofen  ©dirififleüern 
bc§  18. 19.  ,'^a[ir(i§.  6  di  i c  f  i t  ä  t ,  Ä  ü  ()  I  i  t  ä  t  u.  a. 
(i">eiuc  bricflid)  Sdinöbität)  mit  latinificrenber 
Gubung  mie  in  Sammelfnrium,  .s>a((orc, 
Sdimieralien. 

Stftlüulft  A.  mhb.  swulst  geswalsl  a{]'!>. 
giswulst  A.  'Wcfd)U'ulfl':  gu  fd)mellen. 

£rf)juuun  Tl.  fpätm()b.  swunc  (g)  9Jh 
'(Sd]Rning':  ,yi  fd)roingcn. 

Sd)iuur  3)^  erft  frül)u()b.,  ml)b.  nur  in  ber 
>^ufammeufe^ung  ineinswuor'ilieincib'  al)b.  nur 
in  eidswuor '(Jibfdmnir'  bezeugt:  sn  fdiuuircn. 

t  8cbcnbouin  (Sauenbaum)  dJl.  mlib. 
sevcnboiiin  ahb.  sovina  sevenboum  'Seben= 
bäum'  nad)  bem  lat.  saliina  (arbor  Sabina  eigt. 
'fabiuifdier  ^aum');  entfmedieub  anglf.  saline 
engl,  savin  unb  rom.  normen. 

t  Scrf)  ')}.  mbb.  soch  a[)b.  süb  (hh)  ')l. 
'kaxil,  %^'lugmcffcr*  (got.  sika-  fet)lt):  mit  Säge 
unb  Senfe  ju  germ.  2i3^  s«''li  sog  sek  am  ibg. 
sek  :  seg.  'Jlnberfcity  fid)rt  ber  'J(uflang  an 
6id)el  ju  bem  i^crbadit,  a()b.  söh  muffe  auf 
einem  lat.  *seca  (gu  secaro)  berul)eu. 

fcd)<J  ;)al)lnj.  mbb.  a()b.  sehs  =  afäd)f.  sebs, 
nbl.  zts.  ongif.  engl,  six,  anorb.  sex,  got.  saibs 
au^  uribg.  seks  (unb  sweks)  =  ffr.  i5a§,  aocft. 
xSva§,  gr.  iE  eigtl.  FtE),  lat.  sox,  brit.  rliworli, 
afloD.  sesti:  ein  gemcinibg.  ;)al)lniort. 

t  Sccfitcr  9JJ.  ml}b.  si-bter  si'stcr  stilisier 
al)b.  söbtäri  sebstäri  Tl.  'Seftcr,  Scditer';  mit 
afäd)f.  sester  aiii  lat.  sextarius,  uiol)er  aud) 
angif.  sester,  ital.  sestiere,  frg.  setier. 

gcrfcl  Tl.  ml)b.  seckel  obb.  seckil  Tl. 
'©clbbeiUel':  Ximin.  m  Sarf,  rcfy.  =  lat.  sac- 
cellnrn;  ugl.  afrj.  sarliel,  luolicr  engl,  satcbel. 

@cc  Tljy.    ml)b.   se  TIJ^.   'See,   Öanbfee, 


03icer'  (ba3  Tlavt.  übcrimcgt  unb  iinvb  unter= 
fd)iebloy  für  alle  i8ebeutungcn  gcbraudit);  al)b. 
seo  Tl.  'See,  9J^eer'  =  afäd)f.  ^^l~■o  DJl.,  nbl.  zee 
A:,  anglf.  ste  engl,  sea,  anorb.  sit-r  T}.  'Tlccf, 
got.  saiws  Tl.  'Saubfce,  Sumvflanb'.  3}a§  gc- 
meingerm.  *saiwi-  '5Reer,  öanbfee'  ftellt  man 
gern  jufammen  mit  lat.  saevus  'nnlb'  —  gr. 
aiöXoc,  'bcu'eglidi'  (alfo  See  eigtl.  'bie  milbc'?); 
aber  al)b.  gisig  'See,  Sumpf'  uicift  auf  ein  urgcrm. 
*saig\vi-  für  See,  unb  bie  got.  5?cbciUung 
( saiws  "Snmiiflanb')  legt  oi'iiimmcnhang  mit 
ber  unter  feil)cn  unb  finfcn  bebanbelten  ibg. 
233j.  sTk  'finfen'  nabe.  SBäbrenb  See  fpegififd) 
germ.,  ift  Tlav  einigen  uicftibg.  Sin-adien  ge= 
meiufam. 

«eck  A:  ml)b.  sOle  al)b.  srla  A. ;  bic  nl)b.  Aorm 
ficht  für  ''se-wla  mit  i^crflummung  bc§  w  im 
Silbcuanlaut  (ngl.  alib.  hn-alilia  auy  *le-\vraliha 
uiucr  !iicrd}e,  al)b.  iurät  für  *]ii-wrät  unter 
i"icirat)  roic  im  S?ortanlaiU  (f.  lifpeln). 
2^aneben  feiten  al)b.  seula  —  got.  saiwala,  anglf. 
säwi  obl.  säwie  (barauy  anorb.  sälai  engl,  soul, 
nbl.  ziel,  afddif.  seola  ^■.  2^er  llrfiu'ung  be§ 
urgcrm.  saiwalö  ,'y.  'Seele'  ift  bunfel;  ^u  gr. 
aioXoc;  'bciocglid)' V 

3c0Cl  ))i  ml)b.  segol  al)b.  segal  9Ji.  = 
afäd)f.  sügel  5i.,  nbl.  zeil  Üt.,  anglf.  segel  engl, 
sali,  anorb.  segl  llj.  'Segel'  (got.  *sigla-  ift  3u= 
fällig  unbcjcugt).  (i-ntlcl)nung  aU'S'  lat.  sagulum 
'ilrieg-oinanter  mirb  mit  ^Kürffidit  auf  Iacitu§ 
llist.  V,  2H  ucrmutct,  mo  fid)  '-Satauer  ber  sa- 
Kula  aU  Segel  bcbicncn  (nadi  <ierni.  14  allcr= 
biug^o  fel)ltc  ben  Suioncn  ber  (^3cbraud)  ber 
Segel).  5(bcr  lat.  sagulum  mar  fein  naut.  3(u'^= 
brurf,  unb  bav  @erm.  ucrlangt  al§  lat.  @rbf. 
*seglo-  (*seguluin).  i^Vbenfall':;  fel)lt  jebcr  fid)erc 
fin-ad)lid)c  Einhalt,  (Sntlel)nung  ,ui  uermuten  (ugl. 
9Jiaft,  Sdiiff,  'lUadicn,  aber  aud)  '^Infer, 
^3cauc,  ^Kiemen 2).  %nv  ber  germ.  Sippe 
fuimmt  fr,v  cinglcr  'fegein'. 

8cflCII  Tl.  ml)b.  si'gen  al)b.  segan  '9J. 
'ilreugciSjeidjen ,  Segnung  burdi  ba<!>  Äreujeä^ 
jcid)en,  ;]auberfcgcu' :  mit  bem  (£l)riftentum  (f. 
Ärcuj,  5ntar,  "^-^ricfter)  a\i^  lat.  signum 
ciUlcbiU,  mie  aud)  al)b.  söganön  'fegncn*,  afäd)f. 
sögnön  'fegnen'  eigtl.  'ba§  ;)eid)en  be^  Äreu.^cy 
mad)en'  an<->  lat.  signäre.  ?lnglf.  sögen  '53anner, 
Aclb,Kid)en*  (ugl.  aud)  2)rad)e)  muf;  ältere 
li'utlcbnnug  be§  lat.  signum  fein;  bem  c?  ber 
germ.  iffiorte  t)gl.  baö  eutlcljntc  altir.  s^'n,  foiuic 
ital.  segno  (frj.  enseigne). 

fc()Cn  ;')tm.  ml)b.  seben  al)b.  sehan  ft.  3tn). 
=  got.  saibwan,  anorb.  sjä,  anglf.  söon  (au§ 
*seohan)  engl,  lo  see,  nbl.  zien,  afäd)f.  seban 
'fel)en'.    3)ic  gcmcingerm.  JBg.  si-bw  (mit  gram= 


(?-. 


e()nc 


—   361   — 


:eife 


mQtifcf)cm  2Bcd)fc(  segw  sew)  aiiy  uovi^cnn.  seq 
flimmt  (autitcf)  ciut  311  bcr  ibcj.  2Bü.  seq  'foIc(cn, 
ucvfülgen,  bciilcitcn';  oiil.  ffr.  sac  '(icicitcit,  fi3v- 
bcru',  gr.  eneaeai  'foliicn',  lat.  se(iui,  lit.  sekü 
'folflcn';  baju  aiic^  bciii  ®cviii.  iüü()1  aitiilf.  secg 
'03efolci§manu ,  ilriciicv'  itnb  anorb.  seggr 
'9Jiann'  nii§  sagja-,  boin  lot.  socius  '@enoi"fc' 
cntf^ircd)ciib.  Xic  '3(ima()nic  if)rcr  Un)crn)anbt= 
fd)aft  (fc()cu  alfo  mohl  cintl.  'mit  bcn  ^Utoen 
folgen')  ift  unbcbcntlidi. 

Sc^nc  (V-  lil^)b.  sene  sönewe  a()b.  senavva 
5.  'Sc()nc'  =  nbl.  zenuw,  aiicjlf.  sinu  engl, 
sinevv,  anovb.  sin  %.  °Sc()nc':  germ.  senawö-  %. 
ÜJian  fnüpft  an  ffr.  snäva-s  S)i.  'Se()nc'  an 
(moncbcn  bic  gcvm.  SBovte  ein  ffr.  *sanäva- 
uoran^fcljcn  luürben);  3?cvaianbtfd)aft  mit  gr. 
iv-eq  '3c()nc'  ift  nniua()vfd)cinlid). 

fcljncu  otiu-  m^ib.  senon  'ftd)  fernen,  icm. 
in  v2c()n)nd)t  ucrfetjcn':  3n  m()b.  sene  J.  'Sc()n= 
fud)t,  SSerlangen';  bem  2l()b.  lüic  bcn  übrigen 
altgcrm.  2)ia(eften  )Dof)(  nnr  jufäüig  fremb; 
bnnficn  Urfprnng^,  bod)  n)a()rfd)einlid)  cd)t  germ. 

fcftr  3(bü.  (bem  5d)n)äb.=!öaier.  fremb,  bafür 
arg,  rcd)t,  faft,  gar)  m()b.  sere  ai)^.  afäd)f. 
sero  "fdimcrslid),  fd}mer,  ()eflig':  3(bo.  3U  a[)ii. 
afäd)f.  sei-  'fdimerjUd)'  =  anglf.  sär  3(bi. 
'fd)mer3lid},  uerlct^cnb'.  2)a3U  '^a^i  3nbft.  got. 
sair,  anglf.  sär  '3d)merä'  (engl,  sore  'Sdjmcrg, 
3Bunbe,  fd}mersl)aft,  ()eftig'),  afäd)f.  ser,  a()b. 
m()b.  ser  ^Jf.  °2d}mer3'.  2fu§  bem  altgerm.  3Ibi. 
flammt  finn.  sairas  'franf .  ©emeingerm.  saira- 
fd)eint  mit  altir.  säeth  st)eth  'Scib,  5tranfl)cit' 
anf  eine  ilBj.  sai  °fd)meräen'  jn  racifen;  cgi. 
SBinbifd),  Säd}f.  ©efeüfd).  b.  2ßiffenfd).  1891 
S.  191.  —  2^ie  ältere  ^ebcntnng  ber  Sippe  ftert't 
nod)  in  fd)iüäb.=baier.  ser  'rounb,  fd)mcr3()aft' 
nnb  t)erfe()ren;  rgl.  nbl.  zeer  'nerle^t,  ;Cer= 
le^nng,  Übel,  ®rinb'. 

t  fcttftcu  otiü.  ml)b.  seichen  al)b.  seihhen 
'barnen';  baju  nljb.  Scid)e  mbb.  seiche  5-.  — 
seicli  9Ji.,  abb.  seih  9)1.  'iöarn'.  @ot.  *saiqjan 
'()arnen'  fcblt;  basn  liefern  nnb  nbb.  seken 
'feid)en'  (germ.  Sßj.  saik  saiq).  Sie  nnter 
f eil) cn  aufgcftellte  ibg.  2B3.  stq  erfd)eint  im 
■Jlfloo.  al»  sTcali  gleid)tall'5  mit  bcr  58cbeutnng 
'barncn';  ogl.  aflou.  sie!  2R.  \sMrn'. 

fettet  2tbi.  mbb.  sihte  3Ibi.  'feid}t,  nnttef; 
al)b.  *sihti  unbesengt:  luobl  3U  ftnten,  alfo 
eigtl.  'reo  ba§  25>affer  in  bcn  ^öoben  gcfnnfen 
ift'  ober  'maö  cingefnnfen,  niebrig  ift' ;  faum  3n 
feil)cn,  eigtl.  'mo  eö  leifc  flicGt"? 

Setbe  5.  mbb.  side  al)b.  sida  J-  an»  mlat. 
seta'Seibc"  entftanben  raie  abb.  krida  =  Äreibc 
au§  lat.  creta.  2)a§  d  bcr  bb.  SBorte  muf>  au§ 
bcr  ©rnjcidinng  bcr  lenuiä  bcr  roman.  ©pradjen 

Slitoe.  'ittjiuolofliic^ci  "lUintcibiic^.    6.  9(ufl. 


crflärt  lücrben,  bie  in  fpan.  prou.  norb4tal.  seda 
(and)  nrfran3öf.)  neben  ital.  seta  'Seibe'  (frj. 
soiei  crfdieint  (luie  in  fpan.  greda  'treibe'  neben 
ital.  creta  nnter  Äreibe;  ogl.  ©eibcli.  2)ic 
Gntlebnnng  ber  mlat.  seta  creta  (e  mirb  i;  f. 
'^rciä,  ^:|3cin,  Speife,  feiern)  in§  Iicutfd)e 
mag  im  8./9.  ^al)rl).  ftattgefnnbcn  Ijabcn.  2ht§ 
bem  gleid)bcb.  lat.  seta  (eigtl.  'Worfle',  bann 
'tierifd)e§  .s>aar,  9iot;baar,  ba^:?  in  feinem  ^an 
ber  roben  Seibc  äbnelt')  ftammt  and)  altir.  sita. 
2?af;  bic  pböni3ifd)c  •öanbcl'c'ftabt  3ibon  neben 
bcn  Seibcnftoffcn  and)  bic  ^eseidinnng  3cibc 
refp.  lat.  sola  geliefert  l)abe,  ift  eine  fpradibiftorifd) 
nnbcred)tigte  Scnnntnng.  —  @inc  anberc  ^e= 
ncnnnng  für  (Seibc  bat  ha^  ©ngl.;  ügl.  anglf. 
seolc  seoloc  engl,  silk,  iü03n  audi  anorb.  silke 
9^.  'Seibc'.  9Jlan  nimmt  an,  bico  for.nne  auv 
bem  Öat.,  uio  sericus  (ir.  siricj  'üon  Seibc'  gilt; 
bod)  muffen  fic,  3umal  ibrc  l'antform  an?-  ber  lat. 
fanm  3n  geiuinncn  ift,  beffer  mit  afloo.  selkü  9)^ 
'Seibc'  an  eine  ißcnennnng  eines  i3ftlid)en  itnltur= 
Dolfc§  angefnüpft  racrben;  ugl.  mongol.  sirgek 
'Seibc'.  2;ie  Serer,  nad)  bcncn  bic  @ricd)cn 
aripiK6(;  dat.  sericus)  iJlbj.  'oon  Seibc'  baben, 
ftnb  alö  oftafiat.  2?olf  für  bic  norbcnrop.  (Snt= 
lebnnngcn  nid)t  unmittelbar  3n  ueriuciteit. 

Sctbcl  919)2.  fpätmbb.  sidel  sidelin  91. 
'Scibel':  an'^^lat.  situla  (ital.  secchia  'Gimcr') 
'Söaffcrgcfdn',  icobcr  aud)  altir.  sithal;  lüegen 
ber  roman.  Cnantität  t)on  lat.  1  3U  mbb.  i  in 
offener  Silbe  f.  Sd)ulc,  lucgcn  d  für  lat.  t  f. 
Seibc. 

Scibelbflft  9J1.  unter  'J(nle()nung  aw  Seibc 
(luegcn  bcs  feinen  JBaftcy?)  eiuftanbcn  auy  mbb. 
zidelbast  (ixv.&)  zitzelbast)  9J1.  'Seibelbaft',  mbb. 
aud)  zilant  genannt:  Urfpiitng  bunfel.  i^iclleid)t 
ift  zidel-weide  '53ienen3nd)t'  (f.  ßcii^lcr)  ucr= 
luanbt  (Seibclbaft  l)omgt  ftarf  in  blütcnlofer 
3eit).   ^ 

(Seife  J-.  mbb.  seife  abb.  seifa  seiffa  %. 
'Seife'  (al)b.  and)  '.öars')  =  nbl.  zeep.  anglf. 
säpe  (baran»  anorb.  säpa)  engl,  soap  'Seife' ; 
got.  *saipjö  luirb  bnrd)  a[)\>.  seipfa  ifd)itiäb. 
fd)n)ei3.  Seipfc)  unb  bnrd)  ba»  entlebntc  finn. 
saippio  oorau§gefeöt.  3lbb.  seifa,  anglf.  säp 
'AÖars'  fönnte  bic  3lnnabme  nabe  legen,  Seife 
gebore  mit  anglf.  sipan,  mbb.  sifen.  nbl.  zijpelen 
'trijpfeln'  3U  bcr  genn.  2B3.  sTp,  moiw  man  lat. 
sebum  'lalg'  3icbt.  '^liniu§  bc3cidinct  aber 
bic  Seife  —  er  nennt  fie  säpo  —  al§  (5i-finbung 
bcr  ©aliicr:  Gallorum  hoc  inventiim  rutilandis 
capillis;  fit  ex  sebo  et  cinere  .  .  .,  apud 
Germanos  majore  in  usu  viris  quam  feminis. 
^TaS  lat.  säpo  be§  ^liniuS  aber  ift,  roie  feine 
3lbfömmlinge  frj.   savon.   ital.   sapone,  ni(^t§ 

46 


3ei^e 


362 


feiig 


ol§  ba§  gcnn.  *saipö:  oicUeidjt  bavf  bie  Seife 
alö  ijcrm.  (Srfinbunci  iieltcn  (bic  JHöiner  fannten 
Seife  niditi.  Xodi  ift  mevfiuürbiii,  bar,  '^Utniu* 
säpo  nur  alc-  '^^^oiimbc  3um  färben  be'S  .s>aavcc-' 
fennt.  Gvft  feit  bem  4.  ^\al)xl).  luivb  säpo  'Seife' 
im  2at.  häufig.  &in  anbereÄ  tienn.  3Bort  für 
'Seife'  wirb  vepvüfenticrt  buvd)  enijl.  latlier 
anrtlj.  leaSor,  anorb.  lauör. 

3ctbc  ,>•.  inlib.  sihe  al)b.  siha  J.  'Seil)c': 
ju  feiljen  inl)b.  sihen  al)b.  sihan  ft.  3tiw- 
'feiljen,  buvd)  ein  Sieb  laufen  laffcn,  leife 
tröpfelnD  flieficn'  =  nbl.  zijfjen  'tiurdijeiben, 
t)infaUen,  in  Chnntadu  fallen',  ancilf.  seon  lau^i 
*sihan)  'jeilicn',  anoib.  sia  'feil)en'.  ^bentifd) 
baniit  ift  nil)b.  sigen  alib.  sigan  ft.  i^tw.  =  auiil). 
sigan  'nicbevfallen,  tröpfeln':  gevm.  SBj.  silnv 
(mit  gvannnatifd)ein  2Bed))el  sig  siw)  au§  uor: 
genn.  sTq  'nicbertröineln' ;  ogl.  aflou.  slcati 
'tarnen',  ffr.  sie  'aucHjiencn'  (i^r.  iKU(j(<;  %"veud)= 
tigfeit'':").  Hui  eine  gleidibeb.  gcvin.  ©5.  sik 
rocifen  See,  jeidjen,  Sieb,  finten  unb 
firtevn. 

Seil  lli.  iiiliö.  al)b.  seil  3t.  =  ajäd)f.  sei, 
angl).  sül.  anovb.  seil,  got.  *sail  9t.  'Seil' 
(erfdilieübar  auy  insailjan  'an  Seile  binbcn'): 
ein  iieineiniievnt.  äBoi1  saila.  tuv:-  mit  t^lcidibcb. 
QJloü.  silo  au^}'  £»er  ucvbveiteten  ibg.  STw  st'binben' 
ftammt.  iUil.  ftr.  iffij.  sä  si  'binben'  —  sctu 
'53anb,  ("scffcl',  gr.  i-Md(;  'jHicnicn'  —  i-uovid 
'S3ninnenfeir,  Ictt.  sinu  'binben';  and)  atib. 
silo  ml)b.  sil  Tl.  'JKicmcniuerf  bc§  ;-)Ugoiel)§' 
unb  afäd}f.  sTino  '^lienicn',  anorb.  siine;  f. 
Seite  unb  Siele. 

Scillt  Ü)l.  mlib.  seim  (lionecseim)  al)b. 
seim  ihoiiangseiiii)  9)t.  '.'oonigfcim'  =  nbl. 
zeem,  anorb.  seimr  hunangsseimr  'cöoniiifdjcibe, 
SBabe'.  iöei  biejer  'Jlbiueidjung  ber  53ebcutung 
be^  3lnorb.  00m  SBcftgerm.  ift  33criuanbtfd)aft 
mit  gr.  alua  'iölut*  (eigtl.  'Saft":")  uniuabr^ 
td)cinlidi;  eher  barf  in  gr.  al^üXio^  'fün,  ein^ 
jd)mcid)elnö'  ein  fiiuiocrnjanbtc^  (^runbiuort 
oermutct  merDcn. 

fein  '*^ron.  '^Joff.  ml)b.  al)b.  (aud)  afädif.i 
sin  ^  got.  seins  'fein*;  ju  got.  si-k  'fid)'  mit 
bem  ^ipoffeiriüfuffir  -ina-  gebilbet  luie  mein  unb 
bcin,  ngl.  fidi;  ba^  9Jäl)cre  gehört  in  bic 
®rammatif. 

fein  ,')tm.  I anomal)  ani^  üerfd)icbenen  Stäm 
men  fid)  crgän,<cnbee  i>erb.  Xie  gcrm.  (^3runD: 
ftämme  finb  mit  ber  gleid)en  ^Jebcutung  es :  -s 
(in  a[)t>.  ml)b.  nl)b.  ist,  al)b.  ml)b.  sint  nl)b. 
finb,  Atouj.  al)b.  ml)b.  ai  nl)b.  fei,  o"f-  >id)b. 
sin  nl)b.  fein:  ogl.  got,  3.  Sg.  ist,  '•^}(.  sind, 
Cptat.  sijau;  anglf.  engl.  3.  Sg.  is,  3.  "i^l.  angif. 
sindj:  entfpred)enb  ber  ibg.  9B,v  <"^  i"  In^-  *'^-^- 


gv.  eari.  ffr.  äs-ti.  lat.  sunt  sim.  ftr.  sänti  jc). 
Ter  jmcite  Stannn  ift  ber  mit  b  onlautenbc,  nbb. 
ml)b.  at)b.  bin.  afäd)f.  biuni.  anglf.  beo  'id)  bin' 
(anglf.  'id)  luerbc'),  nicld)cr  Stamm  mit  Dem  uon 
lat.  iio.  gr.  qpüuj,  ffr.  bbü  'mcrben'  ^ufammen^ 
()ängt.  2)en  britten  Stamm  ron  gemcfen  — 
mar  f.  unter  SBefen.  2)a§  9Ml)crc  gel)ört  in 
bic  ©rammatif. 

feit  ^4^räii.  itoni.  ml)b.  sit  ^räii.  5loni.  'feit'  — 
3(bü.  'feitbem'  al)b.  sid  3(bii.  'feitbcm,  fpäter'  — 
iloni.  'feit,  ba,  mcil'  —  $räp.  'feit':  ugl.  afäd)f. 
siö  [and)  siöor)  'fpäter,  nad)l)ev,  feitbcm,  nad)= 
bem,  mcnn':  urfprgl.  Ätomparatiuabucrb;  ogl. 
got.  {janasei|)s  'meiter'  ju  seijjus  'fpät'.  ^l§ 
neue  gleidibeb.  Äomparatiüc  cgi.  auner  afäd)f. 
siö-or  nod)  al)b.  sidör  ml)b.  sTder.  9fuf  mhb. 
sint  neben  sit  meift  f  inte  mal;  engl,  since  berubt 
auf  juittclcngl.  sithens  sithen  anglf.  siööäm 
sip{)on  syööan. 

3cttc  (V.  ml)b.  Site  al)b.  sita  (,sitta)  J. 
'Seite'  =  nbl.  zijde  J.  anglf.  side  engl,  side, 
anorb.  siöa  5-  'Seite';  got.  *seidö  (*seidj6)  J- 
rcl)lt.  3"  anorb.  siör  'bcrabt)ängcnb',  anglf. 
sid  'lueit,  grojj,  auögcbebnt*  ?  —  feitS  in  ciner  = 
fcit§,  anber  =  ,  ienfeit»  :c.  mit  aböerbialcm  s 
anv  ml)b.  -sit  in  einsit  andersit  jensit,  bic 
affufatiinfd)e  3(bü.  finb. 

3eh  d}l.  im  18./19.  '^s<^l)xl).  al§  'Süfemcin' 
urfprgl.  nad)  nbl.  sek,  ba^'  mit  engl,  sack  au§ 
fpan.  vino  secco  'ber  l)erbc,  gcjet)rte  9Bein'  gc- 
gebilbct  ift.  Xk  beutige  33ebeutung  'Sd)aumiuein' 

—  OJlifiücrftänbnio  bcc-'  Seft  trinfenben  (^alftaff 

—  jotl  burd)  ben  Sd)aufpiclcr  ''^ubw.  Deurient 
aufgcbrad)t  fein. 

fclfa  —  felber  —  felbft  ^ron.  mt)b.  selp 
ib)  abb.  sölb  ^.]iron.  'felbft'  -^  afödjf.  seif, 
nbl.  zelf,  anglf.  sylf  engl,  seif,  anorb.  sjalfr,  got. 
silba  'felbft':  ein  bem  ®erm.  eigcntümlid)cy 
"^Jronomen,  ba§  üielleid)t  eigtl.  '.*perr,  ^Jefi^cr' 
bcbcutctc  (fo  finb  ffr.  patis  '^"»crr'  unb  lit.  pasl 
'felbft'  ibcutiid)). 

Sclbcnb  f.  Salbanb. 

felifl  '^Ibi.  mbb.  sanier  al)b.  sälig  'glücfltd), 
gcfcgnet,  fclig,  bcilfam' :  iSrmeitcrung  burd)  -ig 
au§  älterem  *säl,  ba^  in  mbb.  sälliche  'auf 
glücfbringenbe  SBcifc'  crbalten  blieb;  ogl.  got. 
siMs  'gut,  tauglid)',  anglf.  steiig  'gut,  glücflid)', 
abb.  sälida  mbb.  sa-lde  A.  'ölücf,  .'öcil'.  9Jtan 
ücrglcid)t  got.  sels  gern  mit  gr.  ö\o(;  (jon.  ouXoc;) 
'gan,^'  auö  solvos,  ouXe  al§  (^rufi,  ffr.  sarva-s 
'gans,  all,'  lat.  sollus  'ganj*.  —  fclig  alö  Suffir 
üon  "Üb],  mie  trübfelig,  faumfclig,  mül)  = 
fclig  bflt  mit  abb.  sälig  nidjtä  ju  tl)un,  ba  fie 
^Iblcitungcn  ,ui  ben  9tcutr.  Irübfal,  Saum  = 
fal,  DJlübfal  :c.  finb;  in  bcrartigen  Subftant. 


Seflerie 


—  363 


feufäen 


ift  -sal  felbcv  ein  a\i\-<  a(ib.  isal  {@en.  -sles)  mt- 
jvicfcltcs  2(bftraftfuffir,  bai  im  @ol.  al§  -isl  9^. 
crfd)eint. 

(ScUcrtc  5IL  cvft  n()b.,  au§  frj.  celeri;  bic§ 
QU§  ital.  bial.  selleri  (=  lat.  selinum)? 

feiten  'Jlbi.  3{bü.  m^^b.  selten  Q()b.  seltan 
2(bt).  'feiten'  =  ani^lf.  söklan  5(bo.  engl,  seldom, 
anorb.  sjaldan,  africf.  siclden  5(bü.  2)a§  ju= 
ge()öxngc  "Üb'],  ift  al)b.  seltsani  m()b.  seltstene 
(nngif.  söld-sene)  'feiten,  feltfam',  beffen  ©nffir 
im  3i()b.  bnrdi  bav  gelänfigere  =fam  erfegt 
rourbe;  bafür  got.  sildaleiks  'immberbar',  luoju 
got.  sildalcikjan  'fidi  oeriüunbern'  (baju  anglj. 
syllic  engl,  silly).  5(n  33ejiel)nngen  au§roärt§ 
fef)It  c§. 

Semmel  Tl.  m[)b.  scmel  semele  (audi 
simel)  al)'i).  semala  simila  ^.  'feinet  SBei^en; 
melil,  =Srot,  SemnteC:  ein  fiie^ififdi  ()b.  2Boi1, 
an§  lat.  simila  'SDcijcnmcl)!'  (mlat.  aud)  '^Ji^cisen» 
brötdien')  entlehnt,  roo()ev  aud)  ital.  semola  (ba[)er 
frj.  semoule  'SBeijengric-j'  unb  i^erraanbte). 

t  fcmjjcrfrci  "}ii>\.  am  m[}b.  sempervri  °reid)§= 
unmittelbar,  jur  .s>altung  einc§  SenbeS  fomie  jur 
leilnalimc  an  einem  fold)en  bereditigt' :  ju  mlib. 
sent  9JJ.  'senatus.  ^Kcidic-'tag,  Öanbtag',  aud)  geilt= 
Iid)e  3?erfammlung'  mie  al)b.  sönot  dat.  synodus) ; 
mbb.  sempsere  sentbsere  eigtl.  'bered)tigt  am 
Senb  tcil3unel)men'. 

jenben  ^tm.  ml)b.  senden  af)b.  senten  fd}tt). 
3tn).  =  got.  sandjan,  anglf.  sendan  engl,  to 
send,  nbl.  zenden,  afäd)f.  sendjan,  anorb. 
senda  'fenbcn' :  Jaftitiinnn  ju  einem  rerforenen 
germ.  *sinj)an  'geben,  reifen';  fenben  alfo 
eigtl.  'geben  madicn'  imie  leiten  unb  fübi-'C" 
entftanbeni;  ugl.  Öejin  bc,  f  in  neu. 

(Scne§bnum  Tl.  erft  nbb.,  nadi  gleid)beb.  frj. 
sene  (engl,  senna).  ital.  sena:  bereu  legte  Cueüe 
ift  arab.  sennä. 

(Senefc^all  ÜJI.  mbb.  seneschalt  sineschalt 
$R.,  ba§  beut  3ioman.  entflammt;  ugl.  bie  Sippe 
ton  frj.  senecbal,  ital.  siniscalco  (mlat.  sini- 
scalcus)  'Cberbofmeifter'.  2)en  roman.  SBorten 
liegt  ein  altgerm.  SBort  (got.  *sinaskalks  '2IIt= 
htcc^t')  ju  ©runbe;  »gl.  got.  sinista  'Slltefler', 
büv  mit  altir.  sen,  lat.  senex  senior,  lit.  senas. 
ffr.  sänas  'alt'  uruerroaubt  ift.  2Begen  bec>  gmeiten 
leileÄ  ber  ^uföinmenfegung  ogl.  Sd)alt  (unb 
9.icarfdialli;  auffällig  ift  bas  flete  t  im  3(u§-- 
(aut  be&  mbb.  SBorte?. 

Senf  Tl.  mbb.  senf  senef  al)b.  senaf  Tl. 
=  got.  sinäp,  anglf.  senep  '«Senf  (mb.  nbb. 
Tialefte  baben  bafür  bie  Jöeseidmung  ^L^loftcrt). 
@r.  lat.  öivam  —  sinäpi  'Senf  erl)ielt  fidi  audi 
im  9ioman. ;  pgl.  ital.  senape.  frj.  sanve.  SBegen 
ber  ©ntlcbnung  in§  0erm.  am  bem  ij^atein  ift 


®(eid)jeitigfeit  mit  (5ffig,  Pfeffer,  Äümmcl 
ju  vermuten. 

fcngcn  otu).  mbb.  sensren  'fengen,  brennen', 
eigtl.  'fingen  mad)cn,  fniftern  mad)cn' :  ("yaftitio 
ju  mbb.  nbb.  singen  mit  eigenartiger  Sebeutung§= 
entrcicflung,  an  ber  and}  engl,  to  singe  au^ 
anglf.  *sengean  2(nteil  bot. 

Senfcr  dJl.  mt)b.  senke!  Tl.  '©cnfel  9?cftcr 
and)  'Slnfer,  ougneg'  abb.  senkil  '3(nfcr,  3^9= 
neg':  ju  fenfen  mbb.  abb.  senken  'fcnfen, 
finfcn  mad)en'  (Jaftitiü  ju  finfen;  pgl.  afäd)f. 
senkjan,  got.  sagqjan  'fenfen,  nieberlaffen'). 

t  Senne  Tl.  erft  nbb.;  mbb.  *serme  unbc= 
geugt,  bafür  fpätm[)b.  (feiten)  sennaere  '."oirte, 
Senne';  bod)  für  bie  3(ltertümlid)f'cit  be§  nbb. 
Senne  fprid)t  a'^b.  senno  Tl.  'iMrte',  fomie 
fpätmbb.  senne  'Sllpenmeibe'.  2^er  Ih-fprung  bc§ 
®orte§  ift  bei  ber  iöefdn-änfung  ber  Sippe  auf 
ba^  Cberb.  nid)t  ganj  fid)er;  gemöbnlid)  jiebt 
man  e§  ju  Sabne  (got.  *sana  'Sabne',  *sanja 
'ber  Senne'j.  33ielleid)t  ift  abb.  senno  unmitte(= 
bar  an  ffr.  sänu  ''^ergböbe'  anjufnüpfen. 

Senfe  0^.  (in  ben  Tla.  mit  S^ebenformen  raie 
fditPäb.  seges)  mbb.  seinse  segense  abb.  se- 
gansa  J-  'Sid)el,  Senfe'  (tregen  ber  3lbleitung 
f.  2(ble)  =  afäd)f.  *segasna  (segisna).  nbl. 
zeissen  'Senfe':  au§  ber  germ.  SBj.  seg 
'fd)neiben'  (f.  Säge),  morau§  anorb.  sigdr, 
anglf.  sigöe  sifle  engl,  scythe  sithe.  nbb.  sieht 
'Senfe';  baju  al§  urperraanbt  lat.  secare  — 
secnris.  aud)  sacena  (für  *sacesnal  'ißeil';  ibg. 
sek  'fdmeiben'. 

T  Scnte  r^:  'öerbe'  erft  nbb.,  ju  Senne. 

Seffel  9?^.  mbb.  se^^el  abb.  se^^al  Tl. 
'Seffel'  =  anglf.  setl  engl,  settle  'Sig,  Seffel', 
got.  sitls  Tl.  'Sig,  Stubl':  3(bleitung  au§  ber 
germ.  2B3.  set  'figen'  roic  lat.  sella  für  *sedla 
ju  sedeo;  pgl.  and)  gr.  ebpa  ^Zouai,  aflop. 
sedlo  'Sattel'  ju  sesti  'fidi  fegen' ;  pgl.  ficbeln. 

t  Seftcr  Tl.  (alemann.,  audi  mofclfränf.) 
gleidicn  llrfprungg  mit  Sed)ter. 

fe^ljaft  Slbj.  mbb.  seßhaft  'angefeffen,  feinen 
Sßobnfig  bfl^cnb':  mit  mbb.  abb.  se^  '©ig, 
SBobnfiii'  ju  jigen. 

feöcn  S^m.  m^b.  setzen  abb.  sezzen  'fegen, 
figcn  mgdien':  altgerm.  Jvaftitipum  jn  figen; 
pgl.  got.  satjan  (tpober  ital.  sagire.  frj.  saisir), 
anglf.  settan  engl,  to  set.  nbl.  zetten.  afädif. 
settian.  anorb.  set  ja  'fegen'. 

Seutfte  *V.  mbb.  siuche  al)i>.  sinhhi  5. 
'^ranfbeit':  2(bftraftum  ju  fiecf). 

fenfäen  3tw-  mbb.  siufzen  siuften  'feufjen'; 
baS:  z  ber  mbb.  Jorm  berubt  auf  Sinfhm  ber 
^Uitenfipa  auf  -zen;  bafür  abb.  süftön  snfteon 
'jeufjen'  ju  mbb.  snft  'Seufser'.   Tiee  ift  3(bftr. 


fid) 


—    364 


©iegel 


511  nlib.  sfiflan  'tvinfen';  feufscit  511  jaufcn 
iinc  idiliid)3cn  ,311  fdilucfen.  2;odi  bcaditc 
cncjl.  to  sob  nitttclciii'»!.  sobbin  niuilf.  '-soltbian 
'|d)ludi3cn,  iciihcn',  öic  mit  aliö.  süfleön  ücr-- 
luaiiöt  fein  tonnen. 

ftcö  iUon.  ml)b.  sich  2Iff.  %at  al)b.  sili 
3Uf.  '|id)'  =  nnorb.  got.  sik  3ltf.  'fid)';  u^l- 
lat.  se,  c\r.  i  afloD.  se  3(ff.  'fidi'  (sehe  2^at. 
glcid)  lat.  sibi);  ffr.  sva  'eigen',  lat.  suus,  c\\: 
iöq  öq.  5(Ifo  tbg.  gab  c§  fd)on  ein  Sicflciiu^ 
Pronomen  svc-  se-.  Ta?  ^Jiä()crc  gcl)övt  in  bie 
örammatit. 

Sichel  t>-.  ml)b.  Sichel  aljb.  sihhila  ^y.  = 
nbl.  sikkel.  anglj.  sicol  engl,  sickle  'Sidjel': 
iüol)l  ficl)nn)oi-t  ans  lat.  secula  (ital.  segolo 
'.'öarfc');  mcgen  ber  Übcvcinftinnnnnii  bc?-  Gngl. 
mit  bcm  Tcntüten  müntc  bie  Crmlcbnunci  (ugl. 
Ale  gel  nnb  3toiu'cl,  and)  iBanne)  im  M.i. 
Osalivli.  cvrolgt  jein.  Ter  ".Jlntlang  an  al)b.  ml)b. 
sech,  bai  auj  germ.  seka  berul)t,  bentet  anf 
ein  lat.  '"seca  neben  secula;  ügl.  ©ed). 

fitftcr  3lbi.  mbb.  sicher  al)b.  sililiur  sihliuri 
'lorgloe-,  nnbeforgt;  fid)cr,  gefd)iil3t;  ^uucrlämg' 
=  aiäd)f.  anglf.  sicor  'frei  uon  3d)u(b  unb 
Strafe'  mittclcngl.  siker.  nbl.  zcker  'fid)cr' 
(al)b.  sihhürön  'rcd)tfcrtigen, fdnit?cn,  uerfprcdicn, 
geloben', af cid) f.  sikorön  'bcrrcien').  ;)U  03ntnbe 
liegt  ber  lueftgerm.  ß^ntlcbnnng  (got.  sikfinis) 
lat.  secörus  (lantlid)e  ^JJiittclform  secürus  ober 
cl)er  sTcnrus.  beffen  31ccent  bei  ber  6ntlcl)nnng 
gcrmanificrt  nntrbci;  ugl.  ital.  siciiro,  fr^.  sfir. 
Tie  (vinbüvgeruiig  in&  3)entfd}e  bat,  mic  bie 
3Jciidiiebnng  von  k  3n  cli  nnb  bie  Ucbcrcin 
ftimmung  bev  'Jlnglf.  mit  bem  3(fäd)f.  ^eigt,  vor 
bcm  ').  ^abrl).  ftattgcfnnbcn.  £b  a-  bnvdi  bie 
5Hcd)ts>fmad)c  —  ogl.  al}b.  siiihiirön  'reditfcrtigen, 
purgaie'  —  bei  iine  (Eingang  fanb?  5ügl.  abb. 
kösa  ':Kcd)t^fad)e'  awi-  lat.  causa  unter  fofcn. 

St(ftt  A.  mhb.  silit  A-  '3lnfe()cn,  3(nblid' : 
ii^crbalabfirattum  ,3»  fcbcn;  ugl.  engl,  si^ilü 
'^Inblid,  (^iefid)t'  311  to  sco. 

ndjtcii  ;')tiü.  crft  feit  unb  bnrdi  l'utbcr  fd)rift 
finadilid)  geu)orben,  eigtl.  bem  .\>b.  Cbevb.  fremb 
(babcv  luirb  Vutbery  fid)ten  in  ^4?etriv'  ^ac-ler 
5Sibclgloffar  1522  mit  „feiben,  reitern"  iiberfcjU): 
nadi  nbb.  sichten  (älter  nbl.  ziehten)  'fid)tcn': 
mit  bcm  nbb.  llbcrgang  uon  ft  ^u  cht  (vgl. 
llJiditc,  fad)ti  a\i->  älterem  süion;  nnbl.  /.ilicn 
mit  auffälligem  11  (fiir  ;rt)  berubt  auf  ^Inlchnung 
an  zeof  '3ieb';  ugl.  anglf.  siftan  engl.  U>  sift 
'fiducn*: 31blcitung axxi- 3äJ,?. sib  'ficben';  f.  Sieb. 

ftffcm  ;')tiu.  crft  nbb.,  axi^  bcm  ^Jibb.V  i^gl. 
anglf.  siccrian  'tröufcln,  langfam  fliencn':  311 
feidicn  unb  fintcn  (germ.  äl\v  sTk  :  sTb  am- 
ibg.  sig  :  sik). 


fic  'i)3ron.  mbb.  sie  si  (si)  ?iom.  2(ff.  Sg. 
Acm.  ^Jtom.  5(f'f.  ')^i.  W,V3c.,  abb.  sin  sT  'Tiom. 
Sg.  iv.  —  sie  5)iom.  3ltf.  ^^\.  llbcr  bac'  ^Jtäbcvc 
f.  bie  ©rammatiten. 

Sieb  ai  mbb.  sip  (b)  abb.  sib  9t.  'Sieb' 
=  nbl.  zeef  (unb  zift)  'Sieb',  anglf.  sife  m 
engl,  sieve  'Sieb';  mit  anglf.  siftan  'fieben'  (f. 
fiditen)  3U  einer  germ.  33}j.  sib  (sef),  bie  mobl 
mit  sihw  'feiben'  (f.  feiben)  ibcntifd)  nnb  auf 
ibg.  st(|  3uriid'3ufiibrcn  ift. 

ftcöcit  iltum.  mbb.  siben  abb.  sibun  'fieben' 
=  got.  sibun,  anglf.  seofon  engl,  seven.  nbl. 
zeven,  afäd)f.  sibun  'fieben':  mic  alle  (Siner 
ein  gemeinibg.  2Öort,  urfprgl.  seplan  lautcnb; 
ogl.  ffr.  saptan,  gr.  4-rTTd,  lat.  septein.  aflou. 
sedmT.  altir.  secht  'fieben'.  2)as.  l  ber  ibg. 
Wvunbform  septn-  ift  im  llrgerm.  uerftumnu 
3U)ifd)cn  p  unb  n  (bod)  in  ber  Lc.k  Salica  nod) 
septun  für  *s('ftun). 

ficd)  2(bi.  mbb.  siech  al)b.  sioh  (hh)  ^tbj. 
'frant'  —  afäd)f.  siok.  nbl.  ziek,  anglf.  scoc 
engl,  sick,  anorb.  sjükr,  got.  siuks  'franf' : 
gcgcnübcv  bcm  jüngeren  franf  bie  altgerm.  33e-- 
3cid)nung  für  'franf ;  ngl.  bie  beutige  ik'bcutinigc'^ 
ucrfdiicbcnbcil  3n)ifd)cn  ficd)  unb  Scud)c.  2)a3u 
5ud)t  fomic  got.  siukan  ft.  ;)tiu.  'fd)ii)ad)  fein'. 
(Sine  uorgcrm.  3B3.  sug  (sweg  in  fdiiuad)';') 
ift  unfid)er. 

ftcbclit  ;Uiu.  mbb.  sidelen  'anfiebcln,  an^ 
fäffig  mad)en' :  3U  mbb.  siklel  abb.  sedal  TlVi. 
'Sit3,  Scffel,  SBobnfil?',  9Jcbenform  3u  Seffcl 
=  got.  sills  c  ^^^sipls);  e&  gicbt  mebrcrc  33eifinclc 
für  bcn  Ifficdifcl  uon  11  :  1)1  (parallel  In  :  [m  in 
53 oben),    il^gl.  and)  (Jinficbcl. 

ficbCU  ;ltRi.  mbb.  sieden  abb.  siodan  ft.  ^tm. 
=  nbl.  zieden,  anglf.  söoöan  engl,  to  seethe. 
anorb.  sjööa  'fieben,  fod)cn';  ou^i  bcm  @ot. 
ba3u  nur  sau])s  9)J.  'Cpferticr*.  (Sine  ibg.  203. 
sut  seut  (and)  swct  in  Sdnoaben':')  fd)cint 
bcn  ucrmanbtcn  Sprad)cn  311  feblcn. 

Sicblcr  O.^i.  ugl.  (^Muficbel. 

Sic(i  9J1.  mbb.  sige  abb.  sigi  sigu  9)1.  = 
got.  sigis,  anorb.  sigr,  anglf.  sigor  —  sige,  nbl. 
zege.  2)a§  bobc  3(lter  be^?  gemeingcrm.  Stammeei 
segaz  sigiz  ergiebt  fid)  foiuobl  au&  bcn  bei  Iacitu& 
überlieferten  (Eigennamen  Scgi-mArus  Scgi-mun- 
(lus  unb  Segesles  ak-  and)  ciwv  bcn  au&märtigcn 
i^cruianbtcn :  auf  ibg.  srghos  9i  'übcraniltigcnbc 
5[)Jad)t'  uieifcn  nod)  inb.  sähas.  aucft.  liazanh 
'Mraft,  9Jlad)t,  Sieg'  u)ib  altir.  sog  'iiraft,  Stärfc' 
gall.  Scgomärus  alö  (Sigenname)  bin;  ugl.  ffr. 
sab  'übcriuältigcn,  befiegen,  ficgcn',bcm  aud)  gr. 
ixw  cJlor.  ^ax-ov)  unb  altir.  scgaiin  'erlange' 
nabe  fteben. 

3ic((cl  9c.  fiH'itmbb.  sigel  (abb.  fcblcnb)  9)1.; 


©tele 


—   365 


(Sinn 


bafüv  in  bcr  f(aiU)cf)CU  3cit  iiil)b.  insi?;el  in- 
sigele  nl)b.  insigili  9i.  Db  baä'  l)icvfüv  cin= 
getx-ctcnc  inlib.  sigel  eine  juttiie  (5nt(c()mtiui  auv 
lat.  sigillum  ober  eine  ?)iüdbilbunn  ^u  ml)b. 
besigelen  uilib.  bisigilen )  'ficßclu'  iinb  entsigelen 
(ai)'».  intsigilen)  'cntfiegcin'  ift,  läfjt  fid)  nid)t 
cntfdjetbcn.  3üid)  lueiü  man  ntd)t,  raic  a()b. 
intsigili  fid)  jn  lat.  sigillum  Der()ä(t.  Xai-  @ot. 
fcnnt  ein  sigljö  9i. 

t  Siele  ("v.  ( andi  3  i  11  e  3^.  —  3  i  1 1  il?. )  'iHicmcn' 
ml)b.  sil  alib. silo9Jl.  ju  ©.v sT 'binbcn' in  Seil. 

(»igrift  d)\.  ntl)b.  sigrisle  al)b.  (and)  anbb.) 
sigristo:  lüühvcnb  bcv  a[)h.  ^eit  glcid}3eiti(.i  mit 
^ricflev,  iivebigcn,  fpcsiell  mit  Äüftcr  nnb 
9Jief5nev  entlehnt  an§  lat.  sacrista.  beifcn  mlat. 
9tebcnform  segristafnus)  auf  afvj.  segretain 
füln't  ibafür  nfr,5.  sacristain,  ital.  sagrestano. 
cnc^I.  sexton I. 

Silbe  (V.  mtib.  silbe  älter  sillabe  af)b.  sillaba 
5-:  in  ben  iHoilcvfdnden  motil  iileidijeitii.^  mit 
©d)ule  nnb  ben  ant  3d)vcibhin)t  bc3ücilid)cn 
SOBortcn  ime  fdireiben,  ^rief  unb  Jinte  au§ 
lat.Hiv.  syllaba  entlebnt. 

Silber  9c.  mbb.  silber  a[]b.  silbar  älter  silabar 
i)i.  =  ijot.  silubr,  anglf.  seolubr  seolfor  engl. 
silver,  nbl.  zilver.  afäd)f.  silubar.  Tiefe  urgcrm. 
S3ejeidinung  ( @rbf.  silubraj  ftelit  in  üDrljiftorifdicm 
3ufammcnl)ang  (ugl.  @olb)  mit  ber  glcidibeb. 
flat).  Sippe  uon  afloo.  sTrebro,  lit.  sidabras. 
©eiüiü  ift  i)al-  t)oran§,5ufe^enbe  *silobro-  fein 
ibg.  SBort ;  nielleidit  übemabmen  e§  bie  ©ermanen 
auf  bev  2l>anbcrunvi  uon  einem  nid}t  ibcj.  Stamme 
(vq\.  .s^anfi  unb  übermittelten  e§  ben  Slacen. 
S)ie  lat.H^r.  '-8e3eidinung  argentum  —  äp-fupoc 
fd)eint  mit  bcm  gleidibeb.  ffr.  rajata  (ben  33eben 
fe()It  ftcnntnie  be§  ©ilbere  nod))  auf  eine  uinbg. 
S3cjeid}nung  ^u  lueifcn,  üon  ber  ba?-  @erm.  feine 
©pur  bemabri-  Gin  anbere§  nidit  ibg.  ©ort  be& 
tjorbiftorifdien  ^Utgcrm.  ift  .v^anf. 

Silt  9c.  f.  Siele,  ebenfo  3 tue. 

tStmtuer  9L  'ein  9!3kf;'  ältcntbb.  mbb.  süm- 
mer.  bellen  Ücebenform  sümber  sumber  (süm- 
brini  auf  abb.  sumbir  (sumbrin)  'itorb'  fübrt. 
3)ic  5{blcitung  auf  in  begegnet  in  mebrcren  @c= 
fäßbcnennungen  (f.  Äeffcl);  bie  Silbe  ber  in 
mbb.  sümber  erinnert  an  Gimer,  3 über. 

Sint^jcl  m  erft  nbb.,  am  bem5(bi.  fimpel; 
biefec'  nadi  fi-j.  simple. 

Sims  9^^3c.  mbb.  sim^  sime^  a{}b.  -simi^ 
(ai)"!).  simi^stein  "capitellum'i ;  ben  übrigen 
germ.  Srradien  feblt  ein  entfpred)enbe§  *simita. 
bcffen  DorliiftoiHfdie  Gnftenj  burdi  bie  lh*ocr= 
roanbtfdiaft  mit  lat.  sima  'D^innleifte,  ©lieb  be& 
Säulenfran5c&'  erroiefen  roirb.  3»  ^bb.  sime^ 
gebort  ba?  eigtl.  itotlefttourn  gesime^e  nbb.  @e  = 


fim&.  3lblcitung  am  frj.  cymaise  (cjr.  kuiucctiov) 
ift  unbcnfbar. 

Stnau  Tl.  'alchemilla':  bie  älternbb.  9Jeben= 
formen  Sinban,  Sinbaiue  lueifen  auf  ml)b. 
aljb.'-'.sintüu  l)iu,  beffen  Örunbbebentung  '3>"'"e^" 
tau'  (f.  Singrün)  bie  ^^flanje  einfadier  d)araf= 
tcrifiert,  al§  il)re  ißejeidnningen  Jan  beb  alt, 
Iaufd)lüffel. 

Siitbflut  f.  Sünbflut. 

fiuöett  otm.  mbb.  singen  a[)b.  afäd)f.  singan 
ft.  3tm.  =  got.  siggwan.  anorb.  syngva.  anglf. 
singan  engl,  to  sing,  nbl.  zingen  (bod)  got.  and) 
'lefcn',  abb  aud)  'fräben').  3)ie  germ.  Sßj. 
sengw,  bie  nod)  in  Sang  ftecft,  bat  nur  juieifeU 
bafte  Schiebungen  auemärt§;  UrDenuanbtfd)aft 
mit  fagcn  (germ.  2Bj.  sag  au§  ibg.  seq)  ift 
unn)abrfd)cinlidi ,  iüabrfd]cinlid)er  oufammen= 
bang  mit  gr.  öucpi]  'Stimme,  ?>{ebe,  Crafel', 
fall§  man  eine  uorbiftoinfcte  ä'Bj.  sengh  annebmcn 
null.  )Sq,\.  f engen  unb  roegen  anberer  germ. 
ilunftauebrücfe  Sieb,  .»oarfe. 

Stitörün  91  erft  nf)b.,  ein  eigtl.  nbb.  SKort ; 
ügl.  anglf.  mittelengl.  singrene,  anorb.  si-grdenn 
'semperviva' :  sin  'immer'  ift  ein  altgerm. 
'^räfir,  ba§  mit  lat.  sem-per  jufammenbängt. 
a^gl.  Sünbflut. 

finfen  otm.  mbb.  sinken  abb.  sinkan  ft.  3tn>. 
=  got.  sigqan,  anorb.  sokkva.  anglf.  sincan  engl, 
to  sink,  nbl.  zinken,  afäd)f.  sinkan.  3)ie  bierin 
ftecfenbe  e-SBj.  senq  frfieint  au?-  einer  i-SBj.  s!q 
berüorgcgangen  ju  fein,  roeldie  in  ber  9ccbenform 
sihw  in  nbb.  feibcn  forote  abb.  sigan  mbb. 
sigen  'tropfcnb  fallen'  ftecft.  2^ie  oorgcrm.  2B3. 
sig  :  siq  liegt  üor  in  altfloo.  sicati  'barnen', 
sici  ',s>arn'  lomie  in  ffr.  sie  'bcne^en,  ergießen', 
beffen  '>43räfen§  nafaliert  al§  sificati  erfdietnt;  nbb. 
fcid)cn  berubt  auf  genn.  saik.   oorgenn.  sig. 

Stmt  Tl.  mbb.  abb.  sin  inn)  99L;  ügl.  afinef. 
sin.  Gntlcbnung  au§  lat.  sensus  ift  unglaublidi, 
lueil  ein  ft.  [jUv.  nbb.  mbb.  sinnen  beut  9comen 
3ur  Seite  ftebt.  ®a§  entfprcdienbe  ai)b.  otm. 
sinnan  bat  nur  erft  bie  Sebeutung  'reifen, 
ftreben,  geben',  roa§  allerbing§  bie  2(nnabme 
nabc  legt,  mbb.  nbb.  sinnen  babe  feine  58ebeiu 
tung  oon  abb.  sin  'sensus'  übernommen.  Ta§ 
3}erbältni§  t)on  abb.  sin  'sensus'  3U  sinnan 
'roobin  geben'  ergiebt  fid)  au§  ber  5Borgefdndite. 
2;ie  2Bur3cI  oon  ai)b.  sinnan  ift  biefelbe  roie  bie 
uon  germ.  sin|)a-  '2Beg,  9xcife'  (ngl.  ©cfinbei, 
inbem  sinnan  auf  üorbiftornfdiem  sentno-  berubt. 
3n  lat.  sentire  'füblen'  seigt  bie  ibg.  2D3.  sent 
(ogl.  ir.  set  'SBeg')  eine  abftrafte  iöebeutung  (f. 
feben),  an  raeld)er  and)  jene?  abb.  sin  2(nteil 
bat.  3(u§  bem  abb.  SBort  flammt  bie  gleidibeb. 
roman.  Sipue  oon  ital.  senno. 


ftntemal 


—   366   — 


©o{)Ie 


fmtcniai  Äonj.  mf)b.  sintemal  für  sint  dem 
male  'fcitbcm'.    ^(\l.  feit. 

Sinter  ^)l.  m()b.  sinter  (sinder)  al)b.  sintar 
ÜJ?.  =  Qitorb.  sindr.  angif.  sinder  'Sdilacfc' 
(engl,  sinter  ift  I}b.  ^clmniorli.  "^htviüärtiflc 
S3cjie()imi.ien  ]\nt  unfidicr. 

<B\9pt  ?f.  ml)b.  Sippe  ai)^.  sippa  sippea  5- 
'^httlDciTvnnbtfdiaft'  =  afadif.  sibbja,  onglf. 
sibb.  got.  sibja  in  o|Icid)er  Jöcbciitung.  Tic  iiov= 
(liftorifdic  t'aiitfovm  sebhyä  füdrt  auf  llrt)cr= 
uianbtidiaft  mit  ffr.  sabhä  'Stamm,  3tamm= 
genoffcnfd)aft,  SiiH'c'.  Taö  onorb.  .'öcibcntum 
oerc{}rtc  Sit  alc^  (Göttin  bcr  ivamilic,  fpc,^icÜ  bcr 
©1)6.—  Sippfd)aftml)b.  sipschaft  J-,  ßlcidibcb. 
mit  m(ib.  sippe. 

©ittc  5.  m()b.  Site  Tl.  (feiten  Jv.)  a()b.  situ 
ÜJJ.  =  got.  sidus.  anorb.  siör,  anglf.  sidu  (ciuii. 
fehlt),  nb(.  zede.  afädif.  siiln  in  glcidicr  53c= 
beutung.  Hrüenuanblfdiaft  uon  gcrni.  sidn- 
(faum  södu-)  mit  gr.  feöo;  libg.  @rbf.  siHlhosi 
'Sitte'  ift  fe()r  mnl)rfd)einlidi ;  mcniger  annehme 
bar  ifl  3uia>'i'nc"I)a"9  '"it  <\^-  tfu-uoc;  '\val)x-- 
I)aftig'. 

t  Stttid)  Tl.  ''ipapagei'  (nod)  im  18.  ysahvl). 
üMidi,  im  IG.  ^fl^U'l).  aud)  Sicfuft)  ani  gleid); 
beb.  milb.  sitticb  Tl.,  moncbcn  ud)b.  nlib.  audi 
psittich  auftintt:  entlehnt  im  11.  ^^al)vl).  anv 
Iat.=gr.  psiltacus. 

ft^en  3tn).  ml)b.  sitzen  a[)'ii.  sizzan  ft.  otro. 
(au§  *sizzean.  älter  *sittjan):  urgerm.  unb 
ircitcrl)in  gemeinibg.  ft.  otro.  au§  ber  2B,v  ibg. 
s6d  =  gcnn.  sf-t.  @ot.  sitan.  anglf.  sittan 
ciifll.  to  Sit,  nbl.  zitten.  afäd}f.  sitljan  'fi^cn, 
fid)  fegen'  entfined)en  aly  umeriranbt  bcn  ftr. 
sad,  gr.  tlouai  (für  *öehjo-),  lat.  södeo.  ofloo. 
seda  (söstij.  Taö  Maufatiuum  ber  3i>j.  ibg. 
s?d  =  gcrm.  sPl  f.  unter  fetten.  iS>citere  5[b= 
Icilung  auy  ber  febr  groncn  ibg.  Sitn>e  (luie  lat. 
sido,  gr.  Ihpüai,  lat.  solla  ufm.)  an.^uführcn,  ift 
unnötig. 

Sil;  lin  bcr  ^eteucvungvfovmcl  meiner 
Six)  crft  nhb.,  buntler  i^orgcfd)id)ie. 

<Btat  Tl.  auv-  ital.  scarlaro  'eine  Mavte 
rocglegcn,  auvfonbcrn':  bie  Sfat forte  ift  bai- 
33Iatt,  hai  auf  bie  Seite  (sraiD  gelegt  luirb,  um 
bann  mit  cinge,?äl)lt  .^u  lucrbcn ;  „in  einer  jvarbe 
jcart  fein"  =  'fie  nidu  befil^cn'.  5Pgl.  l'.  tlJicoloi, 
SBcitr.  ;;.  JBortauÄtaufdi  isOT  S.  11. 

Stclctt  'üi  aiiv  gleid)bcb.  gr.  OKeXercW;  im 
17.18.  i^^abrl).  (fo  bei  Si^ranbcr  1727)  Scclc  = 
tum  Scelcton.  Totür  im  1()./17.  ^'^abrl). 
jPeinmerf  (j.  i8.  JPurfiifcn  l."»80  ij^a^lcr  (£l)ro= 
nit  61S);  bei  ^^^rätoriu?  lOUO  Antbropodcmns' 
3S(J  „Sfelefon  ober  lobtcnfnodien". 

(£fi,i^c  A.  erft  nl)b.,  früh  im  17.  ^'sahrh.  j.  !ö. 


bei  Jürttenbac^  1630  Architect  Milit.  noch  scizzo 
au§  ital.  schizzo  (bie§  an§  lat.  schediumV  SBgl, 
nodi  octtel). 

StlotJe  Tl.  fpätmhb.  slave  sklave  Tl.  'Sflaoe' 
eigtl.  'fx-iegögefangener  Sflare':  in  gleicher  33c= 
beutung  aud)  fonft  in  neueren  germ.  unb  roman. 
Spradien ;  ügl.  nbl.  slaaf.  engl,  slave,  fr^.  esclave, 
ital.  schiavo.  3"  ©runbc  liegt  bie  bi)3antinifd)c 
^cjcidmung  ber  Sübflancn  al»  '  EaKXaßiivoi,  bie 
in  ^Valien  im  8./9.  ^\ahrh.  bie  ^cbcutung  'Sflauc' 
iak-  Sclavusl  annahm,  bie  bann  über  :3tfllicn 
nad)  Tcutfd)lanb  nmnbcrtc  (bie  eigtl.  4<cnennung 
bcv  Slawen  üi  Tcutfdilanb  iimr  im  9.1httclalter 
SBcnbcn  —  JBinbcn);  bie  iöcjeid)nung  St'la  = 
oen  tann  nicht  uom  flau.  Cftcn  au^ogegangen 
fein,  mcil  feine  u)cfllid)e  flau.  3?ölfcrfd)aft  fid)  je 
S flaue  genannt  hat  (aflou.  Sloveninüi.  S3gl. 
Saiit,  3ld)rft.  f.  frj.  Sur.  XllI  190. 

Sfru^Jcl  Tl.  erft  frühuhb.,  nad)  lat.  scru- 
pulus. 

Sittaragh  Tl.  mhb.  ahb.  sniaragd  (smärat) 
Tl.:  gelehilee  SBort  nad)  lat.  smaragdus. 

fo  5(bü.  mhb.  ahb.  anbb.  so  für  eigtl.  s\v6; 
ba§i  2>crhältni'o  ,^n  anglf.  swä  (engl,  so)  unb  got. 
swa  'fo'  ift  nid)t  getiau  jit  ermitteln.  33gl. 
al§,  alfo,  fold).  Tic  iHn-gefd)id)te  biefc§ 
'^ronominalabuerb'S  ('auf  bicfc  il^cife')  iü  unflar; 
bat";  cc>  rclatiuifdic  (lunftion  annahm  (b.  h-  ölfo 
Äoninnltion  luurbc),  ficht  im  oufammcnhang 
mit  bem  ^lunftionyiuanbel  uon  ber;  ah  3{elatiu= 
partifcl  crfd)eint  so  im  Tli)t).,  feiten  im  M)b. 

Sorfc  7S'-  iiil)b.  sof  (ck)  socke  ahb.  soc  Tl. 
'Strumpf:  mit  nbl.  zok.  anglf.  socc  engl,  sock 
'Sd)iü)',  anorb.  sokkr  früh  entlehnt  auy  ber  lat.= 
roman.  Sippe  soccus  (ital.  socco  '.\Salbftiefer, 
frg.  socque  i.  Tic  (i^ntlehming  iny  ,vSb.  fajib  gleid)= 
jeitig  mit  ber  uon  lat.  sntor  (f.  Sd)ufter)  unb 
oon  So  hie  2  ftatt.  —  Socfel  Tl.  erft  nhb.,  noc^ 
frj.  socle  dat.  socculus). 

Sob  Tl.,  meift  S  ob  brennen  ano  glcid)bcb. 
mhb.  söt  (dl  TlTi.,  mcld)c§  eigtl.  bav?  'ÜBallen, 
Sieben'  bebeutet  alc-  'Jlblcitung  ju  mhb.  sieden; 
baher  nhb.  Sob  and)  glcid)  'i^rühe,  ilh-nnnen', 
fomie  aud)  bcr  Crtcmamc  So  bot  (ugl.  anglf. 
watorseaö  '5hunnc)l' ). 

fofcrn  .Üo)ii.  (infofcrni,  fdion  mhb.  so 
vi-rre. 

8ol)lc'  A. 'ein  AÜd)'  crft  idib.,  mit  glcid)bcb. 
engl,  solo,  fd)a)eb.  sola  nad)  bcr  lat.^roman. 
Sippe  solca'''^Mattfiid)';  ugl.  frj.  sole,  ital.  soglia. 
Cb  bie  5^c,^eid)nung  Sd)olle  (nbl.  scliol)  eben= 
baher  flammt':' 

3oJ)Ic2  A.  i"hb.  so]  ahb.  sola  a. 'iyunfohic': 
glcid),ieitig  mit  Socfc  (f.  aud)  ©d)uftcr)  in 
uorahb.  3cit  entlehnt  auis  lat.  *söla  (^licbcnform 


@ol^n 


367 


©onnabenb 


ju  sölea),  ba§  burd)  ital.  suolo  =  frj.  sole 
'(^uKfoIile'  Dovaiicn^cjcljt  luivb.  3)a§  (at.  solea 
(n)o()er  ital.  suKlia.  tr,V  senil)  'Il)i'uid)uicüc'  il't 
roalu'ldieinlidi  bic  CucÜc  uon  aitglf.  syll  ctuil. 
sill  'odiiucÜc'.  Uvocvn)anbtjd)aft  bcy  al)b.  sola 
mit  lat.  solea  (cjv.  u\id)  ift  benfbar,  lucnn 
(3  d)  11)  e  U  e  üenoanbt  ift. 

3o6it  d)l.  m()b.  a()b.  sun  ältcra(}b.  siinu 
3)1.:  ein  i]cvm.  unb  uribcj.  3Bort  (ogl.  lodjter, 
©d)iucftcr,  trüber,  Satcr,  ''Dlutter);  v(\\. 
got.  sunus.  anorb.  sunr,  ancjlf.  sunu  cuiil.  son. 
nbl.  zoon,  afäd)i.  sunu.  Urucrtöaiibt  mit  ffr. 
sünü.  ancft.  luinu,  ajloo.  synu,  lit.  sfinüs  '3ol)n'. 
2)ic  in  bicfcm  Stamm  su-nü-  ctU()a[tcnc  2Bj.  sü 
(ogl.  ffr.  sü  'gebären*;  f.  ©au)  ftecft  aud)  in 
bcm  auf  ibg.  su-yü-  (suiw-)  berul)cnbcn  gv. 
viöq  (bia(.  uiüq)  '3ol)n'. 

foltft  m()b.  solich  solh  (sülich)  at)b.  sulih 
solih  ihh  unb  einfüd)c§  h)  =  aiäd)^.  sulik,  nb(. 
zulk.  2Bie  neben  l)b.  nbb.  so  büv  anglf.  swä 
=  got.  swa  üel)t,  jo  crid)cint  für  sulik  anglf. 
swylc  (engl,  such)  unb  got.  swaleiks  'fold)er'. 
SBegen  be^  Suffirc»  lika-  ogl.  lueldjer. 

«olb  DJI.  ml)b.  seit  (d)  ÜJt.  'So()n  für  ge= 
leiftete  S^ienftc',  aud)  'iua§  ^n  leiften  ift,  ^ftid}t, 
2)icnft':  feit  12U(.>  im  9Jil)b.  auftretcnb,  Öcliuroorl 
au^  frj.  solde  'iio()n',  ha^  eigtl.  bcr  iftünjuamc 
lat.  solidus.  ital.  soldo  (nfrj.  sou)  ift;  bod)  läf^t 
fic^  bie  ml)b.  Doppelbcbeutung  nur  au^  einem 
(SinfluB  bc5>  otiu.  f ollen  ertlären.  —  S^a»  crft 
frül)nl)b.  Sel)niüort  Solbat  (nod)  nid)t  bei 
Wlaakv  1561  gebudjt)  beruljt  auf  ital.  soldato. 
n)ot)er  aud)  frj.  soldat  (engl,  soldier  flammt 
au»  afrj.  soldoier);  bafür  galt  ml)b.  ba^  mit 
germ.  '^Ibleitung  gebilbete  soldensere  'Solbfriegcr, 
©ölbner'. 

foücn  otiö.  ml)b.  sohl  ischolnj  al)b.  solan 
(scolanj  ^rät.=":Präf.  'foUen,  muffen,  bürfen, 
rocrben,  fdiulbig  fein,  gebül)rcn'.  3)a§  jugebörige 
2(bftraftum  Sd)ulb  5-  beiüeift  in  Übercinftim= 
mung  mit  got.  skulan  'fd)ulbig  fein,  3u  be5alilen 
baben',  hav,  skal  'fdiulben'  alö  äBurgel  üorau»= 
äufegen  ift  (ber  Jluöfall  be»  (Suttural»,  ber  au^ 
ber  1.  ^:^erf.  skal  ein  al)b.  ml)b.  sol  gemad)t  bat, 
ift  befixmbenb).  ^2tu§  btejer  2Bj.  rourbe  gemein^ 
germ.  ein  ':prät.  '^xü\.  gebilbet,  ba§  bie  ^""ftion 
eine§  öilfsjtiu.  übernommen;  ogl.  engl,  shall, 
nbl.  zal.    2a»  ^JJöbere  gel)ört  in  bie  ©ranimatif. 

Söücr  'M.  mt)b.  sölre  (soh-e)  2R.  ':Öoben 
über  einem  ijaufe,  Jlur  im  erften  Stodiucrf 
ai)b.  soleri  für  soläri  uriprgl.  sölari  nad)  lat. 
Solarium  'Söller,  lerraffe',  mober  aud)  afäd)f. 
soleri,  nbl.  zolder,  engl.  soUar  (anglf.  solor); 
entfpred)enb  afrj.  solier  'Speid)er',  ital.  solajo 
solare  '3ii"mei^öerfe'.3;ie  Sntlebnung  in»  @erm. 


faub  uor  ber  al)b.  Seit  ftatt  (gleid)jeittg  mit 
Äammer,  Heller,  'Dlauer,  S;ieid)er)  unb 
,^iuar  luobl  am  S)}itteh  unb  'Jtiebcrrbein.  Um 
Cberrbcin  feblt  ba§  Sßort  je^t  (fd)on  W.  "^ietri» 
'-öibelgloffar  1.522  überfeljt  ßutbcr«'  Söller  al» 
unuerjtänblid)  mit  „Saal,  Summcrlaub"). 

t  Boi^cv  9)i  'SaUbrübc'  ein  eigtl.  nbrbein.= 
nbb.d)eff.2Bort,  beffen  erftc?  itompofitioneelement 
nbl.  soll  'Salj'  ift;  mal)rid)cinlid)  fted't  nbl.  solt- 
brijn  'Saljbrübe'  in  ber  ouftuuincnfcgung.  'iUud) 
beult  man  an  ^sticntität  mit  Salpeter,  baö 
allerbing»  nirgenD§  ju  Sol  per  ücrfürjt  luirD 
(Salpeter  luurbc  f ruber  faft  ausijd)lte6lid)  jum 
Gtnfolpern  pcriücnbeti. 

Sommer  dJl.  mbb.  sumer  abb.  sumar  3)1.: 
in  glcid)cr  jyorm  eine  gemeingerm.  ^öenennung; 
ogl.  nbl.  zomer,  anglf.  sunior  engl,  surnmer, 
anorb.  sumar.  Ur-oeriüaubtc  2Borte  mit  anbern 
Suffiren  finb  ffr.  samä  '3i-^l)^'%  ciwii.  ham  'Som= 
mcr',  armen,  amai-n 'Sommer'  (aber  am  '^Vil)r'), 
altir.  sain  —  samrad,  h)mr.  ham  haf  'Sommer'. 
2)gl.  2cn3,  äöintcr,  iöerbft. 

«ommcrfriftöc  J.  eigtl.  ein  tirol.  Xialeft= 
loort,  juerft  1792  in  Älein»  '^^roDinjiahoörterb. 
al5  öftreid).  gebud)t  („eine  SSobnung  auf  beut 
Öanbe,  bie  mau  im  Sommer  bcjiebt").  Ji'über 
53cleg  in  Spinbier»  Saltncr  DJMbi-'djen  1847. 
^JJeucrbing»  burd)  Steubö  SÖcrf  „2;rei  Sommer 
in  lirol"  allgemein  befannt  geiuorben.  33ielleid)t 
Umgeftaltung  bec-'  gleid)beb.  üal.  refrigeria. 
SBoi-t  unb  Sad)e  finb  fd)on  im  17.  {saijxl).  für 
lirol  bcjeugt:  „loobie  Stabt  iöojenibre refrigeria 
ober  5rifd)cn  Ijalten"  Irojer,  (Sbronif  1648. 

fonbcr  '^räpof.  mbb.  sunder  'obne',  t)a^ 
eigtl.  ilboerb  ift  unb  'abfeit»,  gcfonbcrt,  für  fid)' 
bebeutet,  aber  im  "^(bb.  3}K)b.  bdufig  Äonjunftion 
gleid)  'aber,  oielmebr,  fonbern'  ift.  33gl.  abb. 
suntarSlbo.  'für  fid),  befonberö;  aber,  fonbern', 
got.  sundro  'abgefonbert,  allein',  anglf.  sundor 
engl,  asunder  'entäioei',  nbl.  zonder  'ol}ne*. 
Xaiü  gr..  arep  'obne'  au»  @rbf.  snter?  — 
Xa^n  befonber»  auö  mbb.  besunder  'abge» 
jonbert,  eingeht'.  —  fonberbar  Hb],  au»  mbb. 
sunderba3re'au&ge3eid)uet';  f  o  n  b  e  r  li  d)  au»  mbb. 
abb.  sunderlich'einjeln,  befonber»,  au»ge3cid)net'; 
fonbern  3^^-  "t')b-  sundern  'trennen,  fon= 
bern'  ai)t).  suntarön.  —  fonbern  Äonj.  mbb. 
suntern.  Ütebenfonn  ju  sunder  'fonbern,  aber, 
inbeffen'. 

Sonnabenb  9)1.  mbb.  sun-äbent  sunnen- 
äbent  abb.  sunnün-äband  (baueben  Sam»tag 
abb.  samba?-tac  ;  mbb.  ähent  loirb  gern  ooin 
ißorabenb  oon  Jeieilogen  gebraud)t.  2)a§'3fnglf. 
fennt  ba»  entfpred)enbe  sunnanaefen  nur  in  ber 
iöcbeutung  '33orabenb  por  Sonntag' :  nad)  bcm 


:onne 


—  368 


jpnrcn 


unter  (}ai"tnacl)t  iöcmcrftcu  luurbc  bte  !Ictlbe= 
ncnnuuii  im  2!cutfd)eu  iöejcidinuiui  bcy  i^anjcn 
laiicv.  '')lad)  CJU"|(.  saterilay  =  lucüfäl-  säterdag 
länt  fidi  annclimcn,  bat";  btiö  iiovbbcutjd)c 
Soniiabcnb  (ä()itlid)  luic  9JHttiuodii  für  eine 
ältere  felbitänbiiie  ^enennuni^  ciniictretcn  iü. 
Übrigenio  ift  Sonnobcnb  luefentlid)  ntb.  nbb. 
unb  ©am§taci  oberb.  S.  nod)  2)icn§tai3, 
Sonncr^tag  unb  Sonntag. 

Sonne  A-.  m()b.  sunne  al)b.  sunna  A".  = 
got.  sunnö  JvlIJ.,  anglj.  sunne  ,1.  engl.  sun.  nbl. 
zon,  afäd)f.  sunna  jy.  ."sm '?lidd)f. '?(l)b.  (llllib.i 
begegnet  aud)  sunno  (sunne  i  al'o  'iöJa^f.,  baö 
an  abb.  ster-no  mä-no  erinnert  (j.  Stern). 
Urgcrm.  roar  roobl  sunn6(n)  a(§  Dieutruin. 
3)a§  im  ■JJeunorb.  allein  üblidie  anorb.  s61 
(=  got.  sauil)  iü  bem  (at.  snl  unb  gr.  ii\ioc 
'Sonne'  urnerumnbt,  bie  mit  jt'r.  svar  'Sonne' 
unb  got.  sugil,  anglf.  sy^el  'Sonne'  auf  einer 
ibg.  2B3.  saw  :  sfi  'leuditcn'  beruhen,  bie  audi  bcr 
gcmeingerm.  ^ejeidjnuug  sunnOn-  ju  t^rnnbe 
liegen  fann. 

Sonntag  W.  mhb.  sun-tac  sunncn-tac  al)b. 
sunnün-ta<;  fdiciiu  id)on  bie  üord)rii"tlidic  !öe= 
nennung  bec^  2(i(\c<-  dat.  solis  dies)  geiuefen 
jn  fein;  ugl.  afäd))'.  sunnun-dag,  nbl.  zondag, 
anglf.  sunnan-dieg  engl,  sunday;  aber  anorb. 
dröttensdagr  'lag  be»  .'öerrn'  repräfentiert  mit 
altir.  domnach  bie  fird)lid}e  ^öeneiniung  dies 
dominicus  (=  ital.  doinenica,  fi'j.  dimanche». 
Tav  bei  leiiullian  belegte  lat.  dies  solis  (bar= 
nadi  andi  brcton.  disul  ~  fi)mr.  dydd  sul 
'Sonntag')  bat  fidi  im  !;){oman.  uidit  gebalten. 
l<gl.  Sonnabenb  foune  bie  übrigen  'Diamen 
ber  läge. 

fonft  ^Ibo.  mbb.  sunst  sust  älter  ml)b.  abb. 
sus  'fo'  (beu  'i^ebeutungC'iibergaug  uon  'fo'  ju 
'fonft'  erflärt  man  fidi  burd)  bio  (^'llipfe  einer 
negatincn  'i^erbiubungi.  '^üib.  afäd)f.  sus.  nbl. 
zus  'fo'  fd)einen  gleid}cu  Stammes  mit  fo. 

SorflC  5.  mbb.  sorge  abb.  sorga  soraga 
(fränf.suorga)^-.  =  got.  saürga,  anglf.  sorhengl. 
sorrow,  nbl.  zorg,  afäd)f.  sorga.  Gntiueber  mit 
lit.  sergi^'ti  'bitten'  ober  mit  altir.  serf  'Öicbe' 
ocnuaubt. 

Sorte  A:  erft  nbb.,  nad)  ital.  sorta. 
fpä()en  ;')tm.  mbb.  spöhen abb. spehnn:  neben 
bem  '>lbi.  abb.  afädif.  spähi  nd)b.  sp;elie  'fing, 
gefd)irtt'  (unb  nbl.  bcspieden  'fiiäben":")  bcr 
einjige  germ.  dicii  ber  ibg.  2l.\?.  spek  'feben' ; 
ugl.  lat.  spec  in  speculum  conspirjo  adspectus 
unb  (mit  i  für  6)  suspicio  '^ilrgmobn*,  fomie 
ftr.  spa«;  'fcbcn'  (gr.  OK^n-riu  für  *an^KTiu?). 
'}lU'5  ber  germ.  Sirpc  ift  bie  uon   ital.  spiare, 


frj.  epier  'auöfpäbcn'  (ital.  spione  frj.  espion 
'Spion',  mober  engl,  spy)  früb  entlebnt;  baiu, 
Spion. 

fpnltcn  otm.  mbb.  spalten  abb.spaltanft.  otm. 
=  nmbb.  spolden.  mubl.  spalden  'fiialteu' :  ein 
bcin  Montiuentalbeutfdtcn  eigciuümlidicö  ft.  otm., 
bem  eine  ibg.  2^3.  splialt  ju  Ü)rimbc  liegt;  ugl. 
nad)  0.  JBrabfc  ffr.  sphut  sphal  (für  sphlt) 
'planen'  (Ä'aufat.  'fpalten').  oufammenbang 
mit  mbb.  Spelte  'i'au^eufplitter',  got.  spilda 
'Sdircibtafcl',  anorb.  spjald  '^rcn'  ift  iüabr= 
fdicinlid). 

S^JCtn  OJJ.  mbb.  abb.  spän  111.  '.s>ol:;fpan' 
=  nbl.  spaan  'A^ioljfpan,  Sd)aufclbreite  am 
^luber',  anglf.  spün  engl,  spoon  'i'öffcl'  fomic 
anorb.  spönn  spann  '.'^lol^fp litter,  idöffel'  bc= 
meifen  für  germ.  spenu-  (ba^u  germ.  sped  in 
mbb.  spät  'Splitter')  eine  Toppelbebeutung, 
bereu  ä>orgefd)iditc  loegcn  'Dlaugel  an  amwäx-- 
tigen  '-Bcjiehuugcn  fid)  uidit  befiimmcn  lät";t 
(finu.  paanu  'Spinbel'  ift  germ.  (^'Utlclinung); 
uufid)cr  ift  i^cra)anbtfdlaft  mit  gr.  OTtd-en  'tRül)r= 
löffel'  (f.  Spätem. 

S<)nnfcrfel  'Ji.  Timinutiu  ju  mbb.  spenvarch 
1)1.  'nod)  faugeubey  Jc^'fcl,  SDlikbferfel'  (banebcn 
mbb.  spen-sü  -swim.  3)ay  erfte  ©lieb  bcr  3»= 
fammcnfcljung  ift  mbb.  spen  ("y.  ''-J3ruft,  Wild)', 
auf  bcffen  glcidibcb.  'Jiebeuform  spüne  spiinne 
mbb.  sj)ünneverchelin  'Spanferfel'  beruht;  ugl. 
nbl.  speen  '(5uter'  nnt)  abb.  spunni ,}.  ''.öruft', 
bereu  3i\v  inelleid)t  mit  ber  uon  fpannen  gleid) 
ift;  baju  lit.  spenys  'oilje'.    33gl.  ©cfpait. 

Spange  ?(■  "ibi^-  «pange  abb.  spanga  ^. 
=  anorb.  spong,  anglf.  spang  spong  (baju 
engl,  spangle  ','vlitter'  eigtl.  Timinutiu),  nbl. 
spang:  gcmeingerm.  spangö. 

Spanne  ?>•  iid)b.  spanne  abb.  .--panna  ^. 
'^Breite  ber  au§gefpannten  .'oanb'  (barnad)  ent= 
lehnt  ital.  spanna,  fr^.  empan  'ein  öängenmaf;'): 
3U  fpannen  mbb.  spannen  abb.  spannan  ft. 
^tiu.,  tiai  bem  nbl.  spannen,  anglf.  .spannan 
engl,  to  span  'aucM'trcdeu,  fpannen'  eutfprid)t. 
iö33.  Span 'jichen'  fdieiiU  iint  beu  unter  Span  = 
fcrtel  unb  Wefpeuft  bchanbcltcn  Sippen  311= 
fammen3ugehören,  uielleid)t  fogar  mit  ber  uon 
fpinucn. 

ft»arcn^tiü.  mbb.  spam  abb.  sparön  fd)iu.  i^Uv. 
'fparen'  ucrfd)onen,  erbalten,  uerfparen' :  Teno; 
minatiu  311  abb.  spar  (anglf.  sp*r.  erft  nbb. 
bafür  fparfam) 'fparfam'  (mhb.  speiiiche  'auf 
fpärlid)e  iBcife'  ift  'Oa^i  "Htfv.  ba3U,  unirbc  aber 
im  'Jibb.  3um  "Üb'],  fpärlidi);  bafür  abb.  spar- 
iienti,  anglf.  spa-rliendc  'fparfam'.  iBgl.  nbl. 
sparen,  anglf.  sparian  engl,  to  spare,  anorb. 
spara.    'Jln   ;;ufamntcnbang  mit  gr.   anupvöc, 


Spargel 


—   369   — 


©peirfier 


Vrflreut,  cingcln,  fcUcn'  (ju  aweipiu  'fäcn,  ,^cv= 
flrcucn'i^ilt  md}t  511  bcnfen. 

Sunröcl  'Dt.  ml)b.  spargol  nmi)  lat.  aspa- 
ragus,  ba§  and)  bic  Cucdc  für  btc  ii(cicl)[icb. 
nb(.  aspersie,  fvj.  asperge.  ttcil.  sparagio  luav. 
53cad)tc  fd)aici3.  sparse. 

(S^nrfalf  Tl.  nt()b.  spar  =  amli  *sp;t'r 
(in  ber  'Jlbloitung  spieren  2Ibi.  'uoii  Äalf». 

f^ärltc^  f.  fparcn. 

(S^jnrrcu  "M.  iu()b.  sparre  alib.  sparro  9Jt. 
'©tangc,  53altcn'  =  nb(.  citfll.  spar,  anorb. 
sparre  '53alfcn'.  53cjic(iunc!cn  aut5cr()alCi  bei' 
@erm.  fcblcn.    S-  fiicvrcn. 

t  SlJartc  A.  '3(nteit'  sucrfl  in  Srf)inc((cr§ 
^aier.  2336.  nnb  uon  2Bcii-\anb  DCV3cid)nct,  aber 
QÜen  älteren  2Börterbüd}ern  frcmb;  im  17. '18. 
3a(}r().  als  {laO  sparta  '^frünbc,  ^^favrei' 
bcf.  in  nfnbcntifdien  itrcijen  (unb  jiuar  i^crn  in 
ber  S^crbinbnnii  spartam  et  marthani  =  „erft 
bic  'it^farre,  bann  bie  Cnarre"  j.  53.  IT-l-l 
©alinbe  a  5).  Ta§  Sort  cntftantmt  bem 
i">umaniftcnlatein  be§  16.  3<if)i^f)§v  i"  i^cm  bie 
SBerbinbunci  spartam  nancisci  "eine  ^frünbc 
befomnien'  oft  üorfommt  (3.  S.  ßaloin  1548 
Opera  VII  591 ;  Greg.  Lagiis,  Processus  Diaboli 
nm  1560?).  o«  ©vunbe  lientcir.  OTräpTri  'ßr&ijut' 
(fprüdnriörtlidi   aTTdpxriv  e\axe?). 

<BH^  2)^-  evft  nl)b.,  nad)  ita(.  spasso  'Öuft, 
3eitt)crtrcib'. 

fjlät  2(bi.  Slbo.  m[)b.  spaete  a()b.  späti  3Ibi. 
(ober  m()b.  späte  a()b.  späto  Slbo.)  =  nbl.  spade 
'fpät'.  2)a§  ®ot.  6eiüa()rt  ()ier3U  nnr  spediza 
'fpäter'  unb  spedists  'fpäteftcr,  letzter,  c^eringfter' . 
2)a§  gcnn.  sped-  läf;t  fidi  nid}t  racitcr  ocrfolgcn. 

<B\tat  dJl.  'eine  Steinart'  mlib.  spät  dJl. 
'blättrid)t  bred}enbc§  ©cftcin,  Splitter',  roorauS 
nbl.  spaath,  frj.  spath.  ital.  spato  'Jelbfpat' 
ju  ftanimen  fdicinen.  3?orgefd)idite  bunfcl  roie 
bei  Dnarj. 

Spaten  9Jt.  erft  nlib.;  mlib.  spate  folgt  au§ 
bem  Timinutiu  m()b.  ndb.  spatel  'f leine  Sdiaufef ; 
ba»  üorau»3uict3enbc  alib.  *spato  ftimmt  überein 
mit  aiäd)f.  spado.  nbl.  spade  (spa).  ancdf.  spada 
cncjl.  spade.  2)iefe  altgertn.  Sippe  ift  uruer= 
roanbt  mit  gr.  airderi  '©d)roert'.  ^tal-  spada 
'Sdimcrt'  (baju  frj.  epee)  rairb  meift  lieber  au? 
bem  ©ried).  al§  au§  bem  ®erm.  abgeleitet. 

Sonö  9Jt-  iiiätm()b.  spatz  dJl.  'Sperling': 
fpeäifiidi  l)b.  .Hofeform  ju  ml}b.  spar  (f.  Sper  = 
ling);  lueniger  raal)ridicinlidi  ift  iirfprünglidier 
3ufammcnl)ang  mit  g[eid)beb.  lat.  passer  (für 
*spat-ter'?). 

1>a3tcrcn  ät"'-  »d)b.  spatzieren:  uiäl)rcnb 
be§  lo.  3alivb§.  ciu§  ital.  spaziare  'uml)ergct)cn' 
cntlclint.   33gl.  luflmanbcln. 

Slugc,  gtgmologiic^eÄ  SSörteröuc^.    6.  3lufl. 


3pcd)t  dJl.  ml)b.  al)b.  speht  031.;  nbl. 
speclit,  engl,  speight  'Spedit'  finb  beutfd)e 
!L'el)nit)orte ;  baneben  al)b.  ml)b.  spech  ian^ 
einem  germ.  spekka  ftammt  afrj.  espeche  nfrj. 
('peiche  'Sped)t').  Urücrii)anbtfd)aft  mit  lat. 
picus  'Spedit'  ift  luabrf dicinlidi ;  aii-  '-öcbcutung 
be§  33ogelnamen6  fafu  man  'bunt',  inbcm  man 
an  lat.  pingo  'male'  —  pictus  (gv.  iroiKiXo^) 
'bunt'  ober  an  engl,  speck  anglf.  specca  'Jlecf' 
anfnüpft.  5yall§  man  baS'  al)b.  speht  (nbl. 
-Specht'  uon  lat.  picus  trennt,  fann  man  e§  a(§ 
'Späl)er'  3U  ber  SBj.  üon  fpätien  jielien.  — 
Daju  Spcffart  gleidi  Spehtes  liart  eigtl. 
'Sped)tmalb' ;  f.  unter  .s>art. 

S<)cd  9JI.  mt)b.  al)b.  spec  (ck)  m.  =  nbl. 
spek,  anglf.  spie,  anorb.  spik  dl.  'Sperf' :  eine 
urgerm.  '5e3eid)nung ,  bie  gern  mit  ffr.  pivan 
'fett',  gr.  ttiujv  'fett',  aocft.  pivanh  9t.  'Spccf' 
in  3ufammenl)ang  gcbradit  wirb,  inbem  man 
bie  Gntiüirflung  non  w  ju  q  annimmt  (f.  fecf 
unb  Speid}el). 

T  3))ctfc  d'-  'Änüppelbrüde'  in  ber  SQJeUerau 
unb  in  i>effcn  üblid)  ==  mnbb.  specke :  ju  ml]b. 
spache  al}b.  spahho  spahha  '9ieifig',  mosu  eine 
germ.  3(blcitung  spakkjon  =  anbb.  *spekkja 
benfbar  ift. 

Speer  9Jt.  ml)b.  al)b.  sper  Tl.  =  anorb. 
spjor  ^lur.  'Speer',  anglf.  spere  engl,  spear, 
nbl.'  Speer,  afädif.  sper  (auö  germ.  sper  ftammt 
afrj.  espier).  2Bie  bamit  lat.  sparus  'öanje  ber 
iöauern'  3ufamment)ängt,  ift  unflar;  möglidi  ift 
lli-üerroanbtfd)aft  fo  gut  mic  (Sntlel)nung  beiber 
au§  einer  britten  Spradje.  58e3tel)ung  3U 
Sparren  unb  Sporn  ift  3aieifelfiaft. 

Speidje  iy.  ml)b.  speiche  al)b.  speihha  J- 
=  anglf.  späce  engl,  spoke.  nbl.  speek.  anbb. 
speka  '9tabfpcidic'.  3inai«i"cnl)ani^  '»^^  i^l'^- 
spahha  'i->ol3fpan,  Stecfen',nbl.  spaak  'Sparren' 
ift  nid)t  fid}er.  9Jtit  Spei  die  gcl)ört  3U  einer 
urgerm.  2l>3.  spik  bie  Sippe  Don  nl)b.  Spetd)er= 
nagel,  bcffen  erfte§  ©lieb  ha^  mbb.  (blos  mb.) 
spicher  Tl.  '^taget'  ift;  basu  nbl.  spijker 
'Ütagel',  norb.  spik  '.C-^oljftecfen',  engl,  spike 
'groüer  Ütagel'. 

Sücitöet  Tl.  ml)b.  speichel  al)b.  speihhilla 
speihhila  J.;  ügl.  afrief.  specle,  mnbb.  speke 
unb  nbl.  speeksel  (got.  spaiskuldr  fdieint  au§ 
*skai-skuldr  umgeformt  unb  at§  rebupl.  33ilbung 
oerroanbt  mit  lat.  screare).  ^a%  biefe  Sippe 
mit  S>3.  spivv  'fpcien'  sufammenbängt,  lüirb 
burdi  anglf.  späld  spätl.  mnbl.  spedel  (got. 
*spai|)l)  it)al)rfd)einlidi  (f.  fiieieni:  spaik-  für 
spaiw-  (f.  Spccf)? 

Sueirfjer  Tl.  mf)b.  spicher  ai)t).  spihhäri 
Tl.  '^ornboben,   SpeiAer'   =  afädif.  spikäri, 

47 


jpeicn 


—   370   — 


Spiegef 


nbl.  spijker.  3)ie  SJeridncbmii-j  be§  iuucvcn  k 
ju  hh  im  ^i).  loeift  auf  Gntlcfimiuii  uov  beut 
8./9.  Zsal)vl).  (f.  Siiclt,  Siitcl,  il>anno). 
2^ttÄ  m(at.  spicArium  '^oriibaiiv'  ift  mit  bcm 
(finflut;  bcy  fübeurop.  otcitUiaiiv-  (f.  Hcllcv, 
Söllcv,  itammcv)  mol)l  idjoii  im  4.  ^■^a()vl). 
in  @crmanicu  cnt)tanbcn  luib  jucrft  in  bcv  Lex 
Salica  (um  490)  bejeucjt;  lucber  ba^  Satcin 
(batür  granarium  uiib  horreum)  nod)  bic 
roman.  Sinad)cn  fcnncn  ba§  übrii^MiS  and)  in 
53aiern  fdilcnbc  3Bovt,  ba^i  bei  nn^ö  nad)  bem 
i>orbilb  uon  lat.  granarium  foiuic  non  cellariuin 
=  Äcllcr  unh  Solarium  =  So II er  ju  lat. 
spica  ':jü)rc'  i]cbilbet  luovben  ift  (im  3üteitum 
luiivbcn  übriiien«^  nur  bie  "Jil)rcn  ab(icjd)nittcn). 
—  il^eiicn  3peid)cruaael  f.  Svcid)e. 

fpctcu  ;Uni.  ml)b.  spien  al)b.  spiwan  ft.  ^tw. 
=  ijot.  speiwan,  anorb.  spyja,  oftädif.  spiwan, 
auglf.  spiwan  cUi^I.  to  spew,  nbl.  spuwen 
'fpcicu' ;  entfurcdicnb  in  ^ilcidier  '-Bcbentunii  lat. 
spuo,  (\x.  TTTÜuü,  lit.  spiäuju.  aflon.  pljuja,  ffr. 
äthiv.  3n  bicjcr  gcmcinibii.  2B,v  sptw  (sphiw  ?) 
'fpeicn*  i^el)i3rcn  iuol)l  and)  nod)  Speidicl  nnb 
fpeutjcn. 

Spctfc  ,"^-.  ml)b.  spise  al)b.  spisa  Jy.  'Spcifc': 
im  '-i3cinnn  öcv>  !•.  o^livliv.  enticbnt  au'i  ital. 
miat.  spösa  für  ^^pensa  (luecicn  at)b.  i  für  lat. 
e  f.  ,>^cier,  oeibe);  »gl.  ital.  spesa  ''üluf- 
luanb,  i^oftcu'  (moI)cr  Spcfcn)  gu  ital.  spen- 
dere  'au^t^cbeu'  (f.  jpcnbcn)  =  lat.  expen- 
dere.  2ie  (5ntlel)nuuii  uon  Spcife  ma^i  mit 
bcr  Don  3d)ü)fcl  unb  lifd)  ,^nfammciil)äniicn; 
Dill,  nod)  iiot.  inT's,  al)b.  mias  auö  lat.  mensa. 

Spcttnfcl  '))l  im  l(j.  ,lal)rl).  (aly  5pec  = 
tacci,  3uoctaail)  alliiemein  üblid)  in  Der 
Scbcntun^l    '3d)aufpicr   =  Int.   spectaculum. 

3)icht(attou  A.  im  16.  ysa{)x{).  allöcmcin 
üblid)  nnb  feit  3im.  l:}iotl)  1571  flcbud)t:  311  lat. 
specuiaii.  luorauv  mu  ir)(»0  fpcculiercu. 

3pc(t,  3  HC  1,5  'M.  nd)b.  spi-Ite  spiMze  al)b. 
spl'lta  spülza  [y.  =  aui^lf.  cuiil.  Jibl.  speit. 
Tic  al)b.  Jorm  spelza  (iilcid)  aiuilj.  spöll) 
brauii,  luic  ba§  /.  lcl)rt,  uor  bcr  l)b.  ;^cit  (ctma 
ölcid)3citiii  mit  3pcid)er,  '!l3 flanke,  3Bicfc, 
Stoppel  unb  Sid)cl)  nu§  lat.^ital.  spella  ein, 
mäf)rcnb  bic  al)b.  ''JJcbcnform  spelta  auf  ital. 
spelda  lucift;  V(\\.  bant  nod)  fr,?,  t'-peautn« 
'Spelt'.  ÜbriiicnÄ  tritt  lat.  spelta  crft  im 
4.  ortbvb.  n.  (Sbr.  auf. 

Spcluufcrv.im  U).  ^'valirb.  (3.  53.  bei  Sd)eibt 
I.'mI  ('')robianu>?  5.^.  20."))  an-i  lat.  spelunca. 

Sucnbc  A.  ml)b.  spunde  al)b.  spenta  Jy. 
'@cfd)ent,  Üiabc,  'Jdmofcn'.  !JJI)b.  fpcuben 
^tro.  ud)b.  spenden  al)"!).  spentön  \d)W.  3tn>.  'aI-5 
0cfd)cnf  aufteilen';  bicv  murbc  etma  im  7.  ^uibrh. 


an?.  mlat.=ital.  spendere  (i^Ieid)  lat.  expendere) 
'au'öiicbcn'  entlehnt;  baju  eniil.  lo  spend.  35oil. 
3iunb. 

■i-  Spcufilcr  911.  '33lcd)fd)micb'  ein  oberb. 
Xialcftuunt:  mhb.  spengeler  ^ilblcitunn  ju  mlib. 
spengel  —  spange  'Spaui^e'.  Si)noni)ma  f. 
unter  Klempner. 

Sperber  d)l.  mbb.  sperwaere  sparwsere  Q()b. 
sparwäri  d)}.  {vc\\.  nbl.  sporwer):  fd)etnbar  Mr- 
leitumi  3u  bcm  unter  Sperlin^i  belianbeltcu 
ncrm.  sparwa-  'Spcrliuii';  eiiitl.  ober  ift  ba§ 
leljte  3Bortclcment  inclmcbr  äri  =  51  ar  iinil. 
auiilf.  müs-eri  =  al)b.  mfis-aro,  anglf.  iseri 
=  al)b.  is-aro  unb  al)b.  kranuh-ari).  5(lfo  ift 
a{)'i>.  sparwäri  cii^tl.  '3Ibler,  bcr  oon  Spcrliniien 
lebt'  (baneben  m()b.  sprinze  ^y.  'Spcrbcrnieib= 
d)en');  vc\l.  anc\\).  spearhafoc  euiil.  sparrow- 
hawk  'Sperber'.  9Iuä  bcm  @crm.  ftammt  bic 
roman.  Sippe  oon  ital.  sparaviere,  fr^.  epervier. 
—  Tic  53c3cid)nunii  S  p  c  r  b  e  r  b  a  u  m  für  'iHHicl= 
beerbaum'  beruht  auf  Umbilbuui]  be^o  mhb. 
sperboum. 

Spcrltitfl  0?}.  ml)b.  sperlinc  (g):  biminidioc 
'?lblcitmui  auö  mhb.  spar  ahb.  sparo  '9.1}.  'Spcr= 
linif  ivc\l.  cnni-  starlins  ^n  nhb.  Staar),  t>a'<^ 
bic  gcmeiniicrm.  53cncnnunn  bc-?  iuxiclS  re= 
präfciUicrt;  iiiil.  QOt.  sparwa,  anorb.  sporr, 
auiilf.  spearwa  cuiil.  sparrow  (nbl.  bafür  moscii 
musch;  bic  iibb.  5öe3cid)nunii  f.  unter  SüniuiV- 
^(ufjerbalb  bc§  ®erm.  fd)eint  ba^  iilcid)bcb. 
prcnn.  sperglas  spurglas  urucrivanbt.  3» 
bicfem  Stamme  sparw-,  bcm  eine  2B3.  spor 
'3appeln'  (f.  Sporn)  3U  (^runbe  lictit,  fd)eint 
Spat?  itofeform  3U  fein;  lucitcrhin  ift  fränf. 
Sperf  'Sperling'  311  bcadilcn  (fd)nHib.= baier. 
l)crrfd)t  Spnö).    33gl.  aud)  nod)  Sperber. 

fperrcu  3tiu.  ml)b.  ahb.  sperren  (^rät. 
mhb.  si)arle  a[)b.  sparfa)  fd)Jü.  ^tii^-  c'fltl-  'mit 
Sparren  nerfchcn' :  ^Iblcitiuni  3n  Sparren; 
ba3n  angl.  gcspearrian  'fporrcn'. 

Spefcn  A.  '^.Mur.  an<^  ital.  spesa;  bic  Gnt= 
Ichnnnii  gefd)ah  nlcid)3citiii  mit  anbcrn  .'öanbcNo^ 
morten  (ugl.  ^anf)  frül)  im  17.  ^a{)v[). 

t  fpcul?cn  3tiü.  fpätmhb.  spiutzen:  Anteil' 
fimim  311  fpcien  (got.  spiwitjan?),  n)03U  aud) 
nhb.  fpütjcn  (f.  fpnctcn)  —  engl,  to  spit 
anglf.  spyllan.  2)a§  nermanbtc  baicr.  fpirtKn 
'fpuctcn'  beruht  auf  ahb.  *spirizzen  für 
*spiwizzen. 

Spe.Kfei  A:  fpätmhb.  specerie  Jy.  an^  ital. 
spczieria  ifiHitlat.  species  'öciuürj'). 

fptctcn  ;)tni.  nt)b.  SIbIcitung  ju  ©pccf. 

SpteflCl  Tl.  mhb.  Spiegel  (gern  Spiegel- 
glas) ahb.  spiagal  Tl.  (ügl.  ubi.  Spiegel):  mit 
0)eunÄU)cd)fcl  cinlchm  an-i-  nUat.  siif-glum  (= 


Bpkl 


—   871    — 


jptei^eu 


lat.  speculum),  lüorauf  aitd)  ital.  speglio 
(neben  speccliio)  'Sinciicl'  mcift.  Xk  Gnt- 
lc()min(5  in^S  3(()b.  l}nt  luciicn  bcr  iöcl)anblnni^ 
üon  lat.  e  unb  c  fnvj  üov  bcr  a()b.  ::]cxt  iiatu 
cjcfunbcn.  ®a§  2(lti(crm.  befofs  für  'Spicöel' 
ein  cii^enc»  ilBoi-t:  al)b.  scü-kar  eii^tl.  '6cl)attcn= 
be()ä(ter'  am  al)h.  sciuvo  (anglf.  sciia)'£d)attcn', 
uiofiiv  ciot.  skuggwa  'Spicc^cl'. 

®picl  Üc.  mlib.  a()b.  spil  (@en.  spiles)  ^Jt. 
'od)cv,^,  ocitocvtvcib,  3>cviinüc5cn' :  ju  jpiclen 
nil}b.  spiln  al)b.  spilön  fd)ui.  c,tm.  'fid)  oeit= 
ücilvcib  mad)cn'  =  nbl.  speien,  anfllf.  spilian, 
anovb.  siiila  'i'piclcn'. 

SjjictV  9.11.  ml)b.  spie^  at)b.  spio^  9.1]. 
'Hampf=,  3ai}biptet5':  germ.  ®rbf.  speuta- 
(barau§  afrj.  espiet  'Speer')  =  anovb.  spjöt 
9?.  (bafiiv  anglf.  spreot  f.  ©priet).  2hi§= 
iDävtigc  9>eruianbte  bcr  Sippe  fcl)len.  —  9i(}b. 
SpicniicicUc  eigil.  'ÜBaffcngefeüe'. 

<B\)ic\i-  91i.  m[)b.  al)b.  spi^  (.@en.  spi^^es) 
50^  '^öratipietV  =  nbl.  spit,  anglf.  spitu  engl. 
spit  'iövatipicty.  !rtc)e  Sippe,  luorau»  jpan. 
espeto  flammt,  i3el)ört  mit  jpitj  ^iijammcn, 
lüoäu  awiß.  spitu  =  al)b.  spi^  Subflantiuierung 
ift.  ^Merlicr  gcl)ört  and)  nbb.  Spicfs  (frj. 
epois)  'öeiueilicnbc  beä  SBilbciö',  mcld)e  !öe= 
beutung  für  bie  ältere  ;5eit  nid)t  nad)niciybar 
ift;  bod)  fegt  Spiefser  (ai}'i>.  spi^^o  spizzo 
'hinnulus')  'junger  ,'öirfd)'  unb  hav  entlc()ntc 
frg.  epois  'oberfleS  Gnbc  am  ^irfdjgeiucil)' 
biefelbe  für  bie  ältere  Spradje  oorau§.  S.  fpi^. 

t  (5))iüc  \y.  f.  Spinbcl. 

(SViütHÖ  9)1-  'gelbe  -]3flaumc'  mlib.  spillinc 
spinlinc  (g)9JL:  lüalirfdicinlid)  mit  abb.  spenala 
m()b.  spenel  'Stcchmbcr  gu  einem  urgerm. 
Spina-  '2)orn'  gehörig,  i>a^  mit  lat.  spina 
'2)orn'  (ügl.  ital.  spillo  'Stecfnabel')  nruenüaubt. 

(Spinnt  9Jl.  ml)b.  spinät:  mit  nbl.  spinazie, 
engl,  spinage  ju  frj.  epinard.  2ct?tc  Cuetle 
arab.  isfinäg  ober  perf.  aspanäh. 

t  3ptnb  91.  'Sdirant'  feit  Sdiottel  1G63 
gebudit,  ein  nbb.  Sialcfttuort,  im  17. 18.  SnlH'b. 
feiten  bejeugt  (j.  ^.  .söoffmanncMualbau  ufro. 
170J  @ebid)tc  VI,  109;  alö  bcrlinifd)  Spinbc 
bei  6ani^  1734  @ebid}te  S.  360):  fd)on  ntnbb. 
spinde  (neben  s[)inden  =:  fpenbcn),  bem  nbl. 
spinde  'Spcifefdiranf  entfprcd)enb :  moljl  aue 
miat.  spenda  (—  ital.  dispenda)  'Spcifefnmmer, 
Speifefaften'.  33gl.  Speifc  unb  mittelengl. 
spence  'Siicifcfammer'  au^  frj.  dispense. 

SiJtnbel  (1.  ml)b.  spinel  al]"!).  spinala  J-l 
bie  nbb.  9?ebenform  Spille,  fd}on  ml)b.  spille, 
bcrul)t  auf  ml)b.  spinle. 

Sjjiuuc  A:  ml)b.  spinne  al)b.  spinna  ^■. 
eigtl.  'Spinnerin'. 


ftjiuncu  otiu.  mbb.  spinnen  abb.  sfiinnan 
ft.  t)tit).  =  got.  spinnan,  anorb.  spinna,  anglf. 
spinnan  engl,  to  si)in,  nbl.  spinnen.  ärHibrcnb 
bie  Sippe  uon  nbb.  in  eben  gemcinibg.  ift,  ftellt 
fid)  ,ui  ber  Sippe  uon  fp innen  nur  nodi  lit. 
pinli  'fledUen'  (päntis  'Stricf)  unb  aflou.  peti 
'fpannen';  bie  uorgerm.  SBj.  pen  neben  spen 
ügl.  nod)  in  ^abne.  'ilndj  nimmt  man  gern 
.3ufammenl)ang  dou  fp  innen  unb  fpannen 
an.  —  Spinncmcbe  [y.  mbb.  spinnewep- 
weppe  abb.   spinnunweppi    91.   'Spinnemebe'. 

fptntificrcn  otiu.  feit  99Iaaler  15(31  gebud)t 
unb  feit  bcr  2.  .s>ä(ftc  bc&  IG.  3abvb§.  (3.  ^8. 
1571  >  bei  ,lifd)art)  i)äuM  belegt;  3uerft  bei 
Sd)eibt  lööl  @robianu§  3).  4366  al§  fpünte= 
fieren.  ©cbilbct  roie  bie  im  16./17.  3af)i"0- 
üblichen  grillificren  unb  tollifieren. 

SlJiou  9I1.  am  ital.  spione  refp.  fr3.  espion 
(f.  fpähcn):  Öchnmort  be$  SOjäbr.  .^UncgeS  (be= 
legt  3.  53.  bei  förimmels'hniifen  1669  Simiilic  I, 
19;  lY,  13),  feit  Stieler  1691  gebudit.  i^gl.  engl, 
spy  (mc.  espie)  =  afr3.  espie. 

^ttital,  Spittel  dl.  mbb.  spitäl  —  spitel 
9c.  'itranfenhau§' :  bieg  au§  lat.  hospitäle. 

fjjtlj  '^tbi.  ml)b.  spitz  spitze  ai)h.  spizzi : 
got.  *spilj-  (9com.  *spitus)  fel)lt;  ügl.  Spiel"? 2. 
5(uf;erhalb  bc§  föci'm.  fehlt  meilere  53e3icbung.  — 
Spit^  911  erft  nbb.,  fubftantioierteö  3(bi. 

(S^JtölJubc  9.11.  juerft  bei  9überug  1540  unb 
iSenifd)  1616  aly  'lafdienfpicler,  falfdier  Sineler' 
gebudit;  rooljl  ^ufammenhangenb  mit  fin^fin  = 
big,  im  16.  ^Hib^b-  fpigfünbig  (91laaler  1.561 
S  p  i  lU  ü  übe  'dolus ,  argutiae' ).  33gl.  aud) 
«  u  bc. 

Spit?cl  911.  erft  um  bie  9Jiitte  be§  18.  3aW§. 
(junädift  als  ^^ßoliseifpiiiel)  auftretenb  unb 
Smar  al^  3Sienerifd)eö  SBort,  bai  bann  aud) 
nad)  99Uind)en  bringt,  ouevft  in  Sdimeüer» 
33aicr.  2Bb.  —  SaS  SBoil  iOocffpi^el  bat  bcr 
in  :^üxxd)  lebenbe  Sdiriftflcller  Äarl  .s>enfcl  im 
litel  cincö  fatirifdien  53änfclfangy  („Socffpigel-- 
licb")  in  ber  oiii-'i'^icr  -^^oft  2.  2.  18S8  (mieber 
abgcbrucft  in  .'öcnfclö  „3Imfelrufen  1890"  133) 
al§  33ertrctung  für  frj.  agent  provocateur  gc= 
fd)affcn,  mie  er  felbft  aud)  Diorama  lS9'i  S- 
217  angiebt.    92ad)  21.  Sad)mann. 

f))Icif?cn  otiu.  ml)b.  spli^en  =  nbl.  splijten 
'fpalten':  ein  altgcrm.  SBurjclucrb  (ba3u  engl, 
to  split),  für  ba^  mcitcre  Scsichungcn  fehlen. 
2^a3U  nbb.  Splitter  au^i  mbb.  splitter  dJliy. 
(got.  *splitra-;  altcc->  tr  luirb  im  .Ob.  nidit  t3er= 
fclioben;  ugl.  bitter,  treu,  3ittcrn),  mofür 
aber  im  99ll)b.  meift  ein  3U  fpalten  gehöriges 
speller  'Splitter'  gcbraud)t  mirb;  ogl.  ba^  au§ 
ber    imfaliertcn   2B3.    abgeleitete    nbl.    splinter 


©por 


—    372   — 


@pren!e( 


'Splitter',  cng(.  splint  splinter  'Splitter'.  6ii3tl. 
ift  Splitter  erfi  feit  Sutlicr  bcfaimtcr  ticivorbcn, 
c'v  mar  urfpriil.  öcm  Cbcrö.  frcinb  iinD  unvb  in 
%t>.  'lictrie'  'kavier  ^ibcKjloffar  1522  ale  inipcr: 
ftättölid}  mit  Sprcits  übcrfc^t,  bo'?  mit  ml)b. 
spri^el  'Splitter*  pon  bem  nbb.  Splitter  bind) 
J'ilTimilienmii  entfernt  ift  (spri^el  für  *splitil  i ; 
nl)b.  Sprcif;el  nodi  bei  Stieler  1Ü91. 

<Bpov  Ü}J.  'Sdnmmol'  jn  ml)b.  spwre  'trocfen, 
ranb'  nhb.  spöri  'mürbe,  fanl',  ipoju  mcitcre 
53e3ieliHnoicn  fohlen. 

T  3lJorfcl  Ü1J.  bcr  nicberrbein.  'IJame  bcö 
'^ebrnarv'  =  nbl.  sprokkelmaand :  Cuelle  ein 
frübmlat.  dndicul.  Superstit.)  spurcalia.  ha^ 
eigtl.  iuol)l  bcr  lanbfdiaftlid)c  !)Jame  für  '5aft= 
nadit'  gemefen  ift  (fo  bat  fid)  lat.  Saturni  dies 
blof;  am  '.Kicberrbein  erhalten;  f.  Samstag). 
33gl.  nod)  Die  Gntlehnnng  Pon  Wai  nnb  ^Jlörj 
(lU'c  lat.  malus  —  niartius. 

Sporn  9Jl.,  Sporen  '^.Mnr.^tant.  mbb.  spor 
al)b.  sporo  9JI. ;  entfpred)enb  nbl.  spoor,  anglf. 
spora  spura  engl.  spur,  anorb.  spore  'Sporn'. 
%uh  ber  genn.  Sippe  flammt  bie  roman.  Pon 
ital.  sprone,  frj.  Operon  'Sporn'.  iUi  03rnnbc 
liegt  Dem  öerm.  sporo  "DJ.  'Sporn'  eine  ft.  ä)cr= 
baliü3.  sper  'mit  bem  Jnfsc  ftof;en',  bic  in  nhb. 
Spur,  f  puren  unb  engl,  lo  spiirn  fortlebt;  pgl. 
abb.  afäd)f.  anglf.  spurnan  'treten',  momit  nr= 
pcripanbt  ffr.  sphur  'mit  bem  Jynfse  tpegftofsen', 
gr.  öTTuipiu  'jappeln'  dat.  sperno  'oeradite' 
bat  übertragene  ibcbeutnng),  lit.  spirti  'treten'. 
23gl.  and)  Sperling  (eigtl.  '^flpplcr'?).  iBeil 
'mit  bem  Aufje  ftofjcn'  bie  C^runbbcbcntnng  bcr 
ibg.  i"*33.  spür  iit,  tann  Speer  bamit  nid)t  gnt 
gufammcnbängcn. 

3portclit  'iUur.  nad)  gleidibeb.  ital.  sportula: 
im  17.  oiJbrh.  anftommcnb  jnnäd)ft  al-o  Spor^ 
tu  In. 

^\>oU  i)J.  mbb.  abb.  spol  ((^en.  spotlesi 
2)J.  'Spott,  .s>obn,  Sd)mad)';  fein  frübe&  "Jlnf^ 
treten  im  'Jlhb.  lehrt,  ban  ev  ein  cd)t  bb.  JBort 
ift.  X'lnffälligermcife  bnbcn  bie  nbb.  Tialotte 
gleidifall-o  tt  im  ^'snncrn  ber  entfpred)enben  Ül^ortc; 
ogl.  nbl.  Spot,  anorb.  spolt  ^J}.  'Spott'.  Daneben 
nl)b.  mbb.  spotten  abb.  spottön  =  nbl.  spotten, 
anorb.  spotta  'fpoHen'.  '^k  Sippe  fdieint  auf 
ein  got.  *s|ni|ij)ön  (got.  |j|)  —  bb.  tt  f.  Sd)micbei 
}u  ipeifcn,  beffen  l^orgcfdiidite  nid)t  m  ermitteln; 
faum  ift  lat.  spüluin  peraianbt. 

3pra(6c  A.  mbb-  spräche  abb.  sprähha  ,1. : 
5lbflrattum  ju  fprcd)cu;  ugl.  anglf.  spni-r. 
Spredien  mbb.  sprüchen  nljb.  sprehhan  ft. 
3tm.  =  afäd)f.  sprekan,  nbl.  .sprcken,  anglf. 
spröcan  ft.  otip.  'fpred)en'.  Tai-  entfprcd)cnbe 
engl,   to   speak    innb   spcech   'Spradie')   awi^ 


anglf.  specan  (unb  spseö  'Sprad)c')  ipcift  ouf 
eine  gcrm.  2i>3.  spek,  meldie  and)  in  abb.  speh- 
han  'fpredien'  ftccft.  ^Tic  gcrm.  "J>crbalui3.  sprek 
hat  feine  gleidibeb.  3>cnpanbtcn  anncrhalb ;  piel= 
leid)t  ftcbt  ffr.  spliürj  'rauf dien'  in  '-öesicbnug. 
(Sine  anbere  au-?gcftorbene  !öe3cidinuug  für  'fprc= 
dien'  f.  unter  ^eidite;  bav  jc^t  in  ben  oberb. 
3Jla.  für  'fprcdieu'  bcrrfdicnbe  SBort  ift  rebeit. 

t  Sprcljc  ö"-  crft  nbb.,  ein  eigtl.  nbb.  2?ort 
(alc'  sprin  bi§  in§  i^eff.  b'ncinrcidienb,  bafür 
fonfl  Staar);  ba3u  afäd)f.  sprAla  (im  3Buppcrthat 
spröle».  nbl.  spreuw,  norbfricf.  sjjrian  'Star'. 
Urfprung  bnnfel.  %m  einem  altgcrm.  3)ialeft 
ipurbe   bac-   glcidibcb.   afr3.  esprohon  cntlebut. 

fprcitcu  ottP.  inbb.  abb.  spreiten  fd)ip.  3*"). 
'auvcinanber  breiten';  basu  ein  primäre^  mbb. 
spriten  spriden  'fid)  au-öbreiteu'.  'i^gl.  nbl. 
spreiden spreijen,  anglf.  s|)iä'dan  engl,  to spread 
'au'5brcitcn'.  ^iifi^nin'cubang  mit  breit  ipärc 
bcnfbar,  ipenn  got.  *usbraidjan  3U  ©runbe  gc= 
legt  ipcrben  bürfte. 

fVrciscn  3tiü-  älternbb.  fpreufecn,  eigtl. 
'fidi  in  bic  .Oöbc  recfcn  mie  ein  Strebcbalfen'  an?-' 
mbb.  abb.  spriutzcn  < springen!  'ftcmmcn,  ftnt3eu': 
3n  mbb.  spriu^  J-.  'Stüljbalfen'  —  anglf.  spreot 
'Stange',  bie  au'?  bem  Stamme  pou  fpriefsen 
abgeleitet  finb;  ba3U  audi  f p rillen- 

Sprengel  llU.  in  bcr  bcntigcn  53ebcutung  im 
IG.  ^abrb.  auftretenb  (3.  iJ3.  iUatbefiuS  1502 
Sarepta  195»)  unb  feit  Sdiottel  IGGi?  gebndit:  an§ 
mbb.  Sprengel  dJl.  '53üfd)el  jum  Sprengen  be§ 
'ilknhmaffcr!?,  SBeihiPcbel'  mit  auffälligem  ^e= 
bcutungvipcdifcl. 

fprengen  ;')tip.  (mü  3U  ergän3cnbcm  Cbieft 
''^^'erb';  pgl.  traben)  mbb.  abb.  sprengen 
fd)jp.  3ttP.  'fpringen  madien':  Waufatipum  ju 
fp  ringen. 

Syrentcl^  9.1J.  erft  nbb.,  au^  bem  ''Jlt'ö.;  pgl. 
ubl.  Sprenkel  'Sdilinge  im  Sd)iff§tau'.  ®ie§ 
bcrubt  mit  abb.  sprin ka  mbb.  sprinke  'J.  'äJogeU 
talle'  auf  einer  Wrbf.  springjö,  an?  ber  ami) 
engl,  springe  flammt.  ÜBabrjdicinlidi  fübrt  biefe 
Wrunbform  auf  Urpcripanbtfdiaft  mit  lit.  springt! 
'ipürgen*  -  sprangüs  'ipürgcnb',  lett.  sprangät 
'cinfcbnüren,  cinfpcrren'. 

Syrenfel^  ill.  mbb.  (mb.)sprenkel  sprinkel 
'0)1.  'Alcd',  mofür  mbb.  ein  nafallofeiä  spreckel 
gilt  (banebcn  aitd)  *sprünkel  in  spninkeleht 
'fledig');  ba3U  i'ol.  sprekla,  fdupcb.  spräkla 
'flcincr  Alerf' ;  fdiiPcis.  Sprigel  sprägel.  3^' 
fammenbang  bicfer  Sippe  mit  ber  pon  engl,  to 
freak  'fprenfcln'  —  freckle  'Sommerfproffe'  unb 
ipciterbiu  mit  gr.  irepKvö^,  ffr.  pr<jni  'gcflccft, 
bunt'  ift  mi^glid),  menn  man  sprek  (spreg)  unb 
prek  (preg)  al-?  bie  ibg.  SBur3elformen  anfielt 


«Spreu 


873   — 


©pul: 


(tücgcu  bcy  SBcdjfclö  uon  sp  unb  p  vc\{.  bcii 
entün-cdiciiöcn  uon  st  unb  t  unter  bvofjcln, 
©ticri.  Xann  luüvbc  luoijl  fein  l)iftonid)cv  ou= 
fainuienl)ani]  5n)iid)cn  uu-enfcln  unb  fpvin  = 
gen  bcftcbcn. 

Spreu  (V.  ml)b.  al)b.  spriu  (@cn.  sprimves  i  9i. : 
ein  ipc5ififdi  l)b.  SBoil,  ba§'  mit  mljb.  spraewen, 
mnbl.  spraeien  (got.  *sprewjan)  'f;n"ül)cn, 
fiicbcn,  ftrcuen'  auf  cincv  ticvni.  ibg.  S'l?^.  sprevv 
'ftiebcn'  beruht,  uon  u'eldier  fid)  fonft  nur  un= 
fid)erc  Suuren  finbcn  (j.  f probe  unb  fprüfjen). 
'^üv  iilcidibeb.  nbb.  SBort  tuirb  burd)  engl.  chatY. 
nbl.  kaf  repräfenticrt;  f.  Äaff. 

Sprit^lDort  l^i.  nü)b.  Sprichwort  9^.  (bic 
jj'onu  2iuüdiiuort  ift  crft  frül)nl)b.):  eigtl.  'gc= 
fprodjenec'  ©ort'. 

t  Spricßcl,  Sprügel  '^)l.  crft  feit  ©d)otteI 
1663  unb  Stielcr  1691  (bef.  Stiegen jpricgel) 
ücrscidniet,  aud)  in  3c1c"'3  D^einuuorterbud)  1656 
aufgetübrt ;  in  ber  Sittcraturipradje  feit  hmi  16. 
3a()rl).  bezeugt;  ^Belege:  i)onborff  1581  Prompt. 
Exenipl.  11,  112a;  bcy  ^ütternbcn  Überfe^ung 
uon  lorgucinabac-  .s>raenieron  1652  S.  318; 
©oetbe  äi^anberialire  I,  6.  i^crein3elt  fd)on  in 
niittelaltcrlidien  Urhinben  sprogel  („.<5albreiiff 
ein  Sprügel"  ber  2ei)cn  Disputa).  (Spriegel  finb 
bie  ^ogcn  ober  53ügel,  n)e(d)e  über  bie  S5>agen 
unb  SBiegen  gcfpannt  luerben.  3^ie  33eäeid)nung 
ifl  fdnuäb.  nib.  nöb.  iobcrpfä(3.  and)  Sprugel 
'Sprcnfel  3uni  3?ogelfang'). 

fpric^cn  otiu.  ni()b.  sprießen  {ai)b.  *sprio- 
^anV)  ft.  3tni.  =  nbl.  spruiten,  anglf.  sprütan 
engl,  to  sprout  'feimen,  fproffcn'.  3tu§  bicfcr 
gcnn.  2B3.  sprüt  'emporiuadjfen'  entfprnngt  engl, 
to  sprit  'fpriet^en'  (anglf.  spryttan),  foiuie  anglf. 
spreot  'Stange,  Sd}aft'  ==  nbl.  spriet  'Spieü, 
©pcer,  53ugfpriet',  iuol)er  nt)b.  Spriet  in 
SB  u  g f  p  r  i  e t.  2>gl.  uodi  f  p  r  c  i  g  e  n  unb  S  p  r  0  f  f  e. 
5Iuf5erl)alb  be^  @enn.  fcl)lt  ee  an  fidjercn  3Scr= 
luanbten. 

fpriltßCU  otiü.  ml)b.  springen  aljb.  springan 
ft.  otiu.  =  afäd)f.  springan,  nbl.  springen,  anglf. 
springan  engl,  to  spring  (got.  *spriggan).  2tu§ 
biefem  gemeingerm.  3tro.,  rooju  nl)b.  Sprung 
Tl.  (nü)b.  a[)b.  sprunc},  ftauunt  bie  Sippe  uon 
ital.  springare  'jappeln'.  (Sine  uerrcanbte  nafal= 
lofc  35^3.  ibg.  sprgh  erfennt  man  in  gr.  arrepxeaeai 
'eilen'  —  airepxvöc  'l)aftig'. 

fpriöcu  (ältere  Diebenform  f prüfen)  ml)b. 
sprützen,  roorau§  ital.  spruzzare  sprizzare 
cntleljnt;  basu  ml)b.  sprütze  nl)b.  ©pri^e  J. : 
Slblcitnngen  au§  ber  unter  fprief;cn  befprod)enen 
germ.  SKj.  sprüt  'emporiuadifen,  emporfdiietjen'. 
SBgl.  engl,  to  sprit  'fprigen'  neben  to  sprit 
'fprieisen'. 


fpröbc  %i)i.  (bei  9)Jaaler  1561  nod)  nid)t  ge-- 
bud)t)  frül)  im  16.  ^süijxi).  bescugt  unb  gtuar 
3uerft  bei  Saurer  1528  DJIenfdjl.  ^^^roportion  A  II 
unb  Ijäufigcr  bei  .'öani-  Sad)y  in  ber  33ebeutung 
-'bürftig,  fd)iuäd)lid)';  Sdjottel  16(j3,  Stieler  1691 
unb  Steinbad)  1734  bud)en  e^  al»  "Jlttribut  uon 
(Sifen  ober  Sd)iuefel  —  aes  (juud  malleum  non 
fert  —  (fo  and)  in  9Jktl)efiu'5'  Sarepta  1562). 
Sic  beute  uorl)en'fd)cnbe  übertragene  Scbeutung 
(„fpröbc  9}iicncn,  9Jläbd)en"j  tritt  3ur  3cit  Stein= 
bad)§  1734  auf.  @§  ift  uerroanbt  mit  nfläm. 
sprooi,  friil)er  nnbl.  spru,  mittelcngl.  spre|)e  'ge^ 
brcd)lid),  fpröbc'.  2}a§  2(bj.  fd)cint  alte  ^öilbung 
(luic  blö^^bc,  mü  =  be)  au§  ber  unter  (Spreu 
aufgefteüten  germ.  2B3.  sprew  'gerfticben'  ju  fein. 

«proffc  5-  "d)b.  spro^^e  al)b.  spro^^o  9JJ. 
'Xicitcrfproffe' :  iual)rfd)einlid)  liegt  bicfcr  5öe= 
beutung  eine  ältere  ('3roei9')  3U  ©runbe;  ugl. 
anorb.  sprote  '3iücig,  Siutc,  Stab',  anglf.  sprota 
'3roeig'.  ©ie  gel)ören  3U  ber  gcnn.  2B3.  sprut 
in  fprietsen,  luoraug  nl}b.  (Sproß  Tl.  '^^flan= 
3entricb'  eine  crft  nl)b.  3lblcitung  ift;  baju 
Sprößling. 

Sprotte  Ö-.  ein  eigtl.  nbb.  SBort,  ba^  ben 
gleid)beb.  nbl.  sprot,  anglf.  (11.  ^ßb^^f)-)  sprott 
engl,  sprat  entfprid)t.  2Beitcre  3>orgefd)id)te  ber 
Sippe  ift  uncrmittclt. 

Sprutf)  Tl.  ml)b.  sprach  Tl.  '@efprod}ene§, 
35>ort,  JHcbe':  eine  erft  m()b.  Slbleitung  gu 
fprcd}en. 

fprü^en  3t'U.  erft  im  9cl)b.  bc3eugt;  aber 
mljb.  *sprüejen  ai}b.  *spruo\ven  finb  uorau§= 
3ufegen.  3ufatnmenl)ang  mit  ml}b.  sprsewen 
'fticben'  unb  nl)b.  (Spreu  fü()i-t  auf  bie  2Bj. 
sprew  (sprow)  'gerfticben' ;  f.  nod)  fpröbc. 

fputfcn  ottv-  crft  fpätnl)b. ;  frül)e  Sitteratur^ 
belege  bei  Stilling  unb  DJiöfer,  bann  aud)  bei 
Sd)illcr  1798  äOaücnfteinö  Vager  VI  („2Bie  er 
räufpcrt  unb  luie  er  fpudt"  ufu).).  (Irft  im  19. 
3at)rt).  bringt  cö  burd)  nbb.  Sd)riftfteller  uor;  e§ 
tuirb  3uerft  in  ber  SSoi-rebc  uon  9u1blin§  Sprad)= 
meifter  1716  al»  meifinifd)  cnuäbnt  unb  bann 
uon  Steinbac^  1734  unb  ^-lifd)  1741  al§  nbb. 
3)ialef'tiuort  gebud)t  (für  ba^  im  dibb.  l)cimifd)e 
äBort  übenuicgt  in  i>cffen  unb  im  iücftlid)en  Ibü= 
ringen  fpügen,  in  ber  'J{l)einpfal3  f pausen, 
in  ^aiern  fpir^en).  3>ielleidit  flammt  e§  au» 
afr3.  escopir  escoupir  'fpcien'  —  nfr"3.  (ucraltet) 
escupir  'burc^  bie  geprcfeten  Sippen  fpucfen', 
rcallon.  scopir  'fid)  erbred)cn'  unter  2{nlcl)nung 
an  fpcien. 

(Spuf  Tl.  erft  nl)b.,  ein  eigtl.  nbb.,  bem  Cberb. 
frcmb  gebliebene^  SBort  (bie  ftreng  hb.  ©eftalt 
(Spud)  begegnet  im  älteren  9tl)b.);  ugl.  nbb.  nbl. 
spook  ani'  germ.  spauka-.    2)aju  fd)tueb.  spok 


©pule 


374 


;tnftettc 


'3?oijclfdicud)c',  bän.  spog  '©cfjcrj,  ©paü',  nov- 
lüeij.  spjok  'öcfpcnft'  {en<\\.  spook  \\\  ffanbin. 
Ihipnnujö).  Uni"id)cr  ift  3lnna()me  uon  ^öcjicljuno 
jit  lit.  spügulas  '@(nnj'. 

<Bpnk  5v.  iu()b.  spuole  SR.  '3Bcbcripulc, 
SRöI)vc,  Jebcvticl'  al)^.  spuola  j^.  —  spuolo  d)l. 
'ÜBebcrJintlc'  —  nbl.  spoel,  ciu}!.  spool  '35?cbcv= 
fl'ulc'.  3lu5  bcr  ijcrin.  Sippe  üaiiinit  bic  vornan, 
uon  ital.  spuola  'SBcbciidiiffdicn',  afv^.  epolet 
'Spinbcl'.  £b  ju  bcr  unter  jpanncn,  fptn  = 
neu  aufiicftcdtcn  SB;;,  spa  'jicl)cu'  gcbörici  ? 

fpülcn  otiu.  ml)b.  spüelen  a()b.  spuolen 
fd)nj.  3tro-  =  ubi.  spoelen,  anglf.  spelan  in 
fllcid)er  53ebcntung.  3ujamnicn()ang  mit  bcm 
ooingcn  2Bort  iü  unflav.  —  Xav  jugcliönoc 
Mollcftiinini  Sinilidit  bcrul)t  nur  nil)b.  spüelach 
(n()b.  *s|iu()lalu). 

SjJunii  IIJ.  ni[)b.  spunt  (0)cn.  spuntesi  2)h 
'Spunblod),  vJapfcn  in  einer  ^^runnenrölirc'. 
ÜBcift  fd)on  bns  bc()arrcnbe  l  in  ber  nil)b. 
Alcyion&form  auf  freuibcn  llriprumj  l)in,  fo  nod) 
nicl)r  bic  nil)b.  3icbenforuien  punct  nnb  pfunt 
fou)ie  nhb.  (bial.)  '^hint  —  'i^unbc  (mciicn  bcr 
tS'ntlcIinunii  v(\\.  ii>eini.  (5c>  cntiprcd}cn  nbl. 
spon  spun  'Spunb'.  Tic  nilib.  äruirtc,  lucldic 
bcu  julcßt  genannten  su  Oirunbc  liegen,  berubcn 
auf  lat.  puncta  'Stid),  i'od),  bic  in  eine  9{öbrc 
gcmad)tc  Cffnung'.  iÜJcgcn  bc§  s  pon  mbb. 
spunt  pgl.  ital.  spuntone  '!]3ife'  —  spuntare 
'abfpitjcn'  ,ui  lat.  punctum. 

Spur  A:  nil)b.  spur  (spür)  52Jv.  '5ut5fpnr' 
neben  gleidibcb.  inl)b.  al)^.  spor:  gu  ber  unter 
Gporn  bcjprodicncn  gcnn.^ibg.  ÜBs-  J^per  'mit 
bcu  jyüt'icn  treten*.  2)aju  ba^  Tcnominatip 
u[)b.  jpürcu  aiiv  ml)b.  spüm  al)b.  spuren 
Spurren  spurian  jd)ip.  otiu.  eigtl.  'ber  Jyä()rte 
bcvi  SBilbcy  iudicnb  nadigebcn',  bann  'aufi'udicn, 
f puren,  unterjud)en'.  Tiejc  übertragene  ^^ebcutnng 
fcl)rt  in  allen  germ.  Sprad)cn  luiebcr  (pgl.  nbl. 
speuren.  anglf.  spyrian,  amnb.  spyrjai  nnb  ift 
uiabiid)einlid)  ein  llbcrrcft  auv»  ber  Sprad)C  bc;? 
altgcrm.  .Jsägcriebcnv. 

fputcu  ,St»u-  crft  pon  Jsrifd)  1741  al§  f  pubcn 
gebudit  ab?  unlifterarifd}ev  nbb.  Tialcftmort ;  q<- 
bringt  burd)  nbb.  Sdniftftcllcr  u'ic  Ühm"?  nnb 
Wnliny  (1777  .'öamilton-5  91lärd}en  S.  "»7.'))  im 
Iet3ten  iNicrtcl  bcc-  ix.  ^Vibrbv-  in  bic  l'itteratur, 
anfiiuglid)  andi  f pubcn  gcfdiricben.  Sd)ottcl 
]ij{j'.i  bud)t  ali  nbb.  Spoet  'acccloralio'  nnb 
fpocicn  'accelerare'.  ■iJibb.  spöden  au-5  anbb. 
*spf»dön  cutfpridit  bem  abb.  spuntön  (fd)on  mbb. 
*spuoten  feblti  nnb  gebort  mit  ml)b.  a{)t>.  spuol 
i}.'@clingcn,  i^cfd)leuuigung'  su  mbb.  abb.  spuon 
(spuoani  fdim.  ^yUv.  'gelingen,  (Erfolg  haben'. 
2)aju  engl,  speetl  'Gile,  ölürt'  auv  anglf.  spöd 


'©rfolg'  (gu  anglf.  spöwan  'pon  ©tattcn  geben'), 
nbl.  spoed  'ßilc'  —  spoeden  'fid}  beeilen'.  3)ic 
bierin  entbaltenc  gcnn.  2Bj.  spö  (spe)  bat  5Ser= 
ipanbte  an  ffr.  sphä  'fd)iöellcn,  ipad)feu,  ge= 
beibcn',  aflou.  spgja  (spgti)  'ßrfolg  baben',  pieb 
leid)t  and)  nod)  lat.  spa-tium. 

f))üttcn  ;)tiP-  gicidi  fpeulKu. 

<Btttat  'M.  crft  nbb.,  mit  nbl.  staat  unb  engl. 
State  au§  lat.  slatus,  ipobcr  aud)  frj.  etat.  ital. 
stato.  2)ic  ^cbeutung  '^lufipaub'  bat  aud)  frs- 
ötat.     Stabt  ift  burdiaue  ucrfd)ieben. 

Stob  ^JH  mbb.  abb.  stap  ((§cn.  stabes.  Tl. 
'Storf,  Stüße,  6tab'  =  got.  stafs  ib),  anglf. 
sta^f  engl,  slaff,  nbl.  slaf  (pgl.  nod)  53  ud): 
ftabc).  Tic  Söc^iebung  be§  gemeingerm.  staba- 
gu  bcm  lautglcid)cn  otu'.  abb.  stabOn  'ftarr  fein' 
fübrt  au^  ibg.  slhab  (sthapi  'feft  fein',  bic 
burd)  aflop.  stabü  stabü  'Stocf,  Stab'  unb  ffr. 
sthäpay  'ftcbcu  mad)eu,  crrid)tcu'  uorauisgcfcöt 
nnrb,  ober  auf  ibg.  stabh  in  lit.  stäbas  stöbras 
'i^ilbfäulc'  —  sti'bas  'Stab,  Strebepfeiler'. 

Stadjcl  Tl.  mbb.  (febr  feiten)  slachel  al)b. 
stalibulla  (staccbullai  ,"s"- 

t  Stobcl  Tl.  'Sd)eunc'  ein  obcrbcutfd).  2)ia= 
Ictimort,  mbb.  sladel  abb.  stadal  Tl.:  eine  alte 
5lblcitung  aw-i  ber  ibg.  3B3.  stba  — ftebcjt,  eigtl. 
'Stanbort'  bebeuteub;  pgl.  lat.  stabulum  'Stall' 
ju  Stare  'ftcbcu',  ffr.  slliätra  'Staubort'  ,^u 
stba  'ftcbcu'.    3?gl.  nod)  Sd)cuuc. 

t  Stnbcu  Tl.  'Ufer'  mbb.  stade  abb.  stado 
Tl.;  pgl.  got.  slab,  a)iglf.  sta-}),  afäd)f.  slatb 
'Ufer':  ber  gemeingerm.  Stamm  sta])a-  (uio:,u 
nod)  bav>  crft  nbb.  Ojc ftabc)  ift  an-:}'  bcr  ibg. 
iS>5.  stba  (f.  ftcbcu  unb  Stätte)  gebilbct  nnb 
büv  Ufer  im  Sinuc  pou  'iveftlaub'  gu  pcrftcbcn. 
Stäben  (in  Stranbiu-g  üblid))  pcrtri«  ba^^^  eigtl. 
mbb.  nbb.  Ufer. 

Stnbt  A.  mbb.  abb.  siat  ,"s-.  Trt,  Stätte' : 
eigtl.  ibcntifdi  mit  Statt  nnb  Stätte  (bic  !öc= 
beutung  'Stabt'  entmidclt  fid)  crft  in  mbb.  ;|cit; 
ba^  ältere  SBort  barür  ipar  ii^urg  =  abb.  mbb. 
burc  (3-.).     S.  Statt. 

Staffel  {)••  (baier.  unb  fdjiucig.  aud)  SRagf.) 
mbb.  stafTel  (stallel.  meift  stapfei)  Tl^.  'Stufe, 
Wrab'  abb.  stalTal  (staplal)  dJl.  —  staffala  a: 
'CiJrunblagc,  ("yunbament,  Sd)ritt':  'Jlblcitung 
gu  bcr  germ.  ülßg.  slap  'geben'  (in  Stapfe, 
Stufe);  baji^n  bic  nbb.  Sippe  Stapel. 

Staffelei  ("y.  gu  Staffel;  feit  m'ifd)  1741 
gcbiubt,  bafür  bei  Sd)ottel  1GG3  mit  itol.  Gnbung 
Staffelet. 

Stnffcttc  A.  im  17.  S^bi'b-  cntlcbnt  unb  fd)on 
in  Meituugen  bcy  i'/ijäbr.  .Hriegc?  begeugt  (uiobt 
glcid)gcitig  mit  SBorten  bc^i  '^ioftmcfcuö)  ani 
gleid)bcb.  ital.  staffetta  (fpan.  estaleta):  Sticler^ 


[taffiereii 


—   375 


@tape( 


Settungsluft  1697  bmtt  Stafette  alö  „"i^arfct 
^Briefe,  fo  iicidnuinöe  u'Cviiicfrfürfct  lucvticn  man, 
mcift  mit  einem  reiteuben  '-öoten". 

t  ftofficrcu  f.  aiiyftnfficvcn. 

<Btai)l  ilJ.  m()b.  stahel  (fontra()icvt  stul  mit 
bcr  ^JJebcnfonn  stachel)  dJl'^ül.  a()b.  stahal  (stäl 
*stahhali  =  iib(.  staal,  anglf.  style  stele  citcil- 
Steel,  anorb.  stäl  (got.  *stahla-)  9^  'Stal)!'. 
3{uf  eine  üoviievm.  3^orm  staklo-  roeift  ha^  viv- 
roanbtc  mn-eun.  stakla  'Stal)!';  mcitevc  '-öc-- 
3ie()uncicn  inncrlialb  bev  ibiv  Spradieu  fefilen 
(and)  in  ben  '^e,^cidniniu}cn  (^olb  nnb  Sil  bcr 
t)cftcl)t  '^ejiedunci  bc§  ®cnn.  bloß  3um  Slnu.). 

T  Stafcii  d)l.  'Staniic'  im  17. 18.  Qabrf).  au\- 
fommenb:  ein  eigtl.  nbb.  2Bort;  ügl.  nbl.  staak, 
angl).  staca  engl,  stake,  afdiracb.  staki  '^;|3fnf)l'. 
SIii'j  biefev  Sii-rc,  lueldie  mit  Starficl  .^u 
ftcd)cn  gehört,  ftammt  bic  gleidibeb.  roman.  oon 
itnl.  stacca.    Xa.^n  ba§  flg.  2Bort. 

^takt  9t.  lim  1050  anftretenb  (,v  55.  9)]nt()e= 
finÄ  1ÖG2  Sarci'ta  32.  67»;  I()om.  Sdjröer  1620 
(Sl)rcnil)ron  E  2):  mit  nbl.  staket  ju  ital.  stacca 
'^i)3fal)l',  ba§  feinerfcitg  jii  ©tafcii  gehört. 

^taü  dn.  mlib.  nt)b.  stal  (ll)  5DWI  '3tel)=, 
©il5=,  il^obnort,  Stelle,  Stall':  eigtl.  ibentifd)  mit 
Stelle.  Xie  ^ebeutnngen  bcy  a()b.  3iHirtes>  finb 
^Ib^ii'cigungen  einer  53ebentnng  'Stanbort'.  Snt= 
fprcdienb  nbl.  stal  'Stall,  fefter  Stanb',  anglf. 
steall  engl,  stall  'Stoll,  Stanbort'.  Sic  Sippe 
(roorane  nodi  ftcllcn)  geljört  3n  einer  ibg.  ffij. 
sthel.  bie  nod)  in  ftill  nnb  Stollen  foroie 
mit  ber  unter  Stiel  bebanbelten  gcrm.  Sippe 
Don  anglf.  stela  'Stiel'  uifammenl)ängt.  '}ln<- 
bem  gcrm.  stalla-  flammt  bic  roman.  uon  ital. 
stallo  'Stelle',  frj.  etal  'i>leifd)banf'  —  etau 
'Jlcifdibube',  ital.  stalla  'Stall',  itol.  stallone, 
frj.  etalon  (engl,  stallion)  '3ud)t()engft'. 

Stamm  9Jt.  ml)b.  abb.  stam  (mm)  SOI 
'33aumftamm,  Stammbaum,  @efrf)led)t,  @runb, 
llrfad}e'  =  nbl.  stam.  anglf.  stemn  (sttefn) 
engl,  stem  (f.  Steüen),  anorb.  stofn  stomn 
(au§  *stöfnV).  Sag  t)orau'o3ufcgcnbc  gcrm. 
stamna-  ifaum  für  *stäbna-  3u  Stab?),  9(b= 
Icitung  3u  bcr  ibg.  3B3.  sthä  'ftel)en',  berft  fid)  mit 
ir.  tamon  (für  *stamön-)  'iBaumftamm'  unb  gr. 
öTciiLivo;  '2Beinfnig',  bcffcn  53cbeutung  an  nl)b. 
St  an  ber  erinnert. 

ftammdn  3tiu-  »ibi^.  stammeln  stamelen 
alib.  stammalön  stamalön:  2(bleitung  au§  aljb. 
stammal  stamal'ftammclnb',  bcffcn  ältere '3tcbcn= 
form  stamm-er  stam-er  (9iom.  Sg.  DJJac-f.)  bem 
al)b.  stammen  stamen  'ftammcin'  311  ©ritnbe 
liegt.  33gl.  got.  stamms  =  anorb.  stamr 
'ftammclnb';  ba3u  nodi  ftumm.  —  ftammcrn, 
eigtl.  nbb.,   nimmt  jit  nbl.  stameren.   engl,  to 


stammer  (ogl.  anglf.  stamor  'ftammelnb' ).  Über 
2B3.  ^tam  'cinlialtcn'  (ftammcin  'bäitfig  ftorfen') 
f.  ungeftüm  unb  ftemmen. 

ftnmmcu  otiu-  nil)b.  stammen:  3U  Stamm. 

ftnmpfcu  y)tiv.  ml)b.  stampfen  at)b.  stampfön: 
3(blcitung  3U  n()b.  Stampf  inl)b.  al)b.  stampf 
'2Berf3cug  3Uin  Stollen';  ogl.  nbl.  stampen, 
engl,  to  stamp,  anorb.  stappa  (für  *stampa) 
'ftampfen,  ftonen'.  3{u§  bicfcr  Sippe  ftamnien 
burd)  (vntlcl)nung  ital.  stampare,  frj.  etamper 
'einbrücfcn',  ital.  stanijia  'Srucf,  ©epräge',  fr3. 
estaiupe.  Xa]\\  nod)  Stempel,  ftumpf.  Sie 
l)ierin  cntbaltcne  gcrm.  2B3.  stamp  (;  stump) 
'ftoticn'  fd}cint  mit  gr.  öxe.ußuj  'trete  mit  J-üfsen' 
(ffr.  stamba  '^^foften' ?)  3ufammen  3u  ()ängen. 
injl.  Stapfe  unb  Stempel. 

Stanb  an.  ml)b.  stant  ( d  9J1.  'Staub,  3u= 
ftaub':  3u  2B3.  stand;  f.  ftel)en. 

Stnnbartc  J.  inl)b.  stanthart  (standert) 
9Ji:  mäbrcnb  bc§  13.  <^al)rl)§.  entlel)nt  ait'S  afr^. 
estendard  (fr3.  etendardj  '(yal)nc'  ober  beffcr 
auü  gleid)beb.  ital.  stendardo,  bav  auf  lat. 
extendere  berul)t.  (Sbenbaljcr  engl.  Standard, 
nbl.  standaard  standerd. 

(Stönbtftcn  9?.  im  17.  '^al)xi).  auffommenb, 
picllcidit  3uerft  bei  ocfen  1645  3&i"nt)"»  h  224. 
.350  (3lbenbftänbid)en).  9kd)  ©oinbert,  ^e= 
mcrfgn.  5,  20. 

Stönbcr  Tl.  'Stcllgefäß,  ^fab'  crft  nf}b.,  ein 
nbb.  2Boi1;  entfprcd)enb  nbl.  Stander  '^^^feiler': 
3u  Stanb. 

ftönbtß  '3(bi.  crft  nl)b.  Onljb.  al)b.  stendic  in 
3ufammenfcl3ungcn  luic  tnftänbig):  3U  Staub 
'58cflanb' ;  pgl.  bav  fd}on  mljb.  5lbi.  bestendec 
'bcftdnbig'. 

Stange  S-  "'f)'^.  stange  ai)h.  stanga  ("y. 
=  nbl.  engl,  stang,  anorb.  stong  J.  'Stange'. 
2{u§  ber  genn.  Sippe  ftammt  bie  roman.  oon 
ital.  stanga  'Stange'.  Sa§  germ.  stango- 
3ic()t  man  311  ber  in  engl,  to  sting  'fted)en' 
beiual)rtcn  gcrm.  2B3.  sting  (f.  fted)en);  äl)nlidie 
^ebeutunggentiuidlung  f.  bei  Stafen.  Sa3u 
biminutipc»  Stengel. 

(Stauet  9)t.'@erüft  3umGrbauen  DonSd}iffen' 
crft  nl)b.,  ein  nbb.  SBort,  ba§  bem  ijb.  Stoffel 
cntfprid}t;  ogl.  nbl.  stapel  ',>öaufe,  Stapelpla^', 
engl,  staple  'StapelplaB'  (barnad)  fr3.  etape 
'SDarenniebcrlagc').  „Sie  ^cgriffÄcntioicflung 
bcr  Sippe  (f.  Staffel)  ocrlauft  in  hcn  ^cbeiu 
tungen  'Stügc  (anglf.  stapol),  ©runblage  (al)b. 
statrol),  öcftell,  .söaufcn,  aufgeböufte  SBaren'." 
3n  ber  53cbeutung  'Stü^e'  fügt  fid)  anglf.  stepan, 
afrief.  stepa  'unterftü^en,  belfen'  ujerm.  @rbf. 
stöpjan).  2(floo.  stoborü  'Säule'  unb  oielleid)t 
einige   ber   unter  Stab  crmäbnten  lit.   2öorte 


Stapfe 


—   376    — 


ftaunen 


finb  mit  bcr  gcrm.  2\vvc  üon  Starcl  uvücr= 
rvanbt. 

"i"  Sta|)fc  dJl.  '7nimnix'  mbb.  stapfe  nhb. 
stapfo  (stäffo  I  91^. :  ju  ml)b.  a(ib.  stepfen  neben 
tnl)b.  stapfen  ai)b.  stapfön  'treten'  =  anoilf. 
staeppan  ft.  ^tro.;  ugl.  nbl.  stap  'Iritt'  neben 
Stappen  'fd)rcitcn',  engl,  step  'Iritt,  i"d)vcitcn'. 
3)ic  germ.  SPcrbalro;;.  stap  'mit  Jüf?cn  treten, 
Jrittc  modicn,  ciebcn',  roojn  nodi  Staffel  unb 
Stufe,  ftcrft  nafaliert  in  bcr  Siinic  ftampfen. 
5(n§  bcnt  @erm.  ift  ital.  staffa  'Steiiveif  ent^ 
(clint  (rcosu  Staffcttei.  Xci  bie  ibiv  SB],  stab 
eine  ^ijebenform  stap  iicbabt  baben  fann,  ift 
Uriicrroanbtfd}aft  uon  afloo.  stopa  '3^ut3i;nir' 
mit  3taiifc  möi^lid). 

Star  Tl.  m()b.  slar  Tl.  abb.  stära  J-  'stur- 
nus'  =  muilf.  stfir  fnnb  stearn)  cnc^l.  stare  (unb 
starling).  anorb.  stare  starre  'Stnr' :  urt)er= 
roanbt  mit  lot.  sturnus.  (?ngl.  starling  'Star' 
jcigt  bie  3lbleitung  üon  Siierling  (neben  abb. 
sparo).  —  Star  Tl.  alci  ^öcscidmung  einer 
Stugcnfranfbeit  ift  eine  nbb.  Folgerung  au§  mbb. 
starblint  (d)  abb.  starablint  (ogl.  nbl.  staar- 
blind)  3(bi.  'ftarblinb',  ba§  mit  bcm  ^famen  bc§ 
9?ogc('5  in  feinem  onfammenbang  ftcbt,  ba  e§ 
uielmebv  mit  nbb.  ftarren  (abb.  staren)  ju 
einer  5l\v  gebort.  'Jtuffädigcnneifc  begegnet  im 
3(nglf.  neben  stii'-rblind  and)  purblind.  bcffen 
crftec-  5lom;iofition'5glieb  anglf.  pur  '3?obvbommc  T 
bebeutet;  ugl.  gr.  -f^auKiuiia  ju  T^au=  'gulc'. 

ftort  5lbi.  mbb.  slarc  (unb  starch)  a()b. 
Stare  (unb  starah)  'ftart,  fräftig,  gron'  =  afäd)f. 
stark,  nbl.  sterk.  anglf.  slearc  engl,  stark.  alt= 
norb.  storkr.  Tlh  anbcrer  ^(blaut'jform  geboren 
jur  felben  gcrm.  SBv  ^'<i''k  nodi  got.  gastaürknan 
'ocrtrorfnen',  anorb.  storkna  'gerinnen',  abb. 
storkanon  'ftarr,  bart  merbcn',  moburd)  ctma 
*flan'  als  ©runbbcbcntung  bcr  2Bs-  roabiid)cin= 
lid)  roirb.  Urücriuanbt  nad)  Ib.  ^JJöIbcfc  mit  ncn= 
perf.  suturfT  (Wrbf.  *strga>  'ftarf.  —  XaT^n 
Stärfe  A.  '5(melmcbr  (engl,  starch). 

t  Starte  A:  'innae  .Unb,  bie  nod)  nidit  gc^ 
falbt  bat'  erft  nbb.,  ein  eigtl.  nicbcrb.  SDort; 
taum  üu  nbb.  Stier  gcbörig,  eber  mit  mbb. 
stör  al)b.  stero  'SBibbcr*  ju  got.  staira  'un- 
fntd)tbar',  bcm  gr.  oreipo?  ar^picpoc;  'unfrud)t= 
bar',  lat.  sterilis.  ffr.  stari  'unfrud)tbar*  ur- 
ocrmanbt.    1)aii,n  ba«-  tig.  2Bort. 

ftarr  'Jlbi.  crft  nbb.,  eigtl.  mobl  nbb.:  vgl. 
bo'ö  feltcnc  mbb.  starren  'ftarr  nicrben':  ,ui  bcr 
gcrm.  2Q3,v  stör  :  slar.  roo^u  bie  unter  Star  unb 
Stärfe  bcbanbelten  Sippen.  Ila^u  ogl.  nodi 
ffr.  sthira  'feft,  ftarf,  gr.  arepeöc;  'bart',  lit. 
storas 'bicf',  aflott,  staru  'alt*.  —  9Jbb-  ftarren 
3tu).  'mit  unbeittegtcn  9(ugen  blicfcn'  auv  glcid): 


beb.  m()b.  starn  abb.  staren  =  engl,  to  stare 
(anglf.  starian),  mcldic?  näber  ju  Star  al^  ju 
ftarr  gebort. 

Btatt  (V-  m[}b.  al)b.  stat  ^y.  'Crt,  Stelle' ; 
am-  bcm  ^^Mur.  baju  (abb.  steti  mbb.  stete) 
ftammt  nbb.  Stätte  J.  (5ntfprcd)enb  nbl.  stede 
stee  'Stelle,  5]3la^,  Stäbtdien'.  —  Sic  nbb. 
^^3räpof.  ftatt  (»gl.  fraft)  ift  eigtl.  DbliguuS 
bc§  Subft. ;  bafür  mbb.  (fcbr  feiten)  an.. stete 
'an  Stelle  be§  ufro.'.  —  9cbb.  ,ui  ftatten  geljört 
aber  nidit  ju  biefcm  Statt,  fonbern  berubt  auf 
mbb.  stat  abb.  stata  ^Y  'bequemer  Crt  ober 
^citpunft,  ©clegcnbcit,  .öilfe';  baber  fd)on  mbb. 
ze  slaten  al)b.  zi  statu  '^u  gelegener  3cit,  jur 
-s'Mlfe'.  .'CMcrbcr  gcljört  aiid)  gcftatten  ml)b. 
{lestaten  al)b.  gistatön  'erlauben'  eigtl.  'gute 
©elegenbcit  geben'.  ^Ibb.  stata  ift  ebenfo  mic 
stat  (@en.  steti)  2?crbalabftraftum  ju  ftebcn.  — 
^Jcbb.  ftattfiuben  au-ö  mbb.  state  vinden  'gute 
03elcgcnbcit  finben'.  —  ftatt  lid)  "ilbi.  erft  nbb. 
53ilbung  ^u  mbb.  stat  'gute  (^clegenbcit'. 

Staub  Tl.  mbb.  abb.  sloup  (@en.  stnubes) 
Tl.;  mit  anbcrer  ^öilbung  baneben  nbl.  nbb. 
stöf  'Staub'  (Steinbad)  1734  budjt  alc^  l)b. 
Stoben  Tl.  'pulvis')  unb  nbb.  ©cftüpp  mbb. 
stüppe  abb.  stuppi  'Staub'  =  got.  stubjus 
'Staub' :  5U  ftiebcn. 

Staitdje  ;1.  mbb.  stüche  abb.  stühha  J. 
'bcr  meitc  bcrabbängcnbe  'Jirmel  an  ,n'aucn= 
t'leibcrn,  .Hopftud),  Sd)leicr,  lud),  Sd)ür3e';  ent= 
fpred)cnb  anglf.  stocu  'langer  'Jirmcl',  anorb. 
stüka.  Tlan  leitet  bie  roman.  Sippe  non  frg. 
etui  (ital.  astuccio)  'Jutteral'  auö  einem  gcrm. 
*stfikjo  ab.  @crm.  stüko  (stük.jo)  ,^iebt  man 
JU  einer  uorgcrm.  2Bj.  stfig:  anbb.  stukan,  nbl. 
stuiken  'auffd)id)ten,  ftot'icn'  unb  lit.  stiifiti  'in 
bie  .ySobc  ftebcn'. 

Staube  A.  mbb.  stüde  abb.  stüda  ^-.'Staube, 
Strand),  33ufd)':  ein  jpcjififd)  l)b.  SBort  (ugl. 
Strand)),  ba§  ben  übrigen  gcnn.  2)ialctten 
fcblt.  (5"-'  fd)cint  ju  einer  mit  ftebcn  un)cr= 
maubten  ibg.  3[B,v  sli'i  ju  geböven,  bie  in  gr. 
OTvkoc,  'Säule'  unb  OTüiu  'ftarre'  foiuic  in 
flauen  unb  ftüt.Kii  fledt. 

stauen  ■)tm.  mbb.  abb.  stouwen  )d)ni.  ^'jtio. 
'(Sinbalt  gebieten,  fd)eltcn,  anfabven';  niol)l  ur= 
uernianbt  mit  Staube  unb  gr.  ötüiu  'ftarre': 
eigtl.  alfo  'ftarren  mad)cn'? 

ftauneu  ;-)tiu-  nly  Simpler  üon  ©abebufd)  unb 
9J]i)liu§  1 777  .'oamilton§  ''B^Hrd)cn  ö7G  au§  neueren 
Tid)tcrn  feit  .'öallcr  belegt,  bcr  e§  juerft  1730  im 
(^icbid)t  Toriei  9?.  6  mit  einer  crflärenbcn  mn-- 
note  gebraud)t  l)at:  urfprgl.  fd)a)ci,v  SBort  mit 
bcr  53cbeutung  'träumenb  oor  fid)  binbli(fen'  (fo 
bei  .skalier  unb  9}h)liu£i).  Ts^  bcr  Sd)riftfprad)e 


©tnupe 


377 


(Steig 


übernimmt  ftauncii  bann  bic  33ebeutimfl  von 
beut  fi-iUicr  fdirifffprcidilid)  iiciuorbcncn  e  v  ft  a  u  n  e  n 
(cvftuncn),  baö  fd)on  bei  dTiaakv  1~)(')1,  bann 
aitdi  bei  Stcinbadi  17:54  unb  Jrifd)  1741  flebudit 
niorbcn  unb  bcn  Sdiuicijcrn  bc§  IG.  3nbi-"I)§- 
c<cläufiii  (jcrocfcn  ift  (3.  33.  3üvtd)er  ^JJ.  leftamcnt 
1:729  ^3(po|tcIaefd).  2).  ,^m  5JJbb.  2rf)b.  fcblen 
53clec}e  für  bcn  3>crbalftamm,  bcr  barnm  iuo()l 
alc-  fd)rccij.  (Sntlcbnnnii  nn§  bem  (Vrj.  gu  iielten 
bat  (afrj.  estoimer  estoner  frj.  etonner,  roober 
Qud)  mittcicncil.  astunien  'ftauncn':  Cucüc  (at. 
*fxtonarc).  iBcnti^er  c^faubbaft  ift  edit  gcrm. 
Urfiirumj  bc§  nbb.  ftanncn  —  erftauncn  auv 
einer  ibiv  2B3.  stu  in  oir.  axüuu  'ftan'e'  unb  ötöXo«; 
'Säule'  unb  anglf.  stuöu  '$f offen'  (f.  unter 
ftügen)  foroie  in  ftauen. 

t  (Stau^jc  5-  nibb.  1  mb.)  stüpe  '©d)anbpfabf, 
niornn  ein  2>crbred)er  iicbunbcn  m'xxb,  um  mit 
9{uten  ijeftrid}en  3U  merben' ;  baber  erft  nbb. 
ftäupcn.  Gntfpredicnb  afinef.  stüpa  'öffentlid)e 
3üd)ti9ungmit  ber  ^{ute',früb  nnbl.  stuip  stoep. 

ftcd^cn  S^m.  mbb.  stechen  abb.  stehhan  ft. 
otui. :  3U  biefer  blofi  im  ßontincntalbeutfdicn 
ix\}{.  afäd)f.  stt'kan,  nb(.  steken,  africf.  steka) 
bemabrten  ft.  ißerbalroj.  stek  v(\l.  nod)  fticfen, 
Sterfen,  Stidjel.  Surd)  Übertritt  au§  ber 
i-9^ei^e  in  bic  e-9aeibe  cntfprang  biefelbc  (vq[. 
bitten)  an^  einer  älteren  S^om:  stik,  rorgerm. 
stig,  i>a§'  aufjerbalb  bc§  @erm.  nodi  eine  'iJJeben= 
form  tig  'fdiarf  fein'  Tjat.  i^gl.  ffr.  tij  'fdiarf 
fein,  fd)ärfen'  itigmä  'fpißig,  fdiarf),  gr.  axiYua 
'Stid),  "ißunft'  5u  otHm  'mit  einem  fptl5cn 
2Berf3euge  Jylcrfc"  mad]cn',  tat.  instigare  'an= 
ftadieln,  reigen'.  £h  ha^u  nod)  eine  üorbiftorifdie 
2B3.  stik  stink  (f.  Stange),  ift  unfid)er. 

(©tccfcn  Tl.  'Stocf'  mbb.  stecke  (steche) 
abb.  stecko  (stehho)  9Jl.  =  angif.  sticca  engt, 
stick  'Storf':  eigtl.  raobt  'fted)enber'  roie  Stange 
3U  engl,  to  sting  'fledien'. 

ftcdcn  fd)rc.  3tm.  an^^  mbb.  af)b.  stecken 
'fled)cnb  bcfefligen,  feft  ()eften'  eigtt.  'madien, 
ban  ettn.  flid)t,  feft  b^ftct':  jungcS  gaftitioum 
3U  ftcdicn  (eigtl.  *stakjan  für  *staikjan  gu  2B3. 
stik).  2tu§  ber  intranf.  SBebeutung  'feftfi^en' 
üon  mf)b.  stecken  ftammt  ba?'  g(eid)beb.  ft.  3tif . 
nbb.  ftecfen.  SIbleitungen  ber  germ.  2B3.  stik  : 
str-k  fmb  ital.  stecco  'Torn'  unb  stecca  'Stab'. 

®tcß  5[R.  mbb.  abb.  stec  (@en.  steges)  Tl. : 
mit  Stiege  3u  fteigen. 

Stegreif  Tl.  mbb.  Stegreif  ai)b.  stegareif 
Tl.  'Steigbügel'  =  anglf.  stigeräp  engl,  stir- 
rup,  anorb.  stigreip  'Steigbügel':  eigtl.  '9Reif, 
9Ring  3um  58cfleigen  be§  ^ferbe§'  3U  stigan  = 
fteigen  (bie  53e3eidmung  Steigbügel  =  nbl. 
stijgbeugel  ift  bem  Tll)h.  %i}b.   nodi   frcmb;  f. 

Sluge,  (StPinotoaifrfjee-  2Sörter6ucf).    6.  atufl. 


Übrigens  53ügel).  3m  flaff.  Mtcrtum  febicn 
Steigbügel  nodi;  erft  nodi  ber  i^ölfenranbcning 
crfdieinen  fic  (im  8.  ^abrb.  uon  '-öngang  au§?). 
(Jiiie  ältere  germ.  SBortbilbang  für  ben  Q3egriff 
märe  mabrfdieiiUid)  ein  Simpler  unb  fein 
Äompofitum  geroefen.  2(uf  anbb.  *stigrep  — 
mlat.  strepa  berubt  afr3.  estrief  'Steigbügel'; 
and)  ba§  gleidibeb.  ital.  staffa  ift  germ.  Urfprung§ 
(f.  Stapfe). 

ftc^ieit  3tiü.  mbb.  abb.  sten  ft.  3*^.;  neben 
ber  barauy  3U  erfd)licf;enbcn  2B3.  stai  geigt  mbb. 
aijb.  stan  eine  abroeid)enbe  SBurgelfonn.  3n 
ber  5oi""^t)ilbung  ergän3te  fid)  biefe  2Bur3el  stai 
(stä)  mit  einer  errceiterten  ©eftalt  stand  (sta|)), 
Don  roeldier  bie  meiften  2)ialefte  ba^^  ^räf.  bilben ; 
ngl.  got.  standan,  anglf.  standan  engl,  to  stand 
(engl,  to  stay  ftammt  au§  bem  9ioman.;  pgl. 
afr3.  astaierj,  abb.  stantan  mbb.  (feltcni  standen. 
Xü'^  ^rät.  nnirbc  gemeingerm.  bereite  non  2B3. 
stand  (sta|))  gebilbet,  roäbrenb  bic  alten  Ütominal^ 
ableitungen  meift  auf  bic  fur3e  SBurgelform  ibg. 
sthä  meifen  (ngl.  Stabt,  Statt,  ftetig).  2;iefe 
fe{)rt  froic  bie  non  fommen,  geben,  fit5cn) 
in  allen  ibg.  Sprad)en  roicber;  ügl.  ffr.  sthä, 
gr.  iaxdvai,  lat.  stäre,  afloü.  stati  'fteben'. 

fte^ten  3*1^-  "if)'^-  ^^^^^  '^^'>'^-  '^^^^-  stelan  ft. 
3ttu.  ==  got.  stilan,  anorb.  stela.  anglf.  stelan 
engl,  to  steal  (ba3U  stealth  'Siebftabl'),  nbl. 
Stelen  'ftel)len' :  eine  fpe3infd)  gernn.  2B3.,  roeld)e 
bem  gr.  öxepiaKuj  'beraube'  nur  ungenau  ent= 
fpridit;  piellcid)t  berubt  ba^  germ.  1  ftatt  bc§ 
gr.  r  auf  5(nlebnung  an  bef)(cn  'in  Jyolge  bcr 
bäufigen  S^crbinbung  beb'en  unb  fteblcn); 
pgl.  Cftboff  58citr.  13, 460.  (Sin  bem  gr.  k\6ttxuj 
'fteblc'  cntfprcdicnbe§  3ttti.  bemabrt  ba^i  @ot.  al§ 
hlifan  'fteblcn'. 

ftcif  '3lbi.  mbb.  stif  'fteif,  aufredit,  roacfer, 
ftattlid)' :  it)abrfd)cinlid)  eigtl.  ein  mb.  nbb.  SBort ; 
pgl.  nbl.  stijf,  anglf.  stif  engl,  stiff.  anorb.  stifr 
'ftan-,  ftcif.  2)ic  in  biefer  Sippe  cntbaltcne 
genn.  2B3.  stif  begegnet  aut'^crbalb  be«  @erm. 
al§  stip  in  (at.  stipes  '$fal)l,  Stocf'  unb  lit. 
stiprüs  'ftarf,  feft'  —  stipti  'fteif  rccrbcn'.  3?gl. 
nodi  Stift. 

Steiß  9JI.  mbb.  ai)b.  (@en.  stiges)  Tl.  'Steig, 
^:t>fab':  3u  fteigen,  ba§  auf  gleidibeb.  mbb. 
stigen  abb.  stigan  ft.  o^.  berubt.  Xa?-  S^rv. 
ift  gemeingerm.  in  berfelbcn  Scbeutung;  ngl. 
afddif.  stigan,  nbl.  stijgen.  anglf.  stfgan  (engl, 
to  sty),  got.  steigan.  Xk  germ.  2D3.  stTg  (pgl. 
nod)  Steg  unb  fteil)  entfprid)t  ber  pcrbrcitctcn 
ibg.  2B3.  stigh  'fdirciten',  rocldie  in  ffr.  (feiten) 
stigh  'fdirciten',  gr.  öxeiyuj  'gebe',  lat.  ve-sti- 
gium  'Jvufefpur',  altir.  tiagaim  'fdireite',  lett. 
stiga    '^$tab',    aflop.    stignati    'eilen'    (stidza 

48 


ftetgem 


—  378  — 


©tern 


'ipfab'  —  stigna  'platea')  flccft;  im  @crm.  (jat 
bcinnndi  bic  i^crbalrourjel  eine  SJIobifi.ücnnuj 
bcr  ^cbcutunij  cvfaliven.  —  2)a»  o^'u.  ftcigcrn 
erft  frübnlib.,  311  m()b.  ai)t>.  steigen  'ctioae  ftcicjen 
niad)en,  ctm.  crl)ö()cn'. 

fteil  2(bi.  ümtmljb.  steil  älter  steige!  at)b. 
Steigal,  nme  Ihiprung  öon  fteil  (alfo  ciötl. 
'anfleicjenb' )  aii§  bev  unter  Steiii  befproitcnen 
Sitnic  bciücift.  Xa»  9(bi.  ift  eigtl.  im  Cbcrb. 
unt)  OJ^b.  nödig  frcmb,  bieje  SRq.  l)abcn  bafür 
ftirfel  (baier.  eliäi'f.  beff.  tbüring.i  =  mbb. 
stecket  abb.  steckal  stehlial.  2ßabrfd)einlidi 
ift  ft  e  i  I  nom  lucftl.  9tiebcrbeutfd)lQnb  Quc-gccjancicn 
(Dfll.  nbl.  .steil,  anglf.  sta;gl  stsbger);  bie  nbb. 
2Bbb.  bi»  auf  'Jlbelunfl  Der3eid}nen  e§  nur  erft 
al§  nbb.  Tialettiüort. 

Stein  9)1.  mlib.  al)b.  stein  ü)i.  =  got.  stains, 
anorb.  steinn.  anglf.  stän  engl,  stone  (bo3U 
engl.  bial.  steen  'Steingcfätj'  an^^  anglf.  stäina 
'Ärug';  ogl  al)b.  steinna  'Hrug'),  nbl.  steen. 
afädjf.  sten.  2a§  gemeingerm.  staina-  l)at  vox- 
biftoinfd}e  33e3iebung  ju  afloo.  stßna  'DJIauer, 
SOBanb*  (stenlnü  'f elfig,  ftcinig')  foroic  3u  gr. 
öTia  oTiov  'Äiefel'.  —  Steinme^ef.  unter 
2«ct}ei. 

(Stci^  d)l.  (mit  mb.  ei  ftatt  eui  mbb.  cil)b. 
stTu^  (bal)er  aud)  bic  älter  nlib.  lliebenform 
Stents)  Tl.  '.'öiiucrc';  cntfprcd)cnb  nbl.  stuit. 
SBabrfdieinlid)  liegt  ein  gcrm.  sttwot-  3U  örunbe, 
ba»  bem   Int.  stiva  ''4-^flugfter3'  uiDeriüanbt  ift. 

StcUaor  A:  eine  um  löfjUuom  i)M.  (stellagie) 
au»  üorbringenbe  ^ilbung  mit  fr3.  ßnbung  (mie 
in  lafelage),  3uerft  in  einer  „3eitung  an» 
S3rüffcl"  iöafel  1508  belegt  aly  Stellagie  unb 
bann  in  Stielerö  oeitung^luft  1097  gebudit  al;? 
'ÜJiaalcrftcllage'.  lie  fr3.  5lblcitung  -age  ift  im 
)}lt)i>.  üielfad)  m'obuhiü  geiucfen :  bomburg. 
Sd)illeraatfe  'Sd)ilbcrci',  bei  Sauremberg 
I602  Sdier3gebidite  III,  33.  310  ilaferatje 
'Hodierci';  aud)  im  17./18.  l^^^abd).  Svenbafdje 
'®efd)ent'  ibci  Sticlcr  1001 1.  93gl.  531  am  age 
unb  'K  e  n  0  m  m  a  g  e. 

StcUc  ?f-  ml)b.  stal  5)^  'Stchort'  3n 
Stall  ober  luobl  beffer  junge  53ilbuug  3u 
ft  eilen  mbb.  abb.  stellen  'aufftellen,  feftftellen' : 
Tenominatiüum  3n  bem  unter  Stall  bcfmodienen 
germ.  stalla-  'Crt  3um  Sieben'.  ;',u  bcr  iög. 
2B3.  sfhel  'ftebcn'  lertücitcrt  aui^  iög.  stlia.  f. 
ftcbeu)  ügl.  nodi  bef.  gr.  axlWuj  'beftclle,  fd)ic!c', 
aTÖ\o(; '3ug*,  ftr.  sthüna  (für  sthulnai  'Säule' 
—  slhal  'fcftfteben'.  Xar,n  nod)  ftillen  unb 
Stolle  (f.  aud)  Stiel». 

(Stclac  Jy.  mbb.  stelze  abb.  slülza  ,>.  'i->ol3^ 
bein  3um  @eben'  (bic  Sd)reibung  Ställen 
bei  DJiaaler  1501  unb  nbb.  '^a.  bemcifcn  germ. 


e)  =  nbl.  sielt,  engl,  stilt,  bän.  stylte,  fc^rocb. 
stylta'Stel3c' :  n)abiid)cinlid)  ein  ed)t  germ.SBort, 
bcffeu  33orgcfd)iditc  jcbod)  bunfcl  ift. 

ftcmmcn  otiu-  mbb.  al]b.  stemmen  (stemen) 
fdim.  otiv.  'Ginbalt  tl)un,  ftebcn  mad)en' :  S533. 
stam  unter  ft  am  mein,  ungeftüm. 

Stcm^jcl  9)1  erft  nbb.,  eigtl.  ein  mb.  nbb. 
ÜBort,  mofür  in  l^b.  ©eftalt  (aud)  bei  fiutber) 
mbb.  stempfei;  ügl.  nbl.  Stempel:  3uftampfen. 

Stengel  d)l.  mbb.  Stengel  abb.  stengil  Tl.: 
Timimitiö  3U  Stange.  Cberb.  Stingcl  ift 
eine  alte  abgeläutete  Üccbcnform. 

ftc^jjjcn  otiv-  inbb.  steppen  'ftellcnmcifc 
fted)cn,  rcibenmcife  näbcn,  ftirfen':  ^ntcnfiüum 
3u  bcr  aBur3cl  üon  Stift. 

fterben  mbb.  sterben  abb.  sterban  ft.  3tn). 
=  afäd)f.  sterban,  nbl.  sterven,  anglf.  steorfan 
'fterbcn'  engl,  to  starve  'nmfommcn,  bef.  uor 
.s>ungcr  ober  Halte'.  2)cm  Cftgcrm.  fcblt  biefe 
!öc3cid)nung  (ugl.  bic  unter  tot  bebanbcltc  2B3.). 
3^od)  bcmabu  hai-  9lnorb.  ein  3ugcbörigcv  starf 
9t.  '2(rbeit,  9J^übe,  2(nftrengung',  mo3n  starfa 
'fid)  müben'  unb  stjarfe  'Starr trampf.  2)ic 
parallele  (5ntmid'lung  oon  gr.  oi  Ka.uövreq  'bic 
;^erftorbcnen'  3U  Kciuvuu  'fid)  müben'  Icbrt,  baf; 
man  auf  (^runb  bcr  norb.  ilHirte  bem  mcflgerm. 
sterban  bie  Wrunbbcbeutung  'fid)  plagen'  geben 
barf.  iUcllcid)t  gebort  ba3u  bic  ibg.  SB3.  sterp 
terp  in  lat.  torpeo.  2)ie  uribg.  2Ö3.  für  'ftcrben' 
f.  unter  9iJorb. 

Sterte  5.  'ilub'  f.  Starte. 

Sterling  9.1].  mbb.  slerlinc  (g)  9J^  'eine 
93Kin3c',  luorauv'  engl.  Sterling  'bcr  gcfc^mäfjigc 
engl.  iJiuyfuf;,  cd)t  gültig';  mbb.  sterlinc  (staT- 
linci  pcrrät  fid)  buvd)  feine  an  '^-^fenning, 
Sd)illing  erinucrnbc  5J3ilbung  aV:-  altc§  3Bort. 

Stern  ^  9}J.  mbb.  stürnc  abb.  sterno  fd)ni. 
Tl.  (a\)b.  mbb.  9tcbcnform  stern  ft.  dJl.);  pgl. 
got.  stairno  ^•.,  anorb.  stjarna  %.  'Stern'.  2lbb. 
ster-no  ift  mobl  an  obb.  sun-no  nia-no  an= 
3ufnüpfen,  mic  got.  stair-nö  Jy.  an  got.  sun-nö 
J^-.;  ba3u  bie  ältere  9Jebcnform  mbb.  sterre 
abb.  afäd)f.  sterro  =  nbl.  ster  star,  anglf. 
sicorra  engl.  star.  3^er  ^rimärflamm  ster  ift 
in  bcr  glcid)en  53cbeutnng  gemeinibg.  (pgl.  992 onb 
unb  Sonne);  e&  entfpred)en  ffr.  star,  aueft.  stare, 
gr.  äarrip  öarpov,  lat.  stella  (für  *sterula). 
£b  biefe&  ster  3n  ber  ibg.  5fi>3.  str  'ftreuen'  ge= 
bi-irt  (Stern  =  'i!id)tftreucr":')  ober  3U  ber  ffr. 
2B3.  as  'mcrfen'  (Stern  =  'Strablcnmerfcr'V), 
ift  böd)ft  unfid)cr.  —  2)a3u  baö  .Stolleftip  @e  = 
ftirn  9t.  mbb.  gcstirne  abb.  gistirni. 

Stcrn2  Tl.  'Sd)ifföbintci1cil,  Steuer'  erft 
nbb.,  flammt  au§  gleid)beb.  engl,  stern  (anorb. 
stjörn):  9lbleitung  3U  ftenern. 


©terj 


379   — 


stiege 


<Bttn  9«.  ml)b.  a()b.  sUtz  Tl.  =  nbl.  staart. 
angif.  steort  engl,  start.  2)^an  ftcllt  eine  germ. 
2Bg.  stert  'ragen'  ober  'firf)  brcljeu'  (f.  ftürjen) 
auf,  um  bic  ©ippc  ju  erflären;  anberc  bcnten 
an  ßufamnicndang  mit  gr.  axöpen  'oinfc,  oacfc'. 

ftct  3(bi.  mbb.  st<tte  a()b.  stäti  2(bi.  'Mt= 
flef)cnb,  feit,  bcftänbig'  (f.  ba§  flg.  2Bort) :  5Ber= 
balabi.  ju  2B3.  sta  in  fte()en  (eigtl.  'mnc^  fte()cn 
tann').  —  2)a3U  ftct»  3tbü.  mlib.  stetes:  eigtl. 
@cn.  be§  21b j. 

ftcttg  2Ibi.  m()b.  stjetec  (g)  neben  statte  (a()b. 
stäti)  3lbj.  'feft,  beftänbig' :  eigtl.  33crbalabi.  3U 
ftcf)cn.    5Bgl.  bav  oorige  äBort. 

©tCUCrl  ?V.  ml)b.  stiure  a{)t).  stiura  ^•. 
'■Jtbgabc,  Steuer',  eigtl.  'Unterftül^ung  burd)  5(b= 
gäbe,  aügemcine  Untcrftütutng,  Stül5c,  .'öilfe'; 
an  biefc  allgemeinen  '-i3cbcutungen  fdilicnt  fidi 
bav  flg.  SBort  an. 

(©teuer 2  dl  fpätml)b.  (mb.)  stiure  Dl.:  ein 
eigtl.  nbb.  2Bort,  'ba§'  urfprgl.  nur  ben  mccr= 
aumo[)nenben  05ermancn  jufam  (bafür  al)b. 
stiura  a.  °3teuerrubcr,  A>intcrteil  be§  3d)iffe§'); 
ngl.  nbl  stuur  'Stciicrrnbcr',  anorb.  styre  9?. 
'Steuer'.  Clnie  i41mlaut  anglf.  steor  —  steor- 
rödor  =  aljb.  stiorruodar.  '^a^n  ftenern;  bic§ 
entfprang  unter  bem  ßinflufj  bcö  ©ubftantiuä 
Steuer  au§  m()b.  at)b.  stiuren  'lenfen,  leiten, 
ftü^en':  ogl.  nbl.  stieren  sturen,  anglf.  styran 
engl,  to  steer,  anorb.  styra  'fteuern'  (got.  stiurjan 
'fcftftetlen,  beliaupten').  Tlan  i)at  bicfe  Sippe 
mcgen  il)re§  oufammcnliange'5  mit  Steuer  J-. 
'3lbgabe'  (eigtl.  'Stü^e'V)  mit  anorb.  staur 
"i^falil'  unb  gr.  araupö;  ''i)]fal)r  uerfnüpft. 

Steucrborb  9t.  wie  ^öarfborb  eigtl.  nbb. 
nbl.;  fd}on  altanglf.  steorbord  (onorb.  stjörn- 
borde)  'Steuerborb'.  2(u§  bem  5{ltgerm.  flammt 
frj.  tribord  (für  *stiuribord).  2;ie  altgcrm.  Sdiiffe 
batten  ba§  Steuer  nidjt  am  i'^intcrftcpen,  fonbcrn 
an  ber  redeten  Seite,  fo  bai]  ber  Steuermann 
ber  linfeji  Seite  —  bem  '-Badborb  —  ben  Jiüdcn 
jubrebte.    "dlad)  Siebid)  53eitr.  2.S,  225. 

ftibifeen  3tm.  (früber  Öittcraturbeleg  al§  it)eg  = 
ftipi^en  in  33ürger§  ©ebidu  „jum  Spa^"  35.18) 
im  18.  ^flf^'b-  nl§  2Bort  ber  Stubentenfpradie 
auffommenb  unb  beseugt  (gcbudit  bei  Äinbleben 
1781,  aber  bei  3lbelung  nodi  fel)lenb).  3^ie 
Stubentenfpradie  be§17./18. 3fibvb§-  bßttcmebrere 
Si)nom}ma,  oielleidit  unter  bem  (Sinfluf;  ba^  ')iot-- 
melfd)en  (f.  foppen  unb  pumpen),  ba^^  fidi 
im  17.  Söl)rl).  aud)  ber  fg.  pi-  ober  bi-Sprad)c 
bebiente:  ftipi^cn  etma  barnad)  für  fti^en'^ 
Sonft  ift  -itzen  al§  ^ntenfipfuffir  au§  bem  ^oicr. 
befannt. 

3tttÖ  SOI.  mbb.  stich  ai)b.  stih  (hh)  m. 
'(Büi),  -Punft'  (ügl.  got.  stiks  '3citpunft' ) :  ju 


2B3.  stik  f.  ftedien.  —  3)aju  Stid)el  9J?.  mbb. 
Stichel  at)b.  stihhil  91^.  'Stadief.  —  ftid)eln 
^ntenfiu  ju  fted)cn  unter  3lnlcbnung  an  Stid). 

ftiden  o^m.  mbb.  abb.  sticken  al)b.  sticchen 
(aud  germ.  *stikjan)  fd)n).  otro.  'fted)en,  flicfen, 
mit  feinen  ©tidjen  er()abene  Figuren  näben' : 
eine  urfprgl.  Diebenfonn  ju  stikan  'ftedien'  au§ 
Jßj.  stik  (f.  ftedien,  Stid));  ogl.  engl,  to  stitch 
'ftiden'  a\b$  anglf.  *sticcan,  nbl.  stikken  'ftiden'. 
—  S)a3u  nbb.  er  ftiden  auS-'  gleidibcb.  mbb. 
ersticken  ai)b.  irstickan. 

fticben  ^tro.  ml)b.  stieben  al)b.  stioban 
stiuban  ft.  otm.;  ba3u  nbl.  stuiven  foroie  bie 
Sippe  üon  Staub:  f.  bie§  unb  ftöbern. 

(2 tief  =  in  ;)Ufammenfcl3ungen  ift  auf  allen 
germ.  Spradigebicton  nur  al»  erftc§  Äompofttion§= 
glieb  für  bie  Benennungen  ber  33eriüanbtfdiaft§= 
grabe  bemabrt;  pgl.  ml)b.  stiefbruoder  -kint 
-muoter  -sun  -swester  -tohter  -vater;  a[]b. 
stiofbruoder  -kind  jc.  (nbl.  stiefbroeder  -kind 
ufro.) ;  pgl.  anglf.  steop-sunu  -fseder  engl,  step- 
father  ufm.,  anorb.  stjüpfager.  2)aB  ba?-  SBort 
in  einer  älteren  '^^criobe  audi  unfomponiert  üblid) 
mar,  lebrcn  bic  3(blcitungcn  al)b.  stiufen  ir- 
stiufen  bistiufen  'jcntanb  feiner  2(ngel)örigen 
(©Item  ober  ^inber)  berauben',  anglf.  astypan 
'berauben'.  Seiber  fel}lt  jur  genaueren  .^enntni§ 
ber  33orgefd)id)tc  ber  Sippe  icglidier  lüeitere 
Stnbalt.  2(uf  nbb.  ©ebiet  gilt  neben  Stief  = 
bruber  unb-  Stieffdirocfter  audi  .'öalb  = 
bruber  unb  i'>albfd}iDefter. 

Stiefel  9)1.  mbb.  stivel  stiväl  laijb.  stivul 
'■'stiväl Vi  dJl. :  bic  nd)b.  9iebenform  stival  meift 
beutlid)  auf  Gntlebnung  au^  gleid)beb.  ital.  stiväle 
dJl.  imegen  v  gleid)  ml)b.  v  f  pgl.  3}er§,  Ääftg 
unb  2afel),  ba§i  eigtl.  'einen  au§  leiditem  Seber 
beftcbenben  Sommerfdutb'  (au§  mlat.  oestivale 
'Sommerlidie;?')  bebeutete.  2^ie  ßntlebnung  in§ 
\"ib.  (bie  anbcren  germ.  3^ialefte  älterer  3cit 
fcnncn  bie  '-öejeidinung  nidit;  bod)  ugl.  nnbl. 
Steve!)  fanb  mobl  erft  im  11./12.  ^abvb.  ftatt, 
raäbrenb  Sode  unb  Sol)le  ältere  lat.  Gnt= 
(ebnungen  finb;  f.  aud)  Sd)ufter. 

Stiege  1  a:  mbb.  stiege  al)b.  stiega  5- 
'Ireppc':  cin§  mit  Steg;  ba^  gebrodiene  ml)b. 
ie  erinnert  an  m()b.  wiege  '25?iege'  unb  schiec 
'fd}ief'  (f.  fd)ief).    i^gl.  audi  Ireppe. 

Stiege 2  J.  (bial.  Steig)  im  Sinne  oon  '2ö 
Stüd'  leitet  man  am  bem  uermaubten  mbb.  stige 
}y.  'Stall  für  Äleinnieb'  (fdjmcb.  stia'Sdimcinc= 
ftair  I  ab,  inbem  man  annimmt,  ein  Stall  l)abc 
20  Sdiafe  gefaßt;  e()er  bürfte  e§  mit  Stiegei 
ibentifdi  fein,  inbem  etma  bic  normale  Ircppc 
3U  20  Stufen  gcredmet  rourbc  (ugl.  aud)  Sdio  = 
ber);  fo  mirb  im  Sd)lef.  Schilling  (Sc^ilg 


Stiegli^ 


—    380 


©tirnenftö^c 


bei  oteinbad)  1734)  al»  '12  Stürf',  '4-^funt) 
bial.  üle-  '120  otücf'  iicredmet.  3^od)  ift  auffälliii, 
botj  öaÄ  itxiiiiiiot.  öcs-  IG.  3ül)i'l)'^-  •'^f^'c'i  i'" 
©imie  oon  20  gebvaudjt  (ogl.  'Bdjod;  eucil. 
score  '20'  eigtl.  'Äcrbe';  nbl.  snees  '20' 
eigtl.  '3\eil)c'). 

Sticfliift  'i)^  ml)b.  stigliz  stigeliz  (Izi  9JI.: 
flau,  l'clmiuovt  nue  cged).  stehlec  (stelilic) 
'2^tllclnnr;  ugl.  Mibil^  unb  .H  vinil5.  ^^^ni  1G./17. 
^srtljvh.  linD  sal)lvcid)c  3>oiicluaiiicn  auf  -itz  im 
4'»b.  uovlianöcn  gciucfcn  luic  ilicÜB,  03icril5 
—  ©iilitj,  ffioiÜB,  ©d)iuuint3,  Ü)ilftit5, 
9icniö,  iSunncri^,  ■JJicfaiuitj;  öauoii  finb 
einige  flau.  UrfuningS. 

Stiel  9JL  ml)b.  al)b.  aubb.  stil  DJl.  'i->anb= 
babc,  "lU'laniCUiticl,  Stongel'.  l'autlidi  unb  bc= 
grifflid)  iü  Die  xHnnal)nic  von  li-ntlciiming  au-ö 
iQt.  slllu:,  'Stiel,  Stengel'  unbe^enlltd1,  ;,untal 
abb.  stil  aud)  une  lat.stllus  ein  .s>alcngcrat  bcv 
©ärtnev  bebeutet ;  lat.  Sebniuovte  luie  -^^  l  a  n  j  e 
unb  Stoiu'cl,  3id)el  unb  Riegel  fpvedicn 
aud)  für  alte  (i-ntlebnung  uon  al)b.  stil  auö  lat. 
stilus.  2lbev  fdjuievlid)  ftinunt  ben  Sauten  nad) 
anglf.  stüla  sleola  'Stiel'  unb  baci  bannt  ab- 
lautenbc  niittelengl.  slüle  —  niiiM.  inuDb.  stalc 
'Stengel,  .'öauMjabe'  (basn  biniinutiu  engl,  slalk 
'Stengel' )3U  bei  3lnnabnie  uon  (Sntlebnung  au-:- 
betn  Satein.  &x.  oreXeöc,  ariXexoc,  'Stiel'  unb 
lat.  stilus  —  stolo  '3Bur5elfinoB'  legen  bie  2ln= 
nal)uie  nahe,  ban  anglf.  stöla  edit  gerni.  ift, 
n)äl)venb  al)^.  nil)D.  slil  iüal)rfd)einlid)ev  entlel)nt 
fein  luuö.  W\t  engl,  stalk  ugl.  nod)  i^ölänb. 
sUlkr,  jd)uieö.  stjelk. 

©ticr  9JJ.  ml)b.  stier  al)b.  slior  9Ji.  =  got. 
stiur,  anglf.  steor  engl,  sleer,  nbl.  stier.  2)ie 
auffällige  5)Jebenforni  anorb.  pjörr  (hän.  lyr. 
fd)tücb.  tjun  lueift  auf  uovgevni.  teuro-  neben 
steuro-:  ba.ui  aflou.  turü  'Stiel'  unb  aueft. 
staora  ';',ugmel)'  unb  bae  ^.Jlbj.  ffv.  slhiira 
*gvoi5,  niäd)tig'  (anorb.  st<)rr,  abb.  stTiri).  @v. 
TaDpo(;  (öarauy  entlehnt  lat.  taurusi  berubt  auf 
@runb  üon  altiv.  tarb  auf  einer  Urform  larwos. 

fticr  5(bi.  erft  nbb.,  ju  ftarr. 

Stift'  9}J.  mbb.  stift  ml)b.  abb.  sirlt  9J1. 
'Stift*:  ein  fpe.^ififdj  [)b.  ÜIhhI,  'öü'i'  luobl  ^n  bcr 
in  fteif  ftertenben  ibg.  2Bi(.  slTp  'ragen'  gebort; 
man  ,uebt  txi^n  aud)  lat.  stipcs  ":tJfahl,  '-Waum: 
flamm'.  2)Jan  tonnte  fonft  audi  an  '^scrmaubt 
jd)aft  mit  ftcd)en  —  fterfen  beuten. 

Sttft2  m.  friibmbb.  slift  m'-Jl  'Stiftung, 
(Srünbnng,  ©an,  geiftlidie  Stiftung*,  aud)  '33e^ 
grünbung,  'Jlnorbnung,  (Sinrid)tung',  mo,ui  mbb. 
stiften  'griinben,  bauen,  einriditen,  orbnen,  an= 
ftiftcu,  ueranlaffcn'.  ffläbvenb  tai'  Subfl.  bem 
3lbb.  fremD  ift,   begegnet  fd)on  abb.  stittm  mit 


ben  33ebeutungen  be^  mbb.  otni.  (ugl.  nbl.  sticht 
fliehten);  auffällig  ift  bao  hl  bec>  anglf.  stihtaii 
'anorönen',  ba-?  fciuerfcitv'  mit  anorb.  stell  '\\n\]= 
boben  mit  Steinen,  <"s-unbameiu'  auf  eine  germ. 
2B3.  stihw  'bauen,  griinben'  ju  beuten  fd)eint. 
2)ie  53cbeutung  biefer  Si;ipe  fd)lietit  3ufiii»i"*-'ii= 
bang  mit  Stift^  d)l.  ausi. 

Stilett  ')l.  um  1000  auftretenb  (fd)on  g.  53. 
bei  aiJofd)erofd)  1044  'i^bilanber  II,  819  ai^ 
Stillet  unb  gcbud)t  bei  Twi  1652  Nomenclat. 
S.  205  unb  Stieler  1091):  aii§  ital.  stilett... 

ftiÜ  3lbi.  mbb.  mnbb.  stille  abb.  anbb.  slilli 
=  nbl.  stil,  anglf.  stille  engl,  still  (baju  aud) 
engl,  still  'nod)*):  3lbleitung  au§  ber  unter 
Stall,  ft eilen  unb  Stolle  beseui^ten  ibg.  iB^. 
sthcl  'fteben',  nu\ui  audi  ffr.  sthänu  (für  stlialnu) 
'ftebenb,  unbcuicglid)'.  —  Xa^^n  abö  '^Ibleitung 
ftillen  ;Un>.  mbb.  abb.  stillen  'ftille  mad)en, 
5um  Stiüftanb  bringen'  (engl,  to  still). 

Sttmiue  J.  mbb.  stimme  abb.  stimma  5v 
beffen  ältere  ^tebcnform  stimna  mit  afäd)f. 
stemna  (stemma),  anglf.  stemn  stein  (engl. 
Steven  'Särm,  @efd)rei'),  got.  stibna  'Stimme' 
übereinfommt.  Db  *slöbn6-  ober  *slibnö-  bie 
ältere  /loi'in  ift/  bleibt  ungeiuif;  unb  fo  ift  aud) 
;)Ufammeubang  mit  gr.  orö.ua  'ällunb'  3U)eifel= 
baft. 

ftinfcn  otiu.  mbb.  stinken  abb.  stinkan  fl. 
;^tiu.  ^^m  5Ibb.  bic^  uhi  frübc  9JJbb.  bebeutet  i)ah 
■]hv.  'einen  C^3erud)  uon  fid)  geben'  unb  fann 
fogar  'buftcn'  bcbeuten ;  im  9JM)b.  bcrrfd)t  bcrcilv 
bie  jet.uge  ^ebeutung.  '^üub  im  "ülnglf.  begegnet 
stincan  im  Sinne  uon  'buftcn'  neben  'übel 
ried)en';  ugl.  engl,  to  stink  'ftinten'.  2)iefe 
lueftgerin.  53ebeutung  'einen  (üugcnebmen  ober 
unangencbmeu)  C^iernd)  uon  fid)  geben'  tiuoneben 
nod)  'mitteilt  beö  Werud)finne^l?  luabvnebmen, 
ried)en')  läfjt  fid)  taum  mit  got.  stigcian  'flof?cn* 
unb  norb.  siokkva  'fpringeu,  fpvilien,  eilen* 
uermitteln.  'Jiäbcr  ftcbt  luobl  gv.  Tarfoq  'rün3ig' 
(ugl.  anorb.  |)jörr  =  got.  stiur  unter  Stier). 

Stirn  ("y.  mbb.  slirne  abb.  stirna  (für 
*sternja)  J-  ein  fpejiififd)  bb.  SSort  (bod)  aud) 
anglf.  steornede  'frontosus'),  mofür  nbl. 
voorhoofd,  anglf.  l'uranheafod  engl,  forehead 
eigtl.  'iun-banut'  1  anorb.  enne,  got.  *an|)i, 
abb.  andiu  cndiii  ~  lat.  antiae).  ^'sni  53aier. 
gilt  meift  .s>irn  ftatt  'Stirn*.  ,Vncy  *slernjr)- 
ftellt  man  ,ut  gv.  axipvov  '".öruft',  inbem  man 
'breit*  al§  DJüttelbegriff  nimmt,  bcr  au§  äöj. 
stcr  in  lat.  slernere  unb  gr.  0Tpibvvu|m  'auö= 
breiten'  abgeleitet  luirb ;  ugl.  aflou.  strana  'Sanb= 
ftrid)'. 

t  Stirucnftöf?cl  'M.  im  1G./17.  Oabrb- 
fd)iuei3erifd)  für  'öauner*. 


ftöberu 


—   381 


ftören 


ftöberu  Stil'- cvft  n()L).,  311  ä(tcni()b.  Stöbe v 
Tl.  mlji).  stiaiber  \^sa^iiM)UUö',  bivö  au^  mt)b. 
stöuben 'aufid)cud)en,  autjaiicit,  ücvjnßcif  Itamint; 
bic§  ift  tWftitiD  3U  fticbcn.  Saju  n[)b.  &c-- 
[löbcv  ))i.  wüd)  ml)b.  stöuben  'Staub  mad)cn'. 

ftot^cu  otiu-  cvft  nl)b.,  iiad)  nb(.  nbb.  stoken, 
eucil.  bial.  to  stoke  'ba§  ^-eucr  jd)üvcn':  5lb= 
Icitintii  ju  bcv  unter  Stocf  bcl)anbcltcn  ibcj.  203- 
stug  °ftot"5cn',  ii)03u  aurf)  auoriueij.  stauka 
'ftoüen'.—  3tud)  ltod}evn  jd)on  im  IG.  ^ai)vi]. 
(3.  58.  bei  ^JJkt()cfiu^5  1562  ^hi^lciiumj  bcc-  133. 
^falni^^  9'';  ^oad).  2öeft;)l)al  1565  .s>iffarti- 
teufcl  Bb  4). 

Storf  an.  ni(}b.  a()b.  stoc  (ck)  m.  'Stotf, 
Stab,  53auini"lamm  ufiu.'  =  nbl.  stok,  aucjlf. 
stocc  cui^l.  stock,  anovb.  stokkr.  Tic  ®runb= 
bebeutunc!  ''^^fa()l,  Änüttcl,  Stocf'  fülirt  auf  bie 
ftv.  ©3.  tuj  'ÜBaffen  Kl)ii)iuiicn,  id)lcubern,  in 
Ijcftitjc  '-öcuicfluni-j  ücrfclicn'  (lucijcn  ffr.  t  = 
gertn.  st  vq\.  Stier).  3(u§  bem  ®erm.  ftamuit 
bie  roninn.  Si;ivc  fo"  ita(.  stocco  'Stofjbeijcn'. 
2)a5u  nod)  Sti'icf. 

t  ftofcn  otiu-  rtii^''  iii^i^-  stoven  f.  u  n  t  c  r 
Stube. 

Stoff  a")!.  crft  nbb.,  mit  nbl.  stof  unb  cnc\\. 
stuft'  auÄ  Dem  Üionuin.;  ogl.  fr3.  etoffe,  ital. 
stofla  \y.  'Stoff,  beren  Urfprunq  unaufgcflärt 
ift.    S5gl.  augftafftcren. 

Stoffel  911.  au§  dbriftopl);  vci,l  91cel3e, 
$Rüpe(. 

ftöönen  3tm.  erft  nbb.,  ein  cioitl.  nbb.  SBort; 
ogl.  bie  gleidibcb.  nb(.  stenen,  anglf.  stunian. 
anorb.  stynja.  3)ie  33erbaliü3.  sten  'ftöbncn'  ift 
gemeinibcj. ;  og(.  ffr.  stan 'raufcf)cn,  braufen',  gr. 
0T6VUJ  'ftöbncn,  braufen',  aflou.  stenja  'ftöfjncn'. 
2Bj.  sten  ift  eine  DJebenf orm  3U  bcr  unter  b  0  n  = 
nern  bebanbclten  ibg.  2B3.  ten. 

Stoüc  —  Stollen  d)l.  ml)b.  stoUe  al)b. 
stolloü)?.  'Stütje,  ^$often':  mit  Stall,  ft eilen, 
fttll3U®3.  stal.  bie  and)  in  ffr.  stbünä  'Säule' 
ftecft;  bie§  meift  mie  ai)b.  stoUo  (au§  *stulno-i 
auf  ibg.  sthalnä  '^^^foften';  roegen  11  au§  In  ügl. 
Doli,  ©olle. 

fto())ern  Stm.  erft  friU)nl}b.  (16.  3af)vl).): 
onomatopoietifdic  '-Bilbung  mie  bo'pern. 

ftolj^löi.  mbb.  (fpätabb.)  stolz  't()ö:nd)t,  an= 
maf;enD,  übermütig,  norneljm,  fein,  präditig'. 
2}ie  5(nnabme  oon  ß^ntleljnung  au§  lat.  stultus 
'tf)öxid)t'  (=  ital.  stolto  'tbörid)t')  mad)t  bcr  mbb. 
33cbcutungen  megen  einige  Sd)iüieingfeit.  'iKber 
afr3.  estout  'übermütig,  fül)n'  ftimmt  3ur  l)err: 
fd)cnbcn  '-öcbeutung  ron  mbb.  nbb.  stolz.  Steuere 
beutfd)e  9JJa.  ocrbinben  mit  ftol3  bie  ^ebeutung 
'ftraff,  fteif  (rbcinfränf.  prcufe.).  2Babrfd}etnlidi 
fübrtc  bcr  2!?cg  non  lat.  stultus  3U  nbb.  stolz 


über  bie  ^Bebeutungen  'unbcfonncn  —  übermütig 

—  anmanenb  —  oorucbm,  fteif  (ngl.  fa  üb  er 
luegen  bcö  SBanbcl'S  ber  '-Bcbcntungcn,  aud) 
feufd)).  2)ic  Gntlebnnng  bürftc  megen  bev  bb. 
z  =  lat.  t  oor  ba§  6.  3abfb- fallen  (ogl.  furj, 
mager,  fid)cr).  (Sngl.  stout  'ftarf  au§  afrj. 
estout  3eigt  mieber  anbere  53cbcutung§entraicflung. 

—  ftoljiercu  otiu.  fdum  mbb.  stolzieren. 
Stöpfcl,   Stöpfcl   9)t.  erft  nbb.  5(bleitung 

3U  ftüVfeu  mbb.  stopfen  al)b.  ^stopfön,  U103U 
bie  mb.  ^tebcnform  stoppön  'ftopfen'  =  nbl. 
stoppen,  anglf.  forstoppian  engl,  stop  'ftopfcn': 
(Sntlebnung  ou§  mlat.  stuppare  'mit  2Berg 
ftopfeu'  (3U  lat.  stuppa  '2öerg'  =  mnbl.  mnbb. 
stoppe  'SBerg',);  ugl.  ital.stoppare,  frj.  ^touper. 

Sto^jpcl  5-  eigtl.  nbb.  mb.  Cautform,  bie 
feit  unb  burd)  öutbcr  fd)riftfprad)lid)  gcmorben 
ift  (fd)on  bei  örimmclebciufctt  1669  Simplic.  I, 
19  —  aber  ebcnba  S.  502  nod)  Stupfein); 
bafür  in  ed)t  l}b.  Öautform  oberb.  stupfel  (16./17. 
3al)rl).  Stupfel)  auv  mbb.  stupfel  abb.  stupfala 
5^.  =  nbl.  Stoppel.  Sntlcl)nung  bcr  Sippe  au§ 
lat.  stipula  =  fpätlat.  stupula  (=  ital.  stoppia, 
fr3.  etouble)  'Stoppel'  ift  ebenfo  mabrfdjcinlid) 
mic  ©ntlebnung  uon  engl,  stubble  au»  fr3. 
etouble.  3)ie  ©ntlcbnung  t)on  urbeutfdi  stuppla 
auii'  üulgärlat.  *stupla  für  stupula  —  stipula 
mag  glcid)3eitig  mit  ber  Übentabme  Don  ^Begriffen 
unb  ©orten  roie  i^UqüI,  Sidjel,  2Banne 
dat.  flagellum  secula  vannus)  ftattgefuubcn 
baben;  ugl.  and)  ^^flanse  unb  Stiel,  2Bicfc 
unb  Spelt,  fomie  Spcid)cr. 

fto))pcn  otm.  'auf  baltcn'  erft  nbb. ;  luie  anbere 
Seeauöbrüde  bem  dlbb.  entlehnt;  ugl.  engl,  to 
stop  foroic  Sorb. 

Stopf el  m.  f.  Stöpfel. 

Stör  )fft.  ml)b.  störe  stüre  al)b.  sturo  sturio 
■Dl.  =  nbl.  steur,  anglf.  styria  (styra).  2)iefer 
lueflgernt.  (Vifd}name  sturjo  brang  al§  sturio 
(mlat.)  iuö  3?oman. ;  ogl.  ital.  storione,  fr3. 
esturgeon  (roober  engl,  sturgeon)  'Stör'.  J^cr 
Urfprung  be§  rceftgerm.  sturio  ift  bunfel. 

Storcft  Tl.  m()b.  storch  (9?ebenform  storc, 
roof)cr  gemetnoberb.  roefttf)üring.  Storf)  abb. 
storah  (hh)  neben  stork  d)l.  'Stord)'  =  anglf. 
storc  engl,  stork,  anorb.  storkr  'Stord)'.  23or- 
biftorifd)er  oufammenbang  mit  gr.  röpTo? 
'©eier'  ift  lautlid)  benfbar.  2^agegen  mu|5  bie 
flao.  Sippe  uon  afloo.  strukO,  ruff.  sterchö 
'Stord)'  bem  2(ltgerm.  enticbnt  fein.  33gl.  and) 
?( bcba  r. 

ftören  ottu.  ml)b.  stoeren  aijh.  storan  (störren 
aus  *störjan  *staurjan)  fd)m.  3tTO-  'scrftreucn, 
3erftören,  ücrniditcn' ;  ba3U  norbfrief.  stiaren 
nnb  mit  5lblaut  anglf.   styrian,   engl,   to   stir 


©törenfrieb 


—   382   — 


©trn^e 


'bcrocgcn,  ftörcn'  unb  roof)!  aud)  3 1  u  v  m ,  aber 
faum  bic  Sippe  von  ft reuen.  2>orijcfd)id)te 
bunfcl. 

Störcufricb  W.  fdion  im  16.  ^sahvl).  (jucrft 
bei  aiktlicfiibo;  inil.  (Scrm.  27,  4U3.  28,  395) 
nadnuciebar. 

t  ©torrcn  2)?.  '^aiunftmiuir  "tl)b.  storre 
obb.  storro  'HR.:  ,^u  alib.  storrön  ml)b.  storren 
'()crQU§l"tcl)cn,rnöcn'(got.  andstaurran'muvrcn' ) ; 
2B3.  Star  j.  ftarr.  —  T'aju  ftörvii^  "Jlbo.  cri't 
nbb.;  c\(\ü.  'flo^artiii,  roic  ein  iilo^'. 

fto^cn  otiv.  inl)b.  stöben  nl)b.  slöi^an  ft. 
^tto.  =  got.  staulan,  afädif.  stötan,  nbl. 
stooten.  2!er  cicincingcrm.  ft.  S^crbahuj.  staut 
cntfprid)t  Qut!crl)alb  bc»  ©crin.  eine  \bc\.  SBj. 
tud:taud,  bic  in  lat.  tundo  'ftotV  (Indes 
'Öammcr'),  ftv.  SB-i.  tud  'ftofscn'  üorliciit;  lucflcn 
germ.  st  =  ibg.  l  ugl.  Stier  unb  Stord). 
S.  ba§  flg.  2Boil. 

ftottcrn  otu).  bei  50tna(er  1561  nod)  nid)t 
ücrjcidinct  (bafür  ftagglcn);  bei  Sd)ottcI  1663 
ftottcrn  unb  bei  Stielcr  1691  ftottcrn.  Steine 
bad)  1734  budit  ftottcrn  uinb  ftorfcrn,  t>a^ 
aud)  bei  ^l'ognu  norfoinnit  1.  Tqv  Äunl  ift  nbb. 
unb  jiuar  ,Vitenfiobilbung  ju  stölen  =  ftoftcn 
(ugl.  engl,  to  stut  —  to  stutter,  nbl.  stolleren  ■.-"). 
3n  Sdironbcn  bafür  gadfcn,  in  ^öaicrn 
t  r  u  rf  c  n ,  in  C  ftreid)  ft  i  d  c  ,s  c  n ,  in  lirol  giggi  tzen 
unb  §taggln.  in  ber  Sdnueij  flaglen. 

t  ©toi?  9.U.  'iyauinftumpf  crft  n()b.;  3.Un-= 
gcfdnditc  buntcl;  mobl  ,ui  ftulicn'.'' 

t  StoOcntcr  ilJ.  bei  (Sr.  ^i)(Iberu§  15.50 
©fop  4.S*'  bcbcutct  nad)  (Sr.  '2(Iberuy  1.541  Dict. 
'fabrcnbcr  Sd)ülcr'. 

ftrarf  3lbi.  ml)b.  strac  (ck)  'grabe,  ftraff, 
»üoju  nbb.  ftrarfy  'übv.  au§  mbb.  strackes. 
Taut  nbb.  ft  reden. 

3trnfc  ,'^■.  mbb.  (feiten)  strafe  J^.;  obb. 
^strÄfa  ift  cbcnfou)cnig  bezeugt  \vk  ein  beut 
n()b.  nibb.  strafen  cntfprcdicnbc'ö  ;')tui.  Tic 
Sippe  ift  fpe.üfifd)  bb.  (baraiie  nbl.  straf)  unb 
fcl)lt  ben  übrigen  gcnn.  Tialettcn.  To'-o  fpätc 
?luftreten  bcv  SBortc^^  fprid)t  nid)t  notipcnbig 
für  (Sntlebnung.  Tic  Wcfdiidjtc  ber  Sippe  ift 
bunfcl. 

ftraff  '?lbi.  mbb.  (feiten)  straf  iffi  'ftraff, 
firengc' :  lüobl  eigtl.  nbb-  ©ort,  cntfpred)cnb 
nbl.  straf.  Tic  i^^orgefdiiditc  ift  bunfcl;  man 
bölt  ital.  slrapiiaro  'aus-reificn'  für  gcrm.  (5nt- 
Icbnung,  inbem  man  eine  Sl^j.  sirap  'jicbcn' 
annimmt;  alfo  ftraff  'feft  angcjogeti' ? 

Strttljl  ')n.  mbb.  strAl  strAle  m?(.  abb. 
sträla  ^■y.  ''43fcil,  33lit5ftrabl*  (abb.  donarslräla 
'JBlijjflrabr)  --=  nbl.  straal,  anglf.  slriil  "•^ifcil'. 
Tiefe    mcftgerm.    Sippe    (iüorau§   ital.    strale 


''t^fcir)  ftebt  mit  aflop.  strgla  '?]3fcil'  (n)of)cr 
ruff.  strehl  '^fcil',  alfo  Strclii3e  eigtl. 
'Sd)ü^c')  in  näd)ftcm  oufonnucnbang.  Taju 
ba§  crft  nbb.  ftrablen  unb  ba§  flg.  Sßort. 

Strahle  i^-.  'Äamm'  ml)b.  strsel  2JJ.,  rooju 
nbb.  m^b.  straelen  'fämmen' ;  ba§  glcidfbcb. 
otiu.  af)b.  strälen  (*strällen  *sträljan)  fetjt 
and)  für  ba§  2lbb.  ein  Subftantip  stnll  mit 
ber  'J^cbcutung  '.Hamm'  Porau-o.  iöcncbung  ju 
Striegel  länt  fid)  cbcnfonicnig  wabrfdicinlid) 
mad)cn,  ipic  ;;)Ufammcnbang  mit  StrabI  (fo 
ban  bic  einzelnen  oinfen  bc§  ÄammeS  al§ 
"iPfeilc,  StrabI cn  aufgefaßt  raärcn). 

(Strnfinc  ?>'■  "d}b.  strön  strene  abb.  streno 
9Ji.  '^-IcdUc  pon  ,s>aarcn,  pon  $}ladi§  ufip.' ; 
cntfprcdicnb  mnbl.  strene,  nbl.  slreen.  l^u- 
fammcubaug  mit  bcm  porigen  Üßort  ift  unfid)cr. 

ftramm  9lbi.  crft  feit  (£ampe  al^  fd)riftfprad)= 
lidjgcbudit:  urfprgl.  ein  nbb.  iBort;  cntfprcdicnb 
nbl.  stram,  norbfrief.  striam  'fcrjcngrabc*.  S3gl. 
anglf.  striman  'fid)  anftcmmen'. 

ftrannjcln  otm.  crft  nbb.,  urfprgl.  ein  nbb. 
©ort;  pgl.  nbl.  str()in|)elcn  'flolpcrn,  ftrand)cln'; 
i^orgcfdiid)tc  bunfcl. 

Straub  iVt-  (bei  lltaalcr  15(;i  nidit  pcr= 
3eid)nct)  fpätmbb.  (mb.)  strant  (d)  Tl.,  ba§  aii^ 
bcm  dlhb.  in  bic  Sd)riftfprad)e  einbrang;  pgl. 
nbl.  Strand,  anglf.  slrand  engl.  Strand,  anorb. 
slrond.  Tiefe  Sippe,  au§  ber  frj.  6train  cnt= 
Icbnt  ift,  länt  fidi  nidit  ipcitcr  pcrfolgcn.  Taj^u 
crft  nbb.  flranbcn  =  nbl.  stranden,  engl,  to 
Strand,     'isgl.  Ufer. 

Strailfl  'ilU.  mbb.  stranc  stränge  Tl'i^. 
abb.  Strang  DJ.  'Strid,  Seil'  =  nbl.  streng, 
anglf.  streng  engl,  string,  anorb.  slrengr 
'Strid,  9Jicmen'.  Tiefet  genn.  strangi-  fd)eint 
an?-'  Subftantipicrung  be§  ^Ibj.  ftrcng  (>igtl. 
'ftarf')  bcrporgcgangcn.  Tod)  fönnte  Strang 
aud)  mit  gr.  aTpaTf"^n  'Strid'  unb  lat.  stringere 
'ftraff  anncbcn'  .^t  einer  ibg.  ©.v  strenk 
(streng)  'brebcn'  geboren. 

ftrauoultcrcn  ,')tiü-  S»crfl  in  einer  2Bicncr 
;',eitung  pom  21.  5lugufl  15(36  belegt  unb  nad) 
^•rifd)  1741  eigtl.  nur  vom  ©rbroffeln  ber 
Jurten  gebraud)t;  feit  bcm  Sprad)=  ufip.  !ßer= 
berber  1644  gcbud)t:  um  1550  cnticbnt  au§ 
gleid)bcb.  lat.  strangnlare,  uiober  aud)  afrg. 
eslrangicr  mit  engl,  to  slrangle. 

8trava33C  a.  im  17.  ^abrb.  cnticbnt  an?> 
ital.  strapazzo  'Slnftrcngung',  feit  Steinbad) 
1734  gebud)t;  bei  Sticier  1691  nod)  ber 
Strapat5  mit  bcm  ^tip.  ftrapa^iercn  — 
ftrapul^icrcn. 

StrafjC  A.  mbb.  strafe  abb.  slrä:;a  strä^^a 
^.   =   nbl.   slraat,   anglf.  slrtet   engl,   slreet, 


fträuBen 


383   — 


ftceifen 


afd)ivcb.  strata  'SBca'  fd)rocb.  strät  (alti§l. 
stryüti  unö  afdnucb.  sti-ajü  cntftamineu  bcni 
2Iltciti.ll.).  Sic  lücftcjenn.  ©runbfonu  sträta 
luuvbc  fpätcitcn'o  int  5.  3ßt)i'f)-  "•  Gl)^'-  'lüoljv^ 
fdiciiilid)  tllcidi3cttia  niit  ^^f  inib,  (Bad,  'i'tünjc, 
Äaijcv  ufiD.)  cittlcl)itt  att-^i  jpätlat.  sträta  (sc. 
via  eicitl.  'cicpflaftcrtcr  ©cq,  tiljauffcc' ;  fo  cicjtl. 
Don  @affc  Dciid)icbcit :  man  bcad)tc  nod) 
Sftvid)  iiitb  ^4-M'lailcr  iM  ucriuanbtc  alte  6iit= 
lcl)nitiioicn  aii§  bem  Öatcin),  cl)e  nod)  bic  rontan. 
Griucidiunii  be§  lat.  t  ju  d  eintrat;  üid-  itfll- 
strada,  jiiatt.  estrada,  frj.  (bial.)  etree.  5hld)  iÜ 
altir.  srälli  'Strafie'  an§>  sträta,  nidit  sträda. 

ftränbcu  ^tm.  m()b.  *striuben  (bafür 
striubeln)  al)b.  strüben  fd)iD.  3^^-  neben  inl)b. 
strüben  ai)b.  strijben  fd)iu.  ;-)tra.  'ftarr  ftcljen, 
flarrcn,  einporrid-itcn ,  fträubcn'.  S^o.l.  mi}b. 
strüp  (b)  'ranf)  cinporftc()enb'  —  strobe- 
leht  'ftrnppiil'.  2a3U  nod)  Strobcl.  5(ut'5er= 
l)alb  bc&  Tcntfd)en  ocbört  3U  ber  gcrni.  2B3. 
strüb  "raul)  fein'  iüo[)l  afloo.  strüpütü  'iKauI)= 
beit';  aud)  ^r.  arpu^vöc;  'fancr,  feft,  bcrb":" 

Stroud)  d)l.  mbb.  strüch  DJI.  (ba3u  n()b. 
©eftrdud)  iloncftiüuin);  im  5ll)b.  fctjlt  ba§ 
SBort,  bem  nbl.  struik  '©traud)'  enlfprid)! 
(banebcn  nbl.  stronk  '©traud)'  =  nbb.  Strunt 
mit  nafalierter  2Sur3e(fiIbe?).  SBeitcrc  33cv= 
brcitiinti  bc^:5  SBortec^  te()It;  aud)  im  4">b.  bat  c§ 
nur  bejdiränfte  33erbrcitunG  (im  ^öaier.  unb 
lüobi  im  c]an3en  Cberb.  roirb  Staube  beüor= 
äucjt).  9tad)  einer  unter  53 aud)  crrcäbnten 
analogen  Grfdieinung  ließe  fid)  germ.  strük- 
au§i  srutk  =  lat.  frutex  '©cfträud)'  beuten; 
aber  53e3iel)ung  3U  itraud)cln  ift  3iueifclbaft. 

ftraucöctn  3^^.  ml)b.  strücheln:  ^ntcnfiu 
3U  ü[)t).  strülihen  strühhön  'ftraud)eln'  =  nbl. 
struikelen  (ba3U  nod)  id)rcei3.  stürxla  störxla 
'ltraud)eln',  aber  tirol.  unb  färntn.  gorggln). 
2)aäu  al»  SBurseloerb  anorb.  strjüka  '[treid)en, 
gleiten' ;  aber  faum  gei)ört  3U  biefer  germ.  2B3. 
struk  'gleiten'  aud)  nl)b.  Strand)  (iebenfally 
ift  ftraud)eln  nid)t  'fid)  im  ©eftrdud)  vcx-- 
lüideln'").  Cb  gr.  aTpeü-feaOai  'ermatten' 
uertnanbt,  ift  sireifelljaft. 

t  3tratt^i  d)l.  'Streit,  @cfed)t'  mbb.  strü^ 
9)1;  ba3U  ml)b.  striu^en  'fträuben',  anglf. 
strütian   'ftreiten',  mittelengl.   strout   'Streit'. 

©trauftä  m.  '«üfd)er  fpätml)b.  *strü?  Tl., 
ta^  üUv  gestriu^e  unb  striu^acb  'i8ufd)iücrr 
ju  erfd)lieücn  ift. 

Straup  d)l.  ml)b.ai)'ö.  strü^g}!.;  e§  fd)cint 
md)t  foiüobl  auö  einem  norl)b.  *strüta-  uer^ 
fd)oben  3U  fein,  aly  eine  unorganifd)c  Umbilbung 
be§  fpdtlat.,  aud)  bem  anglj.  stryta  3U  ©runbe 
liegenbcn  strütbio  'Strauf;'  (ügl.  ital.  struzzo, 


frj.  autruche,  iüol)er  engl,  ostrich);  ober  ai)b. 
ml)b.  strü^  berul)t  fpe3iell  auf  ital.  struzzo.  ®ic 
6ntlebnung  ift  glcid)3citig  mit  ber  oon  ^^fau. 
2)agegen  ift  bircfter  ;  Ulf  ammenbang  mit  gr. 
öxpouöiov  rcfp.  n  ueYiJAii  atpoOBoc;  'Straufs' 
(neben  aTpoOeo<;  'Sperling')  ganj  unmöglid). 
Übrigeuö  fällt  auf,  baf;  mir  2}ogel  Strauf; 
fagen,  mie  fr3.  autruche  (fpan.  avstruz)  an^ 
avestrutio  mit  lat.  avis  oerbunben  ift. 

ftrcbcn  otiu.  ml)b.  streben  fd)tt).  i]hv.  'fid) 
l)eftig  beiDcgen,  fid)  abmiU)en,  inngen';  i>a§'  gu 
bem  3ufällig  fcblcnbcit  al]i).  ^streben  geböngc  ft. 
2Bur3clucrb  luürbe  *striban  istrifan":')  fein,  bai 
burd)  roman.  ^el)itiuorte  üoraui-gcfegt  mirb. 
33gl.  afrj.  estriver  'fdmpfen'  —  estrif  'ftampf, 
rcorau»  engl,  to  strive  'ftreiten'  —  strife 
'Streit'  ei:llel)nt  ift. 

ftrcrfcn  3t'ü.  ml)b.  al)b.  strecken  al)b. 
strecchan  fd)ro.  o^m.  'grabe  mad)en,  ftrad' 
mad)en,  au&bel)nen,  flreden';  entfpred)enb  nbl. 
strekken,  anglf.  streccean  engl,  to  streich 
'ftredcn'.  DaÖ  jugeljörige  2lbj.  ftrad  (ugl. 
nod)  a[)'ö.  stracken  'au§gebel)nt  fein')  rocift  auf 
eine  germ.  SBj.  strak  (für  srak,  9tebenform  311 
rak  in  reden?),  bie  üielleid)t  mit  ber  t)on 
Strang  unb  ftrenge  renuanbt  ift. 

ftrcic^cu  o^m.  ml)b.  strichen  ft.  otiu.  'glätteit, 
Strid)c  mad)en,  3cid)nen,  flrcid)en,  beftrcid)en' 
al)b.  slrihhan  ft.  otu).  'ftreid)en' ;  ba3U  ba^ 
fd)iü.  '^t\v.  nl)b.  ftreid)en  au§  mbb.  streichen 
(al)b.  streihhön)  fd)n).  otw-  'ftreifen,  berül)ren, 
ftreid)eln',  foinie  nl)b.  Stretd)  2)1  au^  mijb. 
streich  dJl.  'Sd)lag,  ^ie^b,  Streid)'  unb  nbb. 
Strtd)  9)1  au§  ml)b.  abb.  strich  m.  'Stiid), 
Sinie'  (ügl.  got.  stnks).  ^n  ben  übingen  germ. 
2;ialeftcn  cntfpred)en  nbl.  strijken,  anglf.  strican 
engl,  to  strike  (ba3u  stroke  'Streid)').  ou^' 
üorgerm.  SBg.  strlg  geboren  lat.  stringere 
($arti3.  stric-tus)  'abftreifeit,  blaid  3tel)en,  be= 
rül)ren,  ftreid)en'  —  striga  'Stand)'  —  strigilis 
'ilamm',  aflou.  striga  (stristi)  'fd)eren'. 

Streifcit  9Jl.  fpätml)b.  streif  Tl.  'Streifsug' 
3U  mbb.  streifen  (streipfen)  ]d)lV.  ^Uv.  'gleiten, 
3iel)en,  ftreifen';  ügl.  nbl.  strippen  '531ätter  ab- 
ftreifen'  (streep  'Streif,  Strid)'). 

ftreifcu  otiu-  'abftreid)en'  mbb.  ströufen 
(stroufen)  fd)m.  Stw.  neben  feltenem  striefen 
'bie  .^aut  abftreifen,  fd)inben,  3Üd)tigen';  auf 
al)b.  *stroufen,  got.  *straupjan  meifen  nod) 
nbl.  stroopen  'abblättern,  abftreifen,  Oiaubjüge 
mad)en',  anglf.  bestrypan  engl,  to  strip  'ab= 
ftreifen,  berauben'.  2Beiterl)in  ift  aud)  fträuben 
neriüanbt.  isorbiftorifd)e  S>3e3iebungcn  ber  germ. 
2B3.  straup  fel)len.  SÖcgen  nl)b.  ei  =  ml)b. 
öu  f.  Sd)leife. 


©treit 


384   — 


[trogen 


Streit  Wl.  m()b.  ai)b.  strit  ÜH.:  ju  ftreitcn 
in()b.  slriten  af)b.  stritan  ft.  3tiv.  'ftreitcn, 
fämpfcn'.  Xan  Streit  bicfclbc  '^cbcutiuiiic- 
cntiDicfluiui  burcfiiicmacf)t  I)at  luic  Äricc^ 
(ciötl.  '•Jlni'trcTujuiu'i' I,  (cdren  ebb.  einstriti 
'()artnQrfiii'  unb  aiäd}f.  strid  'Gifer',  anorb.stn'ör 
'Ijartnäcfig,  ftrcncj,  ftarP;  bancbcn  fällt  anorb. 
striö  5?.  'Sd}mcr5,  Äuminer,  JBcbräncini»'  auf 
(bod)  Dijl.  bie  Sippe  »on  n()b.  tapfer).  23or= 
{)iftoinfd)e  !Öe5ie(iiini(en  bcr  iierm.  2B3.  strid  (für 
stri?  sri?)  feblcn;  bodi  Vijl.  ffr.  sridh  '(Veinb'? 

ftrcng  'Jlbj.  in()b.  stren^'e  a[)b.  streng!  'ftarf, 
tapfer,  ()art,  unfreunblid)'  (baju  'lltv.  m()b. 
Strange  a()b.  strangoi  =  afäd}f.  sträng,  nbl. 
streng,  anglf.  engl,  strong.  anorb.  strangr  'ftarf. 
3ufammcn()anc3  mit  Strang  (ftrcngc  eigtl. 
'angefpaiint":")  ipitrbe  oben  uermutet;  bod)  ogl. 
audi  lett.  slringt  'ftranun  lucrben,  pcrborrcn'.  — 
ftrengcn  (in  anftrcngcni  nibb.  alib.  strengen 
'brängen'  ift  2)enominatiD. 

©treu  J}.  uibb.  slnui  istrou)  J.:  311  ft  reuen 
ntbb.  ströuwen  (strouwen)  al)b.  strewen  (strou- 
wen)  )d)rv.  ^Uv.  =  got.  straujan,  afäd)f. 
strewjan,  nbl.  strooien,  anglf.  streowian  engl. 
to  strew  'ftreuen'.  2)a§  genieingenn.  straujan 
(rooju  nodi  Strob»,  U'orauv  ital.  sdrajarsi  'fidi 
binftrerfen'  entlcbnt  ift,  biingt  mit  bcr  ibg.  STw 
ster  (stroj  'auv-brcitcn'  in  lat.  sternere  (ii)03U 
strämen  'Strob'),  gr.  örop^vvuui  arpdivvum, 
ffr.  SQ33.  str  'ftreuen',  aflop.  sttra  'breite  an?^' 
gufammcn. 

iStritft  j.  ftreidjcn. 

Strirf  an.  mbb.  abb.  stric  (ck)  ^.  ■]n-- 
f ammenbang  mit  Strang  ober  mit  ftrcid)en 
ift  3mcitclbaft.  ober  ift  '■J3e3iebuug  3U  ffr.  sraj 
'öcuiinbe'  ober  ffr.  rajju  'Stiid'  möglid)  (lucgen 
flcrm.  str  au§  ibg.  sr  pgl.  Sdimefter,  Strom 
unb  ftrccfcm.  —  2)aju  ift  nl)b.  ftrirfcn  mbb. 
abb.  stricken  abb.  slricchan  'fd)nürcn,  bcftcn, 
flechten'  ivobl  'Jlbicitung;  pgl.  anglf.  (nrbbbr.) 
strician  'cJJct^ei  beffern'. 

Stricflcl  in.  mbb.  sirijrol  abb.  sirigil  5Di.: 
ipobi  gleid)3eitig  mit  lat.  ©orten  mie  Gfel  unb 
ÜJiaultier,  Saumtier,  'iMcrb  unb  ßdter 
(lat.  asinus  muliis  sagmarius  paraveredus 
lolutarius  I  entlcbnt  auv  lat.  slrTgTlis  'Sd)abcifcn 
jum  3lbreibeu  bcr  .öaut  beim  ^aben'  (ital. 
streggliia  slreglia,  fr3.  6lrille  'Striegel' I.  'i&c- 
jiebung  ju  Sträble  ift  faum  3u  cruicifcn. 

Strieme  Wa.  mbb.  strieine(slreimostiinie) 
9Jl.  'Streifen';  abb-  str'mo  (moju  slrimil  nd)b. 
strimel)  'Streifen'  ift  ein  ifolirtcr  9icft  einer 
gcrm.=ibg.  2B3  strT. 

Stri^iDe  ^.  mb.  nbb.  Jorm  für  ed)t  mbb. 
strupfe;    bajii    in    bcr   9lbcinproüin3    Stropp 


'Strang,  Strid';  bod)  ugl.  and)  fd)n)eig.  ätruppe 
'JRiemen'.  3)ie  gange  Sippe  gebt  auf  früb  cnt= 
lebntC'o  lat.  struppus  stroppus  '^Kiemen'  gurürf, 
iuorau§  in  gleicher  53ebeutung  anglf.  engl,  strop, 
nbl.  strop. 

f  Strobel  W.  'Sd)opf  mit  luirrem  .s>aar'  erft 
nbb.,  3u  ud)b.  strobelen  abb.  strobalön;  baju 
bcr  lueibl.  (Sigenname  Strubiloscalleo  (eigtl. 
'Ströbele,  Strubbelfopf  au^-  ber  9iömer3eü  bei 
dJlwd)  iMuptf-.  3fd)vft.  36,48)  unb  fträuben. 

(Btvofi  OJJ.  mbb.  abb.  strö  (@en.  strawes 
strouwes  stnnves)  3i.:  ein  gemeingerm.  2Bort; 
pgl.  nbl.  stroo,  anglf.  strea  streaw  engl,  straw, 
anorb.  strä  9J.  (luorau»  me.  strä  strö).  3»= 
fammenbang  pon  germ.  strawa-  'Strob'  mit 
ftreuen  ift  augenfd}einlid} ;  bod)  ift  bie  näberc 
53e3iebung  unflar  (Strob  eigtl.  mobl  'Streu= 
ipcrf,  mic  tat.  stramen  'Strob'   311   slernere). 

3tvoI)lüittue  (V.  feit  'Jlbehuui  unb  (lampe  in 
bcr  beutigen  53cbcutung  gcbudit,  aber  bcn  älteren 
JlUib.  frcmb.  Sd)on  feit  14<)()  begegnet  strö-brüt 
Strob  braut  für  eine  ''^rant,  bie  nidit  mebr 
Csungfer  ift'  (baier.  Str  ob  Jungfer);  bei  bcr 
.Uopulation  muüte  bie  Strobbraut  einen  Strob= 
fran3  tragen.  Tiad)  Strobiungfer  ift  bann 
im  Sd)cr3  Strobu'ituic  gebilbct  (ctipa  = 
'2Bituie,  bie  feine  SBitiue  ift').  i?gl.  33cd),  ®enn. 
27,  181. 

3troI(ft  9J2.  bei  Steinbad)  1734  nod)  nid)t 
gebud)t;  bei  5(belung  nur  erft  ftrolldien  3t'ü. 
(unb  Strolldicngefinbe  ':^anbftreid)cr' ).  ®rft 
CSampe  bud)t  Strold)  aU  bialeftifd).  C^ombertg 
'-Bemerfgn.  4,  '>  belegen  aber  ba^i  iWaft.  Strold) 
fd)on  auv  C^rimmcleb'^iifcn  (l(J7o  (Salenbcr  7^). 
Ta3u  im  IS.  ,^abrb.  ft  rollen,  ber  umfl  rollen 
'berumitrcid)eu'  (pgl.  bordicn  neben  bövcn). 

Strom  Uli.  mbb.  abb.  ström  stroum  9Ji. 
—  afäd)f.  ström,  nbl.  stroom,  anglf.  str^am 
engl,  stream,  anorb.  straumr  'Strom'.  @crm. 
strauma-  'Strom'  für  porgerm.  srou-mo-  be» 
rubt  auf  ber  gemcinibg.  2B3.  srfi  (srou)  'flicfjcn', 
bie  in  gr.  fi^w  (für  ^ap^Fuj;  ^üai<;  'Jlicf5cn' 
für  sru-ti-s),  ffr.  3B3.  sru  'flicücn',  altir.  sruth 
(au&  *srutui  'J^Iuf;'  unb  sruaim  (@rbf.  sroumen) 
'Strom'  ftcdt;  and)  lat.  Humen  für  *friimen  = 
*sroumen  ?  SBcgcn  bcr  (Sntmicflung  pon  ibg.  sr 
gustr  f.  Sd)iücftcr  unb  Strid,  and)  Oft  cm. 
Stromer  OT.  'fianbftreid)er'  ein  rotmelfd). 
2lHirt,  bnv  fd)on  im  lä./Ki.  ,uibi'b-  i"  bcn  rotip. 
Ölofjaricn  lalv  '.'öalc-'abfd)neiber' )  pcr3eid)net  ift. 
ftrot;eit  3tiP.  fpätmbb.  strotzen  fd)ni.  otm.; 
bie  nid)t  mcit pcrguieigtc germ.  ©3.  st rut  'fd)ipcllen' 
erfd)eint  in  engl,  strut  '3(nfd)U)cllung',  fd)ipcllen' 
(bagu  nod)  anorb.  |)rütenn  'gcfd)niollcn';  pgl. 
anorb.   |)jörr  =  Stieri.     €b   ba3U   aud)   mit 


@trube( 


—   385 


©tu^t 


bev  Scbcutunö§entimcflunii  'voll  oorii  fd}H)cüen' 
ii[)b.  ©trauß  '5laiiuir  mit  feiner  ©ippe? 

Strubel  Tl.  \\mtmi)b.  slnulel  ^.:  2lblaut§= 
bilbunci  ju  aljb.  stredan  ft.  otiu.  'braufcn, 
ftvubeln' ;  tat.  fretum  '^öranbung'  fann  hiermit 
auf  einer  ibg.  SBj.  sret  'branben'  bern()en. 

(©truiiHjf  2)1.  m()b.  strumpf  Tl.  'Stummel, 
(Stumpf,  53aumftumpf,  Siumpf;  biefe  i^ebcutun= 
(len  be§  m()b.  iBorte^o  führen  auf  @leid)()eit  mit 
bem  fUj.  SBortc  (*strumpa-  für  *strun(ia- V). 
2)ic  n[)b.  ^^cbeutuuß  (fdion  bei  SJ^aater  1561) 
ergiebt  fid)  ani-  bcr  urfin\il.  iieltenbcn  oufuni: 
menfel3uni^  A>ofenftrumpf  (eiiitl.  alfo  —  'ha5> 
Snbe  ber  4">ofe,  Sur3l)ofc'). 

©trunf  9)1.  fpätm()b.  strunc  9)1.,  ba6  mit  bem 
üorioicn  SBort  unb  mit  Strand)  auf  eine  germ. 
2Bj.  struk  mcift.    Gntfpred)enb  nbl.  stronk. 

ftnt^Jlitfl  f.  ft  rauben;  ©cftrüiip  ift  eine 
crft  n()b.  itoÜcftiubilbung  basu. 

©tllbc  5.  mbb.  slube  af)b.  stuba  J-  °bcij-- 
bare§  ©enmd),  Stube,  bcf.  Sabejimmer'  (mbb. 
batstiibei:  ein  burd)  bie  altgerm.  Sprad)en 
gef)cnbe§  SBort;  ogl.  nbl.  stoof  'Jcuerfief'e, 
2)arrftube',  angif.  (8.  S^br^-)  stofa  'balneum' 
(engl,  stove  'Ofen'),  anorb.  stofa  stufa  'gynae- 
ceum,  58aberaum  mit  Cfcn'.  3"  ^^^  Jorm 
eine§  fdiro.  9ieutr.  stobö  (Cbl-  stubun-)  mar 
ba§  2Bort  aly  'Cfen'  unb  'SSabejimmcr'  (bann 
aud)  'beijbarey  oiinnter  überbauet,  bef.  für  bie 
Jyrauen')  früb  im  @erm.  bcimifd)  (im  8.  !3flt)i'b- 
in  ber  Lex  Alem.  lat.  stuba).  S)a§  Dioman.  bot 
lautüerraanbte  SBoxIe  mit  gleicher  58ebeutung: 
ita(.  stufa  —  frg.  etuve  (au§  *stüba)  '33abe= 
ftube,  Cfcn'.  SOIan  legt  ein  lat.  *extufare  ju 
©runbc  (ugl.  ital.  tufo  '2)unft'  unb  frj.  etouffer 
'crftiden'  ju  gr.  xOcpoc;  'Qualm');  man  bebenfe 
aud),  baö  lat.  pensilis  balnea  '^abejimmcr'  alö 
*pesle  =  abb.  pfiasal  'pyrale'  abb.  ml)b.  pfiesel 
=  anglf.  pisle  'beiäbarcg  ß^ntnier'  in§  ©erman. 
gebrungen  ift  (ugl.  frj.  poele  'bcijbare  2Bobn= 
ftube').  2(nberfeitö  foU  abb.  tumiza  =  mbb. 
dürnze  'Sabeftube,  Stube'  flan.  UrfprungS  fein. 
2;urd)  Gntlebnung  brang  stuba  üom  ©erman. 
au§  aB  tupa  tn§  "lymn.,  a(§  stuba  in«  Sit.; 
ba3U  nod)  aflou.  istüba  izba,  ungar.  szoba, 
türf.  soba  'Stube'.  3)at;  'Cfen'  unb  'gebeiztes 
3iinmer'  bie  ©runbbebeutung  be§  germ.  2Borte§ 
ift,  ergiebt  fid)  aud)  au§  nbl.  nbb.  stoven 
'fd)moren,  crroärmen'  (=  ital.  stufare,  frj. 
etuver  'bäben,  bämpfen');  unb  ju  ©unften 
bcr  SInnabme,  baf;  Stube  ein  ben  alten  @er= 
manen  fr-ember  33egriff  geraefcn,  erinnert  man 
an  Senccaö  SIngabe:  Germanis  nulla  esse  ad- 
versus  coeli  rigorem  suffugia  nisi  subterraneos 
specus  (ogl.  2)ung).     Übrigen»  rocd)fcln   bie 

Ätugc,  etl)mo(ogifc^eÄ  58}örter6utf}.   6.  Stufl. 


i8cginffe  'Ofen'  unb  'beijbarc»  ^iinnteJ-''  jumeilen : 
au§  lat.  rlibanus  'Ofen'  ftammt  anglf.  cleofa 
'3intmer'. 

(2tübcr9Ji.  nbrbein.  nbl.  9.Tiünutame,  im  17. 
,iabrb.  aly  Stuf  er,  nod)  bei  Steinbad)  1734 
al§  S  tief  er  Stuf  er  gebud)t  (ü  mic  in  58üfc 
unb  Süben):  au§  nbl.  stuiver,  niorau§  aud) 
engl,  stiver,  fd)roeb.  styfver. 

<BtÜd  9J.  mbb.  stücke  abb.  stucki  9?.  = 
afäd)f.  stukki,  nbl.  stuk,  anglf.  stycce,  anorb. 
stykke  9i.  'Stüd':  ju  Storf.  2Bie  biefcs  be= 
beutet  aud)  Stüd  mabrfdieinlid)  eigtl.  '3er= 
bauencg,  ^Ibgebaucncö'.  ^?luf  bie  9iebenbebeu= 
tung  '9iinbe'  uon  abb.  stucki  lueift  ital.  slucco 
'©i)Pv>',  mober  mieberum  nbb.  Stud  unb 
S  t  u  d  a  t  u  r. 

ftubcnttfoS  5(bj.,  junädift  im  18.  ^afirb.  nur 
2(bücrb  unb  jroar  meift  a\^  ftubcntiKüüc;  (ogl. 
burfd)ifo5).  S^cxit  1620  al§  studentlKüJc  in 
einem  lat.  ißrief.    S.  Stubentenfpr.  S.  48. 

ftubtcrcu  otiü.  —  St  üben  t  Tl.  feit  bem 
5(u§gangc  be§  9)^ittelalter§  beseugt:  nad)  lat. 
studere  —  studens.  —  Stubio  für  'Stubent' 
burd^  bal  18.  Qa^rb-  al§  trüber  Stubio 
(1745)  unb  älter  Sßrubcr  Stubium  bezeugt 
(feit  etroa  1700)  ftammt  aii§>  ber  3enaifd)cn 
Stubentenfprad)c.  5(1§  (Sburfürft  ^obonn  Jrieb^ 
rid)  1552  bei  ber  9iüdfebr  au§  ber  @efangen= 
fd)aft  in  ^ena  einjog  unb  non  ben  boiligen 
Stubenten  begrüßt  murbc,  fagte  er:  „Sieb  ba§ 
ift  53ruber  Stubium". 

(Stufe  ö'-  ein  mb.  SBort,  ba?  feit  unb  burd) 
2utbcr  litteraturf äbig  geroorben ;  ben  oberb.  9Jla. 
ift  eS  eigtl.  fremb  unb  mirb  baber  in  2tb.  ^ctri§ 
unb  Zi)om.  ^olfg  53a'3ler  'öibelgloffarien  1522  ff. 
mit  'Staffel,  Steig'  übcrfcgt.  (S§  berubt  auf 
gleid)beb.  mbi^-  stuofe  al)b.  stuoffa  stuofa  {y., 
rceld)e  feiten  unb  mobl  aud]  nur  mb.  finb  (ogl. 
nbl.  stoep  'Sd)raelle' ) :  Slblautsbilbung  ju  ber  in 
Staffel  unb  engl,  to  step  'fdjreiten'  ftedenben 
germ.  2B3.  stap  'geben'  (anbb.  stöpo  unb  anglf. 
stöpol  '^-uf5fpur');  ogl.  aud)  unfer  Jritt  im 
Sinne  oon  Stufe.  5{ut5erbalb  be§  ©enn.  ogl. 
afloo.  stepeni  'Stufe'. 

t  ftufeu,  ftofcn  3tw.  'bämpfen'  erft  nbb., 
auö  bem  9cbb.;  ogl.  nbl.  stoven  unter  Stube. 

Stuljl  m.  mbb.  al)t).  stuol  m.  —  afäc^f. 
stöl,  nbl.  stoel,  anglf.  stöl  engl,  stool,  anorb. 
stöll;  got.  stöls  'Jb^on'  (anglf.  cynestölj:  au§ 
ber  imter  fteben  bebanbelten  ibg.  SBj.  sthä 
'fteben'  mit  lo-Suffir  gebilbet  raic  got.  sit-ls 
'SiB'  auy  bcr  ibg.  2B3.  sld  'fi^en'  (got.  lig-rs 
unter  Sager  roobl  für  legh-lo-y  3U  ber  ibg. 
2B3.  legh  'liegen');  faum  3U  ber  unter  ft  eilen 
befprod)enen  ibg.  2B3.  sthal  'ftellen'.  3Iußerbalb 

49 


Stulpe 


386 


ftü^en 


be§  ©crm.  cntfiiredicn  Itt.  pastölas  '©cftcll', 
qHoü.  stolü  'Stiidl,  Kiron',  iir.  öTrjXri 'Säule' ; 
vql  aud)  fv3.  fauteiiil  unter  falten. 

(Stul^jc  jv.  evn  nhb.,  au§  bcm  ^Jibb. ;  vc\\.  nb(. 
stülp  '2;änuif=,  Sdimovbecfcl'  neben  stülpen  'mit 
einem  l'ecfel  bcCterten',  it)o()ev  n()b.  (feit  2tcin= 
bad}  1734  gcbud}t)  ftüUien  istel[)en  'hemmen'; 
haiu    anorb.   stülpe    '•^foften' i. 

ftumtn  5(bi.  m[)b.  n()b.  afädif.  stum  Mnini 
=  nbl.  stom  'ftumm'.  ouiammenl)anci  mit  ber 
(Bivvi  t>on  ftammeln  (2Bj.  stam)  ift  unjnicifcl: 
baft;  ml)ö.  abö.  stemmen  (au§  stamjan)  '(Ün^ 
balt  tbun'  (ogl.  ftcmmcn  unb  ungcftüm) 
jcigt,  Mn  ftammeln  unb  ftumm  fein  eigtl. 
'(in  bev  iHcbei  ftorfen'  bebeutet. 

StiniUltcI  ilj.  mbb.  stuminel  stumbol  al)b. 
stumlial  9JI.  'abgc'dmittene>o  Stürf,  Stumpf: 
eigtl.  fubftautiinertev>  '^Ibj.  ju  al)b.  slunibal  m()b. 
stumbel  'oerftümmelt'.  TieS  bevul)t  (mit  g[eid)= 
beb.  al)b.  mljb.  stumpf  9Ibi.  unb  oubftant.;  f. 
Stumini  auf  einer  oorgerm.  iS>,v  sthamb  'oer= 
ftümmcln' in  lit.  stimbras  'Stummel'  —  släm- 
bras  stembrys  stömbras  'Stengel'  —  slämbas 
'Strunf  —  stambüs  'grob'.  —  ^ci^n  i)er  = 
ftümmeln  nu^  gleid)bcb.  m()b.  verstümbelen 
abb.  stumbilön. 

T  otuni)!  5R.  nbb.  mb.  ^orm  für  oberb. 
Stumpf  =  ml)b.  ai)'!).  stumpf;  cntfpred}enb 
nbl.  Stomp,  engl,  stump  'untere?  3?eftftürf'  (aud) 
anorb.  stüfr  'Stumpf'?)  (nudi  nbb.  Stümper, 
eigtl.  'i'erftümmclter',  ift  eigtl.  nbb.;  pgl.  nbl. 
stomper).  —  Xmicbeu  ^n'^  -}li)i.  al)b.  mbb.  nbb. 
stumpf  'perftümmelt,  uupolltommen',  nbl.  sloinp 
'ftumpffd)neibig'.  ;',iiiaiuiucubaug  mit  Stummel 
ift  fid)er;  man  bat  neben  ber  gcrm.  äßj.  stuinj) 
(ibg.  slemp)  oon  nbb.  Stummel  eine  gleidibeb. 
stump  (ibg.  stemb)  uorauÄ^ufel^eu,  bie  man  in 
Itt.  slairibias  'Stumpf  nlie^er  erteuut.  —  l'ibb. 
Stümper  mit  ber  älteren  llcebenform  Stümp: 
ler  (bei  l'utber  „.Oüiupler  unb  Stümpicr")  erft 
früb  nl)^.,  "Jlbicitung  auy  ber  nbb.  Aorm  Stum  p. 

ftiintjif  M].  f.  ba?-'  porige  "Movi. 

Stttnbe  ,y.  mbb.  stunde  abb.  stunta  ^y. 
*,Scitabfd)nitt,  ;;eitpuuft,  p,eit'  (bie nbb.  "iöebeutnng 
'liora'  begegnet  erft  ipätmbb.,  bie  Wrunbbebcutuug 
roar  'unbeftimmter  .',eitraum').  C'ntfpred)eub 
auidif.  stunda.  nnglf.  sdind  engl,  stound,  nlt= 
norb.  stund  ';',eitraum';  nbl.  st(md  '5lugcnblirf' . 
23orbiftorifd)e  oufammenbängc  bcö  SBortc^  (etiua 
mit  S  t  a  n  b  —  g  e  ft  a  n  b e  n ,  alfo  S  t  u n  b  e  ''Hube 
puntt":")  finb  unfid)cr. 

T  ftimfcn  ;')tiü.  'ftofjen'  mbb.  abb.  stupfcn 
(stü|)f.n    f.  nnter  ftopfen. 

t  fturcn  ;  )tui.  'anftarrcn'  crit  jibb.,  2Iblaut§= 
bilbung  \n  iicixx. 


Stiirnt  Tl.  mbb.  abb.  stürm  dJl.  'llnmetter, 
üampf  =  nbl.  storm.  anglf.  engl,  storm,  alt= 
norb.  stormr  'Sturnf.  'JUi-o  bem  gemeingcrm. 
storm  (stürm)  flammt  bie  roman.  Sippe  oon 
ital.  stormo  '^ufommenlauf,  Ireffen,  Streif, 
moburd)  bie  Übertragung  be^  2ßoi1e§  Sturm 
auf  ben  ^ampf  alS'  uralt  ermiefen  mirb  (engl, 
stour  'Streit,  itampf  bcrubt  auf  bem  ent-- 
fpredienben  afr3.  estour).  2;ie  SBurjelfilbe  stur 
gilt  al§  l'Tleft  ber  ibg.  ©3.  ser  (sr  ju  stur?),  3U 
meld)er  gr.  öpf.in  'Eingriff,  2tnpralf ,  ffr.  SBj.  sr 
'ftrömen,  eilen'  geboren  (luegen  str  au§'  sr  f. 
Sd)mcfter  unb  Strom).  5(nberc  benfen  lieber 
an  llrüermanbtfdjaft  mit  lat.  sternere  'nieber= 
irerfen',  nod)  anbere  beffer  an  engl,  to  stir  — 
anglf.  styrian  'erregen,  beiuegcn'  unb  an  ftören. 

ftÜräCU  ?)tip.  mbb.  stürzen  ndb.  stürzen  (nu§ 
*sturzjan  *.sturtjan)  fdiiP.  ;Uu'.  'ftür^en  (tranf. 
unb  intranf.j,  roenbeu,  umiucnbenb  beberfen'  = 
nbl.  störten.  Xa^n  mobl  engl,  to  start  'auf= 
fpringen'  (to  startle  au»  anglf.  steartlfan)  unb 
norbbbr.  sfurta  'fpringeif .  2)ie  germ.  2Bj.  sterl 
(bani  St  er, 3?)  länt  fid)  uidn  meiter  3urücf  Der= 
folgen. 

Stute  (V.  mbb.  sluol  ,"s-.  '.sScrbe  pou  oudit^ 
pfcrben,  Stute'  (megen  ber33cbeutungyentiuidlung 
eines  Äolleftip»  f.  it  am  er  ab  unb  (Vrauen^ 
3immer)  at)b.  stuot  ^.  '.sterbe  pou  'ipferben'  = 
anglf.  stöd  '^^Jferbeberbe'  (engl,  stud),  moncben 
anglf.  stcda  (engl,  steed)  ',s>engff ;  anorb. 
sli'iö  '.sterbe,  '3lu3abl  'i^rerbe'  unb  stedda  (au§ 
•Vl(i'dda)  ,"v.  'Stute';  pgl.  aiub  uodi  mittclengl. 
stoll  '"^^iferb'.  'Jibb.  Ü^cftüt  ift  eine  iunge  itoI= 
leftipbilbung.  :J\u  beutlidier  53e3iebung  311  bicfer 
gcrm.  Sippe  fteben  aflou.  stado,  lit.  stödas 
'Anerbe  (pon  ^f erben)',  meldic  cbenfo  gut  au§  bcm 
(5erm.  entlcbitt  luie  mit  ber  germ.  Sippe  uroer= 
ipaubt  fein  tonnen;  bodi  pgl.  lit.  stönr  "'^ferbe= 
itall*.  Tic  gau3e  Sippe  gebort  3U  ber  ibg.  SB3. 
sta 'fteben'  (abb.  sludl  eigtl. 'iyeftanb'?  'Stau'?). 

ftulic»  ?M^-  fpätmbb.  stutzen  fdun.  ^ytn. 
'3urürtfd)eucn* :  311  mbb.  stutz  'Stofi,  2tnpraU* 
(germ.  2©3.  staut  unter  ftofjen);  pgl.  nbl.  stuiten 
'bcmmen,  3urürfprallen'.  StulKV  ^Jl.  erft  nbb., 
eigtl.  'mer  in  gcitutjten  .Kleibern  gebt'.  —  Xam 
nod)  itutiig. 

ftülJCn  otiP.  mbb.  (under)-stützen  abb.  (un- 
lar)stufzen;  ba3U  mbb.  nbb.  stütze.  9(bb.  stuzzen 
ani  *slutljan  ipcift  auf  eine  germ.  2B3.  stut, 
moneben  abb.  studen,  anorb.  styfija  'feftftellen, 
fluten'  mit  anglf.  stuöu  studu  '^^foflen'  (engl, 
stud)  =  fdjrocij.  älöd  Jy.  '^^Jfoften*  eine  gcrm, 
21^3.  slu{)  (stud)  oorau§fet?en.  (5ine  oorgenn. 
2B3.  stü  (gr.  aTaup('j(;  aTö\o(;  'Säule*  uflü.) 
f.  lUtter  flau  neu. 


jiibtir 


387   — 


fuperfein 


fubttl  3(bi.  au§  lat.  subtilis;  ein  fett  Spflaalcr 
1561  cicbucf)tcy  ^yrcinbrooil  bc§  15./16.  3a^)i^^)-'- 

fud^cn  otii).  lulib.  suochen  (süechen)  a()b. 
suohhan  (suolilien)  =  c^ot.  sökjan,  anglf.  secan 
engl,  to  seok  (iinb  to  beseech),  nbl.  zoeken, 
afädjf.  sökjan  "fudicn'.  2)ic  ft.  iycvbaln:)3.  sök 
an^  ibg.  sag  l)at  Urucnuanbtc  an  gr.  »Vftoiaai 
'fiU)re',  bcf.  an  lat.  sagire  'auffpürcn'  unb  alttr. 
säigim  'nid)c'.  2)a3U  nod)  bie  ©ippe  üon  ©ad) c. 

Sud^t  ^■.  mdb.  a[)t).  suht  g^.  'ilranfl)cit'  =^ 
got.  saühls,  anorb.  s('itt  (engl,  nur  sick  'franfj, 
nbl.  zuchl  (unb  ziekte).  "Jlburaftbilbung  ^u  got. 
siukan  ft.  ^tiii.  'franf  fein'  (f.  ficd)).  Tav' 
nbb.  ©pvadigefül)!  uevbinbct  3ud)t  l)änfig  mit 
fudjen  (bal)ev  ©udU  nad)  ctir.). 

t  futfcht  otw.  crft  n()b.,  :3'^tcnfiüum  3u 
fangen. 

Süb  f.  Sübcn. 

fubcin  otiu.  fpätml)b.  sudelen  'befdiniu^en' 
eigtl.  'fd)lcd)t  t:od)en';  fvü()nl)b.  6 übler  loariin 
16. 17.  oüljrt).  'i^elbtodr  (==  ml)b.  sudel  '@ar= 
foc^').     ou  ficben. 

iSübcu  9Jl.;  bie  ftreng  l)b.  ^-orni  bc§  2Öorte§ 
ift  ©unb,  ba»  in  ben  obcrb.  Gigennamen  Sunb  = 
gau,  ©unb beim  ufm.  lebt;  ügl.  al)b.  sund- 
wint  '©übiuinb'  —  sundarwint  (ml)b.  sunder- 
wint).  3)od)  ift  bag  äßort  ak->  Simpler  im  Cbcrb. 
früb  au'^gcftorben  (bafür  DJIittag),  luic  and)  bie 
übrigen  'Benennungen  ber  .sMmmel'jgegenbcn  im 
Cberb.  frcmb  finb.  2^er  2>erluft  beön  in  ©üben 
(ml^b.  Sunden  al)b.  sundan)  lueift  auf  Über= 
nal^mc  bc§  25?orte§  au§  bem  nbb.  ©pradigebict 
(ogl.  ©au erlaub  am  meftfäl.  süarland  = 
*sü5arland),  aber  bai  nl)b.  ü  auf  nbl.  zuid 
(nbl.  ui  mirb  bialeftifd)  y  gefprod)cn).  2cr 
urgennanifdie  Stamm  sun|)-  '©üben'  mirb  nod) 
burd)  anorb.  sunnan.  anglf.  süöan  °üon  ©üben 
I)er',  anglf.  süj),  nbl.  zuid,  afäc^f.  süth  '©üben' 
oorauögefe^t.  2iefe  53cäeid)nung  sunj)-  '©üben' 
ift  cbcnfo  fpc.üfifd)  germ.  roie  ^"liorben  unb 
2Beftcn.  £b  sun|)  au§  sun-  in  got.  sunno 
'©onne'  abgeleitet  ift  unb  eigtl.  '©onnenfeite' 
meint,  ift  nid}t  fid)er  (bod)  bead)tc  Cften  alö 
'©eite  ber  93^orgenröte' ;  f.  aud)  SBeftcut. 

(Sü^nc  J.  nU)b.  (feiten)  süene  (meift  suone 
al)b.  suonaj  J.  'Urteil,  @erid)t,  33erföl}nung' ; 
baju  fül)nen  mbb.  süenen  al)b.  suonen  fd)iü. 
3tn).  'jur  ©üljue  bringen,  üerföl)ncn,  ausgleidien 
(al)b.  'rid)ten').  3(l)b.  suona  '©cxndn'  fd)eint 
mit  anorb.  sön  'Cpfcr'  3U  einer  ©3.  swän  '()er= 
ftcUcn'  3ugel)örcn,  bie  nad)  Arand  (St.  ©b.  unter 
zoen  in  mnbb.  swöne.  mnbl.  zwoene  '©ül)nc' 
ftecft,  roorauä  aud)  gcfunb  entsprungen  fein 
fann.    2;a3u  ucrföbnen. 

Suittcr   9?].   burd)   bie  1.  ^-»älftc  be§  19. 


^abrb'S.  al§  ftubentifd)  be3cugt;  ju  bem  burd) 
ba§  gan3c  IS.  oal)i"b-  ciU^  ftubentifd)  üblid)en 
©nite  '©tubentcnftrcid)'  („©uitcn  reinen" 
@oett)c'§  äC^crfc  27,  llö)  auv  fr3.  suite.  ©uiticr 
fclbft  ift  eine  burfd)itofe  SBortbilbung. 

(Süläc  ?>■  (inb.  Sautform  für  obcrb.  ©ulje 
ol)ne  Umlaut)  mbb.  sulze  sülze  al)b.  sulza 
(au§  *sultja)  {y.  '©alsmaffer,  ©ülsraurft'  = 
afäd)f.  sultja  '©aljiüaffer',  nbl.  zull  '©ül3e': 
5(blaut5bilbung  3U  ©al3.  2)em  germ.  35>ort 
entflammt  itat.  solcio  '©ÜI3C,  ©allcrte'. 

fnmmcu  ^tiu.  fpätmbb.  summen  fd)ni.  ßtiu.: 
onomatopoiet.  "öilbung. 

fniumicrcn  ;)tio.  feit  ÜJJaaler  1561  gcbudit: 
3U  lat.  summa. 

Sumtif  9Jt.  ml)b.  sumpf  dJl.  (ai}t>.  febleub, 
bafür  sumlt '  =  fldm.  zompe  unb  mit  altem  Jtb= 
laut  engl,  swamp  (bial.  sump) ;  anbere5(bleitungen 
3eigen  ahb.  giswumft  unb  got.  swumfsl  'leidi'. 
Ta3u  molil  anorb.  svoppr  '©dimamm' :  ©umnf 
alfo  'fd)iüammiger  ^oben' ?  Xie  germ.  2i>5.  l)ätte 
swemp  3u  lauten;  engl.  bial.  swankv  'fumpfig' 
bürfte  auf  urfprgl.  swenq  binbeuten. 

<3unb  SOt.  erft  frül)nl)b.,  urfprgl.  ein  nbö. 
SBort;  tigl.  anglf.  sund  engl,  sound.  anorb. 
sund  'DJicer,  50lcercnge'.  ouffl"i"icn^)ttng  mit 
got.  sundrö  'gcfonbert'  if.  fonbcrö)  ift  Der  Be= 
beutung  megcn  bcnfbar  (©unb  eigtl.  "©dieibe 
3nnfd)en  ;Oänbern,  3"fcln'V).  3^od)  fnüpft  man 
beffer  an  anglf.  anorb.  sund  9t.  'ha^  ©d)iuimmen' 
an,  racld)e§  Slbftraftum  3u  fd)iüimmcn  ift 
(sunda-  für  s\vin-tö-  3U  2B3.  swem):  bei  biefcr 
3Inna()me  luirb  ©unb  als  'Crt,  roo  gefd)a'ommen 
merben  fann'  gcfafit. 

3üni)C  (}•  iid)b.  Sünde  al)b.  sunta  suntea 
i(^rbf.  *sundja)  J-  =  anbb.  sundja,  nbl.  zonde; 
bay  glcid)beb.  anglf.  synn  (engl,  sin)  berubt 
auf  @rbf.  *sunjö-  für  *sundjö-.  S^aneben 
meift  anorb.  synö  auf  ein  got.  *sunidi.  S^orgerm. 
swnti  swenetiä  gel)ört  ju  einer  üorgerm.  ©3. 
swen  :  sun,  bie  mit  bentaler  2Ibleitung  rool)! 
aud)  in  gr.  arri  '©d)ulb,  ©diaben',  lat.  sons 
'fd)ulbig'  —  sonticus  'fd)äblid)'  fterft. 

Sünbflut  5-  frül)nl)b.  Umöeutnng  oon  gleid)= 
beb.  ml)b.  abb.  sin-vluot  eigtl.  'groKe  allge= 
meine  Überfdimemmung' :  ba'6  nur  in  altgerm. 
Sufammcnfegungen  erfd)einenbe  sin-  bebeutet 
'aügentcin,  ftctc\  immer'  *i)gl.  ©ingrüm  in 
got.  sin-teins  'täglid),  immcrmäbrenb',  anglf. 
symble,  afäd)f.  simbla,  abb.  simblum  'innner' ; 
ogl.  lat.  sem-per  'immer'. 

fujjerfcin  2Ibi.  bäufig  fd)on  bei  9}iatbeiiu§ 
1562  (©arcpta  94^.  95».  97.  201».  222»  com 
Silber  gebraucht);  bann  im  17.  .^aln'b-  aud) 
fuperflug,    feit   lyiiid)    1741    gcbud)t.    il}gl. 


Suppe 


388   — 


tägticf) 


ä{}nlid)c  2)Jifd)btl&unöen  iintcv  cxy-,  lii)iicv  = 
unö  t)t,^c=. 

3u)i)ic  ?•.  jd)ou  U'ätml)b.  suppe  (soppe)  J. 
'i8viU)e,  Suppe':  äiiiiädift  mit  cn(\\.  soup.  nbl. 
sop  aii'i'  ti-j.  soupe  afrg.  souppe  'Giiiijctunftcö', 
ha^  gevm.  Ui iprutttj?  ift.  3"  SBj.  sup  'ninfcn' ; 
ogl.  ml)b.  supfon  'id)(üvfen,  trinfcn'  (nbl.  soppen, 
cni^I.  to  sop  'cintuntVii')  unb  jaiifcn. 

flirren  otiu.  crft  lUib.,  lat.  susurrare. 

iÜH  ?(bi.  nil)b.  süe^e  2lbi.  ibancbcn  suo^e 
swuo^e  3(bo.)  al)b.  suo^i  (swuo;;!)  Stbj.  = 
afäd)f.  swoti,  nbl.  zoet,  anglf.  swete  engl, 
sweet,  anorb.  sdetr  (a\\^  *svujtr),  got.  *s\v6tus 
(bafür  suts)  'jüß'.  3^cni  oorauSsufct^cnbcn  germ. 
s\v(Mu-  'fütV  auz-  ibg.  .s\v:ul-ii  liegt  eine  ibg.  SBj. 


swad  3u  @runbe;  vgl.  ffv.  svädü  'füf;,  lieblid) 
fdnnccfcnb'  neben  SBj.  svad  'fid)  fdnncrf'cn  laffcn, 
gut  fd)ineden'  (svad  'erfvcut  jcin',),  gv.  r\büc; 
'füB*  (neben  nbo^ai  'freue  mid)'  —  i^bovri 
'fiuft'  —  ctvbdvuj  'gefalle'),  lat.  suävis  für 
*suddvis  'fü^'  (neben  suädere  'raten',  eigtl. 
'fd)nia(fbaft,  ongcnel)in  niadien'?).  Jinnerbalb 
bei  ©cvni.  bürften  nod)  anglf.  swätan  fd)ott. 
swats  '58icr'  Dcnuaubt  fein;  bagegen  ift  ba§ 
ju  ibg.  swädü-  'füfj'  gehörige  SBurjeluerb  bem 
@erm.  früli  uerloven  gegangen. 

t  (©utter  dJl.  crft  nl)b.,  ju  fpötml)b.  sutteren 
'im  Äod)en  überroatlen';  biev  mit  nl)b.  Subel 
JU  ficbcn. 


C 


Jobnt  iVJ.  mit  bem  früber  üblidieren  lobarf 
um  KitHj  auffommcnb,  ein  burdi  alle  mobernen 
Sin'adicn  gehenbcc-,  urfm-gl.  amerifanifdiec'  liBort 
luic  ÜJiaii?);  ugl.  nbl.  tabak,  engl,  tobacco, 
fr?,  fabac,  ital.  tabacco,  fpan.  tabaco:  „eigtl. 
bic  Siollc,  moraud  man  ben  Sampf  ber  sube= 
reiteten  ''l.W'lan^e  einfog". 

Iäd)tclinnd)tch1i.  jucrft  al§  öftreid).  2)ialeft= 
luort  in  Hleiu'S  "^-^rouinjialmb.  1702:  Ted)tl: 
mcditl  'gcbcime-j  L^'inuerftanbni^'. 

■'■  tnbbcrid)  "3.11.  f.  latterid). 

Inbcl  "VI  ml)ö.  tadol  dWi.  ',>l)lcr,  dMM, 
Webredicn  i forpcrlid)  ober  geiftigl':  ein  merf= 
nnirbig  fpät,  erft  feit  ^JluSgang  bc§  12.  ,^\al)rb§. 
bejcugtc^i  2ßort,  'öa-:-  mefcntlid)  ben  üfllid)en  mb. 
nbb.  9J2a.  eigen  iit  (^utlier§  tablen  mirb  in 
5(b.  "InMriö  iBaöler  '^ibelgloffar  ir)22  mit  „ftrafen, 
berarflcn,  nadireben"  al«?  in  Cbcrbeutfd)lanb  nn^ 
bcfannt  überfein.  ilBabifdicinlidi  flammt  ba'5 
SBort  eigtl.  an■^^  nbb.  Webicten  abö  nbb.  (5nt= 
fin-cdning  üon  al)b.  zädal  mbb.  zädcl  'üülangcl'. 

Safcl  ?f.  mbb.  tavel  lavele  J,  'lafel, 
©cnmlbc,  lifd)'  abb.  tavala  (tabala  tabella) 
^.  'lafcl':  roäbrcnb  ber  abb.  ocit  cntlcbnt  au'S' 
roman.  ital.  tavola  refp.  lat.  tabula  tabella. 
Gdion  in  üorahb.  ^eit  mar  lat.  tabula  (refp.  üuh 
gär  lat.  tabla)  iu':!  (^erm.  gcbrungcn  unb  rcgclrcdit 
ücrfd)obcn  ju  abb.  zabal  mbb.  zalxd  'i^rett' 
(f.  Sd)ad)).  ^nnerbalb  be-?  9ioman.  cntfiiridit 
bic  Sippe  ton  ital.  tavola  'lifd),  lafel,  ^rett, 
(^cmiilbc'  (frj.  table,  morouä  engl,  table).  — 
I  af  el  r  unbe  nad)  mbb.  tavclrunde  '^Ihmbtafcl* 


(be§  Äönigü  2{rtu§) :  9?adibilbung  be§  frj.  table 
ronde. 

Xaa  5)1.  mbb.  abb.  tac  (g)  9)1  =  got.  dags, 
anorb.  dagr.  anglf.  da^g  engl,  day  (banebcn 
to  dawn  'tagen'),  nbl.  afäd)f.  dag.  2)iefe§ 
fpejififd)  germ.  3Bort  ((^rbf.  daga-z)  vertritt 
ben  int  @erm.  faft  au§geftorbenen  Stamm  ber 
glcid)beb.  lat.  dies,  ffr.  dina,  aflou.  dln!  (got. 
sin-leins  'täglid)'  f.  unter  Öenj  unb  Siinb  = 
flut).  3»v  ©rtlärung  bcö  germ.  daga- (banebcn 
mit  'Jlblaut  anglf.  dügor,  anorb.  dd-gr  an§ 
dögaz  dögizi  iicrgleid)t  man  bic  ftr.  SBj.  dali 
(für  ibg.  dbegh:  dhugh)  'brennen';  ba^n  nod) 
Iit.  d6gti  'brennen'  —  dägas  dagä  '©rnte', 
preufj.  dagas  'Sommer',  ffr.  nidägliä-  '^i^c, 
Sommer'  (aud)  ffr.  äbar  91.  'lag'?).  2)tc 
unferm  lag  unb  Iit.  dagas  gemcinfd)aftlid)c 
(^hunbform  dhogho-s  bebeutet  alfo  mobl  '?)Cit 
bc'o  '.ihenneiiy  ber  Sonne,  bcific  Zac\(--y-  ober 
^'sabrcöjcit'  (ugl.  Cftcrn  alv«  ^öelcg  bafür,  bafj 
Flamen  uon  Iagc§=:  unb  l^Vüircyjeiten  ibentifd) 
fein  fönncn).  lag  mar  im  2)cutfd).  urfprgl. 
nur  ;öejeidinung  ber  belle»  Tage§bälftc;  ber 
^)led)nungytag  üon  24  Stunben  biet?  i)lad)t. 

taflcu  ;)tm.  'einen  Icrmin  jur  5i.?erbanblung 
abbauen'  im  l(i./17.  ^abrb-  uerein.^elt  bezeugt, 
bei  Steinbad)  17:U  nod)  nid)t  gebud)t:  crft  am 
Sd)iuf!  bcy  is.  ;urbrb§.  uon  ber  Sd)n)cij  au§ 
littcraturftibig  gciuorbcn  (burd)  Osob-  v.  9JlüUcr; 
barnad)  mcbrfad)  in  Sd)illcr§  Jell  1804).  ©. 
uertcibigcn. 

töfllitft   "Jlbi.   ?lbü.   mbb.  lagelicb  (tegelich) 


%ai\U 


—   389 


'klappt 


5Ibi.  —  tagelichen  (tege-liches)  5(öo.,  aiih. 
tagalih  ?(bj.  —  tagalihhin  tagolihhes  5lbD. 
3)a§  3(bi.  ift  eine  ^fokicinittcj  aui  bcm  'Jlbü., 
ba§  au^  ber  aboerbialcn  33cvbinbunii  al)b. 
(allere)  tago  gilih(hes)  juiammctuiciüadifcn  ift; 
gilih  'iebcv'   f.  unter  inänniciHd). 

Xaiüc  i\.  im  17.   3af)i'{).  aw^  frj.  taille. 

XaUi  dl.  crft  fvül]n()b.,  tuie  üicic  naiit.  Zcun. 
tcd)n.  an^  beut  -J^bb.  übevnoinincti ;  t)C(I.  bic 
i'lleid)bcb.  nbl.  takel.  encjl.  tackle,  bän.  takkel, 
jd)rücb.  takel.  2)ic  eicitl.  ^Bcbcutung  bicjc§  ben 
©ccbialcftcn  ciiicncn  2Bovtc§  iimr  '©erat  (im 
adiicmcinctt)',  mas  auf  i^enuanbtfdiaft  mit  got. 
taujan  'madicn'  {V(\[.  nbl.  tooien  %nt^cn', 
cnoil.  tool  '2i3cvf,^cuLi' )  Tü()vt. 

Xdit  d?}.  bei  Stcinbcid)  1734  unb  Siicvanbcv 
1727  iicbudit,  bei  9Jlofd)erofd)  1650  ^43liilanbcr  I, 
7  beseuiit:  auS-  lat.  tactus. 

Xalav  dJl.  fdion  im  16.  3a()r().  (j.  «.  in 
§uttcn§  @efpväd)büdilein  1521  unb  bei  3oflc{^ 
Söeftptial  156")  .s>offavtc-'teufel  Z  2)  unb  feit 
©im.  )Hdtb  1571  tiebudit:  aibi  lat.  talaris. 

Jalcnt  'Ji.  in  ber  licutiiien  53ebcutunc;  im 
16.17.  {\al)r().  (juncidift  a(§  talentuni)  auf= 
fommcnb  =  lat.   talentum.    (Vür  bic  nodi  im 

15.  3alivb.  üblid}c  ^öcbeutuucj  'SBiÜc,  Steigung' 
cntroicfelt  frj.  talent  nad)  bcm  ©leidinif^  com 
oercjrabcnen  '!)3funb  Suf.  19  —  SO^attl).  22  im 

16.  ;;^\alirli.  bte  moberne  53cbcutunc5.  3tadi 
&.  33aift. 

Xalg  9J1.  im  16.  ^alirt).  (5-  «•  M  9Jlatl)e= 
liu§  1562  Sarcpta  95^  alv  laid)  mo[)l  gleid)= 
jeitig  mit  2[}ran  auffommenb,  auö  bem  9tbb. 
(talg)  aufcienommcn  (badcr  bem  Sd)roäb.=5iaier. 
fremb);  ba3u  nbl.  talk.  anglf.  *tealg  engl,  tal- 
low,  anorb.  tolgr.  2)a§  cjenn.  talga-  (tolga-) 
läßt  fidi  nidn  meiter  ocriolgcn;  bod)  bcad}tQ 
auglf.  ta?lg  'Ja^'t'c'  (f.  ©cife).  ftaum  ift  3»= 
fammenhancT;  mit  cjot.  tulgus  'feft'  (Jalg  eigtl. 
'feft  ©etuorbcnc?"?)  möglid).  2^a§  eigtl.  l)b. 
oberb.  Sß>ort  bafür  ift  Unfdilitt. 

!^aliSmau  Tl.  feit  ©peranber  1727  gebud)t 
unb  glcidi3eitig  auffommenb:  au§  frg.  fpan. 
falisman  =  arab.  telsam   (au§   gr.   TiXeo^a). 

2antbour  Tl.  im  30iäl)r.  Kriege  entlcljnt 
au§  frj.  tambour  eigtl.  'ÜrommcT  i^Bclcge: 
©d)erffer  1652  ©cbid^tc  636  al§  lamboür 
betont;  @rimmcl6l)aufcn  1669  ©implic.  IIl,  15. 
16);  feit  Stieler§  3citung§luft  1697  gebud)t. 
i^rüljer  bafür  Irommelfd) läger. 

5onti  Tl.  ml)b.  tant  5m.  'lecre§  @efdimä§, 
hoffen'  baut  ml)b.  tanten  'Sdierj  treiben').— 
Jänbelei  «v.,  feit  Steinbad)  1734  gcbudit,  ift 
3lblettung  baju  (bafür  ml)b.  einmal  tenterie). 
3)a3ii  alib.  tantaron  'geiflig  oerroirrt  fein'. 


Xanß  T}.  crft  nbb.,  nad)  gleid)bcb.  norb. 
{)ang  (bän.  lang),  rool)cr  axid)  engl,  lang  tangle. 

tonn  Tl  f.  i)a^  flg.  äBort. 

Xnnnc  ?•.  ml)b.  tanne  5-;  al)b.  tanna  '^, 
bebeutet  'lannc,  Gid)e',  iue§l)alb  'SKalbbaum' 
gcmül)nlid)  al§  ©runbbcgnff  be§  2Sorte§  gilt 
(f.  (Sid)e  unb  58ud)e).  3)afür  fprid)t  aud) 
ZanrxTl.  ml)b.  tan  (nm  Tm.  'SBalb'  {ai)t). 
tan-esil  'iffialbefel,  ruilber  (ifel'),  tia^  auf 
follcftioer  58crraenbung  oon  Xanne  ju  berufen 
fd)eint.  2)ie  5Borgcfd}id)te  ber  l)b.  Sippe  (ba3U 
nodi  anbl.  dennja  nbl.  den  'lanne')  iftunfic^er; 
n)al)rfd)cinlid)  ift  ffr.  dhanvan  'iöogcn'  auf  einen 
mit  Xanne  ibentifdien  'Öaumnamcn  'Mhanvan 
jurürfjufübrcn  (f.  unter  Öfdie  unb  (Sibe);  pgl. 
3d)rabcr,  Spradniergl.  S.  322. 

Xantt  5-  cntlel)nt  (gleidiseitig  mit  DJiama, 
^apa  unb  Cnfcl)  im  17.  ^ai)x\).  au§  frj. 
tante  (urfprgl.  lat.  amita  =  afrj.  ante,  rooljer 
engl,  aunt);  bic  munbarttid)  bemal)rten  edit- 
beutfdicn  ^Benennungen  f.  unter  Safe  ifo  nod) 
fdimäb.i  unb  93hil)me. 

Jons  dJl.  mlib.  tanz  Tl.,  moiu  ba^  'S^m. 
ml)b.  nl)b.  tanzen:  feit  bem  12.  3af)i^^-  ^^^ 
un§  l)cimifd).  ^n  oljb.  3eit  galt  bafür  ba§  Stif. 
salzön  =  anglf.  sealtian  (au§  lat.  saltäre) 
unb  bie  ed)t  germ.  tümön  unb  leihhan  (ogl. 
Sei  dl).  Tli)i.  tanzen  ift  burd)  fein  fpätc§  3(uf= 
tr-etcn  ber  (Sntlel)nung  ücrbäditig;  bic  gleid)beb. 
roman.  Sippe  pon  ital.  danzare  (frj.  danser, 
mo()er  engl,  to  dance  unb  nbl.  dansen)  liegt 
bemfelben  ju  ©runbe;  freilid)  bleibt  bei  ber  fo 
fpäten  6ntlel)nung  ba§  f)b.  t  gegen  ital.  d  auffällig. 
2)ie  roman.  Sippe  ift  felbft  germ.  Urfprungg, 
ben  man  in  af)b.  dansön  'äiel)en'  (ju  got.  |)insan 
unter  gebunfen)  fud)t. 

Xapct  dl.  in  ber  3ieben§art  „aufs  Xopet 
bringen"  feit  Stieler§  Seitungsluft  1697  gcbudit; 
eigtl.  bie  Xifd}bctfc  in  hsn  ©i^ung§äimmern  Pon 
53el)örben:  ju  Xeppic^. 

tfUjfcr  5lbi.  ml)b.  tapfer  (dapfer  tapfel)  °fcft, 
gcbrungcn,  üoü,  geiüid)tig,  bebeutenb'  (crft  fpät= 
mt)b.  aud)  'tapfer')  af)b.  tapfar  'fd)n)er,  miditig, 
gciuid)tig'  =  nbl.  dapper  'tapfer,  üiel';  engl, 
dapper  'nett,  geraanbt'.  So  flar  ber  SBebeutung 
nad)  ber  3ufammenl)ang  mit  ben  afloo.  doblt 
'ftarf,  tüd)tig'  —  debelü  'bicf'  —  dobrü  'fdjön, 
gut'  ift,  fo  fc^roierig  ift  bie  3Sermittlung  ber 
Sebeutung  be§  entfpred)cnben  anorb.  dapr 
'traurig' ;  bod)  bead)tc  breift  (abb.  dristi.  anbb. 
thristij  neben  lat.  tristis  'traurig'  (jIRittelbegriff 
'grimmig'). 

XaüfH  5-  «bafür  fd)mäb.=alem.  X^opcn  Tl.) 
'^fotc'  ml)b.  *täppe  (beseugt  ift  nur  läpe)  ^.; 
Urfprung  unb  S3orgefd)id)te  bunfel.   ^a]u  nl)b. 


Xarif 


390 


Xaufe 


toppifd)  'plump',  tin  in()b.  tappe  (täpei  audi 
al$  'iuuicidilad)tcr,  tülpcll)aftcv  llJcnfd)'  bcßciinct; 
balicr  aud)  nl;b.  tappen  eigtl.  'imi(cid}ic!t  fidi 
benebmeu'. 

Xorif  ÜK.  jcit  ©pcranber  1727  unb  SDIovatori 
1727  gebudit,  au§  glcidibcb.  fvj.  tarif  (=  itol. 
tariffai. 

Ünrnfa^jljc  3".  l  imtcv  ilappe;  ba§  crftc 
SBovtcicment  ift  altiicnn.  darni  '()cimlid)'  =  üi)t>. 
larni,  ancilf.  dyrne  (dearnunga  '^Jtbo.).  SDa^u 
mittcleuiil.  mnöl.  daren  'fid)  ocvbci\ien'. 

Xafc^C  ^•.  iui)b.  tasclie  Ql)b.  lasca  ^'v  bcn 
übricicn  ocvin.  Sprad}cn  fvciiib:  ein  bunflcy 
2Boii,  beffen  3serl)ältniy  311  bcr  ijlcid)bcb.  roman. 
©ippe  üon  ital.  lasca  fid)  uid)t  bcftinuncn  liifU; 
bicö  luirö  burd)  eine  iliittclfonu  taxicare  auf 
lat.  taxare  juvücfi^cfiiljvt,  fo  baf;  tasca  eit^tl. 
'laiilolm,  ipa'ö  man  im  3äd"cl  tväiit'  uuirc. 

Safic  ,■}.  fd)ün  bei  IHaalcv  löül  flebud)t,  im 
17.  '^al)xl).  (fo  bei  6ticlcr  1691)  mit  ber  ^Jfcben= 
form  la^e:  au^  frj.  lasse  —  ital.  tazza  (letzte 
Cuelle  avab.  'tass'). 

taftcn  otm.  m()b.  tasten  fd)m.  ot"-'-  'l)cvum: 
fiU)(en,  bcfül)len,  bevül)ven':  um  1200  entlcl)nt 
auö  bcv  roman.  Sippe  uon  ital.  lastare  (frj. 
tdterj'befül)len',  bem  ein  lat.  *laxitare  (ju  fpät= 
lat.   taxare  'fd)arf  bcriibren')  ju  ©vunbe  Iteiit. 

t  Snttcrirft  3)1  'bai  oittern  ber  .sSmbc  im 
ila^cnjammer'  neuerem  Stubentenmort ;  ^u  cr^ 
tattern  im  liBb. 

Xai]c  A.  mlib.  lal/.e  Jy.  '.«gjanb,  ^fotc';  Ur= 
fpruuii  unb  (^)efdiid)te  be^  nidu  lueiter  ucrfoKv 
baren  il>ortec^  finb  bunfel;  ift  c-j  intenfiue  'Jlb 
Icitunci  mit  Iz  ju  lappc'^ 

tan^  9i.  (bcm  6d)iüäb.=iöaicr.  frcmb)  crft 
n()b.  (feit  3d)otteI  1GG3  cicbudU):  ein  eigtl.  nbb. 
SQBort,  bem  anorb.  laug  'Strid,  Seil'  (mobcr  aud) 
cnfll.  low.  nbl.  louw)  3u  Wrunbe  liegt.  Tie-J 
bcin()t  auf  ber  germ.  ÜBv  tuh  itaugt  in  nbb. 
i(ieben.  'JUiö  bcm  nbb.  ffiort  flammt  fr3.  loucr. 
Gntlel)nmui  uon  nbb.  SBorten  in§  .'pb.  f.  nod) 
bei  Stranb,  33oot  ufiu. 

Zau-  3)J.  mbb.  abb.  tou  (@cn.  touwes)  dl 
(mb.  aud)  'üJl.'i  —  afäd)f.  dau,  nbl.  dauvv,  anglf. 
d6aw  engl.  di-w.  anorb.  dogg  (got.  *dagg\va- 
fcl)lt),  luober  engl.  dag.  öcrm.  dawwa-  anc- 
oorgerm.  dliäwo-  nnrb  meift  ju  ber  ffr.  2B3. 
(Ih'iv  'rinnen,  flrömen'  geiogcn. 

tanh  '2lbi.  nü)b.  al)b.  l<»up  (b)  'niditö  l)örcnb, 
nid)tv  empfiiibenb,  ftumpfrnmig,  närrifd),  toll'  = 
got.  dauls  (b)  'ucrftodt',  angif.  dt-af  engl,  deaf, 
nbl.  doof  'taub'.  €bcrb.  für  'taub'  mcift  törifd) 
(f.  lor).  Xa  bic  53ebeutungen  bei?  al)b.  ml)b. 
5lbi.  fid)  mit  berjenigcn  uon  aUii.  mbb.  lump 
(f.  unter  bumm)  berid)ren,  gilt  oufammenbang 


ber  beiben  Sippen  q1§  fid)er;  bic  unter  bumm 
angenommene  ^^cjicbung  ju  ber  in  gr.  Tucp\ö<; 
'blinb'  beiuabrtcn  ibg.  S5>3.  dhubli  'ftumpf,  üer= 
ftumpft,  betäubt  fein'  fülirt  mciterbin  nod)  auf 
toben  mit  feiner  Sippe.  ^Jil)b.  betäuben 
mbb.  löuben  ml}b.  abb.  touben  fd)iu.  3tw. 
empfinbung§lo§,  fraftloi?  mad)cn,  ucrnid)ten' 
fprid)t  3U  (fünften  ber  angenommenen  ©runb; 
bcbcntuiig. 

2ou6c  ?•.  mbb.  tübe  a[}b.  tuba  (^•-  =  got. 
dübü  (in  hraiwadübö  'lurteltaubc'  eigtl.  'Scid)en= 
taube'),  anglf.  dül'e  engl,  dove,  nbl.  duif  'Jaube'. 
dJlan  bnt  bicfc  gcmeingerm.  '-Benennung  (banebcu 
bcftanben  got.  abaks,  anglf.  culufre  'laubc'  engl, 
culver)  ju  einer  gcrm.  SBj.  dub  'taud)en'  gc= 
jogcn,  iueld)e  in  anglf.  dyfan  engl,  to  dive 
'laud)en'  ftedt,  unb  laube  alö  urfprgl. '2Baffer= 
taube'  getagt.  &]cx'  ifl  oniiiininenbang  mit  altir. 
dub  'fd)iuar5'  —  duibe  'Sd)unir3c'  bcnfbar;  ugl. 
gr.  -rre\eia  'luilbe  Staube'  3U  •ire\iö(;  'fd)niar3blau' 
unb  afloü.  golabi  'Jaube'  ju  apreufe.  golimban 
'blau';  ugl.  Jcift,  @ot.  Gtpmol.  S.  27.  — 
lauber  9)1.,  bafür  mbb.  tiuber  (l)eff.  Üanb^ 
born  unb  Oüirfcrt,  elfäfj.  ilüttcr,  fd)it)ei3. 
Sinter,   mcftfäl.  2?uffcrt  unb  arenf. 

tauchen  otiu.  (ein  mb.  äOort,  obcrb.  bafür 
allgemein  tunten  unb  ebcnfo  nbb.  indunken) 
mbb.  liicberi  fd)lU.  S^W.  ai)b.  tfddian  ft.  ^tlU. 
=  nbl.  duiken  'uiUcrtaud)en,  bürfcif,  engl,  to 
duck  (luobcr  and)  anglf.  düce  engl,  duck  'Gute'); 
f.  nod)  budcn.  3i>eitcre  ^^esiebnugen  ber  germ. 
ii}3.  duk  'fid)  büden,  taud)en'  fehlen;  ^lufanu 
menbang  mit  taufen  ift  unniabrfd)einlid).  — 
Iaud)cr  9Ji.  (ali?  33e3eid)nung  eine-o  3Baffer= 
uogel-o)  ml)b.  lülilia-Te  abb.  tfddiäri  9.1}. 

tauen  3tiv-  'i^  fd)inel3en  anfangen'  mbb. 
louwen  töuwen  abb.  douwen  dewen  (döaii) 
fd)iu.  ,Stiü.  'gcrgcbcn'  =  nbl.  dooien,  anglf. 
Iiawiau  engl,  to  tbaw  '3crgeben',  anorb.  fjeyja. 
Ülit  lauiuiub  ugl.  nbl.  dooi,  engl-  Hiaw. 
anorb.  |)eyr.  ^-albö  bie  bicrburd)  ermiefcne  germ. 
383.  Ikuv  '3ergcben'  (ugl.  ucr bauen)  au2>  pagw 
glcid)  ibg.  I6q  cntftanben  ift,  barf  gr.  rriKuj 
'fd)mel3en'  —  TaKepö(;  'flüffig'  für  uenuanbt 
gelten;  bod)  t'ann  bie  germ.  Sippe  mit  offet.  l'ayun 
'tauen'  and)  auf  eine  ibg.  2B3.  law  lueifen. 

Saufe  7S:  mbb.  toufe  abb.  loufa  (loufi)  i^-. : 
3U  taufen  mbb.  töufcn  loufen  abb.  toufen 
toull'an  (auy  *toufjan)  'l)aptizare'.  ®ie  C'iirunb- 
bebeutung  be§  ;]tiü.  beiuabrt  ml)b.  loufen  'unter= 
taud)en'  (tranf.),  ba^i  eigtl.  ilaufatiu  ju  tief  ift; 
got.  daupjan,  anbb.  döpjan,  nbl.  doopen  jcigeu 
bie  d)riftlid)e  58ebcutung,  iueld)e  ber  5lngelfod)fc 
burd)  fulwian  (fulwibt  'laufe')  luicbcrgab  (ugl. 
anorb.  kristna  'taufen').    itulturgcfd)id)tlid)  ift 


taugen 


391    — 


Xeid^ 


taufen  cfienfo  fitiucv  ^u  beurteilen  mk  .s^cibc 
(f.  bteöi.  ©s  länt  ndi  nidit  mit  3id)erl)eit  ent= 
fdieiben,  ob  ba^  fontiuentaKjenn.  daupjan  "feine 
58ein-iffÄeinfd)vänfuno  lebii^lid)  baljer  erfahren 
I)at,  lueil  bie  .utevft  d)riftianificrten  @oten  a,v. 
ßaiTTiceiv  burd)  bay  cntfinxd)enbedaupjan  u)ieber= 
Ciaben;  ba$  3Bovt  luäve  bann  al-o  '-Benennunfl 
bee  evften  Satvantcnt^^i  von  ibnen  (mit  ßucjel, 
i>eibc,itird)e,  "iMaffe,  '^.^fin.^tan,  Saniftan, 
Teufel)  ju  ben  iueftlid)en  ©ermanen  tjelauiit 
unb  bätte  fid)  bei  biefen  fd)on  fo  feftgefe^t,  bafi, 
al'S  bic  autilf.  ikfebrcr  fanicn,  fic  nidit  mcbr 
bavan  benfen  fonnten,  c§  buvd)  ein  ibrem  fulwian 
cntfpredienbcÄ  oeitmort  ,ni  crfe^cn".  33ie(Ieid)t 
batte  icbodi  aud)  fd)on  hav  altcjerm.  daupjan 
bereite  in  bev  bcibnifdien  ocit  eine  ritueüe  iöe= 
bcutuuij,  luoburdi  cc^  fid)  eignete,  ber  3.^cvtreter 
be§  fivd)enlat.  baptizare  (iv.  baitsim)  ,^u 
mcrben. 

touöcn  otui.  nibb.  tagen  abb.  tugan  (©g. 
^väf.  touc  'id)  tauge')  ^rät.=^'räf.  'tüd)tig, 
braudibar,  fdjirflidi  fein,  nügen,  paffen'  =  afäd)f. 
dugan  'tüditig  fein,  nü^en',  nbl.  deugen  'taugen', 
angif.  dugan,  anovb.  duga,  got.  dugan  'taug= 
lid),  nü^e  fein'.  2)ie  biei'in  cnttjaltenc  germ. 
^crbatroj.  dug  (daug)  tonnte  auf  ibg.  dhugh 
(gr.  Tüxn  '©lücf  —  TUYxävuu  'l)abt  ©lücf'?) 
lücifen  mit  lit.  daüg  'oieC  —  däuksinti  'mebren'. 
2)a3u  nod)  tüd)tig,  lugcnb. 

2:aumcl  dJl.  ouä  mbb.  tumeln  (turnen  tume- 
licren)  abb.  tümalon  (tumön)  'fid)  brebcu'.  3(u§ 
bei-  a[)ti.  mbb.  -Jicbenform  mit  ü  flammt  tum^ 
mein  (ügl.  aud)  i)\obrbommcI).  2)tc  bierin 
entbaltene  germ.  2B5.  du  fübrt  auf  95ernianbt= 
fd)aft  mit  ber  ffr.  Söj.  dhü  'einberftürmen,  in 
beftige  53eiüegung  uerfe^en,  fdiüttcln'. 

Jouftft  Tl.  crft  nbb.  (feit  Oillaalcr  15G1  ge= 
buditi;  fpdtmbb.  {!'>.  ^nbrb-)  begegnet  nur  erft 
rostiuschccre  '^fcrbebänbler'  (ügl.  nbl.  paarden- 
tuischcrt  unb  vertuschen  'oertaufd)cn'.  2)a§ 
SBort  ift  eigtl.  nbb.;  ügl.  nbl.  tuischen  'taufd)en'. 

täufdjen  3*^-  füätmbb.  tiuschen  'täufd)en': 
ber  oberb.  3?olfe.fprad)c  unb  bem  roeftl.  '?flhb.  nod) 
je^t  frenib,  aud)  bei  DJ^aaler  1561  nid)t  Derjcid)net; 
urfprgl.  ein  25>ort  be§  öftl.  5[IIittetbeutfd)lanbg, 
ba§  erft  feit  unb  burd)  Öutber  allgemein  befannt 
geroorben,  roäbrenb  ci-  nod)  in  3(b.  $etri§  Safler 
iöibelgloffar  1522  al-J  am  Cberrbein  unbefannt 
mit  'betinegen'  überfe^t  roerben  mußte  (aud)  ©c!§ 
53ibcl  1537  fubftituirt  betriegen  für  Sutber» 
tcufd)en).    2^a}u  tüobl  aud)  ücrtufd)en. 

taufcnb  9cum.  mbb.  tusent  (tüsunt)  abb. 
thüsunt  dusunt  =  got.  I)usundi,  angIf.  J)üsend 
engl,  thousand.  nbl.  duizend,  afäd)f.  thüsundig 
thösind.  2'af;  got.n"(crm.  |)üsundi  auf  *J)üs-hundi 


bcrubt  unb  im  2.  2BorteIcmcnt  mit  bunbert 
jufammcubängt,  mirb  burd)  anorb.  ^nis-hundraö 
unb  falfrdnf.  pus-chunde  'taufenb  (r20(J)'  fid)er. 
SBübrenb  bie  niebcren  oablifoi-te  bi§  Ijunbert 
allen  ibg.  ©prad)en  gemeinfain  finb,  erfcbcint 
biefe  Benennung  für  taufenb  nur  nod)  in  ben 
flau.  Sprad)en;  ogl.  afloü.  tysesta  tysasta  (lit. 
tükstantis),  ba^  mit  ben  germ.  Sßorten  auf 
tüs-k9mtja  tus-komlja  berubt;  ügl.  nod)  apreuß. 
tflsimtons  au^  tüs-simto  mit  lit.  sziiutas  'bun= 
bell'.  2)a§  1.  SBortelcment  be§  germ.=flaü.  @runb= 
lüorteg  gebort  ju  ffr.  tävas  'Äraft'  —  tuvi 
'üicl'  —  tüvi§-mat  'fräftig'  —  tuvistama 
'fräftigfter' :  taufenb  alfo  eigtl.  '3SieIbunbert' 
(etiüa  in  äl)nlid)em  Sinne  rcic  ital.  millione 
neben  mille} ;  fo  geboren  bie  gleid)beb.  ffr.  sa- 
hasra,  aüeft.  hazaiihra  ju  ffr.  sähas  '^raft'  (baju 
gr.  xi^ioi  für  *xioXioi  au^  gheslio-;  aber  lat. 
milia  =  gr.  laüpia).  33gl.  Sugge,  iöeitr.  13, 327 
unb  lüegen  einer  bnobejimalen  53ebeutung  oon 
taufenb  f.  @rof;bunbert. 

J^aufcnbgülbcnfraut  ^Jt.  erft  nbb.,  eine  miB= 
ücrftänblid)e  Übertragung  üon  lat.  centaurea 
(lüic  luenn  e§  üon  centum  unb  aurum  fäme; 
e§  ift  aber  gr.  Kevraüpiov). 

tajtcrcn  Stw-  feit  OJIaalcr  1561  gebud)t :  auz^ 
lat.  taxare. 

2eer  TWi.  erft  friibnbb.  (j.  «.  ^:}3eucer=eber 
1556  Vocabula  N  4  al§  Iber):  ein  nbb.  (bem 
Sd)iüäb.=53aier.  frembe»)  SBort;  ogl.  nbl.  teer, 
anglf.  tenro  (tyrwe)  engl,  tar,  anorb.  tjara  'Jeer' 
(baju  nod)  anorb.  tyr-viSr  'Äienbols').  Ginc  Iaut= 
üerfd}obcne  bb.  tVoi"»«  ocbr  ift  in  ber  nbb.  3ett 
au^  .'öeffen  unb  bem  Siegerlanb  beseugt  (etiüa§ 
anber§  ift  3äbr  —  3af)r  '^aumbarg'  in  oberb. 
9Jk.,  aud)  bei  2Jlatbefiuy  1562  Sarcpta  79a; 
ügl.  3öbve).  ^iefe  ©ippe  mit  ber  Scbeutung 
'leer'  ift  eine  alte  2(bleitung  ju  bem  germ. 
SBort  trewa-  'ißaum'  (ogl.  got.  triu,  engl,  tree), 
ba§  auf  ibg.  derw-  dorw-  (dru)  'Saum,  s;>olf 
berul)t;  ogl.  gr.  bpO<;  'Gid)e'  (bopu  'Speer'), 
afloü.  drövo  '33aum,  Öolj',  ffr.  däru  (dru) 
'58aum,  .'öolj'  (ügl.  2;rog).  Jeer  bebeutet  eigtl. 
'ba§  üon  S3äumen  (fpe^iell  ben  S^iabelbäumen) 
fiammcnbc  bicfe  CT;  ügl.  lit.  darvä  'iiienbolj', 
lett.  darwa  'leer'. 

tdd)  dJl.  mbb.  tich  m.  'iVifcbtcid),  leid)' 
(ob  al]i>.  dih  9Jl.  'Strubel'  basfelbc  SBort  ift,  läßt 
fid)  ntc^t  fcftflellen) ;  baju  bic  nbb.  Sippe  oon 
nbb.  2)eicf)  (frg.  digue  '®eid)');  anglf.  die 
engl,  ditch  dike  'Slbjugggraben,  Äanal'  (an= 
orb.  dike)  ftreifen  an  bie  ^^cbcutung  'Jeic^ 
(fünftlid)er  3©afferbebältcr)'.  (Serm.  dik-  (aus 
dhighn-  V)  fönntc  uroernmubt  mit  gr.  ritpoc,  (au& 
dhighos-v)  9?.  'leicb,  Sumpf  fein. 


teig 


392   — 


Xijain 


tcifl  2Ibi.  'meid)'  (vom  Dbft)  m()b.  teic:  jum 
flg.  2Bort. 

Scifl  Tl.  ml)b.  a()b.  teic  (g)  ÜH.  =  nbl. 
deeg,  anfllf.  däh  engl,  dough.  anorb.  dei^^  syi 
'leig':  Slbleitung  aws-  einer  germ.  äBj.  dtg 
'fnetcn'  (baju  teig).  ©ine  aUgemeincie  iöebeu= 
tung  cnücift  got.  deigan  'au§  I()on  bilben',  baö 
au»  bcv  ibg.  ÜBj.  dhigli  entflanbcit  mit  ffr.  dih 
'beftreicficn ,  ucrfitteu,  beid)miercn'  äufammcn= 
gct)öi1;  baju  nod)  lat.  lingere  'bilben'  —  figura 
'©cl'talt',  gv.  T€ixoq  ToTxoq  (für  6  .  .  x  ■  • ) 
'ajiauer'. 

Seil  ^Ti.  um.  al)b.  teil  d)m.  =  got.  dails 
daila  ,3.,  a)äd)i.  del  Tl.,  nbl.  deel  %,  anglj. 
dael  (dälj  engl,  deal  (dole)  'leil'.  @evm.  dai-li- 
(la-i  id)cint  auf  eine  ibg.  2Bj.  dhai  ju  lüeifen, 
bic  buvdi  afloü.  dc-lü  'Icil'  gcfidicrt  roirb.  — 
teilen  ;-Jtm.  an-}'  gicidibeb.  ni()b.  a[)b.  teilen 
(got.  dailjani  ift  Tcnoniinotiu  luic  afloü.  deliti 
'teilen'.  —  teil»,  crft  nl)D.  abücrbial  gcbvaudit. 
—  3)aä.  nl)b.  Suffir  ^tcl  in  3)rittel,  33iertcl 
u.  f.  u).  berul)t  auf  ml)b.  teil  (dritteil  vierteil) 
u.  f.  u). ;  f.  and)  Urtel  auy  Urteil. 

Xcicarnntm  Ti.  an§  bem  burd)  6.  ^.  ©mitl) 
von  'Kodicftcr  1S52  auigcbrad)tcn  engl,  telegram. 
^(Itcr  ift  Iclcgra;)!)  (03octl)e  2:5,  1.'/)),  ba&  au^ 
bem  ITO;}  auft'onnncnbcn  frj.  tidegraph  itantmt. 

Jcücr  d)l.  nil)b.  teuer  teler  (telier)  ^31.: 
im  14.  3Ql)vb.  mit  nbl.  teljoor  entlehnt  aifi'  frj. 
tailloir  'Sßorlegetcller',  bai-'  mit  ital.  tagliare 
(frg.  tailler)  'jcrid)neibcn'  jn  lat.  talea  '(Sin= 
fd)mtl*  gebort  inad)  &.  33aiit). 

Icmöcl  Tl.  ml)b.  tömpel  TlTi.  al)b.  tempal 
!JJ.:  u)äln"enb  ber  al)b.  ^Jcit  (mit  d)rift(id)on 
SOBortcn  luic  illojtcr,  5lltar  u.  f.  m.)  ciulcl)nt 
auv  lat.  letnpluin.  Gin  altbcibnifdicy  germ.  SBort 
für  benjelben  begriff  repräfcnticrt  aiäd)f.  alah. 
anglf.  ealh,  got.  allis  (aud)  anorb.  v«'-). 

tcmpo  '')l.  bei  Speranber  1727  alö  SÖort  ber 
5Reit=  unb  ^-edittunft  gebud)t:   au§  ital.  tempo. 

Scnnc  /V.  ml)b.  t(^niie  TiA-Tl.  abb.  tenni 
9J.;  ältcffe  l'autform  in  ben  3{cid)cnaucr  ®lof= 
Jen  alv  (inilgärlat.)  danea.  ,ut  ber  bb.  53c= 
beutung  innerbalb  ber  oenuanbten  germ.  Xia- 
lettc  unbcjeugt  (ober  ift  anglj.  öden  'lenne' 
als  ö  nnb  denn  ju  beuten?).  OJian  bcntt  an 
^ujammenbang  mit  anglj.  denu  'll)aV  —  anglj. 
engl,  den  '.'ööble*;  eber  iebodi  ift  Icnnc  %b- 
Icitung  auS'  lanne  (eigtl.  'auv  lanncnbol,^ 
gcmod)t'  ?). 

2;cnor  Tl.  im  10.  ,^sabrb.  (mit  anbern  mufi= 
falijd)en  lerm.  Icd)n.)  auftommcnb  nnb  jcit 
iDZaaler  1501  gebudit:  ani-  ital.  tenore. 

Zepp'xdf  Tl.  mbb.  abb.  teppich  tebech 
TlTi.:  niabrjdicinlid)  im  7./S.  :^abrb.  ani-  bem 


9toman.  entlebnt.  2)ic  ^Jiebenformcn  abb.  teppid 
teppith  roeifcn  unmittelbar  auf  ital.  tappeto 
—  lat.  tapetuni  rcjp.  tapOte  (frj.  tapis).  SHSie 
bay  eil  non  Icppid)  —  abb.  teppih  auci  bem 
t  üon  milgärlat.  tappeto  —  tappete  bcruorge^ 
gangen,  ift  unflar.  '*)ieuercr  Gnllcbnung  oer= 
bauten  layet  —  lapete  — ■  tapeaieren  ibr 
3)ajein  (ogl.  ital.  tappezzare  'tapezieren'). 

2:crmtn  T}.  jdion  im  10.  ^abi'b-  3-  '^-  't'ci 
9JIatbcfiuc-  geläufig :  au§  lat.  terminus. 

l;cruc  A:  '3}rcitrcffer  in  ber  ooblenlotterie' 
crft  nbb.,  nad)  gicidibeb.  ital.  terno. 

teuer  '^Ibi.  mbb.  tiure  abb.  tiuri  'teuer, 
lieb,  lücrt,  foftbar'  =  ajüd)j.  diuri,  nbl.  duur, 
anglj.  dyre  deore  engl,  dear  (baju  darling 
'Sicbling'  au§  anglj.  deorling),  anorb.  dyrr. 
Über  ben  in  biejer  Sippe  bcgcgncnben  3tblaut 
iu :  ii  (mbb.  tür  '2S}crtjd)ät}ung')  j.  bauern2. 
Sic  i\irgcjd)id)tc  bcy  nur  bcni  @ot.  fcblenbcn 
gcmcingcrin.  '2(bi.  (baraue  finn.  linris)  laut  jic^ 
nid)t  ermitteln. 

Seufel  Tl.  mbb.  tiuvel  (tievel)  abb.  tiuval 
tioval  Tl.  (im  '"^lur.  aud)  ?Z.)  =  ajäd)j.  diubal, 
nbl.  duivel,  anglj.  deofol  engl,  devil  'Jeufel'. 
2)ic  lucftgerm.  SBorte  bi^bcn  jd)cinbar  ed)t  germ. 
2autd)araftcr;  Gntlcbnung  ftcbt  icbod)  jucgcn 
ber  glcid)bcb.  got.  diabaiilus  =  gr.-lat.  diabolus 
fcjt.  2ic  burd)  bic  5Bcrjd)iebung  bc5  nbb.  d  ju 
bb.  t  üorauÄgcjct3te  jrübe  (Sriftcn^  bcc>  lucjtgcrm. 
2ßox1e§  läfjt  fid)  nur  jo  crflärcn,  tai]  got.  23cr= 
mittlung  bicjc§  SBort  (jwie  aud)  tauf en,  ''^3f äffe, 
ftird)c,  .öeibe,  Sam§tag,  uiabrjdicinlid) 
aucb  Gngel)  luobl  im  .'j.— 0.  Cuibrb.  iuö  .i^b. 
braditc;  benn  ,)UJammcnbang  ber  Sippe  mit 
gr.lat.  (d)rijU.)  diabolus  fann  nid)t  be,ypcifclt 
ipcrbcn  (bic  cd)t  germ.  53cscid)nung  für  'böjer 
öcijt'  U)ar  got.  unhulb'")  =  abb.  unliolda  eigtl. 
bic  'Unbolbc'). 

'Xcx.t  W.  jd)on  jpätmbb.  text  nacb  lat.  textus. 

2\)al  Ti.  (jd)lej.  aud)  TlaU.)  mbb.  abb.  tal 
TlTi.  =  got.  ajäd)j.  nbl.  dal,  anglj.  diel  engl, 
dalc  (lüo.^u  aud)  engl,  dell  'Ii)a{'),  anorb.  dalr 
'Ibal'.  "Hn-^  ber  glcid)en  ibg.  Iffij.  dbö  'niebrig 
jein'  flammt  anglf.  dene  denn  '!ll)ar.  5Iuf?er5 
balb  be^i  öerm.  gilt  al§  urpcrunrubt  gr.  OöXoc; 
'.Huppclbad)'  (eigtl.  'iJertiefung":');  jid)er  ijt 
ajloü.  dolü  'Ibal'  Dcriüanbt.  —  ju  Ibal  (pon 
Alüffen  gleid)  'abiüärtS')  mbb.  ze  tal  'binab, 
nieber'  (pgl.  got.  dalaf)  'abit)ärt§'):  ©egenjatj 
SU  iUn-g  (f.  '-Serg). 

Xtjaler  Tl.  'Jlbfür.vmg  aw-i  ,'5oad)im§  = 
tbalcr  für  '(S)ulbcn  au$  ,'|;oad)im!5tbar  (in 
53öbiuen).  Seit  lölO  ipurben  iu  ,'soad)imötbal, 
jüo  1516  ein  53ergiuerf  eröffnet  luurbe,  Iboler 
geprägt.    Sd)on  (Sr.  ^Ubcruy  V)HJ  bud)t  laier 


Z\)at 


—   393 


X\)üt 


neben  3oad)tm§talcr,  unc  fid)  aud)  i'^anS 
Sad)§  bcibcr  Jovmcn  bcbicnt.  2lu§  bcm  bcutfdi. 
2öortc  ftammen  ital.  tallero,  nbl.  daalder,  engl, 
dollar.    SSiil.  «öbnie,  @erm.  28,  405. 

Sftot  iy.  m()b.  ai]b.  tat  ^■.:  ba§  burd)  3(b= 
laut  flebilbctc  i^cvbalnomcn  ju  tl)un  =  got. 
ga-dej)s,  anorb.  däö,  anglf.  dä'd  engl,  deed, 
nbl.  daad,  afnd)f.  däd.  @crm.  dä-di-  de-di-  axi^ 
uorgcrm.  dhe-ti-  ju  ber  gerat.  Söj.  de :  dö  au§ 
ibg.  dhe  :  dho.  2)ic  gletd}c  2tbIaut§fovm  ß  (ä) 
jcigt  bav  ^^Qvtij.  afjb.  gitän  ml)b.  nbb.  getan. 
—  tl)ätig  3Ibi.  m()b.  t?etec  a()b.  tatic. 

2:^nu  f.  lau 2. 

trauen  f.  tauen. 

SIjcc  'i'li.  cvü  n[)b.,  unc  fx-j.  the,  nbl.  tliee. 
engl,  tea  au§  d)tnef.  the. 

2Öccr  f.  leer. 

1 2;i6ctbinö  iR.  in  S'iarrentljeibing  'leerc§ 
0cld}it)äl3'  aibS  ml)b.  teidinc  tagedinc  'S3erl)anb= 
Umg,  Untcrbanblung,  ©crcbc'  (eigtl.  bic  auf  einen 
beftimmten  lag,  2crmin  anberaumte  'gend)t= 
lid)e  3>cr()anblung'.).  2>gl.  tagen,  2)iug  unb 
Dcrteibigcn. 

Xijul  f.  leil. 

th^viat  dJl.  'öegengift';  bafür  m()b.  driakel 
triakel  triaker  (nbl.  teriaak  triakel):  au§  afr^. 
triacle  =  gr.=mlat.  OnpioiKöv  '2Irsnei  gegen 
ben  33if)  railber  lieve'. 

treuer  f.  teuer. 

Xiiicv  \.  lier. 

2:^011  dJl.  älter  nl)b.  II) an  —  laljen  au§ 
inlib.  tähe  dähe  ai}b.  däha  5,  'S^on,  Sebm' 
(aurf)  HrbencS  ©efäft')  =  got.  J)äh6  (au§ 
*|)anhö)  ^y.  '3;{)on',  anglf.  |)ö  (älter  |)öhse)  J- 
'It)on'  (anorb.  pä  Jv.  '2cl)mbobcn').  3ur  @r= 
flärung  be§  ju  erfd)lict3enben  oorgernt.  tankän 
'Öeljui'  bieten  bic  ütmgen  ibg.  (3prad)cn  nidita. 

thov^  Tl.  ml)b.  töre9}|. ':3rr1innigcr,  9^an-'; 
im  5tbb.  ift  ein  *t6ro  Tl.  nod)  nid)t  gehmben. 
2)at3  'i)a?->  r  bc§  Slbi.  au§  s  (z)  entftanben  ift, 
Icbrt  al)b.  tusig  =  anglf.  dysig  'tböric^f  engl, 
dizzy  'fd)roinbeli(f)t,  tl)öridit',  nbl.  duizelig 
'fd)tmnbelidU';  alfo  märe  ml)b.  töre  got.  *dauza 
@cn.  dauzins.  Söeitere  germ.  SBcriüaubte  ber 
ibg.  393ä.  dhus  (dliaus  dhwes)  f.  unter  Sufel; 
ob  lat.  furere  'toüten'  aug  bicfcr  SSj.  dhus 
entflammt,  ift  unfidier.  —  tljöridjt  mljb.  töreht 
tcereht  (baneben  toerisch  toersch);  tirol.  toerisch 
'taub'  ju  ml)b.  tore  'taub'.  —  Iborbcit  ^y. 
ml)b.  törheit. 

S^orS  9?.  ml)b.  alib.  tor  91.  =  got.  daür, 
engl,  door  anglf.  afäd)f.  dor  9Z.  'X^or,  !Il)ür': 
3u  11)  ür  al&  bunfle5tbleitung  gebilbct;  uiellcid}t 
nad)  gr.  irpöeupov  eigtl.  ÄompofitionSform. 

S&rou  Tl.  crft  nbb.  (cereinjelt  Jyif^'^rain 

Slu-ge,  etijmologifcfies  2Sörterbudi.    6.  3tufl. 


alö  vvcui].  fd)on  bei  üJlatl)efiu§  1.562  3arcpta 
80b;  J- i  f  du rabne  in  3efen§  Stcimiub.  1656 
unb  5ifd)tl)ran  bei  Steinbad)  1734):  ein  nbb. 
2Bort  =  nbl.  traan,  bän.  fd)roeb.  trän.  öci= 
mat  unb  ©runbbebcutung  unbefannt;  ob  gleid) 
1 1)  r  d  n  e  (bei  iiutt)er  aud)  "21  u  g  e  n  1 1)  r  ä  n  e)  eigtl . 
'Iropfcn'?  ugl.  frül)nl)b.  oal)i"  'Sauml)arj'  = 
3äl)re  unter  leer. 

SÖräitc  ly.  (im  Sd)mäb.--58aier.  ift  o<^^)^^ 
t)olf§üblid)er,  rl)einfränt'.  älugeniuaffer)  fpät= 
ml)b.  trene  g-«  eißtl.  ^lur.  ju  bem  Sing.  mbb. 
trahen  (fontral)iert  trän)  abb.  trahan  (trän) 
Tl.  (afäd)f.  trahni  ^lur.)  'Zi)xänm':  germ. 
@rbf.  trahnu-.  Xie  gleidibeb.  mbb.  9iebenform 
traher  erinnert  an  mt)b.  zäher  (f.  ßdbtei,  fo 
bafs  germ.  tahru  ein  trahru  neben  tralinu  in 
gleid)er  Sebcutung  jur  Seite  gebabt  babcn  müßte. 
Öutber»  Stngentbräne  beutet  auf  3ufammen= 
bang  oon  mbb.  trahen  traher  mit  2b ran; 
Xbränc  alfo  eigtl.  'Iropfen'? 

XffVOtt  dJl.  mbb.  trön  Tl.:  au^  frj.  tröne 
=  lat.  thronus  (ogl.  ital.  tronoi.  2)afür  im 
@ot.  stöls  =  Stubl. 

tötttt  3ttf-  nd)b.  abb.  tuon  =  afäd)f.  düan, 
nbl.  doen,  anglf.  dön  engl,  to  do.  2)a§  @e= 
nauereüberbiefetüefcntlid)  roeftgerm.  ft.  Jßerbalmj. 
dö  :  de  (bafür  got.  taujan  'tbun')  gebort  in  bic 
©rammatif;  bod)  f.  aud)  nod)  Zljat  unb  ba§ 
Suffir  =tum.  Xic  üorgerm.  2B3.  dhö  :  dhe  bat 
eine  reidic  Sippe;  ugl.  bie  gr.  2Bj.  0n :  öe  in 
TiGriiai  'fe^c,  tbue',  ffr.  SBj.  dhä  (dadhämi  unb 
dhämi)  'fe^cn,  legen,  tbun'  (dhätr  °Sd)öpfer'), 
aflot).  deja  (unb  dezda)  'tbue,  mad)e',  lat.  facio. 

Söunfifcö  Tl.  erft  nbb.,  nad)  g[cid)beb.  lat. 
thunnus  (gr.  GOvvoc),  mober  ital.  tonno.  frj. 
thon  (engl,  tunny).  Söortbilbung  mic  2Bal  = 
fifd)  ober  lufftein. 

Xiiüv  (V-  »d)b.  tür  abb.  turi  J.:  eigtl.  ein 
sunt  Sing,  gemorbener  -^lur.,  roie  benn  ber 
5öegriff  'Ibür'  nid)t  feiten  burd)  eine  plurale 
Jorm  roiebergegeben  mirb;  im  2Ibb.  begegnet 
turi  al§  ^^slur.  mit  ber  SBcbeutung  be§  Sing, 
(ber  eigtl.  Stamm  mar  dur-).  öntfpred)enb 
afäd)f.  duri  (dura),  nbl.  deur,  anglf.  duru  (dyre); 
anorb.  dyrr  ift  nod)  -^plur.^tant.  Scr  gemeinibg. 
Stamm  dhur  (dhwer  1  f'ebrt  mieber  in  gr.  9üpa 
eüpexpov  'Xbür',  rooäu  9aipö^  'Xbürangcl'  — 
eupibv  '23orballe'  (ogl.  got.  dauröns  ^lur.4ant. 
'Xbür'),  lat.  fores  'Xbür',  afloo.  dvir!  'Xbür' 
(dvorü  'öof),  lit.  dürys  'Xbür'.  2)aäu  bas, 
gleid)bcb.  ffr.  dur  dvär,  ba§  in  ber  ältcften  3eit 
bloß  bual  ober  plural  fleftierte  ibie  anlautenbe 
3lfpiration  ift  aufgegeben  megen  ber  mit  bh 
anlautenben  ÄafuÄfuffirc).  £b  ha^  überall  in 
ber  nbb.  SSebcutung   auftretenbc  2Bort  mit  ffr. 

50 


tief 


—  394  — 


toben 


dhur  '3)eidiiel'  ibcntifd),  lätjt  fid)  nicftt  ermitteln ; 
im  SScDa  luivb  dur  '2l)üt'  unb  dhur  '2ctd}jcr 
nur  mit  d)aratteriftiid)em  3^-  üevbunbcn  ge= 
braud)t.    3.  nodi  I()or. 

tief  2(bj.  m[)b.  tief  al)b.  tiof  =  ofädif.  diop, 
nbl.  diep,  anglf.  deop  engl,  deep  (depth  'liefe' 
unb  to  dip  'cintaud)en' I,  onorb.  djüpr,  got. 
diups  'tief.  1:ai-  gemcingcnn.  5(bi.  deupa-, 
rooüu  bie  Sippe  t)on  nl)b.  taufen  ("vaftitiinim 
ift,  gcl)övt  ju  einer  gcrm.  SBj.  dup,  bcrcn  die-- 
benform  düb  in  anglf.  dyfan  engl,  to  dive 
'tauchen'  (f.  laube)  foroie  in  engl,  dub  '2ßaffer= 
locb'  ftecft.  58gl.  h)mr.  dwfn,  altir.  doimin 
fu-domain.  lit.  dubüs  'tief,  bot)!',  aflou.  duplT 
'l)ol}l'  (f.  lobel)  au§  einer  ibg.  3B5.  dhub : 
dhup:  2Bj.  (lump  f.  unter  liimpcl. 

^icncl  "Fl.  mbb.  tigel  tegel  al)b.  tegal  2)]. 
'5d)mcljtiegel'  =  nbb.  degel,  nbl.  degel.  norb. 
digull  (fd)aicb.  degel,  bän.  digel)  'liegel'.  S)a= 
neben  mnbl.  teile,  nbl.  teil  'irbener  lopf  unb 
anglf.  tigle  tigele  'figulum,  tesla'.  :^]n  ©ninbc 
liegt  lat.  tegula  (=  ital.  teggliia)  'licgcl',  ba^ 
fcincrfcitj.  am  bem  aud)  in  bie  fcniit.  Spradicn 
gcbrungcnen  gr.  T»Vfavov  ftanimt;  anbcvc  axb"- 
bem  l'atcin  flammenbe  ©cfäfmamcn  im  3i()b.  f. 
unter  iöedicr,  ftopf,  Äeffel  unb  Sdiüffel. 
2>ie  germ.  fiautucrl)ältniffc  erinnern  an  9iicgel 
—  Siegel  auv  lat.  regula  (b.  l).  e  n)urbc  ("■ 
im  2lnfd)luf;  an  lejrfTo  regere),  unb  bie  Yvonnen 
mit  anlautcnbcm  d  (nbl.  degel)  -  l)b.  t  (al)b. 
tegal  I  fd)cinen  auf  fchuibärcr  3lnlcl)nung  an 
gcnn.  (got.)  digan  'fneten'  gu  berul)en:  *degla 
*degula  für  tegula  (*tegla).    33gl.  Siegel. 

Jicr  9i.  mbb.  tier  abb.  tior  9?.  'Jier'  bef. 
*njilbe§  lier'  (babcr  nod)  nbb.  liergarten) 
=  ofäd)f.  dior  'iuilbc§  lier*,  nbl.  dier  'licr*, 
anglf.  d^'or  engl,  deer  ':'){otunlb'  (and)  im  ll^bb. 
fomie  in  ber  nbb.  ,"sägcriprad)c  luirb  mit 
tier  fcbr  gern  'JHcb'  unb  '.iMubin'  bcücid)nct), 
anorb.  dyr  y;.  'licr,  befonberö  lüilbcc-'  (mit^luS; 
fd)luf;  ber  23ögel)  fpcj.  'JReb,  iMrfdi*.  @ot.  dius 
'milbee  licr'  jcigt,  ban  t>a6  r  ber  genannten 
SBorte  auf  ibg.  s  (©rbf.  dheu.sö-)  berubt;  auf 
biefe  länt  fid)  and)  anglf.  d('M»r  'fübn',  abb. 
tiorlih  'milb'  ^urürtfübreu,  moburd)  got.  dius 
'lier'  al-ö  fubftantipicrtcy  ?lbi.  (eigtl.  'ba-o  ÜBilbc') 
ipabrfdjeinlid)  nnrb;  vgl.  Jßilb  neben  milb. 
2)arnad)  mar  licr  urfprgl.  uon  5<ieb  i'müy- 
barcö  .Oerbcntier,  i'^au^Mier')  ücrfd)ieben. 

tiftcin  3tro.  gilt  in  ber  2.  .'öälftc  bcg  18. 
:»Vbrb^^  nod)  al§  munbartlid);  ogl.  9?icolai, 
"Keife  Vll  2.")  „'3hbeitcr,  meld)e  (trie  man  in 
Sadifen  mit  einem  aui^brurtöpollen  'iUooin.^iah 
luortc  fagt)  gerne  tüfteln  mögen".  .Hlcin'y 
?Prooin3.=3Bb.  1792:   „bifteln  jeigt  eine  müfjige 


^eroegung  ber  .sMnbe  bei  einer  6ad)c  an,  foiüie 
ipcnn  Ätinbcr  mit  etums  fpiclcn  (Cftr.)  —  fünftcln, 
auyfinncn,  eine  fünftlid)e  2lrbeit  mad)en;  aud) 
febr  lange  an  etmag  arbeiten  (^falj,  ©Ifaf?)". 

tilßcn  3tro.  m()b.  tilgen  (tili gen)  abb.  tiligön 
neben  tilön  fd)m.  S^m.  'au§tilgen,  ocrtilgen'  = 
afäd)f.  far-diligön,  nbl.  deigen,  anglf.  ä-dilgian 
'pertilgcn'.  (Sntlebnung  an§'  lat.  delere  ift  bei 
ber  ipcitcn  33crbvcitung  über  bie  lucflgerm. 
(5prad)cn  auffüllig  (man  biüte  aud)  ebcr  abb. 
*tialen  gu  crroarten). 

X'mtt  5.  mbb.  tinte  tinkte  (ogl.  bunt, 
Spunt  roegen  nct  nt)  abb.  tincta  ^y.:  baS 
2Bort  trägt  bcutlid)  ben  Gb^rafter  fpäter  ®nt= 
lebnung;  su  ©runbc  Hegt  ba§  gleidibcb.  lat. 
tincta  (eigtl.  '(Scfärbtcö,  53untc§'),  mober  ital. 
fpan.  linta  'linte'.  Xai]  barnad)  bie  Sd)rcibung 
linte  biftorifd)  rid)tiger  ifl  al§  2)inte,  ift  flar. 
l^^m^lbb.  fagte  man  atraminza(au§  lat.  atramen- 
tum,  ogl.  afrj.  erement).  ®ie  gleid)beb.  engl,  ink, 
nbl.  inkt,  meftf.  inket,  rbeinprou.  inkes  berubcn 
auf  fr3.  encre  afr,v  enque  =  ital.  inchiostro 
(Ic^tc  Cucüe  lat.=gr.  ^-fKauarov).  3n§  ein= 
beimifd)c?^  SBort  für  'linte'  ngl.  nod)  nbb.  58 lad" 
unter  iölacffifdi. 

Xifcö  Tl.  mbb.  lisch  abb.  tisc  5DI.  =  afädjf. 
disk,  nbl.  disch.  2)anebcn  bat  ba§  a{)b.  SBort 
bie  53cbeutung  '(Sd)üffcr,  bereu  Filter  burd) 
anglf.  diso  '(5d)ü)fcl,  Sd)alc,  lifd)'  =  engl, 
dish  '6d)üffcl,  (Serid)t'  cruncfcn  mirb.  3)a§ 
bem  germ.  diskuz  .^u  Wrunbc  licgcnbc  lat.  discus 
bat  nur  erft  bie  5kbeutung  'Sd)üffcr  (nad)flaff.; 
eigtl.  '2ßürfelfd)eibc');  bod)  pgl.  aud)  ital.  desco 
*jifd)',  afrj.  dois  'lifd)*  (nfrjs.  dais  'Xl)ron= 
bimmel').  2)ic  ©ntlebnung  in§  SBeftgerm.  lüirb 
etroa  gleid),3eitig  mit  Sd)üffcl,  ^lafdie, 
.Steffel  u.  a.  ftattgefunbcn  baben. 

Xitci  931  mbb.  tilel  (tillel)  al)b.  titul  tital 
9J?.:  auc'  gleid)beb.  lat.  titulus,  ipobcr  lcbn= 
mörtlid)  and)  fr.v  titre,  ital.  litolo. 

t  ZoM  9.K.  'tleinc§  ll)al'  mbb.  tobel  al)b. 
tobal  äR.  'äBalbfd)lud)t,  Ibal':  9lbleitung  an^ 
ber  unter  tief  bcfpvod)enen  germ.  2B,v  dub:  dup, 
,^u  ber  lit.  daub;i  dauburä  'Xbal',  aflou.  duplT 
'bobl'  —  dlbrT  'Ibal,  Sd)lud)t'  alö  Uroeriüanbte 
geboren  (ibg.  &\v  dhup  :  dhub). 

toben  3tiü.  mbb.  toben  al)b.  toben  (tobön) 
fd)m.  i^tm.  'rafcn,  toben'  =  anglf.  dofian 
'delirare'  (gedof  '9taferei').  3"  (5)runbe  liegt 
bem  fd)n).  St'i'-  ^ic  germ.  2Bj.  dub  'geiftig  Dcr= 
mirrt,  betäubt  fein',  an^  lucldier  and)  taub 
unb  bumm  ftammen  (9JJaalcr  l.")Gl  bud)t  taub 
'nit  ben  Ginnen'  unb  Iaubfud)t  für  'Iob= 
fud)t').  Cb  luegcn  abb.  lüvar  tübar  'albern, 
tbörid)t'  eine  ibg.  SBg.  dhup  dhuf]  an^ufe^en  ift, 


Xoc^tet 


—   395  — 


2;dpp 


bleibt  groetfcU)aft;  oicdctcbt  ift  lit.  dükti  'tod 
rocrbcn'  —  dCikis  '9vafcrei'  mit  bcr  ©ipuc  uon 
toben  urucmmnbt. 

!to(fttcr  5-  inf)b.  üi)i>.  tohter  J.  =  got. 
daühtar,  nnorb.  dotter,  anglf.  dohtor  engl, 
daughter,  nbl.  dochter,  afädif.  dolitar.  2(uf 
'i>a§>  bcr  gcrm.  ©ippe  dohter  ju  ©vunbc  tiegcnbc 
uribg.  dhukter  (dhugater)  raetfcn  aud)  lit.  dukte, 
afloo.  düSti;  ogl.  iüciterl}in  gr.  euTärrip,  ffr. 
duhitar,  aocft.  duybar  'Zo(i)tfc'.  ÜJtan  ()ält 
ba§  ibg.  QucIIiuovt  gern  für  eine  2(blcitung  ju 
ber  i©3.  ffr.  dugh  kneifen',  Iod)tcr  ak- 
'9Jicltcrin'  faffcnb.  2)od)  ift  bicfc  2tnna()inc 
cbenfo  srccifcüiaft  lüic  ä()nlid)c  bei  23atcr, 
9Jiuttcr,  Araber. 

2ö(Ötcrfrf)ulc  5.  für  '9)]äbd)enfd)ulc'  ift  am 
®nbc  be§  18.  3ßl)i'f}§-  oon  ber  Sdiraeij  au§= 
gegangen,  roo  loditer  (vqI.  frj.  fdle)  feit  bcr 
ml)b.  ocit  für  '5[Räbd)cn'  gilt. 

$ob  m.  m()b.  tot  (d)  a()b.  töd  dJl.  = 
afäd)f.  döth,  nbl.  dood,  anglf.  dea|)  engl,  death 
'lob';  bic  ültcftc  äBorttorm  ift  got.  dau{)us  9J1., 
tfa^:  23erbalabftraftum  ift  ju  ber  ft.  33crbahu3. 
dau  in  anorb.  deyja  (bal)er  entlehnt  engl,  to 
die)  'fterben' ;  ügl.  afäd)f.  döjan  (au§  daujan), 
al)b.  ml}b.  touwen  (m^b.  töuwen)  fd}m.  Qtm. 
'fterben'.  @erm.  dau-|ju-  ()at  ba§  2{bftraftfuffiy 
lat.=ffr.  tu-  (üorgerm.  ®rbf.  dhäu-tu-s).  Sic 
abjeftiöifdic  Sippe  öon  nl)b.  tot  bcrulU  auf  bcm 
to-  >4iarti3.  bcrfelbcn  2Ö3.  ibg.  dhäu  ('^^artiv 
dhautö).  2{uBerl)olb  be§  ©erm.  gcljörcn  ba^n 
afloo.  daviti  'crtoürgcn',  lit.  dövyti  'quälen', 
n)eld)e  al§  eigtl.  Äaufatioa  ju  got.  döjan  (für 
*döwjan)  'quälen'  eigtl.  'tot  mad)cn'  ftimmen. 
2^ie  urfprgl.  ärnirjclgcftalt  ift  dhßw  dhöw. 

tobt  f.  tot. 

XoUcttc  ö'-  &ci  operanbcr  1727  gcbudit  al^ 
'"JluSfteuer  an  9iad)ttleibern  unb  Sd)murf'fad)en 
bei  5ürftlid)Ceitcn' :  au^  fr3.  toilette. 

toü  'Jlbi.  ml)b.  al)b.  toi  (mit  einfad)em  1) 
2lbi.  'tböridit, unfinnig'  (baju  al)b.  tulisc  'tl)öindit') 
=  afädif.  nbl.  anglf.  dol  'tt}öndit',  engl.  dull. 
2;ic  l)ierin  beraal)rte  germ.  2B3.  dul  bat  eine 
^3Jcbcnfürm  dwal,  racldie  in  got.  dwals  'tl)örid)t', 
anglf.  gedwelan  'fid)  inren',  al)b.  gitwola  ':öc= 
tljörung,  ^c^erei',  afädif.  dwalm  'S3etl)örung' 
erljaltcn  geblieben  ift.  Gine  ibg.  SBj.  dhwel: 
dhul  'betbört  fein'  rairb  aud)  burdi  ffr.  dhvr: 
dhiir  (dhru)  'täufd)en,  trügen,  fdjabcn'  beftätigt. 

2:oI^)Otftö  Tl.  giüifd)en  1650—17.50  für  'eine 
iUt  ungarifdier  Solbatcn'  (öcber.  ^lauftrumpf 
1746  üier  pofficrl.  ©cbidite  S.  5)  gebrandet;  ältere 
■Litebenfonn  (1698)  lolpa^  bei  Scbmcllcr.  i3pe= 
ranber  1727  unb  ^Ibelung  fennen  bic  ^öcbcutung 
'lölpcl'  nod)  nidit,  bic  fid)  erft  bei  (Eainpc  ge= 


bud)t  finbct.  öcmcint  rourbe  in  2)eutfd)Dftrcid) 
mit  bcm  SBorte  eigtl.  ber  ungar.  (ober  flau.) 
Solbat,  ber  fein  2)eutfd)  pcrftcl)t. 

Xölttci  SJl.  mbb.  törpel  dürpel  eigtl.  dörper 
dörpaere  Tl.  'Sauer,  bäuerifd)  rober  5[JJenfd), 
lölpcf:  eigtl.  ibentifd)  mit  3)ürfer  '2;orf= 
be:pol)ner'  unb  roobl  9^ad)bilöung  3U  fr3.  villain 
ju  ville.  TH)h.  dörper  ift  eine  mb.  nbb.  Jonn 
(für  ed)t  mbb.  dorfere).  2)ie  nbb.  Jyoun  be§ 
mt)b.  2Bortc§  erflärt  fid)  burd)  bcn  Umftanb, 
baf^  ?flanbern,  n)eld)c§  bic  böfifd)e  ritterlid)c  53il= 
bung  au§  ^ranfrcid)  bcn  bcutid)cn  Öanbcn  übcr= 
mittcltc,  suglcid)  einige  SBorte  tugl.  nod)  2Bap  = 
pcn  unb  Üvitter)  in§  iöb.  lieferte. 

2;on  dJl.  ml)b.  tön  dön  Tl.  'öaut,  Ion, 
Stimme ,  Sieb ,  SOtelobie' :  au§  gr.  =  lat.  tönus 
(Tövoc)  mit  3)el)nung  be§  5;  ogl.  Ibvon.  — 
2)a3u  nl)b.  tönen  3trö.  au§  mbb.  toenen  doenen. 

Xonnc  5.  mbb.  tunne  al)h.  tunna  ^y.  = 
nbl.  ton.  anglf.  tunne  engl,  tun;  nad)  biefer 
nbb.  oippe  bätte  bae  i]b.  SBort  mit  z  anlauten 
muffen,  refp.  jene  mit  d.  2)abcr  mufj  auf  einer 
Seite  iSntlebnung  ftattgcfunben  baben,  mav-  unt 
fo  iDabrid)cinlid)cr  ift,  al§  bem  Sd)i-päb.='.8aier. 
ba§>  2Bort  feblt.  Die  roman.  Sprad)formcn  be= 
ruben  auf  fr^.  tonne,  mober  roobl  aud)  ir.  gäl. 
tunna  'loimc'.  2)ann  märe  ba^  2Dort,  bav 
al§  gcrm.  tunna  um  bic  9corbfcc  berum  bcimifd) 
mar,  crft  imd)  7(]0  in§  ob.  gebrungcn,  fo  baf; 
fein  t  nid)t  mcbr  ju  z  r)erfd)obcn  mcrbcn 
fonnte. 

!£o))aS  501.  mbb.  topä^e  (topazie)  Tl.:  mic 
bie  meiften  Se3eid)nungen  für  Gbelftcinc  burd) 
lat.  ^Vermittlung  au§  bem  @ricd).  ftammenb; 
pgl.  gr.  rönaZoc,  TO-rrdZiov  'lopay  . 

Xow  Tl.  mbb.  topf  (mit  bcr  bimtnutiocn 
9tebenform  tupfen)  Tl.;  baS^  im  Tli)b.  nod) 
feltcnc  Söort  fcblt  bem  9lbb.  gan3.  Sas  '^ri^ 
mitiüum  ift  bem  Cberb.  fremb  (bafür  i">afcnv 
bod)  acigcn  ic^t  fd)mei3.  dJla.  dipfi  düpfi  'eiferner 
lopf  mit  brei  ^Beinen',  beff.=tbüxnng.  dippen 
'lopf  (2utbcr§  löpfen  roirb  in  Ibom.  SBolf» 
Sanier  Sibclgloffar  1523  mit  4'>aücn  übeiicgt). 
TU]b.  topf  'olla'  ftebt  ruabild)cinlid)  in  naber 
53c3icbung  3U  mbb.  topf  topfe  abb.  topf  tof 
(topfo)  'Ärcifel'  (cbenfo  ni)b.  bial.  lopf);  auf= 
fällig  anglf.  engl,  top  'Greifet'.  3"  ©mnbe 
liegt  bie  unter  tief  be^anbelte  germ.  2D3.  dup 
'tief,  bobl  fein':  lopf  eigtl.  'ba§  "iluÄgeböblte, 
3Serticfte'?  ^^ott  =  nbb.  nbl.  engl,  pot  ift 
nid)t  oermaubt. 

top\t  3tbo.  um  170<J  cntlebnt  auö  gleid)beb. 
fr3.  tope  (ju  töper  'einroi lügen' j;  feit  Spcranbcr 
1727  gebud)t:  eigtl.  Spielermort  roie  Ircff. 

!toj)<jü)t.  'Snbe  be§  SO^aftcs'  crft  frübnbb.,  rote 


-lOXJ 


396   — 


träge 


bic  meinen  naut.  3:cnn.  tec^n.  an&  beni  9?bb.  ent= 
Ictint;  Dijl.  nbl.  top,  engl,  top  'Spi^c,  ©ipfel, 
©nbc';  raeitcre  33ern)anbte  f.  unter  3opf. 

Xorf  50^.  erit  n()b.,  ein  im  16.;17.  ^sai)xl).  (j.  S. 
im  JHcnübudi  1584  «l.  280 ^^  als-  Torff,  bei 
^eitler  1(355  i-ianbbud)  I,  2lU  alö  „Dorfft  2)urfft 
Jörff  loni")  porbinngcnbe-?  unb  feit  3ci)ottel 
1663  ijebudnee  nbb.  2Box1,  ba§  im  '-öaicr.  nid)t 
befannt  ii't;  ogl.  nbb.  torf,  nbl.  lurf.  ancilj.  turf 
'Diaicn',  anorb.  torf  'lorf.  3"^  3ll)b.  begeßuet 
al§  cdn  bb.  SBort  mit  geiclilidier  öautuerfdiicbnnii 
zurba  '^Kafen',  bafür  ic^t  ld)iucij.  tiirbe  mit  nbb. 
Samnufc.  2?aö  altgcrm.  ©ort  brang  and)  (in 
nbb.  Jormi  inc^  3{omnn.;  ugl.  ital.  torba.  frg. 
.tourbe  'lorf.  Tiefet  nrüirgl.  i^cmeingcrm.  lorf 
(cicjtl.  'iRafen'i  bcrubt  auf  oorgcrm.  drbli  unb 
bäuiit  mit  ffr.  darbha  '®raöbüfd)er  3ufammen. 

t  XotUi  5-  'Äelter'  (am  söobenfec  üblid)) 
ml)b.  torkel  a[}t>.  torkula  J.:  nu5  lat.  torculuin 
(torcular  torculare  torcularium).  uiober  aud) 
ital.  torcliio  'Äcltcr'.  Xa^  anlautenbe  t  be-r^ 
abb.JBorteö  beutet  auf  GntlebnungimS.  9.  ^aln-b- 
(nod)  jünger  ift  ml)b.  fdnucis.  trüele  au^  afrj. 
trueil  =  lat.  trochlea),  fall?  nid)t  im  3lnlaut 
eine  Störung  luic  bei  liege l  eingetreten.  Tie 
9Jlcl)rjal}l  bcr  auf  ben  2Bcin  be3Üglid)cn  lat. 
©ntlelinungen  ift  älter. 

torteln  ;',tiu.  'taumeln'  mdb.  lorkoln:  ,'snten= 
fioum  3U  ml)b.  Iure  ik)  ^Jl.  'lauiiicl,  Stur^'. 
SBeitere  'i5orgefd)id)te  bunfel. 

Jorniftcr  W.  crft  im  18.  ^abrl).  auftommcnb 
(bafür  trüber  .Öaberfarf,  lüober  frj.  bavresac 
'lornifter' )  unb  jnjar  3U  '3lbelung§  ;^eit  3unäd)ft 
alö  militär.  Sl^ort;  e^?  beruht  auf  mittelgriedi. 
TÖ-fiöTpov  '(lutterfad  ber  'Keiter',  hiv:-  aiv  taislra 
'lorniftcr'  in^'  'liumäu.  uub  '^joln.  brang  (tleiu; 
ruff.  kajstia  —  oberfd)lof.  bial.  .Heifter  '3d)uU 
ranjcn'i  unb  burd)  Ginfluf;  uon  gr.  Käviatpov 
ju  jlooat.  cjed).  lanistia  fübrte  (bic  iyorm  lor^ 
nifter  im  17.  ,'sabrb.  bei  2Bcn,v  Sdierffer  3.  ilO; 
um  17(H»  and)  üaniftcr).  33gl.  Wuft.  Wei)er, 
^bg.  Jorfdiungen  2,  441. 

Xort  Tl.  'Unrcdit,  iserbrun'  in  3tieler§  ;>ei 
tungvluft  16!)7  al5  toit  uub  tc.rt<i  'Uurcd)t,  We= 
lüolt,  l^erbruf;':  nad)  fr.v  inrt. 

Sorte  ("y.  feit  bem  ^eginu  bc^J  16.  ^abrl)'?., 
nad)  ital.  torta  =  trj.  tarte,  luober  audi  nbl.  taart. 

tofcn  ;)tn).  ml)b.  d«jsen  al)b.  dösön  fd)n). 
3tn).:  gcrm.  ©j.  pus  (:  |)aus).  ju  mcldjcr  aud) 
anorb.  |iyss  |)ausn  'lumult'  geboren. 

tot  ~Jlbi.  mbb.  abb.  tot  labb.  and)  lödi  5lbi. 
'gcftorbcn,  tot'  -=  got.  daups.  anglf.  drail  engl, 
dead,  nbl.  dood,  afäd)f.  död.  'X:a'S'  bicrin  be^ 
mabrte  germ.  dau-da-  (dau-|5a-)  ift  eigtl.  ^i^arti.v 
(ogl.   falt,   laut,   traut)  3U   ber   unter  Tob 


befprod)enen  ft.  3SerbaliU3.  gcrm.  dau  'fterben'. 
—  Saüon  abgeleitet  al§  Jaftitiomn  töten  'tot 
madien'  an-i  gleid)bcb.  mbb.  tceten  (toeden) 
al)h.  töten  itöden)   =  got.  dau^jan  'töten'. 

t  Zote  9J^.  '"i^atc'  mbb.  tote  a[)i>.  toto:  ein 
fd)it)äb.  SBort,  eigtl.  '33ater'  bebentenb. 

Trabant  i1i.  feit  5)iaaler  1561  gcbudH  unb 
Dom  15.  3i^brbunben  an,  3.  ^.  bei  4").  3ad)C-', 
,5-abcln  161  2^.  46  belegt:  aiiv  ungar.  darabant. 
rumän.  doroban  =  türf.  pcrf.  derbän  '^oxtier' 
(böbm.  poln.  drab  'Trabant');  audi  in  anbere 
mobcrne  3prad)cn  gebrungen  (fr3.  dravan,  ubl. 
trawant).  35olf§üblid)  ficbenbürg.  Iräbount 
'^^^oliscibicncr'.  33gl.  lijbffrift  8,  260  foiüie 
.s^cibud  unb  lolpatfd). 

traben  otu).  iid)b.  draben  (draven)  fd)Jü. 
3tn).  'in  glcidmulüiger  53eeilung  geben  ober 
reiten'  =  nbl.  draven  unb  anbi).  *thraböjan 
nad)  bem  ^arti3ip  Ihraböndi  'Traber'.  2(nglf. 
fjrafiari  'antreiben,  3u  etiu.  anbaltcn'  3eigt  bic 
©ruubbebcutung  bec^  otu'y. :  traben  alfo  eigtl. 
'ein  'l^rcrb  antreiben'  (bic  ältere  3prad)e  feiuit 
einige  ("välle  ber  öÜipfe  bcv  Cbjeftcy  ^^ferb 
luie  in  fprcngcni. 

ttüäit  Jv.  'Traglaft'  ml)b.  (abb.)  traht  ;v. 
't>az-  Tragen,  Saft'  (an  bic  mbb.  9Jebenbebeu: 
tung  'Sd)uiangcrfd)aft'  fd)lient  fid)  nbb.  träditig 
an):  i^crbalabftrattum  3U  tragen. 

trad)ten  otiu.  mbb.  trabten  a[)b.  tralUün 
fd)U).  otu'.  'beuten,  ad)ten,  criuägcn,  ftrebcn, 
crbcufen,  autMinncu'  =  nbl.  trachten,  onglf. 
tralitian.  ^u  ©runbc  liegt  lat.  tractare  'bc= 
l)anbeln,  übcrbenfcn',  luorau^  ital.  trattare,  fr3. 
irailer  'bcbaubclu'.  Jrcilid)  läf5t  fid)  gegen 
ed)t  gcrm.  llrfprung  uon  abb.  Irahton  nid)t§ 
einiueubcii,  mcybalb  man  an  Uriicrmanbtid)aft 
mit  gr.  b^pKouui,  jfv.  dn;  'fcben'  gcbad)t  bat; 
aber  aüerbiiig'o  atiglf.  trahtian  muf;  lat.  üebu^ 
mort  fein  unb  bcmcift  bamit  aud)  für  abb.  Iralitön. 

tractieren  ;)tui.  fd)on  im  16.  ^nbrb-  mit  bcr 
'Ikbcutuug  'beiuirlcn'  allgemein  üblid)  (©iHm= 
mcl'öbaufcu  1669  3implic.  11,  5;  9JJofd)erofd) 
1642  ^4-^bilaubcr  12  305) :  au»  fr3.  trailor. 

träfle  '.?lbi.  mbb.  Ira-ge  'Jlbj.  (träge  2{bü.), 
abb.  trägi  '.Jlbj.  (Irägo  3lbp.)  'laugfam,  ücr= 
broffen,  träge'  =  nbl.  traag,  anglf.  trag  'un= 
lüillig,  fd)iuierig'.  3)a§  porauy3ufct3cnbe  urgerm. 
*lregu-z  'uniuiüig,  ocrbroffen'  gebort  3U  einer 
altgerm.  2B3.  trgg  'traurig,  mifnnutig  fein', 
bic  in  got.  trigö  'Traurigteit',  anorb.  tregr 
'uniuillig,  laugfam'  (trege  'Sd)mer3'),  anglf. 
tri'ga  '3d)mer3',  afäd)f.  trägi  'iBcrbruf}'  (3U 
Iri-gan  ft.  ;)tu).  'leib  fein')  ftedt;  neben  e  aly 
Söurjelpolal  3cigt  afd)ipeb.  tnigiier  (ufd)rocb. 
Iri.g,    'träge'   eine  ?lblauteftufc  <">.    älJan  ocr= 


tragen 


397 


STreber 


mutet  citic   iöii.  SBj.  clrggli  nodi  iit   ffv.  drägh 

'cniiilcn'. 

traflCU    ;')tui.   nil)ö.  liagen   al)b.   tragan   ft. 

3tn).  'traijcn,  l)altcii,  bringen,  führen'  =  aiäd)i. 

dragan.    nöl.    dragen.    ^jot.    dragan    ft.    ottu. 

'traoicn'.     £h    ba§  baneben    ftcbenbe    anorb. 

draga,  anglf.  dragan   (cncjl.  to  draw)  'jicljcn' 

bauon  ganj  i)crfcl)iebeit  ift,  (üRt  fid)  bejtuetfeln. 

®ic  iicrin.  2l\v  drag  'trniien'  [auv  ibg.  dhraghi 

l)at  man  mit  afloo.  diüzali  'l)altcn'   unb  aocft. 

drazaiti  'er  l)ält'  r)cviilid)cn;  lueitereö  bei  i^oi). 

©dnnibt,  i\u()näi  SWit.  25,  115. 

trnmucln  3tiü.  m()b.  trampeln  fd)n).  ^tiü. 

'fd)ii'ev  anftretcnb  fid)  bciueijcn':  ein  mb.  nbb. 

Sntcnfiüum  ju  got.  trlmpan  'treten',  iroju  in  ed)t 

I)b.   l-nntform  m()b.  trumpfen  'laufen'   gefjöit. 

9}gl.  nod)   engl,  tramp   trample  'treten'.    Ta- 
uchen ftel)cn  bic  nnfaüofcn  nbb.  trappen,  nbl. 

trappen    'treten',   engl,    to    trape  'fd)lcnbcrn'. 

SBgl.nod)  Ireppe.  —  2rnnH)cIttcr  ^Jl.  üoIf'Sctt)^ 

mologifd)  umgeftaltet  auc-'  gleidjbcb.  SromcDar. 
trantöicrcu  o^m.  feit  bem  ©pradi=  ufn).  33er= 

berbcr  1G44  gebud)t  unb  fd}on   im   16.  3ol)rb. 

(3.  ^-8.  1561  3immer.  6l)ronif  II,  298)  beseugt; 

im  17.  Osat)r().  aud)  trinciren  —  trendiiren: 

aui'  fr3.  trancher  (ital.  trinciarei.     Sgl.  ^öt)me, 

&mn.  28,  406. 

Ironf  9)?.  ml)b.  tranc  (k)  9^91:  2(bftraftum 

ju  trinfen.  —  JJaju  Iränfe  J-  m^^.  trenke 

alji.  trencha  J-  'Iränfe'. 

Jrovpc  OJi^y.  mfjb.  trap  trappe  9Ji.  'Irapp= 
gans';  ogl.  ba^   glcid)bcb.  nbl.  (rapnans.    2)ie 
Sorgcfdndne  bcö  SBortes  ift  gänslid)  bunfcl. 
Jraf?  5Ji.  im  17.  3af)V'h-  auffommcnb;   mit 

gleid}bcD.  nbl.  tras  (tiras  tierasi,  engl,  tariace 
(tarrasj  au§  ital.  terrazzo. 

Xvaite  J.  feit  ©peranber  1727  gebndit,  nadi 
ital.  Iratta. 

2;rau6c  J.  ml)b.  trübe  9)15.  al)b.  thrüba 
drüba  J.  —  trubo  (druppo?)  9.R.;  entipred)cnb 
nbl.  druif.  £b  got.  *|)r"t)a  'Iraiibc'  uorau6= 
äufe^en  ift  (anorb.  prüga  'Iraube,  Äelter'  ift 
Slbleitnng  ju  anorb.  b^üga  unter  öriicfenj, 
bleibt  unlieber. 

trauen  S^m.  mbb.  trüwen  fc^ro.  '^trt).  'boffen, 
glauben,  trauen'  (aud)  'ebelid)  oerloben,  an= 
trauen' )  abb.  trüen  (trüwen)  'glauben,  trauen' 
=  got.  trauan  fdiro.  '^tw.  'ücrtrauen',  afäd)f. 
truün.nbl.vertrouwen  'ücilraucn'  (aber  Irouwen 
'cbelidicn'i:  "ilblcitung  au»  ber  unter  traut, 
treu  bcbanDelten  germ.  äB3.  trfl  :  treu  'oUDerfid)t 
bcgen'. 

Trauer  J.  mbb.  trüre  5.:  bic§  ift  ^Jtbleitung 
au§  mbb.  trüren  abb.  trüren  (=  nbb.  trauern) 
fd)n).  otin. ;   ba3n   traurig  mbb.   trürec   abb. 


'  trürac  (g).  3n  biefem  2lbj.  ftebt  anglf.  dreorig 
engl,  dreary  'traurig'  in  ?(blaut§üerbältnt§ 
(ogl.  nbl.  treurig  'traurig'  aly  bb.  Öebumort?). 
9JIan  legt  mcgcn  abb.  trüren  'bie  ilugen  niebcr= 
fd)lagen,  fcntcn'  unb  anglf.  drüsian  'trauern' 
—  engl,  tu  drowse  'fd)läfcrn'  (anglf.  drüsian 
'nad)laffen,  aufboren')  ber  Sippe  uon  traurig 
bie  altgerm.  2B3.  drüs  'fallen,  finl'en'  gn  ©runbe 
(ogl.  got.  driusan.  anglf.  dreosan  'fallen'). 

2raufc  ?i.  mbb.  troufe  J.  mbb.  abb.  tronf 
d)}.:  SIblaut'jbilbnng  3u  triefen.  (Sbenba3n 
aud)  nbb.  träufeln,  träufcn  auy  mbb. 
Iröufen  mbb.  ai)'i:>.  troufen  eigtl.  'triefen  mad)en'. 

Xroum  9J1.  mbb.  abb.  troum  2Ji.  ==  a]äd)f. 
dröm,  nbl.  droom,  engl,  (etroa  feit  12CHJ  begeugt) 
dreain.  anorb.  draumr.  3)ie  über  biefe  jyormen 
fid)  erftrcctcnbe  5ßebeutung  'Iraum'  läßt  fid) 
auö  eigtl.  'Xrugbilb'  ableiten,  fo  ba^  germ. 
drauma-  (für  *draugmo-  ober  *draug\vmü-V) 
3U  trügen  geboren  tuürbc.  ^ebenfallö  muffen 
afäd)f.  dröm  (engl,  dream;  'Iraum'  unb  afäd)f. 
dröm  (anglf.  dream;  '^ubel,  Öärtn'  für  eti)mo= 
logifd)  Derfd)iebene  Sßorte  gelten;  leßteres  gebort 
3U  gr.  OpOXo?  'Särm'.  —  träumen  au§  mbb. 
trüumen  mbb.  abb.  troumen:  ^2lbleitung  5U  bem 
Subftaiuiu. 

ttroun^ntcricft.  in  nbb.  3eit  fd)riftfprad)ltd) 
geiDorbcn  com  Cftmö.  au^,  im  16.  ^ab^'b-  üon 
reformatorifd)en  Sd)riftftellern  gcbraud)t,  Don 
@r.  2llberu5  1540  als  isiieblingäiuort  Öutber§  ge= 
bud)t;  fc^on  mbb.  (mb.)  trün  trüwen  für  mbb. 
triuwen  entriuwen  'in  SBabrbeit':   gu   Ireue. 

traut  5tbi.  mbb.  abb.  trüt  'lieb,  geliebt'; 
ba3u  mbb.  trüt  mTi.  '©cliebter,  ©cliebte,  @c= 
mabl'.  Sa  ein  entfpreAenbes  äßort  ben  germ. 
Xialeftcn  mit  got.  itonfonantenftufe  feblt,  läßt 
fid)  nid)t  entfd)eiben,  ob  traut  3U  trauen  ge= 
boren  muf] ;  iebenralB  läßt  53ebcutung  unb  Jonu 
e»  3U,  haS)  alte  to-^^a^•ti3.  '^gl.  laut,  falt, 
3art)  ber  SBj.  trü  :  treu  üon  trauen  unb 
treu  in  traut  3U  erblid'en,  fo  ban  biee  eigtl. 
'3U  tüem  man  ouoerftd)t,  ;öertrancn  W  be= 
beutet.  2)at5  aber  bie  entlebiüen  roman.  2Borte 
mit  d  anlauten  (ogl.  ital.  drudo  '©eliebter'  — 
druda  '©eliebte'  —  drudo  'madex',  ftg.  dm), 
fpricbt  iebod)  für  ein  got.  *drüda-,  bai'  nid)t  mit 
got.  trauan  'trauen'  murseloerroanbt  fein  tonnte. 
3uf ammenbang  mit  gäl.  drüth  'mutiüilliii',  h)mr. 
drud  'fübn'  ift  siucifclbaft;  Urncmianbtfd)aft  ift 
möglid)  (ibg.  2B3.  dhrui. 

Xrcber  '^Uur.  mbb.  treber  abb.  trebir  ^lur. 
(ber  3ugeböinge  3ing.  luürbe  trab  lauten);  ogl. 
isil.  draf,  nbl.  draf  '©runbfuppe  eine»  ©cbräuee' 
(baju  drabbe  '|)efe'),  anglf.  drsef  engl,  dratf 
'Irebcr,  \">efe'  (fpätanglf.  drabbe  '§efe,  Sd)mu^', 


trecfen 


398   — 


treu 


roojunocf)  engl,  drab  'jdjmuöigc»  2Bcib,  (5d)mu^= 
färben' I.  JallS  ba§  innere  1)  bcr  iicrm.  örbf. 
drabaz  3?.  QUö  einem  ©uttnral  cntitanbcn 
fein  fönnte,  licne  )id}  anorb.  dregg  (cncil.  dregsi 
'.'öefen,  Sobenjag'  oergleidjen,  luoburd)  3}er= 
njanbijdiaft  mit  lot.  fräces  'Irefler'  ma()rid)ein= 
Itd)  wirb  (ib(3.  SBurgclgeftalt  märe  dhraq).  2Bciter= 
()in  jc^etnt  nodi  oufammen()ang  mit  Jrefter 
benfbnr;  anbere  bcnfen  nn  trüb. 

t  trcrfcn  ;')tm.  'jiel)cn'  m()b.  trechen  'jieben' 
reip-  bem  ^ntcnfionm  trecken.  Tajn  nbl.  mnbb. 
trekken. 

IJrcff  ''Jl.  eigtl.  Iref  fle  (fd)on  1706  .sMgarbe 
£ebcn§geid).  <B.  35  treflle)  au§  fr;i.  trefle  'Mlec' 
dat.  trifolium). 

treffen  3tm.  m()b.  tröffen  o^b.  Ireffan  ft. 
^txv.  'treffen,  errcidjen,  fämpfen'=  anglf.  drepan, 
anorb.  drepa  'treffen,  floncn,  fd)(agcn'.  Über 
bie  ÜBorgeidndite  ber  in  biefer  Siinie  enthaltenen 
germ.  ®s-  'li'^p  (oorgerm.  illircb)  (änt  fidi  nid)tci 
(5id)ere^  behaupten.  —  2 reffen  '3t.  fd)on  ml)b- 
treffen  9i. :  fubftantiüierter  ,^nfinitiü  ,ui  mljb. 
treffen  'fämpfen'.     3.  triftig. 

treiben  otm.  ml)b.  trlben  al)'ö.  triban  ft. 
^'^tro.  =  afüdif.  driban  'treiben,  uertreibcn,  auv- 
übcn',  nbl.  drijven  'treiben,  betreiben,  fliegen, 
fd)roimmen',  engl,  to  drivc  (anglf.  dn'fan  ft.otiu.j 
'treiben,  eilen,  lanfen,  fahren,  be^en',  anorb. 
drifa  'eilen',  got.  dreiban  'treiben'.  2)ic  germ. 
SBcrbalmj.  drtb  (anö  ibg.  dbribh?  dbripV)  'fid) 
fd}ncll  bemcgen  (intr.),  treiben  (tranf.)'  ift  in 
bcn  übrigen  ibg.  Sprad)en  nod)  nid)t  gefunbcn. 
Xaj^n  Irift. 

•••  trcibeln  ^\uv.  'ein  Sdiiff  am  Sd)lepptan 
sieben'  crft  nbb.,  nbb.  !^ebnmort;  ugl.  nbl.  heilen 
in  gleid)er  '-öebentnng,  anglf.  tra;glian  engl,  to 
trail  'sieben,  fd)leppcn'.  SBegen  be§  mobl  iu- 
gcbörigen  frj.  trailler  'an  bcr  Öcine  jieben'  oer= 
mutet  ntan  ;',ufammenbang  mit  lat.  trabere.  Todi 
brandit  bie  germ.  Sippe  nid)t  entlehnt  jn  fein. 

trenbeln,  irenteln  ;',mi.  'tröbeln'  eigtl.  'fid) 
brehen,  fidi  hin=  nnb  hcrbemegen'  fpätmhb. 
trendein  'fid)  brchcn*:  sn  mhb.  Irondel  '.Slugel, 
Äreifel',  baei  mit  anglf.  trendel  'üugcl'  (engl. 
trendle'JHolle,  SBal^e')  nnb  nbl.  omlrent  'gegen, 
nn,  um'  (bän.  fd)ii>eb.  trind  'runb'l  ju  einer  germ. 
2Bg.  trand  'fid)  treis-förmig  bemegen'  gehört. 

trennen  ;Um.  mhb.  ahb.  trennen  (älter 
*lrannjani  id)m.  ;ltiu.  'fpaltcn,  trennen,  fd)eiben', 
eigtl.  'etm.  abfonbcrn':  Aattitimim  gu  mhb. 
Irinnen  'fid)  abfonbern,  banonlanfen'  (ügl.  ab- 
trünnig).  Xie  übrigen  germ.  Sprad)en  fcnnen 
bicfcn  Serbalftamm  nid)t,  roc^hßlb  feine  nrgerm. 
nnb  uorgerm.  Öeftalt  nnb  Scbeutung  nid)t  ,ui 
ermitteln  ift. 


Srenfe  J.  'öenfriemen  am  ?)3ferbegebiB'  crft 
nhb.,  ein  nbb.  2Boi1;  »gl.  nbl.  trens.  2)ie  95or= 
gcfd)id)tc  be§  2Borte§  ift  bnnfel;  ßiülchnung 
an§  jpan.  Irenza  '5Ied)te'  (bef.  üon  .öaar)  ifl 
Smeifelhaft. 

Xnppt  5"-  "i^)^-  Onb.)  treppe  trappe  SDIJ. 
'Ireppe,  ©tufe'  =  nbl.  trap.  2)a§  bem 
Cberb.  frembe  SBort  (bafür  (Stiege  —  Steg 
nnb  Stapfcl  —  Staffel)  gebort  ju  ber  gleid)= 
fall§  nrfprgl.  mb.  nbb.  Sippe  uon  trappen 
(f.  initcr  trampeln).  (Sine  iierhod)beutfd)te 
Öautform  Ircpfe  ift  jnmeilcn  im  IG.  17.  vSfil)rf)- 
besengt. 

2:rcf|»c  5-  ein  fäd)j.=fd)lef.  SBort,  an§  mhb. 
(mb.)  tresp  'Sold)'  mit  bcn  cd)t  hb.  DJebcnformen 
trefs  trefse  9)1.  (lücgcn  sp  au-i  fs  f.  ilnofpc). 
9?enerc  beiitfd)e  Tla.  (j.  ^.  Thüringen )  scitien 
Ireff  (fd)n)äb.  trefz),  fo  hai]  germ.  drefaz 
drefs-  (eigtl.  9ccutr.  ?)  roahrfd)cinlid)  mirb.  2)agu 
and)  nbl.  dravik.  mittclengl.  drauk  (anglf.  *dra- 
foc).  2(uf5ergerm.  iöegiehungen  fehlen  (üorgerm. 
SBj.  dbrep  dhrop). 

treffe  5.  feit  Speranber  1727  gcbud)t  = 
frj.  fresse. 

Srefter  ^lur.  mhb.  Ircster  ahb.  treslir  5]31ur. 
(Sing.  *frast)  'Ireber,  Übcrblcibfcl' ;  bie  58e= 
bcntung&glcid)hcit  mü  Ireber  beutet  auf  Uruer= 
nianbtfd)aft  uon  ahb.  trebir  unb  treslir  (ugl. 
nod)  anglf.  da^rstan  '4"*cfc'),  fo  baf5  trestir  für 
*trefslir  ober  *trebstir  ftänbc.  ^n  ähnlid)cm 
3ufammcnhange  flehen  bie  bamit  uruermanbten 
preuf;.  dragios,  aflou.  drozdije  unb  droätija 
'.s>efen'. 

treten  ;')lni.  mhb.  treten  ahb.  tri-tan  ft.  ;',tir). 
=  afäd)f.  anglf.  tredan  engl,  to  tread.  nbl. 
treden,  got.  Irudan.  iBgl.  nod)  Iritt,  Irott, 
Irotte.  5Iuf5erhalb  be»  ®erm.  finbct  fid)  feine 
ibg.  SBj.  dre-t :  aber  hiermit  fd)einen  gr.  bpö|ao<; 
'Cauf,  ffr.  Sßj.  dram  'laufen'  (anglf.  trem 
'Sd)ritt')  fou)ic  and)  bie  21^3.  bcr  Sippe  non 
trampeln  in  urfprgl.  ;')Ufnmmcnhang  311  flehen. 

treu  "äbl.  fpätmhb.  iriuwe,  niofür  flajfifd)-- 
mhb.  getriuwe  (baher  nhb.  getreu),  ahb.  gi- 
iriuwi  'getreu,  treu':  eigtl.  'Jlbleitung  auy  ahb. 
triuwa  mhb.  triuwe  (nhb.  Ircuc)  Jy. ;  getreu 
eigtl.  'Irene  hcibenb'.  Dafür  afäd)f.  triuwi,  nbl. 
trouw,  anglf.  Ireowe  tryvve  (engl,  true  'luahr', 
IÜ03U  truth  'SBahrhcit'  unb  lo  trow  'glauben', 
to  Irust  'ücrtrauen'),  got.  triggws  'treu'.  ®erm. 
tri-wwa-  (Iri'wwi-y)  für  üorgerm.  drewo-  ftellt 
fid)  3u  ber  unter  trauen  uermuteten  ibg.  Sßg. 
drii  ';',uüerfid)t  i)CQcn' ,  3U  mcldjcr  preujj.  druwis 
'ölaube'  gehört.  2(hb.  triuwa  J-.  'Irene'  ent= 
fprid)t  bem  afäd)f.  treuwa,  anglf.  trt'-ow  'Irene', 
got.   triggvva  '3?ertrag'   (an   beffen   Jöebeutung 


tvibutieren 


—   399  — 


Strommel 


laffcn  [id)  bic  aii§  bcm  ®cvm.  ent(c{)ntcn  ital. 
tregua,  frj.  tröve  'SBaffciiftiüUanb'  anfnüpfcn). 

tribuHcrcu  S^m.  nach  0)outbcrt-5  ^ycincrtvin. 
4,  U  feit  1520  (Sutl)cv,  (ii)niii  2lbcl  6.  3-4) 
belcijt. 

2^ritfttcr  (hu  Cbcvb.  unb  in  nbb.  DJla.  Irad)  = 
ter)  30i.  ml)b.  trihter  mit  ben  älteren  ''Jkbcn- 
formen  trehter  Irahter  al)i>.  trahtäri  9)1.  =  nbl. 
trechter.  altaniilf.  tracter  'Jiid)tcv'  (fd)n)eb. 
trattVV  ;',u  ©vunbe  liegt  mlat.  tractärius 
'Jindncr',  bc>:i  au-?  bein  gleidibeb.  tat.  träjecto- 
rium  umticfonnt  ift  (lat.  trajicere  traicere  'an^ 
einem  @efän  in  ein  anbere§  gicncn').  StBegen 
ber  Sontraftion  ugl.  bic  ©täbtenamen  Utrcdjt 
9Jlaftvidit  an§  lat.  Ultrajectum  Mosae-Trajec- 
tum.  S^'ie  Gntlcfinung  üon  lat.  träjectörium 
tractorium  in-i  3)cntid}e  fällt  mol)l  mit  bcm  y^m- 
port  ber  ital.  SBeintuItur  jnfammen  (ogl.  iiielter, 
Sauer,  SJUift,  ©ffig,  Spunb,  SBeini.  2)ie 
roman.  Spvadicn  jeigen  nur  nodi  in  2)ialeften 
©puren  be§  lat.  2Bortc§;  ogl.  oberital.  turtais, 
rätifd)  trachuoir,  roallon.  oogef.  tretoe  (Der= 
brcitctcre  romon.  SBoilc  für  'Jricbter'  finb  lat. 
infundibulum  =  frj.  fondefle  nnb  lat.  *imbu- 
tum  =  ital.  imbuto).  3)od)  beru[)t  nodi  alban. 
taftär  'Ii-iditcr'  unb  au§  bem  itcit.  ariuor.  trezer 
'Jrid)tcr'  auf  lat.  *tractärium  für  träjectörium. 

%xkh  d)}.  erft  nl)b.:  ju  treiben;  ogl.  Jrift. 

triefen  otm.  m()b.  triefen  al)b.  triofan  ft. 
ßtrc.  =  afäd)f.  driopan,  nbl.  druipen.  anglf. 
dreopan  'tropfen'.  Taju  nod)  bie  Sippen  dou 
3:raufe,  träufeln  nnb  Iropfen.  ou  ber 
gcrm.  2B3.  drüp  (au§  porgerm.  dhrflb)  gcljört 
roo()l  audi  altir.  drucht  (®rbf.  druptu-)  'Üau, 
Tautropfen'. 

tricßcn  f.  trügen. 

2;rift  5.  ml)b.  (al)b.  nnbejeugt)  tritt  ^y. 
'393cibe*,  eigtl.  'Crt,  rooljin  getrieben  rüirb'  (bic 
58ebeutung§entroicflung  ift  genau  fo  5U  beurteilen 
wie  bie  oon  5Icfcr):  ein  iReft  an§  ber  ©pradic 
be§  urfprgl.  .sMrtenlcbcn^.  9Jl()b.  tritt  bebeutet 
(als  ätblcitung  ju  ber  SKj.  non  treiben)  nod) 
'^erbe,  (Sd)memmcn  be§  ^oljeS;  Il)un  unb 
treiben,  2cben§iücifc' ;  ogl.  engl,  drift  'Iricb, 
3ug'  unb  drove  'Jricb,  Irift'. 

triftig  2lbi.  fpätm()b.  (feiten)  triftec  (g) 
'treffcnb,  bau  3iel  nidit  oerfel)lenb' :  2(bleitung 
gu  treffen. 

triücrn  otiü-  crft  nl)b.,  nad)  glcic^bcb.  ital. 
trillare. 

trtnfcu  S^m.  ml)b.  trinken  a()b.  trinkan  = 
got.  drigkan,  anorb.  drekka,  anglf.  drincan  engl, 
to  drink,  nbl.  drinken,  afäd)f.  drinkan  ft.  Stn». 
2(u§  bcm  9Tlbb.  (15.  Sal)rl).)  flammen  ital. 
trincare    unb    frs.    trinquer    'onftofeen'.    2)ic 


ft.  SSerbalrourjel  drenk  (ibg.  dlu-eng)  ift  auf3er= 
l)alb  bcö  @erm.  nid)t  nadi3un'cifen ;  umgefel)rt 
fcl)lt  bie  ibg.  2Bj.  pö  'tiinfcn'  (ogl.  ffr.  pa,  gr. 
TTuu-,  lat.  pö-tus  ufiü.)  ben  germ.  Sprachen.  — 
i?gl.  Iranf,  Irunf. 

tri^VcIu  3tiD.  erft  nl)b. ;  entfpred)cnb  nbl. 
dribbelcn :  eine  junge  ^ntenfiobilbung  3U  tret  = 
ben  ober  traben. 

2:rt<)^cr  Tl.  ein  mb.  nbb.  Sßort,  mofür  älter 
nl)b.  Irüpfer  dJl.  (^n  Kröpfen);  ogl.  engl, 
dripper  jii  to  drip. 

^ritt  dJl.  an§  ml)b.  trit  dJl.:  gu  treten. 

trorfcu  5(bj.  mf)b.  trocken  trucken  (truchen) 
aljb.  trockan  (trucchan) ;  ogl.  afäd)f.  drukno 
drokno  5lbü.  'troden'.  3^1  gleid)cr  58ebeutung 
entfpredien  bie  rourselpci^roanbtcn  nbb.  dreuge, 
nbl.  droog  iba'^u  droogte  'Irocfcnbeit' ),  anglf. 
dryge  (aue  drügi-:  ogl.  anglf.  drügian  'trocfncn' 
—  drügo|3  " Jrocfenbeit' )  engl,  dry  (ba3u  drought 
'®ürre').  ©ine  91ebenform  mit  h  nimmt  itögel 
53eitr.  14,  105  an  für  Ortsnamen  roic  Drühi- 
klinga.  ßur  germ.  2B3.  druk  drüg  drang  druh 
'trocfen  feiti'  geböil  nod)  anorb.  draugr  'trocfene§ 
iöolj'.  (5ine  oorgerm.  üßj.  dhrflg  :  dhruk  bot 
ftd)  in  ben  übrigen  ibg.  ©pradjen  nodi  md)t 
gefunbcn. 

J^robbct  5-  2^iininutio  ^n  mbb.  trade  abb. 
träda  5.  (trade  3L)i.)  '[yraufc';  ba3U  ml)b.  trödel 
(bial.  für  trädel)  'tyafcr  im  ^söols'.  2)a  bie  übrigen 
gerat.  3)ialcfte  ein  bcm  al)b.  trädo  'J-ranfe'  ent= 
fpred)cnbcö  SBoil  nidit  baben,  läßt  fidi  über  bie 
3}orgcfd)id)te  nidit§  fidiere-?  ermitteln. 

tröbctn  otro.  au§  einem  fcblcnben  ml)b.  *tre- 
telen,  iocld)e§  mit  bcm  nafalieilcn  trcnbcln 
au§  glcid)er  3B3.  entftammt.  3>gl.  mbb.  tredel- 
trendelmarket  =  nf)b.  Jröbclmarft. 

Xvoü  9Ji.  mbb.  al)b.  troc  fg)  9)1.  =  nbl. 
trog,  anglf.  trog  engl,  trough,  anorb.  trog.  ®a» 
ooran§3ufct3cnbc  germ.  troga-,  au§  roeldicm  bie 
Sippe  oon  ital.  truogo  'Irog'  enticbnt  ift,  bc= 
rubt  auf  oorgerm.  dru-kö-.  ta?-:  man  mit  Siedit 
au»  bcm  unter  Je  er  bebanbeltcn  ibg.  Stamme 
dru  (dreu  deruj  'iöaum,  Ä^ols'  ableitet;  ogl.  ffr. 
dru  däru  '§ol3':  Jrog  alfo  eigtl.  'i^öl3crne§"? 

troüen  3tra.  m^b.  trollen  'in  fur3cn  Sd}rittcn 
laufen';  oicllcid)t  3U  m^b.  trolle  'Jölpcl,  nnge= 
fd)lad)tcr  9)icnfd)'  (eigtl.  'gefpcnftcrbafte§  Unge= 
tum').  2)a»  fr3.  tröler  'fidi  berunUrciben'  gilt 
al§  beutfd)c§  Sebnmort. 

2;rommcl  ^■.  fpätmbb.  trumel  trurnbel  gv 
iDofür  bie  tlaffifd)=ml)b.  B^orm  trumbe  (trumme 
trume)  'Irommel,  Irontpcte,  ^^ofaunc'  ift;  ogl. 
al)b.  trurnpa  trumba  'Irompcte,  ^^ofaunc'.  3)ic 
roman.  Spradien  fjaben  ein  cntiprcdicnbcy  SBort: 
ital.  tromba.    frj.  trompe.     Tu  biefen   ein  lot. 


^ropf 


400 


Xrumm 


Gttimon  fehlt,  I)at  irio()l  a[}i>.  trumba  al§  tl)rc 
Cucüe  ju  gelten.  ^Ujh.  trumba  'Ivonirctc'  mirb 
mit  ital.  tromba  auv  lat.  triumphu.s  i^cbcutct. 
—  9^f)b.  Ironuictc  5V-  (fdion  in()b.  trümet 
trümbel  I  bcntl)t  crft  auf  bem  Sioiimn. ;  inil.  frj. 
trompette,  ital.  trombetta. 

S^rojjf  SR.  'ormfeliiicr  ober  bummer  SRenfcl}' 
fpätm^b.  tropfe:  Ülebcnform  üon  Iropfen 
(Iroiif  eigtl.  'fleiuftcg  T-ing,  9iid)t§,  S©id)t'?). 

J^ro^jfcn  Tl.  m()b.  tropfe  (tröffe)  alib.  tropfo 
(troffo)  Tl. ;  eutfiiredicnb  afädif.  dropo.  ubl. 
drop,  anglf.  dropa  engl,  drop,  anorb.  drope 
'Iropfcn' :  2(blcitung  ju  bcr  germ.  2Bj.  drup ; 
f.  triefen. 

Sroft  Tl.  m()b.  abb.  tröst  Tl.  'Iroft,  |>ilfe, 
<B(!t)u^,  3»üerfid)t,  ißertrauen'  =  anorb.  traust 
9i.  '^UDcrftdit',  got.  *traust  (@en.  *traustis  für 
-eis:  'a^crtrag,  l^ünbniö'.  2)aö  SBort  ift  5(b= 
leitung  an-i  einer  germ.  äB.v  traus,  nicld)e  9tebcn- 
form  JU  bcr  in  trauen  ftccfcnbcn  2B,v  tru  ift. 
S3gl.  anorb.  traustr  2tbi.  'fidier,  ftarf,  fefl'  (eigtl. 
'rooju  man  23ertrauen  ()at').  —  tröften  au§ 
glcidibeb.  m()b.  trapsten  a()b.  trösten  (*traust- 
jan). 

Xxo\i  Tl.  eigtl.  '.öeergeväd'  fpätmi)b.  trosse 
?(.  '©epnct':   nadi   frj.   Irousse  'iöunb,  ^ad'. 

Xrott  Tl.  erfi  idib.,  am  ital.  imtto  (frj.  troti 
"Irab'.  2)ieicm  roman.  SBort  liegt  n:)al)xid)einlid) 
al)b.  trottön  'treten'  (fpätml)b.  trotten  'laufen') 
JU  ®runbe,  n)eld)e»  Sntenfioum  ju  treten  ift. 
3^ür  engt,  to  trot  'traben'  ift  ba§  entlel)nte  frj. 
trotfor  TaieUe.    2^gl.  ba§  flg.  SBort. 

Xtotte  ,7.  'Mcltcr'  ml)b.  trotte  (trote)  al)b. 
trotta  (Irota)  5.;  eigtl.  molil  'Ort,  roo  bcr 
Söein  burd)  Ireten  aui^geprcftt  mirb' :  '.Jtbleitung 
gu  af)b.  trottön,  ba§  unter  treten  befprodicn 
ift  ff.  aud)  ba§  uoiige  2Bort).  Gine  mit  bcr 
füblidien  ^JBcinfultur  übernommene  !öejcid)nung 
für  'Irotte*  f.  unter  itelter  («gl.  aud)  lorfcl). 

troti  W.  ml)b.  (mb.)  trotz  neben  gemölin- 
lid}em  mbb.  tratz  trutz  Tl.  'ifi^iberfct^lidifcit' ; 
bancben  mbb.  tralzen  trotzen  'trollen',  tralz 
'trotzig'.  Tcm  '.Jlbb.  founc  ben  übrigen  altgcrm. 
2)ialeften  fel)lt  bic  Sippe ;  aber  tro^bcm  ift  fein 
Wrunb  oorbanbcn,  biefelbe  bcr  ©ntlebnung  ju 
perbäd)tigen.  —  tro^  al§  ^U-äpof.  berubt  auf 
ber  mbb.  .^"^nterjettion  tratz  (trotz)  'Irotj  fei  bir 
geboten'. 

trübe  3rbi.  mbb.  tniebe  9Ibi.  (truobe  9(bD.) 
abb.  fruohi  5(bj.  'lid)tlo(<,  büfter,  trübe*:  ju 
trüben  mbb.  trüeben  abb.  (ruoben  'trüben,  bc= 
trüben*;  ogl.  anglf.  dröf  'trüb*,  nbl.  droef  'trübe, 
traurig*,  got.  dröbjan  'ocrmirren,  irre  mad)en, 
5(ufrubr  erregen',  angif.  drefan  'trüben',  ^^snner^ 
l)alb  ber  übrigen  ibg.  (5pradien  bat  bie  germ. 


5B3.  dröb  'ocriüirren*  feine  rid)eren  ^cjiebungcn. 
—  'iTJbb.  5;rübfal  anv  mbb.  trüebesal  ai)i). 
truobisal:  5(bftraftum  ju  trüben. 

2'nibel  Tl.  'SBirrroarr'  erft  nbb.,  an^  frj. 
trouble. 

J^ru^fcft  Tl.  ml)b.  truhtsa>^e  (-saetze)  al)b. 
truhsä^^o  (zz).  2)ic  mlat.  Überfetjung  al§  'da- 
pifer,  discophorus'  Icbvt,  baf?  man  t>a?->  SBort 
beutete  aly  benicnigen,  'mcldicr  bic  Speifcn  auf= 
trägt'.  !rod)ift  mbb.  obb.  truht  nid)t  aU  'Speife' 
bcfannt;  e§  bcbcutct  'allc§  wa-:-  getragen  lucrbcn 
fann'  (5(bteitung  ju  tragen),  fönntc  alfo  mobt 
aud)  'bic  aufgetragenen  ©peifen'  bejeidmen, 
SBegen  m()b.  abb.  truht  '(5d)ar,  ilricg§fd)ar* 
faffen  anbere  mit  mebv  9^cd)t  ml)b.  truhsse^e 
al§  'benicnigen,  ber  mit  bem  ©efolgc  fit?t,  ben 
isorfitjcr  beö  0efolge§,  ber  aud)  für  bic  i^cr= 
pflcgung  ju  forgen  hatte  (baher  dapiferi  unb 
ihm  aud)  "^-^läljc  bei  ber  lafcl  anmeift'.  i}lud) 
auf  ben  nbb.  (Gebieten  finbet  fid)  ba^^  2.i>ort;  pgl. 
nbb.  2)  r  oft  ei  '53egirE  cine-S  2)rofte'  (mnbl. 
drosselte);  nbl.  drossaard  'Dberamtmann*. 

SrüffcliV.  erft  nbb.;  entfprcd)cnb  nbl.  truffel, 
engl,  truffle,  frj.  iruffe,  jpan.  trufa.  Xav  glcid)= 
beb.  üal.  tartul'o  lehn,  bat!  ;>ufammcnhang  mit 
Äartoffcl  beftcht;  f.  bicö. 

Xvm  5lR-  crft  nhb.,  ju  trügen,  älter  trie  = 
gen.  2)ie§  au»  glcid)beb.  mbb.  trieben  abb. 
triogan  ft.  Qtm.  =  afäd)f.  bidriogan  'betrügen*. 
'Da^M  germ.  drauma-  'Xrugbilb*  (f.  2 räum) 
fouiic  anorb.  draugr  '©efpenft',  aföd)f.  gidrog, 
mbb.  getroc  (g)  'föcfpcnfl'  (ngl.  nod)  oJücrg). 
2;ie  hierin  enthaltene  germ.  !Ji>j.  drug  (dwerg) 
'täufd)cn'  beruht  auf  einer  ibg.  2i?j.  dhriigh 
(dhwergh)  'übervorteilen,  fd)äbigen';  pgl.  ffr. 
druh  '(burd)  53etrug,  5(tglift,  3aubcrei)  ein  Seib 
anthun',  apcrf.  drauga  '2üge*,  aücft.  draoga 
'lügnerifch'  (druj  '©efpenft'). 

2ruf)C  A.  mhb.  truhe  (auf  mbb.  *tracke 
mcift  nhb.  bial.  Irucfc)  abb.  truha  (truccha) 
A:  '.Hifte,  3d)rant".  Ter '■öebeutung  nadi  fd)eint 
anorb.  jirö  (auy  |)rrdi-).  anglf.  {irüli  '.Uifte,  ?abc' 
nahe  ju  flehen,  obmohl  bic  i'autc  fid)  nidit  bcd'cn. 
^VbcnfallS  fann  lat.  truncus  'iöaumftamm'  nid)t 
al§  permanbt  gelten.  JallS  anglf.  |)rii]i  mit 
hb.  Irubc  (mlat.  trucca)  nidit  cin§  ift,  fönntc 
let?terc§  mit  Xrog  jufammenhängcn:  Iruhc 
(al§  'höljcrner  Behälter')  nnirc  bann  ibg.  drflk- 
(drukn-). 

2:rumm  IIJ.  '^rud)ftücf',  nur  nodi  im  ju= 
gehörigen  ^lur.  Irümmer  bcipahrt,  beruht 
auf  mbb.  abb.  drum  ']fl.  '(Snbftücf,  (Snbe,  Stücf, 
Splitter*;  ügl.  anorb.  I)romr  'äußerftcr  9ianb', 
engl,  (anglf.)  thrum  '(Snbffüd'.  9Jian  nimmt 
,-'jufammenhong   be»   germ.    ))ramu-    i'J)rumu-) 


Trumpf 


401 


tunlen 


au§  ibjv  \-i;mo-  mit  (at.  terminus,  ^^r.  r^pua 
'©vcnse,  (Bdjlni],  (5nbc'  mit  9ied)t  an. 

j:nuiU)f  9)1.  im  3(J  jäl)v.  ihiegc  cntlcljnt  au§ 
illcid)bcb.  fv3.  triomphe  (ital.  trionfo),  tuo()cl" 
nud)  nb(.  troef,  ciii'^l.  trump  'Irumpf :  ciciK.  aljo 
ibcntifd)  mit  (nt.  tiiumphus;  Irumpf  'trium- 
vl)ievenbc,  ficaciibc  itai-tc'.    ißijl.  Ireff. 

Xrnnt  Tl.  m()b.  al)b.  irunc:  ju  triiifcn. 

triUtfcn  5lbi.  ml)b.  trunken  al)b.  trunkan: 
alte§  '^^arti?.  otjnc  ba^i  ^räfir  ge  (f.  feift)  unb 
3tuQV  mit  aftiüifdicr  ^öcbcutung  eigtl.  'mcr  gc= 
tvunfcn  l)nt'  (üg(.  lat.  i)otus),  bann  'mer  übcr= 
mäf5ig  gctvuntcn  ()at' ;  äl)nlid)  nbl.  dronken, 
engl.  (Irunk,  got.  drugkans. 

Jrmifcnbolb  d)l.  im  U.  ^saini).  anffommcnb 
aly  ipätml)b.  tiunkenbolt.  2)ie  nod)  in  2Bil3  = 
bolb  ftcrfcnbc  Snffirl'ilbc,  bie  mo(}l  üon  ©igcn= 
namcn  unc  .sSumboIb  ©cibolb  ausgegangen, 
ift  ibentifd)  mit  balb  eigtl.  'fübn,  flarf  (ug(. 
bic  53ilbungÄ:i)eifc  uon  ilUtteridi  mit  Gigen= 
namen  luic  A-viebrid)). 

2:ru^^cn  "iUnr.  im  30iä()v.iMeg  alö  tronppen 
(g.  33.  @rimmelö()aufcn  1669  ©implic.  111,8)  ein= 
gebürgert,  uorbcr  fdjon  bei  o.  2BaÜ()aujcn  1617 
Corp.  Milit.  11.8  bejcugt:  Sebnroort  au§  frj. 
troupe. 

2:rutljal)n  501.  crft  n()b.;  Irut  ift  nio()l  eine 
liiadjbilbung  bc-^  Öcfd)rciS  bcr  liere. 

2:U(Ö  ')l  m()b.  tuoch  al)b.  tuoh  (hh)  dWi. 
=  anbb.  dök,  nbl.  doek  'lud)'.  Slaju  nod) 
norb.  di'ikr  'Xud)',  raober  engL  duck  '(Segc(= 
lud)'.  Sßegen  ber  anorb.  Söcbcntung  'Iifd)tud)' 
ucrg(eid}t  man  got.  gadauka  'lijdjgcnoi'fe'.  2)ie 
isorgefdiidite  be§  weftgcrm.  döka-  'lud)'  (aibi 
üorgerm.  dhägo-i  ift  bunfcl. 

tiicfetig  2(bi.  m()b.  (mb.i  tühtic  (gi  'braud)= 
bar,  roartcr':  ju  m()b.  imb.)  tuht  J.  'lücbtigteit', 
iücld)e§  "Jtbftraftum  3U  n()b.  taugen  ift  (ügl.  nod) 
lugenb).  6ntfpred)enb  nb(.  deugdelijk,  angif. 
dyhtig  dolitig  engl,  doughty. 

XMe  d-  nibb.  tücke:  eigtl.  $(ur.  ^u  älter 
n()b.  Iurf"m()b.  tue  (ck)  —  duc  (ck)  ü}h  'Sd)(ag, 
otoK,  fd)nc(Ie  Seroegung,  liftiger  Streid),  ilunft-- 
gi-iff,  5(rglift'.  Tem  5(l)b.  mie  ben  übrigen 
altgerm.  unb  ibg.  3prad)cn  fel)lt  ba§  SBort 

Suffftciu  9}t.  ml)b.  al)b.  tufstein  (tub-tupf- 
stein):  nad)  fübital.  tufo  (frg.  tuf),  tDe(d)em 
lat.  töphus  3u  ©nmbc  liegt.  SBortbilbung  lüie 
Ibunfifd)  ober  3Balfifd). 

!J:uacnb  7v.  ml)b.  tugent  lügende  J.  'männ= 
lid)c  Iüd)tigt'cit,  ilraft,  gute  Gigenfd)aft,  lugenb'; 
a()b.  tugund  \y.  bebeutet  al§  2lblcitung  ju  tugan 
if.  taugenj  eigtl.  '58raud)barfeit,  Xauglid)feit'. 
2(uf  got.  *dugun{)us  (2Ibleitung  un{)u-  au§ 
oorgerm.  antu-)  rocift  nod)  anglf.  duguö. 

filuge,  C£tt)mologif(^c5  SSbiteibucf).    6.  9Juft. 


2ÜÜC  \y.  nd)b.  tülle  3^.  '9iöl)rc,  roomit  eine 
(5ifcnfpii3e  am  ©d)aft  befeftigt  luirb'  (gcraöbn= 
lid)  'Jßanb  ober  i^aim  von  33rettcrn,  ^^fablmerf). 
Tcm  '?(l)b.  fel)lt  ein  entfpred)enbe5  *tulli  *dulli 
(got.  *[)ulja-),  ba§  mit  Sole  ''ilbsugöfanal'  burd) 
Umlaut  3ufammcnl)ängcu  tonnte  (lülle  eigtl. 
'ilanalformigeö' f j.  5r3.  douille  'fur3e  9{öl)rc 
3u  einem  ©tiele'  ift  roobl  ein  altbeutfdicy  dulja. 

2ul)jc  Sv  dlter  nf)b.  lulipan  aifi  glcid)beb. 
ital.  tulipa  tulipano  =  türf.  dulband  'Xurban'. 

=t«m  ©uffir  m()b,  al)b.  -tuom:  ein  ■3lbftraft= 
fuffir,  ha<-'  au§  einem  felbftänbigcn  Söott  tuom 
TWi.  '^crl)ältnig,  ©tanb,  ffiürbc,  ;juftanb'  in 
oufammcnfctumgeu  fid)  auögebilbet  l)at.  2)ie§ 
ift  eine '^Ibftrattbilbung  3U  nl)b.  tl)un.  33gl.  ba§ 
entfprcd)cnbe  engl,  ©uffir  -dorn  in  kingdom.  2)a§ 
ßngl.  beroal)rt  ba^  felbftänbigc  dooin  (anglf. 
döm)  'Urteil,  @eind)t',  loosu  and)  to  deem  (anglf. 
deman)  'urteilen';  ngl.  ffr.  dliainan  'Sa^ung, 
beiliger  33raud)'. 

tummeln  f.  laumcl. 

2;üm<)d  SfJJ.  erft  nl)b.:  mb.  Jorm  für  m^b. 
tümpfel  9JI.  'tiefe  ©teile  int  flietlenben  ober  ftel)en= 
ben  SBaffer,  2ad)e,  ^füge'  al)b.  tumfilo  SR. 
'©trubel'  (rool)cr  ital.  tonfano  'Strubel'  entlel)nt): 
3(bleitung  au§  ber  nafalicrtcn  ^K^^.  gcrm.  dup 
'tief  fein'  (in  taufen,  tief),  rocld)e  aud) 
in  engl,  dimple  '@rübd)cn',  nbl.  dompelen 
'untcr=  taud)en'  (dompelaar  'Iaud)cn^ogel') 
fterft.  ÜBorgerm.  dhumb  'tief  fein'  rcirb  burd) 
lit.  dumbu  'l)ol)l  werben'  Dorau§gefe§t.  3SgI. 
Topf. 

tüucftcn  otiü.  (oberb.  bafür  mcifslen,  and) 
gipfen)  mbb.  tünchen  al)b.  tunihhön  (meift 
mit  kalke  tunihhön)  'mit  ftalf  beflreid)en' ;  ber 
3ufat3  im  2ll)b.  fül)rt  3U  bcr  2lnnal)me,  tunihhön 
fei  eigtl.  'bef leiben'  nad)  al)b.  tunihha  'Äleib' 
(mit  anglf.  tunuce  au§  lat.  tunica  entlel)nt); 
trir  fagen  nod)  je^t  „eine  SBanb  mit  lünt^e 
bef  leiben"  (t)gl.  engl,  to  coat  'anftreid)en' 
unb  coat  '.ftleib,  3{nftrid)').  Xaju  ftimmt  bann 
ital.  intonicare  'tünd)en,  fd)minfen'  (intonico 
intonicato  'Iünd)e').  9Jian  bead)tc,  bat;  lat. 
tunica  =  ital.  tonica  aud)  ',s>ütle'  bebeutet. 
Sie  (Sntlcl)nung  be§  lat.=ital.  SBortc»  fanb  mo^I 
gleidi3eitig  mit  bent  Äloftermcfen  im  ißcginn  ber 
abb.  3eit  ftatt;  ein  früher  enltcbntcy  SBorl  l)ättc 
al§  *zunihha  im  2Ibb.  3U  crfd)eincn  (bod)  ogl. 
lieget).  Sie  Gntlcbnung  bürfte  nid)t  oiel  fpäter 
al»  bie  non  Jenfter  ftattgefunbcn  baben. 

tunfcn  3tra.  mbb.  tunken  dünken  abb. 
dunkOn  fd)iü.  ^tw.  'eintaud)cn';  bie  ältere  abb. 
^JJebenform  (lat.)  thunkön  fübrt  auf  ein  got. 
*pugkön  ober  f)ugqön,  ba»  ntit  lat.  tingere 
tinguere  'bene^en,  eintaud)en',  fomie  gr.  Te-pfuJ 

51 


3;unnet 


402 


üben 


'enucidie,  bcnc^e'  eine  ibci.  2Bj.  teng  'einroeidicn' 
erroein.    Ta()cr  iit  taud)en  fern  ju  l)altcn. 

Junncl  9JI.  um  1850  au§  beni  (ilcid)beb. 
cncil.  tunnel  leiinl.  'lönndicn'  ,m  tun  =  Tonne). 

XüpM  2)?.  ":}}unft'  Timimitin  ',u  fviihnl)b. 
lupf  ^-  «il)b.  topfe  al)b.  topf  '4-^unft';  c\ot. 
*duppa  (*duppila)  fcdlt.  35>ol)l  mit  tief  Dcnimnbt. 

2unn  9JI.;  bafüv  im  Cberb.  M\)c'm.  9ibb. 
lurn  (mit  bcv  3lbleituni]  lürncri;  mit  au§= 
lautenbem  m  l)crrid)t  bog  2Boii  in  Ibüiinticn 
unb  Cbcrfad)fcn  (audi  in  -pommeini).  Sd)on 
ml)b.  beftcbt  türm  unb  turn  neben  einanber. 
Uniidiev  iit,  ob  türm  älter  ali  turn  unb  fein 
'3(uelauty-ni  an  ben  anlautenbcn  Tcntal  ,ui  n 
aniieiilidien  ift;  benn  ebcnfoiiut  fnnn  turn  ju  türm 
viemorbcn  fein  (oftmb.  .'öavm  für  4^arn,  nbb. 
lüm  für  3aun).  l)Jun  bat  nUjb.  turn  türm  bo§ 
onlnntcnbc  t  mit  bcm  ^Jibb.  iiemein  (anbb.  turn, 
nbl.  toreni,  roai?  baS  35>oi1  al$  icbnmort  t»cr= 
bäditiiit  ober  ermeift,  aber  bic  i8cnrtcilunii  be§ 
SBortec-  mad)t  iirone  Sdnmeriiitciten,  meil  ,^u)cierlci 
?^cnibntniien  möiilid)  erfd)cinen.  '^(nf  ber  einen 
Seite  bcflcljt  anffaüiae  Übevcinftimmunii  mit 
afloo.  trömü  (QuS  *termü)  'Jurm'  unb  finn. 
torni  'lurm'.  2lnberfcit§  liei^t  ^nfammcnbonii 
mit  (ot.  turris  (=  ital.  torre,  fr;;,  tour)  na()c. 
9(bcr  lat.  turris  iieniuit  lautlid)  nidit  al§  @runb= 
iac\e  für  lurm:  a{)b.  turri  turra  'lurm'  ift  ald 
iuuiic  ©ntlebnuuii  auv  turris  uorbanben,  unb  mie 
eine  alte  tvntlcbnunii  am  bem  Latein  au§fe()cn 
müf?te,  jciiit  an^lf.  torr  (au§  turrem),  t)a§>  ein 
Ql)b.  *zor:  *zur  crmartcn  licfjc,  unb  jubcm  ift 
onfllf.  tür  =  enql.  tower  au§  frj.  tour  ju  cr= 
!lörcn  unb  lebrt,  luie  ein  frj.  Öebnmort  be§ 
lO./ll.  ,^abrb.  auyfcben  müf;tc.  ©in  afrj.  torn 
ift  nid)t  bcjeuiit,  mirb  aber  burd)  ba^j  fd)on  im 
13.  ^"sabrb.   beleihe   tuurnelle   (neben   toureile; 


'lürmdien'  ei'iüiefcn;  unb  eine  afrj.  ^eflination 
torz  —  torn  (nad)  jorz  —  Jörn,  forz  —  forni 
erfd)cint  rcol)t  möglid).  6o  bürfte  anbb.  ml)b. 
turn  bod)  üic(leid)t  um  KXMi  non  Cftfranfrcid) 
auÄiie^iaui^en  fein.  23^1-  Saift  in  ®röber§  ;)fd)ft. 
18,  280. 

turnen  S^m.  erft  nbb. ;  e§  bei^cgnet  fein  3u= 
iieböriiic§  SBort  im  9J^bb.,  ba§  nur  bie  au§  bcm 
Jrj.  entlcbntcn  turnei  'lurnicr'  unb  furnieren 
'furnieren'  fennt.  2)a§  nbb.  SBort  flammt  oon 
3abn,  bcr  frj.  tourner  für  ijerm.  bidt. 

2:urtc(tanbc  ^y.  mbb.  furteltübe  (fürfeltübe) 
abb.  turtul-  turfil-tiiba  J>-. :  in  abb.  3cit  (im 
5(nfd)luf5  an  bibl.  lejlc)  entlebnt  unb  unu^ebilbet 
aui'  tat.  turtur,  roober  aud)  nbl.  torfelduif, 
auiilf.  cni^l.  turtle,  il^il.  nod)  ital.  torfora,  fx-3. 
tourtre  tourfereau. 

Suftb  2R.  crft  n()b.;  ju  frj.  touche? 

Xniä)e  ^y.  crft  nbb.,  nad)  frj.  toucher  '^axhe, 
Sd)n)ärje  auftraiien'. 

tuftbicrctt  ;;tiu.  'bcleibiacn'  burd)  bas,  18. 
,^sabrb.  al§  ftubcntifd)  bcjeunt;  ältere  Sd)rcibunti 
fouc liieren  (fd)on  Salinbc  1718),  ju  frj. 
toucher. 

Xnte,  3) Ute  3^.  ein  nbb.=nbl.  SBort,  bo§  in 
nbb.  Wa.  al§  tüte  (oftfäl.  foute)  beftcbt.  2)o§  ü 
ber  bcrrfd)enben  Jorm  mivb  bcm  non  58üfc, 
büfter  unb  ©üben  erleid)  fteben.  ^m  Sd)n)äb.= 
!öaier.  unb  im  Sibcinfränf.  iiilt  für  'lüte'  gug 
gucken,  im  Cftrcid).;53aier.  Gtani^el,  fonft 
aud)  33 rief. 

tittcn  ofn'.  crft  nbb.;  juniie§  onomatopoicti= 
fd)c§  ffiort. 

XütM  Tl.  '^43unft'  erft  nbb. :  iianj  üerfd)icbcn 
üon  litcl.  G'o  ift  ein§  mit  mbb.  lüilel  (tiitelin) 
9c.  'iöruftnmr.^e' :  Timinutiu  ju  abb.  tutta  mbb. 
tulte  '^ruftmarjc'. 


U 


übel  ?(bi.  mbb.  übel  abb.  uhil  'fd)led)t, 
böfc'  =  afäd)f.  ul)il,  nbl.  euvel,  analf.  yfel 
cn^il.  evi'i.  iiot.  ubiLs  'jd}lcd)t';  bn.^u  nbb.  uppi 
(auö  ^lerm.  ubja-i  'böSartin,  58öfeiüid)t'  fomic 
bic  Sinne  non  nbb.  üinng.  9)ian  uermutet 
3nfammcnbanrt  mit  bcr  ^räpofition  über  (ibg. 
up6ri),  fo  bat!  iicrm.  ubila-  auö  upölo-  ci(.-\tl. 
'bav  über  bic  Sd)ranten,  9Jormen  Wcbenbe* 
meinte.  Tod)  lä\]\  )\d)  nid)ty  Sid)ercö  bcbaumcn, 
ba  ba«:  ©ort  fiie.nfifd)  acrm.  ift;  ober  ift  altir. 
uall  '5tol3'  uerraonbt? 


üben  3tn>.  mf)b.  üeben  ai)b.  uoben  (an§ 
*(")ljjan)  fd)iu.  otm.  'in§  SBerf  fcljcn,  ausüben, 
uercbrcn'  =  aiäd)f.  öbjan  'feiern',  ubi.  oefenen 
'aui^übcn,  bcforflcn',  anorb.  cJefa  'üben',  ^ain 
al)b.  uoba  'Jcicr'  —  uobo  'fianbbebauer'. 
2)ic  in  bicfcr  Sippe  entbaltcnc  flcrm.  SBj. 
ob  'ausüben'  fd)eint  urfpral.  bef.  nom  '^clb- 
bau  unb  oon  relifliöfen  .'öanblunncn  ticbraudit 
morben  311  fein.  Ter  !dauti)crfd)iebuna  (\emäü 
ftimmt  ba,ui  bie  ib(i.  SBj.  op,  u)e!d)cr  ffr. 
apas    9i.    'SBcrf    (befonbcr^   religiöfeö)    foroic 


über 


—   403   — 


ungeheuer 


lat.  opus  ^1f.  'ÜBcrf  ihaiii  Tipoiari  bcf.  'opfcvn') 
QHijcljörcn. 

über  ^^väpof.  5lbu.  in()b.  über;  al)h.  über 
ubar  ift  -^Jväpoi.,  luoncbcn  ubiri  2lbü.  (Snt= 
1Pi-cd)cnb  ajddif.  obar,  nbl.  engl,  over  muilf. 
ot'er,  anovb.  yfer,  cjot  ular  'über'.  Ttcfcni  ijc= 
iicmcingcrm.  3lbü.='43räpof.  liegt  ein  gleidjbcb. 
ii\c\.  uperi  gu  ©runbc,  taz^  in  ffr.  upari,  gr. 
Onep  (uTieip),  lat.  super  uorlicijt.  2)a3U  gc-- 
l)üren  iiod)  bie  ^^^räpofitioiien  auf  unb  ob 
(ober).    33ij(.  nod)  übel. 

Überbnift  f.  rcrbricnen.  —  übcrflüffiß 
3(bj.  m()b.  übervlü^^ec  'übcrflicfscnb,  übcrrctd)= 
lid),  übi-ig'.  —  übcrbaiMjt  3(bu.  fpätmljb.  über 
lioubet  'oljnc  bic  Stüd'c  311  ,^äl)lcn,  gan^,  aü' 
( eigtl.  nur  uom  Üauf;  ml)b.  houbet  bicnt  gern 
3ur  ^e5cid)nung  gcjäljUcr  9}]cnfd)cn  ober  lierc). 

ttbcrttjinbcn  S^m.  m'^b.  überwinden  a()b. 
iibarwintan  ft.  3tro.  'übei-trcffcn,  übenüältigen, 
befiegen';  bancbcn  in  gleid)er  Sebcutung  mbb. 
übcrwinnen  al)b.  ubarwinnan.  2Bä()rcnb  ba?-' 
Simpler  aijh.  wintan  'bre()cn,  lucnbcn'  bebeutet, 
bat  al)b.  winnan  (iig(.  angtf.  olerwinnani  grabe 
bie  53ebcutung  'tänipfcn,  ftrciten'  (ogl.  ge  = 
loinnen),  iüeld)e  in  ber  3nfain"tc"lc^«ng  fterft. 
2)ay  eigtl.  n)o()(  nur  präfcntifd)e  t  oon  wintan 
in  biefer  53ebeutung  ift  ba&felbe  wie  in  a(}b. 
stantan  swintan  (f.  fte()en,  f  di  ivinbenl 

übriö  3(bi.  mbb.  überic  (g)  'übrig  bleibcnb, 
übermäfiig,  übertrieben,  überflüffig' :  eine  erft 
ml)b.  2Ibleitung  au§>  über. 

Xtfcr  9i.  ein  mb.  nbb.  2Bort  (mic  ^oot, 
Stranb  ufro.  in  bie  Sd)i-iftfprad)e  gebrungcn), 
m^b.  (mb.)  uover  9?.  3^em  2tbb.  feblt  '"uovar, 
luie  ba§  SBort  nod)  jetjt  ben  oberb.  9Jla.  frcnib 
ift  (ba()er  mirb  ÖutberS  Ufer  in  2lb.  ^^etr>5 
$8a§ler  33ibeIg(offar  1522  mit  ©eftab  überfegt), 
i'igl.  mnbb.  över,  nbl.  oever,  anglf.  nfer  (im 
©ngl.  ausgeftorben;  bod)  ift  ber  DrtSname 
Windsor  =  anglf.  Windles  öfer  'Ufer  be§ 
SBtuber).  Tlan  bält  raobi  mit  Unred)t  ba§ 
rocftgerm.  öfar  für  einen  SBermanbten  be§  ffr. 
ap  '2Öaffer'  unb  lat.  amnis  (für  *apnis?) 
'Jluß'-  6f)cr  rceift  Ufer  mit  oberb.  (baier.) 
urvar  '|>afen,  Sanbungsplag,  Ufer'  ber  m(ib. 
3eit  auf  got.  *us-far  'iÖafen';  got.^germ.  uz 
crfd)eint  in  einigen  roeftgerm.  9}la.  aly  ö  (abb. 
uo):Ufcr  für  *uz-far  alfo  eigtl.  '3Ibfa[)rt, 
2(u§fabil'  ? 

Ubr  ?i-  crft  nbb.,  nac^  nbb.  ür  'Ubr,  «Stunbe'; 
fdion  in  mbb.  ^eü  galt  nbrbein.  ür  'Stunbe', 
roegbalb  audi  beff.  (in  Gr.  SUberuöDiction.  1540) 
2luer  mit  nbb.  2:ipbtbongicrung ;  entfpred)enb 
nbl.  nur.  engl.  hour.  3»  ©runbc  liegt  lat. 
höra  (ogl.  frj.  heure,  üal.  ora). 


\\i\n  Ü)J.  erü  nbb.,  ein  junge»  onomatopoie= 
tifd)e§  Jl>ox-t,  'öa'i'  an  mbb.  hüwe  abb.  hüwo  == 
anbb.  liüo  'Gute'  anfnüpfte. 

uifcn  otm.  erft  nbb. ;  ju  nbrbein.  ulk  'ßroie« 
bcP'.''  33gl.  nbl.  ui  '3miebel,  Spar/  unb  ba§ 
nbb.  ;)tiu.  3iüiebeln. 

lllmc  ?f.  mbb.  (feiten)  ulmboum,  mofür 
meift  mbb.  abb.  elmboum  Tl.  gilt.  SBäbrenb 
Ulm-  .s>erübcrnabme  au§  lat.  ulmus  ift,  ftcl)t 
'i)a§'  gleid)beb.  abb.  mbb.  elm-  mit  lat.  ulmus 
in  norbiÜorifd)em  ^Iblauteuerbältniö;  ebenfo  noc^ 
anorb.  älmr.  engl,  elm,  fomie  fi)mr.  Ilwyf  (au§ 
*löm)  unb  ir.  leamh  (au§  *lem).  3it  bem 
üorgerm.  Stamm  el :  ol  ftedt  fid)  nodi  bie  Sippe 
üon  nbb.  Grlc  (Gllcr). 

um  ^Ibü-'^H'äpof.  mbb.  umbe  (ümbe)  abb. 
afäd)f.  umbi  =  anglf.  ymbe.  2^ie»  bai-f  nidit 
unmiüelbar  bem  gr.  01^91.  ffr.  abhi  'um' 
gleidigeftellt  roerben,  meil  barau»  abb.  *umb 
entftanben  märe  (anglf.  ymb  unmittelbar  =  ffr. 
aljhi).  2)a§  auylautenbe  i  ift  abDcrbial  mie  in 
abb.  ubiri  =  nbb.  über. 

«mfonft  "llbv.  au§  gleid)beb.  mljb.  umbesus; 
f.  fonft. 

nu=  '^räfir  mbb.  abb.  un-:  ein  gemeingerm. 
unb  ibg.  92egation§präfij;;  rgl.  got.  afddif.  un-, 
nbl.  on-,  anglf.  engl,  un-,  anorb.  ö-.  Gnt= 
fpred)enb  gr.  01-,  lat.  in-,  ffr.  aoeft.  a-  an-.  97lit 
biefem  ^^^-iifir  (ibg.  an-)  l)ängt  bie  gemeinibg. 
^Jtcgation  ne  'nid)t'  if.  nid)t)  jufammen  fomic 
bie  "^räpofition  ol)ne  mit  il)rcr  Sippe. 

Unbiü  ^■.  ein  fd)iüei5.  SBort,  bei  9^aaler  1561 
gebud}t  (Belege  ^^ifdjart  1573  5löbl)aB  i^-  99-- 
1202),  aber  erft  um  1760  fdiriftfpradilid)  ge= 
morben  unb  non  5Rt)liu§  in  .s^amiltonö  3[Rärcöen 
1777  neu  gebudit:  urfprgl.  nbb.  Unb  Übe  ?y. 
aus.  inbb.  unbilde  Vi.  'Unred)t,  Ungegiemenbeä', 
n)eld)c§  eigtl.  ^Ibftraftum  ju  mbb.  (feiten)  unbil 
(neben  gen)öbnlid)em  unbillichi  ^tbj.  'ungemäfj, 
ungered}t'  ift.  Unmittelbarer  3ttfammcnbang 
mit  ^ilb  ift  ber  53ebeutung  megen  unmabr^ 
fd)einlid).    3?gl.  billig  unb  2Beid)bilb. 

unb  Äonjunft.  mbb.  unt  unde  aijb.  unta 
unti  (inti  enti)  =  afäd)f.  endi,  nbl.  en.  anglf. 
engl,  and  'unb'.  3(uf  ibg.  antbä  raeift  mit 
anglf.  engl,  and  aud)  ffr.  ätha  'audi,  ferner'. 

Uuflat  dJl.  mbb.  un-vlät  dWi^-.  'Unrein= 
lid)feit,  Unfauberfeit'.  moneben  nbb.  unflätig 
2tbi.  aus  mbb.  unvlsetic  'unrein,  unfauber'. 
'ilijt).  *fläl  *vlät  'Sd)önbeit'  begegnet  nur  in 
roeiblid)en  Gigennamen  (Sigi-Muot-Hruot-flät). 
2;ic  33orgcfdiid)tc  non  abb.  *flät  (got.  fled, 
anglf.  fUi^d  in  Gigennamen)  ift  bunfel. 

uußcfäbr  f.  obngefäbr. 

ttUßcbcucr   3lbi.    ntbb.   ungehiure  al)b.  un- 


ungejrf)(acf)t 


—   404 


Urtoub 


gilliuri  'im()eimlid),  id)vccflid)' ;  baitcbcn  Uiuic^ 
I)cucr  -Jt.  m()b.  ungeliiure  al)b.  ungilüuri 
'Uiuiclicucv' ;  f.  i^  c  I)  c  u  c  r. 

mt(icfd)Inrf)t  ).  ficfdilad)t. 

unncftüm  5(61 .  mfjb.  ungestüeine  al)b.  ungi- 
stuomi  (unstuom)  'ftürmijd),  iinc\cl'lüni' ;  bio 
nidit  nciiievtc  Jvoriu  bc§  9(bj.  ift  im  5(lib.  9Jtlib. 
I)öd)ft  feiten  ijciuefcn.  o»  ©vunbe  liei^t  eine 
Sücrbaliuurjcl  stani  in  ftcmmcn  ml)b.  alib. 
Sternen  (an-ö  '■'stainjan)  'Ginlialt  tlmn',  bic  niid) 
in  ft am  mein  ftcd't. 

Unoctüm  9J19J.  evft  fi"iU)nl)b.,  ben  älteren 
Venoben  fi'cmb;  58or(ic)d)id)tc  bnnfel. 

Uitflcsicfcr  (fd)iuäb.  Uniicjicfei)  ))i.  itult 
ml)b.  uiigezTberc  imzTver  9J. :  et(itl.  'unveincö, 
nid)t  ,^um  Cmcrn  i^ceitvictcc-'  licv'.  S^i  Önuibe 
licflt  nämlid)  al)b.  zebar  Xpfortier',  bav  mit 
ancil).  titer  Xpfcrtier'  ^nfammeiuiedört.  Tafj 
hiermit  rocfcntlid)  '©rofjuicl)'  cicmcint  nmr  nnb 
bafe  im  2Iltiicrni.  ba§  9Bort  ein  lueitcei  ©cbiet 
cinnol)m,  ücrmntet  man  anC'  beut  cntlcl)nten 
afr,v  tciivre  'isieli'. 

llitfc  7s:  erü  nl)b.,  iuol)l  Sd)allnun1;  bafiir 
m()b.  fichc  ial)b.  üliha)  ^■.  'iiröte'  i neben  mhb. 
Q^b.  unc  9Jl.  'Sd)laniic',  nrnermanbt  mit  Uit. 
anguis  '£d)laniie' i.  äBabrfdieinlid)  bernlit  bai? 
nl)b.  SBort  anf  DJMjdinnii  ber  beiben  älteren. 

Itnlniioft  'Jlbu.  ml)b.  unlanges  (iinlangei 
'fnrK  ;'>cit'  mit  anaetretenem  t  luie  in  Cbft, 
5(rt. 

Unrat  'M.  mhb.  alib.  imrät  dJl.  '.s>ilfIol"ig= 
feit,  iVianacl,  'Jiot,  nnniit3cc>  oenif:  jn  ^)iat. 

Ulis»  ihon.  ml)b.  aljt.  uns ;  in  berjelben 
©citalt  iiemein^erm.  jur  (Srflänjnng  bcr  XdW^ 
nation  uon  luir.  inil.  nbl.  ons,  anbb.  aniilj. 
üs  (cn^l.  US),  i^ot.  uns.  ^^nfammenbaiii)  bieje-> 
uns  (nii'?  ansi  mit  (at.  nos  (noster).  c\v.  i'iuei; 
(für  *(ia-uei(;i  nnb  )fr.  nas  'uni?'  fleht  fcft;  vc\\. 
roir.  —  Ta.Hi  nnfcr  al'5  '4^offeff.  '4Uon.  an-5 
inl)b.  unser  ahb.  unsf-r.  J;ie  (icnancre  ®cfd)id}te 
bc§  ^ronominalftmnnic^  öc()int  in  bic  @rnm= 
matif. 

Uufd)Ittt,  3nfd)Iitt  (3nfclt)  dl  'lalfl  jn 
i!id)tcrn'  mlib.  unslit  uinseiti  —  inslit  (insell) 
^Ji.  'lalii',  ntpjn  t>av  d)ll)'i>.  eine  mille  uon  ''Jicben= 
formen  liefert;  Vf\\.  ahb.  nnslit  ',Ktt,  laU} 
(ani]lf.  iinsiid  rcfp.  unllid  'Js-ctt,  laUi'  finb  nn 
fid)cr).  Ginc  fidierc  'iJlhleitnnii  bev  'Jl^ortcv'  fehlt, 
ba  bic  älteren  normen  nnbefannt  finb;  hcff. 
nbb.  ungel  'lalfl'  Icflt  bic  ^^iermutnnfl  nahe, 
baf?al)b.  unslit  axii^  ciiitl.  *img-slil  cntftanben  ift. 

unten  '?(bu.  mhb.  unden  ahb.  uiitanäii. 
Xam  unter  ihäinif  .'?(Mi.  axK-  mhb.  ahb.  unter 
under  ahb.  niilar  ('l^räpof. ;  aber  ahb.  untari 
tIbtJ.)  =  got.  afödlf.  undar.  nbl.  onder.  angif. 


cniil.  under.  '^Md)  58cl)afll)el,  .s^elianbfuntar S.  152 
finb  3uiei  uerfdiiebenc  '^^räpofitionen  ber  ®rnnb= 
fpradic  in  bem  germ.  3Bort  jnfammengefl offen 
nnb  jmar  ein  ibg.  ondher  in  lat.  infra  (t)g(. 
inferior)  nnb  ffr.  adhäs  'nntcn'  (adliara  'ber 
untere')  nnb  ein  ibg.  anter  in  lat.  inter. 

Uutcrfdjleif  51)].  erft  nhb.,  gn  ml)b.  under- 
sliufa^re  '^Betrüger' ;  vgl.  ml)b.  undersliefen 
'betrügen,  hintergehen'  —  undcrslout  'ge()cimcr 
^^lufcnthalt'. 

uutcrt()an  '^bj.  ml)b.  ündertän  a()b.  üntar- 
tan:  eigtl.  ^artij.  gn  ml)b.  undertüon  al)'i>. 
untartüon  'nnteriod)en,  nnterrocrfcn'.  2)cr 
@egenfat3  ber  53etonnng  non  imtcrthan  gegen 
unter n)orfcn  —  untergeben  beruht  baranf, 
baö  ahb.  üntartän  fid)  einer  uralten,  aber  untar- 
wörfan  —  untar^ebaii  einer  jüngeren  5(ccent= 
regel  fügt. 

untcrJüCflcn,  untermegö  5(bi).  mhb.  under 
wegen  'auf  bcm  äBcge,  lücg'. 

unniirfd)  '^Ibj.  ml)b.  (feiten)  unwirs  für  gc= 
iuöhnlid)e'ö  uiiwirdescb  'nnuuirbig,  uerädUlid), 
uuuiillig,  ,^ornig';  ngl.  mhb.  unvverl  'uerad)tet, 
uiuingemcffen,  unlieb':  ,^nuiert;  f.  and)  mirfdi. 

nUi?c  (T-.  mhb.  iinze  al)b.  unza  ^•.  '@cn)id)t' 
nad)  lat.  uncia. 

ü^j^iiö  5(bi.  ml)b.  üppic  (g)  al)b.  üppig  'übcr= 
flüffig,  unnülj,  nid)tig,  Iciditfcrtig,  übermütig': 
^Infammcuhang  bcv  fpe.üfifd)  hb.  Ä^ortev  mit  got. 
uljn  ,1.  'ilbcrfluf;'  nnb  ahb.  upiii  'bivSartig'  fo- 
mie  mit  ben  Sippen  uon  übel  unb  über  f.  unter 
übel. 

Ur  f.  '^(ucr  =. 

ur=  ^.|3räf.  mhb.  ahb.  ur-;  eine  betonte  ^räfiy= 
form,  inonebcn  cr^  (,ml)b.  er-,  abb.  ir-)  bic  un= 
betonte  ift.  Ts'»  '^Hib.  begegnet  ur  'an^'  and) 
al>5  '^U'äpof.  Iia'j  '"^räfir  bebeutet  'an^,  ur-- 
fprüuglid),  anfänglid)'.  X(\?->  Wot.  bat  bafür  us 
(uzi.  ba'o  in  ben  übrigen  ibg.  Sprad)en  feine 
fid)eren  iI^eru)anbten  bat. 

Urnbn  9J].  mbb.  urane  f.  9ll)n.  -  uralt  9(bi. 
ml)b.  abb.  uralt  'fcl)r  alt':  ju  alt.  -  Urbar 
9i.  mbb.  urbor  urbar  ^•.^}J.  '^inggid,  3{cnte, 
C^infünfte' ;  eigtl.  molil  'Steuer,  Grtrag,  :;{in'5' 
(ugl.  got.  gabaur  'Steuer');  ba.ui  urbar  2lbi. 
eigtl.  '.^in^tragenb,  rentabel'  (erft  nbb.).  —  Ur= 
fcljbc  ?i-  "i>cr^\d)\  auf  ^)iad)e  für  erlittene  JT-einb; 
fdiaft'  mhb.  urvehede  (urvehe)  'J.;  f.  J^'Cbbe. 
-  Urljcbcr  dJl.  '5ycrurfad)cr'  erft  nl)b.  Slblcitung 
)tU  mbb.  urhap  (b)  Tl.  'SInfang,  Urfa^c,  llr^ 
fprung'  (,ui  beben). 

Urfuubc  A.  iiibb.  uikunde  (urkünde)  9?.jV- 
';^)eugniy,  53eu'eiÄ,  Urtuube'  abb.  urkundi  ^. 
'3cngni«i':  sn  erfcnuen  (eigtl.  alfo  'Grfcnnt= 
m§*).    —   Urlaub   DJ.   mhb.   ahb.   ürloup  (b) 


UrfQrf)e 


405   — 


öerbrie^en 


SJi^Z.  'ßrlaulmk-':  3(bftvQttum  ju  erlauben 
mlÖ^.  erlouben  a()b.  irloubön.  —  Urffldöc  ^• 
inl)b.  Ursache.  —  Urf^runji  5)J.  mbb.  ürsprunc 
ürsprinc  (g)  al)t>.  iirsprinj;  d)l.TL.  'Clicüe' :  JU 
fpriiigen  (erfiu-iitaen).  —  Urtcl,  Urteil 
dl.   iiilib.   urteil   urteile    ^yVi.   'riditerlidic  C5nt= 


fd)eiöuiuV :  3u  e r t e i ( c  n  (cicjtl.  'mai-'  erteilt  roirb' ) ; 
vc\\.  nbl.  oordeel,  anglf.  ordäl  'UtlciC  (roorau§ 
frj.  ordalie  '@otte§urtct(',  mlat.  ordalium). 

nscn  S'n'-  crft  n()b.;  3(b(eitimg  au§  bem 
Gincnnamcn  11 1^,  ber  .Hurjform  üon  Ulrirfi; 
v(\l.  l)  auf  ein. 


V 


^sagabitnb  dTi.  a(§  vagabundus  burd)  ba^ 
17.  ^abrb.  (3.  iß.  16(X)  in  3rtC.  2(ircr§  Processus 
diabolii  bc^euiit  —   (at.   vagabundus    'unftät'. 

i^ntcr  'M.  mbb.  vater  a()b.  fater  501.  = 
got.  (feiten)  fadar  (itiofür  nicift  atta),  anorb. 
faöer.  anglf.  fa^der  engl,  father.  nbl.  vader  vaar, 
Qfäcf)f.  fadar :  gemcingcrin.  fader  'ißater'  aii§' 
ibg.  pater  =  lat.  paler,  gr.  Trarrip,  ffr.  pitr 
(für  *patr)  'S>ater'.  5CRan  leitet  ba§  ibg.  pa-ter 
t)on  ber  ffr.  iBj.  pa  'Initcn,  frfn'it^cn'  ab,  fo  bai] 
35  at  er  eigtl.  '53cfd)ül3er'  untre.  (5-iu  engl,  '^^^rebiger 
be§-  12.  :,)al)rli§.  uerfnüpfte  ba§  2Bort  in  äl)n= 
lidjer  SBcife  mit  anglf.  fedan  engl,  to  feed  (f. 
füttern):  alfo  Ü^ater  eigtl.  '(Smäljrer'.  33cibe 
2)eutungen  finb  nnfid)cr,  ba  bem  ibg.  pater  rca()r= 
fd}einlid)  ein  ':)caturlant  (ngl.  gr.  bial.  irä  '35ater', 
irdTTTTai  3u  ©ruube  liegt;  vgl.  ü}lntter,  53ru= 
ber,  3d}nicfter.  Gine  3(bleitung  3U  3>ater 
f.  unter  isctter  nnh  unter  33aa§  unb  ißafe. 

i^atcrmörbcr  3Ji  (eine  5(rt  i>cmbfragcn) 
beni{)t  nadi  ^^farrer  @.  iöaift  auf  einem  isolfd= 
tüi^,  roonad)  ein  au^  ber  [yrembe  mit  ber 
neuen  Zxad)t  I)etmfe()renbcr  Sobn  ben  il^atcr 
in  ber  Umarmung  mit  bem  ilragcn  aufgcfpicnt 
l)aben  foÜ. 

ikilcöcu  -ili.  Siminutiu  3U  älter  nl)b.  2>eil 
au^  ml)b.  viel  —  alter  viol  9)1.  —  viole  ^■. : 
in  früf)ml)b.  3cit  entlebnt  auv  lat.  viola  (mit 
vgleid)f  mic  in  33cr§,  iläfig,  53rief,  iöogt). 
33gl.  ital.  viola  —  Timinutio  violetta,  fr3. 
violette;  ba3U  nbl.  viool,  engl,  violet. 

2?cttC'bot)nc  5v.  crft  n()b.:  fie  Ijat  ben  9iamcn, 
rocil  fie  um  ben  lag  be-^  ()t.  iseit  (15.  3»ni) 
3U  blüljcn  beginnt;  i<>ctt§tan5  mlat.  Chorea  sancti 
Viti  (erft  nl)b.),  meil  ber  1)1.  S^cit  babci  al§ 
Reifer  angerufen  rourbe. 

öcr=  ^H"äf.  in  ben  mannigfaltigften  53ebeu= 
tungen  au§  ml)b.  ver-  al)b.  lir-  far-,  bic  roat)r= 
fdjeinlid)  aib^  mebrercn  anbern  tonlofcn  Jvormen 
3ufammengefa(lcn  finb ;  vgl.  got.  fair-  fra-  faür- 
alc-  unbetonte  '^Jräfire  (vgl.  aud)  freffen),  mcldie 
im  3lf)b.  3u  fir-  (far-i  roerbcn  mufetcn.  Ten  got. 


fair  fra  faür  fd)einen  ber  i'lieibe  nad)  bie  gr. 
-irepi  -irpö  irapd  3U  entfpredieu,  obnc  hai]  fid)  bic 
53ebeutungen  genau  verfolgen  ließen.  Ü^gl.  ffr.  pari 
'um'—  pära  'roeg'—  puni  'vor' — pr:i  'vor,  fort'. 
2)ie  meiften  oufainiiicnfet5unvicn  mit  ver=  (engl, 
for-)  bcrul)en  auf  got.  fra-,  bcffen  ^cbeutungen 
bic  be§  '(Sntgegcngefe^ten,  5>erfd)leditcrten,  2}er= 
änbern-J'  finb. 

ücrblüffcu  ;)tiu-  crft  nbb.,  nad)  nbl.  ver- 
bluffen 'betäuben,  entmutigen'. 

ücrbrömcu  otiv.3U  fvätmbb.  bröm  verbremen 
9t.  "i>erbrämung',  frübntib.  33rame  '^Tfanb, 
SBalbranb',  engl,  brim  (anglf.  brimme)  '9ianb'. 

ticrbammen  3tro.  ml)b.  verdammen  a^b. 
firdamnön:  in  af)b.  3eit  mit  ber  djriftlii^en 
lerminologie  entlebnt  au§  lat.  damnäre  (vgl. 
ital.  dannare)  mit  bem  ^räfir  vcr  =  ,  ha^  bie 
SBcnbung  3um  (Sdilcd)tcn  anbeutcn  foll. 

ÖCrbaucn  2)im.  mbb.  verdöuwen  (verdöun) 
verdouwen,  ivoneben  aud)  cinfad)cc-  döuwen 
douwen  aijb.  douwen  (dewen)  firdouwen  'vcr= 
bauen  =  nbl.  verduwen.  2;a§  vorauö3ufc^enbe 
gern:.  |)aujan  'verbauen'  fann  mol)l  mit  tauen 
(eigtl.  'fid)  auflöfen')  3ufammcn[)ängen. 

ÖCrbcrOcn  otlV.  ml)b.  verderben  ft.  ^txv. 
'3U  niditc  merbcn,  umfommen,  ftcrbcn',  momit 
im  9tl)b.  fid)  ba'i-  3uget)ürigc  .Haufativum  ml)b. 
verderben  '3U  ©runbc  rtd)ten,  töten'  mifd)te. 
(Sin  al)b.  *dervan,  got.  *f)airfan  ft.  3'^.  'um= 
fommen,  fterben'  fel)lt.  Tic  SBebeutung  ber  ml)b. 
SBorte  empficl)lt  3uffl"n«cnl}ci»9  i»it  fterben, 
fo  bü\]  ibg.  terp  :  sterp  (vgl.  Stier,  2)roffeI2) 
al§  2)oppelivur3el  an3une()men  ift;  bann  fann 
berb  mit  feiner  abiveid)enbcn  53ebeutung  ebenfo^ 
menig  vcrmanbt  fein  ivie  b  ü  r  f  e  n.  3>  c  r  b  c  r  b  e  n 
9i.  au^i'  mbb.  verdc-rben  9i.,  eigtl.  ber  fubftan= 
tivierte  ^^iinitw- 

tJCrbric^cn  otro.  ml)b.  verdrießen  'Über= 
bruf;  ober  Öangmcile  erregen'  neben  gleid)beb. 
ml)b.  erdrie^en  a()b.  irdrio^an  =  got.  usj)riutan 
'betäftigen,  fd)mäbcn',  anglf.  ä-preotan  'fidi 
cfcht';  vgl.  nbl.  verdrieten  'verbriefjcn',  anorb. 


öerbu^t 


406 


oermummen 


|)rj6ta    'mangeln,   miültnflcn'    ({)rot    '5[Rangcr 

—  {)raut  '9J?iUijal'i.  Tic  rcid)c  Scbcutunc(v= 
cntfaltunii  bcr  ft.  ivcrbaliu3.  c\cnn.  prut  cvidjiuert 
c§,  Quücrlinlb  fidicvc  i^crraanbtc  ju  finbcn;  auf 
eine  ibc).  SBj.  trud  lucijen  afloü.  tnidü  '9Jlül)far 

—  truzda  'ouälen',  lat.  trüdo  'brängc,  flofec'. 
Jür  n()b.  'i^cvbruf5  Tl.  (\'üt  mlib.  nicil't  urdru^ 
urdriitze  verdrieß. 

t)crbul)t  "W].  m[)b.  vertulzt :  '^^arti^.  511  iiibb. 
vertutzen  vertu^^en  'betäubt  mcrbcn,  iicvilum= 
mcn';  roeitere  2Sorgcfd)id)tc  bunfcl;  ob  ju  uev  = 
tuid)cn? 

tiergäUcn  otiö.  m[)b.  vergellen  'bitter  luie 
©alle  niadicn,  uevbittern':  ju  03 alle. 

bcrannteu  f.  Waut. 

ücrflattcru  ;)tu>.  ii'ätuilib.  nbvl).)  Verrätern 
'oeiianinicln' :  ein  eigtl.  iibb.  äl^ort;  vgl.  nbl. 
vertraderen,  luojU  bic  unter  (Satte  beftnodicne 
Sippe  üon  engl,  to  jiather. 

öcrflcbcni?  'Jlbn.  mhb.  vergebene  (-gebenes) 
'id)entiueije,um)onit' :  ju  beni  al§'2Ibi.  gebraud)ten 
^aili.v  ver<;öben  (al)b.  lirgöban)  'unnülj,  uer^ 
geblidi',  eigtl.  'uerfdientt'. 

ÜCrfleÜcn  oliv.  nibb.  verge^^en  al}b.  tir- 
ge:5^an  (aud)  ni()b.  eige^^en  alib.  irgi-ij^an)  ft. 
3tn).  =  nbl.  vergeten.  auglf.  forgitan  engl,  to 
forget  'uergcffen'.  Tay  .uifaniniengefetjte  S^w. 
ifl  ber  le^te  'Keft  einer  ft.  iserbaliuj.  g<l  'erlangen, 
eiTeid)en%  lüorauö  engl,  to  gel  flammt;  ogl.  got. 
bigitan  'finben',  anorb.  geta  'erlangen,  erreidien', 
bic  mit  lat.  pre-hendere  'faffcn',  gr.  xuvhdviu 
libg.  ilB.v  gliod  :  gliend) :  uergef fen  bal)er  eigtl. 
'anö  bem  ^creid),  an^  bem  53efii3  iKnIieren'. 

ucrgcubcn  ;\uv.  im  älteren  'Jtl)b.  geläufig  ,v  53. 
bei  iL'utbcr,  bann  auygeftorben  nub  üoji  ber 
©d)rocij  axi^  feit  etma  17-40  erneuert  in  ber 
Tid}terfinadic  (3.  ^.  iöobmcr  17r;4  @ebid)te 
S.  31 »  nub  al§  neucrcy  Xid)teriuort  bann  bei 
2Jii)lin»  1777  .s^amiltouo  9JJärd)cn  S.  r)7S  gc 
bud)t.  Gy  berul)t  auf  mhb.  giudcn  (übcrgindeni 
fdnu.  ;)tn'.  'prabicn,  grof;  tbun,  pvablerifd)  uer 
fd)»venbcn';  al)b.  *gi\vid()n  feblt.  Öot.  *gi\vi{)a 
fönnte  auf  al)b.  gewön  'bcn  SJiunb  auffpcrren* 
(f.  gähnen)  meifcn. 

i^crnnüflcn  'Ji.  erft  frid)nhb.,  a\bi  fpätmhb. 
vernücgcn  unb  g«>niiegen  ;5tR>.  'jutriebenftellen'. 

ÖCrIjCCrcn  ,')tm.  mhb.  verhorn  (verticrgen) 
ahb.  lirlieriön  :  eigtl.  'mit  .Hrieg  ucrbcrbcn'. 
G.  .'öeer. 

ucrlanocu  ;itiü.  jn  ml)b.  (feiten)  verlangen 
'fehidid)ft  begebrcjt',  mofiir  mcift  ml)b.  belangen 
'gelüften,  bcgel)ren'.  5lfäd)f.  langön.  nbl.  ver- 
langen, anglf.  longian  engl,  to  l(»ng  'uerlangcn' 
geigen  bie  Übereinftimmung  ber  germ.  3prad)en. 
anon  fatjt  fic  mcift  aly  alte  ^^Iblcitung  ju  lang. 


mobci  bic  33ebeutung  auffällt;  e()cr  bürfte  man 
bic  Sippe  von  gelingen  pcrglcidien,  bereit 
Örunbbcbcutung  'ftrebcn'  ift. 

tjcricfecn  otui.  ml)b.  verletzen  'liemmeii, 
fd)äbigeu,  ucruninbcn' :  ju  Iclicn. 

öcrlcuinbcn  otw.  ml)b.  verliumden  f.  iCcu* 
munb. 

Ucrltcrcil  []Uv.  mhb.  Verliesen  ahb.  virliosan 
=  got.  fraliusan,  anglf.  forleosan,  nbl.  vcrliezen. 
Ter  germ.  SBj.  lus,  ju  bcr  uod)  loC''  unb  löfcn 
gehören,  fteben  bic  auf  ein  ibg.  lu  iveifcnben  gr. 
A.ÜUÜ  'löfc'  (dXeiuu  'meibe,  entferne'?)  unb  lat. 
solvo  (^artij.  so-lu-tus)  'löfc'  (ffr.  lü  'jcrrcif;en') 
nahe.  5lud)  got.  luns  'Söfcgelb'  mcift  auf  35>3.  lu. 

ÜNcrIici?'  ^)t.  ein  suucrlicrcn  inbb.  ferlesen) 
gcbilbclcv-  mobcrncvi  SBort  bc§  -libb.,  von  "Jlbclung 
nod)  uid)t  gcbud)t,  erft  feit  (Sampe  ycrscidinct 
unb  juiar  junädift  ali?  „Crt,  mo  man  fidi  iicr= 
licrt,  tiefe  ©rube  (StcinpcrlicÄ),  tiefer  .Sic Uer 
(2Be  inner  lies)";  juerft  im  iörem.  2Bb.  17G8 
al§  brem.  Tialcttmort  („tiefer  .Heller,  bcr  al§ 
@efäugni§  bicntc;  'Jlbgrunb")  gebndit.  i8urg= 
pcrlic'o  tritt  am  Sd)luf;  bcy  18.  .^sahrh^.  auf 
(3.  ^.  bei  iJ3ürgcr  1778  (5ntfül)rung  i^.  4  unb 
Sd}illcr  18(14  lell  3.5.  2354). 

ücriobcn  [\Uv.  ml)b.  verloben  eigtl.  'per= 
fprcd)en',  mic  aud)  ml)b.  geloben  in  glcid)er 
33cbcutung  norfommt;  f.  geloben  unb  2 ob. 

ii>crluft  9JJ.  mhb.  verlast  al)b.  virlust  j^,: 
i^crbalabftrattum  3U  ucriicrcu  (ogl.  ^-roft 
neben  frieren). 

ücrmnljlcn  ;')ta).  fpätml)b.  vennehelen,  mofür 
gcuuibniidi  mhb.  niehelcn  mahelen  eigtl.  'jeiu. 
alÄ  Wcmahlin  einem  9Jlannc  geben',  aud)  'fid) 
eine  ©cmablinnel)meu',  morau'^  bann  allgemein 
'Dcrmählcn,  ncrloben'.  9JJan  legt  mcift  ba§ 
unter  9.1i  a  h  I  unb  &  e  m  a  h  l  bef prodicnc  al)b. 
nialial  '0)crid)t>jftättc'  3U  Wruubc:  bcffcr  gel)t 
man  non  bcn  glcid)bcb.  nd)b.  geinahelen  al)t>. 
gimalialen  an<^,  ii'cld)c  ".Jlbleituugcn  au-?  al)b. 
gimahala  'Wcmahlin'  finb.  Tic  meitcre  33ors 
gefd)id)te  f.  niUer  ©cm a  1)1. 

ücrmcffcn  'Jlbj.  ml)b.  verme??en  al)b.  fir- 
mi'^^an  'uenpcgen,  füt)n' :  ^^arti3.  3n  mbb.  ver- 
int'/,^an  abb.  liriiir'/,/,an  refl.  'bavi  9)Jan  feiner 
5^raft  3u  hod)  aufd)lagen,  fid)  übcrfd)ät3en'. 

iycrmögcn  ^Jc.  mhb.  vcnniigcn  '')i.  '^raft, 
9Jiad)t,  Aäbigfeit' :  fubftantiinerter  ^'snfin.  3U  ml)b. 
vermi'igen  venniigen  'im  3tanbc  fein,  .Hraft 
haben'  al)b.  furitnugan :  3U  mögen  unb  lliadjt. 
Tic  erft  frül)nl)b.  ^;]3räpof.  oermöge  berul)t  auf 
mbb.  vermiige  J>.  '2Rad)t,  Äraft'  unb  3cigt 
ähnlidic  Oiitmidlnng  mic  fraft. 

ocrmuntincu  ;)tu).  in  ^Kollcnl)agcn§  J^ofc^' 
meucder  15  ob  <ia  belegt;  ugl  ^Dhimmcrci. 


üerntc^ten 


—   407 


öertracft 


Ucrnic^tcu  ?)tm.  au§  m()b.  vernihten  ',^u 
mcf)tc  inad)cn,  für  nid)t§  ad)tcn':  ju  nidjt. 

2?crmnift  a.  m()b.  Vernunft  af)b.  firnunft 
5.  'Kiätiiifcit  bc§  '•IVvnc()incny,  )innlid)c  2Ba()v= 
ncljimnui,  i>cvitänbni'j,  (^inndU,  i^crftanb' :  %b= 
ftroftum  ,ui  iicrnc()nicn  in()b.  vernemen  al)b. 
firnöman  'ucrncl)mcii,  l)örcn,  crfa()rcn,  cvfaffcn, 
begreifen,  ücvftc()cn'.  liefen  übertragenen  58c= 
bcutuniien  liec\t  etwa  bic  ron  (]ot.  franiman  'in 
S3e)i^  ncl)nicn,  eriircifcn'  jnÖrunbe;  luegen  ä()n= 
Itd}er  (Fntundlunti  f.  ucrijejfen  (mit  t)erfd)ie= 
bener  53cbeutinui  bco  'i^räfire?) ;  begreifen  ()at 
älinlid)c  Übcrtragiuui  erfa()ren. 

öcrijlämijcrn  otm.  eri't  nl)b.,  eigtl.  nbb.; 
3U  ^^lenuiel  '5a|5  beim  iöicr'? 

ücr))öncn  otiü.  crft  n[)b.,  nadi  (at.  poena 
(roorau»  audi  ^Uin). 

tJcrouirfcn  iUiu.  erft  nbb.,  eigtl.  inodl  'mit 
Cuedfilticr  ucrcinigen' :  3u  Cnectfilber  (f.  audi 
crquirteni. 

t  Dcrautftcn  otiu-  crft  nlib.,  nad)  nbl.  kwisten 
verkwisten  'ucrgeuben,  oerfdiraenbcn';  ogl.  got. 
fraqistjan  'ucrberbcn,  ücrnid)tcn'  (usqistjan 
'töten'  I,  Mi:  mt  (Seitr.  23,  352)  mit  lit.  ges-ti 
'erlöidien'  nnb  ffr.  jas  'erfdiöiift  fein'  jufammen^ 
fledt. 

ÜCrrotcn  otiv.  m(]b.  verraten  a[)b.  firrätan: 
eigtl.  'öurd)  falfdien  3\at  irre  leiten'. 

ticrrcrfen  3tn'.  ml)b.  (feiten)  verrecken  'bie 
©lieber  ftaiT  auSrecfenb  oerenben':  gu  recfen. 

tjcrrutftt  3Ibi.  ml}b.  verruochet  'adnlo§, 
forgloS':  ju  mlib.  verruochen  'nidjt  ad)ten,  rer^ 
gcffen'.  iie  Sebeutung  be§  n()b.  'Ubi.  ftclit  luie 
bic  be§  Derioanbten  rud)lo5'  unter  bem  Giu: 
fluf5  Don  anrüd)ig,  berüd)tigt,  ©erüdit, 
rudibar. 

öcrrücft  '^Ibi.  erft  nl)b.;  ju  mljb.  verrücken 
'oon  ber  Stelle  rürfen,  üerrairrcn,  au^  ber 
Raffung  bringen'. 

5Bcr§  912.  ml)b.  al)b.  vers  fers  Tldl,  i>as, 
mä\)xmb  ber  alib.  3cit  (f<iion  im  9.  '^a\)xl}.) 
etroa  gleidijeitig  mit  ©d^ule,  5[l^eifter  au§' 
bem  lat.  versus  übernommen  rourbe;  cgi.  Ääfig, 
^rief,  In ef  1.1  er  mcgen  ber  i^ertrctung  be§  lat. 
v  burdi  bö.  f  (ogl.  anglf.  fers,  nbl.  vers). 

öerfcöicben  '^Ibj.  erft  nl)b.,  md)t  ju  ocr  = 
fd)eiben,  bav  fd)on  im  50ll)b.  (verscheiden) 
bef.  'fterben'  bebeutet,  fonbern  ein  nbb.  SBort: 
Tjgl.  nbl.  verscheiden  (bafür  ml)b.  under- 
scheiden). 

5Bcrf(6t^  Sßl.  'iserruf  ein  ftubentifdie§  SBort 
(@oetl)C  29,  258),  um  INMJ  auffommcnb;  3U= 
nädift  als  'i^ftof?,  Je^lcr  bef.  im  ilomment)' 
bei  5tinbleben  17S1  unb  2tuguftin  1795.  3" 
ber  1.  .sMlftc  be§  18.  Saf)'^{)s'-  flänj'irfi  unbefannt. 


Ocrf(ö(aflcn  5(bj.,  eigtl.  ^artijip  ju  ml)b.  ver- 
slalien,  ba^j  audi  'betrügen'  meint. 

Ucrftftniitet  5ibi.  f.  fdimi^en. 

öcrfförobcn  %t].  eigtl.  'oerfebrt  gefdiraubt': 
unorganifdieft.  ^^arti,5iii  s»  fdi  rauben;  f. 
3  dl  raub  c. 

ücrftöwcnbcn  S^m.  mlib.  verswenden  'jer= 
bredien,  oerniditen,  oerjeliren',  ba§  al§  i^aftx'- 
tiüum  äu  ml)b.  verswinden  =  ocrfdiroinben 
eigtl.  'mad)en,  baß  ctro.  uerfdinjinbct'  bebeutet. 

tjcrfcbrcn  3tm.  m()b.  sCren  eigtl.  'Sdimerj 
nerurfadien' :  ju  m()b.  al)b.  sAr  '3d)mer3';  f. 
febr. 

ücrficßcn  otm.  erft  nt)b.,  ju  ml)b.  sigen  alib. 
sigan  ft.  3ttt)-  fallen,  finfen,  fliefjen,  tröpfeln* 
(f.  feil)en,  ficfern);  ücrficgen  eigtl.  'au^^ 
fließen,  ncrflieBen'. 

öcrfö^ncn  (=  oerfül)nen)  S^m.  ml)b.  ver- 
süenen:  ju  oübne.  2)er  lonnofal  in  Der= 
f öl) neu  entflammt  entmcbcr  bem  l^cbb.  ober 
inalirfdieinlidier  bem  ':}lltbaicr.='3Utfd)raäb.,  lüo  im 
fpäten  9}littelalter  ror  n  ftatt  üe  ein  oe  erfdieint 
(grön  ftatt  grün,  fön  ftatt  fün,  4">öner  ftatt 
Öüncr),  rote  ö  in  2)onau  für  mi^b.  uo  in 
Tuonouwe. 

löcrftanb  d)l.  mbb.  verstant  (d),  raelc^e§ 
fel)r  feiten  (nur  al§  '33erftänbigung')  gebraudit 
roirb;  ügl.  ml)b.  verstantnisse  '3)erftänbni5, 
Ginfidit,  i^erftanb',  ni03u  ml)b.  verstendic  'oer= 
ftänbig'.  '3(ud)  im  2tt)b.  gilt  meift  firstantnissi. 
2)a3u  Dcrftel)cn  ml)b.  verstän  al)b.  firstän 
(firstantan)  'n)al)rnel)men ,  einfelien,  merfen, 
oerfteben';  ügl.  nbl.  verstaan.  anglf.  forstondan 
(bafür  engl,  to  understand).  2©ie  bie  Sebeutung 
fidi  au^o  ber  25?3.  pon  ftelien  ableiten  tätit,  ift 
nidit  flar;  man  erinnert  an  geftet)cn  unb  gr. 
eTTiaxanai   'oerftet)en'   neben  Sßj.  crra   'ftel)en'. 

tjcrftaucbcit  3tn:'-  erft  frül)nl)b.,  ein  nbb. 
2Bort;  pgl.  nbl.  verstuiken  'oenrenfen'. 

öcrftümmcin  o^xv.  fpätmbb.  verstümbelen ; 
f.  Stummel. 

öcrtcibißcn  o^m.  fpätmbb.  verteidingen 
Vertagedingen  (Dafür  gciröbnlidi  tagedingen) 
fduü.  S^w.,  ba^  meift  'oor  ©exndit  nerbanbcln, 
burd)  ilbereinfunft  feftfctjen  unb  au§gleic^en' 
bebeutet:  ju  ml)b.  tagedinc  teidinc  (g)  'auf 
einen  lermin  anberaumte  ©eriditöücrtianblung, 
©eriditgtag,  5Berl)anblung,  3>ei-fammlung'  (iu 
ber  iöcbcutung  '©efdircä^,  ©crebe'  ngl.  2c t  = 
bing).  'iJltib.  tagading '@crid)t§termin,  iserl)anb= 
lung'  berubt  auf  tag  im  Sinne  uon  'lennin' 
unb  ding  '@crid)t§oerl)anblung'.  Sgl.  nbl.  ver- 
dedigen. 

öcrtrorft  2lbi.  eigtl.  ^artig.  ju  oertredcn 
'oerroiiTen';  1716  in  ber  3?orrebe  ju  9iäblin§ 


»ertragen 


—   408 


md) 


©prnd}mciftcr   ak-   mcit5ni)d)   cvuiälint.    iöclcii: 
1722  9fioctctuU)i(oiopl)ic  S.  40S. 

öcrtraflcn  S^w.  ml)b.  vertragen  ft.  3tn). 
'crtrotjen,  cibulbcn,  ^Jtad)jid)t  hoben';  babcr  imU 
m()b.  vertrac  ntib.  i^ ertrag  9J^. 

öcrtufcftcn  3tni.  ni()b.  vertuschon  'bcbcrfcn, 
nerberiicn,ucvbcimlid)cn,  jum  3d)iucii}cn  briuiicn' 
(baju  ucrbut3t  cii]tl.  'betäubt'?!;  iüoI)l  mit 
täuid)cn  ucnuanbt. 

öcnonfjrlofcn  ;Jtiu.  ml)b.  verwärlösen  'un- 
ac^tfam  bcbaubcln',  bav  auf  aljb.  waralös  'adjt- 
loy'  beru()t  (mbb.  warlo^se  ''i)(d)t(o)'iijt'cit'j;  ogl. 
tuabr nehmen  lueiicn  bcö  erneii  Ici(ei:>  ber 
ouiammenict3unvv 

öcnunuiit  "Jlbi.  üiatmbb.  (feiten)  verwant. 
bas  '^artij.  ni  "tbb.  verw(;nden  (in  ber  feltenen 
33ebeutun(i  'ucrboiraten'i  iü;  für  uerroanbt 
fagte  man  geu'öbnlid)  mbb.  sippc  (abb.  sippii 
Slbj.;  ogl.  aud)  mbb.  abb.  mäc  Tl.  '3>eriüanbter' 
unb  Arennb. 

ücnucflcu  'Jlbi.  mbb.  verwögen  'frifdi  ciu^ 
fd)loifcn',  ta-:-  ''43ani3.  ju  verwügen  'fid)  frifd) 
cntfd)liefjen'  ift. 

SJcrnJcii?  Tl.  fpätmbb.  verwi;^  Tl.  'ftrafcnbcr 
labcl':  ju  ucriueifen  mbb.  verwi^en  abb. 
firwi:5;;an  ft.  ßttt)-  'tabclnb  üonverfcn'  =  nbl. 
verwijten  'üormerfen',  got.  fraweitan  'räd)en'. 
^aü  aud)  bem  eiiuad)en  Stamme  bie  53ebcutung 
'ftrafcn'  jutam,  lebrt  afäd}f.  will.  abb.  \\i///j\ 
(wizzij  mbb.  w^e  iwitze;  dl.  'Strafe,  ,v>öllen= 
ftrafe'.  Tie  germ.  S3.  wTt  'ftrafen'  beruht 
auf  ber  gcmcinibg.  iTBj.  wid  'feheu',  bic  in  lat. 
videre,  gr.  ibeiv  vorliegt  (meitcrc  2?crn)anbte 
btcfcr  5lBj.  f.  unter  roiffen);  ogl.  got.  l'air- 
weitjan  'umhcrfimbcn'  unb  witan  'beobaditcn'. 
SIBcgen  ber  ^ebeutiingveiuandlung  erinnert  man 
an  lat.  animadvcricrr  'aiabrnehmen,  itrafcn'. 
JBcrtüeic-  bangt  bcnnmd)  nid)t  unmittelbar  mit 
rocifcn  sufammcn;  ju  Ictjerem  gehört  uer- 
rocifcn  'ine  mcifen'. 

bcrtticfcn  ;jtiu.  mbb.  verwösen  (abb.  *iir- 
wesan)  ft.  ;-Jtn).  'ju  nid)tc  racrbcn,  nergchen, 
ocrbcrbcn  (tranf.  1';  ugl.  got.  frawisan  'üer^ 
braudjen,  uerfd)iuenben'  (bead)te  fra\vair|)an  '^u 
nid)te  merbcn').  So  flar  hicrnad)  aud)  ,)U: 
fammenhang  mit  2Befcn(2B3.  wcs 'fein')fd)eint, 
fo  legen  abb.  wüsanön  'troden,  faul  u'erben', 
anorb.  visenn  'oeriueltt',  anglf.  weornian'  ucr 
bcrbcn'  bic  'Jtnnahmc  einer  germ.  ibg.  Sß^.  wTs 
'ocrroefen*  nahe,  au»  iucld)er  gr.  fö(;,  lat.  virus 
(für  *visusj,  ffr.  visa  *®ift*  gefloffen  finb. 

3i!crtücfcr  Tl.  'iseriualtcr*  fann  natürlid) 
nid)t  bem  vorigen  JBort  entüannnen;  eö  gehört 
ju  mbb.  verwesen  'ueru'alten,  uerfehcn,  forgcn 
für';  got.  *faürawisan  'ücrmalten'  erinnert  an 


got.  (aiiragag;ija  'i^criualtcv'  leigtl.  'i>orgänger'): 
alfo  bao  ver-  ber  bcibcn  nUib.  verwesen  ift  ucr= 
fdiicbeuen  Urfprungc--. 

ucrU)id)CU  '^avüi.  ju  uermcid)en. 

ucrnjtrrcii  f.  uürr. 

ucrtüittcru  ;')tiü.  crft  nbb.;  ba3u  engl,  to 
wither  am-'  mittclengl.  widren  'luelfcn,  fd)iuinben' 
unb  al»  urucriuaubt  lit.  vystu  (vysti)  'luelfcn' 
—  pavaitinti  'aielfcn  mad)en'. 

öcrsct^cu  ;]tiu.  mbb.  verzihen,  ba^  mcift 
'uerfagcn,  abid)lagen',  bann  'auf  ctm.  ocr3id)tcn, 
aufgeben'  bebeutet;  baju  ikr3id)t,  ocr= 
jiditen. 

^NCf^JCr  A.  mbb.  vC-sper  ahb.  vespera  ^., 
u'cldie'ö  mit  beut  Mloitermefcn  —  ugl.  bic  gleid)= 
jcitigcn  3Jiette  unb  'Jionne  —  au-:-  lat.  vespera 
überfommcn  ift  (mober  aud)  ital.  vespro,  frj. 
vöprei.  3nt  Äird)enlatein  bebcutetc  vespera 
'G  Uhr  Slbcnbö'  unb  bei  ber  unter  9Jonc  er» 
mahnten  ^Uiblnng  '8  Uhr  i1cadnnittag§*. 

Ü>cttcl  ?f.  ipdtmhb.  vetel  J. :  nad)  gleid)bcb. 
lat.  velula. 

i^icttcr  Tl.  mhb.  veter  vetere  Tl.  '3?atcr§5 
bruber,  ^ruber»fohn'  abb.  ieliro  fatirro  fatureo 
Tl.  'Chcim';  luegen  be§  53cbeutungymed)fel§ 
ugl.  ^Jeffe,  Chcim.  Xaf;  'i^atcröbrubcr'  bic 
ältere  53cbeutung  ift,  ergicbt  auf;er  bem  beutlid)en 
;)Uiainmcithang  mit  iuatcr  nod)  anglf.  fodera 
Xhcim'  (bancbcn  la(')u  'laute')  fomie  bic  auf5er= 
germ.  (5"iUiin"cd)nngen,  bie  auf  ibg.  paluryo- 
patrwyo-  'Chcim  uäterlid)erfeity'  mcifcn.  i^gl. 
lat.  patruus,  gr.  TrdTpuj^  laiiy  *iTdTpaog,  ffr. 
pitrvya,  aocft.  tüirya  (au§  *ptürya)  'i8atcr§= 
bruber'.  Tial.  hat  i^etter,  uiclleidjt  im  3ln= 
fd)luf;  an  Wcuatter,  bic  "öebeutung  üon 
'l^fetter  (mbb.  pfetcr  =  ital.  i)atrin()  f.  unter 
X^atc)  übernommen. 

ucj;icrcn  ;)tR).  im  lü.  ^ahrb-  geläufig  (g. 
'■ö.  .s>ebio  l").");}  ^V'^fcph  3S4a):  anv  lat.  vexare. 

i<iicc=  im  IG.  vsahrb-  in  bem  nad)  frj.  vi- 
coiide  gebilbeten  frübnhb.  vice  =  (^raf  (Gi)r. 
Spangenberg  1004  5lbelfpiegell,  323».  II,  334b), 
im  17.  oabrh.  in  vice-jiöuig  (bei  Sd)cibncr 
IGDä)  unb  vice;!öurgcrmcifter  (in  2)ucj' 
Noiiicnclalura  1(502)  -  vice  =  S8urgermcifter 
17(Mj  .öa^arbö  iicbcuögefd).  S.  221  —  vice» 
3lMrth  Stoppe  1728  C^ebid)tc  I,  10  auftrctenb; 
fd)on  mbb.  viztuoin  auy  mlat.  vicedumnus 
(f.  iUjbom).    i>gl-  fuper=  unb  l)i)])cx=. 

üöicl)  Ti.  mbb.  vi  he  velie  (mit  ber  bial. 
!Jicbcntorm  vich,  nhb.  i^ied))  abb.  libu  fehu  9?.; 
ein  gcmeiugerm.  unb  lueiterhin  ibg.  2Bort;  ogl. 
got.  faihu.  anglf.  ffoli,  nbl.  vee  'iUeb'-  3n 
gleid)cr  53ebcutung  flehen,  ein  ibg.  peku  '33ic^' 
erraeifenb,  ihnen  jur  Seite  ffr.  pa(,u,  lat.  pecu 


md 


409   — 


ooll 


pecus.    2Ba()ifc()etulicf}  mav  f)icrmit  uiiprgl.  ba§ 

bcm  SJlcnfdicii  iüit3lidic  .s>crbcnütcf)  (Dfll.  aud) 
Üicr,  9Jtann)  nciucint,  mic  ffr.  para  bcf.  '^ic()= 
()crbe*  unb  Int.  pecus  bcj.  "Älcinuicli,  Sd)nf' 
meint.  Tal)cv  ift  c§  and)  cvflävlid),  rocmt  boö 
SBort  auf  mctjrcvcn  3in-ad)ac(.nctcn  in  bic  53c= 
bcutuuflcn  '.Oabc,  iöcfi^,  ©clb'  übcrt3c[)cn  tonnte 
(roegen  Iaujd}l)anbel§  ügl.  aud)  Bd)a^);  ogl. 
lat.  pecfilium  'iPcrmi3gcn'  —  pecünia  '3Ser= 
möcjen,  ©clb',  got.  faihn  '@clb',  anglf.  feoh 
'Sßic(),  (Mclb'  engl,  fee  'So()n,  Irinfgelb';  frj. 
tief  'öel)cn'  ift  gcrm.  Uvfprung§. 

Uicl  2lbü.  2lbi.  ni()b.  vil  a()b.  fllu  Snbft. 
2(bt). :  eigtl.  Ütcutr.  cincS  urgcnn.  3lbj.  felu-,  oon 
rocldjent  aber  bic  altgcrin.  Sialcftc  bereit»  nur 
fpärlid)c  i)kfte  beiüal)rt  l)abcn.  Sgl.  got.  filu 
(baju  @en.  filaus  'um  mele§'  aboerbial),  anglf. 
feolu  i^feala),  nbl.  veel.  afäd)f.  filu  "mel'.  feuern 
germ.  3(bi.  filu-  au§  lelu-  liegt  ein  gemeinibg. 
2(bi.  pelu-  (polü-)  gu  ©runbc,  aiiQ  bem  audi 
ffr.  purü,  apcrf.  paru,  gr.  ttoXO-,  altir.  il  'oiel' 
()erDorgegangcn  finb ;  baiu  aud)  lat.  pollere 
'ftarf  fein'.  Sie  2B3.  biefer  Sippe  ift  bicfclbe 
loie  in  ooll;  f.  bie§.  Sin  bem  Untergang  be» 
alten  2(bj.  telu-  raar  bcfonberS  bie  Sippe  oon 
m and) er  (got.  rnanagsi  fd)ulb;  bod)  3eigcn  aud) 
bie  übrigen  ibg.  Sprad)cn  einen  felir  befd)ränt'ten 
©cbraud)  be§  Slbj.  —  lUclfraf?  50i.  erft  nl)b. 
(fc^on  im  16.  3«f)r().):  gclet)rtc5  DJlinocrftänbni» 
be§  norb.  fjallfress  SR.  '53ergbär'.  —  UtcUcit^t 
au§  mbb.  vil  lihte  eigtl.  'fel)r  leicht',  bann 
'njal)rfd)cin(id)',  jule^t  'üieücid)t'. 

öie-r  92um.  ml)b.  vier  al)b.  fior  =  afäd)f. 
fiwar,  nbl.  vier,  anglf.  feower  engl,  four; 
ba§'  bancben  erfd)cinenbc  anglf.  fySer-  (in  ^u- 
fammenfe^ungeni  meift  ntit  glcid)bcb.  got.  fidwör 
(fidur-)  auf  eine  ©runbform  petwor  :  petur  für 
qetwor  :  qetur.  ße^tere  jyo'^nicn  jeigen  ben  3u= 
fammen()ang  be§  genn.  oier  mit  lat.  qnattuor, 
gr.  xeaöapeq  (iriaupeq),  ffr.  catur,  afloo.  cetyri 
'oier'.  —  33iertcl  Üt.  f.  leil. 

tJtcrft^rörig  Slbj.  erft  frül)n^b.,  beru^enb  auf 
aiit).  vior-scu^^i  'oicred'ig';  entfprcd)enb  mnbl. 
vierscoot  't)ierfd)rötig',  älter  nbb.  fer-schdetig 
'nierecfig',  anglf.  fyöer-scyte  'oierecfig' :  ju 
©  d)  0  ü  3. 

25irtcr  9i.  roäl)renb  bc§  15.  ^aijtt)^.  entlel)nt 
aus  ital.  visiera,  frj.  visiere  't)erfd)icbbarer 
@efid)t5fd)u§  am  .öelm'. 

25töat  bei  Speranber  1727  gcbu(^t  =  lat. 
vivat  'er  lebe'. 

SJisbom  OJ^.  ml)b.  viztuom  50^.  '£tatt()alter, 
SBerroalter';  nad)  mlat.  vicedomnus,  it)ol)er  aud) 
frj.  vidame.    SSgl.  aud)  33ice:. 

«Heft  f.  5He§. 

Sluge,  (fti;mologii'cf)eä  SSörterbut^.    6.  9tutl. 


5Boöcl  9)1.  ml)b.  vogel  a()b.  fogal  ÜJ?.  =  got. 
fugls,  anglf.  fugol  engl,  fowl,  nbl.  vogel.  afäd)f. 
fugal  501.  'ivogcl'.  ^-ür  biefe»  fpesififdi  gcrm. 
SBort  fcf)len  genaue  (5ntfpred)ungcn  aunerl)alb 
be»  (^erm.  dJlan  l)at  üicllcidit  an  5lblcitung  i>i^ 
gcrm.  fogla-  au»  ber  gcrm.  SBj.  Hug  'fliegen', 
iDobei  man  an  @ef  lüget  (aber  bafür  ml)b.  ge- 
vügele)  al-i  Äollcftiüum  ju  i^ogel  erinnert,  ju 
benfen.  Slnbcrc  sieben  oufammcnl)ang mit  ,"yud)§ 
uor,  bav  man  at§  '®efd)roän5tcr'  fafjt.  2Bal)r= 
fd)einlid)er  ift  33cru)anbtfd)aft  oon  germ.  fogla- 
mit  lit.  paükstas  'ivogel'  —  pükas  ','ylaum= 
fcber'  (ugl.  53erncfcr,  ^bg.  ,'^-orfd)ungcn  0,  o02). 
(Sine  bcm  lat.  avis,  ffr.  vi  'isogcl'  entfprcdienbe 
^C3eid)nung  fennt  baS:  @crm.  nid)t.  —  uögeln 
otro.  fd)on  im  16.  ^ai]t[).  (3.  33.  oimmerfd)c 
61)ron.)  üblid);  fpätmt)b.  uoui  53egattenberS]ögcl 
gcfagt;  fpesicü  l)cif5t  bcr  Gntcrid)  oiclfadi  bloß 
isogcl  Ogl.  m'r  15iJ  isclbtbau  S.  12."j  „jur 
3cit  fo  bic  Guten  rogcln")- 

!i8oflt  'M.  ml)b.  vogt  voget  al)b.  fögät  mnb 
fogat)  )ffl.:  cntlel)nt  au§  mlat.  vocätus  (mit 
bcr  2{uöfprad)e  be§  lat.  v  al§  f  mie  in  33er§, 
i^efper;  ogl.  Ääfig)  =  lat.  advocatus  iioorau§ 
al)b.  pfcgat  I :  ogl.  fr3.  avoue  '■Sd)irmr)ogt  einer 
Äirdic,  Sadiroalter'.  9Jllat.  advocatus  bc= 
beutete  eigtl.  'iHcd)t&bciftanb',  morauS  ftd)  bann 
bic  ißcbcutung  '23ormimb'  (ml)b.  nt}b.  bial.i  cnt= 
rairfcltc,  fomic  bic  oon  'Sd)u^patron,  Sdnigbcrr'; 
n)citcrl)in  bebeutet  ml)b.  voget  nod)  'ben  2d)U5= 
l)ciTn  ber  röm.  5lird)e,  Äönig  ober  ^aifer  oon 
9^om,  5^önig  unb  Jürft  übcrl)aupt',  audi  '2tatt= 
balter,  @crid)t§beamter'. 

t  SBofottt>u§  93].  'Sdialf  feit  Speranber 
1727  gcbud}t;  nad)  (^ombcrtiä  ^cmcrfgn.  IV,  23 
fd)on  bei  @x-immel§baufcn  unb  3ufrül)ft  bei  SebaU 
bUü  1654  Nucleus  Histor.  S.  690. 

^oit  dl  mbb.  volc  (k)  aijb.  folc  91  1  feiten 
Tl.)  'Seutc,  33olf,  Sdiaar,  Ä^eere§^aufe'  =  afäd)f. 
folk,  nbl.  Volk,  anglf.  folc  engl,  folk;  anorb. 
fölk  'Seute,  i>creöf)aufe,  £">ccre§abtcilung'.  Ta§ 
Ic^tcrc  fd)eint  bic  ©runbbebeutung  bcr  Sippe  3U 
fein,  auö  it)cld)er  lit.  pulkas  'Raufen,  9Jlcngc', 
afloD.  plükü  '^i-icgsfc^aar'  entlehnt  ifl.  3^= 
fammenl)ang  mit  lat.  vulgus  ift  unfidier;  bcnn 
e§  ift  fef)r  fraglid),  ob  'i)a§>  lat.  SBort  3ufammen 
mit  ber  gcrm.  Sippe  etroa  eine  @rbf.  cialgos 
qolgos  oeiträgt. 

öott  Slbi.  (nbb.  tautform  fuUi  mbb.  a[)b.  fol 
(11)  =  got.  fulls.  anglf.  engl,  füll,  nbl.  vol, 
afäd)f.  füll  'ooÜ'  (basu  als  2lblcitung  füllen). 
'Und)  bic  übrigen  ibg.  Sprad)en  beroabren  3U 
germ.  foUa-  ein  entfpred)enbe§  ibg.  palno-  (In 
roirb  germ.  11);  ogl.  ffr.  pürnä,  aocft.  parena, 
lit.  pilnas.  aflot).  plünü,  altir.  hin  (für  plöno-), 

.52 


tioHfommen 


410 


iröa(i)t)otbei- 


lat.  plenus  'ooir  (ogl.  lat.  manipulus  '.s;->anb= 
t)o(I').  2)a5.  lat.  3Ibj.  ift  ^Partij.  auf  no-  gu  öcv 
töcitücrgrociiitcn  ibcj.  ^ßcrbalirurjel  pel  :  ple 
'füllen'  (lat.  complOre  implere;  gr.  iriuiTXriMi 
auÄ  2B3.  uXii),  racld)c  im  Sfr.  al§  pur  prä 
'füllen'  crfdjeint.  ouv  c3lcid)en  2Bj.  pel  ple  iic= 
liört  bte  SiiH^e  uon  üiel. 

UDÜfummen  'ülbi.  «U)b.  volkomen  'au£nje= 
bilDct,  auvC(ciuad)feu,  uoüftänbüj':  cicjtl.  311  ^Uirtij. 
3u  ml)b.  volkumen  'gum  S^ck,  311  Gnbc  tomnicn'. 

uoltißtcrcn  S^m.  im  17.  :^sal)rli.  mcljvfad) 
üoltifievcn  unb  fo  bei  Sticlcr  1G91.  1(397 
gcbud)t  (oorbev  )d)on  bei  2)uc3  IGH'i  Nomencl. 
6.  181):  aue  fv3.  voltiger. 

öon  ■43riniof.  ml)b.  von  vone  (bial.  van)  al)b. 
fona  (fana)  'von  =  nbb.  ubl.  van.  d)lan  fofit 
bo5  311  örunbc  licaenbc  povgcrm.  pana  mit 
9icdit  alÄ  eine  (Srmcitcnnu^  bc^  apofotncrtcn  ibij. 
apu,  ba-j  unter  ab  befvrod)cn  ift. 

t)Or  5lDu.  ^h-äpof.  nil)b.  vor  vore  al)b.  iora : 
ciufprcdicnb  130t.  faür  unb  fai'ira  'cor',  afcidif. 
Cor  lora,  nbl.  vor.  an^^lf.  entil.  for.  2hif5evl)alb 
bc&  ®crm.  cntfpridjt  ffr.  purä  unb  puräs  'uor' 
neben  pra,  gr.  irdpo?  neben  irpö;  njeiterl}in 
finb  für  foroie  lat.  pro  renvanbt. 


uorbcr  5(bi.  ml)b.  vorder  al)b.  fordar  5(bi. 
'Dorauftcl)enb,  früber,  oorbcr':  ein  alter  ^om= 
paratio  mit  bem  Suffir  ibc?.  tero-  (gr.  -repo-; 
üi\l.  anbcr  auc-  an|)era-\  Gin  c3ot.  *l'aür|)ara- 
feljlt;  ßufammcnbanii  mit  ber  ©tammfilbc  t^^ 
got.  faüra  (f.  ü  0  r)  ift  augcnfd)cinlid) ;  ügl.  ffr. 
pürva  'ooran  fcienb,  frülier'  neben  puräs  purä 
'üor'.  Tasu  geboren  nod)  ^vürft,  f orbern, 
förbern  (ügl.  and)  ^tltuorbcrn). 

üorijoiibcn  3[bü.  eigtl.  oor  4">cinbcn  'tox  bcn 
.s>änbcn';  ugl.  abbnnbcn  unb  bebcnbe. 

^Öorntmii)  dTi.  mbb.  vonnunt  (d)  aud)  Vor- 
munde vormünde  9)1.  'Jüvfpvcdicr,  53cfd)ü^cr, 
33ormunb'  abb.  foramunto  (*ioramunteo)  9Jl. 
'jvürfprcdicr' :  3U  9Ji  u  n  b  2  (Si)noniima  für 
'i^onnunb'  elfäff.  vogt,  fdjiüäb.  ptleger,  öflvcid). 
gerhab.  mittelrbein.  momper,  beff-  trauhal- 
dcr). 

öorn  2lbü.  mbb.  vorn  vorne  (vornen  vornan) 
'üorn,  nor'  (mefentt.  räumlid));  im  ?(bb.  begegnet 
nur  forna  bial.  ol^  gleid)beb.  Oiaumabucrb ;  e& 
ift  '^Iblettung  aiiv  bem  in  vor  unb  für  ftecfcnben 
gcrm.  t'or-. 

t)orncI)m  5lbi.  mbb.  vürna^me  'oorjüglid), 
au&gc3eid)nct' ;  ugl.  angcncbm. 


W 


SBoarc  f.  333  arc. 

SSabc  A-  mbb.  wabe  9)l,"v-.  (waben  d)}.), 
abb.  waba  ,"s-.  (wabü  9JJ.)  '.'öonigiuabc' ;  "i^ain 
mbb.  uiit  (obeiTbcin.  nürnberg.  Söiftii  'iBabc': 
eigtl.  lüobl  'C^craebe'  (3U  mebcu)':'  ;]ufammcn= 
bang  mit  beut  gleidjbeb.  lat.  iävus  ift  faum 
möglid);  cber  möd)tc  man  ^]ufammenbnng  mit 
2ßad)^  ücrmuten,  jo  ban  b  in  abb.  waba  au^ 
einem  (Guttural  entftanbcn  luöre.  3"i  2)?b.  gilt 
.!öonigrofc  (=  abb.  r:^a  mbb.  ri^e  unter 
di  0  f  c  '■^j ;  anbermdrtö  .'ö  0  n  i  g  f  1  a  b  e  n  ( main^ 
fränf.)  unb  .N>onigtud)cn  (fäd)f.).  i\\\.  nod) 
SBaffcl. 

tuabcrn  otm.  nad)  mbb.  wabern  'in  53c: 
luegung  fein,  fid)  biii=  »»b  bcrbcmegen' ;  ugl. 
anorb.  vafra  'fid)  bi"=  i"'b  bcvbciuegcn'.  — 
SBabcrlobc  Jv.  nad)  anorb.  vafrloge  'flacfcrnbe 
flamme'. 

Waäi  X'lbj.  ein  mcrtioürbig  fimtc?,  erft  im 
17.  ,Mibrb.  aufgefommeneö  Üßort,  baö  ben  älteren 
^4}erioben  unb  Tialctten  gan3  feblt  (bafür  mbb. 
fvübnbb.  nbb.  wacker  unter  marfcr)  unb  oon 
Steinbad)  1784  unb  ^rifd)  1741  nur  erft  inä= 


bicatioifd)  („luadi  fein,  mad)  merbcn")  gebüßt 
mirb;  e§  ift  eine  junge  Jvolgcrung  au?  Itiad^cit 
mbb.  wachen  abb.  waiihön  fdnn.  ;')tm.  'luad)  fein 
ober  mcrben'  =  afäd)f.  wakon,  nbl.  waken,  anglf. 
wacian  wa-cean  engl,  to  wako  —  to  watch; 
baneben  i>a<:--  ft.  o^iü.  got.  wakan  'mad)  fein, 
mad)en'.  2jgl.  nod)  txiv  iiaufatiüum  roedfcn 
lucgen  ber  i^orgcfd)id)tc  ber  Sippe.  —  Soju 
has>  'i?lbftraftum  2Bad)e  Jv.  mbb.  (febr  feiten) 
wache,  mofür  meift  wahte  5v.  (nbb.  2Bad)t)  = 
got.  wuhlwö.   1U03U  wahta-re  -^  2Bäd)tcr. 

!iönd)l)olbcr  9JJ.  ein  burd)  mebrfad)c  unor= 
ganifd)c  Umbilbung  3u  biefer  ^orm  gelangte? 
äl^ort,  bem  bie  glcid)bcb.  abb.  *wcldialturia  (m()b. 
wechellürre)  imb  wehlialtar  (ml)b.  wecholter) 
3u  ®runbe  liegen;  ugl.  fd)it)äb.  w<ächltr  wäckltr; 
baneben  mbb.  wachaller  queckolter  reckholter 
(nod)  iel3t  ift  ^Kccf  bolber  bic  alem.  ^ovm).  2)q6 
bie  '.llbleitungs'filbe  mbb.  -tcr  ift,  lebren  .t>olun  = 
ber  xmi)  DJIanbolber  (mit  lcl',tcrem  crfubr  ba§ 
ißort  bie  llmbeutung  ber  Gubfilben  3u  .*polbcr 
=  .^")olunbcr).  2)ie  iikbcutung  ber  l-2lbleitung 
abb.  *wehhal  '2Bad)boIber'  (baneben  *wehhan- 


3[öarf)§ 


411 


3Sa^[ 


in  btal.353arf) anbei  unb  in  rbcrfd^lcficn  ^sod)-- 
anbcO  ift  bnvdiaiiio  nicht  cvflärbar.  Si)noni)m 
finb  nod)  oftprcnti.  itattifbaum  unb  öftrcid). 
Äranaroctftonbc  (tirol.  krünewittn)  unter 
Äramct^üoflcl. 

2öad&§  ''Tl.  m()b.  a[)i>.  wahs  Ti.,  hivi  in  o.k\d)cx 
Scbcutnnc^  i^cntciniicvm.  ift;  Dgl.  anorb.  vax. 
anolf.  wealis  cilill.  wax,  nbb.  nbl.  was.  [)iu 
jamnienbano  mit  SBabc  ift  nnfid)cv.  c,n  vicnn. 
wahs  in  na()er  33c3ic[)nnci  ftc{)cn  bic  ine(lcid)t 
bem  2(ltc3cnn.  cntlctintcn  afloo.  (vuff.)  voskü,  Ut. 
wäszkas  'SÖad^ä'. 

Uiac^fcu  3tiü-  inl)b-  wahsen  allb.  walisan 
ft.  3tro.  =  c^ot.  wahsjan,  afäd)f.  wahsan,  nbl. 
wassen,  ancj(f.  weaxan  cnc\{.  wax.  35ic  ()icvin 
enthaltene  gcnn.  ffiBj.  wahs,  nicllcidit  ncnuanbt 
mit  bcrienii?cn  von  roecfen,  crfd)cint  anücrl)al6 
be§  ©crm.  al§  weks:uks;  ogl.  ffr.  vaks  uks 
'crftarfen,  grof;  racrbcn',  ancft.  ux§ ,  gr.  öeEuj 
(aiiEdvuj)  'ftärfcn,  mehren,  uiad)fen';  ügl.  Ddjfc. 

SSacfttd  js-.  ml)b.  wahtel  ahb.  wahtala  jy.; 
entfpred)enb  anglf.  wyhtel  (feiten;  bafür  meift 
ersc-hen).  2:ic  iöeseidntung  fieht  an-$  mie  eine 
21bleitung  oon  2Sad)t  (SSj.  wak  'uiad)  fein'). 
3)od)  ift  fic  it)al)rfd)einlid)  bnrd)  mcl)rf ad) c  Um= 
bilbunij  ju  biefem  2(u3fcl)cn  gct'ommen;  va,l. 
afjb.  quahtela,  nbl.  kwakkel  kwartel  '2Bad)tcl' 
(laiittJerroanbt  ift  mlat.  quacula,  frj.  quaille, 
ital.  quaglia  'äBaditel').  2)ie  bem  ©fr.  nnb 
@ried).  gemcinfame,  bem  ®erm.  frembc  2Bort= 
form  für  'SÖaditcf  mar  wortok  wortog;  ügl. 
ffr.  vartikä,  gr.  öpxuE  'SBaditcl'. 

^adc  O"-  n^fli^-  wacke  Tl.  'Jclbftcin,  nacft 
au»  bem  Soben  l)evoorftcl)cnbcr  Stcinblocf;  ai)b. 
*wacko  (au§  @rbf.  *waggo)  Tl.  'Äiefcl'.  2Beiterc 
SScrmanbtc  fc[)lcn. 

Uiacfcln  otiü.  fpätml)b.  wackehi  neben 
wacken:  ^ntcnfiuum  3U  mhb.  wagen  al)b.  wagön 
'fi(^  bemegcn,  fdimanfen,  macfeln';  ogl.  nbl. 
waggelen  'macfeln',  anglf.  wagian  neben  engl. 
to  wag  (au§  anglf.  *waggfan)  'bemegcn'.  3)iefe 
©ippc  ftel)t  icbenfaüS  bem  nl)b.  roiegeu  (germ. 
2B3.  weg  au§  ibg.  2B3.  wegh)  nät)er  al§  ber 
©ippc  oon  manfen. 

tuaifcr  %b'].  m()b.  wacker  (wacher)  al)b. 
wackar  (wahhar)  2Ibi.  'munter,  frifdi,  wadf 
=  nbl.  wakker  'road),  ermadH,  munter,  fräftig', 
anglf.  wacor  'raadi',  anorb.  vakr  'rege,  maii)': 
alte^Ibleitiutg  (entfpred)enb  bem  ffr.  vigra  'fräftig, 
regfam')  au§  ber  unter  mccf  en  bcl)anbeltcn  germ. 
SBj.  wak  'rege,  rül)rig  fein';  ugl.  aud)  mad). 

Söabc  iV-  ntl)b.  wade  ahb.  wado  Tl.  = 
anbb.  watha,  nbl.  wade  in  gleid)er  Jöebcutung. 
2)aB  bem  S©ort  eigtl.  bic  allgemeinere  53cbcutung 
'3Jiu§fcr  3ufam,  lehrt  anorb.  vo3ve  Tl.  'Tlu^M'; 


ahb.  wado  (5lff.  wadun)  beruht  auf  germ.  wa|)Wü 
9}i.  Ta-$  aunerhalh  be§  @crm.  fehlenbc  2Bort 
ift  aud)  in  Seutfchlanb  niiiit  überall  Ijeiinifd); 
bafür  oftfäl.  dicke  flesch,  anbb.  brado  —  im 
rccftl.  9ibb.  bi-on  eigtl.  'traten'  (benbrön). 
■Jlbcr  obcrb.  wödl. 

t  Söabcl  —  äöcbel  Tl.  '3?ollmonb'  im 
16.  vsnl)rh.  au'^fterbenb  (ucreinjelt  noch  legt 
alemann.);  mhb.  wadel  wedel  =  anglf.  waSol 
'ä^ollmonb'. 

SSaffc  (S:  inl)b.  wafen  ahb.  waffan  wäfan 
•Je.  'SSaffe,  ©d)mcrt,  9iüftung'  =  got.  wepna 
dl.  $lur.  'SSaffen',  anglf.  wcepn  engl,  weapon, 
nbl.  wapen  (ygl.  nod)  SBappen).  ®erm.  wepna- 
auv  uorgerm.  wobno-  länt  Sufammcnljang  mit 
glcidibeb.  gr.  ött\ov  (eigtl.  '©erat')  bcnfbnr  cr= 
fd)einen,  inbem  man  eine  Soppelwg.  wop  :  web 
annimmt.  Üb  biefe  mit  ber  ffr.  SBg.  vap 
'ftrcucn,  fäen'  eigtl.  ein§  ift,  moburdi  'S>urf= 
gefd}oi5'  al§  ©runbbebcutung  oon  SÖaffc  ma()r= 
fd)einlid)  mürbe,  bleibt  unfichcr. 

Sönffcl  fV.  'eine  Mudicnart'  erft  ut)b.,  ein 
eigtl.  nbb.  SBort;  ngl.  nbl.  wafel  (barnadi  engl. 
waftle) :  uicgeu  ber  5tl)nlidifcit  mit  .söonigmabcn 
erhielt  bic  iiud)cnart  bcn  ^ffamen,  mic  haS'  barau§ 
cntlcl)nte  frj.  gaufre  'iöonigmabc'  unb  'Ji>affcr 
bebeutet;  ogl.  engl,  wafer  'SBaffel'  unb  2Babe. 

3SflÖC  (V-  "tf)^-  '^väge  al)b.  waga  J.  'SBagc, 
SBcrfgeug  jum  Stiegen'  {haiu  roagen)  =  afiidif. 
wäga,  nbl.  waag,  anglf.  wä-g  (moljcr  engl,  to 
weigh  'miigen'),  anorb.  väg  J'-  '2Öagc':  ju  ber 
germ.  S5>j.  weg  in  micgen. 

SSnacn  dJl.  ml)b.  wagen  al)b.  wagan  91L 
=  nbl.  wagen,  anglf.  wsegn  engl,  wain,  anorb. 
vagn  'SBagen'.  3"  @runbc  liegt  bic  germ.  2B3. 
weg  (f.  2Bcg);  an^  ber  entfprcd)enben  ibg.  2P3. 
wegh :  wogh  'jiel)cn,  fahren'  entftammen  gr. 
öxo<;,  lat.  vehiculum,  altir.  fen  'SBagen'.  2;ic 
gemcinibg.  2Bortc  9? ab  unb  Tiabc  lehren,  ba\i 
ein  @erät  für  Jo^-'tf'cmegung  uralt  ift;  ogl. 
megen  über  bic  ibg.  25>3.  wegh  'jicljcn,  fort= 
bcraegen'.  —  3B agner  Tl.  ml)b.  wagener  al)b. 
waganäri  Tl.  'SBagenmadjer';  ba^er  auc^  ber 
Gigenname  20 agner. 

hjaflcn  ^t\v.  mhb.  wägen  fc^m.  3^™.  'auf§ 
©piel  fetjen,  magcn'  eigtl.  'etm.  auf  bic  SBagc 
fet3cn':  ml)b.  wäge  J.  'äßagc'  bat  bic  53ebeutung 
'ungemiffcr  5lu§gang\  Xcm  5thb.  ift  ba§  SBort 
in  biefem  6innc  frcmb. 

ivämt  otiü-nif)b.  wegen:  ein§mitroicgcn. 

'$i^a^l  d-  "tl)^-  wal  al)b.  wala  J-.;  baju 
roäl)len  mf)b.  wein  wellen  al)b.  wellen  (au§ 
*waljan)  fchm.  3tm.  'mahlen';  ogl.  anorb.  val 
9i.  'SBabl'  neben  velja  'au§mäl)len':  3U  ber 
gemcinibg.  ifi>3.  wel  'raünfc^cn'  in  mollen. 


Söal^lftatt 


412  — 


Söaibmonn 


"il^aölnatt,  ffinlitatl  J.  ml)b.  walslat  J-. 
'Sdiladnfelö';  mi)i).  alib.  wal  3)li\)Sl  l)at  aücin 
jd)on  bicjclbe  ^öcbcutunci  'itampfplaB'.  -Tii'^ 
entfiH'cdicnbe  aiuilj.  wtvl  bcbcutct  'bic  auf  bem 
SdiladUfclbc  ©cbliebcncn',  aud)  'bic  cin3clnc 
&idic'  (ba}Uwa?lsU')\v  'Äanuifplaö* ) ;  t>cil.  anorb. 
valr  'h'xc  Ceid)cn  auf  bcm  3d)Iad)tfclbc'  —  vaKoör 
(ciiitl.  'lotcuoatcr').  60  ift  uuiuöiilid),  iu  bem 
uralten  irnntc  eine  ^Ibleituuij  ani-  bcv  SB-;,  von 
mäblcn  jufcbcn,  luic  mcnn  baruiitcr  'bic  au§= 
cvnuibltcn,  oon  bcn  iJBalfüvcn  lüeiiijeleitetcn 
i'icbliuiic  be»  yu-ictivi^ottec--'  o|ci"ci»f  mäven. 
5öielmebr  Hegt  eine  2B3.  wal  'UntcrflaniV  ju 
©runbe,  lueldie  uod)  in  al)D.  wuol  'lliicberlaac', 
analf.  wnl  '"^^^eft,  3cud)e'  flccft;  ba3u  n)iU)Ien? 
—  SBalfüre  iv-  "«*  anorb.  valkyija  (ani-\lf. 
wiployrie)  ?f.:  eiiitl.  \iöttltd)c  .'sunv^fvau,  bie 
unter  Den  Ocfadencn  auf  bcm  Sd)(aditfclbe 
aU'jiiHililt';  f.  tiefen. 

SiJal)!!  OJi.  mbb.  a[)h.  wän  dJl.  'unfidierc, 
unbciivünbete  9Jlciminc|,  23ennuten,  ©lauben, 
.'öoffcn,  ©ebanfen';  urfpri^l.  entl)ält  ba&  S'Bort 
(Dcjl.  'Jtriuuobni  nidit  bcn  3icbcnfinn  bcö  '\\n-- 
bciirünDcten',  wie  afädif.  wän.  aui^lf.  wen,  i^ot. 
wOns  'ivruiavtuui^,  .s>offnunii*  lebvcn.  ^'anon 
abijcleitct  nuibncn  mbb.  w;vnen  abb.  wannen 
(axii-  *wänjan)  'meinen,  ücrmuten,  boffen'  = 
got.  wenjan,  auiilf.  wenan,  afäd)f.  wanjan. 
2;er  ^Jiominalftamm  weni  bat  aunerbalb  be§ 
@erm.  feine  53ejicbnniien  (ibci.  "JBj.  wo?  ghwe 
glu'V).  cö  fei  benn,  man  mollc  bic  SBj.  wen 
'lieben'  bavin  ertenncn,  üxiv  bcr  abb.  afäd)f. 
wini  ',n'cunb',  ffr.  van  'lieben'  unb  lat.  venerari 
'ücvcbrcit'  flammen. 

3Bal)ufiiin  ''VI.  eiiitl.  bcm  uoviiicn  älnivt  burd)= 
ani-  unncvmanbt ;  c-ö  ift  erft  nbb.,  aber  eine  ""^lad)^ 
bilbuuii  be«  alteren  il>abnmit3,  tci'ö  auf  mbb. 
wfinwitzec  wanwitze  abb.  wänawizzi  5(bi. 
'unncrftiinbiii,  leer  an  i^erftanb'  berubt.  "J^abn^ 
n)it3  ift  bcr  IctUe 'Keft  einer  alten,  bcf.  im  ^liorb. 
beuHibvten  "Jlrt  uon  ;)Uiammcnfet3unn  mit  wfuia- 
'ermauiiclnb':  inil.  nod)  abb.  wanalu-il  'un^icfunb' 
cijitl.  mobl  'juaui^clbaft  ^icfnnb*  lalfo  abb.  wana- 
wizzi  'manijelbaft  ucrnünftirt').  öot.  wans 
'mani^elbaft,  fcblenb'  =  anorb.  vanr  'fcblcnb'  ift 
alte?  "i^arti.v  mit  bcm  3uffir  ana  ju  bcr  ibiv 
SB',,  ü  'leer  fein',  au-5  mcldicr  aucb  Übe  flammt; 
Dill,  bic  5B3.  aueft.  ü  'maiiiicln',  ffr.  nna  'er^ 
mauciclnb';  ba.yi  audi  abb.  wanön  'nerminbern'. 
wahr  'Jlbj.  mbb.  abb.  war  (monebcn  mbb. 
wjore  abb.  wäri)  -  afäd)f.  war,  nbl.  waar 
'luabr*:  ein  cd)t  genn.  SBort  uon  licfd)ränftcm 
35erbreitunii§iiebiet,  mit  bem  lat.  v<tus  unb  altir. 
fir  'luabr'  urucrmaubt  finb  ibaju  aflou.  vera 
'Ölaube').    o»i   ^^ct-   erfdieint   nur   *tuzwers 


'jujeifelbaft'  ocrroanbt;  aber  c\ot.  unwers  'un= 
luitliil',  abb.  mitiwari  'milb'  geboren  luobi  ju 
einer  anbern  Sippe.  S^er  ®otc  faijt  für  'mabr' 
sunjis,  bcr  3(niielfad)fc  sö|).  lueldie  junbb.  fein 
—  ibij.  2B3.  es  ijebörcn;  ha?-  SBabrc  ift  alfo 
ba§  'Scienbc',  ipoburdi  e§  nat)c  gclciit  roirb, 
lat.  verus  —  i^crm.  weraz  burd)  eine  üort)ifto= 
infd)e  9}Jittelform  *wes-rö-  auf  bie  ibg.  SBj.  wes 
'fein'  (f.  SBefenl  jurücfjufübrcn. 

juaftrcn  S^w.  mbb.  warn  fd)Jii.  3tiu.  'auf= 
mcrten,  ad)ten,  bcaditcn';  abb.  nur  iu  biwarön 
(=  mbb.  bewarn  nbb.  bcmabreu).  3}gl.  ba§ 
cntfprcdicnbe  afäd)f.  warön  'bead)ten'.  5(u§bem 
3)eutfd).  ftamittt  frj.  garer '2ld)t  tjaben,  bebütcn'; 
aber  frg.  gamir  (ital.  guarnire)  'üerfct)cn,  au§= 
riiften'  berubt  auf  gleidibcb.  abb.  warnön  mbb. 
warnen.  ba§  mit  ipabrcn  auC' ber  glcid)en  SBj. 
war  'aditen  auf,  forgen  für'  ftammt.  1)aiu  abb. 
afäd)f.  warambb.  war  ^•.  ''.}(ufmerffamfeit',  nod) 
beioabrt  in  m  a  b  r  n  e  b  m  e  n  au§  mbb.  war  nemen 
abb.  afädif.  wara  nemen  'bead)ten,  luabrncbmcn' 
{ai)b.  mbb.  mit  bem  föenit.  perbnuben),  eigtl. 
'■^lufmcrtfamt'cit,  ^Hürffidit  auf  etip.  nebmen'.  2)tc 
gerin.  3B,v  war  'aufmcrten'  gilt  mit  9?ed)t  al§ 
urpcripanbt  bcm  gr.  6pdiu  'fcbe'  (ibg.  3B}.  wor, 
1P03U  audi  märten). 

Jüäljrcu  o^w.  mbb.  wem  abb.  weren  fd)m. 
otiu.;  ba^u  afäd)f.  warön  'bauern'.  ^^ebcnfaÜ'^ 
berubt  ba^!^  r  biefcr  33crba  auf  altem  s,  ipa§  auf 
oufammenbang  mit  ber  ibg.  3B3.  wes  'fein' 
(pgl.  ÜJl^cfcu)  fübrt.  —  Ta3u  erft  nbb.  loäbrcnb 
'^.^räpof.  .Uoniunft.,  eigtl.  '^Jarti^. 
iunl)vncf)iucn  f.  mabren. 
3i^nl)rfnflcr  dTi.  fpätmbb.  (feiten)  wärsager, 
bay  eigtl.  nbb.  ift;  pgl.  afüdif.  wArsago  '^^^ropbct' 
unb  uuMöfagen. 

!^^nl)rmi6  a.  mbb.  werunge  'gemäbrlcifteter 
2)^ün3ipert'. 

'iyölinuolf  f.  äBcrmoIf. 
■il^abr.KirfjCU  Ti.  mbb.  warzeichen  ^Ji.  'Gr-- 
tcnnungö3cidien,  yJIcrfmal',  mofür  in  glcid)cr 
i^cbeutung  gcmöbnlid)  mbb.  abb.  Wortzeichen 
(afäd)f.  wordlekan)  ^1t.:  ein  Ül^ort,  bay  erft  burd) 
Umbeutung  3U  biefen  ^"yormen  getommenift;  bic 
Urgcftalt  unb  ©runbbcbcutung  bleibt  bunfcl. 
"i^gl.  nodi  anorb.  jartcin  'ß-rfcnnung§3eid)en'  al§ 
uicitcrcn  isernmnbtcu. 

■^^nib  5.1|.  mbb.  abb.  weit  Tl.  =  nbl.  weede, 
analf.  wäil  engl,  woad,  got.  *waida-  (bafür 
wizdila  'SBaib').  5(u§  germ.  waida-  ftammt 
bic  roman.  Sippe  ber  glcidibcb.  ital.  guado  unb 
fr3.  guede.  Sat.  vitrum  'Sßaib*  ftcbt  ju  bcr 
germ.  Sippe,  TOeld)c  ouf  porgenn.  wait«')-  bcrul)en 
fattn,  in  porbiftorifd)cr  5i3e3icbung. 
■iiJntbinonu  f.  2Beibe-. 


SBaije 


—   413   — 


lüa(ten 


2ßaifc  ?•.  (5)1.1  —  roltÄüblid)  bafüv  meift 
2B  a  i  1  e  n  f  i  n  b  —  inl)b.  weise  al)b.\veiso(*weissoV) 
Tl.  'cltcvnlofc§  ^tinb'  and)  'oatcrlofcS,  iniittcv= 
Iojc§  Minb'  (btt'ö  9[)la^.t.  fdjcint  im  9JK)b.  and) 
für  baz->  ^cm.  cicbraudit  311  fein)  =  nbl.  wees, 
atricf.  wesa  (wesencline)  'SBaifc';  uicücid}t  and) 
Qtuilf.  wuduwasa  'SBalbiicfpcnft'?  Tay  @nmb= 
roort  (cjcrni.  waisjonV)  flammt  iuo()l  auc^  einer 
ibg.  2B3.  für  'berauben';  vqI  ffr.  vidh  'leer 
roerben'  (ugl.  2Bitn)e).  3'"  ®ot.  bebeutet  eine 
biminutioe  ^Ibleitumi  gu  SGBitme  (f.  •Dirne 
unb  Gid)liorn)  widuwairna  9)1.  'SBaifc'. 

'Balt  m.  ml)b.  walt  (d)  o()b.  wald  9)J. 
=  afäd)f.  wald,  nbl.  would,  anglf.  weald  engl, 
vvold.  anorb.  vollr,  got.  *\valp)us  Tl.  'SBalb'. 
2)av  gcrm.  waljju-s,  an§>  roeldiem  afrj.  gaut 
'35ufd)bol3'  cntleljnt  ift,  roeift  auf  rorgcrm. 
waltus  (waltwosV),  3U  bem  gr.  aKaoc,  (für 
*FaXTFo<;?)  'i>ain'  unb  ffr.  väta  (au§  *valta) 
'©arten,  !öc3irf'  —  väti  (au§  *valti)  'i8aum= 
garten'  fid)  tuotil  fügen.  3iM«itttnen()ang  mit 
luilb  ift  unfid)er. 

äöolftf*  Tl.  mbb.  walvisch  al)b.  wallisc  9)J. 
2^a§  erftc  ©lieb  ber ; Uifammenfc^ung  mar  urfprgl. 
bic  allein  au§rcidienbc  53encnnung  beS  Iicre§ 
(f.  ßlentter,  i>irfd)fäfer,  SPIurmeltier, 
(Sd)meif3fliege,  3Binbl)Uub);  ogl.  nl)b.  ml)b. 
al)b.  wal  =  anglf.  hwa?!  'SBalfifd)'  unb  '2Bal= 
rotV,  anorb.  hvalr  9.1].  'iffialfifd)'.  ©crm.  hwala- 
'Sßalfifdi'  (ai03U  nodi  mlib.  wälre  al)b.  wälira 
welira  'Srmlfifdi')  ftellt  fid;  nadi  C  ©d)raber 
unb  G.  '-Bernefcr  3U  preuf?.  kalis  'SBcl?-'.  — 
3)a3U  aud)  2Ö  a  I  r  0  f3  nadi  gleid)beb.  bän.  livalros 
(aber  anorb.  hrosshvalr  =  anglf.  hors-hwsel)  fo= 
roie  i)?armal  unb  255 el§  unb  SBalrat  (bei 
Gr.  Sllbcruö  1540  SBalrotl. 

toalten  o^if-  nil)b.  walken  at)b.  walkan  ft. 
3tm.  'fdilagen,  prügeln,  lualfen'  =  nbl.  walken 
'preffen,  brüdcn',  anglf.  wealcan.  ouorb.  valka 
'rollen,  bin:  unb  berbcrcegen'.  5(u§  germ.  walkan 
flammen  burdi  Gntlcbnung  afr3.  gauchier  unb 
ital.  gualcare  'roalfcn'  —  ital.  gualchiera  '2Balf= 
müble'.  2;ie  germ.  2B3.  walk  an^  ibg.  walg 
fdjeint  3U  ffr.  valg  'fid)  büpfenb  beraegen'  3U 
ftimmen.  —  3ht§  mljb.  walker  welker  'Iud)= 
rcalfcr*  entflammt  ber  ©igennamc  SBelfer. 
2Bolfürc  f.  SSablflatt. 
2Ö0Ü  Tl.  ml)b.  wal  (11)  Tm.:  ein  an^  bem 
9ibb.  Dorbringenbe§  SBort;  ogl.  afödif.  wal  (11), 
nbl.  wal  'SCBair,  anglf.  weall  engl,  wall  'DJkuer, 
S33aü':  fnil)t  GtUlclinung  an^  gleidibeb.  lat. 
Valium  vallus  (ugl.  0 traue,  ^i>fal)l,  '^foften, 
9)Zaucr);  llrpermanbtfdiaft  bamit  ift  fel)r  un= 
roabrfdieinlid). 

SSaüatö  9)1.  um  155(1  im  9ibb.  auftretcnb 


(155G  in  $eucer§  Nomencl.),  eigtl.  gleid)  bem 
SBöIfernamen  SBalladicn:  ücxid)nittenc  .^;>engftc 
(ogl.  and)  ©d)öp§  al§  öftlid)e§  2el)nmort) 
lernte  ba§  mittlere  unb  lüefllidie  Guropa  pon  ber 
2Balad)ci  unb  Ungarn  au§  fenncn  laud)  pon 
'^^reuBcn  unb  9iunlanb  aus,  ipcebalb  fie  im  1G./17. 
3al)rb.  and)  ')-{cuf;en  beinen,  unb  .vSan§  <Bad)» 
1550  tyaftnad)töfp.  20,  G5  gebraud)t  reutjen  — 
mit  bem  3ufa6  «"Jic  i"  ^^^vcunen"  —  für  'fa= 
flricren');  pgl.  aud)  fr3.  hongre  'perfd)nittene8' 
$ferb'  eigtl.  'Ungar'  (im  frühen  9il)b.  be§  15./16. 
^>al)rb§.  beif5t  ber  SBallad)  and)  Tlönd)  9)1  und); 
pgl.  ©rimmelebaufen  1(jG9  SimpHc  S.  500  „31. 
fafj  uff  cüicn  9)hnd)cn  ober  2i>allad}cn,  ipie  man 
fie  nennet").  £d)on  bei  "Jlmm.  9)]arccll.  lib.  17 
ipcrbcn  2Ballad)e  bei  bcn  Cuabcn  unb  Sannaten 
enpäl)nt;  23egettu§  l)at  bie  Benennung  equus 
Hüniscus,  unb  in  ber  Lex  Salica  begegnet 
caballus  spathus.  ©eltfam  ift  fd)n)äb.  raun 
=  mnbb.  rune,  roeftfäl.  riune  'Sßatlad)'  (bei 
2utl)er). 

wallen  1  o^m.  'fprubeln'  mbb.  wallen  abb. 
wallan  ft.  3tiP-  =  afäd)f.  wallan,  anglf.  weallan; 
ba3U  obeifbcin.  wellen  'fod)en'  =  anorb.  vella 
'fod)en,  fprubeln'.  2lu§  ber  gleid)en  ibg.  2B3. 
wel  (wol)  ftamntt  nt)b.  SBellc  foroie  anglf.  wylm 
abb.  mbb.  walm  'SBaüung'  (=  ffr.  ürmi  '2Boge'). 
loaücn-  oUv.  'pilgern'  mbb.  wallen  abb. 
wallön  'ipanbern,  uml)er3ieben,  ipallfabrten'  = 
anglf.  weallian  'raanbern'.  3)a3u  mbb.  walleere 
'ÜÖanberer,  '"^ilger'  —  wallevart  nl)b.  2öatl  = 
fabrt.  2)ie  SBj.  wal  (wallön  au§  wal-no)  ift 
pielleid)t  nid)t  Pon  ber  2Ö3.  oon  rpalleni  per- 
fdncben.  SSgl.  engl,  to  walk  'geben'  (germ. 
©rbf.  wallaqön)  neben  anglf.  weallian. 

Söalnu^  5.  eine  nbb.  53encnnung,  bie  feit 
bem  13.14:.  So^r^)-  irt§  §b.  porbringt,  nad) 
glcid)beb.  nbl.  walnoot  (im  Cbcrb.  bafür  ba^ 
nod)  Pon 2lbelung  unb  Gampc beporsugte  ra e If  d) e 
9t  uf]  =  mbb.  wälhisch  nu^j;  pgl.  anglf.  wealh- 
hnutu  engl,  walnut,  anorb.  walhnot:  eigtl. 
'fran3öfifd)e  ober  italienifd)e  9iuf5'  (roie  afr3. 
nois  gauge  an^  lat.  nux  gallica).  2)a&  1.  ©lieb 
ber  oufammenfe^ung  ift  walh-,  rpomit  bie  ©er= 
manen  urfprünglid)  bie  Selten  (eigtl.  blof;  ben 
Stamm  ber  Volcae)  bc3eid)netcn,  fpätcr  aber  bie 
9]omanen  (Vi-"anfrcid)§  unb  ^tßlienS;  f.  ipelfd). 
Söalrof?  f.  SBalfifd).  -  roälfd)  f.  iPelfd). 
—  SBalftatt  f.  SBablftatt. 

ÖJOltcn  otu).  mbb.  walten  ai)i>.  waltan 
ft.  3tn).  =  afäd)f.  got.  waldan,  anorb.  valda, 
anglf.  wealdan  (anglf.  geweldan  engl,  to  wield). 
2)05  germ.  waldan  (au§  porgenn.  waltcä-i  bat 
eigtl.  präfentifdiey  t,  ba?^  bann  3um  5ßerbal= 
flamme  gesogen  rcurbe;  pgl.  ba^^'  anorb.  ^rät. 


SBalge 


—    414 


SBoppeii 


olla  ani-  einer  gcrm.  ®rbf.  *\vol-J)ö-m  'id) 
loaltetc'.  3tuf  2C\v  wal  lueiil  aud)  lat.  valere 
'ftarf  fein'  foiuie  altiv.  naith  '.penidjaft'.  2)ic 
na[)c  fle{)cnben  flao.  SBortc  fdjcincn  bem  ©erin. 
früf)  entle()nt  gu  fein;  ug(.  afloo.  vlada  (vlasti) 
unb  lit.  valdyti  'roalten'  —  valdüvas  'i>eiTfd)ev' 

—  pavildi'ti   'befißen'   —   veldeli   'ermcrbcn'. 
Söaljc  J-.  fpätmbb.  walze  jv.:  ju  n:)nl3cn 

in()b.  walzen  )t.  ^tif.  'rollen,  brcl)en,  mcnbcn,  ftd) 
roöljen'  oljb.  walzan  ft.  3tiü-  'fid)  luäljen'.  — 
ro ä I  jen  ml)b.  a()b.  welzen  walzen (au§*walzjan) 
fd)»t).  ^tro.  'roden,  brel}cn,  lualjen':  ^aftitio  ju 
loaljcn,  ba»  urfprgl.  nur  tntranf.  roar.  2^ic 
gcnn.  SBj.  walt  auö  ibg.  wald  I)Qt  eine  fürscrc 
iJZcbenfonn  wal  wel  in  got.  walus  '©tab' 
(unter  SBurjcI)  unb  nil)b.  waln  'luälgcn'  frü()= 
n[)b.  (fd)uici}.,  bei  9JIaalcr  1561)  lualen. 

Stamme,  SBampc  5-  '"f)!^-  wamme  älter 
wambe  (wampe)  J-  '^ciud),  2Banft,  ©d}of?' 
a,\)b.  wamba  wampa  (womba  wumba)  3^.;  eut= 
fprcd}enb  nbl.  warn'  SBninpc',  anglf.  encil.  womb 
'©d)of?',  anorb.  vnnib,  got.  wamba  ,1.  'iöaud), 
öeib'.  3(uviuärtige  53c3icl)uniicn  für  bnc'  iieincin= 
genn.  wainbö-  '53nud),  o"iicrc'5,  SBamutc'  fcl)lcn. 

—  Taju  Ißjomc'  9i.  ml)b.  wambeis  wambos 
^.  'SBani!?,  Sctleibung  bc:^  Stumpfe?  unter  bem 
^anjcr':  Sc()nrDort  au»  afrg.  wambais.  OJilat. 
wambasium  felbft  ift  3(blcitung  ^u  al)t).  got. 
wamba  'i'cib'. 

ißjoilb  J-.  m[)b.  wanl  (d)  abb.  want  5". 
'2Banb,  3citc'  =  afäd)f.  nbl.  wand.  ®en 
übrigen  Tialetten  fc[)lt  bicfcö  SBort  (ugl.  got. 
waddjus,  engl,  wall  unter  SBalli.  ^nf'^nmicu: 
bong  beffelbcn  mit  bem  lautlid)  nal)e  ftebcnbcn 
roinben  ergicbt  feinen  6inn;  SBnnb  eigtl. 
'SBcnbung' V 

5ßJnnbcI  'IH.  mbb.  wandel  obb.  wanlal  Tl. 
'DÜidgang,  ilHinbelbartcit,  'DPlafel,  /"yeblcr ;  ,S>nnbcl 
unb  ÜHinbcl,  Umgang,  i^ertcbr' :  ^u  al)b.  wan- 
talön  ml)b.  wandolcn  'ueränbern,  ueratanbeln, 
Dcrtel)ren*  (manbeln  'geben'  ivic  fd)on  m[)b. 
wandeln;  f.  baö  flg.  Sßort).  ,"iu  Örunbe  liegt 
bcr  Sippe  bic  2t?,v  uon  luinben. 

tonubcrn  ;)tiu.  mbb.  wandorn'gcbcn,nianbcln, 
reifen':  mit  bem  glcid)bcb.  manbcln  (m[)b. 
wandeln  1  auy  aiinbcn  abgeleitet. 

äßauflc  ^.  (in  lirol  uolfiniblid),  aber  in  bcr 
SBolfyfpradic  ber  meiften  neueren  Tla.  burd) 
S3acfc  uerbrängt)  mbb.  wange  al]b.  wanga  ^t. ; 
got.  *waK{rö  9?.  '53arfe'  Iäf3t  fid)  au^  waggarcis 
'Äopftiffcn'  folgern;  ngl.  afäd)f.  wanga,  nbl. 
wang,  angif.  wonge  (engl,  wangtooth  '53ad"en= 
jal)n*);  bay  entlebntc  ital.  guancia  'ÜBangc' 
fe^t  ein  *wankja  norauS.  Xk  ißorgefd)id)tc  bcy 
2Bortc§  ift  unfid)cr.  SDIeift  bölt  man  anglf.  wong, 


anorb.  vangr,  got.  waggs  'jvelb,  Ütu'  für  i)cn 
näd)ften  l^crmanbten  unb  beutet  ®ange  al§ 
'(^eftd}t»fläd)e'.  2)od)  baben  bic  meiften  !}?amen 
für  Körperteile  feinen  bcrartigcn  Urfprung. 

9öaut  9)t.  in  ber  2>erbinbung  ol)ne  SBanf 
mbb.  äne  wanc  abb.  äno  wanc:  gu  wanc  Tl. 
'llnfeftigfeit,  nnbeftdnbigfeit'.  —  Saju  tunntcu 
3tiu.  mbb.  wanken  abb.  wankön  'luanfen, 
fd)iuanfen'  =  anorb.  vakka  (für  '"wankön) 
'manfcn';  ba^u  af)b.  wanchal  mbb.  wankel 
'fd)uiant'cnb,  unbcftiinbig'  (baber  JCmnfclmut 
mbb.  wankclmiiot) :  ju  minien. 

Wann  2(bü.  iioniunft.  mbb.  a{]b.  wanne: 
alte  abücrbialc  5lblcitung  ju  bem  '4-^rünominal= 
ftamm  luva-  in  lucr.    ä>gl-  «udi  bann. 

SBnuitC  }):  mbb.  wanne  abb.  wanna  J- 
'03ctreibc=,  5-utterfd)unngc'.  Gntlebnung  au-i  bem 
Öat.  (vannus  '5utterfd)rcingc')  ift  ebcnfo  mög= 
lid)  mie  bei  SBall.  2)od)  bcftcbt  ein  cd)t  gcrm. 
Stamm,  au§  bem  SBannc  abgeleitet  fein  fann. 
@ot.  win^jan  'morfeln'  unb  engl,  to  winnow 
'fdjiinngcn,  mannen'  (auci  anglf.  windwian) 
fübvcn  auf  eine  germ.  2öj.  winp  ''Jutter 
fd)U)ingen'  (lat.  ventilare),  unb  abb.  wanna 
töuntc  baber  für  *wanj)na  ftcben.  2)ann  märe 
Uriieniianbtfd)aft  mit  lat.  vannus  bentbar,  auy 
bem  übrigens  engl,  i'an  'Sdiroinge'  mit  Sid}er= 
bcit  cntlcbut  ift. 

^ilJaiinclücl)Cr  Tl.  mllb.  wannewi-he  abb. 
wannoweho. 

SBanft  Tl.  mbb.  wansl(wenst)  abb.  wanast 
(wenisl)  91^.:  ein  fpe^ififd)  bb.  2l^ort,  ba§  aber 
jcbenfally  mit  ben  meiften  53enennungcn  für 
ilorperteile  (ugl.  Jyufs,  .S>cr3,  9Zierc)  ed)t  ibg.  ift. 
oufammenbang  mit  lat.  ventcr  'iöaud)'  unb 
vesica  'Slafe'  ift  mabrfdieinlid);  bod)  ftel)cn 
ffr.  vasti  ',v>arnblafc'  —  vanisllu'i  '(Singemcibc' 
näber. 

SBnntcn  '^j.Uur.  'Secmanu'jbanbfdnibe'  ein 
altgcrm.  SBort  (got.  *vvantus,  morauf  anorb. 
vottr  '.'c>anbfd)ub'  beutet).  2)a§  üon  33eba  al§ 
in  ©allicn  üblid)  überlieferte  frübmiat.  wanlus 
=  frj.  gant,  ital.  guanto  ift  germ.  .'öcrfunft. 

®an,K  ?(■  mbb.  wanze  ^-.i  ein  crft  im 
\'.>.  oi^brb-  auftretenbcv?  Üinirt,  mofür  mbb.  abb. 
wantlüs  (aiul)  wantwurm)  unb  nbb.  bial.  (beff.) 
Si^anblauy  in  gleid)cr  iöcbcutung  gilt;  mabr= 
fd)einlid)  ift  SBan^c  —  oberb.  Tla.  j.  33.  ba§ 
CSlfäff.  unb  Sdjmäb.  fagen  gern  SBenbclc  — 
eine yiurgf orm  bierfür (ogl.  Spalj  ju  Sperling). 
SiJcgen  ber  53cbeutung  ngl.  cjed).  slenicc  'S^anjc' 
ju  slrna  'Ä^anb'. 

l!fi?a))<)cit  Tl.  mbb.  wapen,  mofür  in  berfclben 
^cbcutung  audi  wäfcn  T.  I^eneS  ift  bie  nbb. 
iyorm,  roeldjc  mit  bem  uom  9iieberrl)cin  au§= 


SBare 


—  415 


Sönffer 


i3cl)enöcu  ^Kittcrtuni   fid)   fcflfc^tc;  ui^l.  iHittcr 
unb  lülpcl. 

Sisare  i^-.  fiuitmliD.  war  ^.  'ßaufmami§iiiit' : 
ein  nbb.  SBort,  bcin  tibi  waar.  atuilf.  warn 
ciuil.  wäre,  nnorb.  vaia  Js-.  in  tilcid)cv  iöcbcu= 
tiiiicj  cntiin-cd)cii.  (^3ot.  *\varö  (aber  nid)t ■■wazö) 
mutirüvaii'ogcfctjt  ivcvbcn;  faUä  bicS  eigtl.  '3Bcrt= 
jad}e'  bcbcutcte,  licöc  fid)  locrt  (gcrm.  wer-|)a-) 
aU  ucvinanbt  anfe()eu. 

tuarm  "Jlbi.  lulib.  adb.  warm  =  afäd)f.  iibl. 
engl,  wann,  aiiglf.  woarm,  cjot.  *vvarms  (in 
warmjan  'u'ävmcn'):  ein  gemeinöenn.  3(bi., 
bem  eine  ibg.  Sl\v  war  '()cit;  icin'  311  ®runbc 
liegt;  ügl.  afloo.  varü  '^i^^'  —  vreti  'fodjcn, 
I)cif5  fein'  —  vrülü  'i)i^tg',  lit.  virti  °fod}en'. 
2)löglid)  il"t  onberjeity  and)  Sujonimcnfiang  ber 
gcnn.  Sippe  mit  jtv.  gharnicä  'Jencrgint,  3onnen= 
glut'  nnb  gr.  eepuö;  —  lat.  formus  'lüann'. 

warnen  3tiv-  nit)b.  warnen  'be()ütcn,  fdjü^cn' 
al)b.  warnnn  'fid)  üorfebcn,  fid)  I}üten,  lüarnen' 
=  anglf.  warnian  'luarnen'  engl,  to  warn 
'roarncn,  abiüel)ren',  anorb.  varna  'oerroetgcni'. 
3ufamincnl)ang  mit  bem  unter  raal)ren  an= 
gcfül)rtcn  alib.  warnon  ift  ber  53cbeutnng  luegen 
jrocifelbaft;  fidierc  33eäiel)ungen  finb  nod)  nid)t 
gcfunben. 

Wart  SDI.  mbb.  ai]i).  wart  'SBärter,  öüter', 
bay  aber  nur  nly  sroeitc-j  ©lieb  üon  o»1>-in""cn= 
fct3nngen  crfd)eint.  —  2öartc  J.  aus^  ml)b.  warte 
al)b.  warta  Jy.  'fpäbenbcg  2lu§fd)auen,  €rt  pon 
bem  au§>  gelauei-t  wirb'.  —  ro arten  S^m.  au» 
ml)b.  warten  a()b.  warten  'fpäl)en,  lauem,  er= 
iparten'  =  afäd)f.  wardön  'auf  ber  .»öut  fein, 
forgen  für',  anglf.  weardian  '()üten,  bcrpa()ren' 
engl,  to  ward  'fd)ü^cn',  anorb.  var5a  'bercadicn, 
fd)ü^en'  (baju  got.  -wards  '^-»üter'  in  3uiammciv= 
fc^ungen).  2Iu§  bem  Stltgerm.  finb  itol.  guar- 
dare  unb  frj.  garder  'l)üten'  cntlebnt.  4"^ierau§ 
ergicbt  fid)  al§  ©runbbebeutung  ber  ©ippe  'auf 
fem.  ober  nad)  jcm.  fd)auen',  ma-i'  oufammen= 
bang  mit  öcr  SBj.  pon  mal) reu  unäraeifell)aft 
mad)t. 

=ö)örtö  Suffir  in  oufttnuncnfegungen  3.  !ö. 
aufiPärty  au§  ml)b.  abb.  -wertes  (üfwertes 
'aufroärt»');  eigtl.  abpcrbialer  ©cnitip  ju  mbb. 
al)b.  -wert  (ml)b.  al)b.  üfwert  2'.bp.  'aufmörtS'). 
2)iefe§  beipal)rt  im  2Il)b.  feine  ältere  5Ibieftip= 
funftion,  mofiir  mir  je^t  =ro artig  (fd)on  mbb. 
al)b.  -wertic)  fagcn;  pgl.  al)b.  inwert  2(bi.  'in= 
roenbig',  got.  andwair])s  Slbj.  'gegcnrcärtig'. 
^n  felbitänöigcm  ©ebraud)  begegnet  t)a§  SBort 
nirgenbö;  ba  ei?  Sofalabjeftipa  im  ©inne  pon 
'fid)  ipenbenb'  bilbct,  ift  man  geneigt,  c§  mit 
werben  =  lat.  vertere  'breben'  (pgl.  2BtrtcI) 
äufammcnsubiHngcn. 


lunrnni  5lbp.  ml)b.  fpätal)b.  warumbe  (älter 

liwanta):  ber  crfte  Icil  bc§  2öox-te§  fd)etnt  ba§ 
5(bp.  wara  'ipobin'  jn  fein,  baä  aibi  hwa-  (f. 
ipcr)  abgeleitet  ift. 

'Snrtuolf  f.  SBcriPolf. 

IslöarjC  ^^  ml]ti.  warze  al)b.  warza  5-  = 
got.  *wartö,  anorb.  varta,  anglf.  wearte  engl, 
wart,  nbl.  wrat  '2Bar3c'.  @erm.  wartö-  (au§ 
ibg.  wardö-)  ge[)ört  nad)  ^.  iÖoni  3unäd)ft  3U 
pcrf.  bälii  'SBarjc'  au^  ibg.  vard-;  man  ftellt 
eö  3n  2B3.  ibg.  werd  ';pad)fcn',  au§  bcrSBurgcl 
flammt,  unb  l)ält  2Bar3e  für  '2hiöipud)§'  (pgl. 
aflop.  vredü  '3lu§fd)lag').  3(nbere  pergleic^cn 
pielmc()r  anglf.  wearre  'Sd)tpiele',  lat.  Verruca 
'2Bar3e'  (fall§  au§  *verdrüca). 

toa§  9ieutr.  3u  roer;  pgl.  m^b.  al)b.  wa? 
(au§  hwa^)  =  anglf.  hwiei  engl.  what.  (Snt= 
fprcd)cnb  lat.  quod,  ffr.  kad. 

Waffen  3t'ü.  ml)b.  waschen  (wesclien)  al)b. 
wascan  ft.  3trP.  =  nbl.  wasschen,  anglf.  was- 
can  engl,  to  wash,  anorb.  vaska  (got.  *\vaskan) 
'mafd)en'.  llrfprgl.  mar  bay  sk  ber  alten  ^yormcn 
nur  präfentifd),  rourbe  aber  bann  ftammbaft; 
por  il)m  fann  frül)cr  ein  2)ental  geftanben  baben. 
2Ba()rfd)cinlid)  bcrul)t  *watska-  auf  bem  germ. 
^JJominalftamme  wat  '2Baffcr'  (f.  SBaffer);  pgl. 
altir.  usce  'SBaffer'.  2)od)  fönnte  cbenfo  gut 
ir.  faiscim,  fpmr.  gwasgu  'brüde,  preffc'  mit 
m  a  f  d)  c  n  3uf ammengel)ören. 

2öafc  5.  1-  «afe. 

SBnfcn  Tl.  m^b.  wase  abb.  waso  Tl.  '^Rafen, 
fcud)ter  (Srbgrunb,  feud)te  ©rbmaffe';  bancben 
al)b.  wasal  9L  'fcud)te  Grbmaffc'.  2)a§  SBort 
ift  ibentifd)  mit  D\afcn,  fo  gut  raic  fpred)cn 
mit  engl,  to  speak;  pgl.  anglf.  weccan  wreccan 
'iped'en',  anglf.  wrixl  mit  SBec^fcl;  e§  gab 
alfo  ibg.  2Bur3eln  mit  unb  obne  r.  2)af)er  ift 
wraso  waso  al§  germ.  (Srbf.  ju  betrad)ten;  über 
bay  ^Verbreitungsgebiet  f.  Stafcn.  2Iu§  bem 
2Il)b.  ftammcn  frs.  gazon  'D^afcn'. 

Söoffcr  Ti.  mbb.  wa^^er  al)b.  wa^^ar  31.  = 
afäd)f.  watar,  nbl.  water.  anglf.  weeter  engl, 
water;  unb  neben  biefcr  ipcftgenn.  S3ilbung  auf 
r  (water-a-)  ftel)en  bie  n-53ilbungen  got.  watö, 
anorb.  vatn  9?.  'SBaffer'.  3)ie  2Bur3elfilbc  wat 
ftel)t  in  2rblaut§perbältm§  3U  ut  in  Dtter  fo= 
mie  3U  wet  in  anglf.  wist  engl,  wet,  norbfrtcf. 
wiat  'feud)t,na§'.  ^hid]  bie  übrigen  ibg.  Sprad)en 
fcnnen  entfpred)enbc  Stblautyformen  in  glctd)er 
53cbcutung :  ibg.  ud  in  gr.  übuup  (lat.  unda?), 
aflop.  voda,  ffr.  ndän  'SBaffer,  SBogc'  —  udrin 
'ipafferreid)'  neben  2B3.  ud  'benet?cn'  (ba3u  bie 
Sippe  pon  nl)b.  roafd)en?).  S^emnad)  l)ätte 
üd  wed  wod  al§  ibg.  2B3.  3U  gelten.  2)a§  bem 
lat.    aqua   cntfpred)enbe   ibg.   2Bort   nal)m  im 


2öat 


416 


SBeg 


@crm.  (cjot.  aliwa)  bic  53ebcutuug  'Ahm'  an; 
f.  21  u. 

t  SßJot  J}.  'Älcib'  ard)ai)tifd)  nacf)  gleid)bcb. 
m(}b.  a()b.  vvät  5.,  ba§  311  ber  ibij.  SBj.  wo 
(ffr.  vä)  'lücbcn*  cjcfjört. 

2öatc  J.  'i^ronc?  oUcincB*  ml)b.  wate  Jy. ; 
baju  anorb.  vaör  ':JliujcUctne'.  ^^il-  giiada 
'3ugneö'  ift  beutfd)c§  2el)Jiiuort.  iUcIlcid)t  liecjt 
bie  2B3.  Don  al)b.  giwötan  ml)b.  weten  'ucr= 
binbcu,  äujaminctibinbcif  ju  Övuubc. 

niatcil  otiu.  iiidb.  waten  al)b.  watan  ft.  ot'ü- 
'luatcn,  ci,c[]cn,  1d)rcitcn'  =  nbl.  waden,  atuilj. 
wadan  ciuil.  to  wade,  anorb.  va5a  'luatcn, 
uoriDörtöbi-ini^cn'  [bei  ii»  Sßafi'cr).  5hif  bic 
qletd)c  SBcbcutunii  lücift  baä  cnt(c()ntc  ital.  gua- 
dare  'burd)§  SBaffcr  iicOc"';  auf  öcm  Diomcn 
anorb.  vaö  'Jun',  nbl.  wadde  '^nrt'  bcru()cn 
ital.  guado,  fv3.  gnö  'Jyurt,  jciditc  Stelle  im 
Sßafier':  vg,l.  nodi  2Beeb.  2)ic  gcrm.  SCw  wad 
'id)rcitcn  bef.  im  äBaffcr'  bcdt  fidi  mit  bcm  nr= 
ücriuanbtcn  lüt.  vädere  'id)rciten',  mo^n  vadum 
'iyuxt'  {löQ.  2B3.  wadli  ift  jonft  nid)t  bciua[)rt). 

Statte  ?f.  (fd)irȊb.  Tlait)  erft  n()b.,  nad) 
nbl.  watle;  ba3u  cni^l.  wad,  frj.  ouate,  ital. 
ovate  in  i^lcid)cr  ^cbcntunti.  Tie  cic\tl.  .sScimat 
bcr  Siupc  ift  nidit  im  Wenn,  jn  fnd)cn,  ba  bic 
(jcrm.  SBovtc  erit  in  bcr  ':)tcu3eit  auftreten  nnb 
fcincrlei  fidicrc  i>crn)anbtc  fonft  fid)  innerhalb 
bc§  @crm.  finbcn.  ^.!lud)  im  Dioman.  ift  i)a§' 
200x1  erft  burd)  öntlcbnung  flcbrnncjcn. 

t  '$i^an  9JJ.  'Oicfcba'  erft  nl)b.,  nad)  nbl. 
wouw  (früber  nl)b.  andi  2B a u  b c) ;  vc\l. cn^l.  weld. 
3(u§  bcm  (^erm.  (i^ot.  *walda-)  ftammt  fr3.  gaude, 
fpan.  trualda.  'ilnf;crl)alb  bcij  @erm.  fel)lcn  !öc= 
jicbnnacn,  iüc(d)c  bie  'isori^efd)id)te  bicfc'j  ^Jiamen«? 
aufflärcn  fönntcn. 

tocbcn  ;')tiu.  ml)b.  weben  at)b.  wüban  ft. 
ot'ü.  'iDcbcn,  iDirfcn,  flcd)tcn,  fpinncn'  =  nbl. 
weven,  anj^lf.  wefan  cn^^l.  lo  weave,  anorb. 
vefa  'lucben':  eine  reid)  cntiuicfclte  ibg.  2i>,v 
(cicrm.  w("-l)  any  ibfl.  webh),  bie  ba?  l)ol)e 
Filter  ber  2l>cbefnnft  bei  bcn  onboiicrmancn  be= 
3Cnflt.  i^-jl.  ffr.  Ä>V  valdi  'luebcn'  in  firnaväblii 
'Spinne*  cifltl.  'il^ollenmebcr'  (neben  ubli  'bin= 
bcn"),  gr.  uq)a(vuu  'lücbc'  —  öcpo?  'öerocbc'. 
a3fll.  i'^Sabc  unb  SBicbel,  and)  2Befpe. 

2iJcd)fcl  aj?.  mhb.  websei  abb.  websal  Tl. 
'fficd)fel,  laufd),  ^luvtaufdi,  .'i^anber  =  afäd)f. 
wehsal  ',\Sanbcl,  Weib',  nbl.  wissel :  eine  fpegififd) 
bcntfd)c  '^Ibleitung  mit  Suft"ir  sla-  an^ö  berfclben 
2Ö3.,  am  bcr  and)  lat.  v'ces  ''.Hbiucd)felnng, 
2öcd)fclfciti(:!tcit'  bcvuorgcganacn  ift.  3)ic  ibg. 
2ß3.  wTk  ilat.  vTc-)  fd)eint  eine  ^JJebcnform  wTg 
gehabt  3U  babcn;   ügl.  2Bod)e   unb  iüeid)cn. 

Söcrf  Tl.  'feilfönntge§  ©cbärf'  ml)b.  wecke 


al)b.  wecki  (au»  weggj)  Tl.  'Äeil,  feilförmigcS 
33rot';  entfiired)enb  nbl.  weg  'Scmmclbrob*, 
anglf.  wecg  engl,  wedge  '.^eil',  anorb.  veggr 
'ilcir.  ®erm.  wagja-  an?-'  vorgcrm.  wagliyo- 
cntfprid)t  bcm  lit.  vagis  'iVcil,  -^^flocf'. 

ttccfcn  otro.  ml)b.  al)b.  wecken  al)b.  wecchan 
(au?^  *wakjan)  fdno.  otm.  =  got.  wakjan  (us- 
wakjan),  anorb.  vekja,  anglj.  weccean.  nbl. 
wekken,  afäd)f.  wekkjan  'ipccfcn'.  T'a^  gcmein= 
gcrm.  wakjan  bat  5^orm  unb  53cbcutung  cinc§ 
alten  Äaufatiuy,  fcljt  aber  ein  nirgenb»  bcjcugte§ 
gcrm.  '"wekan  uorau^  (ba§  fd)cinbar  primäre 
got.  wakan  ft.  otn'-  'Ü  »vfprgl.  fd)n)adi  gciocfcn). 
%nd)  ba§  Sfr.  bat  ju  ber  entfprcd)cnbcn  ^^3. 
nur  ba§  ^aufatiuum  vajäy  'anregen,  antreiben*, 
tueldie  58cbeutung  für  bic  gcrm.  Sippe  lel)rrcid) 
ift;  ba3u  loobl  and)  lat.  vigil  'wad)'  —  vegere 
'munter  fein,  erregen'.  Tan  an§  bcm  uralten 
Äaufatiü  wogöy  (gcrm.  wakj-)  fid)  nadi  unb 
nad)  eine  felir  rcid)c  Sippe  entund'cln  tonnte, 
bafür  3cugt  ba-i  erft  febr  fpät   gcbilbetc  lu ad). 

iiöcbcl  Tl.  \nl]b.  wedel  (wadel)  abb.  wedil 
(wadal)  9}^J^  '!öüfd)clartigcy  3um  .sMn=  unb 
A^crbcit)egcn,2I?ebcl,  mid)cr,  'Öiifdicr  [and)  '.'öaar= 
biifd)cl,  Sd)uieif');  baneben  nod)  bial.  3Babel. 
Xai  fpc^ififd)  bb.  ^^ort  ift  5lbleitung  auy  iffi3. 
wr  (f.  locbcn)  mit  bcm  Suffir  -])\o:  2Bcbel 
cigentlid)  'ifficrtjcug  3um  SBcben'. 

ttJcbcr  ■'^^artif.  (in  bcr  iscrbinbung  mit  nod)) 
mbb.  neweder  al)b.  niwedar;  bicj  ift  eigtl. 
■JJeutr.  3U  wedar  'jcber  pon  beiben' :  niwedar  — 
nob  'feiner  uon  bcibcn  —  nod)'.  3?gl.  bie  cnt= 
fpred)cnbc  (^ntiinrfclung  uon  cntmeber;  ba3u 
and)  engl,  eitber  'cntiitcbcr'  (eigtl.  'jcber  non 
beiben').  5lt)b.  wedar  eigtl.  liwedar  'mer  non 
bcibcn'  gebort  mit  got.  hwajjar  =  gr.  TTÖxcpo; 
'mer  üon  bcibcn'  jn  bcm  gcrm.  ^ronominaU 
ftamm  hwe- :  bwa-  in  raer  —  ma» ;  ba§  Suffiy 
(eigtl.  fomparatiüifd)e§  tero-)  ift  bay  glcid)c  mic 
in  an  bcr. 

t  Söccb  ?)■■  "'^M"crbcfd)memmc'  erft  nbb.,  nad) 
glcid)beb.  nbl.  wed:  3U  maten. 

9öcfl  Tl.  mbb.  abb.  wec  (@cn.  weges)  Tl. 
—  a\äd)\.  nbl.  anglf.  weg  engl,  way,  got.  wigs 
'2Bcg':  gcmeingcrm.  5lb(citung  a\\?>  ber  germ. 
2933.  weg  'sieben,  fabrcn' ;  lat.  via  '2Bcg*  böngt 
ebenfo  mit  bcm  entfprcd)cnbcn  lat.  veliere  3U= 
fammcn;  ugl.  SBagen  unb  megcn.  —  2)a3U 
mcg  '■^Ibü.  mbb.  enwöc  für  in  wec  eigtl.  'auf 
bcn  ffieg'  =  nbl.  weg.  anglf.  onwiig  engl, 
away.  —  2Begb reite  'SBcgcrid)*  mbb.  wege- 
breite abb.  wegabreita  =  nbl.  wegbree,  anglf. 
wegbrä'de  engl,  waybread  ' 2Bege breite' :  eine 
altgcrm.  Jöenennung.  —  mcgen  ^räpof.  au§ 
mbb.  von  wegen  mit  ba3n)ifd)en  tretenbem  ®en. 


wegen 


417 


333eib 


'auf  3ln(at;,  mit  9tücf)id)t' ;  f.  laut  unb  traft. 
—  äBci^crirf)  5R.  llt()b.  wögertcli  at)b.  wegurth 
9Ji.  c\(\Ü.  'äBciibcl)eviid)ev'  iiacl)  bcm  unter  3{cid) 
bc()anbclten  iicrnt.  nk  'itönitj'. 

toCßCU  otro.  (in  bc  lue  gen)  ni()b.  wügen 
al)b.  wegan  ft.  ^tw-  'fid)  betuegcn*,  lüoniit  fid) 
ha^  guijcljöriflc  Äaujatiu  abb.  wegen  wecken 
(auö  ^wagjani  'nuad)cn,  bat;  fid)  ctiua»  bcaicgt' 
mifd)tc;  cntf;ncd)cub  got.  gawigan  'bcuici^cn'. 
3)ic  in  äBaiieii  unb  2Bci]  bcaiabrtc  (:^3runb= 
bcbcutuuii  bor  lucitiicr.yociiiteu  ibii.  iCw  wegh 
war  'fid)  fortbcu'ccjen,  3ic()cn,  fal)rcn',  luorauö 
fid)  im  @erm.  bann  bic  iöebeutung  'tragen,  be= 
megen'  cntundcltc.  inil.  ffr.  2B3.  vah  'fa()ren', 
lat.  vehere,  aflou.  vesti  'fa()rcn'. 

locft  3"tcri.  m()b.  a()b.  we  =  got.  wai, 
aug(f.  wä  engl,  woe  'luef)'.  2Iu»  ber  genn. 
Snterj.  wai  ftammcn  bie  g(cid)bcb.  ita(.  fpan.  guai 
(frj.  ouais).  ,'sn  Übcroinftinunung  mit  lat.  vae 
(gr.  Ol)  tft  rocl)  ül-$  dlatmiant  an3ufef)en.  2)a» 
©ubftantiüum  SB  e  ()  Üt.  fd)cint  auf  ber  i^nterj.  ju 
beruben ;  t)gl.  afäd)f.  abb.  m()b.  we  {@en.  wewes) 
unb  in  rebuplijiciler  Öautgcftalt  angif.  wäwa,  ai)i). 
wewo  '>Ql.  —  wewa  J.  '3Beb,  Sd)merj,  ßcib'  unb 
t)a§i  entle()ntc  ital.  guajo  'Seib';  f.  uicinen  unb 
rocnig. 

ttic^cn  3tw.  m()b.  wa'jen  (waen)  abb.  wäjan 
(waen)  fd)ro.  ot™-  =  ""^l-  waaien.  anglf.  wä- 
wan,  got.  waian  'u)e()cn'.  2)ie  urfpvgl.  ft.  (fo 
got.  anglf.)  Sßerbalraj.  wo  'rae()en'  reid)t  jurüd' 
in  anbcre  ibg.  (5prad)en;  ogl.  gr.  arim  'raebe' 
(2Bg.  Fri),  afloo.  vejati  'rceben',  ffr.  SBj.  vä 
'roe^en'.    2)a3u  Söebel  unb  ä'ßinb. 

SScftr  5.  m[)b.  wer  af)b.  weri  J.  'iüei-teibi= 
gung,  ^cfefligung';  mit  n()b.  2Bc()r  dl.  fpätmbb. 
wer  9c.  '2)amm  an  einem  Jluffc'  ju  n)cf)ren. 
2)ic§  au§  m()b.  wem  wergen  a()b.  werian  weren 
fd)ra.  otiü.  'I)inbenT,  fd)üt5en,  oerleibigen'  = 
got.  warjan  'roebren,  bi"'5crn',  afäd)f.  werian 
'binbcnt'.  Snf^mmcnbang  mit  m  ab  reu  (SBj. 
wor  'jufebcn'  in  gr.  öpduu)  ift  ber  33cbcutung 
roegen  nid)t  fo  luabrfd)ein(id),  roic  Urüermanbt= 
fd)aft  mit  ber  ffr.  SBj.  vr  '()emmen,  auf()alten, 
binbern'. 

göetb  dl  m()b.  abb.  wip  (b)  9?.  =  afäd)f. 
wif.  nbl.  wijf,  anglf.  wif  engl,  wife  'SBeib'.  2)em 
®ot.  feblt  bicfe  53euennung  geroiß  nid)t  äufäüig 
(bafür  qinö  —  qensj.  Xk  ^e3eid)nung  wiba-  ift 
fpegififd)  germ.,  rDäf)renb  got.  (jinö  mit  gr.  T^vn, 
ffr.  gnä  '2Beib'  in  üorbiftorifd)em  ;-]ufammen= 
bange  ftebt.  3>crroanbtfd)aft  mit  gr.  o'icpeiv  ift 
groeifelbaft.  2Bal)rfd)einlid)er  ift  58e3iel)uug  3U  ffr. 
vip  'begeiftert,  innerlid)  eiTegt  fein'  (uon  ^h-ieftern), 
n)03U  abb.  weibön  'fd)manfen,  unftet  fein'.  2)ie 
©cnnancn    bätten    bemnad)    bic    33cjcid)nung 

SIiujc,  ©t^motogifdiea  SSörtevbucf).  6.  atuf[. 


ÜBcib  (wibo-  au§:  wipö-)  gefd)affen,  meil  fie  im 
ÜBeibe  sanctmn  a]ii|uitl  et  providum  uerebrieu. 
2^ann  mürbe  fid)  incllcidit  büy  auffällige  (^enu§ 
ctma  aly  '^cgciiterung,  iöegeifterteö'  ertlären. 

t  SiJcibcl  9JJ.  '2lmtöbiencr,  Unterbeamter' 
mf)b.  weibel  al)b.  weibil  9DI. :  3u  mbb.  weihen 
'fid)  l)iit  unb  ()er  beraegen'.  Sie  ^^ebenform 
äße  bei  (in  Selb  me  bei)  flammt  auö  bcm  dli)'!). 
ober  Cftmb. 

tüCttö  '^Ibj.  mbb.  weicli  abb.  weih  (hbi  = 
afäd)f.  wi'k.  nbl.  week,  anglf.  wäc,  anorb.  veikr 
veykr  (barau§  engl,  weak)  'meid)':  5Ibleitung 
auö  ber  2B3.  »on  meid)en  (alfo  meid)  eigtl. 
'nad)gebenb,  roeid)cnb'). 

Söcitfiliilb  dl  mbb.  wichbilde  dl  'Stabt= 
gebiet,  ©erid)t5barfeit  über  Stabt  unb  ©tabt= 
gebiet',  ^ufrübfl  in  äßcftfalon  feit  1178  be3eugt 
als  wik-biletlie  in  Urfunben,  mit  ber  ^öcbeutung 
'2tabtred)t'.  (Srfteö  ©lieb  ber  oufammenfcgung 
ift  ml)b.  wich-  oon  mf)b.  wichgräve  '6tabt= 
rid)ter'  unb  wichvride  '©tabtfriebe' ;  vgl.  anglf. 
wie,  afäd)f.  wik  '51ecfen,  Cil',  nbl.  wijk 
'Stabtoicrtel',  abb.  wih  (hh)  Tl.  '^ylecfcn, 
Stabt'  (germ.  wikus  au§  lat.  vicus  entlel)nt). 
ivür  bcn  2.  Icil  ber  oufammenfegung  cgi.  abb. 
mbb.  iMl-lich  'paffenb,  red)t';  abb.  *bilida  'jRcdit, 
®erid)t5>barfeit'  ftecft  nur  nod)  in  ml)b.  unbilde 
(f.  Unbill):  alfo  mbb.  wichbilde  3unäd)ft 
'©tabtgerid)t5barfeit',  erft  bann  '©tabtgebiet' 
(ngl.  Sprengel). 

SÖcitöctt  '^Mur.  eine  erft  im  14.  ^abi'b-  auf= 
fommenbc  53cnennung  ber  iueid)cn  Körperteile 
3n.nfd)cn  kuppen  unb  Senben. 

Jücit^CU  otm.  ml)b.  wichen  al)b.  wihhan 
ft.  otm.;  entfprcd)enb  anorb.  ykva  vikja,  afödif. 
wikan,  nbl.  wijken  in  gleid)er  Sebeutung.  Xk 
germ.  3>crbalm3.  AvTq  'tt)etd)en'  eigtl.  'jem.  ^la^ 
mad)en,  nad)geben'  ftecft  nod)  in  2Bed)fcl  unb 
meid),  ^jbve  5>orftufe  wTg  (in  ffr.  vij  'tDcid)en, 
fliebcn')  ift  eine  9tebcnfonn  üon  wik.  auf  ba^ 
lat.  vices  '2Bed)fer  unb  bef.  gr.  ekuj  'meid)e' 
beutet.    :i^gl.  nod)  2ßod)e. 

SBeicÖfcI  5.  ml)b.  wihsel  al)b.  wihsila  5- 
'ifficidifelfirfd)e'.  2)er  genn.  öautd)arafter  be§ 
SBoileö  ift  jmeifellog;  trog  be§  ö"eblen§  in  ben 
übrigen  3^ialcftcn  mirb  es  ber  altgerm.  3eit  ent= 
flammen  ibarnad)  ital.  visciolaVj.  6§  beftcl)t 
3ufammenbang  mit  afloo.  visnja,  lit.  vyzna 
'2Beid)felfirf d)e' .  Ter  ^Jamc  bes  5l"ffc§  2ß  c i  d)  = 
fei  (lat.  Vistula,  anglf.  Wistle.i  bat  rceber  bier= 
mit  3U  tl)un  nod)  mit  2Beid)fel3opf.  2)ie§, 
erft  nl)b.,  foll  au§  '»Idolen  ftammcn,  roo  bie  franf= 
l)afte  33ei-fil3ung  ber  .s^aare  l)äufig  auftritt;  ogl. 
poln.  wieszczvce  '2Beid)fel3opf'. 

SScib  f.  Sßaib. 

58 


äBeibe 


418 


loeil 


5i?cibc  1  ()••  'salix'  m()b.  wide  al)b.  wida  jV- ; 
Olli.  QtiorD.  viöer,  aiujli'.  wiöig  cutil.  witliy  'JBctbc' 
(ctnjclnc  obcvb.  inb.  nbb.  Tialcftc  fd)eincn  altcv' 
1  in  bcv  lonfilbc  511  ucrlanticiii.  5hit  yorI)ii'to= 
rifdjcö  wit-  'SBcibc'  fiU)vcn  auücv  bcr  gcriu.  (Sippe 
(al)b.  wida  iuol)(  Qii§  \vi|)wö-  für  witwa-)  nod) 
ba§  glcid)bcb.  ijr.  ir^a,  poln.  witwa,  altpvcufj. 
vitvo;  aud)  lit.  zilvytis  'grouc  2Bcibc'.  Oinbcm 
man  eine  ibg.  iK>,v  ^v!  'bicgiani,  bvcl)bav'  an- 
niuunt,  ucvgleidit  man  nod)  lat.  vitis  'dkbc, 
9ianfe'  —  vimon  ':){nte,  iBcibc'  nnb  aflou.  viti 
((it.  vyti)  'bre[)cn,  flcd)teii'. 

3Sctbc2  5.  inljb.  weide  ül)i>.  weida  ^y. 
'^■uttev,  Spcife,  Crt  jum  SBcibcn,  i>a^  5i'ttcr=, 
6peifcfnd)cn  (v'sagb,  5"iU"l)fa'U1)'-  2)a}u  anorb. 
veiör  \^agb,  ,liid)innif,  angif.  w;i{)  '^^ilb'. 
Ta^u  nl)b.  lueiben  nil)b.  weiden  abb.  weidön 
'Juttcr  )nd)en';  nil)b.  weideman  '3"iicv'  n()b. 
SBaibmann  (vc\[.  bcn  Giacnnanicn  SBeib- 
uiann  mit  ^äflcr;  baju  aud)  SBeibncr  an§ 
ml)b.  weidensere  'Jsägev*).  5ü()rt  man  bic 
Sippe  auf  eine  2B}.  wai  'auf  32a()nuuj  auSgeben' 
jurüd,  fo  \ä\]t  fid)  lat.  vß-näri  'iagen'  bamit 
3ufammcni'tc[len ;  ugl.  and)  bic  ffr.  SB3.  vi  'auf 
ctma'ö  lüinicbcn,  angveifen,  Spcifc  ^n  fid)  ncl)iucn'. 
23c|l.  nod)  (5ingeivcibc ,  niojn  nbb.  any-- 
meiben. 

2öcibcri(ö  iy.  'lytlirum'  erft  n()b. ;  bic  ^flanjc 
{)at  ibren  ^)iamen  üon  bcn  mcibcnäbnlid)en  iölät= 
tcrn;  bic  ^Benennung  ift  bcr  non  'j*3egcrid)  — 
Öcbcrid)  nad)iicbilbct. 

tticibdtd  5(bi.  ml)b.  weidelTch  weidenlTch 
'frijd),  fcd,  anv'qe3cid)nct,  ftattlid)':  eigtl.  'jagb- 
gcman'  jn  iBeibeS;  j.  bic»  and)  für  SB  ei  b  = 
mann. 

T  ÜV^ctttllufl  Tl.  'l)iad)cn'  ein  obcrrl)ein.= 
alemann,  il^ort;  mie  bic  glcid)bcb.  2Bcibnad)cn 
—  3S?cib3iillc  civitl.  '5}iad)en  jnr  il^eibc':  mbb. 
weide  ','^ifd)fang'  f.  unter  SBcibc^. 

ttjcifcn  S^w.  'l)awc[n  mbb.  weifen  fd)iu. 
^tiu.  'fd)R)ingcn,  b^fpeln':  Aattitinum  jn  nd)b. 
wifen  ft.  ;]tm.  'fd)iuingcn,  minben'.  ^Jn  C^rnnbc 
liegt  eine  germ.  ÜÖJj.  wTp  'brcbcn',  bic  aud)  in 
got.  wcipan  'fränjcn'  (waips  'Hranj')  erfd)eint; 
urocriuaubt  mit  ibr  ift  lat.  vibrare  'fd)iuingcn'. 
2;aui  nod)  JBipfel. 

iÜkignub  1U.  'ilämpfcr'  nad)  gleid)bcb.  mbb. 
abb.  wigant  9JJ. :  tcin  (ivbu'ort,  fonbern  im  IS. 
oabrb-  cntlcbnt  mit  bcm  ^^cfanntmcrbcn  bcr  mbb. 
i'ittcratur.  G$  ift  eine  lueftgcrm.  5öc3cid)nnng 
bes-Hampfcr^-S  »fll-  «nglf.  wigend,  afäd)f.  wigand : 
eigtl.  ^4-^räfen'Jpax1i3.  ju  bcr  im  2öeftgcrm.  au^^ 
ftcrbenben  ÜBj.  wTg  'fämpfcu'  (ugl.  got.  weihan 
*wigan  ft.  3tni.  'fämpfen').  Tiefe  ift  ibcinifd) 
mit  bcr  ibg.  ii\3.  wTk  'ftarf,  fübn  fein',  nield)e 


in  lat.  vincere  'ficgcn',  altir.  fichim  'fämpfe', 
fornic  in  afloo.  vekü  'ilraft'  (==  anorb.  veig 
'itraft'i  ftcrft;  ngl.  lit.  vikrus  'burtig'.  Taju 
ui  ei  gern  nnb  ©ciucib. 

wciflcrn  ^tro.  (mcgcrn  im  öftl.  9Jtittel= 
bcntfd)lanb,  3.  58.  bei  Öutber  nnb  ©cllert)  ml)b. 
weigern  abb.weigaron'fid)  anberfcöcu,  meigem': 
3U  nbb.  weigar  'tollfiibn'  eigtl.  ivobl  'l]a\§'= 
ftarrig,  n'ibcrftrcbcnb'.  Tic-o  gcbi-irt  3U  bcr  unter 
bcm  porigen  älnirt  bcbanbcltcn  germ.  Ü'B3.  wig 
'tämpftn'. 

SSciöc  5.  (®cib  93i.)  'eine  ^-alfcuart'  mbb. 
wie  a()b.  wio  (wijo)  2R. :  ein  fpc3ififd)  b«^-  2Bort 
(pgl.  nbl.  wouw?).  Db  3u  ber  unter  SBcibe^ 
bcbanbcltcn  2B3.  wi  'iagen'  (2öei()  alfo  eigtl. 
'3äger')?  ober  3n  abb.  weho  in  wanno-wehoV 

lüciljcu  ;')tii).  mbb.  abb.  wihcii  (an'?i*wihjan) 
fd)ai.  otiu.  'bciligcn':  5lbleitung  an^i  bcm  alt= 
germ.  3(bj.  wiha-  'beilig'  =  mbb.  wich,  abb. 
afäd)f.  wih,  got.  weihs  (aui?  uorgerm.  wiko-, 
nad)  anorb.  vigja  'lueibcn'  nid)t  au§  oorgemi. 
winko-  wenko-).  9iad)  Cftboff  '^to,.  J-orfc^gn. 
6,  39  uermaubt  mit  lat.  victima  'Dpfertter'. 
Xa§  'Slbj.  bcmal)rcn  mir  nod)  in  SBcibnad)tcn 
aui?  mbb.  wihen-nahten,  ba?-'  eigtl.  eine  33er= 
fd)mcl3nng  oon  mbb.  ze  wihen  nahten  (pgl. 
S>Htternad)t)  ift.  yjad)t  (f.  bicy)  b^t  in  biefer 
eigtl.  bcibnifd)cn  ^iiföiiiincnfcljung  nod)  bie  33e= 
bcutnng  'lag'  ben)al)rt  (bic  alten  ©ermanen 
feierten  uom  2G.  !De3br.  biv  3nm  6.  Csanuar  ibr 
ilUntcrfcft;  bei  bcn  '?(ngclfad)fen  überliefert  53eba 
bic  Benennung  iiKHira  niht  'bcr  DJIütter  ^JMd)tc*). 
iBcgcn  ^criucrtnng  ber  alten  5ye3eicbnung  im 
Tienftc  bcy  (Sbnftcntumy  ugl.  €ftcrn  (aud) 
taufen?).  Übrigens  bemabrt  engl,  yule  '3Seib= 
nad)ten'  eine  anbcrc  altgcrm.  33e3cid)nung  bc§= 
fclbcn  ^efteS;  vgl.  anglf.  giuli  (*gylei,  got.  jiuleis 
(anorb.  ylc)  \^annar',  anorb.  jöl,  anglf.  g6ol 
geohhol  '5Bcibnad)tcu'.  —  3Beil)raud)  Tl. 
mbb.  wic'hrouch  iwihmiich)  abb.  wihrouh  Tl. 
eigtl.  'bciligcv  'luind)crnicrt'. 

!liBci()Cr  9)1.  mbb.  wiwcr  wiwa;re  abb.  wi- 
wäri  wiäri  Tl.  'SBeibcr,  ^ifd)teid)'  (abb.  auc^ 
'Stall')  =  anbb.  wiweri:  in  porabb.,  raobl 
fd)on  in  röm.  ,Scit  (glcid)3eitig  mit  Seiler, 
Strafte,  SÖall':')  cntlcbnt  an?-'  lat.  vivarium 
'licrgarten,  Aifd)bcbciltcr'.  (5'ntfprcd)cnb  fr3. 
vivier  (nbl.  vijverj,  ital.  vivajo  ',\iid)tcid)'. 
Leiber  ift  jet^t  nid)t  allgemein  üblid),  cö  lebt 
in  Sd)mabcn  unb  !öaiern,  feblt  aber  in  Öftrcid) 
nnb  9JHttclbcntfd)Ianb  (bafür  leid)). 

5lkil)untl)tcu  f.  lucibcn. 

tücil  .Monjunft.  fpätmbb.  (feiten)  wile,  luofür 
bcffcr  nU)b.  die  wile  .Honj.  'fo  lange  aU,  mai)-- 
rcnb,   inbem,   ba,   mcil'  (babcr   nod)  nbb.  bic-- 


3ßei(er 


—   419   — 


233ei§tum 


lucil),  nl)b.  dia  wila  unz  'fo  {anc\c  al'j':  citill. 
%U.  jii  23 eile.  —  luetlanb  'luninalö'  (bei 
Sut()cr  noci)  neldufifl,  aber  nicidiscitiii  im  Cbcrö. 
fe()lenb,  iinb  l'ut()cr§  lucilanb  iuivbin5(.  ^etvi§ 
53ibelo;(ofiai-  1522  mit  „ctman,  vor  3eiteu"  übcr= 
fc^t)  an?-'  glcidibcb.  mbb.  wilent  wilen;  bie  t- 
^•orm  ift  bind)  iuiuic  JBcitevbilbuiig  an?-'  ber 
anbern  cntitanben  (tibi,  wijlen).  ^u  ©nmbe 
Hegt  al)b.  wilön  luvilöm  'ju  oeiten',  3}at.  ^4^1ur. 
gu  32>cik  iy.  3)iey  bcnil)t  aitt  mbb.  wile  obb. 
wila  (hvvil)  g-  '3eit,  Stunbc'  =  a\äd)l  hwil 
hwila  '3eit',  nbl.  wijl,  anc\{i.  hwil  engl,  while, 
got.  hweila  '^eit'.  —  ro eilen  3tit)-  ^n^ii'-  wilen 
ai}b.  wilen  'anfjoltcn,  fidi  auf()nlten'  legt  e§  mit 
anorb.  hvila  'iöett'  —  hvild  '$Kube'  na[)e,2.'Beilc 
für  eigtl.  '■Diubcintnl't'  su  nebmen ;  man  uergteid)t 
bie  lat.  Jßj.  qui  (quie)  'rubeu'  in  (juietus  — 
tranquillus  foraie  afliui.  poeiti  'vul)en' ;  gr. 
Kaipöq  fönnte  lueitevbin  t)ielleid)t  ücvroanbt  fein. 

Söcilcr  Tl.  (bem  2((tbaier.  fremb,  bafiir 
2)örfl  Crtl)  ml}b.  wiler  5«.  'Meinet  @eböft, 
SBciler';  al)b.  wiläri  begegnet  nnr  al§  groeiteS 
©lieb  Don  3nifli"i"cnfe^ungen  in  fvänt.  Drt§: 
namenij. 58.  Brüwiläri  =  ^raumeiler).  SUilat. 
villäre  '@e()öft'  (frj.  villier)  brang  im  Slufdilufj 
an  Ortsnamen  ebenfo  ein  roie  tat.  villa  alc-  ai]b. 
-wila  (j.  33.  in  Rotwila  glcid)  Oiotroeil);  ogl. 
frj.  ville  '©tabt'.  2)ic  (5ntlc[)nnng  fd)cint  gfeidi= 
jcitig  mit  2Beil)er  in  fallen. 

SÖCtu  93^  mbb.  abb.  win  Hl.  =  ajäd)!. 
win  9Jl9i.,  nbl.  wijn  Tl.,  anglj.  win  engl,  wine, 
got.  wein  9?.  '®cin'.  Öantgcid)id}tlid}e  5(nbalt§-' 
punfte,  ba^  SBoxt  für  entlebnt  gu  ertlären,  feb= 
len.  3)ie  2(nnal)me  oon  ©ntlebnung  au§  lat. 
vinum  (=  got.  wein  9^1.)  refp.  üulgärlat.  vinus 
Tl.  {=  al)b.  win  Tl.)  roirb  burd)  bie  33erid)te 
ber  5lltcn  raal)rfd)cinlid)  (burd)  Gntleljuung  brang 
lat.  vinum  und)  in§  Slau.;  ogl.  aflou.  vino). 
2)ie  3eit  ber  ©ntlebnungmärcetma  hav  1.  3al)rb. 
Dor  6l)r.  unb  bie  crftcn  ^lal)rl).  nad)  6br. 
Hinterer  3Hiantincnbang  be§  gcrm.  unb  be§  lat. 
SBorte»  ift  gang  unroabrfd}einlid)  (lat.  v  =  germ. 
w  in  alten  Sebniuorten ;  ugl.  ^fau,  2Öeil)er, 
SSctler  gegen  33erö,  Sricf).  [yür  ben  ^mport 
ber  füblid)cn  Söeinfultur  ogl.  bie  glcid)fall§  — 
rocnn  and)  3.  I.  mobi  in  fpätcrcn  Sabrb-  — 
bem  2at.  entftommenben  Kelter  (and)  treffe 
unb  Jor  fei?),  fiel  dl,  Öauer,  (Sffig,  Spunb, 
SJioft,  Irid)tcr,  pflücfen  unb  SBinjer;  bc= 
a(J)te  aud)  nodi  fd)mäb.  mim  mein  —  fd)rcei3. 
wümmen  aijb.  windemon  (älter  *wintimmön) 
au§  lat.  vindemiare  unb  fd)roei3.  2Bümmet 
aiib.  windemod  *wintimm(Kl  au§lat.  vindemiae 
(roober  audi  ba§  gleid)bcb.  altir.  finime  '35Jein= 
lefe'  neben  fin  '2Bein'). 


tücincu  otm.  mhb.  weinen  abb.  weinön  = 
nbl.  wcenen,  angif.  wänian.  anorb.  veina 
'lueinen':  roabrfd)einlid)  Slbleitung  pi  ber  gcrm. 
,^snteri.  wai  (f.  luel));  alfo  meinen  eigtl.  'iam= 
mcrn'  (bie  Gntftel)ung  bötte  'itbnlid)feit  mit  ber 
t)on  äd)3en).  SJliJglid)  märe  and),  baVi  got. 
({ainön  'meinen'  (aber  baneben  fdion  wainags 
'bejammcnK^mert'  i  in  ben  übrigen  Tialeftcn  burd) 
5lnlcbnung  an  wai  'mcb'  umgeftaltct  mare.  ,^sn 
ben  beuligen  T}a.  ift  übrigen^  meinen  jurücf; 
gebrängt  uon  glcid)beb.  SBortcn  mte  beff.  frci= 
fd)cn  unb  flennen,  mitlelr()cin.=fd)raäb.  bcu  = 
len,  freifd)en  unb  greinen,  rüeftfäl.  grinen, 
tirol.  rören. 

Iüct§  3lbi.  in  (einem  etmaS)  mei§  mad)en 
au?-'  ml)b.  fpätabb.  einen  wis  machen  'einen 
miffenb  nwd)en,  belel)ren'  (im  9tbb.  nur  ironifd) 
gemeint);  ogl.  ml)b.  al)b.  wis  tuon  'bcfannt 
mad)en,  belebren'.  3«  >»'cifc  au§  ml)b.  ai)i). 
wis  (and)  mbb.  wise  al)b.  wisi)  Slbj.  'üerftänbig, 
erfabren,  funbig,  gelel)rt,  meife':  ein  gemeingenn. 
2(bi.;  ogl.  got.  weis  'funbig',  angIf.  wis  'meife, 
hinbig'  engl,  wise,  nbl.  wijs.  afäd)f.  wis.  2)a§ 
©runbmort  mar  eigtl.  i^erbalabj.  ju  u)iffen 
iwisa-  für  witto-).    2aju  ha§>  flg.  S^^ort. 

Söcifc  «y.  ml)b.  wise  aijb.  wisa  5-  '2Irt  unb 
2Beifc'  =  angIf.  wise  engl,  wise,  nbl.  wijze, 
afäd)f.  wisa  in  gleid)er  SSebeutung.  2(u§  biefem 
uieftgcrm.  SBort  (ba3U  anorb.  visa)  entflammt 
bie  glcidibeb.  roman.  Sippe  uon  ital.  guisa.  fr^. 
guise.  (Serm.  wis6-n-  fd)cint  mit  roeifc  3(bi. 
au§  ber  germ.  2B3.  wit  'miffen'  ju  flammen; 
SBeife  eigtl.  alfo  'fienntnie'?  —  2;a§  eigtl.  nur 
abuerbialc  ©uffif  =meife  (3.  ^.  tcilmeife)  bat 
fid)  erft  nbb.  auggebilbet  im  2(nfd)luß  an  mbb. 
SBenbungen  mie  in  regenes  wis  'mie  Siegen'. 

2Bctfc{  Tl.  mbb.  wisel  Tl.  '^ienenfönigin' 
eigtl.  'J-übrcr,  3(nfübrer':  3U  meifen  mbb.  wisen 
al)b.  wisen  (au^  *wisjan)  fd)m.  ^tm.  'meifen, 
anroeifcn,  bclct)ren':  3(bleitung  an?>  roeife  (alfo 
eigtl.  'meifc  mad)en'i. 

tociifttflcn  3tm.  ml)b.  wissagen  ai]b.  wissagön 
i<i)m.  3tro.  'meigfagen':  feine  organifd)  mit 
f  a  g  e  n  jufammenbängenbe  Stlbung.  3"  ©vunbe 
liegt  abb.  wi^^ago  (wi^ago)  =  anglf.  witga 
'^^ropbet'.  M]i).  wi^^ago  unirbc  in  ber  al)b. 
3eit  burd)  Slnlebnung  an  wis  'roeife'  nnb  sago 
'ber  (3pred)er'  ober  bcffer  an  al}b.  forasago 
(anbb.  wär-sagü)  '^13ropbet'  3U  wis-sagön  um= 
gefonnt.  2{bb.  wi^^ago  =  anglf.  witga  ift  aber 
eigtl.  Subftantioierung  3U  einem  germ.  3Ibi. 
*witag  (anglf.  witig)  'miffenb,  oerftänbig,  roeife'. 

3Sct§t«m  i1J.  fiiätmbb.  (feiten)  wistuom  Tldl 
'Urteil,  3\ed)t$belebrung'  eigtl.  'S>ci§f)eit' :  3U 
roeife  (engl,  wisdom  '2Bei§bcit' i. 


roeiR 


420   — 


SBcnbc 


weift  3iDi.  iiUib.  af)b.  wi?  (älter  h\vi;;i  =  c\ot. 
hweits.  anorb.  hvitr.  QJäd)i.  hwJt.  nbl.  wil, 
anfllj.  hwit  engl,  white.  Tiefe  gcinciinicrm. 
SBcjeiclirtunci  (hwita-)  bernl)t  auf  einer  ibg.  SBj. 
kwTd :  kwit,  au^ ber  jfr.  Qvit  'roeiß fein,  glänjen' 
(baju  Qveta  cviträ  (jvitna  'roeiß'  I,  aoeft.  spaeta 
'rocife',  ioraie  afloo.  svf'tü  '2\d)t'  unb  lit. 
szvaityti  'l)c(l  madjcn'  ftanimen.  Tasu  mit 
3(b!aut  iiot.  hwaiteis  =  ©etjcn. 

weit  '}[bi.  ni()b.  abb.  wit  =  Qfäd)j.  wid, 
anglj.  wid  engl,  wide,  nbl.  wijd.  anorb.  viör 
'geräumig,  au^gebehnt*.  2'nju  üieÜeidit  ftr. 
vitä  'grablinig'?  Tformcd  fdjeint  germ.  wi-da- 
pnrti,^iinalc  "^Iblcitung  einer  2Bj.  wt. 

Söci.ien  ^M.  ml)b.  weitze  abb.  weizzi  OJI.; 
bic  bial.  (nur  bcm  !i3aicr.  frcmbe':')  92cbcntorm 
SBeißen  (3d)a)cij  Cbcrid)iuabcn  äl^cttcrau 
Cberbeiicn  .öcnnegau  Ibüringcni  bcrubt  au^ 
mbb.  wei^e  abb.  wei^i  (tz  unb  sz  mcdifelten 
in  bieicm  SBortc  rüegcn  be§  älteren  flerit)iidien 
2Bed)jel5  oon  ij  unb  ti;  ogl.  bcijcn).  ?sn 
glcid)cr  Sebeutung  entjtn-edicn  got.  hwaiteis 
{2;ot.  hwaitja),  anorb.  livcile  (id)nicb.  bial. 
hvite),  anglf.  hwsete  mittclcngl.  \vh(Me  ( :  white) 
engl,  wheat.  nbl.  weit,  afäd)j.  hueti.  "Jlny  bcm 
@erm.  itammt  burd)  (iutlcbnung  lit.  kvetys 
'SBci.^enfönter'.  3Jiit  9ied)t  gilt  SBeijen  = 
germ.  hwaitja-  (beö  meinen  DJleble^  luegen)  al^ 
SIbleitung  ju  germ.  hwita-  =^  roeif?  (ügl.  ffr. 
(^vitnyä  rvetä  'mcif?'i,  U)Oju  bic  i-jyormcn  üon 
mittelengl.  white  '2i>ci,^cn'  unb  id)U'cb.  bial. 
hvite  'JBei.^cn'  ftimmen;  ugl.  aud)  breton.  uwiniz 
'SBcijcn'  neben  gwenn  'lueilV,  fpan.  candeal 
'SBei^cn'  ju  lat.  Candidas,  fomic  SBeinbrob 
=  Sl^ciKubrob. 

lüclcft  'i)3ron.  mbb.  welch  welich  Jtagcpron. 
abb.  welih  ältefte  jvorm  hwalih  J^ragepron. 
'mcr,  mcld)er'  =  got.  hwileiks.  afäd)f.  liwilik. 
nbl.  welk,  anglf.  hwyle  engl,  whieh:  eine 
gcmcingerm.  '31bleitung  auv  bcm  ''^Uonomi^ 
nalftamm  hwa  :  hwr-  n'.  mcri  unb  bem  unter 
glcidi,  fold)  bebanbclten  Suffir  lika-  'bc= 
fdnrffcn';  meld)  eigtl.  'mic  befdiatrcn'. 

Söelf  ^JDi.  \'^ungc'^  oon  lieren'  mbb.  abb. 
wßlf  (älter  hwelf)  dMl  =  anorb.  hvelpr,  anglf. 
hwr-l|)  (engl,  whclp  'junger  .s>unb').  Xicfc-S 
früb.^citig  bef.  üon  'jujigcn  .s>unben'  gcbrauditc 
ai^ort  germ.  liwelpa-  l)at  auficrbalb  feine  53c= 
giebungen;  2Bolf  ift  unücrumubt. 

weit  ^Hbj.  mbb.  abb.  welc  (wi-h-h)  'fcudn, 
milbe,  lau,  melf:  ein  bem  ^h.  eigenem  5(bieEtiu, 
mo.ui  mittelengl.  welken  (unb  welwem  —  engl, 
to  welk  'fd)U'inbcn,  u)cltcn'  gebort.  Tan 
'fcud)t  fein'  bic  (^runbbebeutung  ber  Ü^.  germ. 
wrik  {ba^^n  SBolfci   ift,  lebren  bic  ncriuanbtcn 


afloo.  vlaga  '5eud}tigfcit'  —  vlügükü  'fcud)t', 
lit.  vilgyti  'fcud)t  mndicn',  Ictt.  welgans  wülgans 
'fcudit',  mcnn  bicfc  nid)t  näber  mit  anglf.  wlacu 
whec  'fcud)t'  üermanbt  finb.  5(u8  einem  gu 
abb.  welk  gebörigen  *walki  leitet  man  frj. 
gauche  'linf  ah. 

3i^cüe  A.  mbb.  welle  abb.  wella  Jy.:  ein 
bem  .s>b.  eigene^:;  SBort,  baci  aber  au§  bem  alt= 
germ.  ülBortfdiat^  flammt;  urncnvanbt  mit  ben 
glcid)bcb.  aflou.  vlüna,  lit.  vilnis  unb  bcrubt 
mit  bicfcn  ouf  einer  ibg.  2B3.  wel  'brebcn,  maU 
3cn',  meld)c  in  abb.  wellan  fomie  in  mallen 
fterft;  ügl.  lat.  volvere,  gr.  eiXüeiv  'uHil3cn',  fornie 
ffr.  Armi  =  abb.  walm,  anglf.  wylin  '2Boge'. 

2BcIsi  931.  fpätmbb.  weis.  3itfrt"i»'c»f)fl"fl 
mit  '.ll>alfifd)  (St.  hwala-)  ift  uiabrfd)cinlid), 
iDcnn  mbb.  weis  auf  abb.  *welis  (au'o  *hwalis-) 
bcrubt;  inil.  abb.  welira  'SBalfifd)'. 

JUClfdj'-Jlbj.inbb.  welsch  (weihisch  walhisch) 
'romanifd),  franjöfifd),  italicnifd)'  abb.  walhisc 
'romanifd)*  (ügl.  aud)  faubermelfd)  unb  rot  = 
melfd)):  'Jlblcitung  au§  mbb.  Walch  abb.  Walh 
'Siomanc'.  Ta§  cutlprcdicnbc  anglf.  Wealh 
bc3cid}nct  ben  '.Ucltcn';  unb  bic§  ift  bic  eigtl. 
!Öcbcutung  bc?  SBortcä  (ogl.  bcu  fcltifdicn  ÜUilfcr: 
namen  ber  Volcae,  u'orauf  germ.  Waiha- bcrubt); 
fic  ucrfdiob  fid),  aB  bic  ^Komanen  ben  :öobcn 
Ivranfreid)§  bcfel^ten,  ben  juuor  bic  .Ucltcu  bc= 
mobnt  bitten.  5Bgl.  nod)  SBaluuf;  unb  bic 
engl.  Gigennamcn  Wales  (anglf.  Walas)  unb 
C.oriuvall. 

Stielt  (V.  mbb.  weit  meift  wCtU  werelt  abb. 
w<'rait  (worolti  ^■.  iba'4  mbb.  abb.  SBort  bat 
nod)  bic  ältere  i^ebeutung  ';)Citalter,  sa-culum') 
^  afäd)f.  wendd  'irbifdici?  Öeben,  ; Zeitalter'; 
nbl.  wereld,  anglf.  weorold  worold  engl,  world 
baben  bic  nbb.  ^ebeutimg.  Tic  Toppelbcbeutung 
':ii>elt'  unb  ';lcitaltcr'  läfit  fid)  fd)uicr  au§  einer 
Wrunbform  begreifen:  bic  let?tcrc  si^cbeutung 
fnüin"t  an  anorb.  old,  anglf.  yld  'ocitaltcr*  an; 
bic  '-öebcutung  ''.ll^clt'  (got.  alds  bcbcutct  allein 
fd)on  'JBclt')  fd)cint  auf  9cad)bilbung  be§  cbrift= 
lid)dat.  saeculum  'SBelt*  für  lat.  saeculum 
';',eitalter'  311  berubcn.  Ta§  crftc  ®licb  ber 
;',ufnmmenfeluing  (got.  *wair-aldus)  ift  ba§ 
unter  SBermolf  unb  2Bergelb  3ugc3ogcnc 
germ.  wer  "lUlann,  DJicnfd)'  —  got.  walr,  anglf. 
abb.  anbb.  w<t  'gjiann',  mo3u  al'o  uroermanbt 
bic  glcid)beb.  lat.  vir  unb  ffr.  virä.  —  Sffiic 
.•öimmel  unb  .s>ölle,  fo  ift  awd)  SBelt  ein 
fpe3ififd)  germ.  2Bort. 

!jyeilbc  A:  mbb.  wende  abb.  wenli  Jy. 
'Wrcn3c,  Umfcbr,'Il>enbung*.--  ÜBcubeltrcppc 
nadi  bcm  glcid)beb.  fpätmbb.  Wendelstein.  — 
uienbcn  ;')tm.  ndib.  wenden  abb.  wenlen  (awi 


lücnig 


421   — 


SBerf 


*wantjan)  jd)iu.  3^'^-  'itmfel)ren  (tranj.i,  vücf= 
gäitfiii^  inad)cn,  liinbem'  =  afä(f)f.  wendjan, 
(^ot.  wandjan,  aniilf.  wendan  'fid)  rccnbcn' 
engl,  to  vvend  'gehen',  ndl.  wenden  'ftd)  iinbcrn': 
J^aftitiDum  ju  lüinben.  —  S^agii  aus^menbig 
inl)b.  ü^wendic  'ciuncrltd),  au§iiuirttg'  (ctiu. 
au§n)cnbig  fönnen  il't  crft  nl)b.;  and)  (licr 
glcid)  'äuncrlid)',  b.  l).  'o()nc  Ginfidit  in  ein 
58ud)');  iniücnbig  m()b.  innewendec;  f.  and) 
notroenbig.  —  '^i)b.  geraanbt  nn§  ml)b. 
gewant  eigtl.  'anf  bic  23er()ältni[fe  geind)tet,  bcn 
5Bcrl)ältniffen  angemci'icn',  b.  li.  'irgcnbnne  bc-- 
fd)affcn'. 

tticnttt  5lDi.  ml)b.  wOnec  weincc  (g)  aij'i). 
wenag  weinag:  aÜ-  "^(bleitnng  üu^  germ.  wainön 
=  lucinen  vefii.  ani-  gciin.  wai  =  luel)  be= 
beutet  c§  im  '}(bb.  9)]()b.  'bciammerneuiert,  bc- 
mcincnS'nievt,  unglürtlid)'  (cbenfo  got.  wainags); 
aui'  'nnglürflidi'  entnnrfelt  fid)  im  Tll)b.  bie 
Söebcutnng  'fdnund),  ficin,  gering,  mcnig'. 

lücnn  Moni.  mdb.  wenne  wanne:  ein§  mit 
mann.    Ta^n  ugl.  bai-  flg.  ©ort. 

tucr  "^^ron.  mlib.  abh.  wer  (älter  hwer) 
?yragcpron. ;  der  ^Jfom.  3g.  bemaljrt  r  nl§  ißcr^ 
treter  bce  nitcn  s;  ügl.  got.  hwas  'luer';  baju 
anglf.  hwä  engl.  who.  2)er  germ.  ©tamm  be§ 
3i:agepron.  mar  hwa- :  hwe-  au§  ibg.  ko  :  ke. 
bai:  aufjerijalb  bee  @erm.  fid)  jcigt  in  lat.  quo-d, 
gr.  TTüTepoc;  (KÖrepoci.  lit.  kas.  ffr.  kas  'lüer'. 
2)a3n  luann,  meber,  roeldi,  menn,  mie, 
roo  nnb  ma'^.  TaS;  nälicre  gel)ört  in  bic  @ram= 
mntif. 

werben  ;>tn).  ml)b.  werben  (werven)  a()b. 
werban  wervan  (älter  hwerfan)  ft.  3tro.  'fid) 
brebcn,  ()in=  nnb  ()ergelien,  fid)  nmtl}un,  fid)  be= 
mül)en,  t[)ätig  fein,  etroas^  betreiben,  ctmay  am- 
rid)ten';  lucgcn  ber  Scbcntung§entundlung  bee 
itl)b.  werben  t)g(.  lot.  ambire.  2)aß  'fid) 
brebcn,  fidi  bin=  nnb  bcrbcraegen'  ber  eigtl.  ©inn 
ber  germ.  2i>3.  hweri  ift,  lebrt  SBirbcl.  5Bg|. 
afäd)f.  hwerban  '|)in=  nnb  [)ergel)en',nbl.  werven 
'anrocrben',  got.  Invairban  (nnb  hwarbrjn)  'iDQn= 
beln'.  Gtne  entfpredienbc  ibg.  2B5.  qerp  (kerp) 
wirb  anfwbalb  bee  @erm.  in  gr.  KapiTa\i.uö(; 
'fdineir  üermntet.  33gl.  SBerfts. 
Söcrb  =  ©er  ber. 

roeröcn  S^m.  mlib.  werden  abb.  werdan: 
ein  gemeingerm.  3tro. ;  ogl.  got.  wair|)an,  anglf. 
weoröan  (engl,  auggeftorben),  nbl.  worden 
'roerben'.  Sie  gexnn.  ft.  i^erbalraj.  wer])  I)at 
in  ber  gleidien  ^ebcntnng  fein  ibg.  wert  gur 
©eite,  bod)  ift  oufaminenljang  mit  lat.  verto 
'raenben,  fclircn',  aflot).  vrüteli  vratiti  'menben, 
bTel)en',  ffr.  vit  'fid)  brel)en,  rollen'  fid)er;  'fid) 
roenben'  mürbe  im  @erm.  31t  'rocrben,  entfielen' 


(ugl.  ffr.  sarn  vrt  'entftef)cn').  2)ic  ältere  ^c 
bentnng  'fid)  raenben'  erblicft  man  mit  9ted)t 
in  beut  ©nffir  =tüärt§  (f.  bie§)  fomie  in  mf)b. 
wirlcl  'Spinbeiring'  =  afloo.  vreteno  '©pinbel'. 

Söcrber  Tl.  mf)b.  wert  (d)  m.  '^nfel, 
.'öalbinfcl'  al)b.  werid  warid  9Z.  '^nfel'  = 
anglf.  warod  'Ufer,  ©eftabc'  neben  anglf.  wa-r, 
anorb.  ver  '>)t.  '9[Reer'  (ber  33ebeutung  megen 
ugl.  5(n),  bic  auf  einem  germ.  waza-  (nid)t 
wai  a-j  'OJiecr'  bentl)cn.  i1tid)t  fid)er  ift  Mxvcv- 
manbtfd)aft  mit  ffr.  vär  '2Baffer'. 

locrfcn  \\tm.  (fd)mci3.  für  'rocrfen'  uielmebr 
liiere)  ml)b.  werfen  al)b.  werfan  (wörpfan) 
ft.  3tiü-  =  got.  wairpan,  anorb.  vcrpa,  anglf. 
weorpan  engl,  to  warp,  nbl.  werpen,  afäd)f. 
werpan  ft.  3*^.  'merfen'.  3{n§  bem  @crm. 
finb  afr3.  guerpir  fr^.  deguerpir  'im  ©tid) 
laffen'  entlcl)nt.  2)ie  l)ierin  enthaltene  germ. 
2B3.  werp  berul)t  auf  werq  au§  oorgerm.  werg 
(ogl.  3Bolf  neben  gr.  KvKoq,  fünf  neben  lat. 
quinque.  oicr  neben  lat.  quattuor);  mit  @nt= 
tural  erfd)einen  bic  urocripanbtcn  ffr.  vi-j  'niebcr= 
lucrfcn'"  nnb  afloo.  vrüga  (vreätii  'lucrfen'. 
2^a5u  ba^  flg.  ©ort  unb  ©ürfel. 

Söerfti  9)1.  ml)b.  af)b.  warf  9J.  (ogl.  nl)b. 
i^üfte  au§  ml)b.  huf)  'Äette  eittc§  @eioebe§, 
3cttelgarn';entfpred)cnb  anglf.  wearp  engl,  warp, 
anorb.  varp  in  gleidjer  ^cbcntung,  bic  man  an§ 
bem  3tro-  10er fen  crflärt.  Öit.  verpti  'fpinnen' 
entflammt  üicllcid)t  bem  beutfd)cn  ©ort. 

2öerft2  59i.  erft  nl)b.,  luie  oicle  naut.  2lu&= 
brürfe  ein  nbl.  Öcl)ntoort;  ogl.  nbl.  werf  (scheeps- 
timmerwerf),  engl,  wharf,  fd)ioeb.  varf  '©d)iff§= 
raerft'.  3"föW"cn^)ing  mit  roerf  en  ift  ber  Äon= 
fonanten  rocgen  nnmöglid).  ®ie  ©ippe  bebeutet 
eigtl.  '©erf=,  5{rbcit§plat5'  unb  gel)ört  3U  ber 
5Berbahii3.  oon  loerbcn  (f.  bie§). 

äÖcrg  -1J.  ml)b.  werch  werc  (ber  2)oppel= 
form  roegen  ogl.  ©tord))  af)b.  werah  (hh) 
unb  werc  9i.;  bancbcn  al)b.  äwirihhi  äwurihbi 
9^.  '©erg,  stuppa'.  ^yormell  becft  fid)  im  2II)b. 
3[Rl)b.  ©erg  genau  mit  ©erf,  ioc§l)alb  man 
jenes  al§  Slbsrocigung  bc§  le^tercn  fafjt;  bod) 
bleibt  bei  bicfcr  5(nnal)me  bie  i8ebeutung§= 
entioidlung  unflar.  3tl)b.  äwurihlii  '©erg'  ie= 
bod)  ocrlangt  3inn'ni"cnl)ang  mit  ©crf,  ba  c§ 
ben  '2lbfall  bei  ber  ^Irbcit'  meint.  a3iclleid)t  ent= 
rcicfclte  \xd)  ba§  einfache  ©ort  au^  bem  3ufammen= 
gefegten. 

Söcrgelb  9i.  m^b.  wergelt  '©elbbufsc  für 
Iobfd)lag'  eigtl.  '9Jlanne§=,  SlJJenfdiengelb';  loegen 
be§  erften  @liebc§  ber  3ufammenfc^ung  ogl. 
©elt. 

3öcrf  yi.  ml)b.  werc  (werch)  a{)b.  werc 
werah  (hh)  i)i. ;  roegen  ber  älteren  9iebenf ormen 


SBcrmut 


—   422   — 


mett 


mit  ch  Ulli.  ba§  ocrroanbtc  SGßcrg.  3u  ©runbe 
liegt  ein  cicmcingerm.  werka-  'SBerf  =  anorb. 
verk,  aiiglf.  weorc  engl,  work,  nbl.  afädi).  werk. 
SQBeitcrc^  i'ibcr  bic  ju  ©rmtbc  liegenbc  iffij.,  raoju 
gr.  epfov  '©ert',  j.  unter  iinrfen. 

93?crmut  '^Jl.  in()b.  wermuot  wermüete  al)b. 
wermuota  (,\vorinuota)  a^.;  t'aum  ucnuanbt  mit 
Sßurm,  moran  bas  Spvadniefülil  ba^  mol)! 
nid)t  jiifammcngeicl^tc  Üi^oxl  (ugl.  'Jlrmuti  an- 
lel)ntc  (iigl.  engl,  wonnwood  anglj.  wermöd 
worraöd).  2hid)  ^ejicljung  3U  luarm  ift  nidit 
firf)er.    Gin  Si)noni)mon  j.  unter  211  Jen. 

SScrti  dJl.  V^Iuf?infer  =  SB  erb  er. 

2Bcrt2  3)i.  i„(,b.  wert  (d)  dlb.  werd  9J. 
'Äaufiirei$,  foftbarc  JBare,  $>errlid)feit'  ■=  afäd)f. 
werö  'Selb,  ^o[)n',  got.  \vair])s  'Ü^crt,  '^^rei?' : 
fubftantiDicrteö  'Jlbj.  ^u  ©runbe  liegt  ba§  3tbi. 
itjcrt  QU&  ml)b.  wert  (dj  al)i>.  werd  'einen 
gcmifjcn  ^rei^i  foftenb,  fäuflid)  für  ctroag',  bann 
abfol.  'üon  bobcm  2Bei1,  I)errUd),  üornebm'. 
©ntfpredienb  got.  wair{)s  'iuürbig,tQuglid)',  anglf. 
weor{)  engl,  worth  'mcrt,  unirbig'.  ,"]ufammen= 
bang  mit  m erben  iit  bcv  '-Sebcutung  megen  un^ 
iüal)rfd)einlid).  Xaö  gelegentlid)  iierglid)enc  Iit. 
verlas  unb  ajlou.  vredu  finb  molil  germ.  (Snt^ 
lel)nung.  Tenfbar  ift  53ejiel)ung  3U  ber  unter 
Jüabren  beünod)enen  ibg.  2Dj.  wor  'anfe()en, 
anjdiaucn', luoju  mert  eine  vartijipiale^tbleitnng 
im  Sinne  uon  'gefd)äBt'  fein  fönntc;  f.  nudi 
2Barc. 

Si^cnuolf  9}^.  mbb.  werwolf  (aiib.  nur  al§ 
ßigennamc  Weriwolf)  —  fpötanglf.  (^Jkpicr, 
53citr.  2:5,  571)  werwulf  'SBcrmoIf.  5lui?  bcm 
©crm.  ftammt  miat.  guerulfus.  normann.  (12. 
3abrl).)  garwalf  nfrj.  loupgarou  'Sermolf.  Sie 
3)cutung  tjon  mbb.  werwolf  aly  'DJ^annroolf 
nad)  abb.  wer  '9J?ann'  (=  lat.  vir,  ftr.  viras 
'OJiann')  luirb  neuerbingv  beftdtten.  2)ie  iiieftfäl.= 
lipp.beff. Benennung  bev'-IBeriyolfy  aK?  53iiffcn  = 
lüolf  '.'jSofenuioif'  legt  bie  ißermutung  nabe, 
abb.  weri-  =  anglf,  wer-  alö  'Äleib'  (ju  got. 
wasjan  'fictbcn'  =  engl,  to  wear  'ftlcibcr 
tragen'  au»  anglf.  werian)  ju  faffcn;  ülf-hamr 
(audi  ülflKMienn.  ba§  bem  altbeutfd)en  Gigen= 
namen  Wnlflir-dan  eiuf;>rid)t)  ift  bie  anorb.  'Ik- 
ncnnung  bey  bcn  Sl^ermolf  d)nratterificrenben 
ftlcibeö.  Übrigcibo  mirb  im  IG.  C^abrb-  (3.  53. 
bei  iiutber,  Gr.  ^llberu»,  2i3ieru'i  u.  a.)  gern 
33ccriuolf  gefd)rieben. 

SScfcn  9i.  ml)b.  wesen  9?.  '2(ufentbalt, 
■'pauSuiejen,  2lrt  ju  leben,  Gigenfd)aft,  t'age*: 
fubftantioiertcr  onfinitiu  mbb.  wi'-sen  abb.  wesan 
(rooi(u  im  9Jbb.  bie  'i^rdteritalformen  be$  ^Stni. 
fein)  ft.  i^tm.;  entfiired)enb  got.  wisan  'fein, 
ucrrocilcn,  blcibcti'   (anglf.  wesan   engl.  1  was 


u.  a.  geboren  in  bic  ©rammatif ).  3)ic  9?erbalroj. 
wes  'fein,  uerbleiben',  uioju  aud)  u^abv  nnb 
m obren,  begegnet  auücrbalb  be'§  ®erm.  in  ffr, 
2Bj.vas 'bleiben,  üermeilen,  übernadHen'.  —  ^Taju 
roefentlid)  mbb.  wesentlich  (wesenlich)  'bem 
SBefen  nad)';  hav  t  ift  unurftnünglid). 

2öcfpC  5"-  ittf)^-  wespe  älter  wefse  abb. 
wefsa  älter  wafsa  5-:  ein  ed)t  germ.  SBoxl; 
ogl.  anglf.  w;efs  w;eps  9)1.  engl,  wasp  (anbrb. 
wespa).  SBabrfdieinlidi  ift  barnad)  germ.  wafs- 
üorau&jufc^en,  moncben  germ.  wabis-  wabit- 
burd)  baier.  webes,  ofttbüring.  weps-chen 
wewetz-chen  (roefttbüring.  bafür  wispel)  Dor= 
auggefe^t  mirb  (fd)mäb.  aber  SBefjg).  Csbg. 
wops  (wobhes),  ba§  auf  bie  2>erbalui3.  meben 
(f.  SSicbel)  beutet,  bat  ungcfäbr  ba^fclbe  ibg. 
ÜNcrbrcitungcnicbict  luie  .v>ornijfc:  altbret.  {xuohi 
'i*3efpcn'  iüü<-i  wops-i.  Iit.  vapsä  '!öremfe', 
aflon.  vosa  'Jöcfpe'  unb  mobl  aud)  mit  5lblaut 
lat.  vespa.  ^n  mbb.  3cit  i)at  lat.  vespa  ein 
bcutfd)e§  vespe  geliefert;  umgcfcbvt  ftebt  frj. 
guepe  mcgcn  feinei^  "Jlnlauty  unter  bcutfd)cm 
Ginfluf?. 

3öcftc  ^•.  crft  feit  bcm  is.  ,^a[)\-[).  üblid).  Xa 
tia-:-  2\>ort  bcn  älteren  9JJa.  frcmb  ift  (fdmiäb. 
unb  tirol.  gilt  bafür  l'eiblei,  muf5  frj.  veste 
(lat.  vestis)  feine  Quelle  fein;  aber  bei  früberem 
3tuftrcten  in  ben  altgerm.  2!ialcften  müfUc  e§ 
bcm  lat.  vestis  üicimebr  nrücrmanbt  fein.  ®a§ 
nod)  jetjt  bial.  üblid)e  mbb.  wester  'lauffleib' 
(bef.  in  oufammcnfeliungen  üblid))  berubt  auf 
bcrfelbcn  ibg.  ÜB^.  mie  lat.  vestis.  3u  »^cr  ibg. 
31^3.  wes  'bctlciben'  (=  ffr.  vas,  gr.  f'wuiai 
au§  "^F^a-vuui,  lat.  ves-tis)  geboren  nod)  got. 
wasjan  'fid)  fleiben',  anglf.  werian  engl,  to 
wear  'Äleibcr  tragen'  =  abb.  werian  (unter 
SBermolf). 

Isfijcftcil  9J^  mbb.  Westen  abb.  westan  9Z. 
'SBcftcn' ;  banebcn  nbb.  Jßcfl,  ba^^  im  2lbb.  91]bb. 
nur  alv  erftco  C^)licb  non  ;)Ufammcniel3ungcn 
begegnet  (3.  iö.  abb.  Weslffilo  mbb.  Wc'stväle 
'Ji?cftfalc').  2?gl.  nbl.  west  (in  ;^ufammenfc^= 
nngeni,  anglf.  engl,  west  (barau§  frj.  ouest), 
anorb.  vestr  9J.  Sl^an  iiergleid)t  lat.  vcs-per, 
gr.  ^aiT^pa  '3lbenb'  unb  fant  3ßcft  aivi  ''iJlbenb^ 
feite'  auf;  ugl.  bie  cntfpred)CJibcn  Teutungen  uon 
Süb  nnb  Cft.  ^Ibcnb  ift  im  Oberb.  ba§ 
üolfeiüblidie  SBort  für  Sl^eftcn. 

hJCtt  9lbi.  fpütmbb.  wette  ^Ibj.  'abgesablt': 
junge  2lblcitung  an^  bem  ©ubftantiuum  2Bette 
mbb.  wette  wete  wel  (tt)  9JIv.  abb.  wetti  weti 
9J.  "ij^fanbüertrag,  9?cd)t§üerbinblid)feit,  '^fanb, 
Gittfat^  bei  einer  SBette,  Sd)abcncrfal?,  ©elbbutlc' 
(bie  Ictjten  brei  iöcbeutungen  finb  crft  mbb.);  wgl. 
I  anglf.  wedd,  anorb.  veö.  got.  wadi  9^  '.öanb^ 


Söetter 


—   423 


SBibcrpart 


gelb,  Unten'fanb*.  3(ii'5  altgcvin.  wadja-  rourbe 
bic  roinan.  8ippc  oon  ital.  gaggio,  fil-  S^'i^ 
"'^ianh'  cntlcl)nt.  Urücnuanbt  finb  bcm  cjcnit. 
2Bcttc  lat.  väs  (vadis)  'iöünic*  imö  vädimo- 
nium  '58iu\ji'dinft',  lit.  vadüti  '^4ita"b  cinlbfcn, 
auSlöfen',  uicücidjt  auä)  qv.  aeQXoc,  (SBj.  FeO) 
'itampfin-ci'ö',  lueldic  auf  eine  ibiv  3l>3.  wedh 
fül)vcn. 

SÖCttcr  -^t.  nillb.  weter  a{]b.  welar  l)i.  — 
afäd)i.  w-rnlar  'iSettcr,  ÜIBittcrung,  Sturm',  nbl. 
weder  weer,  axic^i).  weder  engl,  weather,  anovb. 
veör  '2Bctter'  (got.  *vvidra-  fe()lt).  Segt  man 
ber  gcriu.  Sippe  wedra-  ein  oorgerm.  wedhro- 
ju  ®runbe,  jo  ftct)t  afloo.  vedro  9?.  'gutc§ 
SBctter'  (vedrü  'l)cü,  licitcr')  na^e.  9}^Dgltd)  ift, 
lücnn  and)  lucingcr  ii)al)vid)cinHdi,  bat?  wetrö- 
bic  ibg.  (Srunbionn,  5U  bor  aud)  afloo.  vetrü 
'8uft,  ir^inb'  (ju  SSj.  we  'ii)el)cn';  ftimmt.  — 
2Bcttcvlcud)ten  ^JJ.  auv  fpätin()b.  ijo  nod) 
nl)b.  bial.)  weterleich  i^ogl.  nortüeg.  vederleik) 
'Sli^'  mit  Dolf'5eti)mo(ogifd)er  llmbcutung;  ogl. 
m()b.  leichen  'tansen,  [)üpfen'  unter  Seid). 

lochen  ot'U-  mflb.  wetzen  al)b.  wezzan  (au§ 
*hwazzjan)  fd)ui.  3^^.  'id)ärfen,  idiarf  mad)cn' 
=  nbl.  wetten,  anglf.  hwettan  engl,  to  whet, 
anorb.  hvetja  'fdiarf  mad)cn' :  ein  gcmeingerm. 
\d)\v.  ^tro-/  ^(i'^  eigtl.  rcol)!  ftarf  roar.  Sie 
genn.  ft.  33erbaln)3.  hwat  au§  ibg.  kwod  (:  kud) 
ld)eint  ber  fhr.  2B3.  cud  'roe^en,  fd)ärten,  an= 
feuern,  antreiben'  gleich  ju  fein  {vql.  anglf. 
hwettan.  anorb.  hvetja  \d)m.  ^tvo.  'eiTegen, 
antreiben'  eigtl.  'fdiärfen').  Sie  älteren  germ. 
©pradjperioben  ben)al)ren  ju  SSj.  hwat  bie  5Ibi. 
hwassa-  (got.  hwass  =  al)b.  mt)b.  was)  unb 
hwata-  (anglf.  hwaet  =  ai)i).  wa?)  'fd)arf'. 

SSirf)'3  Tl.  feit  Äinbleben  1781  allgemein 
al§  'flubeiUifdiee  ©alaflcib'  in  ber  Stubenten= 
fpradie  gcbud}t;  'Belege  feit  1778  (in  ber  1.  i>älftc 
be§  18.  5af)vl)§.  unb  frü()er  gänjUc^  unbefannt). 
3u  roidifen  'blanf  madien'. 

tt)i(öfcn  otiü-  fpätml)b.  wihsen  al)b.  wahsen 
giwehsen  ]d)m.  3tni.  'mit  25>ad)§  überjieljen': 
5fi)leitung  axiv  )Bad)^. 

Söirflt  m.  mtib.  wiht  TlTi.  '@efd)öpf, 
SBefen,  Ting'  (bcfonberS  nonÄobolben,  3n)crgen 
ufn).  gebrauditi  al)b.  wiht  Tl^^l  'Sing,  SBefen, 
^erfon';  ugl.  h^v^n  bie  ^Bcbeutungen  oon  Söfe  = 
roid)t.  Qi-  entfpredien  afädif.  wiht 'Sing'  P^lur. 
'Sämonen'i,  nbl.  wicht  'tIeineS  Äinb',  anglf. 
wiht  '2Befen,  Sing,  Sämon'  engl,  wight  'SBefen, 
2Bid)t';  ba§  @ot.  unterfdjeibet  waihts  %.  'Sing, 
©ad)c'  unb  ni-waiht  9^  'nid}tö',  meld)  le^tere§ 
unferm  nidit,  nid}t§  ju  ©ninbe  liegt.  2Bal)r= 
fd)einlid)  ift  bie  53ebcutung  'perfönlid)e§  SBcfen, 
lebenbcö   SBefen'   abgeleitet  cinS'  ber  @runbbe= 


beutung  'Sing,  (Badjc,  für  beren  5Borgefd)id)tc 
bie  üerroanbten  Sprad)en  nid)t§  ergeben  al§ 
afloD.  vesti 'Sing,  Sad)c',  ha^  mit  germ.  wihfi- 
auf  ibg.  wekti-  berul)t.  2{u§  micgen,  roögen 
läf;t  fid)  bic  Sippe  faunt  begreifen. 

•föitötchuänntticu  9i.  ml)b.  wihtelmenlin 
wihtelin;  ha§  einfädle  wiht  '2Befen,  Sing' 
(f.  2B i d) t)  luar  fd)on  in  fcl)r  alter  3cit  eupbemiftifd) 
gern  auf  mt}tl)ifd)e  ©efcn  fpejialifiert :  anglf. 
elwihtu,  anorb.  alvitr. 

tüttöttg  %b\.  erft  nl^b.,  jüngere  Diebenform 
ju  geiüid)tig  eigtl.  '©eioidit  ()abenö';  f. 
@  e  lü  i  d)  t. 

ÜJÖitfc^  5.  ml)b.  wicke  at)b.  wicka  wiccha 
5.  =  nbl.  wikke :  tueftgenn.  wikkja  für  urfprgl. 
wikja,  Gntlebnung  auö  lat.  vicia  'SBicfe',  n)o= 
rau§  bie  gleidjbeb.  ital.  veccia,  frj.  vesce  (engl, 
vetch).  Sa§  2llter  ber  ßntlel)nung  (etwa  gletrf)= 
jeitig  mit  Spelt,  Stoppel,  Spcid)er,  Riegel) 
u'irb  beftimnn  burd)  bie  5^ertrctung  bes  lat.  v 
burdi  w  logl.  ^^fau,  '^fül)l  gegen  23ogt, 
3}eild)cn)  forcie  burd)  bie  53eiüat)rung  be»  lat. 
c  Dor  i  al§  k  (pgl.  Äreuj). 

-i-  3B{rfc2  %.  'Sod)t'  f.  2ßied)c. 

2öt(fc(  Tldl  ml)b.  Wickel  wickelin  al)b. 
wickilin  wicchili  9?.  'SBicfel,  51ad)§=  ober  2öotI= 
penfum  gum  5tbfpinnen':  oerroanbt  mit  Sßicfe 
'Sod)t'.  Sod)  fel)len  lüeitcre  ^ejieliungen  jur 
Seftimmung  ber  2Sorgefd)id}te.  —  Saju  roicfeln 
au5  fpätmt)b.  wickeln  eigtl.  'in  bie  ^orm  einc§ 
3Birfel§  bringen';  baju  erft  nl}b.  SBicfcl  5- 
'©inbel'. 

SSibber  dJl.  ml)b.  wider  al)b.  widar  m.  ^ 
got.  wijjrus  901.  ('SBibber' ?  'Samm'?),  anglf. 
weSer  engl,  wether,  nbl.weder'SBibber,  i">ammcr. 
Sa§  genn.  we{)ru-  au§  oorgerm.  wetru-  (wetr-?) 
ift  uruenuanbt  bcm  lat.  vitulus  'Äalb'  unb  ffr. 
vatsä  'Äalb,  3unge§',  bie  au§  bcm  ibg.  wet- 
'3a()r'  abgeleitet  finb;  ogl.  lat.  vetus  'beja()rt', 
gr.  exoc;,  ffr.  vatsara  '3al)r'.  SBibbcr  alfo 
eigtl.  '3unge§,  3äl)vling'. 

Wtbcr  5]3räp.=2(bD.  mf)b.  wider  al)b.  widar 
'roiber,  gegen,  entgegen,  jurücf,  roiebcrum'  = 
got.  wi{)ra  ^räp.  'gegen,  raiber,  oor',  afä^f. 
wiSar  (unb  wiö)  $räp.  'gegen',  nbl.  weder 
weer,  anglf.  wiSer  (unb  wi5)  'gegen'  (rooju 
engl,  with  'mit').  Sa§  germ.  wi|)rö  'gegen' 
neben  glcid)beb.  wij)r  bcrut)t  auf  ber  ibg.  $räpof. 
wi  'gegen',  bie  in  ffr.  vi  'au§einanber'  (roop 
vitaram  'roeiter')  erl)altcn  ift.  2}gl.  t)inter. 
—  Sasu  raibcrn,  anrcibern  eigtl.  'juroibcr 
fein'  au§  ml)b.  widern  'entgegen  fein'. 

ißjibcrpart  Tl.  m[)b.  widerparte  ^9^. 
'Gegenpartei,  5cin'>f<i)aft,   ^veinb,   @egner':  ju 


2ÖiberJQrf)er 


424 


lüilb 


in()b.  part  'Icir,  bcm  lat.  pars  (irj.  pait)  ju 
©runbc  liegt. 

2öibcrfad)cr  2R.  ml)b.  widersache  Ql)b. 
widarsahho  )Ql.  '(Scgncv  im  9f?cdit5l)anbcl , 
Stngcflniitcr,  ©efliicr  übcdiaiun':  311  iiot.  sakan 
=  ai)i>.  sahhan  ft.  otiD.  'flvcitcn'  (unter  Sa  die). 

totbcrfpcnftißipQtmljb.ifcltenjwiderspfcnstec, 
irofür  l)äiinc]cr  in()b.  widerspaene  widerspaenec 
'lüibeiipenftiiV:  ju  m^b.  widerspän  neben  spän 
Span  fnn)  'Streit,  ^anV. 

^tbcrt^on  SR.  C^>flan3enname)  nil)b.  wider- 
ten (-tat -tot  1 :  ein  buntic»  SBort,  ta^  ido()1 
burd)  i)oItöcti)moIoiiild)e  3(nle()nungen  feine  jc^iflc 
©cftalt  bcfoniincn  I)at. 

toibcrwärtiß  5tbi.  mtjb.  widerwertic  -wartic 
(widerwört  -wart;  'cntgecicnftrebcnb,  lüiberfetjlid), 
fcinblid)',  al)b.  widarwart  -wartic  (g;  'entgegen^ 
gefegt'.    SPiiI.  raärtä. 

ttitbmcn  ;ltui.  m()b.  widemen  a^b.  widimen 
'botiercn,  auc^ftatten':  3U  a()b.  widamo  '9)litgift* 
(f.  unter  2Bittum). 

ttltc  3(bt».  ml)b.  wie  üi)'ö.  wio  älter  hwio, 
roeldje»  au§  *hweu  für  *hwewu  hwaiwö  cnt= 
fprungcn  ift ;  auf  bie  le^te  @rbf.  rocift  nur  nod) 
got.  liwaiwa  'n)ie*.  ßu  ©runbe  liegt  ber 
''4^ronomina[ftainm  genn.  hwa-,  ibg.  qe-  qo-, 
beffen  Siiu'c  unter  lucr  unb  mav  belianbclt  ifl. 
Tic  Silbung  bev  oorgerni.  qoiwo  berft  ftd)  mit 
berjcnigcn  beö  fh".  eva  'auf  biefc  SBcife'  au'^ 
bem  "il^ronominalftamm  a  'bicfer'.  (5inc  anbere 
iöilbung  au'5  bcmfclbcn  gcrm.  ''.^ronominalftamm 
liwa-  beroa()rt  engl,  how  anglf.  hi'i  (=  afödjf. 
liwö)  'luie*. 

t  ©icbcl  9-11.  'iläfcr'  m()b.  wibol  af)b.  wibil 
ÜJi.  =  aiädij.  wibil.  anglf.  wifel  engl,  weevil 
'Morniuurm'.  Xa'6  SBort  bebeutet  alö  5Ibleitung 
ju  lücbcn  (f.  and)  SBcfpe)  eigtl.  luobrSBcbcr' 
(roegen  bcö  (5inf;iinncn§  beim  5Beniuppcn).  9]lgl. 
lit.  vabalas  '.Hafer'. 

t  2öicd)C  9)1.  'Xodn'  ml)b.  wieche  anj. 
'gcbrcbtce  C^arn  al§  Xod)t  ober  (ibanne'  al)b. 
wioliba  (widbVi 'Iod)t';  banebcn  begegnet  ml)b. 
nhb.  i'bial.)  wicke  in  gleid)er  '-öcbeutung.  Xa-> 
leßtere  fd)licf!t  fid)  an  )iQxdcl  an,  luooon  ml)b. 
wieche  lebcnfally  urfprgl.  ganj  Derfd)iebcn  ift; 
ogl.  nbl.  wiek  'fiampenbodjt*,  anglf.  w6oca 
(aber  banebcn  wecca  gleid)  engl,  wick  'Dodjt, 
SlUcfc'j.  Jvür  bicfc  Sippe  laffcn  fid)  feine 
rocitcrcn  93cjiel)ungen  (abgcfel)en  oicüeid}!  uodi 
oon  JBorfcu)  iua[)rfd)cinlid)  mad)cn. 

2Öicbc()0pf  9JJ.  ml)b.  witehopfe  abb.  witu- 
hopfe  (-hoffoj  Tl.:  eigtl.  '2Balbl)üpfcr' ;  abb. 
witu  '^^olü'  =  anglf.  wudu  engl,  wood  'öeböl^* 
(09I.  Äramtäoogcl)  ifl  bcm  altir.  fid  '53aum' 
au§  @rbf.  widhu-  urpermanbt.    Xa§  2.  ffiort^ 


element  ge^öil  3U  l)üpfen;  bod}  ift  eine  mit 
Umbeutung  ocrbunbenc  Snticbnung  auv>  bem  lat. 
upupa  (falle-  eine  fiinfopirtc  91]ittclform  uppa 
angenommen  mcrbcn  bürftci  nidit  au'Sgefdjloffen. 

Miicbcr  3lbu.  ibcntifd)  mit  luiber. 

SÖicßC  ^^  mbb.  wige  wiege  al)b.  wiga 
(*wiegayj  unb  mit  anbcrm  5(blaut  waga  J.; 
ogl.  nbl.  wieg,  anorb.  vagga  'SBiege'  (bafür 
anglf.  cradol  engt,  cradle).  ;]ufammcnl)ang 
mit  2B3.  weg  in  bemcgen  —  luadeln  {al)t). 
wagönj  ifl  bcutlid);  bod)  bleiben  Sd)uücrig feiten 
übrig:  ba6  i^crbältni§  pon  al)b.  ml)b.  ie  :  i  :  a 
ifl  nidn  gan3  flar  (f.  fdiief,  Stiege). 

lutCßcn  oliu-  ml)b.  wegen  aij'ö.  wegan  ft. 
3tu).  'ipägen,  ipiegen':  ibcntifd)  mit  mcgcn 
otm.;  f.  bic». 

wicljcrn  3lro-  xlnlenftüuui  3U  bem  gleidj^ 
beb.  ml)b.  wihen  i'wilienen  wihelcn)  al)b.  wihun 
(für  *wijön  *hwTjon V) :  53ilbung  au§  ber  gicid)cu 
il>3.  mit  ml)b.  weifen  al)b.  weiön  (liweion) 
'uncl)crn'  (engl.  bial.  to  wicker  'ipiebern').  3u 
ber  onomatop.  !iß3.  luvt  geboren  mit  anberer 
S8ebeutung»entn)icflung  anglf.  hwinan  engl,  to 
whine 'jammern,  minfcln',  anorb.  hvina'raufd)en, 
faufen'.  Spnonpm  mit  luiebcrn  finb  im  'Dlb. 
(Il)üringcn  .s>cffcn)  lad)en,  lucflfäl.  frensclien, 
frensken  unb  bissen,  lipp.  nüijen;  baier. 
mirfern,  tirol.  rülcn. 

t  Sötcmcu  9}?.  'Stab  jum  5lnbängcn  bc§ 
3U  räud)crnbcn  5-leifd)e»  über  ber  (5ffe'  crfl  nljb., 
ein  nbb.  35>ort;  ügl.  nbl.  wieme  '9iäud)erfammcr*. 
(Sntmebcr  entlebnt  auy  lat.  vimen  'jHutc'  ober 
bamit  uroeriuanbt. 

SBicfc  /"S".  mbb.  wise  abb.  wisa  ,}. ;  3ur 
fclben  2B3.  geboren  mit  anberer  ?lblaut§ftufc 
anorb.  veisa  ""4^fubl,  Jcid)  mit  ftebenbcm  !JBaffer', 
anglf.  was  ',">cud)tigfcit'  engl,  wuosy  'feud)t'. 
9?bb.  wische  'Söiefc'  berubt  auf  anbb.  *wiska. 

Söicfcl  9)19}.  mbb.  wisel  wisele  al)b.  wisula 
5.;  entfpred)cnb  nbl.  wezel  wezeltje,  anglf. 
wi'sle  (weosula')  engl,  weasel .  bau.  väsel. 
9)Jan  fafu  bai  3Bort  gern  al§  ^Ibleitung  au§ 
2l3iefe,  fo  baf;  cö  an  einen  beliebten  ^lufcnt; 
baltöort  ber  licrc  anfnüpftc;  anbere  benfen 
ipcgcn  bcy  fdjarfen  Öerud)c^  be§  Iierc§  an  lat. 
virus  '©ift'  (©3.  wis  unter  pcripcfen):  beibc 
Teutungcn  finb  fcl)r  unfid)er. 

lütlb  '.?tbi.  mbb.  wilde  al)b.  wildi  =  got. 
wiljjcis.  anglf.  wilde  engl,  wild,  nbl.  wild, 
afäd)f.  wildi;  ba^i  cntfpredienbe  anorb.  villr 
bebeutet  meifl  'irre  gebcnb,  ucrirrt'.  ^xi. 
sauvage  (au§  lat.  silvaticus)  'milb'  al§  2lb= 
leitung  3U  lat.  silva  'Sßalb'  l)at  bie  2(nnal)mc 
cmpfoblcn,  bie  gcrm.  Sippe  fei  3tbleitung'  ju 
2ßalb.    2)iefe  5lnfid)t   in    nid)t    inabrfdicinlid^, 


SBirbBret 


425   — 


SSinb^unb 


ba  luilb  cißtl.  uioI)l  mir  uon  Icbenbcn  2Befen 
('uevflanbÄloy,  utiücnninftitj' '.'')  gc6rauc()t  ju  fein 
jcf}cint;  oal.  btc  norbifd)c  53cbcutunii.  Tann 
aber  geigt  ba§  ©ubftantio  3Bilb  dl.  ba?-'  feine 
5(bleihtng  juni  3(bi.  fein  fann,  eine  urfprünglidjere 
©eftalt ;  ihiI.  ni{)b.  will  (d)  al)'i).  anglf.  wild  ^Ji.(anglf. 
Qud)  wildor  unb  jünger  wildeor)  'ba^  SBilb' 
an§i  germ.  \vil{)iz  l)i.  (alfo  uorgcrm.  weltos  9t. 
'2ötlb',  aber  weltjo-  'uiilb',).  Tabitrrf)  mirb 
onfonnnenbang  mit  2Da(b  nnn)a[)vfrf)cinlid) ; 
fid)ere§  bat  fidi  norf)  nid)t  gefunbcn. 

üBtlbbrct  dl  m()b.  wiltbrät  -braete  ^.  'jum 
53vaten  beftimniteS  ober  gebratene^  (aud)  ge= 
fottcnec^)  2BiIb,  SBilbbret';  fiebc  iß  raten. 

Silbfanö  dJl  im  18.  ^abr^)-  a(§  r,?5ferb 
uon  einem  nnlben  ©cftüt,  lüo  bic  ^ferbe  obnc 
Sartnng  benimlanfcn"  mebrf ad)  bezeugt;  bie 
barauö  abgeleitete  übertragene  58cbeutung  °an§= 
gelafiener  OJIenfd)'  finbct  fidi  feit  IGOO.  Tlijb. 
ift  wiltvanc  'SBilbbcgung,  S'^flbbe^irf. 

t  Söilb^eucr  DJi.  ein  fdjraeig.  Sialeftroort, 
bei  ©oetbe  SBanberjabrc  11,  6  gebrand)t  unb 
erflärt;  ron  ©oetbc  übernahm  Sd)iUer  1804 
IcU  95.  2738  has,  SBort. 

t  Sötlbftftur  dl  '2BoIf§peIs'  crft  nbb.,  nad) 
gleid)beb.  poln.  wilczura. 

2öilbfrf)üfe  Tl.  im  17.  ^a[)vi).  a(§  'Jörfter, 
i^äger';  aud)  SÖtlbercr  roirb  bei  ©tieler  fo 
gebudjt.    dladj  ©ombcrt,  Jöemerfgn.  4,  15. 

SBtttc  m.  mbb.  Wille  al)t>.  wiUo  willjo  5m. 
=  got.  wilja,  afäd)f.  willjo,  nbl.  wil,  anglf. 
willa  engl,  will:  Slbftraftum  ju  moüen.  — 
Tain  lüillig  m()b.  willec  ai)b.  willig.  — 
luiilfabren  fpätm^b.  willevarn.  —  rotll^ 
fommen  mbb.  willekumen  =  nbl.  welkom, 
anglf.  wilcumen  engl,  welcome  'imüfommen', 
it)orau§  burd)  Gntlebnung  afrg.  wilecome  al§ 
JöcgrüfjungÄfonuel.  —  SBiUfür  %.  mbb. 
willekür  J.  'freie  SBiüenSraabt,  freier  25?i(Ie'; 
f.  ftcfcn.  Iur=. 

ttlimmcin  3tro.  SU  fpätmbb.  (mb.)  wimmen 
'fid)  regen,  luimmcln' ;  au§  bcr  g(eid)en  SBj.  w-em 
(warn)  ftammen  mit  gtcidier  Sebentung  nod)  üijb. 
•«vimidon  unb  wimizzen  (wamezzen);  ha^'  3uge= 
böxnge  abb.  \\iuman  'roimmeln'  fd)cint  eigtl.  rc= 
bupliäterte§  ^räfen§  bcrfclben  Söj.  wem  (we-wm-) 
5U  fein. 

ttJtinincrn  3ttü.  mbb.  wimmer  gfj.  '©eroinfcl', 
moncben  ein  gleid)beb.  mbb.  gewammer  mit 
anbercr  2{blautyftufc :  junge  onomatopotetifd)e 
i'Bortfdiöptungen. 

SStm^cI  9Ji5-  ^h'^-  ^vimpel  \^Tl.  '^Banner, 
,3-äbnIein,  Sd)iff§n)impel,  Äopftud)'  a()b.  wimpal 
'©timtud),  ©d)leier'.  S^aju  frj.  guimpe  (afr^. 
aurf)  guimple)  'SSniftfc^Ieier  ber  9connen,  (Sd)Ieier, 

Slugc,  Gtninologifc^e-:-  S53örtcv6uc^,  6.  Slufl. 


^opftud),  J-äbnIein',  nbl.  wimpel,  anglf.  winpel 
Wimpel  engl,  wimple  '2Bimpel,  ©dileicr'.  ®a§ 
genauere  58erbültni§  bicfer  3Borte  3U  cinanber  ift 
bunfef,  ha  bic  nbb.  2)ia(ettc  mit  bem  iöb.  übcr= 
einftimmcnb  mp  baben  {l)b.  mf  müfjte  crirartet 
luerbcn),  mag  auf  3nfammenfe§ung  beutet;  etroa 
anglf.  winpel  a\i§'  wind  mit  lat.  pallium  '2)ecfe, 
3>orbang'  (=  altir.  oaille  '3d)(eicr')? 

SötmDcr  ^.  mbb.  wintbrcä  wintbniwe  ai}i>. 
wintbräwa  Jy.:  eigtl.  'bie  fid)  roinbcnbc  Zorane'  ? 

2Btnb  Tl.  mbb.  wint  (d)  ai]h.  wint  Tl.  = 
got.  winds,  anglf.  engl,  wind  (baju  engl,  win- 
dow  'Jcnfter'  nad)  anorb.  vindauga  eigtl.  '2Öinb= 
äuge'),  nbl.  afäd}f.  wind  'SBinb'.  2;a§  gemein= 
germ.  winda-  urfprgl.  wende-  au§  ibg.  wentö- 
bedt  fid)  formell  mit  ben  gleid)beb.  lat.  ventus 
unb  ffr.  vata  Tl.  '233inb'  (ügl.  aud)  gr.  unxri??;: 
fic  finb  2(blcitungen  auä  bem  '^räfcnSpartijip 
we-nt-  ber  SSg.  we  =  racben  (bcr  58ilbung 
raegcn  ogl.  3 ob")-  SBöbrenb  btefe§  SBort  für 
'S>inb'  über  baS^  @crm.  binau§  reid)t,  finb  ibm 
bie  ^cseid)nungen  für  bie  iöaupmd)tungen  be§ 
SBinbev  (f.  9Jorb,  Oft  u.  f.  ra.)  cigentümlid). 

Söinbc  J.  mbb.  winde  ai}b.  winta  jy.  '35or= 
rid)tung  jum  SBinbcn'.  —  SBinbel  J.  mbb. 
Windel  ai]b.  wintila  ^y.:  eigtl.  'DJiittel  sum  Um- 
minbcn'.  —  roinben  3ttü.  mbb.  winden  abb. 
wintan  ft.  3tm.  'minbcn,  brcbcn,  micfeln,  mcnben' 
=  afäd)f.  windan  'fid)  raenben'  (biwindan  'um-- 
mideln'),  nbl.  winden,  onglf.  windan  engl,  to 
wind,  got.  windan.  ®a§  .Qaufatioum  biefcr 
gemeingerm.  ft.  33erbalrc5.  wend  'breben,  roideln, 
fid)  menben'  f.  unter  rocnben;  meiterc  3(b-- 
leitungen  finb  ni  a  n  b  c r n ,  m  a n  b  e  l n.  Stutäerbalb 
be§  (Scrm.  fcblen  fid)erc  ^gesiebungen.  3)urd) 
(Sntlebnung  entftanunt  bic  Sippe  non  ital.  ghin- 
dare,  frj.  guinder  'aufminben'  bem  @erm. 

2ötnböuub  Tl  (im  17.  ^abrb.  3-  ^-  f"«! 
©rimmelebaufen  1069  Simplic.  IV,  1.3)  — 
©inbfpicl  dl.  au?'  gleid)beb.  mbb.  wintbracke 
wintspil :  biefc  3ufa"ii"cnfeÖungcn  finb  3}er= 
beutlid)ungen  be§  mbb.  abb.  wint  '©iubfniel' 
(ogl.  (älcntter  unb  2Balftfd)).  3ufiiinine"fia"3 
mit  SBinb  ift  unroabrfd)cinlidi,  mag  aud)  unfer 
(5prad)gefübl  ibn  anncbntcn.  ^ei  bem  befdiränften 
3}erbreitungÄgebiet  läfjt  fid)  bie  t)orbiftoi-ifd)c  (Vorm 
nid)t  fid)er  geminnen;  S^erroanbtfdiaft  mit.s>unb 
(germ.  hunda-  au§  *hwunda-?  alfo  abb.  wint 
für  *hwinda-?)  ift  ganj  unfid)er;  ebcr  bürftc  lat.= 
gad.  verträgus  vertägus  '2Binbbunb'  (barau§ 
ital.  veltro,  afrg.  viautre;  baju  forn.  guilter) 
3u  ©runbe  gelegt  rcerbcn,  jumal  e§  in  ben  germ. 
5Bolf§gcfct3en  resipiert  crfd)eint  (Lex  Salica  vel- 
trum,  Lex  Rurgund.  veltrahus).  Sic  gaü. 
SBinbf  pielc  roarcn  berühmt  (t»gl.  f  pan.  galgo  '2Binb= 

54 


SBinbibraut 


—   426   — 


SBirbet 


I)unb'  auy  lat.  canis  gallicus  bei  Ooib),  unb  im 
2(()b.  finbct  lid)  nodi  al§  Sc3eid)nung  einer  i'>unbc= 
art  siusjo  siuso  =  ital.  segugio,  afrj.  söus  auS 
lat.  canis  Segusius,  ba§  )id)  in  bcr  Lex  Sal. 
unb  bev  Lex  Alem.  al§  seusius  siusius  aufgc= 
nonnncn  erroeift  (oegufium  i)'!  Sufa  in  ^icinonti. 
2BQl)vfdicinlid)  beruht  a[)t>.  wint  '3BinbI)unb'  auf 
Unuicfialtuug  uon  ntlat.  veller  gu  vind(er)  unter 
31nlcl)nunc3  an  ÜBinb:  üiellcidit  liegt  3uuäd}it 
lat.  vertagus  ju  ©runbe,  bei'fcn  (vnbung  -agus 
bel)anbelt  märe  luie  in  a()b.  pfroffo  an^  lat. 
propago  ober  al)b.  sarc  anü-  lat.  sarcophagus 
(ugl.  pfropfe  n  unb  Sarg)  founc  in  fpätanglf. 
Roöuni  au'o  Rütomagus. 

2öinbC'brttut  5y.  m()b.  windes  brül  al)b. 
wintes  brüt  ,"s-. :  eine  auffänigc  SBortuerbinbung, 
Ijinter  ber  man  mit  9{ücriid)t  auf  bac>  glcidibcb. 
m()b.  winlgelle  mi)t()ologijdic  iBorftedungcn  )ud)t. 
S)od)  fönute  a()b.  mljb.  brut  in  bicfcr  oufammcn= 
fc^ung  audi  tuobl  bem  ml)b.  brfis  =  n()b.  53rauy 
Dcrroanbt  fein,  luenti  man  bie§  auy  uorgerm. 
bhrüt-to-  beuten  unirbe. 

t  SBiitflcrt  M.  'SBeinberg'  (ein  fdiuuib. 
2!iaIeftaioi1)  m()b.  wTngarie  al)'D.  uingarlo  y)l. 
(ügl.  and)  engl,  vineyard):  eigtl.  'SBcingarten' ; 
tüegen  ber  .Hür^ung  be§  lat.  T  ogl.  il^in3er. 

Söinf  9JI  ml)b.  winc  (ki  ai)b.  winch  Tl.: 
3U  minfeu  ml)b.  winken  fl.  ;^tiu.  al)b.  winkan 
fdiro.  3tiu-  'fid)  feitroärt§  beroegen,  fd)manten, 
nirfen,  luiufcn'  —  anglf.  wincian  engl,  to  wink 
'mintcn,  nirfen'.  ^'sft  'eine fd)mautcnbc  i^emegung 
mad)cn,  eine  ^eiucgung  feitii)ärt'^>  nuadicn'  bie 
©runbbebeutung  ber  germ.  äl\^.  wink,  jo  foun 
bie  ibg.  2Bv  bicfclbe  fein  nnc  bei  lueidjen  (ibg. 
wTg  :  wikj.    Taju  hü6  flg.  2Bort. 

Söinfcl  Tl.  m()b.  winkel  al)b.  winkil  m. 
'SPiufel,  Grfc*  =  nbl.  winke],  anglf.  wincel 
'SBinfcl*,  looju  nod)  baö  ani  ber  uafallofen  3Bj. 
gebilbcte  got.  wailisla  9?].  'iBinfcl,  (5rfc'.  2lHibr= 
fd)einlidi  ift  'ilriimmung'  bie  Wrunbbcbcutung 
bC'5  il^ortev.     3.  ilUnt. 

ttJtntcit  f.  SB  in  f. 

luinfcln  ^tro-  '"bb.  winseln:  o"tenfiinim 
3U  ml)b.  Winsen  al)b.  winsön  winisön  fd)iü. 
3tu).  'jammern' :  mol)!  mit  lu  i  m  m  cm  (lu  i  c  b  e  r  n ) 
a\i<-  ber  germ.  2i\v  bwT.  ;',ufammenbang  mit 
meinen  ift  u'cniger  umbrfd)cinlid). 

Söintcr  9?J.  mbb.  winler  abb.  wintar  9JL 
=  got.  wintriis,  anglf.  engl.  ubi.  winter.  af(id)f. 
wintar  'JBinter'.  Tie  uermanbtcn  Sin-ad)en 
gebraudjen  für  baS  fpcgififd)  germ.  wintrus  einen 
(Stamm  ghtm  (ghienr))  =  lot.  hiems,  gr.  xe«ndjv, 
aflou.  aoeft.  zima,  ffr.  hemanta  (ba.^u  in 
bcr  Lex  Salira  in-gimus  'cinjöbrigc»  5üicb'). 
2)ieje   ibg.   Gippe,  mcld)c   aud)   'Sd)ncc'    unb 


'©türm'  bebeuten  fonnte  (ogl.  gr.  X€»iaa  '©tunn'), 

fann  an?-  lautlid)cn  ®rüubcn  bcr  germ.  ©ippc 
nid)t  uermanbt  fein;  fic  legt  cv  aber  nabe,  3u= 
fammcnbang  oon  SÖintcr  unb  iBiub  ju  ucr= 
muten;  bod)  ocilragcn  fid)  bie  germ.  ®runb= 
formen  wintru-  unb  winda-  lautlid)  nid)t.  :!Biel= 
leid)t  ift  SBinter  (auS.  windr)  al-^  'aieinc  ^cit' 
3U  faffcu  unb  gu  altgall.  vindo-  'lociB  (ugl. 
Vindo-b()iiaVindo-magusVind()-nissa)su3ieben ; 
ögl.  altir.  und  'meifj'.  —  3"  bcn  altgcrm.  Sprad)en 
bat  äl^ i n  t  e r  (ügl.  aud)  9i  a  di  t )  aud)  bie  53ebcutung 
'^(ibi"',  mcld)e  nod)  in  bem  bial.  (nbrbeiu.)  6in= 
mint  er  'cinjüljrigc  ^icflC/  9?inb'  (anglf.  senetre 
'einiäbiig')  crbaltcn  blieb. 

SBin^cr  Tl.  mbb.  wtnzürl  wtnzürle  abb. 
wTnzuril  (wtnzurnil)  Tl.:  (Sntlcbnung  an^  bem 
in  roman.  Sprad)cn  giinjlid)  fcblenbcn  lat.  vini- 
tor  vinitorem  (*vintörem),  mofiir  ha?-  ilJoman. 
vineator  (fpan.  viualor)  unb  vinearius  (ital. 
vignajü)  bietet.  3(u§  lat.  vinitorem  mufete  iiu 
näd)ft  abb.  *winzQr  cntftel)en;  mal)rfd)einUd)  i)at 
bie  (Srmeitcrung  ju  winzuril  ibren  ®runb  in 
fcfunbärer  ?(idcbuung  an  anbere  Jöilbungen  auf 
-il,  inbcm  nuin  an  abb.  zi-ran  'gupfen'  anfnüpfte. 
ÜBcgcn  ber  ^autuerfd)icbung  uon  t  gu  bb.  z  ge- 
bort bie  (Siulcbuung  bcr  früben  i!cbnperiobe  von 
SBein,  Tlo\i,  pflürfen,  itelter,  (5ffig, 
Iridjter  an. 

tuinjtg  2lbj.  fpätmbb.  winzic  (g) :  junge  5lb= 
leitung  ju  a)enig  (ugl.  ctngig  gu  einig  — 
ein);  bead)tc  fdmuib.^alcm.  bcff.  wunzig. 

Wi\>Ul  Tl  mbb.  Wipfel  (wiffel)  abb.  wipfil 
(wiffil)  Tl.  'iBauiiifpitje' :  eigtl.  mobi  etma 
'Sdjaufclnbcy,  Sd)autcr ;  benn  bie  unter  bem 
flg.  ÜHirt  bebaubcltc  germ.  SBj.  wip  'gittern,  fid) 
bemcgcn,  fd)auteln'  liegt  gu  ©runbe. 

t  !!Bippc  J^-.  erft  nbb.,  auy  bem  '^ibb.  ent= 
lebnt;  ugl.  nbl.  wippen  'fd)ucllcn,  fd}aufcln' ; 
bafür  in  cd)t  bb.  Öautgeftalt  abb.  mbb.  wipf 
'2d)uning,  rafd)e  '-ycmcgung'  neben  mbb.  wifen 
ft.  ;')tm.  'fd)mingcn'  (f.  mcifen).  ®ie  in  bicfcr 
Sippe  fomie  in  ÜBipfel  entt)altene  germ.  2Bg. 
wTp  'fid)  fd)aufelnb  bemcgcn'  berubt  auf  t)or= 
germ.  wTb.  mogu  aud)  lat.  vibrare  'fdjmingcn'; 
bagu  bie  ältere  ibg.  Micbenform  wip  in  ffr.  vij) 
'gittern',  abb.  wcibün  'fd)manfen'. 

lüir  '^Jiron.  mbb.  abb.  wir  —  got.  weis, 
afäd)f.  wi,  nbl.  wij,  anglf.  wv  engl.  we.  ©a'^S 
gcmcingcrm.  wiz  mit  fcfunbärem  nominatimfdjcm 
s  berubt  auf  ibg.  wei  'mir',  luorauä  ffr.  vay- 
äin  'mir'.  Tic  Dcflinatiou  uon  wir,  bie  fid) 
au<5  uns  ergängt,  gebort  in  bie  örammatif. 

SlMrbcI  Tl.  mbb.  wirbel  Tl.  '.Slopfmirbcl, 
Sd)citcl,  'jLnvbcl'  abb.  wirbil  wirvil  Tl.  'SBirbel^ 
loinb'    =   anorb.   hvirfell   'itopfrairbcl',  engl. 


lüirfen 


—   427    — 


äöijunb 


whirl  'äBirbcl,  fid)  brc()cn' :  3(blcitungcn  au§  bcv 
unter  luevbcn  bcl)anbc(tcn  gcvm.  ÜBj.  hwerb 
(hwerf)  'l'id)  bvcl)cn'.  ÜBci^cti  WopfiDtvbcl  bc- 
aditc  btc  'öcbcutuntvocntundcluiicj  oou  Sd}citcl. 

tüirfcn  otiu.  m()b.  wirken  (würken)  a[)t). 
wirkan  (wurclian).  2)ie§  eiijtl.  ft.  S^w.  ift  iic= 
mcingcnu.  aly  wh-kjanwin-kjan  -.vqi  90t.  waürk- 
jan,  aiujlf.  wyrcoan.  foiuic  a)äd)f.  wirkjan,  nbl. 
werken.  2;ic  gcrin.  i>cvballU3.  werk  :  work,  ju 
ber  ÜR>crf  gcdort,  [icnd)t  auf  bcr  altibg.  SBj. 
werg  (worg),  bic  über  mc()vcvc  2)ia(cftc  ucr- 
brcitet  ift.  ou  gv.  eprov  'ilscrf  gcljörcu  ptluj 
für  *FpeTiiw  't()uc,  ücrrtd)tc'  —  öp-favov  '2Dcrf= 
jcug*  —  öpTiov  '(jciligc  .s>inbhing' ;  baju  aocft. 
vrz  verez  'luirfcn,  arbeiten'.  !ric  in  ni[)b.  ;5eit 
fid)  au§bilbcnbc  Jöcbcutung  'nä()enb,  fticfenb, 
ujcbcnb  ucrfcrtigcn'  erl)iclt  fid)  im  Td]t).  —  'Hn-i 
beut  Xeutfdicn  ift  an  "Jtblcitungen  nod)  ba§  3U= 
famniengefcl3tc  al)b.  scuoliwurlito  m()b.  sclmoch- 
würhtc  '3duil)tnadKr'  ju  cruHl()ncn,  morauö 
Gigcnnamcn  ivic  3d)ubcrt  unb  3d)ud)arbt 
cntfprungcn  finb. 

wirr  3(bj.  erft  nl)b.  '3(b(citung  au§  luirrcn 
(mcift  jetjt  ü  er  wirren);  biey  eigtl.  ft.  S^w. 
(roic  baä  alte  ^^artij.  n()b.  ücrtuorrcn  geigt) 
berul)t  auf  m()b.  werren  (verwerren)  a()b.  werran 
(firwerran)  ft.  3tn).  'oerwidctn,  ocriuirrcji'.  3(uf 
bem  gugcdörigcn  Subft.  a()b.  werra  'SJcrnnrrung, 
©treit'  bcrut)t  ital.  guerra,  frj.  guerre  'Ärieg'. 
3u  al)b.  afäd}f.  winran  ft.  3tnt.  'in  33erunrrung 
bringen'  au^  älterem  *wersan  ge()öx1  n)ol)l  aud) 
SBurft  alö  '©cmengfcl'.  Gine  uorgerm.  ©j. 
wers  ftedt  in  afloo.  vresti  'brcfd)en'  unb  luol)! 
auc^  in  lat.  verro  'fege'.  Tlan  gieljt  gern  engl, 
worse  'fd)Iimmer'  (got.  wairsiza:  f.  ba§  flg. 
SBort)  jur  germ.  üTGj.  wers  'oerrairren'. 

öiirfd)  3lbi.  erft  nbb.,  3?ad)bi(bung  3u  bem 
bereite^  ml)b.  unwirscli  (au§  unwirdesch  un- 
würdesch);  bie  53cbeutung  löfjt  fid)  au§  m()b. 
wirs  Äomparatiu  'fdjUmmcr'  (g(eid)  engl,  worse. 
got.  wairsis)  nid)t  begreifen. 

933trf(ftinfl,  2Birfing  dJl.  erft  nl)b.  bejeugt; 
t>a^  S>ort  fdicint  aber  fd)on  fri'djer  entle(}nt  5U  fein 
unb  jiuar  uon  obcritalienifd)cm  53oben,  roorauf 
bie  frg.  Benennung  chou  ile  Milan  ou  de  Savoie 
{aud)  l)eff.  mittelrbetn.  ©aroau)  fül)rt.  3u 
©runbc  liegt  lombarb.  versa  (ogl.  ital.  verzotto) 
'Äobl,  ©irfing',  iücldic6  auf  lat.  viridia  (t)ulgär= 
lat.  virdia)  '@artengen)äd)fe'  gurücfgel)t.  Sic 
ßntlebnung  üon  Äo()l  unb  »aaiipc§  I)at  raeit 
früber  ftattgcfunben. 

aöirt  m.  ml)b.  al)b.  wirt  Tl.  '©bemann, 
i")au§löcrr,  Öanbe§l)crr,  Jöeroiiler,  (Saftfrcunb, 
©aflroirt'  =  afäd)f.  werd  '.sMu^beiT,  Gl)el)crr', 


nbl.  waard,  got.  wairdus  '©aftfrcunb'.  3^= 
fammenljang  mit  lat.  vir  'SJJann'  (germ.  wer 
f.  unter  SBelt,  SBcrgelb)  ift  nidit  möglich; 
aud)  gn  gern db reu  unb  m arten  mirb  e&  faum 
geboren. 

SBirtd  5[R.  'Spinbclring'  mljb.  wirtel  gjj., 
meld)e'§  au§i  ber  unter  merben  bcf prodienen 
ibg.  2®3.  wert  'fid)  brel)en'  ftammt.  4>gl.  afloü. 
vreteno  'Spiubel'. 

SBiftti  9!JJ.  ml)b.  wisch  ai]"!).  wisc  Tl.,  moju 
mbb.  nl)b.  wischen  abb.  wisken  (anglf.  weoxian 
'ipifd)cn' ).  iUjl.  anorb.  visk  '33ünber  unb  nad) 
«citr.  XI  561  mit  Sabial  anftatt  bec^  @uttural§ 
engl.  wisp.  Sie  ©rbf.  wisku  wiscj  wisp  bürfte 
3U  lat.  virga  {au§i  wizgäV)  ftimmen. 

2Öi§mut  9J1.  im  16.  3al)rl).  alö  SBiümut 
—  SBinmat  bejeugt  (3.  ^.  in  ^liatliefins'  Sa= 
repta  1562);  ©corg  SIgricola  De  Re  Metallica 
15.30  fd)reibt  lat.  bisemutum.  Qm  fäd)f.=böl)m. 
Grggebirge,  mo  bic  frül)cften  19i§ntut3ed)cn  (feit 
1472)  luarcn,  ift  JBieSmat  =  SBiefen matte, 
fo  baf5  ber  3Bi§mut  mit  ben  53lumcn  bcr  2Biefe 
ipcgen  ber  mannigfaltigen  Jnrben  ucrglid)cn  mdrc. 
3©al)rfd)einlid)cr  ift  bie  2(nnal)me,  ba'o  Tlctaü 
()abc  feinen  Flamen  nad)  ber  älteftcn  ®tCMnut= 
3cdic  ©.  ©eorgcn  „in  ber  SCMcfcn"  bei  3dinec= 
berg;  muten  ift  ein  bcrgmänn.  ÜBort  'um  ba^ 
3{cd)t  eine  3cd)c  ju  eröffnen  nadifud)cn'.  dlad) 
ür.  5.  SBibcl. 

2Stf})d  Tl.  erft  nbb.,  ein  nbb.  ©ort;  bie  feit 
bem  12.  3ttl)rf).  bcseugte  @rbf.  wich-schepel 
beutet  auf  3iifannnenfe^ung  mit  nbb.  schepel 
'2d)effel'. 

t  Wif^dn  3tiu-  'lifpeln'  mbb.  wispeln  abb. 
wispalön  hwispalön.  daneben  bai-'  erft  nbb., 
eigtl.  iuol}l  nbb.  mifpern,  bav  bem  anglf.  hwis- 
prian  engl,  to  whisper  'flüflern'  entfpndit.  2)iefc 
^ntenfiübilbungen  fd)einen  auf  einer  (Sd)aUn)3. 
hwis  (^hais)  (in  l)eifer'?)  3U  bcruben. 

miffcn  3tiü.  mbb.  wl^^en  al)b.  wi^^an:  ein 
gemeingerm.  unb  nieiterbin  uribg.  '!prät.=*:|?räfen»; 
ogl.  got.  wait  'id)  meif;',  anglf.  wät  engl,  wot, 
afäd)f.  wet,  al)b.  mbb.  wei^  au§  bem  porgcrm. 
4'erfeft  woide  'er  roeits'  —  widnt  'fic  miffen' 
in  ffr.  veda  'er  tPeiß',  gr.  oibe,  aflop.  vedeti 
'miffen'.  Siefem  uralten  rebuplifation§lofen 
^erfeftum  liegt  eine  2B3.  wdd,  it)cld)e  eigtl. 
'finbcn',  bann  'fel)en,  erfcnnen'  in  ben  ibg. 
Sprad)en  bebeutet,  3U  Ojrunbe;  ogl.  ffr.  vid 
'finben',  gr.  ibeiv,  lat.  viderc  'feben',  got.  wi- 
tan  'bcobad)ten'.  9(uö  bem  9Jbb.  cgi.  geiuiß, 
oerroeifen,  rociSfagen  unb  ilMg. 

3Stfunb  Tl.  mbb.  wisent  abb.  wisunt  Tl.  = 
anglf.  weosund:  ber  gemeingerm.  liernamc  (bei 
antifen  Sdn-iftftellern  al§  bison).  bcr  im  Helt. 


iüittent 


428 


lüol^nen 


üicUcidit  in  CrtSnamcn  rote  Vesontio  ftccft,  tft 
früh  33cinamc  rcU^-  ^^^cvfoncnnainc  geroorben  unb 
jiüar  alc-  inl)b.  Wisent  —  ^Yimt   alib.  Wisunt 

—  Wirunt  n'dion  bei  •iJJrofop  Bavba\dpio<; 
Oüiaavbo;). 

wittern  ot»u.  ml)b.  witeren  'ctiu.  nlv  &c- 
rudi  in  bic  dla)c  bcfommcn*;  bancbcn  anovb. 
viöra  in  oilcidjer  'öcbcntnna:  5n  '©cttcr  iicliöx-ic}. 
„Tai]  bcr  ^^säoicran&brncf  ju  bcv  'Öcbcnlnnci  (cii^tl. 
'mit  ^cniil5nnii  bcvffiittcvnnci  viedicnb  anfftnircn' ) 
foninicn  fonntc,  bafiir  un-cdicn  cnyil.  to  wind 
'nnttcrn'  unb  frj.  vent  'ii>ittcvunc;i'." 

Söittib  (mit  rccjulär  cntftanbcncm  b  au^:^  w) 

—  SBitmc  <^-.  ml)b.  witewe  witwe  o()b.  wituwa 
(witawa)  J-  ==  flot.  widuwö,  ajäd)f.  widowa. 
nbl.  weduwe.  anglf.  wuduwe  widwe  engl, 
widow.  Gntfin-cdicnb  ir.  fedl).  \at.  vidua,  ffr. 
vidliävä.  aflot).  vidova  'SBitme'.  Ta^  ()icran§ 
ctid)lict';bavc  nribg.  widhewä  iwidhowäi  'J. 
'SBitiüc'  jd)eint  eine  nite  'iMlbnng  311  einer  ibg. 
aßj.  widh.  jtr.  '-1*03.  '^■'*1''  '^^^^'  ii'cvben,  iVJangel 
l)abcn';  ogl.  gr.  niöeoi;  'lebig,  nnnevliciratet'. 
2)ic  '-Pejeidmnngen  für  "©itiöcr  finb  jnngc  3Ib= 
Icitnngcn  ani-  bem  ("ycmin.  (ogl.  6d)miegcr); 
ugl.  nlib.  wituwo  m()b.  witwsere,  roojn  bann  eu. 
ein  neue-?  Aemin.  (ml)b.  witwerinne)  gefdiaffen 
lucröen  tonnte;  ngl.  nl)b.  ©itmcinn  (barnad) 
SBitfvam.  —  oni"  glcid)en  ibg.  iBurjel  widli 
gel)ört  uielleid)t  nlib.  ©aife. 

■i-  iBtttlUll  'Ji.  mbb.  widen  widenie  d)l^-. 
'Srantgabc,  maö  ber  '-^räntigam  ber  Jörnnt  giebt' 
bann  and)  'Xoticrnng  einer  ilird)e'  al)b.  widamo 
'9Jiitgitt  be§  '-i^räntigam-ii  für  bie  53raut'.  2)a§ 
ciUfpredienbe  anglf.  weoluina  '.Hanfprei^  bcr 
SBrant'  führt  auf  il<ern)anbtfd)aft  mit  gr.  eebva 
^bvov  '*ih-autgeid)cnl'e  tc<-  söräutigam-ö',  ii'oju 
t)ic(lcid)t  and)  aflou.  vcda  (vcstii  'heirate',  altir. 
fedaim  'heirate*.  ^Vbcnfallö  bcftel)t  fein  M- 
fommenbang  jnjifdien  äBittum  nnb  bem  flg. 
2Boi1;  ugl.  nod)  luibmen. 

WxU  iV2.  mhb.  witze  al)b.  wizzi  a.  'SlUffen, 
23eritanD,  .Mlugheit,  'il^eiv'heit' :  'Jlbftrattum  3» 
nuffen  ioiniiued)enb  anglf.  engl.  wiD.  —  Ta,ut 
miuig  "Jlbi.  mhb.  wilzrc  ffii  ahb.  wizzi-i  'uer^ 
ftänbig,  llng'. 

Söiöbolb  Tl.  gcbilbet  luie  Iruntcnbolb 
(j,  aiid)  ÄMiterid)).  3>n  10.  i^sa\)v\).  üblid) 
gunädift  üon  frühreifen,  altf lugen  Slinbern  (,v  'S. 
l.")41  in  3eb.  Aranctd  Spridimörtern  I,  ]<»Gi>; 
II,  14ai. 

too  "Jlbü.  ml)b.  al)b.  wä  für  ältere'?  war 
'roo?*  =  afädif.  hwär,  nbl.  waar.  anglf.  Inviir 
engl,  where :  ba.ui  got.  Invar  'wo  ?' :  'liotalabu. 
ju  bem  alten  Aragepron.  hwa-  an^  ibg.  ko-; 
ogl.  ffr.  kärlii  'mann'.    S.  mer  nnb  marnm. 


^^^od)C  J.  iiilib.  woche  a()b.  wohha,  mofür 
metft  mit  älterem  23ofal  wehha  Jv.  (bancben  mit 
u  fdmiäb.=fd}uicij.  wucli) :  eine  gemcingcrmanifd)e 
53encnnung,  mcldie  auf  einer  ©runbform  wikon- 
is:  bcrut)t;  ugl.  got.  wikö.  afädif.  wika,  nbl. 
week,  anglf.  wucu  wicu  engl.  week.  anorb. 
vika  5.  '2Bod)e'.  2)ic  31nimhmc,  hü\i  lat.  vices 
'äBcd)fer  al§  '2Bod)e'  fid)  bei  ben  ©ermanen  fcft= 
gefetzt  l)abc,  ift  unhaltbar ;  ein  bem  maügebcnben 
lat.  septimäna  =  ital.  settimana,  frj.  semaine 
(altir.  seclitman)  '3lHid)c'  entfpredicnbe§  2Bort 
hätte  bann  bei  un§  heimifd)  merbcn  muffen.  5"iu" 
gcrm.  Urfprung  bcci  Sinn-tc-J  fpridit  bic  frühe 
tSntlel)nnng  inC'  \yxnn.  (aU  wiikko),  fomie  ba-o 
neben  anglf.  wicu  bcftcljcnbe  wice  J-  '2Bcd)feI= 
bienft',  mobnrd)  Slnnhe  aU  'ä'i>ed)fer  mal)r= 
fdieinlid)  mirb  (ugl.  2Öed)jcl). 

t  Söorfcii  9)^  'OiVxfen'  erft  nl)b.,  anv  bem 
''Mhb.  (l)b.  bafür  3{odcn);  u'ol)l  mit  SBiedic 
uermanbt. 

Söoflc  A.  (mit  mb.  ö  für  A  ipic  in  Cbem, 
Sdilot,  Hot  ufiP.)  ml)b.  wäc  (g)  al)b.  wäg  SÖl. 
'bcmcgte'?  3Saffer,  (>-lut,  SBoge,  '^-luf!,  9}leer'  = 
afäd)f.  wäg.  anglf.  wä'g,  got.  wegs  '3Bogc,  (Vlut'. 
SUIS'  bem  5(l)b.  entflammt  fr3.  vague.  @erm. 
wega-  wegi-  an§  porgcrm.  weglio-  weghi-  gc= 
l)iirt  ju  bcr  ibg.  STw  wrgh  'ftdi  bcmcgen':  alfo 
3Bogc  eigtl.  'iicmeguug,  ^ycmeglc?'. 

3i^oI)I  l^t.  nidit  in  nnmiüelbarer  Jöc^iebung 
3U  u'üljl;  pielmel)r  ahb.  wolo  welo  9)1.  '^)ieid)- 
tum'  =  aföd)f.  wölo,  anglf.  wela  'iRcid)tnm'. 

tooftl  31bü.  ml)b.  wol  al)b.  wola  =  afädjf. 
wSl,  nbl.  wel  anglf.  w51  engl,  well,  got.  waila: 
5(bi)crb  3n  gut.  Tic  3U  crfdiliefjenbc  @runb= 
bcbcutung  biefc'?  gemcingcrm.  "Dlbu.  ift  'nadi 
ilUiufd)',  ha  ci  an'i>  ber  äi^3.  uon  u' ollen  ab^ 
geleitet  ift;  ein  ibg.  wclo-  '2Bnn)d),  il3egcl)r' 
ftertt  nod)  in  ffr.  varäm  ä  (ober  pr:iti  väram) 
'nadi  3l^unfd),  nad)  üöelicbcn'. 

luuMfcil  '^Ibj.  ml)b.  wol  veile  'leid)t  fäuf-- 
lid)';  pgl.  feil.  —  Juublgcborcn  51bi.  mbb.  wol- 
geliorn  (nuifür  and)  lincli-cliorn)  'üorncl)m*.  — 
SBobltlint  Tv.  mhb.  woltät  ahb.  wolaiät. 

lüol)UCJl  ;^)tni.  ml)b.  wonen  aljb.  wonen  fd)n). 
3tn).  =  afäd)f.  wunon.  nbl.  wonen,  anglf. 
wunian  'moljnen,  fein,  bleiben'.  9Jebcn  biefer 
lueftgerm.  Sippe  flel)t  biejenige  üon  gcmolint: 
bie  3n  örunbe  licgcnbc  ibg.  2B3.  wen  l)at  iDal)r= 
fd)cinlid)  'fid)  gefallen'  bebeutet,  maö  got.  wunan, 
anorb.  una  'fid)  freuen'  nal)c(cgt;  ha'i  ®e  = 
mohnte  ift  'ba&iejiigc,  moran  man  (Gefallen 
finbct',  n)ol)ncn  eigtl.  'fid)  irgcubiuo  erfreuen'. 
%n<-  ber  gleid)cn  ibg.  31^3.  wen  ftammen  afäd)f. 
al)b.  wini  (ml)b.  anglf.  wine)  'Areunb',  lat. 
Venus  'Ööttin  bcr  Siebe',  ffr.  2B3.  van  'gern 


tülUbeti 


—   429 


2Burf)ei- 


l^aben,   lieben',   jfv.   vänas    'Suff;    ugl.   nod) 
2Bonnc  unb  SBunfd). 

ttJÖlkn  otiu.  nü)ö.  a[)b.  weihen  (au§  *\val- 
bjan  hwalbjan)  ^djvo.  Btw.  'boc3cntörmig  ge= 
ftalten,  raölbcn'  =  afäd)f.  bihwelbjan  'übcr= 
roölben,  bcbecfen',  nbl.  welven,  anorb.  hvelfa 
'roölbcn';  hain  aiuilf.  hwealf  \-5Ciuulbt'  unb  flot. 
hwilt'tri  '3ari^'  (eü^tl.  '2Bölbunif ).  2)tc  acrm. 
SSevbaliU^.  hwelb  :  hwcMf  auö  tbc].  qelp  ((|elqV) 
ftct)t  bem  öv.  kö\tto<;  '^Bufen'  (eigtl.  'SBölbung') 
nal}e;  ba^u  aud)  ffr.  kürcä,  lat.  culcita  '^olftcr'V 

Söolfi  (nbb.  Sautfonn  3BuIf)  m.  mt)b.  al)b. 
wolf  Tl.  =  got.  wulfs,  nfäd)f.  wulf,  nbl.  wolf, 
angll".  wulf  engl.  wolf.  S)a§  gcnn.  wulfo-  au§ 
walpo-  bevnljt  auf  ibg.  wlqo-  wlko-  =  ffr. 
vrka,  afloD.  vlükO.  (it.  vilkas,  gr.  Xükoc;,  (at. 
lupus  "iBoIf.  Sei  biefer  augenfd)eiulid)en 
Übereinflimmung  von  Söolf  mit  ben  gleid)beb. 
SBorten  bcr  übrigen  ibg.  Spradjcn  ift  lat. 
vulpes  '^udiö'  fern  ju  balten.  9Jlan  I)at  bic 
ibg.  ^Benennung  walqo-s  wlko-s  mit  3icd)t  ju 
ber  in  gr.  e\Kuu,  aflou.  vleka  bcroal)rten  ibg. 
2B3.  welk  '3icl)en'  geftellt,  fo  ba\i  2Öolf  etma 
'Siäubev'  meitUe.  —  2)aS  SBort  S>olf  luurbe 
im  @erm.  liäufig  ^uv  Silbung  üon  Gigcnnamcn 
benu^t;  »gl.  SBolfram  unter  9{abc;  3iubolf 
au§  Ruodolf  (eigtl.  'Diuljmivolf ;  f.  9tul)m), 
2rbolf  au§  Adalülf  (eigtl.  'ebclroolf ;  f.  2lbel). 

Wolp  9JI.  fd)on  im  IG.  3al)rl).  (3.  ^8.  2)a= 
fi)pobinÄ  1.54<J  'Intertrigo')  üblidi ;  im  15.  3af)i'^)- 
ogl.  ;laftnad)tyfp.  I  44  rMv^  fic  ben  ganjen 
2tbenb  gel)t,  al»  ob  fie  ben  SBolf  geritten  l)ätt" 
(9?ad)n)ciö  oon  Jy^'-  ?5faff). 

Söölfin  5.  m()b.  wülvinne  älter  wülpinne 
al)b.  wulpinna ;  ältefte  bcutfdje  3^orm  afjb.  wulpa, 
ältefte  gcrm.  Jorm  anorb.  ylgr  (für  germ.  *wulgi) 
=  ffr.  vrki  "JBölfin'.    Aemininum  gu  SBolf. 

SSoIfc  5.  mdb.  wölken  al)b.  wolkan  Tu; 
bancben  ml)b.  (alem.  mb.)  wölke  abb.  wolka  5- 
'SBolfe'.  35gl.  afüd)f.  wolkan  3t.,  nbl.  wölk, 
anglf.  wolcen  '3Bolfc'  (luoju  engl,  welkin  'ijim= 
mcD.  Unter  melf  mirb  eine  oorgerm.  SBj. 
welg  'feud)t'  oermutet,  rooju  aucb  'i>a§  bem 
SBcftgerm.  eigene  wolkön  (wölken-)  9ieutr. 
'SBolfe'  (eigtl.  'bie  feud)tc'?)  geljört. 

SSoüc  (nbb.  öautform  SBulle)  J.  mbb. 
wolle  abb.  woUa  5.  ^  got.  wuUa,  anglf.  wull 
engl,  wool,  nbl.  wol.  @erm.  wuUö-  au§  üor= 
germ.  walnä  (f.  Stelle  unb  00 11  roegen  11  au§ 
In)  l)at  flg.  Gntfpred)ungen  in  ben  übrigen  ibg. 
©prad)en:  ffr.  ürnä,  afloü.  vlüna,  lit.  vilna 
'2Bolle' ;  baneben  lat.  villus  vellus.  ©fr.  ürnä 
f)at  eine  2B3.  vi-  'bebecfen,  oerbüüen'  ($räf. 
ürnomi)  lux  Seite;  bal^er  bebeutete  SS  olle 
(ibg.  walnä^  eigtl.  '53ebecfenbc§'.  @r.  dpoc,  epiov 


'SBolle'  bdlt  man  bcffcr  uon  bcr  angefüf)rten 
gcmciuibg.  Gippe  (SBj.  wel)  fem. 

tuoUcu  3tiu.  mbb.  wollen  (wellen)  aij'i). 
wellan  wellen :  ein  anomale»  S^m.,  beffcn 
genauere  (Sefd)id)te  in  bie  ©rammotif  gel)ört. 
iögl.  afäd)f.  welljan  willjan,  nbl.  willen,  anglf. 
willan  engl,  to  will,  got.  wiljan.  2)er  3"= 
fammcnl)ang  ber  germ.  2B3.  wel  'moücn',  raogu 
aud)  35?  a  1)1  unb  tüol)l  gcl)ört,  mit  bem  gleid)= 
beb.  lat.  velle  ift  augenfd}einlid) ;  ugl.  nod)  ffr. 
vr  (var)  'lüäblcn,  rior3iel)en',  aflou.  voliti 
'moüen'. 

Söottuft  5.  mbb.wol-lust  m^:  '2Bol)lgefaüen, 
tyrcubc,  3}crgnügen,  @enuf;,  SBol) lieben,  SBoüuft'. 

Sßomtc  jy.  (nbb.  l'autform  wunnej  ml)b. 
wunne  (wünnej  al)b.  wunna  ( wunni)  J-.  '[yreube, 
2uft,  ba§  od)önftc  unb  53cftc'  =  afäd)f.  wunnja 
°5-reube',  anglf.  wynn.  @ot.  *wunja  ((§en. 
*wunjös)  lüöre  3>erbalabftraftum  gu  got.  wunan 
'fid)  freuen',  bcffen  SBj.  (ibg.  wen  '(Befallen 
finben')  unter  mobuen  gur  Sprad)c  fommt. 
—  dJlan  l)ätt  abb.  wunnja  (m()b.  wünne)  'jffieibe= 
lanb'  für  ein§  mit  SBonne;  bod)  bat  jencö  mit 
got.  winja  '2öcibe,  j^uttcr'  feine  eigene  !Corge= 
fd)id)tc.  (S^3  blieb  erbaltcn  in  ber  33c3eid)nung 
Sßonnemonat  mbb.  wunnemänöt  (winne- 
mänöt)  al)b.  wunni-  winni-mänöd  eigtl.  '2Beibe= 
monat'. 

ttiorfcln  3ttu-crftnbb.;  ^ntenfiogu  inerfen. 

tuorgen  f.  mürgen. 

SBort  Tl.  mbb.  abb.  wort  3^.  =  got.  waürd, 
afäd)f.  anglf.  engl,  word,  nbl.  woord.  3)a§ 
gemeingerm.  worda-  °2Bort',  auf  ibg.  wrdho- 
3urüdgcfübrt,  ftel)t  bem  lat.  verbum  (lat.  b  für 
ibg.  dh  f.  58art,  rot),  preu§.  wirds  'SBort'  unb 
lit.  vardas  '5J?ame'  gleid).  SBeniger  gut  Ijat 
man  Söort  al§  alte§  '^artij.  wr-tö-  (ogl.  roegen 
be§  ©uffireg  fatt,  traut)  gefaßt  unb  au§  ber 
in  gr.  ^nTUjp  '3icbner'  —  |)riTpa  'Sprud)'  — 
^p^o)  'frage'  ftccfenben  9B3.  wer  (wre)  'reben' 
gebeutet,  n)03u  ba§  auf  ibg.  wrtho-  berubenbe 
altir.  bretli  'Urteil'  geböil. 

SSrnd  ^.  erft  nbb.,  aus,  bem  92bb.;  ogl. 
nbl.  wrak,  engl,  wreck.  ßu  ©runbc  liegen 
nbl.  wrak  'unbraud)bar,  fd)abl)aft'  unb  wraken 
'aU'Jfd)icnen'. 

toriuf^cn  3tiu.  'roiebcrn'  im  16./17.  Qabrb- 
bei  nbb.  odiriftftcllcrn  üblid). 

2ÖUc6cr  9)1.  mbb.  wuocher  abb.  wuohhar 
dMl  '(Srtrag,  5aitd)t,  (^Jeminn,  Profit'  =-  got. 
wökrs  '2Bud)er',  anorb.  ökr.  2)ie  abb.  mbb. 
Scbeutung  '9?adifommenfd)aft'  roeift  auf  eine 
germ.  2B3.  wak  'entftebcn,  tragen',  bic  mit  ber 
unter  merfen  befprod)cnen  ibg.  3S3.  wog  'rege, 
erfolgreid),  tbatfräftig  fein'  ibentifd)  ift;  ogl.  ffr. 


233u(f)§ 


—   430   ~ 


2BuräeI 


väja  m.  'Äraft,  ©tärfc,  i«alining,  SBo()I)lanb' 
fornc  Qiuiili.  onwspcnan  'i^ebovcn  rocrbcn'.  fsn 
ber  33cbciUunii  ftcl)t  bic  bcr  ibi].  2Ö3.  wog  oer= 
luanbtc  2B,^.  aug  'ncvmcf)rcti'  iiä()cr;  ogl.  lat. 
augere,  got.  aukan  (lit.  augti  'iuad)|en'). 

2ÖU(6§  ÜJl.  cvit  nl)b.;  2(blaut§bilbiuu]  311 
luadifcn. 

'iS^üiit  ?f.  cvft  n()b.,  aiie  bciii  nbb.  wucht, 
l'ccbenform  uoit  ©ciutdit. 

)tiül)(cn  ;5tRi.  mlib.  wüelen  ai)b.  wuolan 
(au§  *\vr)ljan)  =  nbl.  woelen.  ;',u  bicfcr  fd)iü. 
33crbaliU3.  wöl  ftcdt  man  mcift  bic  untcv  äBa()l  = 
ftott  bcbanbclte  6tppc  gcrm.  walu-,  roojit  a()b. 
mbb.  wuol,  ang().  wöl  '^fjicbcvlagc,  5ßcrberben'. 

T  3Buf)UC  iv.  'Sodi  im  6ifc'  ein  obcrb.  ilBort 
(bnfüv  nbb.  löm  unb  wäke  =  anorb.  vok). 

2Bulft  d-  inl)b.  (fcbr  feiten)  wulst  a\)b. 
I leiten)  wulsta  iv.  (btt§  n()b.  iBoil  bebcntct  nndi 
'bic  nnfgemorfenc  Öiiuic'):  5tb(citung  .yi  al)b. 
wellan  ml)b.  wüUon  ft.  otm.  'vnnbcn,  roden', 
iDojn  Stelle':' 

rtiunb  5lbi.  ml)b.  uunt  (dj  al)b.  wunt  = 
Qiäd)f.  angif.  wund.  nb(.  gewond.  got.  wimds: 
eigtl.  altcy  'i^.^arti.v  mit  bcm  ibg.  Suffir  to-. 
Tanebcn  ein  alte-?  5(bl"trnttnm  berjclben  ÜB,v 
mit  bem  ibg.  3uffir  -tä  (f.  Sdinnbc),  nlib. 
Sßunbc  ml)b.  wunde  obb.  wunta  ,1-.  =  afäd)f. 
wunda.  nbl.  wonde.  angif.  wund  engl,  wound 
'ffiunbc'.  2)ic  jn  Örunbc  licgenbc  2B3.  inncr= 
l)Qlb  bcö  öcrm.  l)ättc  wi-n  ,^i  lanten;  ng(.  got. 
win-nan  'leiben,  Sdnncvj  empfinben',  mojn  man 
gr.  tÖTfiXti    an§   i^ö-Fa-TeiXr)?)  'SBnnbc'  S'cllt. 

$LMini>cr  31.  m()b.  wunder  al)b.  wunlar  ^Jt. 
'i^cvuninbcvung,  Oicgcnffanb  bcr  SPcriininbcrnng, 
äPnnbcr,  '?luf,cvorbcntlid)cc-''  (bic  ^ebcntung  ''lkx= 
luunbcrnng*  bcmaljrcn  mir  in  ber  bereit-:?  ml)b. 
üJerbinbnng  il>nnbcr  ncbmcn).  53gl.  aföd)). 
wundar,  nbl.  engl,  wonder.  Xa^  gcrm.  wundra- 
mirb  mit  llnrcdit  .^n  gr.  öep^uü  'fe()e,  fdiane, 
bctrad)tc*  geücllt. 

Sölinfd)  W.  ml)b.  wunscli  a()b.  wunsr  ''Bl. 
'ffinnfd),  '-i^egebrcn'  (nd)b.  and)  '33crmögcn, 
5luftcrorbcntlid)c5  ',n  jd)aücn');  ngl.  nbl.  wensch, 
anorb.  ösk  (für  got.  *\vunska)  'SBunfd)'.  Xanon 
abgeleitet  iuiinfd)en  mbb.  wünschen  a()b. 
wunsken  =  nbl.  wciisclicn,  angif.  wysfan 
engl,  to  wish  'n)ünfd)en'.  ''})lan  ftcllt  bcm  gcrm. 
wunskö  'JBnnfd)'  baö  ffr.  vAncdiä  (fiir*vrinsk,i) 
'ilBnnfd)'  (moneben  2B,v  vänrh  'nninfd)cn'i 
gleid).  Ter  skA-'3(b(citnng  liegt  bic  ÜBü.  wen 
'(Gefallen  finben'  ,^n  Wrnnbe,  mcld)e  nnter 
mohncn  jur  Sprad)e  tommt. 

25i?ürbc  ,1.  ndib.  wirde  al)b.  wirdi  ^.  'J9iirbe, 
(Sljrc,  'Jlnfcdcn':  'JUiftraftnm  ,^n  mert.  —  nnir- 
big  nd)b.  wirdcc;  ahb.  wirdig. 


Söurf  l^t.  m(ib.  al)b.  wurf:  ju  merfen.  — 
Ta,ui  iBiirfel  9)1.  aib:!'  m()b.  wiirfel  al)b.  wurfil 
DJJ.;  ygl.  anorb.  verpell  'äCnirfcr. 

luürgcn  3tn.i.  ml)b.  würgen  (mb.  worgen) 
fd)it).  ^Uv.  'an  bcr  Äc()Ic  sufammenprcffen, 
luürgcn'  a'^b.  würgen  (au§  *wurgjan);  neben 
bicfent  fd)ra.  3ttt).  bcftanb  auf  @rnnb  uon 
glcid)bcb.  m()b.  erwergen  eine  ft.  3.^crbalm3. 
gcrm.  wi-rg  anc^  ibg.  wcrgh.  anv  bcr  lit.  verszti 
I  verzu)  'jufannncnfdinürcn,  fcftprcffcn'  unb  afloo. 
vrüza  'fcffcln,  binbcn'  gcfloffcn  finb.  äl^citerbin 
t>erglcid)t  man  bic  unter  ringen  bcfprod)cnc 
ibg.  2B3.  wrengh. 

2öttnn  Tl.  nd)b.  at)b.  wurm  9)i.  'Surm, 
vsufcft,  Sd)langc,  Trad)c'  =  got.  waürms 
'Sdilangc',  angif.  afäd)f.  wurm  '8d)langc', 
nbl.  engl,  worui.  anorb.  ormr  'SBurm'.  Die 
53cbcutung  bcv  gcmcingcrm.  SBortco  fdimanft 
3mifd)cn  'äBurm'  unb  'Sddange'  (ugl.  Öinb  = 
murm).  Tic  erfterc  fel)rt  in  bcm  uruermanbten 
lat.  vermis  '2.i>urm'  micber,  raomit  gr.  ^ö}xoc, 
(|)ö|ioS)  für  *Fpo^o-  ','öol3Uiurm'  in  3lblaut§= 
ücrliältniS  ftebt.  5(bfcit§  liegen  ffr.  knni  'ÜBurm', 
lit.  kirmöle,  altir.  cruini  (afloü.  crüvi)  'iffiurm'; 
aud)  gr.  eXmc  '(Jingciucibciinivm'  muf;  von  bcm 
gcrm.  SiUirt  ferngehalten  lucrbcn.  —  luurmen 
^tni.  erft  nl}b.;  ügl.  nbl.  wurmen  'fid)  guälcn, 
abl)ärmcn,  fd)U)er  arbeiten':  it)ol)l  3U  Sßurm. 

Söurft  5-  "d)b.  al)b.  wurst  (mb.  nbl.  worst) 
5v. :  ein  fpejififd)  bcutfd)cy  -JBort,  bav,  aB  '@e= 
mcngfcl'  gcfaüt,  u)ol)l  mit  mir  reu  (äB3.  wers) 
3nfammcn[)dngt.  JBcniger  u)al)rfd)einlid}  ift  ou= 
fammenl)aiig  mit  ber  unter  mcrben  unb 
Sl^irtel  befprod)encn  ibg.  ©3.  wert  'brcl)en, 
minben',  fo  ban  Ü^urft  (l>irbf.  wrtti-  wrtsli-) 
eigtl.  'Trcl)ung'  lunrc. 

WüVi  A:  ml)b.  a{)b.  würz  Jy.  'ilraut,  ^4iflan3e' 
(m()b.  nud)  'il^ur3er)  -^  afäd)f.  wurt  'Äraut, 
^lumc',  nnglf.  wyrt  engl,  wort  '^raut',  got. 
waiirts  'ilUir3cr.  'Jlnf  ein  ibg.  wrd  wr;1d  mcift 
gr.  ()df)u.uvo<;  '^Kaute,  junger  Iricb'  (gr.  f)iZa 
an^:i  Fpibjai,  foiuie  lat.  rüdix  (gr.  f)dbiE),  momit 
rüiebcr  anorb.  rül  (barauS  entlcljnt  engl,  root) 
'ÄMir3cr  für  *wrOt-  fid)  nal)c  berührt;  ugl. 
aud)  l'Hüffcl.  2)a3U  Söürjjc  ?\:  ml)b.  würze  5. 
'Wcun'ir3fraut'  ^  engl,  worf  'ilUir3c'  unb  afäd)f. 
wurt.ja  '3tie3erei'.  —  mürsen  ml)b.  würzen 
a[)b.  wuizcn. 

SiJurjcl  iS-  nd)b.  würze!  at)b.  wurzala  5. 
=  nbl.  wortel.  Taö  auidautenbc  1  ift  nid)t 
mie  in  (5td)cl  unb  'jlrmcl  biminutiu;  uiclmcbr 
ift  al)b.  wurzala  nad)  5lu'5nieiy  bc§  gleid)bcb. 
angif.  wyrt-walu  eine  ;iufammenfct?ung  mit 
5Bur3,  eigtl.  wurz-walu;  im  'Jll)b.  ift  bae  innere 
w  ucrflnngen,  ogl.  'J^ömer  =  angif.  Hömware, 


SBuft 


431    — 


50^m 


58üriicv  =  rtiuilf.  burgvvare  ivn}l.  nod)  al)b. 
eihhorn  -^  am-\\).  acwern).  ©o  flcdt  oicllcid)t 
aud)  5)^ord)cl  -=^  ahh.  morliala  für  *iTiorh-\valu. 
2)ay  ju'citc  Wltcb  bcv  ;')Ufniuincnl'cl3iina  ift  ii'cid) 
got.  walns  '3tab',  atiiilj.  walu  '6d)iuiclc, 
Änoten':  alfo  aiuilf.  wyrtwalu  =  al)b.  wurzala 
eigtl.  'Mrautftort'  (^u  SBurj). 

2öuft  3)1  m()b.  (feiten)  wuost  2)1.  '33ertüü= 
flung,  SBuft,  (Sd)iitt'.  —  daneben  luüft  5{bi. 
ml)b.  wiieste  nl)b.  wuosti  'öbe,  unbebaut,  leer' 
=  afädif.  wösti,  nbl.  woest,  angif.  weste  'unifl'. 
2Büfte  (>•.  mlib.  wiieste  al)b.  wuosti  (wuostinna) 
5".;  ogl.  aiäd)f.  wöstinnja,  angIf.  westen  '333üfte'. 
Tlit  btcfer  lueftgcrni.  Sippe,  lueldie  auf  ein 
oorgernt.  2lbj.  wastu-  lueift,  finb  altir.  fäs  unb 
lat.  västus  'roüff  urocnüanbt.  "Un  (Snticbnung 
be§  raeftgerm.  2{bj.  au§  beut  2at.  ift  nid)t  3U 
bcnfen  (nur  mbb.   waste  'ÜJBüfte'  ift  enticbnt). 

^nt  a--  1"^)^-  n{)^-  wuot  0^.  '2But,  jRaferci'; 


baneben  üi]t).  wuot  =  anglf.  wod  engl,  wood 
5lbi.  'lüütcnb,  rafenb',  got.  wöds  'befeffen,  gci= 
ftcäfranf.  Sieben  bicfcr  Sippe  fteljt  anglf.  wöfj 
'Stinnnc,  ©efang',  anorb.  <'iör  '^^ocfie,  ©efang'. 
Ter  oufaiumcnbang  bcr  söcbcutungen  crgicbt 
fid)  aui"  bem  urucriuanbtcn  lat.  v;Ues  'gottbe= 
gciftcrter  Sänger'  (altir.  fäitli  '2)id)tcr');  ugl. 
bie  ffr.  2Bj.  vat  'geiftig  beleben'.  2i>al)rfd)einlidi 
gebort  jur  felben  SB^.  ber  alte  ©ötternanic 
Wödan  (anglf.  Wöden,  afäd)f.  Wodan,  anorb. 
Oöenn,  ül)t).  Wuotan).  ber  beut  'ÜJItttiuod)'  bie 
gerni.  53c3eid)nung  (nbl.  Woensdas'  =  engl. 
Wednpsday)  gab;  bie  urfprünglid)  ntptbo(ogifd)e 
25orftetIung  beäi  „rcütenben  ßeere§"  beruht  auf 
mbb.  al)b.  "iBobang  i>ccr'. 

SSütcrtd)  yjl.  mbb.  (feit  bem  12.  3af)rf)-' 
wüeterich:  eine  nad)  bem  93iufter  üon  6igcn= 
namen  raic  5i-"iebrid)  gefd)offene  5(bleitung 
aiiS'  2But.    35gl.  SBi^bolb  unb  ©egerid). 


<^ 


3oifen  9)^  mbb.  (mb.)  zacke  SDIJ-:  ein  eigtl. 
mb.  nbb.  SBort;  ogl.  nbl.  tak  m.  '3raeig,  ^^Ift, 
3a(fe',  norbfrief.  täk  '3a(fe',  rcoju  roobl  aud) 
anorb.  tag  dJl.  '2Beibcn3rocig',  engl,  tack  '^$florf, 
Stift,  ll^gcl',  nield)e  t)ieüeid)t  bem  ffr.  dacä 
*?5^ranfe'  ober  bem  gr.  boKÖc,  'SSalfen'  urücr= 
luanbt  finb  fgcrm.  takko-,  ibg.  dokno-V).  £h 
3 inte  oerraanbt,  ift  unfid)er.  2lu§  bem  @erm. 
flammt  bie  auggebebnte  roman.  Sippe  oon  fpan. 
taco  '"^pflorf,  3tvc(f'   unb  frj.  tache— attacher. 

t  äorfcrn  3tiö.  'pflügeit'  für  ml)b.  z"acker 
gän  '3u  2(dcr  geben' ;  bafür  al)b.  erian  ml)b. 
ern  (jc^t  meftfäl.  buggen  =  bauen). 

306  '3lbi.  mbb.  zage  a()b.  zago  zag  2Ibi. 
'gagbaft,  feige':  Slbleitung  ju  jagen  (ogl.  lüad) 
unb  u)ad)en)  mbb.  zagen  al)b.  zagen.  33er= 
mutlidi  ift  berfelbe  aus  einem  got.  *at-agan 
(1.  Sg.  *alaga  =  ir.  ad-agur  'id)  fürd)tc') 
burd)  2(pofopc  be§  5{nlaut§  entftanben:  at  märe 
5?räfir  unb  got.  agan  'fid)  fürditen'  berubt  auf 
ber  im  '"^Utgerm.  oerbreitetcn  2Ö3.  ag  (ibg.  agh) 
Tid)fürd)tcn',  ju  ber  aud)  gr.  axo?  'iöeängftigung' 
gel)ört. 

Sfilft  %b\.  mbb.  zaehe  ai)b.  zähi  2tbi.  =  nbl. 
taai,  anglf.  töh  engl,  tough  'gäbe';  got.  *tähu- 
(au6  *tanlui-  ift  oorauSjufe^en.  3«  ber  germ. 
2B3.  tanh  'feft  jufammenbalten'  gebiJren  nod) 
anglf.  getenge  'nabe  befinblid),  oermanbt'  unb 
afäd)f.  bitengi  'brüdenb'.    3an9e  fdieint   bcr 


58ebeutung  megcn  3U  einer  anbern  SBj.  ui 
geboren. 

Sai)l  5-  i»f)b.  zal  J.  '3a^l  3[Renge,  Sd)ar, 
(Srjäblung,  JRcbe'  abb.  zala  Jy.  '^al]V  =  nbl. 
taal  ^■.  '3prad)c',  anglf.  talu  engl,  tale  'Qv- 
3äblung'.  Taju  5 ab Icn  mbb.  zaln  al)b.  zalön 
'jäblcn,  red)nen,  bcred)nen'  (afäc^f.  talön)  unb 
jäblen  ml)b.  zeln  al)b.  zellen  (au§  *zaljan) 
fd)U).  3tiü.  '3äl)len,  red)nen,  aufcr3äl)len,  bc= 
rid)ten,  fagen'  =  nbl.  teilen  'jäblen,  rcd)nen, 
bcrü(fftd)tigen',  anglf.  tellan  engl,  to  teil  'er= 
jäblen'.  Muh  ber  urfprgl.  ft.  S^erbalmj.  tal 
entflammt  aud)  got.  talzjan  'belel)ren'.  3lut3er= 
balb  bc^'  @erm.  finbct  fid)  feine  ftd)ere  Spur 
einer  2B3.  dal  'aufjäblcn'. 

30!Öm  Stbj.  mbb.  ai)^.  zam  —  nbl.  tani, 
anglf.  tom  engl,  tarne,  anorb.  tamr  'jabm, 
gcjäbmt'.  Xaju  jäbmen  ml)b.  zemen  (zemmenj 
abb.  zemman  (au§  *zamjan)  fd)ra.  3^^-  '3ab"i 
mad)en'  =  got.  gatamjan.  anorb.  tenija.  nbl. 
temmen  'jäbmen'.  3itfanimenbang  ber  germ. 
Sippe  mit  lat.  domare,  gr.  baiaäv,  ffr.  damjiy 
(damanyi  'bönbigen,  besraingcn'  ift  unjroeifeU 
baft.  ®unfel  ift  bah  iserböltniö  biefcr  Sippe 
dorn  'bänbigen'  3n  einer  gleidilautcnbcn  2B3., 
bie  burd)  nbb.  3icmen  (germ.  2l>3.  trm  'paffenb 
fein,  fid)  fügen')  rorauegcfctit  mirb :  abb.  zeramen 
'3äl)men'  bat  bah  2luc-.feben  cine§  itaufatio§  ju 
abb.  zeman  'angemeifen  fein,  roobl  anflehen'. 


Qci^ri 


432   — 


Qaun 


2)abei  bleibt  ouffäüioi,  bat5  ^ai"  primäre  5l^cvb 
nur  im  @crm.  fid)  gehalten  bat;  ober  fodtc  e§ 
erftaii§  bemi^aufatio  gefolgert  fein  (f.  luecfen)? 

3flftn  dJl.  mbb.  a[)'i).  zan  ältejte  Jvorm  zand 
9Ji.  =  afäd)f.  nbl.  tand,  anglf.  top  {au§  *tan])  i 
engl,  tooth,  got.  tun])us.  @erm.  fanp-  tun|)- 
(ouS  ibg.  dont-  dnt-  entftanben)  ift  urueriiianbt 
mit  tat.  dons  (St.  dent-),  gr.  öboü«;  (3t.  öbovr-i, 
ffr.  dat  (9iom.  ©g.  dan)  —  danta  d)l.,  lit. 
dantis,  altir.  det  '^abn'.  2)er  ibg.  Urftamm 
dont-  (dnt-)  'ß^bn'  ift  formell  ba^  "Partij. 
^räf.  ber  2Bj.  ed  *effen'  mit  5(pofope  bc^  5(n= 
laut§  (f.  cffen):  alfo  'o^bn'  eigtl.  '(?ffenbcr' 
(ha^  ©uffir  be§  ^artijipS  $räf.  germ.  -and- 
-und-  f.  unter  Acinb,  jyrcunb,  .S>eilanb). 
2^a5u  Sinne? 

3nl)rc  *V.  eigtl.  '|>lur.  gu  mbb.  zäher  i ^zacher; 
abb.  zahar  (zahhar)  9}?.;  bie  Jorm  mit  ch  im 
9Jlbb.  crgiebt  bie  5lbleitung  zechern  zachern 
'roeincn'  labb.  hhr  au§  hr).  33gl.  anglf.  t6ar 
(aui^  *teahor  neben  ta'hhcr)  engl,  tcar,  anorb. 
tär  (für  *tahr-),  got.  tagr  'Vi.  ';-]äbrc':  ein  ur= 
ibg.  Iffiort  in  ber  ("yorm  dakru ,  n'cld)C  aud) 
burd)  gr.  büKpu,  lat.  lacruma  ifür  ältcrcy 
dacruma),  fpmr.  dacr  —  altir.  äOr  'Ibiäne' 
üorau§gefeöt  roirb;  auffällig  ift  ba§  gleidibeb. 
ffr.  ä(.Tii  (fall§  für  *da(,ru).  3Sgl.  nod)  Ib^dnc. 

3onflC  A.  mbb.  zange  abb.  zanga  J-  = 
nbl.  lang,  anglj.  fonge  engl,  tongs,  anorb. 
t'mg  ';]ange'.  (^emcingcrm.  tangn-  bcrubt  nuf 
Dorgcrm.  dank.i-  unb  gebort  ju  ber  ffr.  3l\5. 
danQ  (dar)  'bcifjen'  (ogl.  gr.  bdKvuj):  alfo 
Sänge  eigtl. 'SBeifjer'  (ogl.  obcrb.  58eif5jangc). 
33gl.  nod)  abb.  zangar  mbb.  zanger  'bcifscnb, 
fd)arf,  munter',  niorau§  ital.  tanghoro  'unge= 
fd)liffcn'. 

Sanfcil  ;)tu>.  ipätnibb.  zanken  zenken 
'ftrcitcn':  ein  auffällig  fpätc§  2Bort,  bay  in  bcn 
älteren  germ.  '^^cviobcn  nidit  begegnet.  'i'Jadi 
l^al.  .{■^intner  ift  ev  .^ur  i^curtcilung  bec-.  3*Jortcy 
n)id)tig,  baf;  ey  tirol.  neben  'ftreitcn'  aud)  bie 
SScbcutung  'bin=  unb  ber.^erren'  bat.  5Biellcid)t 
ift  mbb.  zankfi  (9?ebenform  ju  Si"^c)  'Sacfe, 
Spi^e*  ba§  ®runbmort  für  ,;;anfen,  nicld)e§ 
bann  eigtl.  'fpitjig  fein'  bebeutet  babcn  müfUc. 

Sa\>U  5R.  mbb.  zapfe  abb.  zapfo  9JJ. 
'Sapfen'  =  norbfrief.  täp.  nbl.  tap,  anglf. 
ta-ppa  engl,  tap,  anorb.  tappe  'Rapfen'.  5luc^ 
ber  germ.  6ippc  fntb  bie  gleidjbeb.  fr,^  tape 
unb  ital.  zaffo  cntlcbnt  (ber  umgefebrte  2Beg 
ber  Gntlebnung  ftebt  bei  Spunb  fefti.  i^kxm. 
tappon-  länt  fid)  nidit  biC'  in  bie  übrigen  ur= 
üermanbten  3pradien  ,^urücf  ncrfolgen;  nur 
■;ipfel  fd)eint  ju  biefer  Sippe  in  i^egicbung  ju 
ftcbcn. 


äoij^cln  otiu.  mbb.  zappeln  ^Itebcnform  ju 
zaboln  'gappcln,  unrubig  fid)  bcivegen'  abb. 
zahalön  (*zappalün  V)  'gappelu' :  ein  fpejififd) 
bb.  äi>ort,  lüobl  jungen  onomatopoietifd)cn 
Urfprung§. 

t  Borge  J.  'Seiteneinfaffung'  mbb.  zarge 
abb.  zarga  '^■. ;  mit  53ebcutungyuicd)fcl  cntfprid)t 
anglf.  anorb.  targa 'Sdiilb'  (eigtl.  'Sdnlbranb'), 
iuorau§  frg.  targe,  ital.  targa  'Sdiilb'  (barnad) 
mbb.  nbb.  tarische,  engl,  target)  cntlcbnt  finb. 
2)ie  lueitcre  3>orgefd)id)tc  ber  Sippe  ift  bunfel. 

iavt  3lbj.  mbb.  abb.  zart  2lbj.  'lieb,  geliebt, 
teuer,  rertraut,  fein,  fd)ön':  ein  in  ben  übrigen 
altgcrm.  9JJa.  unbcgeugtc§  "Jlbi.,  mcldicö  mic  ba§ 
eigtl.  glcid)bcb.  traut  ein  '^^artig.  mit  bem  ibg. 
Suffir  tu-  (vgl.  fatt,  tot)  gu  fein  fdicint.  (^icrm. 
tarda-  au§  ibg.  dr-tu-  bat  an  bem  aueft.  '^^artig. 
dereta  'geebrt'  hm  näd)ften  33crii)anbtcn ;  ugl. 
ffr.  ä-dr  'feinen  Sinn  auf  etma§  rid)tcn'. 

3flfcr  5.  crft  nbb.,  ben  älteren  'ißcrioben 
fremb  (älter  nbb.  zasel,  fd)mäb.  zasem).  Ur= 
fprung  buntcl. 

Bnf^JcI  ,">.  'Strang  Warn'  fpätmbb.  zalspille 
eigtl.  zalspinnele;  ugl.  SBcdi,  Gicrm.  27,   187. 

.Sauber  9JJ.  mbb.  zouber  (zouver)  abb. 
zoubar  (zouvar)  Tl.  'Sauberei,  Sanf'cvmittel, 
Sauberfprud)' ;  ügl.  nbl.  looveren  'jaubern', 
anorb.  taufr  9?.  'Sauberci'.  ^ür  bie  5^ebcutung 
ift  ha^  entfprcd)cnbe  anglf.  teafor  'l)icnnig' 
widitig:  mit  9)]cnnig  marcn  bie  ^Ihtncu  cinge= 
rit.u,  fo  ban  ;!  au  ber  eigtl.  'f^cbcimfdn-ift, 
;laubcrfd)ritt'  bcbcuten  luürbc  (uergl.  SicuerS, 
Wrunbr.  1 1  230;.  Über  iiorbiftorifd)e  ;]ufammen= 
bange  be§  fpejififd)  germ.  taufra-  laubra-  (ibg. 
ii\V  dfip.  nidit  di'bh)  bat  man  nod)  nid)t§ 
ermittelt. 

jauberit  ;'»tiu.  ju  mbb.  fmb.i  züwen  ("-zriworn) 
fdnu.  StHi.  'sieben',  mcldicÄ  mit  gögern  ju 
gieben  gu  geboren  fd)eint;  bodi  fönnte  and) 
anglf.  lyran  (t^orian)  engl,  lo  tire  'ermüben' 
ycnimnbt  fein. 

Samn  Tl.  mbb.  abb.  zoum  Tl.  =  afäd)f. 
töm,  nbl.  loom,  anorb.  taumr  'Saum,  Süflcl'. 
Taf;  ba§  5K?ort  au§  ber  germ.  SBj.  lug  tuh 
'gicbcn'  abgeleitet  ift  (tauina-  für  *laugnio-  ibg. 
ddiikmo-  une  Iraiim  für  *ilrai]gma-  gu 
trügen),  mirb  burd)  bie  iöcbcutiuig  it)abr= 
fd)cinlid):  ;')aum  luie  ;'ȟgcl  alfo  eigtl.  'Sicl)= 
riemcn'. 

Sann  T}.  ntbb.  abb.  zfin  Tl.  =  afäc^f. 
tun,  nbl.  tuin  ';-)aun,  OJarten',  anglf.  lün  engl, 
town  'Ort,  Stabt'  (moncbcn  bial.  to  tinc  'ein= 
gäitncn'  au§  gicidibeb.  anglf.  tynan).  anorb. 
liin  '(^ingebegtes,  Weböft'.  'I)a§  germ.  lii-na- 
(tü-nu-?)  ftcl)t  in  üorbiftorifd)cm  SufQi'nncnbang 


saufen 


433 


Setgen 


mit  beut  -dünum  bcv  altfclt.  rrt§namcn  (ane 
Augustodunum  Liigdünuni);  ocjl.  altiv.  di'in 
(nu§  dünos  31)  ''-ßuvii,  Stabt'.  Ter  53c9nfT 
"30"»'  iicl)t  in  '3tabt'  aud)  fonft  über;  üöI. 
a()b.  hac  '^ccfe,  Stabt'  imb  (^)  arten.  —  oöiti^  = 
fönt 9  Tl.  bafüv  m()b.  cinfad)  küniclin  a()b. 
kuningli  9?.  'flcincv  itönicj*;  im  18.  ^ai]xl}. 
aud)  3äunevt. 

saufen  otw-  inf)^.  a()b.  erzüsen  a()b.  zir- 
zdson  fdiir.  ottu.;  Dijl.  inl)b.  ziisacli  '©cftvüpp'- 
i}(ut?cv()ülb  bcy  A>b.  ift  eine  gcvm.  3533-  tüs  (ibci. 
tlusi  '3eiTcif;en'  nid)t  gcfnnbcn;  nnl"id)er  ift  bcr 
isergleid)  mit  lat.  dümus  (ani-  altlat.  diismus) 
'©cfliiipp'. 

3c(öc  0^.  nt()b.  zeche  '^■.  'Orbnung  nadi 
cinanber,  5Rcificnfo(iie,  5{norbnunfl,  Ginriditintg, 
i>crciniiiiitu3,  ©cicüfdiaft  ^u  gcmeinjdiaftlidien 
;)njecfcn,  ©elbbcitvac]  ju  cicmcinfamem  Gffen  ober 
Irinten,  3Sirt§rcd)ttuni3';  bancben  mlib.  zechen 
(a{)b.  *zehh6n)  fdjit).  3tn5.  'anorbnen,  ueran= 
ftalten,  ju  ftanbe  bringen',  aud)  (fpöt)  'auf 
2Birt§banyred)nung  tr*infcn'.  ^m  2(()b.  ift  t)on 
bicfem  Stamme  nur  gizehon  'anorbuen,  rid)tcn' 
norbaubeu;  ba^u  an^lf.  teohhian  unh  teogan 
(OUy  tehhön  tehwön  tehön)  'auorblieu,  be= 
ftimmen,  einriditen'  unb  teoh  (hh)  '@efeüfd)aft, 
©d)ar'.  3(uf  eine  germ.  SBj.  lehw  tegw  (tew) 
lueift  got.  gatewjan  'oerorbueu'  —  tewa 
'Orbnung'.  5>iernad)  ift  eine  uorgcrm.  S>5. 
deq  'anorbnen,  cinxnditen'  üorauSsufc^en  {baiu 
gr.  bei-trvov  '9Jta()l'  für  deqnjom?).  2^ie 
rcid)c  53ebeutungacntfa(tung  innerhalb  beä 
5[Rf)b.  (äf?t  fid)  aui-  ber  ©runbbebciUuug  leid)t 
ableiten. 

3crfc  (V.  m()b.  zecke  SDIj}.  'i-^oläboc!';  ent= 
ipredienb  nbl.  teekt,  angif.  *tica  (ticia  ift  für 
tiica  üerfd)rieben),  engt,  tike  tick  'iooljbocf, 
©rf)aflau§'.  3(u§  ber  alttüeftgerm.  Sippe  tiko 
tikko  ftammen  bie  g(eid)bcb.  ital.  zecca,  frj. 
tique.  2tuf  ibg.  digh-  lueift  nad)  >q.  i^übfd)mann 
armen,  tiz  '3crfc%  '^^^  aiat)rfd)eiulid)  mit  ber 
gerat.  Sippe  urucrroanbt  ift. 

3cbcr  jy.  mf)b.  zeder  (ceder)  9Ji.:  auö 
gr.4at.  cedrus  (a^b.  cedarboum). 

3c^  2R5-  nt^b.  zehe  a()b.  zeha  ^y.  =  nbl. 
teen,  auglf.  tähae  tä  engl,  toc,  anorb.  tä  '3ef)c'- 
^Jieben  ber  burdi  bicfe  formen  üorau^gefegten 
@rbf.  taihön  taihwön  (baier.  zechen  imb 
fc^roäb.  zaichen)  errceifen  neuere  ()b.  unb  wbb. 
Tia.  eine  5iebcnfonn  *tai\vnn  (au§  *taig\vön 
*taih\v6n):  fd)mei3.  mittelr()eiu.  zeb  zebe,  fränf.= 
[)enneberg.  zewe,  tf)ürtng.  ziwe.  Xa^  oorgerm. 
daiqä-n-  '^djt"  bringt  man  gern  in  3nfammen= 
f)ang  mit  gr.  bdKTu\o(;  (lat.  digitus?)  'J-inger', 
iüa§  ber  öautc  roegen  unn)a()rfd)einlid)  ift,  jumal 

Stluac  etnmotoiiifdje;'  iöövtcvbuc^,  6.  V'lufl. 


ba§  germ.  SEBort  überall  nur  uou  ben  Ringern 
bey  J}uncy  gebraud)t  luirb. 

3C()U  l1ium.  mlib.  Zehen  (zen)  af)b.  zehan 
=  afädif.  telian.  nbl.  tien,  auglf.  tyn  engl,  ten, 
got.  taihun:  ein  gemeiitibg.  3ut)In)ort  in  bcr 
Jorm  dekm  dekmt;  pgl.  ffr.  däcan,  gr.  bfeKa, 
lat.  decem.  afloo.  deseti.  —  3e()ntc  3(bi.  ml)b. 
zehende  (zende)  al)b.  zehando;  al§  Subft.  'bcr 
3e()nte,  bcr  jebnte  2:etl  al§  2(bgabe'.  —  ocbntel 
f.  Teil.  —  5Bgl.  uod)  =3 ig. 

schreit  o^W-  nibti-  zern  (verzern)  'pcrselireu, 
perbraud)en' ;  al)b.  ürzeran  fl.  3tn).  ()at  nur  bie 
iöcbeutung  'auflöfen,  3erftörcn,  scrreifien'  (ugl. 
SBinser).  Tiefem  etttfpred)en  got.  gatairan 
'3erftöreit,  üernid)tcn';  angIf.  teran  engl,  to 
fear  '3en:eit3en' ;  ba3U  ttbl.  teren  'oersefjren', 
afäd}f.  farterian  'oernid)teu'  foioie  ul)b.  3crreu 
unb  3  er  gen.  2)ic  germ.  fl.  3>crbaIiP3.  ter  '3er= 
reiüen'  entfpx-id)t  bem  gr.  bepeiv  'fd)inben',  afloo. 
dera  'serrcincn',  ffr.  2B3.  dar  'berften,  serftieben, 
3crfprcngcn'. 

Beiden  9i  mf)b.  zeichen  aiji).  zeihhan  9J. 
=  afäd)f.  tekan,  ubi.  teeken,  anglf.  täcn  engl, 
token,  got.  taikns  5.  '3eid)en':  3(blcitung  au§ 
ber  ibg.  Sß3.  dig  dik,  ipeldie  uod)  in  3ciben 
unb  sei  gen  ftcdt;  mit  k  crfd)eint  biefc  2B3.  tik 
{=  tih)  im  ©erat,  nod)  in  auglf.  ttecean  engl, 
to  teach  'lel)ren'  (ba3u  pgl.  ba^  g  oon  tat. 
dignus  prodigium  fomie  oon  gr.  berfua).  — 
2lbleitung  3cidinen  mf)b.  zeichenen  al)b.  zeih- 
hanen;  eigtl.  'mit  3ci<i)en  oerfe()en'. 

t  3ctbkr  Tl.  '33ienen3Üd)tcr'  m()b.  zidelsere 
al)b.  zidaläri  Tl.:  2lbleitung  3U  dp.  zidal-  mbb. 
zidel-  bef.  in  ber  oufammcnfeguug  zidalweida, 
ml}b.  zidehveide  '2Balbbe3irf  3ur  ^ieueu3ud)t'. 
2^iefc§  zidal  (oorI)b.  *tiJ)lo-  ftecft  aud)  n)of)(  in 
nbb.  tielbcär  'ij>önigbär')  fommt  in  feinem  alt= 
germ.  2)ialeft  fonft  oor,  ioa§  aber  an  fidi  nidit 
nötigt,  frcmben Urfprung  be§  2Doi1e§  au3une()men. 
Tlan  oermutct  auf  flao.  ©ebict,  mo  bie  33ieuen= 
3udit  fel)r  ausgebreitet  ift,  bie  Urljeimat  be§  aijb. 
zidal.  inbem  man  il)m  afloo.  bicela  '3eibler* 
3u  ©iiinbc  legt  (ogl.  Sebfud)en),  raa§  iebod) 
nid)t  red)t  iüal)rfd)einlid)  ift.  3ufammcn()ang 
mit  Scibelbafl  (mbb.  zidel-,  sidelbastj  unb 
3eilanb  ift  ebenfo  unfid)er. 

SCißCn  3tiu.  mbb.  zeigen  a()b.  zeigon  frf)n). 
3tro.  '3eigeu,  beuten':  fpesififd)  l)b.  2lbleitung 
au§  bcr  germ.  ft.  a5erbalio3.  tih  =  3cilien. 
2:ie§  an^  ml)b.  zihen  ft.  :^t\v.  'bcfdiulbigcn,  au§= 
fügen  oon'  al)b.  zihan  'anfd)ulbigcu' ;  baueben 
ul)b.  oerseiben  ml)b.  verzihen  ül)b.  firzihan 
'ocrfagcn,  abfdilagen,  oerseitjcn'.  3u  ©runbe 
liegt  bie  ft.  iBcrbalrcj.  ibg.  dik  (dig  f.  unter 
3cid)ett);  ogl.  ffr.  die  'aufroeifeu,  fel)en  laffen. 


3eifanb 


434   — 


^etcr 


juit>ctfen',gr.  beiKvu|ni  'jeigc"  unb  lat.  dico  'jage'. 
^k  ©nmbbcbcutung  ber  SBurjcI  bcit)Ql)ren 
Setdicn  unb  jcigen  joroic  got.  gateihan  'a\u 
jcigcn,  cvjäl)lcn,  ücrfünbigcn,  fagcn' ;  ugl.  bic  3u= 
fammenfcBungcn  afäd)j.  altihan,  anc\\\.  ofteon 
'ücrfagcn'.  ^m  .ob.  fd)cint  bag  SBort  einen  gc= 
rid)tlid)cn  Sinn  (ogl.  lat.  causidicus  —  judex) 
bcfommcn  jn  l)abcn;  ogl.  ^njic^t. 

3eilanb  9Jl.  ni()b.  zilant  3Ji.  'Scibclbaft' ; 
faum  jn  nd)b.  zil  'I'ovnbnfd)',  c()cr  3U  Scibel= 
bai't;  ugl.  ;]ciblcr. 

3cilc  ?-.  ml)b.  zile  Q()b.  zila  5-  'Seile,  öinie, 
$Hci()c'  (jinltnihb.  aud)  'C^atfe'):  frc5inid)  ()b. 
2rbleitnng  ani-'  bcv  gcrm.  SBj.  tt,  au^i  bcv  and) 
3icl  unb  ;')Cit  ftanimt. 

3ctfiö  5}i.  ipätml)b.  zisec,  gciüoljnlid)  zise 
5.;  mit  3ticglit3  unb  ^icbi§  au§  bcm  Slat). 
entlcbnt  (poln.  czyz,  bö()m.  cizok).  njorauy  aud) 
nbb.  ziseke  sieske,  nbl.  sijsje,  engl,  siskin,  bän. 
sisgen,  fdin'cb.  siska. 

Seit  ?.  inl)b.  a()b.  zit  ^5«.  (abb.  zid  9i.)  = 
a\ää)i.  tid,  nbl.  tijd.  anglj.  lid  engl,  lide  'ocit' 
(engl,  aud)  '^lutjeit,  Jlut'  luic  im  ^3Jbb.;  ugl. 
nbl.  tij).  2)a6  ti-  bic  ilUirjclUlbe  bc§  gcvm. 
ti-di-  '3eit'  ift,  ergicbt  fid)  awv  bem  g(eid)beb. 
anorb.  ti-me.  anglj.  ti-ma  engl,  time  (ügl.  got. 
hweila  unter  3\>cilci.  (?inc  entjpvcd)enbc  ibg. 
SBj.  dl  mirb  burd)  ffr.  a-dili  'unbcld)ränf't  in 
JHaum  unb  ocit,  icitloy,  unenblid)'  (3Jamcn  ber 
@öttin  Aditi)  oovauÄgelct3t.  'Jfnbeve '^(blcitungen 
bcrjclbcn  SBj.  im  C^cvm.  finb  ocilc  unb  Sid, 
roeld)e  audi  auf  'be)d)vänft  fein  in  3iaum  ober 
3cit'  rocifcn. 

3citIofc  ,"v.  ml)b.  zitlnsc  al)b.  zililösa :  bcv 
sporne  bev  "^Vlan^ic  bevutit  barauf,  tai]  ftc  nid)t 
in  bcv  ciiitl.  'iMnmcnjeit  bliil)t. 

Leitung  a:  jpätml)b.  (juerft  1321  be3eiigt 
am  '>Jtieberrl)ein)  zitunge  '9?ad)rid)t,  Äunbe*; 
ogl.  nbl.  tijding,  engl,  tiding,  anorb.  tiöf.'nde 
'^fJcuigfeiten* ;  ngl.  engl,  to  bctidc  'fid)  ereignen, 
begegnen'. 

3cltc  A.  ml)b.  zi'lle :  nad)  lat.  cdla  (ngl. 
Äellcr). 

3clt  ')l  ml)b.  zeit  (gcmöl)nlid)er  gezi-lt)  al)b. 
zeit  (meift  gizelt)  9i. :  cntfiircd)enb  anglf.  ge- 
tiild  '5yorl)ang,  2^ec!c,  3clt'  {haji^n  engl,  tili  '^clt*), 
anovb.  tjald  'i?orl)ang,  S^h'.  'Jtuö  bcm 'Jdtgerm. 
ift  fr,v  taudis  '.\Sütfc'  abgeleitet;  afrj.  taudir 
'bccfcn'  meift  auf  t>av  )i.  ;')tiu.  anglf.  beteldan 
'ausbreiten,  becfen'.  Ji>ie  aber  engl.  nbl.  tt-nl 
'3elt'  auf  frj.  tonte  berul)t,  fo  biivftc  lucftgcrm. 
gi-feld  9J.  ';)Clt'  auf  imigärlat.  tenda  =  ital. 
fpan.  portug.  tenda  ';')Clt'  beru()cn  (lat.  tontorium 
'3clt'  fül)rtc  unter  Ginfluf?  oon  tendo  'au§: 
fpannen,  ausbreiten'  ju  roman.  tonda).    Stoffe 


lid)  l)at  man  feinen  5(nl)alt,  S^Uc  ben  alten 
©ermancn  ju^utrauen  ober  abjufpvcdicn. 

t  Seite  Tl.  'J'laben'  mdb.  zelte  al)b.  zelto 
dJl.  'Alabcn' :  uicOcidit  ju  bcv  unter  bem  norigen 
2Bort  aufgcflclltcn  gcrm.  25?v  teld  'au'^brcitcn' 
(ogl.  Jlabcn  ber  53cbcutung  mcgcn). 

3cltcr  Tl  mf)b.  zöller  al)b.  zi-ltari  m.  = 
anbb.  lelderi,  auorb.  tjaldare;  baju  baier.  ml)b. 
zeit  dJl.  '^^5af5gang,  fanftcr  Sdnitt'  (nbl.  tel- 
ganger  '3clter' ).  2.^iclleid)t  bcftcl)t  alter  oufammcn= 
bang  mit  ber  t)on  ''^MiniuS  eruHil)ntcn  ^$fcrbc= 
art  ber  fpan.  Ihieldones  '^^^nügängcr'  unter  bem 
(Jinfluf;  üon  lat.  tolutarius  (equus)  ">i?af;gänger, 
oelter'  (tolfiliin  'im  Irab'),  morauy  afrj.  pro= 
oenj.  Irotier.  ^^ic  '^ßcriobc  ber  (Jntlcbnung  mirb 
n)ol)l  burd)  ^^pfcrb  (ogl.  and)  (Sfcl,  9}^aultier 
imb  Saumtier)  beftimmt. 

3cttt=  (in  oentgerid)t,  graf)  m[)b.  zente 
^.  '^ejirt  eigtl.  oon  100  Ortfd)aften' ;  ogl.  ital, 
cinLa,  mlat.  cenla  'i8c3irt'. 

3cntltcr  9JJ.  mt)b.  zentenaere  $)t.  '(ScJoid)t 
oon  lOO  '^.^funb':  nad)  mlat.  centenarius  (nbl. 
centcnaar),  mofür  iebod)  frj.  cjuintal,  ital.  quin- 
tale  (unb  cantäro?). 

Set>tcT  W)l  f.  Sccpter. 

3cr=  ""^räfiy  m[)b.  zer-  (mb.  zur-  unb  zu-) 
at)b.  zir- zar- zur-:  ein  gemeinmeftgerm.  ik'rbal: 
prdfiy  mit  ber  ^öcbcutung  'aui-cinanber' ;  ogl. 
üfäd)f.  ti  (tö),  anglf.  in.  2)a»  got.  fcnnt  mir  ein 
twis-  alg  SBcrbalpartifcl  in  twisstandan  'fid) 
trennen' ;  bancbcn  bcftebt  ein  ■Dbminalprdfiy  got. 
tuz-,  a[)i).  zur-,  anorb.  tor-,  iocld)cä  bem  gr. 
hvc,-,  ffr.  dus-  'übel,  fd)ioer'  glcid)ftebt. 

jcrgcu  ;]tiii.  erft  nl)b. ;  e§  fönntc  mit  mbb. 
zergen  (*zergen)  al)b.  zerian  (f.  3cl)ren)  ibentifdi 
fein;  bod)  meift  nbl.  tergen  unb  anglf.  tergan 
'jcrrcn'  (engl,  to  tarry  'reijeu')  auf  ein  got. 
*targjan,  ta^  mit  ruff.  dergati  'rcifjen,  jerren' 
auf  eine  ibg.  Sßj.  drgh  fül)i-t  (ogl.  träge). 

jcrrcn  3tio.  mbb.  al)^.  zerren  fd)n).  3tn). 
'reit'jen,  fpaltcn' ;  auy  glcid)cr  SBj.  mie  jet)rcu. 

jcrrüttcn  f.  rütteln,  rutfd)cn. 

3crfd)cllcn  ,)tm.  ml)b.  zerschellen  ft.  ;)tm.  '3er= 
fpringcn'    cigt.  'fd)allcnb  au'oeinanbeiipringen'. 

Scrftreut  'Jlbj.  in  ber  9Jlittc  bc§  18.  3abrb&. 
nad)  frj.  disirait  gebilbct.  „^W)  glaube  fd)merlid), 
'Da]]  unfere  (5irot"!oäter  baö  2Bort  uerftanben  bätten ; 
nad)  Sd)lcgcl  überfctjtc  distrail  burd)  Iräumcr" 
^effing  in  ber  .V^amburg.  Dramaturgie. 

scrtrümmcrit  l'yhv.  nad)  nbb.  Irümmcr, 
mofür  ml)b.  zerdrumen  'in  Stücfc  brtucn'  nad) 
mbb.  drum  'Stücf,  Splitter'. 

jctcr  Ciitcri.  (bcf.  in  3ctergefd)rei  au§ 
mbb.  zetergeschreie)  mbb.  zeter  (zetter)  '^tlf^ 
Alagc^  unb  GrflaunenSruf*.    ''Md)  ber  Sd)rift 


Bettel 


435  — 


3ier 


1557  De  Fiele  Concubinarurn  II  8  mar  im 
15./16.  3a()vl).  id)ii)äb.  SBauffen  =  r()cin 
ÜJiorbenio  ==  cvfiut  ßctcr.  Ob  bic§  mit 
nbb.  zetern  =  I)b.   jittern  gufammcn()änc]t V 

3cttcl  ^.  fpätmbb.  Zettel  m.  '2luf3ug  ober 
Äettc  etne§  @eu'cbc§':  ju  m()b.  al)b.  zetlen 
V^ftvcucn,  au§bvcitcn',  luobcv  n[)b.  uev,^cttcln. 
Tic  Sl^oroicidiiditc  bcr  im  5lltc\ci"m.  fi'ärlid)  bc= 
jciigten  SBg.  tad  ifl  bunfcl.  —  i?evid)icbcn  ()icr= 
»Ott  ift  oettcl  Ü)I  itibb.  zedele  (zetele  zettele) 
'^^'iapierblatt' :  ttad)  ital.  cedola  (frj.  cödule) 
'fetter,  m(at.  scedula  (gr.  axibr])  '33 latt  Rapier'. 

3cua  9i  m[)b.  ziuc  (g)  0J19?.  '«öanbiücr^ 
3CU9,  ©cvät,  3tu^orül"timg,  SBaffen,  S[Rateria(, 
ociuj,  3e»flni'^/  53cmci'5,  ocugc'  al)i).  giziug  9JI. 
9?.  '^3hi§rül"tuttci,  ©erat'  (bal)cr  nf)b. ; >  e u g  d  a u  §). 
2)aju  oeuge  91J.  fpätml)b.  u'cltcn)  ziuge  'ocugc'. 
ijertter  jeugen  in^b.  ziugen  'evjcugcn,  wer-- 
fctrtigen,  attfd)Qffett,  erttjerben,  ßeugtti»  ablegen, 
betiieifett'  abb.  giziugön  'bcjeugett,  ertt)eifett'. 
X>k  gattje  Sippe  ift  abgeleitet  au§  ber  gcrm.  2B3. 
tuh  (i.  gteben),  ipcld)e  in  einzelnen  'Jlblcituitgen 
aud)  itt  ber  33ebciitung  'jeugen,  gebären'  erjd)eint; 
tigl.  angli.  team  '9iad)t'ommcufd)att'  (luo^uengl. 
to  teem  'jd)rüanger  fein,  erzeugen,  gebären'), 
nbl.  toom  '^nif .  3(u§  ber  gleid)en  Jöj.  muß 
aud)  bie  Scbeutung  'bejengen,  enneifen'  (a{)'i). 
giziugön),  eigtl.  'im  6erid)t§pcr()anblnng  ge= 
jogeti  luerben'  ftammen. 

Birflcin  iV.  'junge  3icgc'  ml)b.  zickelin: 
3)imtnutio  gu  a()b.  zicchi  zickin  (liegen  be§ 
©uffiyeS  -in  j.  6  d}  tue  in)  9c.  =  anglf.  ticcen 
(au§  *ticcin) :  alte  biitiinutipc  Slbleitung  ju  germ. 
tigö-  =  Siege. 

Strfjarf  50^.  crft  nbb.,  al§  Sicsac  bei  Speranbcr 
1727  („ein  neu  ©ort,  jo  crft  bei  ber  33elagcrung 
öanbau  burd)  bie  3eituiigcn  bcfannt  gen)orben" 
al-?  S5>ort  ber  53efcftigungatunft)  =  frj.  zigzag. 

t  BtCtftc  /"v.  mt)b.  zieche  al)b.  ziahha  5- 
'^ettbccfc,  Äiffenübcrjug'  =  nbl.  tijk,  engl.  tick. 
Cat.^gr.  theca  (teca),  roorau§  aud)  frj.  taie 
'3te^e'  foroie  alttr.  tiach  '^iedie',  brang  gleid)= 
jeittg  mit  Jlaumfeber,  itiffen  unb  $fübl 
in§  i>b.,  n)eel)alb  @rbf.  teca  ju  aijb.  ziahha 
tterfdiobcn  n^urbc. 

3icac  5.  mbb.  zige  abb.  ziga  J-. :  ein  fränf. 
iEBort,  ba^  in  mf)b.  ßcit  aud)  ins  9Jbb.  oorbrang. 
3nt  Cberb.  (fo  aud)  in  II).  2Bolf§  58a§ler  53ibcl= 
gloffar  1523)  gilt  bafür  @ctt3,  mit  njeld)cm 
SBort  öieflc  rDabrfdieinlid)  ctpmologifd)  3U= 
fammengebört.  2!enn  neben  got.  gait-  '@eit5' 
ipäre  ein  abgelautcte§  *gil6-,  mit  ilonfonantcn= 
oertaufd)nng  *tigö  möglid).  Unb  biefc  ^orm 
muß  einmal  in  üorbiftorifd)cr  3cit  ^nd)  fonft 
gegolten  baben,   iine  bie  !riminuttoform  anglf. 


tiefen  =  al)b.  zicchi  (f.  ^idc)  unb  ba§  burd) 
ilonfonantctUaufd)  baraug  cntftanbcne  kittin  = 
al)b.  kizzin  chizzi  bemcift.  '^m.  Cftmb.  gelten 
für  3ie9C  bie  oben  befprod)enen  .sMtte  uitb 
C">ippe.  ic^m  ?(Icm.=53aier.  unb  im  2l)üring.  ift 
3iege  nid)t  polff^üblid). 

3ic0ct  9}^.  mbb.  ziegel  ai)b.  ziagal  Tl. 
2^aö  SBort  ift  in  t)orl)b.  3eit  —  gleid)äeitig  cttoa 
mit  9J^auer,   ^foften,   Spiegel,  Speidier 

—  au»  lat.  tegula  entlel)nt,  roober  aud)  bie 
roman.  Sippe  oon  ital.  tegghia  tegola,  frj. 
tuile;  ebenbal)er  aud)  nbl.  tegchel  tegel  unb 
anglf.  ti'gol  tigele  engl,  tile  '^kqd'.  2at.  tegula 
ift  and.-}  a[§  liegel  in  bie  meftgerm.  Sprad)en 
aufgenommen. 

sieben  otro.  mbb.  ziehen  abb.  ziohan  ft. 
3ti-ü.  =  got.  tiuhan,  afäd)f.  tiohan.  anglf.  teon. 
Sie  germ.  SSerbaliog.  tuh  (tug^  eittfprid)t  einer 
ibg.  SB?,  duk,  bie  in  lat.  düco  'fül)rc'  erl)alten 
blieb.  2)aju  bie  Sippe  üon  3awW/  3eug, 
3ud)t,  oüflcl  (.'öerjog)  foiüte  ba§  eigtl.  nbb. 
lau  dl. 

3icl  91  mbb.  al)b.  zil  9Z.  Saju  got.  tils 
gatils  'paffcnb,  tauglid)'  unb  gatilön  'erzielen, 
erlangen'  =  al)b.  zilon  'fid)  beeilen',  anglf.  tilian 
'fid)  beeifern,  ha^  ^yelb  bebauen'  (eitgl.  to  tili 
'acfern,  pflügen'),  nbl.  telen  'geugen,  fd)affen', 
afäd)f.  tilian  'crlangett'.  3"  bem  got.  2tbj.  tila- 
'paffcnb'  gebort  bie  altanglf.  norb.  '^rapof.  til 
'gu'  (luorauc-  engl.  tili).  2er  Sippe  ift  alfo  bie 
©runbbebcutung  be§  'Jcftgcfe^ten,  ^eftimmten' 
eigen,  rooburd)  5(nfnüpfung  an  bie  germ.  2Bg. 
ti  in  3 eile  unb  3cit  möglid)  luirb. 

Sternen  S^VO.  nt^b.  zemen  a{)b.  zeinan  ft. 
3tn).  'giemen,  paffen,  angemeffen  fein,  bel)agen' 
=  got.  gatiman.  afäd)f.  teman,  nbl.  betamen 
'gegiemcn,  paffen'.  Unter  gabm  lourbe  uermutet, 
bafe  aljb.  zeman  'paffen'  erft  eine  Folgerung  au§ 
bem  Äaufatit)  3  ä  b  m  e  n  fei.  S.  g  a  b  m  unb  3  "  » f  t- 

—  2)agu  giemlid)  an»  ml)b.  zimelich  'fd)idlid), 
angemeffen'. 

3temer  Tl.  '9iücfenftücE  be§  iMrfc^eS'  mbb. 
zimere  J.  33aier.  2)tale{'tformen  lüic  3em  (3en) 
unb  3emf  en  fpred)en  für  germ.  Uriprung:  germ. 
@rbf.  temaz-  timiz-. 

3ter  5"-  ittf)b-  ziere  abb.  ziari  J.  'Sd)ön= 
beit,  $rad)t,  Sdjmurf' :  2(bftraftum  gu  bem  3Ibj. 
mbb.  ziere  abb.  ziari  zeri  'foftbar,  ^errlid),  fd)ön'. 
e§  entfpred)en  anorb.  tirr.  afäd)f.  anglf.  tir  Tl. 
'9iubm,  Gbre'  (engl,  tire  '^:pug,  Staat').  2)ie 
Sippe  ift  fd)it)er  gu  beurteilen,  roeil  bie  Stamm= 
Dotale  (abb.  ia  nid)t  gleid;  anglf.  i)  fid)  nic^t 
becfcn.  3ufammenbang  mit  lat.  decus  'Sbre' 
fdecörus  'gegiemenb'i  ift  unmöglidi.  —  3ierat 
i3ierrat  ift  Umbilbung)  99^.  mbb.  zieröt:  2(b= 


Biefel 


—  436   — 


^ipperletn 


ftraftum  ju  m()b.  ziere  fogl.  2(vmut,  Ä lein  ob). 
—  o'Cl^'bc  Jv.  m()b.  Zierde  alfti.  ziarida  5-  "Ut 
ber  5öcDciitunc3  oon  al)b.  ziari  \y. 

3tcfcl  ü)i.  in()b.  zisel  (unb  zisemüs,  al)b. 
zisi-mfis  älter  sisi-miis;  nad)  58.  Öicbid)  eigtl. 
ein  laut  nadialnncnbcg  SBort. 

Biffcr  A-  jlHltml)b.  (jclten)  zifer  zifTer  J.  = 
nbl.  cijftT.  engl,  ciplier,  frj.  chiffre  ';)al)l= 
jeid)cn,  (^cbciniidinft',  ital.  cil'ra  '©cl)ciiujd)rirt'. 
Un"in-gl.  'ein  ofll)l5ciii)cn  ot)ne  abfolutcn  Sßcvt, 
S^ull'  (fo  ital.  zero,  engl,  ciplier,  portug.  cifra) 
imb  bieje  Sebentnng  galt  and)  im  16. 17.  3al)vl). 
nod)  bei  nnc^.  Tnncbcn  tritt  im  IG.  Z^^ai^xl).  bie 
I)eutige  53cbcutung  ',jal)l,^cidicn'  auf;  mit  bcn 
arab.  ;',ablcn,  bie  fid)  am  Sdilun  bcv  1").  ^sal)r()ö. 
in  Tentid)lanb  einbürgerten,  empfing  Giiropa  ba'S' 
orab.  sil'ar  'iltuir    eigtl.  'Icer'j. 

=äifl  Snffir  jnr  53ilbnng  ber  oebner  mbb. 
-zic  (g)  abb. -zug;  ogl.  äiuanjig.  o"  breifjig 
m^b.  dri-?ec  al)t.  dri-^ug  liegt  eine  anbete  33er= 
fdiiebung  be§  t  pon  got.  tigus  ';)Cl)ner'  oor; 
pgl.  ajiidii.  anglf.  -ti^'  engl.  -ty.  (^ot.  tigu- 
'ocbner'  (au&  uorgerm.  di'ku-i  in  llccbenform  3n 
taihun  'jel)n';  formell  uuiren  bie  mcügerm.  3pra= 
d)cn  auf  tigiz  (neben  got.  tigjus)  jurürf3nfiil)ren, 
fo  ban  eine  germ.  ^krion  tigiz  tige  tigmn 
tigunz  poran^siifc^en  ipäre.    ©.  jcl)n. 

3i(inrrc  ^.  crft  im  19.  ^ai^xl).  auffommenb; 
aiiv  iiHin.  cigarro.  frg.  cigarre. 

3tmmcr  i)?.  mllb.  zimbcr  al)b.  zimbar  SDi. 
'iöaubolj,  .s>ol3bau,  älnibnung,  ; '.immer'  = 
ajäd)f.  timbar.  nbl.  tiinmer  'Stube',  anglf. 
engl,  limber  '!iöaubol3',  anorb.  timbr;  baju 
got.  timrjan  'erbauen'  =  al)b.  mbb.  zimberen 
nl)b.  simmern  'erbauen'.  2)ie  (^nmbbebentnng 
be&  3ubft.  mar  jcbenfally  '.s>ol3matcrial  3um 
S3aucn';  cö  ift  urperamnbt  mit  lat.  donius.  gr. 
böuoq,  ftr.  (laina.  afloü.  doinü  '.s>auy'  (eigtl. 
'Sau  auv- .'Ö0I3' ) ;  ba3u  ba->  äl^ur3cli)crb  gr.  b^uuj 
'baue'  l^tua(;  'Mörperbau'). 

Sinimct  (im  16.  ^nbvl).  aud)  ;iimmat)  Tl. 
ml)b.  zineniin  zinment  al)b.  sinarain  9)1.:  nadi 
mlat.  cinaiTionium  (gr.  Kiwa^ov).  Über  bie 
roman.  '^c3eidinung  ogl.  .^tanel,  ba^  in  9iorb^ 
bentfdilanb  übenuicgt. 

.^iiuDcrlirf)  'Jlbi.  mb.  Aorm  für  edit  obcrb. 
jimpfcrlid);  pgl.  mnbl.  ziinporlijc  gemöbn^ 
lid)  simpellijc  =  bau.  norm.  fd)meb.  bial.  sim- 
per  semper  'ipäblcrifd)',  engl,  to  siinpor  'gesieri 
läd)cln'. 

3ini)d  Sffl.  mbb.  zindal  zt-ndäl  '?(rt  laffet': 
nad)  mlat.  centialuin  (gr.  crivhujv  'feine  l'cin= 
manb',  eigtl.  'inbifdier  Stoff),  mober  ital. 
zendado  unb  zendale. 

t  3inßcl  5)1.  ml)b.  zingel  m.   '23crfd)an= 


3ung6maucr',  mober  nl)b.  umjingcln  (mt)b. 
zingeln  'eine  5Berfd)an}ung  mad)en'):  nad)  lat. 
cingulus  cingere. 

Binf  dWl.  erft  nbb.;  jebenfalld  mit  Sinn 
3ufammenbängenb.  5[)lan  bat  geglaubt,  an  ba§ 
nbb.  3i""  fei  bei  ber  Gntlcbnung  in§  Slat).  ein 
flau.  Suffir  k  getreten,  mit  meld)cm  c§  al§ 
3inf  mieber  in  ba^?  2eutfd)c  (mober  frj.  zinc) 
gcDrungen  märe.  'Jlnbcre  ucrmntcn  ;)UJammcn- 
bang  mit  bcm  flg.  SBort,  meil  bac^  ;Unn  fid)  beim 
Sd)mel3cn  in  oint'cn  anfc^c. 

3intcn  50J.  '^acfe'  mbb.  zinke  abb.  zinko 
9)1.  '3cirfe,  'Unfe'.  2Bic  bamit  bie  glcid)bcb.  mbb. 
zint.  anorb.  tindr  fomie  nbb.  oarfe  3ufammen= 
bangen,  ift  untlar.  Spätmbb.  zinke  (ntib  zint) 
al'5  i8c3cid)nung  cincy  58la§inftrumcnteA  crbielt 
fid)  im  ilibb. 

3tnn  (im  16./17.  '^sal)xi).  aud)  oien)  9i. 
ml)b.  abb.  zin  %  =  nbl.  anglf.  engl,  anorb. 
tin:  eine  gemeingerm.  53cnennnng,  ber  fid)  nid)t§ 
axbl'  bcn  uermanbtcn  Sprad)en  (ir.  tinne  fd)cint 
eiulebtit)  perglcid)en  läf;t;  lat.  stannum  oberpiel= 
mebr  slagnum  ift  Cuellmort  für  frs.  etain,  ital. 
slagno.  aber  nid)t  für  bie  germ.  Söorte. 

3tnnc  ?f.  mbb.  zinne  abb.  Zinna  J.  'mit 
Ginfdmittcn  pcrfcbener  oberftcr  leil  be&  2Rauer= 
mertö':  üielleid)t  uermanbt  mit  beut  unter  Mittle 
angcfübrtcn  mbb.  zinl  'Sc^de,  C^iinel'  (al)b.  zinna 
ani'  *tinj6n  für  *tindjön?);  faum  ftcbt  bie 
@rbf.  *linna  burd)  5lnglcidning  für  pinna  — 
lat.  pinna  '3iii»c'  (für  lat.  Criülc()nung  tonnten 
^^.^cilcr  unb  Söller  iprcdien). 

3tuuobcr  ))}l.  mbb.  zinober  2)1.:  nad)  lat.= 
gr.  Kivvdßapi,  mober  and)  frj.  cinabre. 

3inö  9i.  tnbb.  abb.  zins  9)1.  '5lbgabc,  Iribut': 
anv  lat.  census  (ital.  censo)  "}lbfd)äl3ung,  Steuer' 
entlebnt  3uglcidi  mit  anbb.  tins.  2}ie  t5ntleb= 
nung  ift  mabrfobcinlid)  im  7.  8.  ^^abri).  gefd)eben 
unb  jmar  in  einer  t^3rbr.  tt-nso  für  ('ensu.  1)a\\ 
census  fein  n  nid)t  por  s  ucrloren  bat,  tpcift  auf 
gclcbrten  (fanslcimäfjigen)  iBortgebraud).  Über 
bie  il>ertretung  bc^  roman.  ('  burd)  Kugl.  3mie  = 
bei  unb  Sd)ud)arbt  in  ©röberö  v',fd)ft.  21,235. 
53ead)te  bie  bod)  mobl  ältere  ©ntlebnung  pon 
lat.  Iribrituin  alö  abb.  Iribu;;  =  anglf.  trifot 
unb  f.  3011. 

t  3tDf  9)1.  mb.  91cbcnform  für  ^ipä. 

3i))fd  9Jl.  mbb.  Zipfel  (ziid)  9)1.  'fpitje^J 
önbe,  3ipfer;  ba3U  engl.  nbl.  lip  'Öipfcl,  Önbc, 
Spitje'  unb  mit  9Jafalierung  nbb.  timpen  '3ipfcr. 
;lapfen  ift  ba§  einsige  uroermanbte  2Bort  inner= 
balb  be-J  öerm.  (3opf  muf;  fern  gebaltcn  jpcr= 
ben). 

3t^)pcrlctn  91  fpätmbb.  (feiten)  zipperlin 
'tvungid)t':  3n  mbb.  zippeltril  'trippelnber  Iritf ; 


3irbe( 


437    — 


gogern 


gippcln  ift  oiiomatoiunctifdic  ^Jiadjbilduiuj  üon 
jappcln. 

3tr6cl  (V-  i"  oivbclbvüfe  au§  m()b.  zirbel- 
in zirbehvint  'SBirbcIiüinb' ;  ha^u  ml)b.  zirben 
'[id)  im  ilrcifc  bvcl)cn,  luirbcln',  a()b.  zerben, 
atuilf.  learllian  'ftd)  bvc()cn'.  2)ic  t]cnn.  2B3.  tarb 
'lüirbclu'  länt  ftd)  nidit  lucitcv  ucvfoliicn. 

3irfel  au.  in()b.  zirkel  al)b.  zirkil  2)i.  'ilreig': 
QU§  lat.  circulus  (itd.  circolo,  irj.  cercle) 
'Ärciy';  mf)b.  al)b.  zirc  'Äreis'  imd)  lat.  circus 
(ital.  Circo). 

ätrijcn  otm.  crft  nl)b.;  juncje  ononiatopoictifdic 
Dieufdiöpfuntj.  Gbciifo  5ifd)cln,  jifdicn,  crft 
nl)b.,  mofür  ml)b.  zispezen  3J.   'ba§  oifd)cn'. 

3t'-'tflö  f.  2)icu§tag. 

S^ihcv,  CEitljev  5v.  'Saitcninftrumcnt'  raie 
al)b.  cithara  zitera  ^y.  nad)  bcm  iilcid)bcb.  lat. 
cithara ;  bcm  5Rl)b.  fcl)lt  bic§  SBort,  irofür  zitöle 
i5^.  'oitliev'  au§  ahl-  citole,  ba§  mit  ital.  cetera 
cbenfallc>  in  lat.  cithara  feine  Cnelle  l)at  (au§  cjr. 
KiGdpa  ftammt  ital.  fpan.  guitarra.  mol)er  frj. 
guitare  =  ©uitavve). 

3itrouc,  6-itrone  O".  e^ft  n()b.,  aii<?  frj. 
citron,  rccldieS  au»  (at.njr.  Kirpov  cntle()nt  ift; 
bcffen  Urfpruncj  (im  Crient?)  ift  unbcfannt. 

t  Bitter,  oieter  5-  '2)eid)fer  ml)b.  zieter 
ai)b.  zeotar  SOIllc.  =  ancilf.  teoder  engl,  tether, 
anorb.  tjöör  'Seil'.  Xai  nid)t  me()v  ucrftanbenc 
n{}b.  Sort  crjd)eint  bial.  al§  oettcr,  oittev  = 
ftancjc. 

jittern  otiv-  »tl)b.  zitern  zittern  al)b.  zit- 
tarön  fdiro.  3^1^-  =  anorb.  titra  'grcinfent, 
beben'  (alte§  tr  bleibt  im  ob.  unüerfdioben;  ocil. 
bitter,  Splitter,  treu),  oittcrn  ift  ein§  ber 
rocnicien  ijcrm.  3tiu-,  iücld)e  ^^räfcnsrebuplifation 
geigen  (f.  beben).  5(u§  öorau§3ufc^cnbcm  ur= 
germ.  *ti-trö-mi  ift  ber  Übergang  be§  2Borte§  in 
bie  fd)road)c  ö-Äoniugation  leidit  ju  begreifen, 
ebenfo  roie  bei  germ.  *ri-rai-mi  'btb^'  (ügl.  got. 
reiran  'jittcni'  axx?^  einer  ibg.  SBj.  rai-)  ba§ 
Übertreten  in  bie  anflingenbc  fd)m.  ai-^onjuga= 
tion.  ^n  ben  aunergerm.  Spradicn  l)aben  fid) 
JBerroanbte  ju  jittern  nid)t  gefunben  (ibg.  SBj. 
dräv).  3)af-.  l)b.  S>ort  (nbb.  überwiegt  eigtl. 
beben)  rourbe  in  ba»  Tänifd)c  iibernommcn; 
pgl.  bän.  zittre  '3ittcrn'. 

t  3ittcrorf)  dJl.  'flcd)tenartiger  3lu§fd)lag' 
m()b.  ziteroch  al)b.  zittaroh  (hh)  SJl.  (ttr  un= 
üerfdioben  wie  in  jittern);  entfpredienb  anglf. 
teter  engl,  tetter  °5(ed)te,  äittermal'  (to  tetter 
'fdiorfig  madien').  3»  ben  aunergerm.  Sprad)en 
finbcn  fidi  3]erroanbte  in  ffr.  dadru  dadruka 
'4"^autauÄfdilag',  lit.  dedervine  '5lcd)te,  Sd)orf' 
unb  lat.  derbiosus  (au§  derdviosusV).  2(nglf. 
teter  berut)t  mit  ffr.  dadru  auf  einem  ibg.  de- 


dru-,  mcldjco  eine  rebupli^iertc  53ilbung  (luic 
53iberi  ift;  al)b.  zittaroh  ift  barau§i  abgeleitet. 

Bttrtjcr  d)l.  'eineorientalifd)e^flan3eniuurjcr 
nd)b.  zitwar  zilwan  ai)'!).  citawar  zitwar  Tl.: 
nad)  arab.  zcdwar  gilt.  2)ie  3itroern)ur3cl  luurbe 
burd)  bie  ^Iraber  alc^  ©emürj,  bann  aud)  in  bie 
i^cilfunbc  eingeführt  (tjgl.  nod)  ital.  zettovario, 
frj.  zedoaire,  engl,  zedoary). 

Siüf  3it§  9J2.  '3il}fattun,  bunteS  inbifd)e§ 
33aumrooÜen3eug'  nbl.  sits  chits,  engl,  chinls 
(chints-cotton) ;  al§  lefete  Cuelle  be§  2Borte§ 
gilt  bcngal.  cliits  'bunter  Kattun'. 

Bil|C  A-  fpätmbb.  (feiten)  zitze  J.  =  nbb. 
titte  3^.,  nbl.  tet  J-,  anglf.  tit  9)1.  ("'fslur.  tittas; 
engl,  teat,  fd)n)eb.  tisse  '^i^i  (hasi  geit)öl)nlid)e 
SBort  für  3i6c  ift  al)b.  tutta  tuta  J"-  —  tutto 
tuto  m.  ml)b.  tutte  tute  ^.  —  tütel  %\  ügl. 
3;üttel).  5{uf  roman.  S3oben  begegnen  laut= 
rerroaubte  2Borte;  rgl.  ital.  tetta  zizza  zezzolo 
'otfee',  Ui-  tette  3^.  —  teton  tetin  dJl.  '58ruft= 
luarse',  fpan.  teta  '3it3e'  ioiüic  ital.  tettare. 
fpan.  tetar,  frj.  teter  'fangen' ;  für  (Sntlel)nung 
biejer  oippe  au§  bem  @erm.  fpred}en  bie  2)oppeI= 
formen  t  unb  z. 

t  Bobcli  Tl.  'fi6irifd)cr  SDIarber  (mustela 
zibellina).  fd)ri)ar3e&  ^obclpelj'  ml)b.  (fd)on  feit 
bem  11.  3al)rl).  bezeugt,  2ll)b.  &\.  III  35a)  zobel 
Tl.:  mit  ber  3ad)e  entlel)nt  au§  ruff.  sobol" 
(ogl.  bän.  zobel).  Scrfelben  CueÜe  entflammen 
mlat.  sabellum  (afrj.  sable,  engl,  sable)  unb 
sabeUinus  =  ital.  zibellino.  afrj.  sabelin  frj. 
zibeline  (älter  mlat.  thebelus).  Jür  ^Peljroerf 
bienen  gcni  bie  9?amen  ber  betr.  liere  fd)lid)t= 
lucg:  nbb.  (Sferfen  'Gid)l)ornpel3'  unb  üergl. 
i>ermelin. 

t  Sohel  2  dl.  'Jrauenjimmer'  (bei  ^V^eine  111 
57)  in  bor  1.  .s>älfte  be§  19.  3abi-'l)§-  ftubentifd); 
in  Älcinö  '43ror)in3.=2Bb.  1792  3oberl  alv 
öftreid).  ©d)impfniort  für  'Sirnen';  3obeIdicn 
'meretrix'  (Snmmel§baufen  III  12. 

3 ober  Tl.  f.  3uber. 

3ofc  iV-  'i^ammermäbd)en'  im  16.  !3al)rl). 
3unäd)ft  al§  oofMungfrau  —  3offi«agb 
(bei  2tlbcru§  1540  oobjnngfrau)  auftretenb, 
bann  and)  3offe  3.  53.  9}latt)efiu5  1590  2{u§= 
legung  .31.3  b;  3U  ml)b.  zäfen  (zöfen)  '3iel)en, 
paffenb  einrid)ten,  pflegen,  fdjmücfcn'  —  zäfe 
3-  'Sd)mud';  3ofe  alfo  eißtl.  'fd^mücfenbe 
3)iencinn'. 

äögern  3tm.  erft  nl)b.:  SIbleitung  3u  ml)b. 
zogen  al)b.  zogön  '3en-en,  3iel)en,  gel)en;  {)in= 
l)alten,  ■Der3ögcrn':  ^'üenfiobilbung  3U  3iel)cn; 
ogl.  anorb.  toga.  engl,  to  tug  '3iel)en'.  Scr 
53ebcutungÄentiuidlung  roegen  ügl.  nod)  n^b.  bial. 
sögern  '3roerflo§  um^ergel)en'. 


BögHng 


—  438 


3uber 


BöflHitfl  9JJ.  crft  nl)b.,  ocnnittelft  bc§  ©iiffiycg 
=  Hng  gcbilbct  gu  ml)b.  *zoge  'i^üljrcr,  lOcitcr' 
in  magezoge  'Gr3ic()cr'  al)b.  magazogo  'pae- 
dagogus'  (f.  ^crgog):  gu  gießen. 

3oüi  9Jl.  'SänflcnmatV  mlib.  zol  SDIJ., 
lucldicy  rca()rfd)cinlidi  ibcntifd)  in  mit  ml)b.  zol 
9JI.  'n)linbcrfövmiiiC'5  3tücf,  Miicbcl,  MI05'  (dc\I. 
ml)b.  iszoUe  '(viejapfcn' ). 

3oU2  9)?.  '^Ibflabc,  Steuer'  ml)b.  al)b.  zol 
(11)  a«.  ';iolI()au§,  ^oU'  =  afäd)).  toi  ill)  — 
tolna,  ofriej.  tolne,  anglf.  toi  —  tolne  (engl, 
toll,  nbl.  toi.  norb.  tollr):  oor  ber  ()b.  Saiit= 
Derfd)icbuncj  cntlcbnt  au^  lot.  telöneum  (ober 
genauer  aus  tjulgärcm  tolönöum)  ';)oIl()auö'. 
t'at.  toloneiim.  bac^  mit  ber  5lblcitung  tolo- 
nearius  'oölliicr'  jd)on  im  3./4.  Oial)rl).  bc= 
gcugt  ift,  lüurbc  roman.  ju  tonolöum  umgcftaltct 
(afrj.  tonnelieu  =  nfrj.  tonlieu);  bic  bcutjd)c 
llmgcftaltung  gu  zoll  (aber  al)b.  zollantuom)  mad)t 
nod)  Sdimieriiifeitcn ;  iüal)rfd)cinlid)  liegt  nad) 
C^.  iöaill  (?influf5  von  mlat.  tollere  '('i(bgabe) 
erbeben*  cor.  Tie  "Jlnnabmc  ber  lat.  Gntlcl)nung 
Iät5t  fid)  burd)  inerte br'jmorte  mic  Strafic  unb 
^Tiüngc  ftiit^en.  %}[.  aud)  ^jinc^  unb  ba&  nod) 
unertlärtc  DJJaut  (,SoIl  fd)eint  im  Öcgcnfat?  gu 
9Jiaut  eigtl.  '.öafengod ,  iörürtenjoH'  gciuejcn 
iein;  eine  anglj.  (SJloffe  bcif;t  toloneum  'scip- 
rnanna  merze).  —  '^aiii  Zöllner  9JJ.  mbb. 
zolnjere  abb.  zolanari  zolncri  Tl.  =  angif. 
toln^ro  tollere  engl,  toller,  nbl.  toUenaar.  afrtcf. 
tolner.  bän.  tolder:  au§  gleid)bcb.  jpätlat.  tolo- 
narius  für  eigtl.  telonarius  eigtl.  telonearius. 
!3)aÄ  innere  n  bc§  lat.  2Borte§  ift  alfo  ber  5(b= 
leitnng  rerbliebcn  (ogl.  aföd)f.  tolna). 

Sonc  ?(.  erit  nbb.,  nadi  lat.=gr.  Z^bv»-)  'C^-b^ 
gürte  r. 

So\>\  Tl.  mbb.  abb.  y.o|.f  Tl  '(5nbe,  ;;itn"cl, 
'^ovV  =  nbb.  topp,  nbl.  to|»  '(Snbe,  ^^ipfcl', 
anglf.  engl,  top  'Öiinel,  Sdicitel,  .Urcifel*  (mittcU 
engl.  ^Jicbcnform  lufl  \'orfe*),  anorb.  tcjppr 
'.•j^aarbüfd^r,  afrief.  top  '5:<üfd}er,  fdntjeb.  topp, 
bän.  top  'Spitze,  (^nbc,  ;ioin":  ein  gemeingerm. 
2Bort,  bem  Öot.  jufällig  fcblcnb.  Tie  eigtl.  5V= 
beutung  be^  JBorteö  fdicint  'bcrinnifcbcnbce-  C^nbc' 
geiüefcn  gu  fein;  ^opf  alfo  urfprgl.  'Spieen  ber 
gufammengefantcn  .Hopfbaarc*  (ugl.  ,Sapfen, 
loppi.  ffieldier  JBert  übrigen'5  in  ^kgug  auf 
J^rauenfdiönbeit  fdion  im  IRittelalter  auf  bic 
,Söpte  gelegt  rcurbc,  gebt  u.  a.  barausi  bcrrtor, 
baf?  bic  fd)n)äb.  unb  alcman.  J^rancn  beim 
Sdiraurc  bic  ;^)öpfe  in  bie  .s>anb  nabmcu.  Tai 
.\>aarabfd)nciben  mar  bei  bcn  Wcrmancn  ,lcid)en 
ber  Gbrloycrtlärung.  'J(uc>  bcm  germ.  3l^orte 
flammt  bie  ronmn.  Sippe  von  afrg.  top  'Sd)opf', 
fpan.    topo   '(vnbe',   ital.    toppo.    nfrj.    toupet 


'^aarbüfd)cl,  Sd)opf'.  3"  ''cn  anbcrn  aut5er= 
germ.  Sprad}en  feblen  ißcgicbungcn. 

t  Sove§,  3oru&  Tl.  crft  nbb.,  nad)  iübifc^ 
zores  'iBcbrängnie'. 

Sovn  d)}.  mbb.  zorn  T}.  abb.  zorn  9i. 
'bcftigcv  llnunüc,  !©ut,  53clcibigung,  Streit'  = 
afäd)f.  torn  ))l.  'Uniinllc',  anglf.  torn  dl.  '3orn, 
i^clcibigung',  nbl.  loorn  Tl.  'oorn'  (torn  'Stojj, 
Äampf  I ;  im  @ot.  jufällig  fcblcnb.  (5ö  ift  altc§ 
^^.^artig.  auf  no-  uon  ber  S33g.  ter  'reifjcn'  (got. 
ga-tairan,  ai)i>.  zeran  'gcrrcitscn,  gerftören'): 
oorn  bebcutctc  olfo  eigtl.  '3cn'iffcnbcit  bc§  @c= 
mutete'  ?  Tod)  bead)tc  lit.  durnas  'tod,  böfe, 
unlciblid)'  unb  dnrnüti  'toben'. 

^otc  ?(.  im  1(3.17.  ^uibvb.  and)  als  3otte 
(g.  53.  in  Sd)cibtj'  Oirobtanuö  10,^)1  unb  bei  @rim-- 
melöbaufcn  1G69  Simplic.  H,  21)  geläufig,  oicl= 
lcid)t  umgeformt  an§'  frg.  sottie  'unflätige-o  ^farrcn^ 
fpiel'  (im  (S-aftnad)t§fpiel  bilben  bie  ooten  bcn 
.Öauptinbalt),  frg.  sottise  'bcicibigcnbcr  gemeiner 
'2lu'3brurf,  oote':  bic§  gu  frg.  sot  'Tummfopf, 
fpan.  port.  zote  'lölpcl'.  i")ierbcr  gebort  aud)  ba§ 
ital.  zotico  'grob,  ungcfd)liffcn'  (ngl.  ital.  zoti- 
chezza  '©robbcit'  —  zoticacco  'ungefd)liffeit, 
tölpclljaft');  fic  flammen  md)t  au§  lat.  exoticus 
(lat.  X  nie  romanifd)  —  z).  33gl.  nod)  anglf. 
engl,  sot  'Tölpel',  nbl.  zot  foroic  ir.  suthan 
'Tummfopf  —  sotaire  '@cd'. 

3ottc^  oottcl  (1.  mbb.  zote  zotte  ÜJiJ- 
'A^rargottc,  Alaufd)'  abb.  zotta  zata  zota  5-  — 
zotto  Tl.  'juba'.  9JU)b.  zolte  ift  regelrcd)t  vcx- 
fd)oben  an-:-  toddön-;  ugl.  anorb.  todde  Tl. 
'S8üfd)cl,  33i!3d)cn,  @cn)id)t  für  Sßoüc',  engl,  tod 
'33ud),  @cmid}t',  nbl.  todde  'jvc^cn,  Cumpcn'; 
bagu  aud)  bän.  tot  ','öaarbüfd)cl,  ;)Otte',  nbl.  toot 
'.Öaarucu' '.''  Sid)erc-ii  über  bic  iHn'gcfd)id)te  läßt 
fid)  nubt  ermitteln.  Vluy  bem  Tcutjd)cn  flammen 
bic  ital.  iinntc  zaz/.a  zäzzera'langcC'  .'öauptbaar' 
unb  tallcM-a  '(^krümpel,  ^4-^lunber'  (picllcid)t  aud) 
ital.  zaller  zältera,  fpan.  zata  zatara  'Jylof?'). 

t  3ottc2  5.  bial.  '©cfäfjmünbung'  glci(^ 
tnit  '3iöbrc';  f.  lütc. 

SOttcIii  ;)tm.  mbb.  zoten  'langfam  geben, 
fd)lenbcru' ;  ügl.  engl,  totlle  toddle  totter 
'mad'clu,  u)atid)club  geben':  gu  oottc. 

311  'iU-äp.  '^Ibu.  mbb.  zuo  (mb.  zii);  abb. 
ziio  zua  zö  ift  lücfcntlid)  2lbocrb.  $ygl.  afäd^f. 
tö,  nbl.  toe,  afrief.  tö,  anglj.  tö  engl,  to;  bcm 
DJorb.  unb  bem  @ot.  fcblcnb  (bafür  norb.  til, 
got.  du;.  3tuficrbalb  bee  ®erm.  entfprid)t  lit. 
da-,  altir.  do  joroic  bie  cntlitifd)  ücriücnbctcn 
aoeft.  -da,  gr.  -he,  lat.  -do. 

3ubcr,  ^iober  dJl.  mbb.  zuber  zober  Tl. 
abb.  zubar  Sf.  '(^cfäf;';  bagu  mobl  uruerrcanbt 
mittelcngl.  tubbe  ncuengl.  tub,  nbl.  tobbe,  nbb. 


3iiö"Be 


439 


jünbcn 


tubbe  neben  töver.  Cucüroort  n)o()l  lat.  tubusV 
daneben  a()b.  zwibar  qI§  '3tnlc[)nuitfl  an  abb. 
einbar  (f.  ©im er)  qI§  'öefäfj  mit  jtpci  Irac]= 
Öfen'. 

3wt>uftc  (V.  fpätmbb.  zuobuo^e  5-  —  zuo- 
buo^  50].  'ougabc';  uö(.  53uBc. 

Snäit  d-  i"l)b.  ai)^.  zuht  ;v.  'Rieben,  3uii; 
@rjic()ung,  3i'tcl)iinunn ;  '-öilbunci,  ^Inftanb ;  ©c= 
jüditctc-o,  !i)cad)fommcnid)art' :  i^cvbalabftvaftum 
gu  sieben  (üol.  3"'»rf)t  3U  fücbcn);  ent= 
fpred)enb  nbb.  nbl.  tucht,  anglf.  tyht,  bän.  tugl, 
got.  *tai:ihts  (in  ustaühts  '33o(Ienbung').  —  "Hb-- 
leitungen  jüd)ten  3tro-  au§  m{)b.  zühten  ai)'i). 
zuhten  zulitön  'aufjicbcn';  güditig  3(bi.  mbb. 
zühtec  obb.  zuhlig  'tüobUjejoijen,  böflid),  llra= 
fenb,  träd)tiij';  3Üd)tic3en  o^'U-  '"tjb.  zühtegen 
'ftrafcn'. 

3urf  5Di.  m[)b.  zuc  (@en.  zuckes)  Tl.  'id)net(c5 
Rieben,  dlud'.  S^aju  jucfen  —  jüden  otiü. 
au§  mbb.  zucken  zücken  obb.  zuckan  zucchen 
zukken  "fdined  sieben,  entreißen,  jüdcn':  3ntcn= 
ftübilbung  ju  jiebcn.  2)ie  nbb.  yiompofitQ 
cntjücfen,  uerjürfen  (mbb.  enzücken  ver- 
zücken) bcbentcn  bcmnadi  uvüu'gl.  'fortveitjen, 
im  ©eifte  entrücfen'.  2(u§  bcr  germ.  ©rbf. 
tukkön  ftammt  frs.  toucher,  ital.  toccare. 

3urfcr  Tl.  mijb.  zucker  zuker  9)i.  ia{)h. 
einmal  zucura)  =  nbl.  suiker,  mittelengl.  sucre 
engl,  sugar,  isl.  sykr,  bän.  sukker,  fd)roeb. 
socker.  2)q§  ÜBort  i)'t  entlcl)nt  üu§^  ttal.  zucchero 
(=  frj.  Sucre) :  Cuetle  arab.  sokkar  assokhar. 
2)a§  fpan.  azücar  ift  bircft  t)on  bcn  Slvabevn 
übernommen,  n:)eld)e  in  Spanien  ba^  ^urfcrrobr 
bauten.  SSgl.  nod)  lat.  saccharum,  gr.  ödKxap 
— ■  adKxapov,  perf.  schakar,  ffr.  garkarä  'Äörner= 
jucfer',  prafr.  sakkara.  Sie  Ur()eimat  bc§  2Borte§ 
ift  roobl  3"bicn.  —  Bwrferfßni'  2U-  fd)on  burd) 
ba§  16.  3abrl).  binbnrd)  üblid)  (j.  53.  bei  3)afi)= 
pobiuö  1537;  aber  bei  5JZaaler  1561  fcblenb): 
au§  frj.  Sucre  candis,  ttal.  zucchero  candito 
'Äriflalläucfer,5lanbe(3ucfer',  ba§  au§  arab.  kandi 
'3ucferrobr'  ftammt  (Gueüeinb,  khand  'Stücf'?). 

JUCrft  3(bo.  mbb.  ze  erest  —  zerest  al)b. 
zi  erist  'juerft,  jum  erflen  Tlak' ;  ngl.  erft. 

3ufaü  Tl.  fpätmbb.  zuoval  Tl.  'accidens, 
rcaö  einem  sufäUt,  (Sinnabmc':  gu  fallen. 

jufricbcn  3lbi.  um  1600  auffommenb  unb  feit 
Stielcr  1691  gcbud)t;  im  16./17.  S^bvb-  junädjft 
nur  'ährj.,  ba^  burdi  oufammeruoidung  ber  ^$räp. 
JU  unb  be§  2)at.  be§  Subft.  J-riebe  cntftanben 
ift.  Xie  Sebeutung  non  suf rieben  ift  alfo 
urfprgl.  'in  ^rieben,  in  iRubc,  3d)uö' ;  im  OJlbb. 
fieißt  eö  bafür  mit  vride  (ügl.  ab  b  an  bcn,  be  = 
^enbe). 

3ug  Tl.  ml)b.  zuc   (@en.  zuges)  abb.  zug 


Tl.:  33crbalabftraftum  ju  jieljen  (ogl.  Jlug 
3U  fliegen)  ^^  nbl.  teug,  anglf.  tyge. 

3uflano  Tl.  mbb.  abb.  zuoganc  Tl. 

3Ü0cI  Tl.  ml)b.  zügel  zugel  Tl.  'SRiemen, 
53anb,  3ügcl'  a[)h.  zugil  zuhil  (zuol)  Tl.  '33anb, 
Sd}uur,  oügcl':  Slbleitung  non  gieben  mit  ber 
(Snbuug  -il,  '^"ffniment  jum  oicbcn'  bebeutenb; 
ugl.  anorb.  tygell  Tl.  'Stiemen,  Sd)nur,  ^ügel', 
anglf.  tygel,  nbl.  teugel,  bän.  tolle.  S.  nod) 
3aum. 

jugleic^  2(bü.  erft  nbb.,  ml)b.  *ze  geliche 
Mn  gleidjer  Söeife'  oorauäfe^enb  (f.  gleich). 

SU^anb  2Ibü.  mbb.  zehant  'fogleid)',  eigtl. 
'bei  ber  .'öanb'.  Tl'ü  .'öcinh  werben  im  Xnxt-- 
fd)en  nielc  abücrbialc  '^Jln^^brürfe  gebilbet;  ügl. 
abbanbcn,  norbanben,  aud)  jufrieben. 

julc^t  'ilhv.  mbb.  ze  le^^ist  —  ze  leste 
a[)t>.  zi  le^^ist;  tgl.  le^t. 

t  3ÜÖC  5-  '?vluf5fd)iff,  i^abn'  (ein  SBort  ber 
2)onaulanbfd)aften)  mbb.  zülle  zulle;  3Jorge= 
fd)id)tc  buntel.  3"  Scgicljung  3U  bem  beutfdjen 
SBort  ftcbt  nur  bie  flau.  Sippe  von  raff,  celnü, 
poln.  czohi.  qed).  clun;  mabil'dieinlid)  ift  ba§ 
SBoi-t  eigtl.  im  Slat).  l)cimifd)  unb  ine  Tlijt). 
entlebnt.  Sgl.  nod)  ^oot,  Habn  unb  2Beib  = 
ling. 

t3üItJ  Tl.  '3uller,  oauglappen',  erft  nbbb., 
JU  Julien  'fangen';  Urfprung bunfel.  93erroanbt 
ift  n:)abrid)cinlid)  nbl.  tul  '5lafcf)e,  Irinfer', 
tullen  'faufen'. 

äumol  5lbt).  Äonj.  mbb.  abb.  ze  male  'ju 
bem  3citpunft,  al&balb,  jugleid)';  ügl.  Tlal 

äünben  o^m.  mbb.  zünden  'in  53ranb  fc^en' 
abb.  zunten  {am  zuntjan)  fd)ro.  3^™.  'entjün^ 
bm';  baneben  mbb.  zünden  'brennen,  leud)tcn' 
al}b.  zunten  'in  ^granb  fein,  glübcn';  ngl.  got. 
tundnan  'cntjünbet  mcrben'  —  tandjan  'an= 
jünben'  fd)n).  S^m.,  anglf.  tyndan  engl,  (bial.) 
teend  tind  'entjünben',  anorb.  tendra,  fd)iüeb. 
tända,  bän.  taende.  2)urd)  ml)b.  zinden  ft.  3tm- 
'brennen,  glüben'  rairb  ein  ft.  33erbum  got. 
*tindan  t)orau§gefe^t ;  baju  a{)b.  zinsilo  Tl.  — 
zinsilöd  'fomes'  —  zinsera  5-  '9flaud)fa§'  (nid)t 
auy  lat.  incensorium)  unb  zinsilön  'machinari'. 
3u  got.  tandjan  'anjünbcn'  geböi-t  abb.  zantaro 
mbb.  zander  'glübcnbe  itobte',  anorb.  tandre 
'Jcuer'.  2)ie  germ.  SBj.  tand  (ibg.  dnty  dndh?) 
'brennen'  ^at  aunerbalb  feine  fid)eren  33er= 
manbten.  —  SIbleitung  3unbcr  —  3"n^cl  3Ji. 
mbb.  Zunder  TITl.  ai)b.  zuntara  zuntra  3^.; 
ugl.  nbb.  tunder,  nbl.  tonder,  anglf.  tynder 
engl,  tunder  tinder,  anorb.  tundr,  fd)roeb. 
tunder,  bän.  tonder.  daneben  begegnen  aud) 
5-ormen  mit  1;  ogl.  al)b.  zuntil  mbb.  zundel 
zündel  Tl.  'SInjünber,  S^nb^v  (n^b.  (Sigennamc 


3unft 


-    440  — 


BttJel^te 


oünbcl),  nbl.  tondel.  "^diS  bem  @erm.  tfl  Qfvs. 
londre  'oiinbcv'  cnt(cl)nt. 

3unft  5.  "iliö-  nl)b.  zunft  zumft  ,"y.  'Sd)icf: 
lidifeit,  iKcgcl,  ©cjclj;  imd)  bcfttnimtcn  Siciidn 
cinflcrid)tctc  (^c)cÜid)aft,  iBcvein,  (i)cnoncnfd)aft, 
^unft*:  ju  jicmcn.  iBermittclit  bc§  a>crbal= 
abflrafta  bilbcnbcii  Suffiye§  -ti  djot.  -pii  i|t  ta^ 
Q()b.  zumft  Qu§  zeman  '(jcjicmcn'  abticicitct 
(lücflcn  bcr  (5tnfd)icbunii  cincc^  f  in  bic  i^cvbiii^ 
bang  mt  ugl.  Muiift,  lliunft,  'liamfti.  2;ic 
uvUn-gl.  53cbcutinui  non  3ii"ft  ift  bicvnad) 
''4-^at5lid)fcit,  3d)ldlid)tcit,  ®cjicmcnbc&,  ®cfc{3= 
mäfeigcS'.  SBcgcu  bcr  Scbcutunciv'cntiindlung 
ogl.  ba^  au§  bciii  '>)lt)b.  Üammcnbc  ©ilbc. 

3uilgC  ^■.  in()b.  zunge  al)b.  zunga  ^•. 
'oungc,  Sprad)c'  =  ajäd)f.  tunija,  tibb.  tunge, 
nbl.  tunge.  africf.  angl).  tunge  cniil.  tongue, 
anorb.  id)nieb.  tunga.  bän.  tunge,  got.  tuggö 
'onngc'.  5hif  bcm  (Gebiete  bcr  anfjcrgcrm. 
Sprad)cn  begegnet  al<-  i^criüanbter  lat.  lingua, 
bn§  nnd)  gcn)öl)nlid)er  5(nnal)me  au§  *dingua 
cntftanbcn  ift  (nnc  lacrima  au^  dacriina  nntcr 
^äbrei.  ilaum  ge()övt  genicingcrni.  tungön 
mit  oange  sur  ffr.  iBj.  danr  'bcinen,  fpitj  fein' 
(;lnngc  foÜtc  eigtl.  'bie  l'ed'enbc' fcini;  un[id)er 
ift  iöcjiebnng  jn  ftr.  julm  jilivä  ';5nnge' 

jiinit^tc  5lbü.  in  ben  i^erbinbnngcn  3nnid)tc 
werben,  —  mad)en  mii?  nil)b.  ze  nihte  'jn 
nid)t§';  f.  nid)t. 

t  8»n§(cr  l^J.  'Siditmottc'  crft  nbb.,  mabr^ 
fd)einlid)  ,ui  beut  unter  ,^ünben  bciprod)enen 
Ql)b.zinsil()',^nnbcr'  (ugl.nibb.zinden 'brennen'). 

surfen  ,Stii>.  erft  nbb.,  älter  n()b.  jopfcn, 
Ül'enominatiü  ^n  oopf;  jupfen  alfo  eigtl.  'an 
ben  A>aaren  .^iebcn'? 

i{urC(()t  "Jlbü.  m()b.  ze  rrlite  al)b.  zi  rc^ite 
'nnd)::1\ed)t,  in  rcd)tcr2Beife';  ug[.  nbb.  tc  rechte 
(f.  9Jed)t). 

3Ürnrit  iltm.  ntl)b.  zürnc-n  abb.  zürnen: 
2)cnouiinatiü  non  ;^)Orn. 

.Slirürf  'ilbo.  nil)b.  zerücke  (nib.  zuriiokc) 
Ql)b.  ZI  rucke  'rücfling§,  bi'itcrrürfy'  (ug(.  nbb. 
terügge):  ju  SRücfcn  (ügl.  engl,  back  '^liiden, 
jurücf'). 

jufammcn  'ilbu.  nil)b.  zesamene  zesamt 
abb.  zisauiane  'miteinanber,  jufammen';  ogl. 
famnieln,  fnmt. 

t  .^üüclit  ;)tn'-  'rupfen*:  mobl  5lbleitnng  ,^u 
jaufcn  nil)b.  züsen. 

3ui)crrtrf)t  ?f.  mbb.  zuoversiht  (mb.  zü- 
vorsilii;  nbb.  zuofirsiht  5^.  '33orau^feben,  .("^in: 
blict  in  bic  ;^)Utunft,  (Sriuartung,  .s>offnung':  mit 
Sid)t  JU  febcn. 

juöor  "Mv.  fpätmbb.  zuovor  zuovorn  (mb. 
zuvor)  'uorbcr,  im  porauS';  mit  benor  ju  uor. 


jutucgc  3(bp.  mbb.  ze  wege  abb.  zi  wege 
'auf  bem  (red)tcn)  SBegc';  pg(.  megen  3(bD,, 
SBeg. 

smucilc«  3(bp.  erft  nbb.;  im  Tl[)b.  bafür 
under  wilen  ober  wilen  wilent  'roeilanb'.  Mjn- 
lid)  nbb.  bi^rocilen  unb  meilanb;  pgl.  roeil. 

jutuibcr  5lbi.  nrfprgl.  5(bp.,  crfl  nbb.,  mbb. 
*ze  wider  uoranyfct5cnb,  analog  bem  nbb.  3U  = 
gegen  (mbb.  zegegene)  eigtl.  'entgegen'  gc= 
bilbet;  f.  luiber. 

Slpnrfcu  otiü-  lubb-  zwacken  'jupfcn,  jcrren': 
5(blautc^bilbnng  jn  jmirfcn. 

T  jtuagcu  otm.  'mafdien'  f.  unter  ^xm\)U. 

SWana  O.IJ.  mbb.  twanc  zwanc  (g)  SJl. 
';|nmng,  9iot,  53cbrängni§'  (pgl.  mbb.  des  libes 
twanc  '©tubliiuang,  i^erftopfnng'),  abb.  dwang 
(gidwan-i  9JJ,  'i1iot,  iiecngii:ig,  o'Viiug':  %b' 
ftraftum  jn  3  ip  in  gen.  Saju  äipöngen  otip. 
(Senominatiü  ju  oroang)  mbb.  twengen 
';-^roang  antbun,  cinjipängen,  bebrängen'  abb. 
dwengen  '^mang  ontbun*  (abb.  mbb.  zwangen 
zwengen  'fneifen';  pgl.  mbb.  zwange  '3angc'); 
f.  axid)  jmingen.  Gine  gerin.  SBj.  |)wenh  (ibg. 
Iwenk)  nnrb  burd)  abb.  dühen,  nbl.  duwen, 
angif.  Ijy'^"  I'V"  'bebrängen,  brüdcn'  (au§ 
*{junhjan)  porauSgefc^t. 

^luanstg  ^IJum.  mbb.  zweinzec  zwenzic  abb. 
zweinzug  =  afäd)f.  twentig,  nbb.  nbl.  twintig 
africf.  Iwintich,  angIf.  twentig  (au§  *t\vegen- 
tigV)  engl,  twcnty  (f.  ^jig).  iJaS  n  be§  erftcn 
©liebcy  ber ;  Jufrtiuiucufcljung  fd)cint  eigtl. ;  )eid)en 
bcy  -Llcom.  '^Mur.  9J^a§f.  u)ie  in  abb.  zwfMi-e  = 
anglf.  Iwegen  jn  fein;  f.  jipci. 

Slunr  5(bn.  mbb.  zwAre  älter  ze  wäre  'in 
SOabrbcit'  abb.  zi  wäre  (mbb.  war  5i.  'SBabr= 
beit',  fubftantip.  2lbi.):  mit  fürmabr  (ml)b.  vür 
war  'luabrlid)')  jn  mabr  gebörig. 

3tucrf  m.  '^Jiagcl,  "iVlocf,  fobann  '5lbfid)t' 
mbb.  zwüc  (ckcsi  'Dl.  "iliagel,  '|3flod'  iiunitten 
ber  ;^ielfd)cibe;  ;')ielpunft,  '^lbfid)t,  iliucd';  ogl. 
jmarfen,  jmirfcn,  ß'vicf.  2Bie  bay  nbb. 
2Bort  (nrfprgl.  "Jingel')  ju  feiner  banptjäd)lid)en 
iöcbcutung  "JlbfidU'  fam,  gebt  au§  bem  Wbb. 
bcruor,  wo  bei  ber  5iebeutung§cntnnf!lnng  ';)iel» 
punlt  an  bcr  Sd)cibe'  ben  l'iittelbegriff  ergiebt. 
SBcitcrc  :i3c,ncbnngcn   bcy   mbb.  Söortcy   feblen. 

t  jiuccn  '.'lum.  f.  jmci. 

t  3>ücI)Ic  (and)  Cucble)  S.  '.öaiibtudf 
mbb.  twchclc  twehel  dwehele  dwcle  iv-  'nud) 
quehele,  tbüring.  Guäl)Ic)  'lud)  jum  3lb= 
trodnen,  .Onnbtud)',  abb.  dwaliiladwehiladwa- 
hilla  A-.'rnantile,  niappuUa,  manutergium'.3)a§ 
iioranyjufcljcnbc  got.*|)wahljö(aItanglf.  tliweldic) 
ift  ^(blcitung  uon  fiwahl  ''^ab,  i>a6  2Bafd)en*, 
bebeutete   alfo  'bic  jnm  33abcn  gebörigc'.    Die 


äwet 


441 


S^iä 


©ippe  gel)ört  ju  (btal.)  siuagcn  'it)Qfd)cn'  ml)b. 
twahen  dwahen  al)i>.  dwahan  :=  got.  f)wahan, 
afäd)f.  thwahan,  anglf.  pwean,  anovb.  |)vä,  bän. 
toe  tviette,  fd)it)eb.  tvo  tvätta  'irafd)en'.  i^icr^cr 
gel^ören  aud)  got.  {jwahl  "i8at)\  anglf.  pweal 
'tas,  SBafd)cn',  a()b.  dwahal  'iöab',  auorb.  Jjväl 
'©eife',  m()b.  twuhel  'iSaberoannc'.  2(uf  bcm 
©ebicte  bcv  ibg.  Sd)roeftciiprad)cn  ift  nur  prcuf;. 
twaxtan  ':öabcfd)ür3c'  ücrinanbt.  3)cm  ^Ktgcrm. 
entflammt  bic  vornan.  Sippe  oon  ita(.  tovaglia, 
frj.  touaille  (engl,  towel)  '^anbtuc^'. 

attici  -JJum.  m()b.  zwene  9Ji.  —  zwo  5-  — 
zwei  5J.,  al)b.  zwene  9Jl.  —  zwo  J-  —  ^wei 
S'i.:  ein  gcmcingevm.  unb  n)ctter(}in  gcmeintbg. 
3a^In)ort  =  afäd)j.  twene  Tl.  —  two  twä  5- 
—  twe  9i.,  got.  twai  9Dt.  —  twös  3^.  —  twa 
R,  angif.  twegca  9Ji.  —  twä  5-  —  ^>-'  31., 
africf.  twene  5R.  —  twä  ^y.  —  twä  9i.,  anovb. 
tveir  9Jl.  —  tveer  5.  —  tvau  9^  (baju  nod} 
groanjig  unb  äroölf).  Sfuf  außevgevm.  ©cbiet 
entjpved)en  ffv.  dva,  at)eft.  dva,  gv.  büo.  tat. 
duo,  altiv.  da,  Ht.  du,  ruff.  dva:  gcmeintbg. 
©tammfovm  duo  unb  dwo  (ogl.  imicv--).  ^m 
ölteven  9i()b.  rauvben  nodi  bie  fVovmen  füv  baö  t)ev= 
fd)iebcnc  ®enu§  auSeinanbev  gc[)aUen  (jiucen 
9J^.  —  jrao  5.  —  jroci  3i.),  big  enblid)  feit  bem 
17.  Qabvt).  bie  neutvalc  3^onn  bic  aügcnicin 
l^errfc^enbc  rouvbe.  2Beitevc  SScvroanbtc  f.  untcv 
^roeifel  unb  ä^ift.  —  sttcicrlci  3(bu.  5(bi. 
m^b.  zweier  leige  'jn)eifad)cv  3(11';  üg(.  ^lei. 
t  ätociffllter  Tl.  'Sdimettevling'  mf)b. 
zwivalter  'Tl.  Umbcutung  ift  au§  mbb.  vivalter 
Q^b.  fifaltra  'Sdjmcttcvling';  f.  Jaltcv  unb 
©c^mettevling. 

3tt»CtfcI  Tl.  mbb.  zwivel  aiih.  zwival  dJl. 
=  got.  tweifls  Tl.  'ßroetfel',  afäd)f.  twifal, 
nbl.  twijfel.  daneben  fte()en  a{]b.  zwivo 
zweho  Tl.  '3n3eifer  (=  afäd)f.  tweho, 
anglf.  tweo  '^roeifel')  unb  anovb.  tyja  (@vbf. 
twiwjön)  '3tt'eifel'.  3IUc  bevu()en  auf  cinev 
Dovgevm.  2Bä.  dweiq  (dwip)  'groeifeln'.  —  S^aju 
ättJCifcIn  3tn).  m^b.  zwivelen  aiib.  zwivalön 
'fc^roanfenb  fein,  grocifeln'  =  afäd)f.  twiflön 
'f(^roanfen',  bän.  tvivle,  nbl.  twijfelen  'grocifcln'. 
3ufammen()ang  biefev  Sippe  mit  jrcei  ift  auöcv 
grage  (ogl.  gv.  boin  'äroeifd',  ffv.  dvayä 
'g^alfd)[)eit');  bod)  ift  bic  ^ilbung  be§  9^omen§ 
unflav  (f.  Sroeig  unb  3tuic=). 

3toetfcI§o6nc  2lbi.  fd)on  um  1600  (mit  bev 
9^ebenfovm  „3aiciffely  o()n")  üblid). 

3 weiß  Tl.  mt)b.  zwic  (-ges)  aiit).  zwig  Tl. 
=  anglf.  twlg  engl,  twig,  nb(.  twijg;  bancben 
xni)i).  Q.{)b.  zwi  (@en.  zwies)  '^.  Jas  g  roivb 
©ntiüidlung  au§  j  fein  unb  zwi  @en.  zwiges 
fönntc   auf  einen   9iom.   zwig  gefüf)rt  f)aben. 

singe,  (jti)inologii'cf)e-j  2Sörter6iic^,  6.  3(ufl. 


Slnglf.  ift  twig  anjufe^en  rocgen  2(ff.  5)31.  twigu 

(twiggu).  2)agu  iro(]I  a\\&}  anbb.  twögo  'ßroeig' 
(roeftfäl.  twouch),  abb.  zuogo,  baiev.  zueckn 
unb  mit  5(blaut  clfäfj.  zwagle  'flciner  o^zxq, 
einev  Xvaubc'.  St)noni)m  ift  nod)  (jcff.  3algcn 
Tl.  =  mbb.  zeige,  anglf.  telga  '^'^eig'. 

äWcttc  Cvbin.  3u  3niei,  evft  nbb.  ^öilbung. 
Xk  alte  €vbcnöjal)l  bafüv  ift  ml)b.  ahi).  ander 
'bcv  Slnbevc';  f.  an  bcv. 

3wcrt6=  in  oufainincnfe^ung  luie  oU)evd)  = 
feil,  3if evd)pfeife,  3rocvd)fad  au^  m^b. 
twerch  dwerch  (auc^  querch)  a()b.  dwerah 
twerh  'fd)räg,  quev'  =  anglf.  {)weorh  'Dcrfcl)vt', 
got.  J)wairhs  'jovnig'  ({)wairhei  J.  '3oi*n, 
Stveit'),  nbl.  dwars,  bän.  tvairs  tvsert  'quev'. 
ßicvju  aud)  nl)b.  übev3roev(^  2(bi.  3(bo.  (ml)b. 
über  twerch  —  übertwCrch).  2)icfelbc  ibg. 
2B3.  twerk  liegt  picllcidit  aud)  in  anglf.  ^urh 
'hiixdf  Dov  (f.  buvd}).  hieben  twerh  finbet 
fid)  ml)b.  al)b.  twer  'fd)väg,  quev'  (m()b.  auc^ 
quer;  f.  qucv),  auovb.  |)verr  'qucv,  binbcvlid)'. 
@cvm.  {)werhwa-  roeift  auf  eine  ibg.  2B3.  twerk, 
ju  bev  lat.  torqueo  gel)övt. 

SwevQ  Tl.  (um  1600  baneben  im  Cftmb. 
Cuevgel;  nod)  je^t  oftmb.  unb  mittelvf)cin. 
Quevg)  ani^  gleid)beb.  ml}b.  twerc  (g)  — getwerc 
(aud)  querch  zwerch)  al)b.  twerg  Tl.:  ein 
gemctngcvm.  SBovt;  ogl.  nbl.  dwerg,  anglf. 
dweorh,  engl,  dwarf,  anovb.  dvergr  Tl.,  fd)rpeb. 
bän.  dverg.  2ll§  gevm.  Stamm  ift  dwerga- 
anjufcgcn,  bas  piellcid)t  ju  hzv  gevm.  2B3.  drug 
'trügen'  gel)övt:  o'ücvg  alfo  eigtl.  'Ivugbilb'? 

3wetf(öc,  Cluetfd)e  Jy.  ein  fd)iüev  3U  be= 
uvteilenbc§  SBovt,  ba^^  fid)  im  16.  5ial)vl).  einge= 
büvgcvt  l)at  in  3al)lveid)en  Sautoavianten :  baiev. 
zwesn  zwespn,  fd)n:)ei3.  zwetske  wetske,  öftveid). 
zwespen,  t()üving.=oftmb.  quatsge,  vbcinfvänf. 
kwekst,  Äobuvg.  quakstr.  'Und)  im  16.  ^^al)vb. 
fd)on  gelten  ücvfd)iebene  Jyovmcn;  bei  (Sv.  5(lbcvu§ 
1540  h  u  c  t  f  d)  f  e  n ,  bei  9JJaalc v  1561  3  m  e  t  f  d)  = 
gen.  33evbveitet  ift  bic  iöenennung  prunum 
damascenum  =  engl,  damasc  plum  ober  da- 
mascene,  ital.  amascino,  poitug.  ameixa,  ngr. 
baiLidaKrivov;  bei  Scb.  Jvanf  1534  21>cltbuc^ 
S.  201b  ^^2)ie  ^i^iißj^iej^  ^^  2)ama§co".  2)ic 
5lveu3fal)vcv  follcn  bie  Sn'ctfdicn  au§  bcm  Cvtent 
mitgcbvad)t  l)aben;  unb  ba  fid)  aud)  in  2eutfc^= 
lanb  um  1600  (3. 53.  bei  \-^cnifd)  1617)  „Tama^fin, 
2)amaftpflaumen  =  3rticffcn"  finbet,  fo  büvfte 
damascenus  bev  nl)b.  Sippe  oon  3i^ctfd)e  — 
Quetfd)e  3u  ©vunbe  liegen,  3umal  buvd)  fieben= 
büvg.  ma§en  mä§en  {miet§e  in  S.=9iegcn)  eine 
OJlittclfovm  damaskin  dwaskin  roal)vfd)einlic^ 
roivb. 

3wtd  Tl.  '32agcl,  ba»  3roirfen°  ^^^-  zwic 

56 


3tüt(fe( 


—  442 


3rt)irn 


9?ebcnronn  gu  zwec  (f.  3 werf)  '9^agcl,  Äntff, 
ßroirfcn*.  -Jdi-j  bem  2;cut)dicn  ftamint  bän. 
svik  in  iilcidicv  Scbcutuiii].  Xaju  3»wirfcl  33^- 
inl)b.  Zwickel  d)}.  'Mi'. 

5iui(fcn  oti^'-  >nl)i5-  zwicken  'mit  -J^äcidn 
bcfeftigen,  cinficmmcn,  jiüideu,  jcrren',  al)b. 
*zwicchen;  Oijl.  nbl.  tvvikken,  angl).  twiccian 
mittclcuijl.  twicchen  engl,  twitch  (f.  jiuacfen, 
Siücrf)  :  ®rbf.  twikkjön. 

älüic=  in  oniauimcnjcöung  ans  ml)b.  ahb. 
zwi-,  nbb,  twie-.  nbl.  twce-,  anorb.  tvi-,  nncjlf. 
twi-,  got.  *fwi-.  Gö  il't  bic  Jorm  bc§  ^JaljlU'oH'ci 
jroei  alö  cvftc^  itompofition^glicb;  vc\\.  in  bcn 
außcnjcrm.  3vrad)cn  gr.  bi-  (au§  bFi-),  lat.  bi-, 
ffr.  dvi-  gleid)taU»  alg  crftcS  (^licb  oon  ^n^ 
famnicnict5iuuion. 

3>üicborf  lU.  crü  um  lünii  auffommciib  (bei 
Don  ffialUiaufcn  1G17  Corp.  Milit.  VIII  alä- 
3roci)bacti,  Übcvtvagung  uon  fv5-  biscuit  lital. 
biscuttoi;  ugl.  bän.  tvobak.  nbl.  twcebak 
(neben  nbl.  beschult). 

3raiebe(  J.  (fdjroeij.  zibele,  baicr.^öftvcid). 
zwifol,  tbüring.  zippeli  in[)b.  zwibolle  zibolle 
(5)icbcnrorm  zwippel  zwifel  zibel  zebullei  Ql)b. 
zwibüllü  zwivolle  llj.:  alib.  llmbcutid)unii  auv 
lot.  caepulla  ','-]iüicbcr,  iuol)cv  aiid)  bic  voman. 
6ippc  uon  itnl.  cipolla.  frj.  ciboule  (fo  brangcn 
lat.  caepa  alö  cipe  unb  ünio  alö  ynne  in§ 
2Inglj.).  6§  fdjeint,  haii  lat.  caepula  ali  tSpla 
mit  t  (ogl.  3in§)  übernommen  lüurbc;  ügl. 
nbrl)cin.  bei  ÜUilbcim  a.  b.  3{ubv  tipel  ';;iuicbcr 
(neben  ulk  'flcinc  ilnjicbcl').  ^luö  bcm  Tciitfdicn 
\)i  bän.  swible  übernommen.  Xa^  cd)t  bcutjdic 
SBort  für  ;-;iuicbel  iit  53 olle  (eigtl.  'ytnodcn, 
Äugel'i,  an  bay  ml)b.  zwibolle  Qngelet)nt  miubc; 
nod)  älter  ift  baier.  ramsen  =:  anglf.  hromsan, 
mit  gr.  Kpöuuov  uerroanbl.  Xa^  engl.  2öort 
für^iuiebcl  (bulb)  flammt  axii  lat.  bulbus  (gr. 
ßo\ß6(;i  'oiDicbcl'. 

jtoiefad)  '.Jlbi.  mbb.  zwlvarli  'boppclt,  ,^iuci= 
fad)':  über  bie  ^cbeutung  be-ö  .^luciteii  .Hompofi= 
tion^iclemcntv  f.  ^ad).  —  jwicfnltifl  '^Ibj.  ml)b. 
zwivaltic  (baneben  mbb.  abb.  zwivall);  ogl. 
falt.  —  3)vtclt(4t  ?!■  crft  nbb.,  gebilbct  nad) 
nbb.  twelechf:  bcr  mbb.  9(uÄbruct  bafür  ift 
zwischcnlieiil;  ügl.  engl,  twilight. 

t  jwicr  ^flblabü.  'jiveimal'  (älter  nbb.) 
m^b.  zwir  abb,  zwirör  zwirn;  t>gl.  anorb. 
tysvar  tvis-var  (var  entfprcdicnb  ffr.  v:ua 
'oeit,  OTal'):  (^rmeitcrung  auö  ibg.  dwis  'jiuci^ 
mal'  ^=  ffr.  dvi.s,  lat.  bis,  gr.  bl<;  'j^rceimal'. 
2)ie  Jücitcrbilbung  abb.  zwir-ör  zwiro  (=  anorb. 
tysvar)  ucrglcidit  fidi  mit  abb.  driror  'breimal'. 

t  .8»wicicl  A.  'C^abcl'  mbb.  zwisel  abb. 
zwisila  Jv.   '(^abel,  gabelförmiger   3™ß»9'    = 


anglf.  twisla  '(Gabelung  einc§  e^luffeS':  rote 
;',u)cig  unb  o'ucifel  eine  Slbleititng  an?-  bcm 
Stamme  twi-  (f.  smie--). 

8>utcf<)nlt  9JJ.  crft  nlib.,  aii§  groic=  unb 
Spalt;  mbb.  crfdietut  bafür  zwispeltunge  ^y. 
'^luiefpalt',  —  5tt)tcf<jältifl  Slbj.  mbb.  zwi- 
speltic  zwispaltic  ai)i).  zwispaltic:  ju  fpaltcn. 

—  S^wicftJratöc  [v.  crft  nbb.;  im  Slbb.  begegnet 
mit  anbcver  9aid)tiing  bcr  iöcbeutung  zwisprehho 
Il't.  'bifarius'  unb  anglf.  twispriece  2lbi. 
'boppcl5üngig'.  —  Sttiictrat^t  a.  mlib.  zwi- 
traht  ^•-  'Uneinigfeit';  basn  3)utcträd)tig  2tbi. 
auv  mbb.  zwitrehtic  'uneinig':  gu  mbb.  enzwei 
tragen  'md)t  übcreinftimmen' ;  ogl.  6intrad)t. 

^lütüt^r  oiuildi  9)].  mbb.  zwilich  zwilch 
abb.  zwilih  (hh)  9)].,  eigtl.  fubftantio.  5(bi.  an^ 
zwilich  'jiücifad),  juicifübig'  (baju  mlib.  zwilchen 
'juieifäbig  mebcn'):  Übertragung  aiiv  lat.  bilix 
'smeibräbtig';  ügl.  Tri  lud). 

^WiUillö  9)2.  inbb.  zwinclinc  zwillinc  (g) 
abb.  zwiniling  Tl.  (mbb.  aud)  zwinelin  — 
zwiselinc  —  zwilichkint):  '^Iblcitung  gnm  2lbj. 
abb.  zwinal  'geminus,  gemellus'  unb  bamit 
uon  zwi-  'giücifad)'  (u'cgcn  5(ngleid)ung  oon 
nl  ju  nn  ).  aud)  elf  unb  jvorclle).  Oi"  cnt= 
fprcd)enbcr  53cbeutung  engl.  twin.  nbl.  tweeling, 
bän.  Ivilling  unb  Iit.  dvynü  'ouiillinge';  baneben 
mit  anberer  iöilbung  anbb.  gitwisan  =  mnbb. 
tweseke. 

StDtttQCn  otiu.  mbb.  twingen  dwingen  abb. 
dwingan  iirjprgl.  thwingan  ft.  3tiü.  'bvängcn, 
uutcrbrü(^en,  bcficgen'  =  afäd)f.  thwingan, 
aiutrb.  {)vinga,  bän.  tvinge,  nbl.  twingen, 
afrief.  dwinga  Iwinga,  mittelcngl.  Iwingon  'be= 
jiüingcn'  icngl.  Iwinge  'fucifcn');  f.  aud)  ^roang. 

—  'Jlblcitungcn  ;)roing,  Üiuinf  9}f.  au§  mbb. 
twinc  d)l.  'ba^j  (5incngcnbc,  (Scrid)t§barfcit,  (Sc= 
rid)tsibcjirt'.  —  ^luinflc  d-  c»^f<  "bb-,  eigtl. 
'ba'ö  (?iufd)lief5cnbc,  oufammenbrücfcnbe';  cnt= 
fpred)cub  bän.  tvinge  ';lu)ingc'  -  oivingcr 
9.1J.  iUb>  ml)b.  lwinga-r(!  9J?.  '^ebränger,  dlanm 
3U)ijd)cn  9JJauer  unb  (Kraben  bcr  ^öurg,  promu- 
rale, 33efcftigung';  »gl.  bän.  twinger  '^luinger*. 

jnitnfcn,  g  min  fern  ^tm.  mbb.  zwinken 
zwingen  'blingclu',  baueben  zwinzen  (au§ 
*zwingezen)  unb  zwinzern;  cutfprcd)cnb  anglf. 
twinclian    engl,    twinkle   'giDiutcru,   blinzeln'. 

t  jiuirbcln  otiu-  ein  fränf.=clfäff.  XxaktU 
mort,  mbb.  zwirbeln  zwirben  'fid)  im  Ärcife 
bveben,  luirbcln'  (zvvirbel  9JJ.  'freiyförmigc  58e= 
meguug*  —  zwirbelwint  'äBirbcliuinb');  baju 
abb.  zerben  (*zarbjan)  'fid)  brebcn',  anglf. 
tearflian  'fid)  tüäljen"?  Sichere  au§it)ärtige 
53egiebnngcn  fcblcn. 

Stoxvn  9}J.  mbb.  zwirn  Tl.  'gmeibräbtigcr 


^unf(f)eii 


443    — 


]m[} 


Stäben':  jicrm.  @rbf.  twizna-,  luoraue  aiid)  nbl. 
twijn,  anglf.  twin  ciujl.  twine  'Sn^ii*"'  <^ön. 
tvinde  '3iuii"ifib*).  Gine  gcnn.  2ßj.  twis 
ftedft  mit  anberer  "^(blcttung  nod)  in  engl,  twist 
'(5^aben,  i^Ierfitc'  nnb  obcvlaufi^.  o^ift  '2)oppcI= 
fabcn'.  Wv  Tcnoniinatiu  ciid)cint  n()b.  jiuirncn 
otra.  ni()b.  zwirnen  al)b.  zwirnen  -nön  'iväbcn 
juieifad)  5ufamnicnbrcl)cn,  junvncn';  ogl.  nb(. 
tweornen,  engl,  twine,  bän.  tvinde  'jnnrnen'. 
33gl.  nodi  oiuift  unb  lat.  blmis.  ba^  für 
*bisnos  ftel)cn  fann. 

3)t)tf(^cn  '^Ibü.  bann  X^väv-  m()b.  zwischen 
zwüschen  5lbü.  ^räp.,  urjprgl.  eine  33erfürsung 
bei*  obü.  'ähtgbntrfc  ml)b.  inzwischen  —  under 
zwischen  al)h.  in  zwisken  —  untar  zwisken 
'in  bcr  9.litttc  üon  je  jroeien':  ju  mf)b.  zwisc 
zwisch  at)b.  zwisk  zwiski  Slbj.  'jlüiefad),  je 
jroei';  ügl.  afädjf.  twisk,  nbl.  tusschen,  engl, 
betwixt  'giüifdicn'.  —  Slbleitnngen  baüon  [inb 
nf)b.  ba3njifd)en,   injTüifdien. 

3ö»ift  9)1.  m()b.  zwist  d)}.:  ein  eigtl.  nbb. 
SBoit,  iüeld)e§  in§  !öh.  überging;  og(.  nbb.  nbl. 
twist  '6treit';  ferner  nbl.  engl,  twist  'Ocflcdit, 
äiüeifäbiger  Stricf',  bän.  tvist  'ge^iinrnter  Stoff', 
niittelengl.  twist  'oiücig'  (twisten  'fleditcn'), 
anovb.  tvistr  'traurig,  jroiefpältig',  i§l.  tvistra 
'gerteilen'.  Die  gu  ©runbe  liegenbe  ibg.  2Bg. 
dwis  erfdjeint  im  ©fr.  al§  dvis  'baffen'  mit 
einer  an  nbb.  on^ift  erinnernben  ^öebeutnng; 


eigtl.  mag  fic  'fid)  entgiueien,  nnein§  fein' 
bebeutet  b'iben. 

SUjitft^crn  otm.  mbb.  zwitzern  ai]b.  zwiz- 
zirön  =  mittelcngl.  twiteren  engl,  twitter  (bän. 
qviddre):  eigtl.  mobl  eine  rebuiilijierte  53ilbung 
mit  ber  germ.  ©rbf.  *twi-twiz-ön,  roorau§ 
itieftgcrm.  *twittwirön  *twittironV  (Sine  germ. 
2B3.  twis  'jniitfdiern'  fdieint  nod)  in  al)b. 
zwistila-finko  gu  ftcrtcn.  '"JlnbcrfcitS  legt  baier. 
gmirfetjen  gmigei3en  'giuitf dient'  ben  $>erbad}t 
nabc,  han  ai)b.  zwizzirön  auf  urfprgl.  *z\vikzen 
für  *twiggatjan  ftel}t. 

3h)ittcr  (älter  nl)b.  o^üieborn)  9)1.  'her- 
maphroditus'  mbb.  zwitar  zwidorn  W.  'Smitter, 
53aftarb,  0}^ifd)ling  aiis,  guiei  i^ölfem',  abb. 
zwitarn  zwntaran  9Jl.  'nothus  hybris' :  2tb= 
leitung  gu  zwi-  'duplex'  (f.  groie=);  ugl.  nl)b. 
bial.  otrifter  'otuitter'.  5lnbere  iöilbungcn 
geigen  anorb.  tvitöla,  bän.  tvetulle  'A>crma= 
pbrobit'. 

äWöIf  ml)b.  zwelf  abb.  zwelif:  ein  gemein^ 
germ.  3(1^)^^0x1,  entfpredienb  afäd)f.  twelif, 
nbl.  twaalf,  anglf.  twelf  engl,  tw-elve,  got. 
twalif,  anorb.  fdiiücb.  tolf.  G§  ift  3ufammen= 
fe^ung  au^^  germ.  twa-  (f.  unter  gm  eil  unb 
bem  Gtement  -lif,  ba§  unter  elf  (got.  ain-lif) 
befprod)cn  ift.  Gine  entfprcdicnbe  ^gilbung  geigt 
uon  ben  ibg.  Sd)roefterfprad)en  nur  ba^  Sit.; 
ügl.  lit.  dvyUka  'gmijlf  (neben  venolika  'elf'). 


21  n  t]  a  n  g. 
1.  e^rDiiologifdjc  2)arfteIIm!g  be§  neu^ot^bcutfc^ett 


L   Dorgermanifd). 
a)  3>nbogcnnantfi^. 

ab.  —  Qd)t.  —  arf)te.  —  Met.  —  2{d)ie.  —  2Id)fel.  —  2{()(e.  —  2(Ip.  —  SImpfer.  — 
an.  —  anbcv.  —  2(nfe2.  —  ant.  —  2tnn.  —  2Ift.  —  SItem.  —  t  2Iue.  —  Slucr.  —  2{uer(>f)a()n). 

—  2(uge.  —  bar.  —  bauen.  —  beben.  —  bebagen.  —  beißen.  —  53erg.  —  33tber.  —  bieten. 

—  binben.  —  ^irtc.  —  53ocfi.  —  S3oben.  —  J8or)'le.  —  SBort.  —  brauen.  —  braun.  — 
SBruber.  —  brummen.  —  Sug.  —  ba.  —  2)aumen.  —  becfen.  —  bebnen.  —  ber.   —   Siele. 

—  2;om.  —  brei.  —  britte.  —  bu.  —  bünn.  —  bürr.  —  eigen.  —  @(Ie.  —  Gnbc.  —   eng. 

—  ent.  —  @nte.  —  er.  —  ßrbe.  —  ei'fen.  —  @uter.  —  tabren.  —  fallen.  —  ^^alte.  —  fangen. 

—  O^arn.  —  farjen.  —  iycbe-x.  —  t  ^eint.  —  ^^inb.  —  ^yelb.  —  Steige.  —  %eü.  —  fem.  — 
^erfe.  —  j^euer.  —  firn.  —  ^yii^ft.  —  y-Iaben.  —  fled)ten.  —  fließen.  —  ^oblen-  —  ^otellc. 

—  forfc^en.  —  fragen.  —  frei.  —  ^^reunb.  —  früb.  —  fünf.  —  fünfte.  —  ^^rdie.  —  Jurt. 

—  jVuB.  —  ®aUei.  —  @an§.  —  ©arbe.  —  gären.  —  ©eburt.  —  geben.  —  ©eiß.  —  genefen. 

—  geflem.  —  gercinnen.  —  @nabe.  —  ©olb.  —  .'öaberi.  —  öäbcr.  —  öalm.  —  öals.  —  ßafc. 

—  baffen,  ^^OG-  —  ■&ed)fe.  —  i!)eim.  —  beifd)en.  —  ^>elmi.  —  .^erbe.  —  {]inkn.  —  Öirn. 

—  ^^unb.  —  bunbcrt.  —  öuften.  —  id).  —  ^ai)v.  —  ^od).  —  jung.  —  Äalb.  —   ^amm. 

—  fccf.  —  Äeble.  —  Äiel2.  —  ficfen.  —  ßinb.  —  Äinn.  —  ßitt.  —  Ante.  —  fommen.  — 
tonnen.  —  fradien.  —  Äugel.  —  ^ub.  —  laut.  —  leben.  —  ledeni.  —  Seben.  —  leiten.  — 
Scumunb.  —  lieben.  —  9JJäbne.  —  marm.  —  9}^arf  i,  3.  _  gjjaft2.  —  gjlau§.  —  melfen.  —  2«et. 
ajiiete.  —  mifd)en  (?).  —  mit.  —  mitte.  —  9}bnat.  —  aJionb.  —  9JJorb.  —  2Runb2.  —  gj^utter.  — 
9?abe.  —  9iabel.  —  92adit.  —  narft.  —  3cagel.  —  '^axm.  —  ??afe.  —  92effe.  —  92eft.  —  neu. 

—  neun.  —  nun.  —  Cd)fe.  —  Cfen.  —  obne.  —  Cbr.  —  Cftern.  —  Ctter.  —  rädjen.  — 
SRab.  —  red)t.  —  retten.  —  D^iefe.  —  rob.  —  9ioB.  —  rot.  —  ©albe.  —  ©au.  —  Säule.  — 
faufen.  —  (Sdiaf.  —  ft^eiben.  —  fd)ieben.  —  fdjießen.  —  Sdjnee.  —  fc^neten.  —  Sdinur.  — 
<5d)roager.  —  +  Sd}n)äber.  —  (Sd)roeiB.  —  ©dirocfler.  —  Sd)roieger.  —  fc^roi^en.   —  fed)§. 

—  feben.  —  ©ebne.  —  feiben.  —  fein  (3tn).).  —  fid).  —  ©icbel.  —  fieben.  —  ©ieg.  —  ©ippe. 

—  fi^en.  —  ©obn.  —  Sommer.  —  fpäben.  —  fpalten.  —  ©pecf.  —  fpeien.  —  t  ©tabel.  — 
ftarf.  —  ftcc^en.  —  fteben.  —  fteigen.  —  ftellen.  —  Stern  i.  —  Stier.  —  ftiü.  —  Stoüc.  — 
ftoBen.  —  füB.  —  lanne.  —  taugen.  —  tbun.  —  %^\xx.  —  Xod)ter.  —  trügen.  —  üben.  — 
über.  —  un=.  —  unb.  —  un§.  —  unter.  —  33atcr.  —  üer=.  —  23etter.  —  2>ieb.  —  üiel.  — 
oier.  —  potl.  —  cor.  —  raodifen.  —  S5alb.  —  SBanft.  —  raaS.  —  roeben.  —  rceden.  —  raeben. 

—  roebren.  —  n)eid)en.  —  roer.  —  werben.  —  werfen.  —  SBerf.  —  SBefen.  —  roe^en.  — 
SBibber.  —  wiegen.  —  2Binb.  —  wirfen.  —  wiffen.  —  SBitwe.  —  wobl.  —  wobnen.  —  SBolf.  — 
2BolIe.  —  wollen.  —  2©unfd).  —  jäbmen.  —  ^a^n.  —  3äbre.  —  gart.  —  3ede.  —  je^n.  — 
Sebren.  —  geigen.  —  3im>ncr.  —  f  3itterocb.  —  ju.  —  jwei.  —  jwic.  —  jwier. 


446  1.  G^ronologifc^e  ^arftellung  be§  neu()orf)beutfc{)en  2Bortjrf)a|ie§. 

b)  (vuropäiid). 

2rar.  —  3(bcr.  —  m)n.  —  2I()nc.  -  aü.  -  alt.  -  2Incift.  —  Slrfc^.  —  bacfen.  -  «olg. 

—  33Qrt.  —  bcrftcn.  —  53icfc.  —  bitten.  —  blau.  —  blccfcn.  —  bo()rcn.  —  borgen.  —  braten. 

—  braud)cn.  —  brcdicn.  —  $<ud)c.  —  iöube.  —  3)ad).  —  2)arm.  —  2)arre.  —  3)egcni.  -- 
bengeln.  —  bicf.  —  Siele.  —  2:ing.  —  2^orf.  —  borren.  —  2)orfd)e.  —  brel)en.  —  brefd)en. 

—  bringen.  —  bünfen.  —  Gber.  —  ©rf.  —  6i.  —  cini.  —  (Sifen.  —  ©rie.  —  t  6|d).  — 
^ad).  —  faf)I.  —  Ja^ne-  —  =falt.  —  falten.  —  =fältig.  —  faljcn.  —  Jerfcl.  —  Jiditc.  —  finbcn. 

—  i^nt.  —  j5if(^.  —  flad).  —  flud)cn.  —  Jlur.  —  <yö()re.  —  frieren.  —  frifd).  —  ©abel  (?).  — 
gähnen.  —  ©algen.  —  ©axlen.  -  @aft.  —  ge=.  —  geben.  —  geil.  —  ©eifeU.  —  geigen.  — 
gelb.  —  gemein.  —  geniefscn.  -  ®crftc.  —  ©crtc.  —  ©icbel.  —  gießen.  —  glatt.  —  ©leife. 
®rab.  —  graben.  —  ©ranne.  —  greifen.  —  ©rinb.  —  ©rü^e.  —  i">aar2.  —  (jaben.  —  .^aber. 

—  6aft2.  —  ^arm.  —  ^am.  —  ()arti.  —  .s>afcl.      ()auen.  —  A>aupt.  —  .'öaut.  —  ()cben.  —  ,'öecr. 

—  bc^en.  —  ()eil.  —  4">clb.  —  i'>cü(=banf).  —  i^crmclin.  —  .'öcrj.  —  .'pirfd).  —  .s>irfc.  —  ()od).  — 
i^o^n.  —  ^olen.  —  öolg.  —  boren.  —  .'öorn.  —  .s>orniffe.  —  i^ort.  —  .öufe  (.Oube).  —  i'^ürbe. 

—  .{Mirc.  —  C^^uti.  —  3gel.  —  in.  —  ja.  —  Sugenb.  —  Äanfer2.  —  i^arpfcn.  —  fauen.  — 
fcbren*.  —  fcrben.  —  Äctte.  —  5liefcri.  —  fnetcn.  —  iiolbcn.  —  Äorn.  —  foftcn2.  —  frä()en. 

—  Äranid).  —  Qad}^.  —  laben.  —  Sanb.  —  lang.  —  Sappen.  —  laffcn.  —  Satte.  —  Iaufd)cn. 

—  Sc^m.  —  Scbnei.  —  le()nen.  —  Iel)ren.  —  Seim.  —  Sein.  —  Senbc.  —  Settcn,  —  t  Scudjfe. 

—  Seute.  —  liegen.  —  linb.  —  loden.  —  Sot.  —  Sug.  —  Süge.  —  mager  (?).  —  mäl)en.  — 
mablen.  —  mafjnen.  —  t  Tla[)v.  —  mand).  —  9JJafdic.  -  9Jiaft  K  —  9Jiaf;.  —  2Recr.  —  meinen. 

—  9)?etfd).  --  melfen.  —  mcffen.  SfJIicbcr.  -  -  minber.  —  mi§=.  —  mögen.  —  9Jlci()n.  — 
2Roo§.  —  2Rücfe.  -  OJJul)me.  —  SJiunbi.  ~  munter.  —  9?arfen.  —  na()2.  —  nä()en.  — 
9iatter.  —  Üiebcl.  —  ne()men.  —  3Jiere.  —  9iin.  —  ^iüfter.  —  9iuJ3.  —  poltern.  —  Cual.  — 
JRabmcn.  —  5Rain.  —  raunen.  —  reden.  —  reiten.  —  tiReiter.  —  Siiemeni.  —  SRing.  — 
1 9tittcr.  —  9ioggen.  —  JHübc.  —  Stürfen.  —  9tul)e.  —  ©aal.  —  fäcn.  —  6äge.  —  ©aite.  —  fagen.  — 
©alj.  —  Same.  —  Sanb.  -  fatt.  —  Sau.  —  jaucr.  —  fangen.  —  t  Säule  2.  —  fd)aben,  — 
Sd)afti.  —  Sdialei.  —  Sdiattcn.  —  fd)aucn.  —  Sd)eibe.  —  ©d)eit.  —  Sd)crbc.  —  fd)crcn. 

—  fc^Iaff.  —  fd)(agen.  —  fdjiiugeni.  —  fd)lieKcn.  —  jdilucfcn.  fd)mal.  —  Sd}mecr.  — 
fdimcljcn.  —  fd}mer3cn.  —  fd)miegen.  —  Sd)nabel.  -  Sd)mamm.  -  fdiivcigcn.  —  fd)n)cr.  — 
feieren.  —  Seil.  —  Senfe.  —  Scffel.  —  Sitte.  —  fonbcr.  —  Spaten.  —  Speer.  —  Sperling. 

—  fpinnen.  —  Stab.  —  Stal)l.  —  Stamm.  —  Star.  —  Stein.  —  Stirn.  —  Stord).  - 
Stral)l.  —  ftreid)cn.    -  Strom.  —  Stu()l.  —  Stute.  —  fudjen.  —  Sünbc.  —  lag.  —  tapfer. 

—  taufcnb.  —  leig.  —  leil,  teilen.  —  I()al.  -  tief.-  lobel.  —  trad)ten  (?).  —  Ireftcr.  — 
Irumm.  —  tunfcn.  -  unfer.  -  Dcrbricfscn.  —  mal)x.  —  SSanne  (?).  —  S5>arje.  —  matcn.  — 
SBecf.  —  meb.  -  mcl).  -  Seibci.  -  2Be(Ie.  —  2Belter.  -  ffiefpc.  -  SBette.  -  t  SBiebcl.  — 
roirren.  —  Sifd).  —  SBort.  —  luürgcn.  —  2Burm.  —  i^aun.  —  gergen.  —  jietjcn.  —  3"nge. 


IL  ilrbcntfd). 

a)  (vlnljcimijd). 

a)  ©cmcingcrmanif d). 
3(al.  -  3Io§.  -  3(benb.    -  aber.  —  2lbgott.  —  5lbgrunb.  —  5rblaf5.  -  5lbcl.  —  2lftcr. 

—  5n)rcn  (=  .<Sau§fTur).  -  5Ilant.  (?aid)).  Filter.  3lmmc.  —  Ringel.  —  ^Tutlife.  —  2tnt= 
roort.  -  5lrbeit.  arg.  arm.  5lfd)ci.  -  3hi.  —  aud).  —  auf.  —  aufsen.  —  3(yt.  — 
^ad).  -  33ab.  -  33ol)rc.  balb.  «alfeu.  93anb.  -  «anfi.  -  «ärS.  -  g3ord).  — 
33arfd).  —  33artci.  -  bat'?.  ^afl.  '^and).  —  t  baudien.  —  53aum.  —  be=.  —  öecrc.  — 
33ect.  —  beginnen.  —  bei.  33cil.  iöcin.  -  bcijen.  -  93enbel.  =bcrt.  —  Scfcn.  - 
beffer.  —  S3ctt.        biegen.  —  ^ienc.        58ilfcnfraut.  —  bitter.     -  58lal)c.  —  blanf. -- iöläffc. 

—  bläuen.  Sied).  —  33lci.  --  bleiben.  blcidi.  -  bleid)cn.  -  blinb.  —  blöbe.  —  blof?.  — 
33lumc.  —  Slut.   -  «oble.  -  «ol)ne.    -  ^-^olj.    -  33oifd)aft.  -  33ranb.  —  «raufd)e.  -  33raut. 

—  33räutigam.  -  33rei.  —  breit.  —  brennen.  iörett.  -  bringen.  —  33rot.  —  5irud)3.  - 
53rürfe.        *^runn.        53rünne.     -  33runft.     -  iBruft.  —  58ud).  —  93ud)ftabc.  —  i8ü()nc.  — 


1.  ßl^ronofogifrfie  SJarftelUmg  be§  neu!)0(f)beutjc^en  2Bovtirf)a^e§.  447 

^ürbc.  —  ^urg.  —  Sguße.  —  2)amni.  —  2)ampf.  —  ®anf.  —  bann.  —  barbcn.  —  2)eid)fcli. 

—  benfen.  —  bcnn.  —  berb.  —  bein.  —  beuten.  —  bcutfdi.  —  bidit.  --  2!ieb.  —  biefcr.  — 
2)iU.  —  2)trnc.  —  Siftel.  —  bo(^.  —  ®od)t.  —  ®onnev.  —  2)ottcv2.  —  2)rabt.  —  2)recf.  — 
bviicfcn.  —  t  Trübe.  —  1 2)ult.  —  bumm.  —  bunfcl.  —  2)unft.  —  burd).  —  büvfcn.  —  2)urft. 

—  eben.  —  cl)cr.  —  6()re.  —  ©ibe.  —  ©id)c.  —  ©td)bom.  —  ©ib.  —  (Stnfalt.  —  6t§.  — 
©itcr.  —  6Ib§.  —  elf.  —  ©üenbogen.  —  ©nfel  i.  —  entfegen.  —  6pf)eu.  —  cr=.  —  ©rbbeerc. 

—  ©rbe.  —  erlauben.  —  erroä^nen.  —  Sfdie.  —  Gfpe.  —  ©ffe.  —  cud).  —  ©ule.  —  iyabm. 

—  ga^rt.  —  %a\k  (?).  —  j5^an:e.  —  falten.  —  m\i.  —  faul.  —  fegen.  —  ^e^.  —  feige.  — 
feil.  —  5cile.  --  Jelfen.  —  ^efjel  i.  —  feft.  —  Je^en.  —  JÜJ-  —  finben.  —  f^nger.  —  %[ad}§i. 

—  t  flacfern.  —  Jlecf.  —  fle()en.  —  iyki)d).  —  ^Itege.  —  fliegen.  —  flieljen.  —  ?}(ocfe  {?).  — 
{5^Iob.  —  «Vlö^.  —  flögen,  flöBen.  —  ^-(udjt.  —  Jlug.  —  Jlut.  —  folgen.  —  fort.  —  frec^.  — 
Freitag.  —  fremb.  —  freffen.  —  lyxkbc.  —  Jrift.  —  fro().  —  fromm.  —  lyrofd).  —  5'i^oft.  — 
j^ud)§i.  —  fül)ren.  —  (yüüe.  —  füllen.  —  ^-uni.  —  iyuxd-)t.  —  fürd)ten.  —  fürber.  —  Butter- 

—  ®abt.  —  gäbe.  —  gaffen.  —  ©alle  2  (?).  —  @ang.  —  gar.  —  @arn.  —  ©äffe.  —  ©atte. 

—  ©au.  —  t  @au^.  —  ©aumen.  —  gebären.  —  ©ebül}r.  —  ©eburt.  —  gebetöen.  —  ge= 
^euer.  —  ©c^ren.  —  ©eige.  —  ©eifel^.  —  ©elb.  —  gellen.  —  gelt.  —  gelten.  —  t  ©elje.  — 
genau.  —  genug.  —  ©er.  —  gerabe^.  —  gered)t.  —  gern.  —  geruljen.  —  ©eroidit.  —  gemiß. 

—  geroölinen.  —  ©irt.  —  ©la§.  —  glauben.  —  gleid).  —  gleiten.  —  ©lieb.  —  ©liebmaßcn. 

—  gli^ern.  —  glo^cn.  —  glüben.  —  gönnen.  —  ©ott.  —  gram.  —  ©ra§.  —  grau.  —  ©riebe. 

—  ©rieü.  —  grimm.  —  ©rube.  —  grün.  —  ©runb.  —  grüßen.  —  ©unft.  —  gürten.  —  gut. 

—  t  ^aav^.  —  .'5abid)t.  —  C">oft,  baft.  —  ^ag.  —  i^agebont.  —  öagel.  —  i^abn.  —  ^ak. 

—  balb,  balben.  —  öalbe.  —  t  ^alt-  —  balten.  —  t  5>ameni.  —  ^->ammer.  —  iöanb.  — 
l)anbeln.  —  bangen.  —  ^->anfe.  —  i^arfe.  —  t  baridi.  —  öafpc.  —  5>aube.  —  4^au§.  —  iScdjel. 

—  bebv.  --  .\>eibci.  —  .söeibe2.  —  beilig.  —  beim.  —  i>irat.  —  beifer.  —  beiß.  —  i)^m^n.  — 
4)eit.  —  bclfen.  —  bemmen.  —  Öengft.  —  bev-  —  4"*erberge.  —  i>er3og.  —  i>u.  —  bier.  — 
^immel.  —  i^nbe,  .sMnbin.  —  Ijinbem.  —  binten.  —  binter.  —  §ii1e.  —  §iöe.  —  iöobel.  — 
bocfen.  —  4^of.  —  4">öbe.  —  l)oi)l  —  böbnen.  —  bolb.  —  Ööüe.  —  5)onig.  —  i!>oie.  —  öuf. 

—  ^üfte.  —  iöttb"-  —  4">üne.  —  iöungcr.  —  inne,  innen.  —  t  Snficgel.  —  irre,  i^rre.  — 
t  Qo^n.  —  je.  —  jener.  —  Jüngling.  —  Äabm.  —  falt.  —  Äampf  (?).  —  ^ar=(freitag).  — 
Äanne.  —  fauern.  —  faufen.  —  t  Äebfe.  —  feifen.  —  Äeil.  —  fennen.  —  ^erbe.  —  i?erl. 

—  lern.  —  t  Äilt.  —  firrc.  —  tigei.  —  fi^eln.  —  klammer.  —  Alane.  —  fleben.  — 
ftemmen.  —  flimmen.  —  flingen.  —  5lloben.  —  klumpe.  —  5tnabe.  —  fnacfen.  —  Änebel.  — 
knoten.  —  t  Änoi"^.  —  t  ftoben.  —  ^oble.  —  Äönig.  —  frabbeln.  —  Äraft.  —  Krampf.  — 
fragen.  —  h-ied)cn.  —  Äring.  —  Äropf.  —  Äud)en.  —  fübn.  —  funb.  —  t  Äunft.  —  t  tur. 

—  Äuß.  —  tüffen.  —  Sab.  —  lad)en.  —  2abc.  —  laben.  —  Sager  2.  —  labm.  —  Saib.  —  Said). 

—  lallen.  —  Samm.  —  t  lafi^  ('?).  —  laß.  —  lau.  —  Saub.  —  Sau^.  —  lauern.  —  laufen.  — 
Sauge.  —  läugnen.  —  Sau?.  —  lauter.  —  Seber.  —  Seber.  —  lebig.  —  legen.  —  Seib.  — 
Sei^.  —  Seid)e.  —  Seidjnam.  —  leicbt-  —  leiben.  —  Seine  (?).  —  Seifte  1.  —  Seiften.  — 
leiften.  —  leiten.  —  Scrd)e.  —  lefen.  —  legen.  —  leud)ten.  —  =lid}.  —  liebt.  —  Sib.  —  Sieb. 

—  Sinbe.  —  Sift.  —  Sob.  —  Sode.  —  Sobn.  —  lo§.  —  So§.  —  löfen.  —  Suft.  —  Sunge. 

—  Suft.  —  9}]ad)t.  —  9)labe.  —  DJiagb.  —  t  9Jtage.  —  3Jlagen.  —  mager.  —  SJ^abl.  — 
3)läbre.  -  5Dlali.  -  malen.  -  DJ^alj.  -  9Jiarber.  -  ^oxV-.  -  aJhrte.  -  OJIafer.  - 
9Jlauli.  —  imebl.  —  mebr.  —  mein.  —  3}^cineib.  —  ÜJleife.  —  meift.  —  9)lei§el.  —  melf.  — 
DJienge.  -  ÜKenfd).  -  SOIeffing.  -  mm.  -  milb.  -  DJ^ilj.  -  9ninne.  -  miffen.  -  3niit. 

—  OJliftel.  —  OJ^orgen.  —  ^motte.  —  mübe.  —  muffen.  —  OJlut.  —  9?aber.  —  nacb-  —  i)^ad)en. 

—  D^abel.  —  nagen.  —  nab.  —  näbren.  —  Dceib.  —  neigen.  —  nennen.  —  S^eftel.  —  9^eg. 

—  negen.  —  nidit.  —  nie.  —  nieber.  —  niefen.  —  9ciy.  —  nod)i.  —  Üiorb.  —  9bt.  —  Üiot= 
burft,  —  9?ur2.  _  ob2.  —  öbe.  —  ober.  —  offen.  —  oft.  —  Crt.  —  Cften.  —  Pfennig.  — 
?PfIug.  —  Pfriem  1.  -  ^:polfter.  —  Cuaft.  -  ^aht.  —  9iabm.  —  3iabn.  —  rafcb-  —  iKaft.  — 
raten.  —  9iatte.  —  rauben.  —  9iaud}.  —  Üiäube.  —  raufen.  —  Diaum.  —  9tebbubn.  —  9ied}en. 

—  Otebe.  -  Sieffi.  -  Stegen,  ^Regenbogen.  —  ^^{).  —  9fieifi.  —  rein.  -  3ftei§2.  _  reißen. 

—  reijen.  —  rennen.  —  reuten.  —  riedien.  —  Diinne.  —  rinnen.  —  9iippe.  —  9iift.  —  9ii6- 

—  JRod.  —  atoden.  —  otogen.  —  iRobr.  —  röftens.  —  9iud,  rüden.  —  3Ruf.  —  rufen.  — 
rügen,  Diüge.  —  rubren.  —  Stumpf.  —  Diunge.  —  Saat.  —  Sad)e.  —  ©age.  —  fammeln. 

—  fatt.  —  <5au§.  —  faufen.  —  ©aumi.  —  (5cbabe2.  —  ©cftabe.  —  fd)affen.  —  ©d}ale2.  — 


448  1.  G^ronofogifc^e  1)arfteffung  be§  neu'^ocf)bcutjd)en  SSortf^a^e?. 

©d)oIf.  —  fd)aüen.  —  ©(^om.  —  ©rf)anbe.  —  ©d)arbc.  —  fd)avf.  —  6d}avte.  —  Scl)at3.  — 
©d)auer2.  —  j  <Bd)aub.  —  ©c^Quer2.  —  (Sd}aum.  —  fd}cel.  —  ©djcibc.  —  fdicincn.  — 
jd}eti5en.  —  fdjcnfen.  —  ©d)crei.  —  t  fdiieri,  2.  —  ©d)ilbi.  —  ©d)iUtng.  —  Sd)laf2,  fd)Iatcu. 

—  ©d)langc.  —  fd)Ianf.  —  ©d}(aud).  —  fdiled)t.  —  ©d)Ie()e.  —  Sdjietm.  —  id)lctt5cn.  — 
fc^HngenS.  —  Sd}litten.  —  fd)mciücn.  —  ©d}nncb.  —  ©d)mtcbc.  —  ©djnecfe.  —  fdiitciben.  — 
jd)ncU.  —  fdjncujen.  —  fc^nöbc.  —  Sdinuri.  —  fd)ön.  —  (5d)opfi.  —  ©djovf.  —  ©diofe^.  — 
6d)ote2.  —  ©d)rainmc.  —  id}mtcn.  —  ©dirot.  —  ©d)u().  —  ©d)ulter.  —  ©dnualbc.  — 
<Sd)n)Qn.  —  fdjroanf.  —  Sd}mann.  —  Sd)iiiartc.  —  fd)it)av3.  —  fdjracben.  —  ©d)uictcl.  — 
©cftrccif.  —  ©d)rcein.  —  fd)trcU3cn.  —  6d}rocllc.  —  jd)it)cUcn.  —  ©dimcil.  —  jd)nnmnten.  — 
fd)njinben.  —  fd)rcingcn.  —  jd)roörcn.  —  See.  —  ©eele.  —  ©ecjel.  —  fc()r.  —  ©eife.  —  ©eim. 

—  fein  (jJJron.).  —  fett.  —  ©ctte.  —  fclb.  —  felteit.  —  fenben.  —  fc^en.  —  fie.  —  ficd).  — 
fiebcit.  —  ftngen.  —  ftitfett.  —  ©iittcr.  —  fo.  —  folc^.  —  follen.  —  ©onite.  —  ©orgc.  — 
©pan.  —  ©pange.  —  fpareti.  —  ©pan-ett.  —  jpät.  —  ©pcvling.  —  fpielen.  —  ©ptcfei.  — 
©point.  —  ©pott.  —  fprittgen.  —  ©pro)"fe.  —  fpürctt.  —  t  ©tabcit.  —  ©tattgc.  —  ©taud)e. 

—  ©tegreif.  —  fteblett.  —  ©tcljc.  —  fteuern.  —  ©tid).  —  ©tief=.  —  ©timmc.  —  ©tocf.  — 
©trang.  —  flratid)eltt.  —  ©trcit.  —  ftreng.  —  ftreuen.  —  ©tnc^.  —  ©tto[).  —  ©tüd.  —  ©tunbe. 

—  ©türm.  —  ftünctt.  —  ©ud)t.  —  ©umpf.  —  Zau^.  —  taub.  —  Jaube.  —  tauen.  —  taufen. 

—  Üeid).  —  teuer.  —  I()at.  —  3;()on.  —  X^or2.  —  Jier.  —  lob,  tot.  —  träge.  —  tragen.  — 
Jraum.  —  trauen.  —  Ireber.  —  treffen.  —  treiben.  —  treten.  —  treu.  —  tünfen.  —  Jrag. 

—  trocfcn.  —  Iropfcn.  —  Iroft.  —  trüben.  —  trunfcn.  —  3;ud).  —  übel.  —  ur=.  —  oerltcrcn. 

—  üernc()men.  —  ucnucifen.  —  üerroefen.  —  33ogc(.  —  5BoIf.  —  roabcrn.  —  road)en.  —  Sßad)§. 

—  roarfer.  —  SBabe.  -  SBaffc.  —  SBage.  —  SBagen.  —  5BaF)l,  njäl)len.  —  2Bal)I(=ftatt).  — 
$!BaI)n,  n)äl)nen.  —  2BaU=fifd)).  —  roalfen.  —  roallen.  —  roalten.  —  SBangc.  —  lüanfcn.  — 
roann.  —  roarm.  —  lüarnen.  —  SBart,  roarten.  —  roafd)en.  —  SBate.  —  2Beg.  —  rocid).  — 
2Beibe2.  —  rceifcn.  —  n)cil)cn.  —  SBcile.  —  roeincn.  —  SBcifc.  —  roetfc.  —  md\i.  —  roeit.  — 
SCßeijcn.  —  ircld).  —  SBclf.  —  rocnbcn.  —  rocntg.  —  raenn.  —  njcrbcn.  —  SBcrber.  —  SBcrfti. 

—  aBert  2,  roert.  —  äBcftcn.  —  SBidjt.  —  roiber.  —  roic.  —  SBicgc.  —  roic()cru.  —  SBicfc.  — 
SBiefel.  —  loilb.  —  SBiüe.  —  roinbcu.  —  SBinter.  —  roir.  —  SBirbcI.  —  SBirt.  —  SBifunb.  — 
roo.  —  2Bod)c.  —  SBogc.  —  roölbcn.  —  2Bud)er.  —  rcunb.  —  SBürfel.  —  SBurj.  —  2But.  — 
ja^m.  —  -3anflc-  —  3apfe-  —  t  SavQc.  —  Sauber.  —  oanm.  —  3e().  —  -3ctd)en.  —  S^d.  — 
gicmen.  —  3ier.  —  --gig.  —  jimmem.  —  jtmperlid).  —  3inn.  —  t  3ittci'-  —  gittern.  —  ßi^c. 

—  3opf.  —  3om.  —  3ottci.  —  3iid)t.  —  3ug.  —  3ügel.  —  jünbcn.  —  3unbcr.  —  jiwagen.  — 
3>teifcl,  jroeiteln.  —  3n'ei^<i)-  —  3rocrg.  —  3n'i(Iing.  —  groingcn.  —  3n'i'^n-  —  ?>^ölf. 

ß)  2Bcftgcrniauif  d). 

3(d)t,  äd)tcn.  —  'Jllraune.  --  al§.  —  3Imeife.  —  2lnimcr.  —  'JImfcl.  —  3trmut.  —  auf^er. 

—  babcn.  —  SBann.  —  ^bar.  —  iöär^.  —  söaueri.  —  baufen.  —  bcfcljlcn.  —  33cl)uf.  —  iöeifpicl. 

—  bellen.  —  53engel.  —  bereit.  —  befdjeren.  —  beugen.  —  33culc.  —  bcoor.  —  58ier.  —  58ieft. 

—  SöiUe.  -  «infe.  -  «iffcn.  -  blä{)cn.  -  33Iatt.  —  «latter.  —  SIcid)c.  —  blcnbcn.  — 
blül)en.  —  53ogcn.  —  Solle.  —  58otc.  —  58ottid)  (?).  —  S3raffcn.  —  S3rau§.  —  braufen.  —  Srofam. 

—  S3ruc^2.  _  53vül)e,  brübcn.  —  53rut,  brüten.  —  58ube.  —  t  S3ulgc.  —  93ünbcl.  —  S3ufd).  —  «ufcn. 

—  S3üttel.  --  bannen.  baucrn2.  —  bienen,  ©ienft.  —  t  2)öbel.  —  3)ottcri.  —  ®rang.  — 
brillen.  --   bro[)cn.       ^Trolinc.       2)roffcU.  —  3)rucf.  —  t  3)rufcn.  —  2)ung.  —  cbel.  —  6l)e. 

—  eid)en.  -  (iibain.  -  Gibcd)fc.  —  (Sinöbe.  —  eitel.  —  elenb.  —  ©Item.  —  entgegen.  — 
Gnift.  —  erft.  —  cnjig.  —  fal)nben.  —  tVä^re.  —  J^atl.  —  ^aüt.  —  i}ang.  —  t5^ärfe.  —  Safer, 

—  Sauft.  -  fcditcn.  -  Scl)bc.   -  fcift.  -  5elbftul)l.  -  feud)t.  -  Sinne  2.  -  Sifl.  -  t  Sifec 

—  t  Slabcn.  -  flattern.  -  Siegel.  -  Slciü.  -  SlicfJ-  -  Slof?.  -  t  Slut).  -  SIu§.  - 
frcocl.  —  frol)n.  —  Snber.  —  fügen.  —  Snl)re.  —  Süllen.  —  für.  —  @arbe2.  —  gätcn.  — 
®ebet.  —  ©cbante.  —  gegen.  -  gel)orfain.  —  öcicr.  —  @cift.  —  @enoffe.  —  gcfunb.  —  gen)al)r.  — 
geroäljrcn.  —  öcroitter.  —  geiüoiincn.  —  @id}t.  —  (Sifc^t.  —  ©laubc.  —  gleiten.  —  glimmen. 

—  ©öttin.  —  greinen.  —  grob.  —  grollen.  —  grofj.  —  ©ruf?.  -     Öürtcl.  —  .'öabc.  —  Ijarfeu. 

—  -VSageftolg.  —  .Oalfter.  -    .V>amftcr  (V).  —  ^'»äring.  —  .VSafcnfd)artc.  —  Ijaffcn.  —  ."öaufc.  —  .'öedjt. 

—  .'Decfei,2.  —  .»pcfe.  —  4">cibclbeerc.  —  ^xil.  —  Ijeilcn,  i^icilanb.    -  .'öcimdjcn.  —  Ijeitcr.  —  beigen- 

—  ^lemb.  —  4'^cnne.  —  i'^crbft.  —  ^cxh.  —  beute.  —  ^eyc.  —  .^»iinbeerc.  —  l)in.  —  Irinnen. 

—  .^Soctei,  2.  —  ,<Sobc.  —  .^'»opfen  (?).  —  bopfen.  —  l)ord)en.  —  .<oorft.  —  .'öummel.  —  l)üpfen.  — 


1.  (5§rono(ogifcf)e  ^arftellung  be§  ueiil^oc{)beutf(f)cn  SBortfc^a^es.  449 

f}ütcn.  —  if)ri.  —  ^minc.  —  iröcn(b).  —  icbcr.  —  3ai"'"ci^-  —  jucfen.  —  Ääfer.  —  tÄäftcr. 

—  fäminen.  —  farg.  —  Ä'arft.  —  Äauf.  —  taum.  —  ÄcgeH.  —  fc!}ren^  —  Äeüe.  —  tencf)en 

—  feufd).  —  5ltel  K  —  Sikn.  —  5lie§.  —  ^igc.  —  Älamm.  -  flaffen.  —  Älang.  —  Itlee.  —  flein. 

—  Älette.  —  t  fiteben.  —  flotifen.  —  t  klinge 2  —  ÄIoR.  —  lllo^.  —  Äluft.  —  Änäucl.  — 
Änauf.  —  ^ned)t.  —  i?nöd)cl.  —  5tnorf)cn.  —  ÄnoUcn.  —  Äno;it  —  5lnorpel.  —  Änorrc.  — 
Äöd)er.  —  Äo()lmctle.  —  fragen.  —  firäfie.  —  franf.  —  frau§.  —  Äraut.  —  Äreb§.  —  freifc^en. 

—  freiien.  —  Älreffci.  —  fricgen.  —  ilrippc.  —  t  Stroüc.  —  ßrüde.  —  5lrugi.  —  frumm.  — 
Äufei.  —  Äüfer.  —  fü^I.  —  Plummer.—  Äumpf.  —  ^unft.  —  langiam.  —  Saft.  —  Safter. 

—  läuten.  —  leer.  —  Ie{)nen2.  —  öctjre.  —  Set.  —  Seib.  —  Seifte.  —  Setter.  —  Senj.  — 
Ic^t.  —  lernen.  — Sid)t.  —  lifpcln.  —  Sod).  —  Söffet.  —  Sof)c2.  —  Snd)§.  —  t  lugen.  —  mad)en.  — 
t  Tlal)h.  —  SRalter.  —  mangeln.  —  DJktte.  —  üJiaulrourf.  —  0}^el)ltau.  —  meiben.  —  melben. 

—  mengen.  —  2Re6e2.  —  mittel,  5»iitte(.  —  aJtober.  —  5mö()re.  —  Tloik.  —  Tloot.  — 
müf)en.  —  9]kmme.  —  mummeln.  —  9}Iu§.  —  Ütadibar.  —  ^iac^tigatl.  —  9Zapf-  —  ^Jiarbc. 

—  na§.  —  nein.  —  Steffel.  —  nieben.  —  nicber  (Slbj.).  —  niftcn,  niftel.  —  nü^e.  —  obi  — 
oben.  —  Dbft.  —  C()eim.  —  Cften.  —  Pfarre.  —  pflegen.  —  ^flid)t.  —  ^flocf.  —  $flu9= 
jd)ar.  —  ^fote.  —  ^:pfu()l.  —  ^:piaden2.  —  pod)en.  —  $rad)t.  —  pral)len.  —  oranger.  —  proffcln. 

—  Cuerffilber.  —  Cuenbcl.  —  9iad)cn.  —  raffen.  —  JHanb.  —  9\amme.  —  5Ranf.  —  ;lkfcn. 

—  raffeln.  —  iRaub.  —  raul].  —  5Haupe.  —  raufd)en.  —  red)nen.  —  9iede.  —  reben.  —  reiben. 

—  rcid)en.  —  9ieif2.  _  reif.  —  9ieibcr.  —  rcnten.  —  9icue.  —  iRide.  —  t  Diiet.  —  9iinb. 

—  9Rinbe.  —  ringen,  rödjctn.  —  5Ho()rbommcl  —  t  röljren.  —  Dioft^  —  9^ob2.  _  g^ötel. 

—  Diübe.  —  9iuber.  —  9\u()m.  —  rumpeln.  —  rupfen.  —  9iüffcl.  —  ruften.  —  9tuß.  —  9iute. 

—  t  ©al(=bud)).  —  fanft.  —  t  ©ange;  —  ©aumfattcl.  —  (Bdjabi'i^.  —  fdjäbig.  —  (5d)äd)er. 

—  <5d)af.  —  t  fc{)al-  —  fd)alten.  —  (Sd^aufel.  —  ©dieffel.  —  Sd)ein.  —  ©djeitet.  —  fdielten. 

—  ©(^emen.  —  (Sc^enf.  —  ©d)icfer.  —  ©d)ien6ein.  —  2d)infen.  —  ©d)lad)t.  —  fc^leidicn.  — 
©cbleie.  —  fd)leifen.  —  fd)limm.  —  ©d)liS.  —  Sd^loi  —  6d)Ioße.  —  fdilummern  —  Sdilüffcl. 

—  ©d)maud).  —  fd)mcden.  —  Sdjmer^.  —  ©d)mu^.  —  fd}nappen.  —  ld)nard)cn.  —  fd)nauben. 

—  ©d)nepfe.  —  ©d)od.  —  ©d)oüei.  —  fd)öpfen.  — 'Sd)ornftcin.  —  ©d)0B2.  _  fd)ränfcn.  — 
fd)röpfen.  —  (5d)ulb.  —  <Sd)uItl)eiß.  —  (5d}uppc.  —  fdjürfcn.  —  fd)üttcn.  —  ©c^ü^e.  —  fd)road). 

—  (5d)roaben.  —  fd)mangcr.  —  fd)treifen.  —  fd)roenten.  —  feiig.  —  Sidjel  (?).  —  <B\d)t.  — 
©teb.  —  (Sinn.  --  Sonnabenb.  —  Sonntag.  —  fonft.  —  fpannen.  —  ©peic^e.  —  Speid}el.  — 
©ptc§2.  —  fplcißen.  —  fpredien.  —  fpreiten.  —  ©prenfeis.  —  fprief5en.  —  fprigen.  —  ©pule. 

—  fpülen.  —  fpü^en.  —  ©taffei.  —  ©tatl.  —  ftampfen.  —  ©tapfe.  —  ©tärfe  (2(melmef)l.  —  Statt. 

—  ©taupe.  —  ©teden.  —  fterbcn.  —  ©terj.  —  ftiden.  —  flicben.  —  ftiüen.  —  ftinfcn.  —  ftod)cn. 

—  ©tör.  —  ftören.  —  Sträl)ne.  —  ©traud).  —  ©traue  1.  —  ftreden.  —  ftreifen.  —  ftrogen. 
©trunf.  —  ftumm.  —  ©tumpf,  ftumpf.  —  ftürjen.  —  ftu^en.  —  Sülge.  —  taudien.  —  leufel. 

—  tilgen.  —  toben.  —  toll.  —  Iljräne.  —  traben.  —  trampeln.  —  Iraube.  —  traurig.  — 
IreSpe.  —  triefen.  —  Jrift.  —  trüb.  —  tüd)tig.  —  lugenb.  —  =tum.  —  überroinben.  —  Ufer. 

—  um.  —  llrtel,  Urteil.  —  ücrbauen.  —  pergeffen.  —  ocrlangen.  —  oerftcf)cn.  —  perteibigcn. 

—  oon.  —  2Bad}tel.  —  roadeln.  —  maliren.  —  tüabmebmen.  —  jräl)ren.  —  25>eib.  —  SBaife. 

—  roaacn2.  —  2Banb.  —  SBaffer.  —  SBegbreite.  —  2Be(i.  —  ^^eib.  —  SBeiganb.  —  raelfdi. 

—  SBelt.  —  SBerrooIf.  —  t  2Bied)e.  —  miüfommen.  —  SBimpel.  —  ffiingert.  —  2Binfel.  — 
roinfen.  —  2Bi^.  —  SBolfe.  —  Sßonne.  —  müblen.  —  2Bunbc.  —  SBunber.  —  roünjdjen.  — 
SBürjc.  —  SBurjel.  —  roüft.  —  SBüfte.  —  i&i).  —  3af)I,  jäblen.  —  jedjen.  —  3eit.  —  gcr. 

—  3tde.  —  3tpfel.  —  3trbel.  —  3ttber.  —  jroanjig.  —  o^eig.  —  ^roiden.  —  jnjtrbcin.  — 
gmimen.  —  ^mifc^en.  —  jnntfd^ern. 

1))  (vntlcfjiit. 

(SSoraItl)oc^bcutfc^e  (Sntlel)nungcn.) 

Stffe.  —  3Ilmofen.  —  3(mt.  —  2(pfel.  —  2Ird)e.  —  Slrjt.  —  «cdjer.  —  «eden.  —  S3ifd)of. 

—  SSottic^.  —  Decker.  —  bidjten.  —  2;rad}e.  —  (Simer.  —  ßngel.  —  Gppid).  —  ©rbfe.  —  ©fei.  — 
©fftg-  —  jyadel.  —  geige.  —  (}end)cl.  —  gtebcr.  —  g-iebel.  —  51afd}e.  —  j^-laum.  —  t^lodc  (?).  — 
gruc^L  —  ©abel  (?).  —  @alle2  (?).  —  @lode.  —  ^-^anf.  —  .stopfen  (?).  —  iöumpe(n).  — 
impfen.  —  Iad)el.  —  fal)l.  —  Äaifer.  —  Salf.  —  Kammer.  —  Äampf  (?).  —  t  Äard).  — 
Äarbe.  —  Äarre.   —  Ääfe.  —  Äa^e.  —  Heller.  —  Kelter.  —  Kerbel.  —  Werter.  —  Äerje.  — 

filuge,  etgmotogifcf)eö  SSörterbue^.  6.  Stufl.  57 


450  1.  (S^ronorogifc^e  ©arftelding  be§  neu^oc^beutfc^en  2Bort)rf)a^e§. 

5?effel.  -  Äid)er.  —  Äirc^c.  —  Äirfc^c.  —  Äiffen.  —  tifte.  —  Äoc^.  —  fod)en.  -  5lor)I.  — 
Äopf.  -  Äraufc.  —  Äintgi.  {?).  —  Äübcl.  —  5!ücf}c.  -  lufeS.  —  5lüiitincl.  —  5lupfer.  — 
Äürbi§.  —  furj.  —  laben.  —  Sadje.  —  Savd^c.  —  t  Sauer.  —  Sorbcer.  —  Öörac.  —  mager  (?). 

—  2«auer.  —  Tlaul^.  —  gjiaulbecrc.  —  9)kufe.  —  Tlckx.  —  Tlcxk.  —  gHciftcr.  —  9Jiingc.  — 
mifc^en  (?).  —  9Jioft.  —  ÜJJül)lc.  —  imünjci.  -  Cbm.  —  opfern.  —  ^adjt.  —  ^ed).  — 
$fab.  -  Pfaffe.  -  $faf)I.  -  ^falj.  -  ^^Jfanb.  -  ']i^ar\m.  -  <]3fau.  -  ^febe.  -  «Pfeffer.  - 
pfeife.  -  ^:|3fetl.  -  ^feiler.  -  $ferd).  -  ^fcrb.  -  ^fingflen.  -  ^Pfinjtag.  -  ^Md).  - 
^fiftcr.  -  ^^Jflanje.  -  pflaume.  -  pflürfcn.  -  ^ifoftcn.  —  $fü()I.  —  ^funb.  -  ^Pfü^c.  — 
^tlj.  -  t  ?5tp§.  —  Cuttte.  -  reid).  —  9ieid).   -  SHcttic^.  —  JRxegel.  —  t  9itcmen2.  —  ©ad. 

—  ©aft.  —  ©alm.  —  Samitag.  -  Sarg.  —  ©attel  (?).  —  fanber.  —  t  Saum  2.  —  Säumer. 

—  Sd)emel.  —  Sd)iff  (?).  —  ©djilf.  —  Sd}inbel.  —  Sd)mcrl.  —  Sd)rcin.  —  Sc^urj.  — 
Sd)üffel.  —  Senf.  —  Sid)et  (?).  —  fid)er.  —  Silber.  —  Sode.  —  Sol)le2.  —  ©öOer.  — 
©peer.  —  ©pelt,  Spelj.  —  ©peid)cr.  —  Spiegel.  —  flolg.  —  ftopfen.  ~  Stoppel.  —  Strafjc. 

—  Straufjä.  —  Striegel.  —  Strippe.  —  Stube.  —  3;eufel.  —  Siegel.  —  lifd).  —  trad)ten  (?). 

—  2rid)ter.  -  2BaU.  -  Sa3eil)er.  -  SBciler.  -  2Bein.  -  SSirfei.  -  aBinger.  -  3elt.  - 
3eltcr.  —  3iecf)e.  —  Siegel.  —  3oü2,  3öüner. 


III.   :AItbcutffi). 

a)  ^;>atl)0(^t)cut[d). 

a)  Gin()cimifd). 

abtrünnig.  —  od)   —  abnben.  —  5ll)orn.  —  öl)nlid).  —  3Ilant2.  —  9llraum.  —  3Ufe. 
5llfen.  —  ^.}Utüorbem.  —  5lmbon.  —  3(nbad)t.  —  Stnborn.  —  2tnger.  —  '2tnlc()cn.  —  ärgern. 

—  2tfd).  —  2lfd)e2.  —  ä^en.  —  33adei.  —  S8arfc2.  —  bäben.  —  balgen.  —  Söallcn.  —  S3ani. 

—  58afc.  —  33au.  —  58auer2.  —  t  33ed.  —  58eid)te.  —  beibe.  —  «eifufj.  —  t  53cigc.  — 
53eld)e.  —  bel.^en.  —  bequem.  —  bc)d}eiben.  —  beten.  —  betteln,  Bettler.  —  t  53eunbe.  — 
t  iöcutei.  53eutel2.  —  beoor.  —  berccgeni,  2.  —  bieber.  ~  58icfc.  -  58ild).  —  53ilb.  — 
billig.  -  53i§tum.  -  t  Si^e.  —  $3lafe.  —  58lirf.  —  53anbfd)lcid)e.  —  iölütc.  —  ^Bortc.  — 
böfe.  —  ^ööfeividn.  —  S3oüe.  —  58radc.  —  33raten.  —  58raue.  —  iörc^cl  {?).  —  33rorfe.  — 
53robcm.  —  53rombeerc.  —  33rud)i.  —  S8ül)el.  —  S3ul)le.  —  Lounge.  —  iBüngcl.  —  iöürge. 

—  ^Bürger.  —  Gbrift.  —  1)ad)S,.  —  SDede.  —  t  ®cid)fel2.  —  2)emut.  —  befto.  —  3)intel.  — 
t  2)oc!c.  —  3)of)le.  —  ®ol)ne.  —  2)olbe.  —  2)ole.  —  bort.  —  t  2)pft.  —  ©ritlid).  —  2)riife. 

—  ®uf2.  —  bulben.  —  Sichel.  —  eilen.  —  einanber.  —  einig.  —  (Sinfibel.  —  einft.  — 
eingcln.  —  Gifter.  —  empor.  —  empören.  —  emfig.  —  ©ngerling.  —  (Sntcl2.  —  entbehren.  — 
©nterid).  —  cntroeber.  —  erlauben.  —  Grmcl,  —  erquiden.  —  etlid).  —  Gtter.  —  ^axht.  — 
faffcn.  —  faft.  t  ^Iber.  —  t  i5^ergc.  —  fertig.  -  fillen.  —  finfter.  —  j^ittid).  —  i?leber= 
mau^.  —  t  flennen.  -  ^loffc.  —  t  ^luber.  —  fTiiffig-  —  flüftern.  —  '^•o\)c.  —  ^olge.  — 
forbern.  —  förbern.  —  ^rafj.  —  ^i^au.  —  jVreube.  —  ^eoel.  —  ^yricbbof.  -  JyrifdjUng,  — 
3iirft.  —  füttern.  —  t  ©oben.  —  t  (S^anerbe.  —  gänge.  —  ganj.  —  ©atter.  —  ©aufler.  — 
©ebärbe.  —  ©ebirge.  -  ©ebärm.  —  gebicgen.  —  Webulb.  -  @efät)rte.  —  gefallen.  — 
©cfäfj.  —  ©efiebcr.  -  Wefilbe.  —  gefliffen.  —  ©egcnmart.  —  gel)obcn.  —  gelegen.  — 
gelingen.  —  geloben.  —  C^clübbe.  --  ©ernad).  —  ©cinäd)t.  —  öemal)l.  —  ©cmälbe.  — 
gemäß.  —  ®emüt.  —  gerab".  -  ©erat.  —  gerben.  —  @erid)t.  --  gering.  —  ©erüft.  — 
gcfamt.  —  gefd)el)en.  Wcfd)id)te.  ©cfd)irr.  —  ©efd)led)t.  —  ©cfd^mcibc.  —  ©efdiofe.  — 
gejc^rocigen.  —  ©cjd)miftcr.  ©cfctle.  —  ©efid)t.  —  ©efinbc.  -  Wcfpcuft.  —  gcftalt.  — 
geftatten.  —  ge)tel)en.  ©etrcibc.  ~  Wcuattcr.  --  geruäbrcn.  —  ©ciualt.  ©emanb.  — 
©croe^r.  —  ©eiviffcn.  -  t  girffen.  -  ©icr,  ©ierbe,  gierig.  —  t  ©ilbe.  —  ®leid)ni§.  — 
©limpf.  —  t  ©ote.  —  ©raben.   -  ©raf.  —  t  @ran§.  —  graf;.  —  graufen.  —  ©renfing- 

—  Wriffcl.  -  grübeln.  —  grunjen.  --  ©unbclrebe.  —  ©ufj.  —  .£'>aber2.  —  |)afeni.  — 
t  .t>ameni.  —  .^-^ommcl.  —  .'öanbfdiul).  —  t  .C?art2.  —  ,£">arj2.  —  .^afpel.  —  .f^aufen.  — 
•Öebamme.  —  .£"»ebel.  —  ^eft,  l)eftcn.  —  tjeftig.  —  bcgcn.  —  beilen.  —  .'peimat.  —  bell.  — 
benfen.  —  .'^'>err.  —  bcrrlic^.  —  .^xrrfdjaft.  —  l)crrfd)en.  —  bcftcn.  —  t  l)cuer.  —  beulen.  — 


1.  S{)ronoIogif(f)e  SDarftettung  be§  neut)orf)beut|rf}en  2öortf^a^e§.  451 

.s*"^eufdjrecfc.  —  .'C>tlfc.  —  !ööl)k.  —  i>oIunbcr.  —  t  .'öornung.  —  ^ülb.  —  Aöüüe.  —  i^ülfc 

—  t  ^M\t  —  ^ut2.  —  ^üttc.  —  3Ui§.  —  3'"&iß.  —  immer.  —  inner.  —  inflänbig.  — 
irbcn,  irbifd).  —  irren.  —  jagen.  —  jä^.  —  3au<i)crt.  —  ieglid).  —  jemanb.  —  3u^e.  — 
jünger.  —  i^aftcn.  --  Äater.  —  ^eim.  —  fein.  —  Äird)it)ei().  —  Äloff.  —  ßlafter.  — 
Älage.  —  flauben.  —  t  fleiben.  —  Äleie.  —  flingcln.  —  Klüngel.  —  Äluppe.  —  knappe.  — 
i?nobIaucft.  —  fnüpfen.  —  Änüttcl.  —  fofen.  —  Äot2.  —  to^c.  —  t  ^Ironj.  —  t  Krapfen.  — 
i^räöci.  —  h-auen.  —  Ärci§.  —  Ärcffe^.  —  ^rieg.  —  Äröte.  —  fünftig.  —  fiabe.  —  Sage. 

—  Saube.  —  t  Sauft.  —  t  Scfje.  —  Iciber.  —  leifc.  —  Seifler.  —  t  Seite.  —  Sinbrourm. 

—  linf.  —  Sinfe.  —  Soben.  —  Io(}en.  —  löfd}eni.  —  lofen.  —  Sotter.  —  Sücfe.  —  Sügncr. 

—  Summcl.  —  t  mänmg(id).  —  9)larjd}aU.  —  SJ^afitjolber.  •  -  mäßig.  —  9JiecxTettig.  — 
9)'?cinung.  —  9!Jielbe.  —  mcrfen.  —  SDIeffer.  —  Tle^c  i.  —  meud)c(.  —  9JiiIbc.  —  9Jltttag.  — 
5Ritte.  —  DJIold).  —  9J^ord}e(.  —  SDlörfcr.  —  Tlüije.  —  mürbe.  —  murmeln.  —  SDIuüe,  müßig. 

—  na()e,  9iä()e.  —  ^Jiädjftc.  —  na()r=.  —  9kf)t.  —  32arr.  —  nafd^en.  —  Pfaffe.  —  neben.  — 
t  nicfen.  —  t  nieb.  —  niemanb.  —  3'iorben.  —  nüd)tcrn.  —  nur.  —  oberi.  —  £hQ.  — 
O^mct.  —  €l)nmadit.  —  Öf)r.  —  Dpfer.  —  ^fenidj,  ^$flid)t2.  —  prägen.  —  ^rebigt.  —  qued.  — 
oueden.  —  Cuirl.  —  9?ad)e.  —  rammeln.  —  diät  —  räubig.  —  3iebe.  —  reblid).  —  9Jeife.  — 
9fteil)eu^.  —  iKcifig.  —  9ieufc.  —  riditcn.  —  Stiege.  —  9iingel.  —  t  Stinten.  —  Sioljre.  —  tröfd)e. 

—  9io1"ti,  röftcni.  —  tHot?.  —  ru[)en.  —  rümpfen.  —  9tunäe(.  —  rüftig.  —  famt.  —  Sang.  — 
fäugen.  —  fäumen.  —  fdjänben.  —  (Sd)a(I.  —  Sd)ar2.  —  (5d)cuer.  —  ©d)elm.  —  'Bdhcüt.  — 
©dierflein.  —  ©d)erge.  —  fd)eucn,  fd)eud)en.  —  ©djeune.  —  ©diierling.  —  6d)impt.  —  fd)inben. 

—  jd)irmen.  —  fd)lad)tcn,  ©d)Iäd)tcr.  —  (5d)Iaf  i.  —  (5d)(ag2.  —  ©d)legel.  —  id}Ieunig.  —  ©djlot. 

—  ©^lunb.  —  ©dimad).  —  id)mad)ten.  —  id)mä[)cn,  jd)mä()lid).  —  ©d^malj.  —  ©djmif?.  — 
©d)nitt,  ©d)mtte,  ©d)mtt(aud).  —  ©d)ober.  —  ©d)öffc.  —  fdion.  —  ©d)öpfer.  —  ©d)o§i.  — 
Sdiranf.  —  ©d)rei.  —  Sd)runbe.  —  ©d)üler.  —  ©c^u§.  —  ©diroärc.  —  fdjroeißcn.  —  Sd)roertel. 

—  ©djroibbogen.  —  ©diroicle.  —  fd)n:)inbeln.  —  ©djraulft.  —  ©ed).  —  ©eid).  —  ©ei()e.  — 
©enf'e(.  —  ©ennc.  ©eud)e.  —  feufjen.  —  t  ©iele.  —  ©immer.  —  ©im».  —  ionberlid).  —  fonbeni. 
(3tn).).  —  ©panne.  —  ©ped)t.  —  ©pcrber.  •—  fpen-en.  --  ©piel.  —  ©pinbel.  —  ©pinnc.  — 
©pinneroebe.  —  fpi^-  —  ©por.  —  ©pradje.  —  fpreijcn.  —  ©preu.  —  ©pur.  —  ©tadicl.  — 
©tabt.  —  flammeln.  —  ©tampf.  —  ©tätte.  —  ©taub.  —  ©taube.  —  flauen.  —  ftccfen.  —  ©teg. 

—  ©teig.  —  ©teiti.  —  ftcmmcn.  —  ©tengel.  —  ftet.  —  ©teuer  i.  —  ©tid)el.  —  ©ttege.  — 
©tifti.  —  t  ©torren.  —  fträuben.  —  ftreiten.  —  ©trid,  ftriden.  —  ©txncme.  —  ©tufe.  — 
©tummel.  —  t  ftupfen.  —  Süfine,  fü()nen.  —  täglid).  —  'la\d)c.  —  laudier  (2BaffexT)ogeI). 

—  Saufe.  —  Icnne.  —  tofcn.  —  Iradjt.  —  Iränte.  —  trauern.  —  Iraufc.  —  träufeln.  — 
träufen.  —  träumen.  —  traut.  —  trennen.  —  Irobbel.  —  tröftcn.  —  Irotte.  —  Irübfal.  — 
2rud)fef5.  —  lnii)z.  —  Irunf.  —  lüpfel.  —  ungef}cuer,  Unge()cuer.  —  (un=)gefd)(ad)t.  —  ungeftüm. 

—  Unrat.  —  Unfd^litt.  —  unten.  —  untci-t(}an.  —  üppig,  —  uralt.  —  Urfunbe.  —  Urlaub.  — 
Urfprung.  —  t)er()ceren.  —  SSerluft.  —  üernieffen.  —  rermögen.  —  33ernunft.  —  33erraten.  — 
uorber.  —  93ormunb.  —  üorn.  —  2Babe.  —  2Bad)()olbcr.  —  Söagner.  —  SBaljnrai^.  —  ^Nalfifdi. 

—  roaljen,  rcäljen.  —  SBanbel.  —  SBanf.  —  raäilj,  raäitig.  —  rcarum.  —  SBafcn.  —  t  2Bat. 
2Bed)fel.  —  SBebel.  —  SBcgcrid).  —  2öc()r.  —  t  SGBeibcl.  —  2Bcid)fel.  —  rocibcn.  —  roeigern.  —  2Beil]e 
(SSogcl).  —  2Beil)raud).  —  rocifen.  —  meiffagen.  —  roelf.  —  35>enbe.  —  2Bcrg.  —  SBermut. 

—  SBeften.  —  rcidjfen.  —  SBidel.  —  2Dibcrfad)cr.  —  roibcrtuärtig.  —  2Biebcl)opf.  —  raiüig.  — 
SBimpcr.  —  SBinbe,  2©inbel.  —  SBinb^braut.  —  SBinf.  —  SBipfcl.  —  roifpeln.  —  rcigig.  — 
30ßot)ltf)at.  —  Wonnemonat.  —  Sßulft.  —  Söürbe,  roürbig.  —  SBurf.  —  Söurft.  —  roürgen.  — 
jag.  —  jagen.  —  jal)len.  —  jappeln.  —  jaufen.  —  jeidjnen.  —  t  ßeibler.  —  Seile  —  Seitlofe- 

—  t  Seite.  —  jerren.  —  3eug-  —  Siege-  —  Sierbe.  —  Sinfcn.  —  Sinne.  —  3Üd)ten,  3üd)tig. 

—  jucfen,  Juden.  —  juerft.  —  SuganQ-  —  jule^t.  —  jumal.  —  S^uft.  —  jürnen.  —  jufammen. 

—  Suoerfid)t.  —  juraege.  —  Sroanfl-  —  jroängen.  —  jtuar.  —  t  Sme^le.  —  t  Smiefcl.  — 
jroiefpältig.  —  S^iWiii)-  —  S»uitter. 

ß)  entlel)nt. 

5(bt.  —  5Ibtei.  -  2Ig(ei.  -  3(lbei.  —  5Ilber.  —  2tltar.  —  5(mpel.  —  2{nig.  ~  iUnferi. 

—  2(ttidi.  --  58aü2.  —  iöalfam.  —  Sarbe.  -  53ejirf.  —  «im§.  —  33irne.  —  «ifam.  -  33örfe. 

—  S3reöcl  (?).  —  33i-icf.  —  33rül)l.  —  i8ud)§(=baum).   —  53üdife.  —  «urjel.   —   33utte.  — 


452  1.  (5]^rono(ogijcf)e  ^arfteflung  bei  neut)od)beutjdien  SBortfrfia^eg. 

©utter.  —  Xamhod,  2)am()uid).  —  Tau^.  —  3)ed)ant.  —  (Sbcnbaum.  —  Qxbx\d).  —  ©Ifcnbcin. 

—  ©rj.  —  Gl'trid).  —  ^afan.  —  Jcicr,  feiern,  Feiertag.  —  Jenfter.   —  Jiftcl.   —   (Vlaimnc. 

—  t  5Iinte.  —  t  i^ö^n.  —  Jorft.  —  ^uxk.  —  ©elte.  —  @rab.  —  ©reif.  —  ©rille.  — 
©rippc.  —  ©ruft.  —  ©unicl.  —  .V>ami'tcr  (?).  —  Ääfig.  —  ilansel.  —  Älapaun.  —  ilapcdci. 

—  Äapitcl.  —  Äappe§.  —  faftcien.  —  üaue.  —  Held).  —  t  i^emenatc.  —  Äettc2.  —  Älaufc. 

—  Älofter.  —  isolier  2.  —  Äorb.  —  ilorncUe.  —  Äofti.  —  treibe.  —  treuj.  —  trone.  — 
Äruftc.  —  ÄniitaU.  —  t  Äunfel.  —  Äurbe.  —  iünikv.  —  ßaie.  —  Samprctc.  —  latctnifd).  — 
Sattid).  —  -i-  i'cgcl.  -  Öcbuc2  (?).  —  ^Jctcr.  —  l'icbltödet.  —  Silie.  —  Öiiiic.  —  Tlax.  — 
aJianbel  2.  —  DJhtntcI.  —  ^avh.  —  mavnul.  —  DJiartcr,  aiMrti)ver.  —  DJKirs.  —  aRaffc.  — 
0)kttc2.  -  a}kul.  —  DJknnig.  -  ai^erael.  -  9Jle§ner.  -  9}^eifc.  -  9J]ettc.  -  9«ifpcl.  — 
a)]ot)r.  —  2Jiönd}.  —  ORüüer.  —  DJhivinclticv.  -  9Jiuid)cl.  —  9}Kinfter.  —  3iarbe.  —  9iatur. 

—  910116.  —  9ionne.  — Cl.  —  Crbcn,  orbncn.  —  Crgcl.  —  "J^aar.  —  'ipalaft.  —  ^alme.  — 
'^iant[)ev.  —  '^.^appcH.  —  '^ap)t.  —  '^arabie^^.  —  ^4-^avbcI.  —  '^'ctu.  —  '^^cl.v  —  '^^crlc.  — 
^ctcrfiltc.  —  i^flaftcv.  —  i^fortc  —  ^^^friem.  —  "i)}fvünbc.  —  '^UKjcr.  —  "]}>\ac\c.  —  '^^olct.  — 
<Poft.  —  Soften.  —  pvebiiien.  —  "^Uncfler.  —  ^ropft.  —  prüfen.  —  iKautei.  —  9iegel.  — 
SRojc.  —  Salbei.  —  fdireibcn.  —  Sdirift.  —  ©d)ule.  —  t  Sebcnbanni.  —  t  ©editer.  — 
©edd.  —  Segen.  —  Scibe.  —  Semmel.  —  ©igrift.  —  Silbe.  —  t  Sittid).  —  Smarogb. 

—  Spcife.  —  Spenbe.  —  f.icnben.  —  Stiel.  —  lafcl.  —  lempel.  —  Icppid).  —  linte.  — 
Jttcl.  —  Tonne.  —  +  Xorfel.  —  luff.  —  tünd)en.  —  lurtcltaube.  —  Un,H'.  —  üerbammcn. 

—  23cr§.  —  ikfpcr.  —  Söogt.  —  2Banne  (?).  —  oimmct.  —  ßin^-  —  Biv^cl.  —  gitber.  — 
Sitroer.  —  otniebcl. 

a)  Ginl)ciiuifd). 

2lbler.  —  Q()nen.  —  5Ilfan3erci.  —  aUmäblid).  —  2I(Imcnbe.  —  3(Ipe.  —  %nmann.  — 
9lmmeifter.  —  anberroeit.  —  '?(nvicfid)t.  —  2(ngfteri.  —  '^IngflerS.  —  an()cifd}ig.  —  3tnftalt. — 
(aniroibem.  —  2(rgroobn.  —  '^Irleybaum.  —  '^(rt.  —  3lfd)cnbröbcl.  —  2(jer.  —  2(uerl)al)n.  — 
3lufi.  —  5Iuf2.  -  aufboren.  —  'Jln^fag.  —  auäiüenbig.  —  ^öaber.  —  baffen.  —  33a^n.  — 
53ai.  —  ballen.  -  öalj.  —  ^öangert.  —  ^anfert.  —  33äri.  —  barmljcrjig.  —  S3a^cn.  — 
iöaufd).  —  begebrcn.  —  (be=jl)elligen.  —  bel)enbe.  —  58cbörbe.  —  beilen.  —  53crid)t.  — 
Sefd)ix)crbe.  -  bcfonbcr».  —  t  bcfulbern.  —  betäuben.  —  iöettel.  —  Jöe^el.  —  t  bibmcn.  - 
^Bicbennann.  binnen.  —  bi§.  —  bielong.  —  Sli^.  —  t  331uft.  —  t  ^old)en.  —  =boIb.  — 
53ollrcerf.  —  '-öoebeit.  53rafl.  —  53rauc.  —  Jöräune.  -  brobeln.  —  brüllen.  —  33runft.  - 
1 58üd}cl.  —  büdcn.  --  ^üding  (^öüdling).  —  !!8ul3e.  —  !öunb.  —  bünbig.  —  53unbfd)ul).  —  53urfd)c. 

—  53ür)tc.  —  Süttner.  —  bäud)tcn.  —  3)cutfd)e.  —  brängcn.  -  brau^.  —  drittel.  —  Xutdy- 
laud)t.  —  el)c.  —  ©ifcr.  —  ©ilanb.  —  ßingeiueibe.  —  (Sintradjt.  —  einjig.  —  crfaljrcn.  - 
ergoßen.  —  crl)abcn.  —  erlaud)t.  —  Grnte.  —  erobern.  —  erörtern.  —  erftiden.  —  =fad).  — 
folfd).  —  Aaflnad)t.  -  ^vebcrlefen.  —  i^eberfpicl.  —  Jcflfcncr.  —  ^^eljme.  —  feilfd^cn.  — 
flctid}en.  -  ;^led)te.  —  flidcn.  —  Flügel.  —  flug§.  —  ^rauenjimmer.  --  (yräulcin.  —  frei= 
Ud).  —  frobloden.  —  ,>ol)ne.  —  fröl)nen.  —  ^rübftüd.  —  fürbafj.  —  ^ug.  —  3^ugc.  — 
JüUfcl.  —  ©allerte.  —  galten.  —  ©ebict.  —  t  ©cbrcften.  ©cbiidjtni^S.  —  ®efängni§.  — 
©egenb.  ©ebaufc.  ©cl)ege.  —  gcbeim.  -  ©eifer.  —  ©efröfe.  —  ©elänber.  —  ©cla&.  — 
©elcgenbcit,  gclegentlidi.     -  (^clcnt.        ©emfe.  --  gemut.  —  ©cnid.  -  ©eräufd).  —  ©erud). 

—  ©crüc^t.  -  ©efd)äft.  —  gcfd)eit.  —  ©efdjid.  —  gefd)idt.  —  ©cfd)mad.  —  ©efd)mcife.  — 
gefdjroinb.  -  ©cfAiüulft,  ©efd)iüür.  —  ©efeö-  —  ©efpan.  —  ©efiabe.  —  ©cftalt.  —  Ge= 
loabren.  —  ©eivabrfam.  —  gcroanbt.  —  geiüörtig.  --  ©eroeil).  —  ©enterbe.  —  gilben.  — 
©impel.  —  ©ipfel.  —  girren.  —  gifd)cn  (gäfdjen).  —  ©itter.  —  ©lanj.  —  ©lafec.  — 
©leiimer.  —  ©lud.  -  ©lüde.  -  t  ©lufc,  ©uffe.  -  ©ötje.  -  ©rat  (©rate).  —  ©räucl.  — 
®rau§.  —  ©raufe.  —  grell.  —  ©riebö.  —  ©rie»gram.  —  ©rimmen.  —  ©roll.  —  ©rummet. 

—  gudcn.  —  ©ulben.  —  ©urt.  —  t  .'pampfel.  —  ^anbel.  —  i-)anbii)erf.  —  .^äfe.  —  l)äf5= 
lid).  —  t  l)aufi,  bauüen.  -  t  .^">aufle.  —  ^d)l  —  beinilid).  —  t  s^eifter.  —  .Oeaebartc.  — 
^-»eüer.  —  genfer.  —   berb.   —  .Ood)3cit.     -  ßöder.  —  .üoffart.  —  l)ofiercn.  —  t  l>olftcr, 


1.  G^vünt)(ogif(i)e  ^Darftettung  be§  neii^od)beutjc()en  2öortjrf)a^e?.  453 

§ulftcv.  —  i)üb\d-).  —  ()urra.  —  ()ufc^.  —  öu^el.  —  i()r2.  —  ^mmi.  —  inntc3.  —  ^"nunfl. 

—  Sflilb.  —  3äi:ier.  —  iaud)jcn.  —  jcbiucbcr.  —  jenjeitc^.  —  ict^t,  jcljunb.  —  ^wnsfei^-  — 
iüncjft.  —  3»"fcr.  —  Äanfci-i.  —  itavfrcitacj,  itariuodic.  —  Äart()äuicr.  —  ilauj.  —  Äcgel^. 

—  Äculc.  —  5iibiö.  iiipfel.  —  Äii-d)fptel.  —  j  ilinnc§.  —  iUttel.  —  flappcrn.  —  fled(f)en. 

—  ^leinob.  —  Älciftcr.  —  5llemiuc.  —  t  tkntcn.  —  illittflei.  —  5lltnfc.  —  t  5tlinjc.  — 
flug(?)  —  tludc.  —  t  Änan,  iiuän.  —  tnarren.  —  fnirven.  —  fntr)d)en.  —  fniflern.  — 
Änöbcl.  —  ilobolb.  —  itöbcr.  —  t  ^Vö^e.  —  fraft.  —  ^xanx.  —  Ärammct5t)oc3cl.  —  fränfcn. 

—  iiväticS.  —  Mmiser.  —  i?ned)c.  —  t  Klüngel.  —  frönen.  —  t  iluttcln.  —  läd)eln.  — 
t  öad)ter.   —   Saben.    -   Saffc.  —  t  2a\doc.  —  Säufel.  —  Öaut,  laut  (^räp.).  —  lebenbtg. 

—  2ebfud)en.  —  Icdijcn.  —  Icden2.  —  2c(}ne2(?).  —  f  Scilad)cn.  —  Seinen.  —   fieintuanb. 

—  öcitl'tern.  —  lenfen.  —  fid)  le^cn.  —  Seud)te.  —  Send)tc.  —  Itcbfoicn  licbcrlid).  —  öoI)ei. 
Sofiing.  —  löten.  —  Suber.  —  t  lüpfen.  —  9Jlaib.  —  2Raic.  —  SOIatujolb.  —  DJIarftall.  — 
dJla\ic.  —  maiicn.  —  dyiank.  —  nmufen.  —  aj^anfcv.  —  me()rer.  —  9Jlcmme.  —  gjle^c^.  — 
SÖlübfal.  —  münbicv  —  9}iu§teil.  —  mufeen.  —  3?a()runci.  —  i)Jäl)tenn.  —  nafeiuetg.  —  5«ai 

—  nteblid).  —  ^JtieStuurg.  —  t  9^ict.  —  nimmer.  —  nircienb.  —  t  SJöBcI.  —  ^J^otroebr.  — 
t  ^3iute.  —  obniiefäbr.  —  ^aufe.  —  Pfifferling.  —  ^^pidclbaube.  —  pläiTen.  —  planen.  — 
plaubcrn.  —  prallen.  —  prangen.  —  ^HiigeL  —  ^udcl.  —  pu^en.  —  Cuarj.  —  quer.  — 
quetfdjen.  —  rab  brcd)en.  —  ragen.  —  JKammler.  —  '}\anfforn.  —  ^Jaonjen.  —  JHappe^.  — 
^Rappen.  —  ratfd)lagen.  —  Ovangraf.  —  räufpern.  —  9iaute2.  —  red)tfertigen.  —  reffen.  — 
regen.  —  JReifie.  —  bleiben  i.  —  Oieifige.  —  riefeln.  —  Düffel.  —  t  Ditfpe.  —  Dritter.  — 
SRitje.  —  t  roben.  —  jRoi3täufd)er.  —  rotten  i.  —  rotroclfd).  —  9\übe,5ab(.  —  rud)lo§.  —  ^uijx. 

—  rünftig.  —  rutfd}en.  —  t  Salbud).  —  ©a^.  —  Saumfal,  faumfelig.  —  ©aurad).  — 
©d^abertiad.  —  (5diad)t.  —  Sd}äbel.  —  Sd)affner.  —  8d)anf.  —  Sdianje.  —  fd)aiTen.  — 
©(^arte.  —  fd)ellen.  —  ©d)enfcl.  —  Sdjer^.  —  ©dieu,  ©d)eud)e.  —  Sd)eufal.  --  fdieufelid). 
©diidn.  —  fdiiden.  --  fd)ielcn.  —  '3d)immel.  —  Sdilamm.  —  Sd)(araffe.  —  fdileden.  — 
fd)lemmcn.  —  fd^lenfcrn.  —  fd)leubern.  —  ©d)lid).  —  Sd)iiff.  —  id)lottern.  —  fd)ludi5en.  — 
©dilupf,  1d)lüpfrig.  —  ©d)(u§.  —  fd^ma^en.  —  fc^meidjeln.  —  fd)mettern.  —  od)mtetc.  — 
©d)minfe.  —  fd)mi^en.  —  fdjmoüen.  —  fc^müden.  —  ©d)nafe.  —  ©d)naae.  —  fd)naljen.  — 
©d)nappbabn.  —  fd)naaen.  —  fc^nattern.  —  fc^naufeni?).  —  ©d)neibe.  —  ©dmeiber.  — 
fdmeitetn.  —  fdmellen.  —  fd)niöen.  —  ©d)nupfen.  —  fdjnurren.  —  Sdiönbartfpiel.  —  fd^onen. 

—  fdirög.  —  ©d^ranfe.  —  Sd)ran3.  —  ©d)red.  —  ©d)i-itt.  —   ©dnnttfdiub.   —  fd)rumpfen. 

—  Sdiub.  —  t  ©d)upf.  —  ©d)ur.  —  fdjüren.  —  ©d)ut5.  —  jd)ü^cn.  —  Sd}n)aben.  — 
©d)n)alc^.  —  ©djraall.  —  ©d)n)ang.  —  ©d)n)anf.  —  ©d)raan3.  —  fdjroä^en.  —  fdmcmmen. 

—  ©d)n)engel.  —  ©d)rainbfud)t.  —  fdiraierig.  —  ©d^iuung.  —  febnen.  —  feidjt.  —  ©eibclbaft. 

—  t  femperfrei.  —  fengen.  —  fet3f)aft.  —  fiebeln.  —  ©iegel.  —  fintemal.  —  ©tppfd)aft.  — 
©ob.  —  fofeiTt.  —  fonberbar.  —  fonbern  (ßonj.).  —  ©panferfel.  —  ©pat.  —  ©pa§.  — 
t  ©pengier.  —  t  fpeu^en.  —  ©piüe.  —  ©pilling.  —  ©prengel.  —  ©pi-id)n)ort.   —  ©prud). 

—  ©pülid)t.  —  flammen.  —  ©tanb.  —  ftattfinben.  —  ftcppen.  —  ©terling.  —  ftetig.  —  ftet». 

—  ©nft2.  —  ftol3teren.  —  ftrad.  —  ©träfe,  ftrafen.  —  ©träble.  —  ©trauB2.  —  ftreben.  — 
©treid).  —  Streifen.  —  ©treu.  —  ©trubel.  —  ©trumpf.  —  fubeln.  —  fummen.  —  lanb.  — 
lappe.  —  la^e.  —  lauber.  —  täufd)en.  —  teig.  —  Ibeibing.    —   Ibori,  tbörid)t,  Iborbeit. 

—  lopf.  —  torfein.  —  2ranf.  --  Irappe.  —  Iraner.  —  traun.  —  treden.  —  Ireffen.  — 
trenbeln.  —  triftig.  —  Iritt.  —  trollen.  —  Iropf.  —  Iro^.  —  Irunfenbolb.  —  lüde.  — 
IüÜe(?j.  —  Xüttel.  —  überflüjfig.  —  übcr()aupt.  —  übrig.  —  umfonft.  —  Unbiü.  —  Unflat. 

—  Ungejicfer.  —  unlängft.  —  unterroegen.  —  unrairfd).  —  Urabn.  —  Urbar.  —  Urfcbe.  — 
Urfadie.  —  oerberben,  3Serberben.  —  uerbugt.  —  cergällen.  —  üergebenS.  —  oerlegen.  —  oer= 
leumben.  —  ocrloben.  —  oermäblen.  —  33ermögen.  —  t)crnid)ten.   —  üerreden.   —   oerrut^t. 

—  t)exid)lagen.  —  oerfd^trcnben.  —  uexicbren.  —  üerföbncn.  —  Berftanb.  —  oerftümmeln.  — 
oer-tragen,  Vertrag.  —  t)ei1ufd)en.  —  üerroabrloft.  —  oermaubt.  —  ocrmegen.  —  33errcci§.  — 
oer^eiben.  —  oollfommen.  --  üornebm.  —  SBac^e.  —  2Bäd)ter.  —  SBade.  —  raagen.  — 
mögen.  —  SBablftatt.  —  ffiöbmng.  —  25>abräeid)en.  —  SBallfabiL  —  SBalse.  —  rcanbeln.  — 
manbern.  —  SBanje.  —  2Beid)bilb.  —  aBeid)en.  —  mciblid).  —  SBcibmann.  —  2Bcibnad}ten. 

—  roeil.  —  mcilanb.  —  SSeifel.  —  2Sci§tum.  —  2Bel§.  —  SBergelb.  —  raett.  —  SBetter-- 
leuchten.  —  25>iditelmännd)en.  —  mideln.  —  miberfpenflig.  —  SBibexIbon.  —  2Bitbbrct.  — 
SBilbfang.  —  roillfabren.  —  SBiüfür.  —  roimmem.  —  SBinbfpiel.  —  rainfein.  —  roinjig.  — 


454  1.  dfironologijdie  ^arfteUung  be§  ueit^ocf)beutjcf)en  SBortj(f)n^e§. 

SQBiricI.  —  gittern.  —  iuof)lfctI.  —  roo()lgcborcn.  —  2BoIluit.  —  SBuft.  —  SBütcvtdi.  —  jantcn. 

—  3cd)c.  —  3cilanb.  —  Scitiuuv  —  scrfdieücn.  —  octtel  (beim  ©crocbc).  —  jctcv.  —  ocuge. 

—  gcugen.  —  ;]icmcr.  —  jicmlidi.  —  oicrat.  —  oiPPcrlcin.  —  ßii'bel.  —  3oüi.  —  3ubufee. 

—  güditiijcn.  —  oHcf.  —  ^u]aü.  —  3ul)anb.  —  5uniditc.  —  juuor.  —  jiüaden.  —  owcd.  — 
jroeicrlci.  —  t  ;-]iücifa(tcv.  —  ^md,  S^ndel  —  jiuicfadi,  siuicfcilticj.  —  ^roictradit.  —  oroinfl/ 
3n)inger.  —  jroinfcn. 

(2Iu§  bem  Sdiroäb.:  3»i""-) 

ß)  enilcl}nt. 
1.  3(u§  bcm  5mb.,  9^bb.,  mi. 

bange.  —  JBeute^.  —  blad).  —  ißremfe.  —  +  Jrcitc.  —  @aul.  —  @ecf.  ~  [)arrcn.  — 
f)offen.  —  .»öorbc^.  —  Ääiner.  —  Äattim.  —  Ä(eib.  —  ÄlUnie.  —  flug  (?).  —  Ävämpcl.  — 
Ärüppcl.  —  Äurfucf.  —  !üünic.  —  DiRatrcIc.  —  Tlaüc.  —  platt.  —  vlö^Iid).  —  ^Mimbcr.  — 
rafen.  —  t  SHüfic.  —  3a(inc.  —  Sd)aditcl  (altcö  2Bcibi.  —  fdiicf.  —  fd)Icp;icn.  —  idimäd)tig. 

—  fd)nautcn  I?).  —  Splitter.  —  fleif.  —  fteil.  —  Steuer-.  —  ftraff.   —   Straub.  —   Suppe. 

—  label.  —  lölpel.  —  Ircppc.  —  ocrgattern.  —  aial)iiagen.  —  SBalnuü.  —  SBappen.  — 
SBore.  —  uümmclu.  —  o<-irfcn.  —  ;-)imft. 

2.  2Iu»  aubcrcu  Sprad)eu. 

5Ibcuteucr.  —  Olbfcitc.  —  ^3(d)at.  —  abc.  —  '^(labafter.  —  ^Uaun.  —  ÜIIbc2  —  3{loe.  — 
5(lt.  —  ^Iniber.  —  -i(iuetl)i)it.  —  3lpotI)cfc.  —  2Ipril.  —  Ülnubruit.   —  Strjeuci.   --   ^lutointöt. 

—  33aii.  —  58albriau.  —  Gauner.  —  58ard)ent.  —  ^.Barfc.  —  ^öarre.  —  iBaftarb.  —  bcnc= 
beien.  —  «crfan.  —  iöernll.  —  53el"tic.  —  58ibel.  —  iöiberncde.  —  lieber.  —  birid)cn.  — 
«rille.  —  «udcl'.  —  Düffel.  —  «u(Ie2.  —  bunt.  —  Jöungeu.  —  Sattel.  —  2)atum.  — 
3)aubc.  —  bauerni.  —  Tcniant.  —  Diptam.  -  Tolnietfd).  boppeln.  —  2)ufatcn.  —  Gb= 
ri^.  —  Glcmcnt.  —  Grfer.  —  ©leinpel.  —  ("yabcl.  —  ^antafie,  Jantnft-  —  feblen.  —  iycig= 
roarjc.  —  fein.  —  A-ellcijen.     -  Jeft.  —  Airlcfauv     -  Airui-5.  —  Jloviu.  —  (Vlöte.  —  Jorm. 

-  foltern.  —  Jranfe.  --  Walgant.  —  ©amanbcr.  -     ©aut.  -   Werfalfe,  ©ierfalfe.  —  ®olf. 

—  grei^i.  —  C^renje.  —  ©roidieu.  —  (^rünfpan.  —  bautieren.  —  iSarnifd).  —  ^eberid).  — 
.'öerolb.  —  blutig-  —  Siigmer.  —  ^^snfel.  —  Co'oP-  —  Jänner.  —  ^oppc.  —  Äabel.  — 
t  italbaunen.  üamille.  —  .Hamin.  —  Äampfer.  —  5lanel.  —  ilaplan.  —  ü'arbe.  —  Äar^ 
funtel.  —  Martc.  .Hartbaufe.  —  Äeüncr.  —  Äetjcr.  —  flar.  —  .KoUcri.  —  t  Äoltcr.  — 
Hompoit.  —  iioiutur.  —  Moppel.  —  Soralle.  -  ÄÄrper.  —  Äo)t2.  —  foften^  —  t  Ären.  — 
T  jiretid)em.  —  iUnumet.  —  itumpan.  —  ilumpefl.  -  fuppcln.  —  5lürfd)ner.  —  ftuttc.  — 
yatrit^e.  —  Vampc.  l'au'^e.  —  Öaterne.  —  Öatiuerge.  —  :^aune.  -  Öaute.  -  Qax>a.  — 
i!aDenbel.  -  L'egeube.  —  =lei.  —  t  äei§.  —  Öiljc.  —  Sold).  —  OJ^ajoran.  —  91kdel.  — 
nialebeicn.  —  Ü.'iange.  —  9JIatraöc.  —  matt.  —  OTeiler.  —  ÜJIeäner.  —  9)^eögcr.  —  SRörtel. 

—  ÜJloftcrt.  —  ÜJiulbe.  —  OTü^c.  -  -  t  'DJauc.  —  iHotc.  —  Cblate.  —  Oder.  —  Cbermennig. 

—  Dlioe.  —  panier.  —  ^an.^er.        Papagei.  -     'Rapier.    -    '•)?appe.  —  Rappel-.  — '^^artci. 

—  haftete.  —  *^ate.  '^auk.  —  '^3clifan.  —  ^^3erlniuttcr.  -  -  'i)3cftileu3.  —  'i^etid)aft.  — 
pfropfen 2.  -  ^^idc.  '•i^nfel.  -  ^^Man.  —  ^^Manfe.  —  ^la^i.  —  'i^ort.  —  ^i^ofauue.  — 
^rciö.  —  preifen.  —  'i^refje.        ^^jriamel.  --  '^Mu.v  —  '^^robe.  —  ^ulö.  —  $ult.  —  '^Hduer. 

—  ^uppe.  —  Cuaber.  —  Cuart.  —  Cuart.  —  Cuartier.  —  Cueutd}en.  —  ouitt.  —  rabieren. 

—  iRapp.  —  t  $Happufe.  —  t  ^liaufd)'.  —  )Hc\m.  —  JHei§i.  —  JRentc.  —  Dieoier.  —  Siied.  — 
t  JRod}c2.  —  JKolle.  —  ^Ttofinc.  —  J)iotte.   -  JHubrit.  —  nmb.  —  Safran.  —  Salamaubcr. 

—  Salat.  —  Sana.  —  Sarber.  —  Saturci.  —  Sdiadi.  —  Sdiaditel.  —  Sd)a(mci.  —  Sd)anjei. 

—  Sdiarlad).  —  Sdiarlei.  —  SdiarinüHcl.  —  Sdicllfraut.  Sd)leicr.  —  ©dileuber.  - 
Sd)mant.  —  SdiöP'3.  —  Sdiraube.  -  Seibcl.  —  Scnefdmll.    -  Stiaue.  —  Solb.  —  Spargel. 

—  fpajicrcn.  —  Spejerei.  -  Spinat.  Spital.  Spunb.  —  Stanbarte.  —  Stiefel.  — 
Sticgli^.  —  lanj.  —  taften.        leüer.  —  lept.  —  Ibton.  —  Ion.  —  lopag.  —  Irommel. 

—  Iron.  —  Iüüe(?).  —  lurm.  —  Ulme.  —  ißcildien.  —  3?cttel.  —  33icc=.  —  JBijbom.  — 
Söamg.  —  SBiberpart.  —  ;-\ci>cx.  —  3cifig.  —  ;ieUc.  —  3cnt.  —  3cntncr.  —  3ettel.  — 
3icfcl.  —  3iffcr.  —  ;')inbel.  —  ;lingel.  —  ;)innober.  —  3obel.  —  ;5»dcr.  —  +  3idlc. 


1.  (S^ronotogifcfie  2)arfte((ung  bc§  iteiil^Dd)beut)cf)en  SBortirfiafee».  455 


lY.  ncul)ori)beutfd). 

a)  ©inticimifd). 

2(Q(raiuic.  —  '3(ariuct()e.  —  5(bbilb.  —  ^Ibcvgloube.  ~  Qbl)olb.  -  -  3Iblang.  —  abipeniticj. 

—  2Ibftcd)cv.  —  5(bftimmunc(.  —  ^Ibjiuit.  —  äcfj.^cn.  —  2{bameapfcl.  —  äl)ncln.  —  aüerbingg. 

—  altfränfilrf).  —  3lltfan5lcv.  —  2ütrcin.  —  'i}(ltiueibeiiommcv.  ~  5(mclmcl)l.  —  anberaumen.  — 
onoicncl)ni.  —  anrüd)Ü3.  —  anjctteln.  —  anjictjcnb.  —  avjcn.  —  5(id)cnmttn:)od).  —  5Ütentätcr. 

—  aufcn,  auffdineiben.  —  3Ut^bunb.  —  auymevoieln.  —  ou^nterjen.  —  33ad)bun!3e.  —  ^bäcfer. 

—  baf(f>-  —  53ani.  —  baü()ovni)ieven.  —  bänbigen.  —  bammeln.  —  33ärtapp.  —  53arte.  — 
t  5iaube.  —  53üuer3.  _  bäumen.  —  baumeln.  —  bauten.  —  33egterbe.  —  bebaupten.  — 
beläftüien.  —  !öeld)ci.  —  belfern.  —  t  53ennc.  —  t  berappen.  —  bcid)älen.  —  befd)näufeln. 

—  t  befd)ummeln.  —  bcftaöt.  —  beftatten.— 53eutbein.  — bcroal)rl)citen.  —  ^öeraecjgrunb.  —  5öeroet§. 

—  bemcrfftelUiien.  —  bc^idnen.  —  bieten,  bilbfam,  bi§roetlcn.  —  Slanffd)ett.  —  blafj.  —  ^Bläuet.  — 
Sölauftnimpf.  -  ^-8lctd)e.  —  '-öleidierdi.  —  53leibc.  —  53lenbe.  —  5ßlenbltng.  —  blicfen.  — 
blinseln.  —  bloönnnici.  —  53lonbiue.  —  '-ölütenfeld).  —  !öorf3.  —  böcfeln.  —  53ocf§l)orn.  — 
Sofil't.  —  böUcn.  —  iööllcr.  —  ^-öorlo.  —  iöorit.  —  53öid)unv].  —  boi'felni.  —  ^^otidiafter.  — 
S3öttdier.  —  brad).  —  ^öranbbrief.  —  branbmarfcn.  —  «rente.  —  t  bren^cln.  —  bud)itabtcren. 

—  büffeln.  —  iöiujcl.  —  bummeln.  —  'öürsel.  —  t  ^u^en.  —  Gbapeau.  —  (Sljarafter.  — 
2)ad)tel.  —  bamalg.  —  bämmern.  —  bafig.  —  ba3tüt)d)en.  —  2)eutfd)lanb.  —  bibio.  —  2)ietrid). 

—  2:id)tcr.  —  Srangfal.  —  bred)fcln.  —  2)rilling.  —  t  3)roffel2.  —  2)rufe.  —  2)udmäufer. 
bumpf.  —  2)üncfel.  —  ®gge2.  —  einfam.  —  Ginbeere.  —  empfinbjam.  —  ©mpore.  —  (Snte^. 

—  entrüftet.  —  entfpredjen.  —  Grbfdilctdier.  —  @reigm§.  —  erinnern.  —  fädieln.  —  «yäi^er. 

—  Jäbnbrid},  g'-äbnrid).  —  falirläffig.  —  lyäijVtQ.  —  Jalter.  —  fafeln.  —  t  Jafelfd^mcin.  — 
faulenjen.  —  Jelbrocbel.  —  t  (Vclbiuebel.  —  feurio.  —  Jim.  —  {ylaufe.  —  Jlcj^erraifd).  — 
flimmern.  —  Jlitter,  {ylitterroodje.  —  flunfern.  —  ^-ranjbrob.  —  Ji^eibenfer,  Jreimaurer.^  — 
freocntlid).  —  frommen.  —  Jrübling.  —  5ud)tel.  —  5»t3ltatife.  —  gacfem,  gacffen.  —  ©änfcrid)  i. 

—  @änferid)2.  —  garftig.  —  ®efal)r.  —  ©ebafi.  —  ©eij.  —  ©elage.  —  @elid)ter.  —  gelt.  — 
©cmcinpla^.  —  ©inppe.  —  ©efdilinge.  —  gcfdimeige.  —  ©efinbel.  —  ©eftöbcr.  —  ©eftrüpp.  — 
©eftüpp.  —  gemiegt.  —  geroogen.  —  ©icbel,  ©ieben.  —  ©ienmufdiel.  —  gteidjfam.  —  ©limmcr.  — 
glimpflid).  —  @offe.  —  @otte§acfer.  —  grapfen.  —  gräfjlidi.  —  ©rempelmartt.  —  gritlificren. 

—  grinfen.  —  ©robian.  —  @roBl)nnbert.  —  öromnuttcr,    ©rofjoatcr.  —  gruneln.  —  grufeln. 

—  ^-»abcrgcitj.  —  Ijalbieren.  —  balöftanng  —  mit.  —  .sMmmling.  —  iöampelmann.  —  l)änfeln. 
Jägern.  —  l)aud)cn.  —  bäufig.  —  ,!pein3elmännd)en.  —  t  i^ellbanf.  —  ()erausftrcid)en.  — 
C^crling,  —  i>iTin.  —  de^e,  iöeuer,  Öa^.  —  i^ieb.  —  l)iefig.  —  öifttjom.  —  6ilpert§griff.  — 
t  C"*ippe2.  —  <öirfd)fäfei\  —  t)olpern.  —  öottpferb.  —  .'öübnerauge.  —  öünbin.  —  i:"^unb§fott. 

—  bunten.  —  ^öpäne.  ^  ingroifdien.  —  3rrltd)t.  —  3al)rbunbert.  —  5at)rtaufenb.  —  3abr= 
jebnt.  —  ^anbagel.  —  facfen.  —  t  ftalmäufer.  —  Stammerfä3d)en.  —  Stampfer.  —  itapp^aum. 

—  Äatcr,  fal3balgen.  —  faubcrroelfd).  —  Staupe.  —  t  taujen.  —  Äeufd^lamm.  —  fidlem.  —  Äiefcr2. 

—  t  Äieltropf.  —  Äieme.  —  5liferifi.  —  t  Äiejc.  —  5ti^el.  —  flatfd).  —  ÄlecfÄ.  —  flempcrn, 

—  Klempner.  —  flettem.  —  flimpern.  —  flippern.  —  flirren.  —  iilunfer.  —  Stnacf.  —  itnatl. 
itnaufer.  —  fneifen.  —  ^niff.  —  S^nitteloer'?.  —  fnittern.  —  fnobeln.  —  Änofpe.  —  i^nötcrid). 

—  t  Änubbe.  —  fnuffen.  —  Äoblrübe.  —  foftfpielig.  —  fo^en.  —  fräc^jen.  —  Ärabn.  —  Pralle. 

—  ilräufel.  —  ftraroall.  —  5treb§^  —  fribbeln.  —  5trtb§frab§.  —  fritteln.  —  fri^eln.  — 
ßüd)cnfd)cüe.  —  5tumpe.  —  funterbunt.  —  furanjen.  —  füren.  —  Äutfd).  —  Sänbler.  —  2anb§= 
fned)t.  —  fiappalie.  —  läppifd).  —  Öeoiten.  —  lid)ten.  —  lid)tcrlob.  —  2iebd}en.  —  locfer.  — 
lullen.  —  Öümmel.  —  lungern.  —  Öunte.  —  luftmanbeln.  —  lutfdicn.  —  SOläbdien.  —  malmen. 

—  DJtanbeli.  —  t  manfd)en.  —  93Mrdien.  —  +  DJkrfolf.  —  maüen.  —  dJlai}.  —  maufig.  — 
mecfcrn.  —  mergeln.  —  meffingifd).  —  DJüege.  —  morbio.  —  müden.  —  D-Hulm.  —  9Jhnnmei. 

—  SJlünbel.  —  munfeln.  —  murren.  —  na.  —  nac^abmcn.  —  3iad)rid)t.  —  9iad)it)elt.  — 
9tarrifer.  —  Ücarraal.  —  9^afcnitüber.  —  necfen.  —  9icbrung.  —  ncrgeln.  —  nid)t».  —  9Jörj. 

—  3Joterbc.  —  notrcenbig.  —  3iot,Hid)t.  —  ^Jcubel.  —  Cbrfcige.  —  t  Crti.  —  Cft.  —  $acf.  — 
paff.  —  pab.  —  päppeln.  —  ^:)3au5bacf.  —  t  ^^el5e.  —  '^^fiffig-  —  ^MmfifuniuS.  —  pfufd)en.  — 
placteni.  —  plappern.  —  ^Ma§2.  _  ^:)jrcifelbeerc.  —  prellen.  —  ^i5ritid)e.  —  propbcjeien.  — 
^Publifum.  —  ^^^ubel.  —  pursein.  —  Cuelle.  —  auengeln.  —  quiifen.  —  jRacfer.  —  t  JRäbel, 


456  1.  6()rono(ogijcf)e  SDarfteKung  be§  iieu()od)beutic^en  SBortfrfinfee^. 

SHäbcr.  —  5Käbel§fül)rcr.  —  9tanoie.  —  JRanfc.  —  innren.  —  rapfen.  —  9?appci.  —  raidjcin. 

—  9tafpcl.  —  9?atfdic.  —  Siätfeis.  —  reoic.  —  3icuf5,  rcut5cn.  —  JHief5ling.  —  Diicftcr.  —  iHitt. 

—  SRömcr.  —  D?of5tamm.  —  rurfcn.  —  9?ubcl.  —  rülpfcn.  —  iRuntcIvübc.  —  ^Küpcl.  —  ©albabcr. 

—  Salrocibc.  —  Samiucljmnum.  —  iäujcin.  —  v5d)Qft2.  —  ©d)avrctfcn.  —  ©d)au!cl.  —  fdicdiiv  — 
©d)citerbautcn.  —  fd)eitcrn.  —  £diclü)cngit.  —  fdicit.  —  ©diicbövid^tcr.  —  Sdiidjal.  —  6dnlb2. 

—  fcbilbcrn.  —  fd)t(Iern.  —  ©d)lQg  1.  —  jdjlängcln.  —  (5d)laud)maul.  —  ©d)lcifc.  —  ©dilenbrian. 

—  <Sd)lcmpc.  —  fd)(id}t.  —  Sdilinge.  —  (Sd)littfdiu().  —  fdilürfcn.  —  ©dimnrm.  —  ©d)mau§. 

—  ©d)incinflici3c.  —  (5d}mcttcrling.  —  t  6d)micralien.  —  ©djmurf.  —  fdimunjcht.  —  ©dmarre. 

—  ©d)nau3C.  —  fdmicgcln.  —  (5d)nippd)cn,  fdmtppig.  —  6d)m^cr.  —  jdinobcn,  fdniobcrn.  — 
Sd)nörfcl.  —  (Sd}nuvvc,  fdimirrig.  —  Sd)riftf(c(lcr.  —  id)ron.  —  fd)üd)tcni.  —  Sdnmb.  — 
t  jd)urigcln.  —  Sdiurfc.  —  3dnUt.  —  fd)n.ianen.  —  Sd)rotngc.  —  jdiunvvcn.  —  Sd)n)ur.  — 
fcltfam.  —  t  Scnte.  —  Sinau.  —  6ir.  —  fpiden.  —  fpinti[icren.  —  Spi^.  —  ©pt^bubc.  — 
t  ©pricgd.  —  jpröbe.  —  jprüt)cn.  —  ©taffcici.  —  Stänbd}cn.  —  ftänbtg.  —  ©tar  C^lugcn- 
tranfbeit).  —  ftattlid).  —  ftaunen.  —  ©teile.  —  ftid)cln.  —  [Her.  —  ftöbern.  —  ftod)cvn.  — 
ftolpcrn.  —  Stöpfcl.  —  flörrig.  —  t  ©to^.  —  ftranben.  —  t  ©trobel.  —  ©trobmitme.  — 
©troldi.  —  t  fturcn.  —  Stutzer.  —  t  fudeln.  —  ©ünbflut.  —  furrcn.  —  t  ©iitter.  —  tagen.  — 
länbclci.  —  täppijd).  —  Iniimcl.  —  laufciibgiUbcnfraut.  —  I()aler.  —  Ivaiupeltier.  —  Jricb. 

—  trippeln.  —  tröbcin.  —  Inig.  —  Init()n[)n.  —  Tufd).  —  tuten.  —  IU)U.  -  nlfen.  —  Ungetüm.  — 
llnte.  —  Untcrid)Ieif .  —  Urbcber.  —  ujcn.  —  !i8atevmövbcv.  —  i?eit§bobne.  —  ikitStnnj.  —  üerbrämen. 

—  oergcuben.  —  Vergnügen.  —  üermöge.  —  ocvqntden.  —  uerrürft.  —  t)exid)robcn.  —  üerfiegen. 

—  üertrarft.  —  33enoefer.  —  Dcnnittcrn.  —  inciid)vötig.  —  Dor()anbcn.  —  mad).  —  2Bal)nftnn. 

—  roöljrcnb.  —  rcegen.  —  SBeiberid).  —  25?enbcltvcppe.  —  n)id)tig.  —  nnbrig.  —  SBinbbunb, 

—  rcirv.  —  roirfd).  —  2Bi§mnt.    -  ilBittum.  —  SBi^bolb.  —  roorteln.  —  2Bud)§.  —  rourmcn. 

—  Safer.  —  janbern.  —  jcrürcut.  —  jertrümmcrn.  —  ^'mt.  —  jirpcn.  —  ßofc.  —  jögern. 

—  ßögltng.  —  jotteln.        jufrieben.  —  jngleid).  —  3idp.  —  1 3iin§lcr.  —  jupfen.  —  t  jüffcln. 

—  juroibcr.  —  groeite.  —  S'^icbad.  —  3iüieltd}t.  —  o^wicfpalt.  —  3>uieiprad)c.  —  o'üi"9C- 


ß)  (Sntlebnt. 
1.  Obnc  Eingabe  ber  ©ntlcbnungSjett. 

n)  9lue  bcm  ÜJlb.  9ibb.  9!b(. 

3rbele.  —  3(nfcr^.  -  i8arf.  —  «adborb.  —  ^^agger.  —  5^anfc.  —  t  i8ävme.  — 
t  93cffd)cn.  —  T  belemmern.  —  bcrüd)ttgt.  —  t  befd)nppen.  —  t  '-i^cfing.  —  iöcutel'.  — 
t  331afer.  —  blöfen.  —  "M.  —  ^^obmerci.  —  bobncn.  —  58ot.  —  '-öoifalj;.  —  ^öoie.  —  58orb. 

—  Sörbe.  —  iöont.  —  Srarf.  —  '-örarfitjaffer.  —  t  53rägen.  —  S3ramfegel.  —  branbcn, 
SBranbung.  —  33ranber.  —  53raiic,  broffen.  —  53rö§d)cn.  —  t  58übrc.  —  '-öudc'.  —  iBult. 

—  bämifdi,  bämlid).  —  bercinft.  —  ®roge.  —  brodig.  —  t  ®roft.  —  t  ®ud)t.  —  baden.  — 
I)ufel.  —  Xuff.        C^bcrcjdie.  —  ed)t.  —  ©der.  —  Gggci.  —  ©fei.  —  t  Gfelnamc.  —  eytem. 

—  ^ant.  —  5cifc.  —  mmme.  —  5^mmeU)anf.  —  ^inne.  —  ^Icet.  —  flügge.  —  ©effel.  — 
flötlid).  —  t  ®aubieb.  —  (J^ilbc.  —  t  @ranb.  —  ©ranat.  —  .\Snde.  —  .'öafer.  —  .s>aff.  — 
^arfc.  —  .C-iaubcrer.  —  t  .^»clm«.  —  f  i>olm.  —  b»'"Pcln.  —  .'öünfel.  —  rsad)t.  —  jappcn. 

—  Äabarfe.  —  t  Äabüfc.  —  Äaff.  —  t  Äalonber.  —  ilammertud).  —  ÄämpcZ.  —  .ftnnifter. 

—  Äantc.  —  Äanter.  —  tappen.  —  t  Äcrnen.  —  Äcttid}.  —  Ätepc.  —  tippen.  —  t  flabaftern. 

—  Älanipe.  —  Älapp.  —  flatcrig.  —  t  Älei.  —  tnopp.  —  fnappen.  —  ^nappjad.  —  tnidcn. 

—  t  Anode.  —  T  ftnubbc.  -  .Unüppel.  —  t  Änuft.  -  t  Äolf.  —  t^oti.  —  tÄotc.  —  Ärabbc. 
t  Ärampe.  —  Ärämpc.  —  Ärume.  —  Cabberban.  —  t  Sajc.  —  Icrf.  —  Icden.  —  See.  — 
t  fiebbc.  —  Sebnc*.  —  Siebid).  ■  löfdicn^.  —  Suf.  —  t  Sufe.  —  Sump.  —  t  Süning.  — 
3nad)ctcr.  —  mäfcin.  —  5«arid)'.  —  a)Jnt?licb.  —  5Rettimir[t.  —  IT^ibbcr.      DJ^op^i.  —  9)^oraft. 

—  morfd).  —  SD^öroe.  —  3}Juff'.  -  9JJutf2.  —  gjJuttcrtreb§.  —  9)iutterid)iiicin.  —  9iclfc.  — 
9?id)tc.  —  nippen.  —  t  'J?od.  -  Crlogidnn.  —  %o.\].  —  ^^.^egel.  —  t  ^cllc.  —  picten.  — 
piepen.  —  +  ilinn.  —  "•^.Matte.  -  ^^lattcijc.  —  plätten.  —  ^ode.  —  t  5pödel.  —  +  ^^3ott.  — 
*43ottajdic.  —  t  '^Birabm.  —  pridein.  —  '^.^runf.  —  puffen.  —  ^umpc.  —  t  puftcn.  —  quafcn. 

—  Cualm.  —  Guappc.  —  Cucde.  —  rapiiein.  —  'MaVi).  —  ^Kcd.  —  ^cff2.   —  t  akuter. 


1.  (£^ronofogi)rf)e  2)nr[te(tung  be§  neit^oc^beutic^en  SBortjc^ofee^.  457 

—  t  JRictc.  —  3iitf.  —  i)iobbe.  —  iKod)ci.  —  rotten 2.  —  rud)(t)bar.  —  iRumincI.  —  t  ©atte. 

—  <Bd)abc.  —  Sdiad)t.  —  Sd)ad)tc(()n[ut.  —  fdjaubcrn.  —  Sdicüarf.  —  3d)cllfiid).  —  t  ©d)icr. 

—  ©diilbpatt.  —  Sdninmcr.  —  Sdnniicn.  —  r  fdilabbcrn.  —  Sd)(afittid}.  —  Sd)lap;iei.  — 
fdjlappcn.  —  3d)mi3t'cv.  —  t  fd^morcn.  —  id)miu3iicln.   -  Sd)naue.  —  odjncife.  —  t  Sdjneppe. 

—  ©djnurfc.  —  fd)iiüüc(n.  —  ©dioppctii.  —  £d)otc3.  —  idjrafficrcn.  —  fdjrappcn.  —  fd)ri((. 

—  t  fd)nibben.  —  t  Sd)üppe.  —  t  ©d)uppen.  —  t  fdjiuelen.  —  ©ingrün.  —  t  ©olper.  — 
t  ©pre()c.  —  SprcnfeH.  —  (Sprotte.  —  Spuf.  —  ftaminern.  —  Stänber.  —  Stapel.  — 
t  ©tärfe.  —  ftarr.  —  Stempel.  —  ©tem.  —  t  ftopfen.  —  flö^nen.  —  ftoppcn.  —  ftranipeln. 

—  ftubiercn.  —  t  ftufcn.  —  ©üben.  —  ©unb.  —  Iafe(.  —  I()ran.  —  2opp.  —  r  treibein. 

—  Trenfe.  —  liippcr.  —  Irüffcl.  —  Tümpel.  —  lüte.  —  perblüffcn.  —  oerplämpcrn.  — 
t  ocrouiftcn.  —  ncrfdncben.  —  ©affcl.  —  Söatte.  —  t  2Ban.  —  f  SBerb.  —  2Berft2.  — 
t  SBiemen.  —  t  SBippe.  —  SBifpcI.  —  tuifpcrn.  —  t  SBocfen.  —  SBrarf.  —  2Bud)t.  —  ßi^- 

b)  Ütuö  bcm  Cbcrbcutjt^cn. 

@igerl.  —  Ä^eidje.  —  Äiefel.  —  .ttamm.  —  trareln. 


Ü^eriafi.  —  3one. 


c)  3(uä  bent  CSriet^iii^en. 


d)  9(u3  betn  Sateiniii^en. 


ablang.  —  5((Iob.  —  2Inbaud)e.  —  ^Saüei.  —  S3on§bte§.  —  2)om.  —  eraminieren, 
©yamen.  —  ^icfmüblc^.  —  {}Icd)fe.  —  3^(or.  —  ?^Io§fel.  —  Jormel.  —  Futteral.  —  ©aüapfel. 

—  ©aleere.  —  ©inft,  ©infter.  —  @ip§.  —  ©ünfel.  —  jubeln,  ^ubel.  —  Samel.  —  t  Äamp. 

—  ÄapeüeS.   —   5lorianber.   —   Äriefente.   —   5lugeU.  —  0}liete2.  —  TliiUd.  —  3^ero.  — 
^ennat.  —  ^eft.  —  ^iapg.  —  t  Siaufe.  —  ©arfennent,  fapperment.  —  ©ofjlei.  —  ©taat. 

—  Xf}unfifd).  —  oerpönen. 

e)  9tuä  bent  gronjöfüt^en. 

2tr.  —  2I§.  —  ;8anbeJ.  —  ^Banbclier.  —  53ai"tion.  —  33erlinc.  —  53ombalin.  —  bor= 
bieren.  —  löoretfd).  —  boijcln'^.  —  33rorfper(e.  —  2)roge.  —  Su^enb.  —  xyalb^i.  —  t  3^lam= 
bcrg.  —  Jrieg.  —  t  Äa(m.  —  ilamifol.  —  Äariolc.  —  Gruppe.  —  Sa()n.  —  t  lafc^  (?).  — 
2Ra»fe.  —  9}?eute.  —  ^Pampblet.  —  ^afpc(.  —  paifcni.  —  pajfieren.  —  paufd)cn.  —  ^^ebant. 

—  $tcf.  —  ^impcmede.  —  ^^-^lüfd).  —  '^^öbel.  —  iRaÜe.  —  9Rampe.  —  ranjig.  —  Diappe^. 

—  rar.  —  t  3iafpe.   —  farferlot,  fappertot.   —  Sdialotte.  —  ©djanfer.  —  jd^arroen^eln.  — 
©c^u^u.  —  ©ederie.  —  ©enc§baum.  —  ©impel.  —  ©odel.  —  Ireffe.  —  Trompete.  —  Trubel 

—  Trumpf.  —  turnen.  —  Tufd}e.  —  oiti'one. 

f)  'Um  bcm  jtalicniit^cn. 

Äuppcl.  —  t  2ambcrt§nuf5.  —  OJIalpe.  —  preisgeben.  —  ©c^mergel.  —  ©djroabron.  — 
©orte.  —  ©pai  —  ©toff.  —  Terne.  —  Träfe.  —  Tratte.  —  trillern.  —  Trott.  —  Tulpe.  — 
SBirjc^ingi. 

2.  3m  14.  u.  15.  3abrf)unbert. 

a)  9tuö  bcutfi^cn  Violetten. 
31  uö  bem  mt).,  "lli^b.  9Jbl. 
2Ilbeere,  Jllbefing.  —  aftcn.  —  SSadjftelse.  —  Sudjroeijen.  —  2)üne.  —  f)ager.  —  bämifc^. 

—  t  §tmten.  —  Äabliau, Jlabcljau.  —  Äanind)en.  —  Sante.  —  fneipen.  —  t  Ärug2.  — 
nebft.  —  t  3'iobi§frug.  —  Cfe.  —  paffen 2.  —  ^;paDian.  —  piffen.  —  ©c^abtone.  —  ©(^arbod. 

b)  9(ud  bent  Sateinifc^en. 

2)iffant.  —  2;oftor.  —  ßnbioie.  —  gngtan.  —  J-oIter.  —  Äalenber.  —  Äaftanic.  — 
Älaufel.  —  Äomet.  —  furicren.  —  öaroe.  —  liefern.  —  Cfterlugei.  —  'Rebell.  —  ^pomerange. 

—  ©frupel.  —  ©tubent. 

-Älugc,  Gtt)moIogif(^eä  aSörterbuc^.    6.  3lufl.  58 


458  1.  6'^ronofogi)cf)e  2)arftenung  be^3  neu'E)ocf)beutfd)en  SSortfcf)a^e§. 

c)  Muä  bem  jtalieniic^en. 

öaftci.  —  53af;.  —  bu^cn.  —  Jugc.  —  ^•^atidncr.  —  i^apujc.  —  9)^ufter.  —  Pantoffel. 

—  ^Prooiant.  —  jd)marofeen.  —  SSiftcr. 

d)  9luB  btm  3ranj5?iii^fn. 

iBaUabc.  —  33arbier.  —  Jöarctt.  —  boppcit.  —  iöacainc.  —  ^^arfc.  —  itoinpacime, 
Kompagnon.  —  itontov.  —  Äorbcl.  —  ilovintfie.  —  Satj.  —  DJtamer.  —  Station.  —  Clcanbcr. 

—  ^arf.  —  ^^JJomp.  —  ^^offc. 

3.  3m  16.  3a()r()imbert. 

a)  9(iis  beutfi^cn  Sialrfien. 

1.  iHuc-  bcm  -Mi<.  3{&b.  9fbl. 

Stgalaftcr.  —  ä()nlid).  —  albern.  —  IJllmer.  —  5(fd)cnbröbcl.  —  t  beiem.  —  58cmme. 

—  S3crn[tcin.  —  ^lacffiid).  —  33öl)idiafe.  —  53ütte.  —  t  bal)lcn.  —  2)eicft.  —  SDienftag.  — 
breil't.  —  bröl)ncn.  —  büftcr.  —  t  ©Ivi^c-  —  t  (äiügnnittev.  —  fett.  —  Jt^'d-  —  i^Ii^bogen. 

—  5rof)n-  —  fül)lcn.  —  ^xmk.  —  ©arbine.  —  iilul).  —  C"^a{)nrei.  —  4"'älfte.  —  ^'»ttÜei.  — 
^arbcr.  —  I)afd)cn.  —  l)cud)cln.   —  t  .'ptppei.  —  -t^ügcl.  —  Ma[)n.  —  t  Äielfropf.  —  Äippc. 

—  Älcppcr.  —  .Hüdilcin.  —  lauteren.  —  Sippe.  —  lobeni.   —  Ctter  (=  9iatter).  —  plump. 

—  prafien.  —  Cuadjalbcr.  —  J){ütiel.  —  jadjt.  —  ©aljlbanb.  —  Sd)lade.  —  ©d)lappc2.  — 
fc^Iau.  —  fid)tcn.  —  Stellage.  —  lalg.  —  Zau^d).  —  Jeer. 

2.  Slii-i  obcrbciitidjcn  Xialcften. 
'3(ii'cl.  —  aufiuiegcht.  —  bel)erjigcn.  —  fäl)ig.  —  SD'lunaffc. 

b)  %ae  bem  @ricd)ifd|cn. 

3lmarant.  —  5(iit()metif.  —  aromotifd).  —  5Jibliot()ef.  —  33tgamic.  —  2!efpot.  — 
Grcmit.  —  ^^orijont.  —  Mlima.  —  Sabijrintli. 

(-)  9(u0  bcm  !i^atrinii(^rn. 

abjoloieren,  5lbiolutton.  —  5lccent.  —  abbieren.  —  ^Ibüofat.  —  'Slffcct.  —  9(ften.  — 
?Ird)io.  —  'Jlrfcnif.  —  'Jluftion.  —  '^hiftcr.  —  'Editor.  —  ^a)alt.  —  5öatt)engcl.  —  53ertram.  — 
beftialijd).  —  bcfenfiu.  —  bittieren.  —  bilatorifd).  —  3^i)penfation,  bifpen[ieren.  —  bifpiiticren. 
2;i§i5iplin.  —  biuibicren.  —  2)ueU.  —  ©ffcnj.  —  cypebicrcn.  —  Filiale.  —  fir.  —  @ran.  — 
.'öiänc.  —  3"tcrciK-  —  Äaper.  —  ilänftcrleinS.  —  itautel.  —  ilaiition.  —  itomobie.  —  ^ux^. 

—  Üineal.  —  Siottcrie.  —  DJiaior.   —   SJ^atron.  —  Crtl)ograpl)ie.  —  ^^^aft.  —  Otapiinjel.  — 
9taufd)gelb.  —  ^Hcliiiion.  —  ^Kivömarin.  —  3alüc.  —  Sceptcr.  —  Spcttafcl.  —  ©pefnlation. 

—  Spclunfc.  —  ftrangulicrcn.  —  fiibtil.   —  jummicren.  —  ialar.  —  tayicrcn.  —  Icrmin. 

—  trafticrctt.  —  Ul)r.  —  ^5'vctfd)e. 

<1)  'Jliii»  bcm  ,Vl'cniidicn. 

5lld)iinie.    -  9(rtii'd)ofc.  —  ^i^anbit.  —  J^anfcrott.  —  33anfett.  —  58affift.  —  33iiferon. 

—  (Sitabcllc.  —  liitrone.  —  Comptoir.  —  Xamaft.  —  Tiöfonto.  —  bito.  —  jiratje.  —  j'Vrettd)en. 

—  Wcjd^iuabcr.  -    ('»Umbel.  —  (Granate.  —  ,Uartätid)e.  —  Alajeinatte.  —  Slaffe.  —  ilauallerie. 

—  ilol)lrabi.  —  .Uonto.  —  frcpiercit.  —  Öajaret.  —  SDIagajin.  —  DJJart'ctcnber.  —  9Jkrjipan. 

—  ü)Iclone.  —  'i^liavqnill.  —  '^iofal.  —  "^or^cllan.  —  Siadctc.  —  9il)abarber.   —  ©anbei.  — 
6arbclle.  —  Sd)artetc.  —  Solbat.  —  Stafct.  —  Stilett.  —  lenor. 

c)  %\ie  bcm  Jtanjöfii^cn. 

"Jlbmiral.  —  5(larm.  —  'iltimanad).  —  'Jlntnlct.  —  'Jtppetit.  —  2trra§.  —  3(rrclt.  —  2tr= 
riUcric.  —  «allon.  —  «anbcZ  —  iöaron.  —  iMllet.  —  53i§tnit.  —  Sorbell.  —  33üffet.  — 
53nffarb.  —  Goufin.  —  Xamc.  —  2)eputierter.  —  Criginal.  —  Gpceü.  —  5a<.:on.  —  Jcc  — 


1.  Sfjronotogif^e  ^arftellung  be§  neuI)ocf)beut)c^en  Söortfc^aleS.  459 

Fregatte.  —  (Vuricr.  —  ©alomi.  —  ®a(ofd)c.  —  ©nrbc.  —  ©arberobe.  —  ©avnifon.  — 
©cncral.  —  @nome.  —  ,^sa§mtn.  —  ,uirocl.  —  Jtapttulation.  —  Äarat.  —  faificrcn.  — 
Äcl)rreim.  —  Älaoier.  —  Äommanbant,  fominanbicrcn,  iiomnmnbo.  —  5lompot.  —  Siivafe.  — 
Äurrter.  —  Safat.  —  fiänn.  —  Seutenattt.  —  ÜJtebaiüe.  —  SJ^cutcrci.  —  Tlinc.  —  nett.  — 
neutral.  —  Dffijier.  —  ^Paütfabe.  —  ^^atriot.  —  513iIot.  —  ^H-ofof;.  —  JRapter.  —  Dicft.  — 
©aucc.  —  lali'e.  —  loxle.  —  3otc.  —  3urfcvlanb. 

4.  S'tt  17.  Sö^tfjunbert. 

a)  Slitö  beutit^en  Xialcften. 
3lu-j  tcm  9ib.  5Kb b.  9JbI. 

5I6fcf)ad).  —  5(nc3elec(cnl)cit.  —  Slpfelfine.  —  ^pnfojc.  —  auSftaffieren.  —  53ai2.  — 
33Qaalt.  —  t  58cn()ammel.  —  Slocf.  —  g3ocf§bcuteI.  —  53oot.  —  33remfci.  —  ^Bugümet.  — 
t  S3ul)ne.  —  33uic.  —  58üfe.  —  t  33urcn.  —  t  beftig.  —  2)eut.  —  2)orfc6.  —  2)ofe.  — 
t  ^lummcrian.  —  ©bbe.   —   6t§bctn.  —  entern.  —  gö^ji^eug.  —  f  {^läj.  —  fitnf.  —  tlott. 

—  [yocfc.  —  ^-radit.  —  (^riefeln.  —  AriU)iaf)r.  —  ®a§.  —  @rof;2.  —  .'pafenS.  —  öarimne. 

—  ^a'il  -  tajütc.  —  Äant[)Qfen.  —  Aap.  —  itaper.  —  fcntem.  —  Äie(3.  —  Änaftcr.  — 
Ämrp§.  —  Ärafecl.  —  Süftc.  —  Safcn.  —  lanben.  —  Sauor.  —  Ud)tcn.  —  Sotfe.  —  SDktrofc. 

—  Drfan.  —  t  9iabau.  —  9i[)ebe.  —  fd)cucrn.  —  ©d)td.  —  fd)(app.  —  Sdjteppe.  —  6d)(eufe. 

—  ©c^macfc.  —  ©c^oüe'A  —  (Sd)uft.  —  id)iinU.  —  f  ©pinb.  —  t  6tafen.  —  flottem.  — 
©tüber.  —  Jani.  —  lorf. 

b)  9tu!f  beut  (Sricd^iidlen. 

2(mncftie.  —  2Intipat[)ie.  —  2aia§2.  —  6^ao§.  —  (Bd)o.  —  ©felett. 

c)  StttS  beut  Safeinifii^en. 

Slft.  —  SBanbe.  —  2)efeft.  —  2)elinqucnt.  —  bcfpcrat.  —  Sejcmber.  —  Sejcnniuin.  — 
3)tabem.  —  bi^frct.  —  3)iftrift.  —  bominicrcn.  —  Gleganj.  —  ©yperiment.  —  erponicrt.  — 
(Sytraft.  —  ertranagant.  —  Jactt.  —  Jartotunt.  —  familiär,  Familiarität.  —  famos.  —  ^yerien. 

—  fibel.  —  ©almei.  —  graffieren.  —  A>fu§pofu§.  —  5lanal.  —  ^apitoltum.  —  ^apfel.  — 
Äarbetjd)e.  —  (2(al09iaupe. 

(1)  9(ue  bftn  3tolicitiii^en. 

2Iltan.  —  SIrie  —  «agateUe.  —  33atbad)in.  —  «allet.  —  «anfs.  —  bafta.  —  58ratfd}c. 

—  ßonto.  —  fallieren.  —  {yaSPt.  —  J'intc.  —  Ö'lottc.  —  franco.  —  ©allene.  —  ®iro.  — 
©rotte.  —  .söarlefin.  —  tapriolc.  —  f  Äarfiol.  —  Äaniepal.  —  5?artaune.  —  5lartoffcl.  — 
öacf.  —  Sifte.  —  netto.  —  Cper.  —  Dtabatt.  —  D^ififo.  —  ©fijge.  —  ©pefen.  —  ©pion.  — 
©portein.  —  ©taffette.  —  ©trapajje.  —  lapet. 

e)  9ttte  bem  Spanii^tn  unb  Sportugiefii^cn. 

2lbjutant.  —  ebofolabe.  —  ©aUe.  —  tofo§nu§.  —  Äorf.  —  ajia§ferabc. 

f)  9tus  bem  gronäöjtfd^cn. 

abieu.  —  Slbreffe.  —  SItlee.  —  amufieren.  —  5Intiquität.  —  5(panage.  —  apart.  — 
apropos.  —  'Jtrmee.  —  2(tout.  —  3(ttentat.  —  Stubicnj.  —  SBagagc.  —  53aionett.  —  53alfon. 

—  33all3.  —  58aradc.  —  Sarrifabe.  —  Bataillon.  —  53attcric.  —  53ergamotbirne.  —  ^Bioonaf. 

—  bisarr.  —  blamieren.  —  53lanfett.  —  53lodabe,  blorfiercn.  —  blonb.  —  t  blümerant.  — 
33ombe,  bombarbieren.  —  brat».  —  58refd)c.  —  53rigabc.  —  brünett.  —  53üreau.  —  Canaille. 

—  ©aoalcabe.  —  6l)arge.  —  Gljarlatan.  —  diannant.  —  6l)ef.  —  6l)tcane.  —   coujonniren. 

—  courant.  —  Gouuert.  —  bamasjieren.  —  bcbattieren.  —  belifat.  —  Teferteur.  —  2)iät.  — 
3)ragoner.  —  egal.  —  Glite.  —  engagieren.  —  ©quipage.  —  Gfforte.  —  Gtappc.  —  eyatt.  — 
ercrjicren.  —  ^^amilie.  —  5afrf)ine.  —  fatal.  —  ^ilou.  —  filtrieren.  —  {yinansen.  —  ^ineffc. 

—  jVlanfe.  —  ^ontiine.  —  Jorce.  —  J-ort.  —  [yourage.  —  franf.  —  fricaffieren.  —  frifieren. 

—  friüol.  —  Jyront.  —  ©age.  —  galant.  —  ©arantie.  —  ©lctfd)er.  —  ©rimaffe.  —  ©rofei, 


460  1.  C£t)rono(ogijd)e  ^^arftellung  be§  neu'^odibeutjcficn  2ßortjrf)a^e§. 

©ro».  —  5>aiörb.  —  ^nfantexne.  —  rsournol.  —  Äabinct.  —  fialefd)c.  —  Äamcvab.  —  tam-- 
vknn.  —  Äanaiüe.  —  5lnnonc.  —  faput.  —  farcfficvcn.  —  itarottc.  —  Äaoallicv.  —  5t  off  er- 

—  fofctt.  —  ÄompHce.  —  Momplot.  —  MoiTcfi.onbcnj.  —  itraoottc.  —  Ävcbit.  —  fufd).  — 
$?an3cttc.  —  öimonnbc.  —  fiocic.  —  DJiaiim.  —  DJIappc.  —  9."llavid)2.  —  inavfdiievcn.  — 
9}iQicf)inc.  —  9Jitcnc.  —  Sfiüipfadic.  —  9iifd)c.  —  nobel.  —  Cnfcl.  —  '^^ava.  —  ^arabc.  — 
^a\d}.  —  IRang,.  —  Diobomontabe.  —  iHunbc.  —  ©d)afott.  —  Sdialiuipc.  —  Sdiävpc.  — 
(Sdiatullc.  —  laiUc.  —  lanibour.  —  laute.  —  loilctte.  —  top.  —  Ioi1.  —  Ivuppcn.  — 
ooltiiiicvcn. 

5.  Tsnt  18.  3af)rf)unbcvt. 

a)  9lu<>  beutit^tn  Tialetten. 

*!liiÄ  &cm  Diti.  Olbb.  «bl. 

5(ftic.  —  5flberei.  —  2(n()öl)c.  —  5(u§lQnb.  -  Üirgcr.  —  58atc.  —  barfd).  —  53cctc.  -- 
55eiänniaft.  —  bcid)roid)tigcn.  —  Srinf.  —  53ud)t.  —  bugfieven.  —  (Sl)viflbaum.  —  6()i-ift-- 
ttiibd)en.  —  Ted.  —  bvall.  —  Svopc.  —  entlang.  —  flau.  —  «ylau?.   —  ^s-ltcber.   —   ^-ufcl. 

—  6ai.  —  .t->ain.  —  t  .^ci>t.  —  l)iffen.  —  Ijojaneu.  —  ilänipe.  —  Äauucngienev'-.  —  Äetfd)c-. 

—  t  Ätefc.  —  Älabbc.  —  t  i\ltprid)ulc.  —  t  illopS.  —  t  folleru.  —  Mradc.  —  aropjeug. 

—  fiadmu§.  —  Sinnen.  -  9^ietc.  —  Crl)oft.  —  ^^fropfcni.  —  ptetfetn.  —  t  9iabattc.  — 
fdilenbern.  —  ©d)lud)t.  -  fd)inud.  —  t  ^djmd.  —  ©djnopg.  -  t  fd)nöfcrn.  —  ©d)i-ulle. 

—  6cft.  —  fpudcn.  —  fputen.  —  ftramin.  —  ©tulpc,  ftülpcn.  —  33crlic§. 

I>)  9liii>  bfin  ijronjöriiiöcn. 

abonnieren.  —  3Igraffe.  —  5(lfopen.  —  ^Jlniüfaut.  —  ?(ubricuue.  —  antif.  —  3(rfabe. 

—  ^Barriere.  —  Jöellctrift.  —  bigott.  —  SBillavb.  —  53ombarbcnient.  —  53on=ntot.  —  ^Bonbon. 

—  58ouquct.  —  brillant.  —  53ron3c.  —  33roid)üre.  —  53iifte.  —  6amcc.  —  6l)auffec.  — 
(Sliflue.  —  Tambrctt.  —  Debatte.  —  Tctncnti.  —  bc§apouicren.  —  Seifert.  —  brapicren, 
2:raperie.  —  bveffieren.  —  Duujel.  —  3^ufd)c.  —  cclataut.  —  elegant.  —  enorm.  —  ©fplanabe. 

—  Gtagc.  —  coeutuell.  —  Jabiif.  —  ^ai:abc.  —  tabe.  —  Äafte.  —  Äofarbe.  —  Äorjet.  — 
5IRand}ettc.  —  naiü.  —  Crange.  —  t  pafdjen.  —  ^idnid.  —  SRaffe.  —  Ireff.  —  aBcftc.  — 


2.  ^erjeirf)inf> 


bcr  bcfprodjcncn  Si^ürtcr  ou§  bcm  ßriccftiftticn,  latciniftöcit,  itaUcntfcticii,  fran3Öfiirf)cu 

unb  cnglifcöcn  S^racöftöafec. 


atnm. :  Xev  Stvid)  Iniitev  einem  SSorte  öeriucift  an^  ba*  üoifjcvgeOenbe  SSJort. 


a-  iin= 

äaroc;  jatt 

äßßac;  3lbt 

dTaöö^  gut 

ä-ffeXo;  ©ngel 

(i-ffoüpiov  (Surfe 

ä-fKiaxpov  5üuicl 

ötYKupa  5liifer 

ötTvö?  Äeufd)(amm 

ÖTpo?  — 

oTpio?  Gcfcr 

dTpöq  3lcfer 

äixw  cnci 

a-fuj  3Icfev,  5{d)fe 

dbt\cpö(;  ftalb,  @eUd)ter 

äbriv  fatt 

äeeXo?  raett 

deEiu  rcadifen 

6^nxn<;  isac\i> 

0Li-\ai  rcc(ien 

d/iTii;  ©inb 

äepeuj  SBunöer 

aiYaveri  ©tdie 

aiTeipo?  — 

aiYi;  — 

aiTOKepac  ^ocf&born 

(iiei  ic  6(ic,  ciutg 

aiGuu  eitel 

alua  Seim 

ai|uüXio?  — 

aiöXoq  See 

aiüjv  2(oncn,  6()c,  croig,  je 

oKoiva  2i[[)rc 

ÖKovoi;  — 

oKapi  ©ngerling 

aKacJTOc;  ^Uiorn 

otKaraXic  — 


(3(It=,  9)JtttcI   iiub  5Jcußrtct6iftf).) 

ötKr)  2(rt 
cik{^  (5cf 

äK|uuuv  ^■^ammcr 
diKoüuj  t)ören 
äKpoc,  Stbre 
ciKTea  3{tttd) 

ÄKTf)    — 

äKUJv  2i[()rc 
äXeiqpu)  Salbe 
äXeüuu  Dcrliercti 
(iXKuduv  (5d)roalbe 
aXXo?  elenb 
öXuevixiaKct  2I(manad) 
6X011  Siloe 
aXoxo?  liecjen 
äXc,  ©alj 
äX(To<;  Söalb 
a,ua6o(;  3anb 
audpa  9J^eer 
üLidpaKov  DJlaioran 
duäuu  ü)^abb 
'AiußaKoüu  Samstag 
dußpoTOc;  Tloxb 
ä,ueXTuj  melfen 
äiaevai  fott 
a|uri  C()m 

äyLr\TÖq  — 
ö^uYbdXri  5[Ranbel2 
diicpi  bei,  um 
ducpiXuKri  2id)t 
'Auqpiuapo^  SDIeer 
diaqpuj  beibe 
dvd  ait 

dvaxujpriTn;  (Smfiebicr 
ävbdvuj  füG 
dvbpduobov  Äebfe 


dveuoc;  a()nbcn 
civeHJiöq  tiefte 
dveu  o()ne 
ctvriaov  5(nt§ 
dvBpribüjv  Sürofjne 
dvBprivri  — 
dvicTov  3lm§ 
dvxi  ant= 
dvubpoq  Otter 
dSivri  2{rt 
dEuuv  2{d}je 
d-rreXXoq  'iyaü 
diTo  ab 

diToXaüuü   Sobn 
äp-fupoq  Silber 
dpriv  Stamme 
dpKTO(;  53är2 
dpvuuai  Grnte 
dpöuü  5(cfer,  2(rt 
dp-TTri  fd^arf 
dpöeviKöv  ^irfenif 
dpxi-  Gr3= 
dpxiaxpöt;  ^Irjt 
doKriBriq  Schabe 
dcJTrip,  darpov  Stern 
ctrep  fonber 
«Tri  Sünbe 
drucK;  ^tem 
dTpaKTo<;  bred)feln 
dxra  3i[ttc 
au  Y6  and) 
avXoc;  Sd}almci 
aüEdvuj  roadjicn 
dxvri  2(bne 
dxupov  — 
dv^ii;  Sfbfette 
dxo<;  6tbed}fc,  sag 


462  2.  9Ser§ei(^m§  her  bejprocf)enen  SBörter:  a)  qu§  bem  (5}rie(f)ijrf)en. 


äxupov  2{f)ne 

ßaivuu  fommen,  Äauj,  t'ccf 

ßaUiloj  33aU2 

ßdWeiv  2(rmbni)t 

ßdXaauov  SBalfam 

ßeöboc;  Äo^c 

ßioq  fcct,  fommen 

ßioTO(;,  ßiöuj  fecf 

ßX^TTuu  pflciicu 

ß\ecpapov  — 

ßXnp  Siöbcv 

ßXiTov  OJJclbc 

ßo\ßö<;  Soüci,  <]roicbel 

ßö^ßuE  iBombafin,  iöomban 

BÖOTTOpOC     ^Ul1 

ßoüßaXoc  53üffcl 
ßouKdXiov  '^^ofal 
ßouKoXoc  halten 
ßoüXoiaa»  lüoücn 
ßoöq  Äu() 
ßoÜTupov  ^Butter 
ßp^iuuj  brummen 
ßp^vbo;  Glcnntier 
ßp^XMoq  JBräiien 
ßp^XWJ  JKcflcn 
ßpöfxoc  .Hvaiicn 
ßpoTöq  i)^ov^ 
ßpöxeo<;  Avalen 
ßpoxö;  Äring 
ßpuov  Avant 
ßpüTov  brauen 
ßpüuj  Äraut 
ßüa?  Äauj 
ßöZa  — 

ßüpaa  53örjc,  Äürfdmer 
ßiuXirn?  ^il3 

•fä-ffpaivct  ÄQnfcr2 

■faiaov,  YaTiToc  Wer 

T«Xa  WM 

■faXd-ffa  WaKiant 

Taußpöc;  G-ibam 

fa\i(pal  flamm,  iliefcr' 

foiiKpiiXal  — 

TaOXo;,  ■fu'jXö;  ÄicI- 

Tt  aud),  ba 

fifwva  {iU)n 

Tfcveidc;  Äinn 

•f^veiov  — 

T^vo<;  Äinb,  Äned)t,  Mnabc,  .öeil 

fivoc;  ftinn 

T^pavoq  ilranid),  .ftrabn 

Teüuü  ficfcn 

•rnpci<Jxuj  itranidi 


TiTvoiaai  Ätnb,  Änabc,  Äuedit 

YiTviijoKUj  fönnen 

"fXaÜKUJua  Star 

YXaüt  — 

T^id  md 

fXivri  — 

y\o\6c,  Älei,  flcin,  Seim 

•fXuKij^()i^a  Safri^c 

•fXÜTTTric  fliebcn 

■fXüqpavoc  — 

TXüqpoj   — 

■fXujZuj  5llurfc 

Tvü£  ftnic 

•fvinrereiv  — 

-fviüai?  fönnen 

YvuuTü(;  — 

Toduu  faum 

Törrpoc  Äanfer2 

•föucpo^  Mamm,  Äegefi,  Änebel 

fovY]  Minb 

•föuu  Änic 

Tpd9iov  (Sriffel 

Tpdqpuj  ferbcn,  ®rab 

Ypduu  Äraüc 

•fpuZiu  (irunjen 

■fpuXXoc  ©rille 

Ypuuea  iirume 

TpuTTÖc  liXxovi,  frumm,  Mrüppel 

Tpüxri  Äraut 

Tpüvj;  ©reif 

Tuvri  fommen,  SQBetb 

^v\\)oc,  @ip§ 

bdKVLu  ."-Jauiic,  ÄIcifter,  rinnen 
bdKpu  ;-)rtf)rc 
bdKTuXo?  ®attc(,  3c{) 
baiaduj  jabm 
baiadöKnvov  j^roetjdic 
bauXö«;  bürr 

bet-fM"  ;)eid)en 
beiKvuui  jeigcn 
beiTTvov  3ed)c 
b^Ku  gcl)n 
b^Xeap  Äöber 
b^Xerpov  — 
b^cpat  .Halb 
beX(pü(;  — ,  Öcltdner 
bi.\ia<;  ,^tmmcr 

b^liUJ    — 

beEiöc;  fal)l 
b^Kpoiaai  trad)tcn 
b^puj  jebrcn 
beöTTÖxric  ^Tcjpot 
bi-  jtüie: 


biaiTo  2)iät 
bibium  geben 
hioc;  2}ten§tag 
biiraXTo;  --iah 
bmXdaioq  — ,  falten 
biTTTa.uvoq  ®tptam 
b\c,  Jimer 
biqpuup  3ubcr 
biiÜKiu  Jsflflb 
bo\r\  Zweifel 
boKöc;  ^acfen 
boXixöc;  lauil 
boXcpöc;  ^aib 
böiua;  ©aben,  3i"ii"ci^ 
böpu  S^cer 
boxri  3)aubc 
bpoiaot;  treten 
bpöc  Gid}e,  Jcer 

büo   JUICt 

buc-  jcr-- 

^  fid) 

eap  ^•riU)ltnii 

eßevo<;  Gbcnbaum 

^Tf^'c  nai) 

^•fKauaTov  linte 

^rxeXuc  3(al 

^Yxeöiiuiupoc  9JJärdien 

ifd)  id) 

ibavov  effen 

^'bvov  SBittnm 

^boiiiai  cffcn 

^bpa  ©ei'fel 

^€bva  SBittnm 

eloiuai  filjen,  Seffel 

iOiKii)  niollen 

^eviKü»;  bcutfd) 

ieoq  Sitte 

€iKU)  iucid)en 

€(X6u)  SBellc 

eiui  ge[)en,  eilen,  @affe 

eipTLu  räd)cn 

fipoc  SBolle 

^KOTov  ()unbcrt 

^KXeiTMo  fiatrocrge 

^KXeiKTÖV    — 

^Kupd,  -6c;  ©c^iüäfjcr 
^XdTt-)  Sinbc 
^Xacpoc,  i>irfd) 
IXacppoq  flelingen,  Ictd)t, 

lungern 
Aaxüq  Ieid)t 
^Xeriiaoaüvr)  ^dmolcn 
AeüGepoc  lieberlid) 
Aecpaipouui  5llp 


2.  Sßer5eicf)ni§  ber  befproc^enen  SBörter:  a)  ou§  bem  ©riediifdien.  463 


SXecpaq  Äamcl 
4X.iKr|  Sa  Irceibe 
'4\kü)  2Bolf 
^\\ö^  (5-(cnntier 
'^^^K  SBunn 
IKtioc,  Salbe 
?\q)0<;  — 
^Mßpuov  Äraut 

S|uiT\aaTpov  ^;^flafter 

^laqpuTcOo)  unpfen 

^jucpua»  — 

^v,  ^vi  in 

^v^TTuu  fagcn 

^veouamarric;  ©nt^ufiaft 

^vv^a  neun 

fe'vvum  SBcflc 

^£  ied)§ 

4Sd)aiTov  Samt 

^ö;  fid) 

^iriirXoo^  Jcll 

^Tri0Ko-n:oq  Sifd^of 

imara^xai  33cr)tanb 

€TTo,uai  ,'öcu,  fcl)en 

Itto;  crrcnl)nen 

^TTTct  lieben 

gpaZ:e  grbc,  '}(i)vm 

^PTov  SBcrf,  rcirfen 

^P^ßivGo«;  grbfe 

^pexri?  JKubev 

epeT^6(;  — ,  (5id}e 

^peÜYUJ  räufpern 

?peu9oi;  rot 

^peuBo)  — 

^peuvduu  raunen 

^P^uj  SBort 

epiGo;  reiten 

epiov  SBoÜc 

^puTn  räufpern 

^puGpöi;  öenbe,  rot,  JHeiter 

^pvai-aeXaq  ,}cll,  rot 

^puuü  Diiemen 

^pujr)  9iu()C 

EaK\aßr|vöc  Sflaoe 

löTtepa  SBeftcn 

eaTTexe  fagcn 

iori  fein 

daxdpn  5lfdie 

^Toc;  SBiöber,  3«f}r 

gTu^o(;  Sitte 

eüaTT^Xiov  Äirc^e 

iXivoc,  5 gel 

eXuu  (effXov)  Sieg 

lioixa  gären 


Z:6öTÖ(;  — 
ZeÜTVuiui  3od) 
Zeü;  2)ien§tag 
l^uj  garen 
lr\T4.w  gätcn 
ZiTTißepii;  Qngrcer 
ZuTÖv  gären,  3 od) 
^üjvri  3one 

M  ia 

nT^o,uai  fud)en 
nbofiai  füf5 
fibovri  — 
r\bi}<;  — 
r)ieeo(;  SBittib 
»iXioc  Sonne 
ni^ei?  un§ 
f^^6po(;  Jammer 
niLiiau  balb 
flTTap  öeber 
ripi  erft 

riTop  Slber,  2ltcm 
fixpov  5Ibcr 
r]^c,  Often 

eaipöc;  %l)üv 
edWuu  2)olbe 
6d\oq  — 
e^Xuu  rcollen 
eepiuöq    ^ärmc,  roarnt 
öripiaKöv  Jljeriaf 
eöXo?  3)olbc,  lljal 
epnvo;  brö()nen 
QpvXoc,  Iraum 
epuüvaE  2)roI)ne 
Guyarrip  Joc^ter 
Güvvoq  JI)unfifd) 
Güpa  %[jüx 
Güperpov  — 
Güpaoq  2)'0rfd}e 
Gupujv  Ipr 

ißiöKoc;  ©ibifd) 

lYvüa  ilnie 

ibeTv  roiffen,  33erroci§ 

ibiuu  )d)rci^en 

ibpOuL)  fi^en 

ibpibc,  fdjrci^en 

i^vai  ei(en,  ®affc,  gelten 

iepö^ißaXo?  Sain§tag 

iK|Lid(;  Sei[)e 

i^d?  Saite,  Seil 

i|uovid  Seil 

iveq  Sel)ne 

iö<;  @ift,  oerroefcn 


(iTvöt;  Cfen 
iTTiroq  .S2>cu,  SiotV 
lOTt-i^u  fte()cn 
iT^a  SBeibe 


KaTxäz:uj  fid)eim 

KaTXaXduu,  KaTXXdZuu  — 

Kab|Li€ia  ©aimci 

KÖboq   <oaf5 

KaGapöc;  5te^er 

Kaipöq  rcei( 

KaTöap  5?aifcr 

KaKKdui  facfen 

KaK6<;  — 

KdXauo<;  .V^alnt 

KaXlvj  ()olcn,  laben 2 

KÜXXoc;,  KaXöi;  [)eil 

KctXüßri  l)c()len 

KdXuE  Äcld) 

KaXuTTTuj  l)el)len 

KdiLiapci  itammcr 

Kd^apoq  i>untmer 

Kd.un^ot;  Äamcl 

Kd.u^apo;  i>ununer 

KduvLu  (Ka^övxeq)  fterben 

Kdvaaxpov  ilnafter 

KdvGapo(;  Ä'anne 

KÜviaxpov  lorixifter 

Kdvvaßi<;  öanf 

Kunpöq  §ciber,  §abergei§,  S8oc! 

KdTTuuv  Äapaut: 

Kdpa  i'mn 

Kdpaßoc;  ilrabbe,  5lreb§ 

Kupbia  §er3 

Kdprjvov  ^irn 

KapKaipuu  ()urd)t 

Kdpvov  iöorn 

Kdpov  ^avbc 

KüpTTaXii.iö<;  rcerben 

KapTToq  .s^crbft 

Kdpxa  t)ai"t 

KdpxaXXoq  ^rä^ei 

KdpxaXo^  iSMtrbe 

KapxepeTv  barren 

Kapxepöq  l)arti 

Kaoauuj  Säule  2 

Kuaxavea  Äaftame 

Kdaxava  — 

Kaqpoupd  Dampfer 

KöxdZuj,  KaxXd^uj  tid}em 

KdxXriE  ^agel 

Kdxpuc;  .£">aber 

K6TKei  ^'»ungcr 

Keiuai  9Jeft 


464  2.  95er5etcf)ni§  ber  Bejproc^euen  SSörter:  a)  nii^  bem  ©riec^ijcfien. 


Keipo)  fcf)ccrcn 

KevTaüpiov  taufcnb 

K^vTpuuv  .»öabcv^ 

Kepaoq  ,'öiiid) 

Kipac,  .'öont,  4"itr)d),  9?tnb 

Kcpaa^a,  -ia  Äirfd)C 

Kepdaiov  — 

K^p^a  (5d)erflein 

K^pvov  ^xxn 

Keüeuj  i->ort,  .sMittc 

KeqpaXri  ©icbcl,  Mopf,  ©d)äbc( 

Kfibo?  ,'öaf; 

Knuöq  itummct 

KfiTTOc;  2(ffc,  .oof,  .Oiifc 

Kfip  .öer3 

Kiectpa  3il()cr 

Kivvüßapi  3innobcv 

Kivvaiaov  oiintltet 

Kiaaa  .'ön()cr 

Kiarri  Äiftc 

Kixpov  Zitrone 

Kixnpiov  itid)cr 

KXarrn  Älaiuj,  flinacu 

KXdbo^  ,»ÖoIj 

kA^o^  ficuimmb,  laut 

kX^tttuj  üc()Icii 

KXr)TÖ<;  laben 

KXiuaE  (c()llCIl ',  öcitcr 

KXivri  2cl)nc',  [c()ncni 

kXivuu  lc()ncn^ 

KXiaia  — ,  Ccitcr 

kXito?,  kXito^  lc()ncni 

kXitü«;  Ic()ncni 

kKoiöc,  !öa\-j 

KXubujv  lauter 

kXüJIuu  — 

kXutö?  laut 

kXuiu  — 

Kvlbri  5?cjfcl 

K0(?  ()örcn 

Ko^uj  |d)aucn 

Koipavo<;  .'öcrv 

Koirri  9icl't 

köXtto(;  @oIf,  mölbcn 

KÖXcpoq  ©olf 

Köiiiri  !öaax^ 

KoviXn  Cucnbcl 

kövk;  ,'öonirt 

Kovi<;,  Kovlbec;  9ii§ 

Kotri^  ."öippc* 

KopuKivoc;  .Viaraujd)c 

KÖpaE  diabc 

KÖpvla  $Roö 

Köpvc,  ruften 


KOpÜ0ölU    — 

KopüjviT  ^abc 
KÖrepoc;  nier 
KOT^uu  .sSabcri 
KÖToc;  — ,  naü,  .ÖOB 
KÖTu^  .selber  1 
Kpabaivuu  raffeln 
Kpamvöc;  laufen 
Kpaviov  iMrn 
Kparepöc;  l)art 
Kparö^  — 
Kp4.ac,  rof) 

Kpeudvvuui  9?a()mcn 
KpiGn  ©crfte 
KpiKoc  9iing 
Kpiviu  rein 
Kpioc  9^inb 
KpöKti  Siot^cn 
KpoLiuov  ;]ii)ic[Hi 
Kpu,Li6(;  iKcif2 
KpuTTxdbioc;  einjic} 
KpuTTxa  ©ruft 
KpdjTTiov  4">er6ft 
Kpiuoaöc,  ftraufe 
KÜßoc;  .«öüftc 
Kubuuv^a  Cuittc 
kijkXo(;  9{ab 
Kuudxiov  3im» 

KUiaßoe;  .'öurnpc 
Kimpoc,  it'upfer 
KupioKri  Äird)c 
KupiuKöv  ^llmofcn,  ©am§taiv 

Äird)e 
KÜpie  ^Xeiaov  Öciy 
KÜpxr),  -ia,  -oc;  i">ürbe 
Kupöoq  .sSort 
KiJXO(;  ,'öaut 
Kuq)ö<;  .sSörtcr 
KÜov  .sSunb 
Kiü|ir|  ,s>ciui 
Kibirn  l)cbcn,  .v»ippci 

Küuq  i'ci 
Kufapöc,  linf 

Xd-fbnv  Icrfcn2 

Xdfnvoq,  -uvo(;  Öegcl 

XaiKd;  nel)cn 

XaKiCoi  Sd)lag2 

XuX^iu  lallen 

XanTTit^  i'amiici 

X(i=  Iccfcn- 

X^fiu  icfen 

Xeioc;  Icifc,  3d)leim 

XcIttuu  leiben,  bleiben,  fieib 

Xeixuj  lerfeni 


XcKxo  liegen 

XcKxpov  liegen 

XeEaxo  liefen 

XeiToc;  2cinb 

XeuKöc  2\d)t 

X€xo(;  liegen 

Xexuj  — 

Xiapöq  Icifc 

-XiKoc;  4id) 

XiXaiojuai  Suft 

Xivaia,  -ea  l^ciiic 

Xivov  Seinen 

Xiua  ficin 

XiTTup^u)  bleiben,  leben,  öeib, 

flein 
Xnrapni;  leben 
Xmapöc;  bleiben,  flcin 
XiTTOi;  — 
Xixa  Seinen 
Xixveüuu  lerfeni 
Xixvoc;  — 
Xoß6;  Sappen 
Xomöi;  leiben 
Xoüiu  laben 
Xox^uj,  Xöxoc  liegen 
XuYTdvouai  fd)lurfcn 
Xüybriv  — 
XufiZuu  Sode 
Xu-ft  Sud)§,  fd)ludcn 
XÜYoi;  Sode,  Saud) 
XuYöuj  Sode 
Xüiuu  fd)lud"cn 

XüKoc  2Bolf,  elf,  8d}aum,  roerfen 
XÜI.U  ücrlicren 

udrfitvov  ilJange 
liuia  9)hü)inc,  DJhitter 
iaaio|jai  DJhit 
laaKebvö?  mager 
luaKpöc;  — 
liidKUDv  Ü.l'^olin 
laditiuiuv«  ^IlJaunnon 
laavbimc;  l'Jautel 
.uavidKriq  1)iäl)ne 
indvvoq,  |advo(;  — 
inapaivu)  mürbe 
-|aax-  Seumunb 
ladxrip  ÜJ^utter 
M^-  mein 
HeYdXn  grof! 
la^biuvoc;  meffen 
la^boiaai  — 

ILl^bllUV    — 

M^On  ÜJlct 


2.  SSerjeicfinig  her  Befprorf)eiieu  SSorter:  a)  au§  bem  ©riec^ifc^en. 


465 


neiöuü,  ^eiuuv  minber 

\iikhw  fd)mcl3cn 

M^Xi  9Jtc[)(tau,  .s>omg 

M^vo(;  malmen,  DJIinnc 

neaöbfiri  ©abcn 

fi^oo<;  mitte 

H^öTTiXov  SUitfpel 

|u€Tot  mit 

Ij^xpov  Tlal,  93lonb 

^i^TUJTTov  $8rauc 

|.iribo|aai  mc[fcn 

|nriKdo.uai  mccfcrn 

firiKUJv  9J2o()n 

|jf|Xa  fd)mal 

^f|\ov  3Ipfcl 

lariv  5Ronb 

MnTrjp  OJlutter 

MriTpa  ÜJ^icber 

Mrirpuia  9}iu()mc 

laiTvum  mijd^en 

iiiKpö(;  6d)madj 

niX-zoc,  9Jtcl)Itau 

miuvrioKiu  mahnen,  SRitmc 

|Li(vuvea  minber 
Hivüo)  — 
\xiafü)  mifd)en 
möGöi;  OJIietc 
laoixöi;  ^ure 
^ovaxöq  9Jlönd) 

|Liubd)v  SRobcr 
liuTa  SIJiooS,  OJlücfc 
^uKdofaai  müden,  muen 
^u\ri,  ixai  maf)Ien 
HÜWiij  — 
HÜXoc;  — 
liüpia  taufenb 
luüpov  ©dnneer 
Piiic,  9}iaxi§ 

HiIiXoc,   (iiuXue;  müf)Cn 
-)aujpo<;  5Di|ävd}en 

vdpboq  9iarbc 
vaO^  Äie(2,  ?iadien,  9?aue 
v^lLionai  nef)mcn 
veiLioc;,  veuuL)  — 
v^onai  gcncfen 
vloc,  neu 
v^TTobec;  ^Jtctfe 
vdpT€po^  iJiorb 
veqp^Xri,  v^cpoc;  Sf^ebel 
veqppöc;  '^kxc 

filuge,  etnmotogifc§e§  SDJörterfiuc^ 


v^uj  näöcn 
vri-  (vriKepbrjc;)  nein 
vfi,ua  nä[)en 
vtiTTTn?  nüd)tcm 
vf|Tpov  näljen 

vriqpcxXioq  nÜC^tcm 

viiTTUu  ^Jiy 
viqpa,  viqpei  ©c^nee 
vö^oi;  ncljmen 
vövva  ^Jtonnc 
v6ajoq  ijencfen 
voxepöq,  voxeuj  na§ 
vü  nun 
vO.ucpri  58raut 
vu^qpiTo  2Rarber 
vOv  nun 
vOE  9^ad)t 
vxjöq  6d)nur2 

tvpöc.  fauer 

öTKivo(;  2IngeI 

Ö-fKO^   — 

öbovc,  3a^n 
ö^o<;  2(it 
Ol  mcf) 
o\ba  roiffcn 
oibdu)  ©iter 
oib|na,  oibo«;  — 
oivr],  oivöc;  ein 
öVc;  3tue,  ©d)af 
o'icpuj  2Beib 
ÖKTLÜ  ad)t 
öKoq  feiig,  all 
öXoqpdiiO(;  %lp 
öXirri  ©albe 
ömTKri  97lift 
ömx^oj  |>ure,  SHift 

öiaiXXr)  ö.uixXr]   OJiift 

ö|nua  2tuge 

öLiöq  gicid) 

ö|U(paXö<;  Snebel,  9iabc,  SRabel 

ö|Licpri  fingen 

öviöKot;  2t)fel 

övo.ua  9Jame 

övo(;  Slffcl 

övuE  9f?age( 

öEur)  Gjd)e 

ÖTiXov  SiQsaffc 

ÖTTÖi;  Saft 

öpduL)  n:)al)ren,  SBe^r 

öpTavov  roirfen 

öp-fiov  — 

öpt-fiu  9icd)cn,  recfen 

.   6.  9lufl. 


öpiLiri  ©türm 
öpvic;  2(ar 
öpoßoq  ßrbfc 
öApoq  2trfd) 
öpruE  i^abidit,  SBac^tcI 
öpuT|uö(;  röd)eln 
öpuZia  9iei§i,  ^Roggen 
öpuZov  9^ei§i 
öpqpavöc;  (Srbe 
ö<;  )idi 
oaboq  3Ift 
00 oa  erroäfjnen 
00(76  2Iuge 
ööT^ov  S3etn 
oöeap  Guter 
Oviaavboq  2Bifunb 
GÖXe,  ouXoi;  feiig 
ouq  Cljr,  Clir 
öqpGaXuöi;  2{uge 
öcpiq  Gibed)fe 
öcppuq  Srauc 
öij;  ermäljnen 
ön;o|aai  2(uge 
ö'xoq  SBagen 


ird  SSoter 
ird-fn  Jad) 
uaibeüeiv  5)3enbant 
TraXdMri  füijlm 
■nditaq,  izairäq  5j3fatfe 
irdinra  ißater 
TrdTTTTa;  5popft 
uapd-  vcx'-,  -Pferb 
■napdbexaoc,  ^arabieS 
irdpiTTTToc  -pferb 
irapoiKia  ^^farre 
Trdpoq  oor 
iraT^onai  ^utter 
Traxrip  fneten,  3Sater 
■KÜToq  ^fab 
-rrdTpox;  ißetter 
TTdxuc  5Sug 
Tzaxüc,  53ad)bunge 
tiibr]  jyeffeli 
TC^biXov  5u§ 
■neZöc,  — 
■ireiGa)  bitten 
-rrexpa  ©efabr 
TTeiama  binbcn 
TT^Xeia  Zaubi 
-rreXiöc;  — 
ueXXa  (Vell 
TTfeXua  — 
ueiaTre  fünf 

59 


466  2.  SSer5eirf)ni§  ber  bcjproc^enen  SBörter:  a)  au§  bem  ®rierf)ij^en. 


TT^iairroq— ,  2)onncr,  ^ftnjtag, 

©am§tag 
ireveepöc;  binbctl 
irevTe  fünf 

■irevT€KoaT/i  ^fittflftcn 
'it^tt\o<;  Jyell 
Tr^tTUjv  ^fcbc 
Tc^pa,  irepav  fern 
TT^pbuLi  farjcn 
■rrepi-  t)cr= 

irepKvöq  — ,  ©prcnfel^ 
TT^pum,  TT^puTi  firn 
TT^TaXo^  5flbcn 
ireTdvvuiaim  — 
TT^Toiaai  (yebcr 
ueTpoaeXivov  ^cterfilic 
ireÜKri  3id)tc 
■nicpTT]  ^finjtag 
irnrn  Sad) 
-irnböv  ^ilot 
irriXiKoi;  Aid) 
irnviov  3^Q()nc 
'iTr|vo(;  — 
irfixui;  S3uc} 
TTibaE  fcift 

TTlbOtü    — 

TTiK^piov  ^Butter 
TTiXvö;  fal)l 
mkoc,  ^ilj 
TTi)JiT\r|ui  Doli 

TTIVU)    (TT^TTUJKa)   trÜlfcn 

TTi-mriZluj  picpcn 
Ttiöupeq  uicr 
iriujv  Spccf 
irXdOavov  'Jlabcn 
TrXoKoöc;  flod) 
TTXdE  — 

-irXdaioq  :falt,  falten 
uXaTeTa  ^lalj^ 
TtXaTÜ;  JylQÖC"/  Plott 
irX^Kut  flcd)tcn 
uX^uj  fliegen 
irXriYvum  ^Icgcl 
TrXnööuj  flud)cn 
TTXiveoq  Jlinte 

irXoKr),  irXÖKOq   flcC^tCH 
itXüvuj  ^lut 
irXuiTo;,  ttXüjuj  — 
TTÖa  ^eu 
iroiri  — 
TToiKtXoq  Sped)t 
TTo(vr|  J^()nic 
TToXiö;  fa()l 
TTÖXii;  Reifen 
TToXuKpdrnq  SJlongolb 


TToXÜq    üicl 

TxoXvxKai;   bnlbcn 
TToXÜTptiToc  brclien 
TTopeuuj  fal)ren 
TTOpejaeü«;,  uöpGuot;  — 
TTÖpK;  jvovre 
TTÖpKo;  ^erfcl 
TTÖpoc;  fnl)rcn,  iynvt 
TTÖpTiq  ^avve 
■nöaxc,  53rQut 

TTÖTepO;   lücr 

ttötk;,  TTÖTvia  53rant 

TTOÜ^    5uf5 

■trpaiKOKKia  Stprifofe 
TTpeaßÜTepoc;  ^riefter 
ttphSlu  braten 
TTpö  ücr^,  Dor,  53raue 
TTpöuot;  3"iu1t 
irpofTrivti^  gönnen 
Trpuji,  -Ta,  \o<;  früb 
TTTepic;  ^arn 
TTT^pva  ^erfc 
TTTepöv  (Vcbcr,  'Jarn 
TTT^pus  ^-loffc 
TTTiXov  /"ycber 
TTTüuü  freien 
TTuavd^Jla  Söobnenlteb 
TTÜYiuaxoc;,  -rruTUn  ^ouft 
iru9^a0ai  bieten 
TTueiariv  ^öoben 
uOeo)  fanl 
TTuvödvoiuai  bieten 
TTÜE  Janft 
TTuEiq  iöüdifc,  53ütte 
7rüEo(;  5öüd)fe,  53ud)§ 
TTuov  faul 
TTuös;  53icft 
TTÜp  Jyeuer 
TTüpeGpov  !öcrtram 
TTuppo;  blonb 
TTupac'x;  Jsciicr 
uuTivri  iöüttc 
TTiuX^o|uai  feil 
TTüiXoc;  ^oblcn,  foltern 


^dbaiavo;  2Bur;( 

|)dbic  — 

()mßö(;  9icifi 

^aiacpn,   ^üuqjoc;  rÜHipfcn 

iidiivc,  9lübc 

{)a<pdvr),  ()d(pavo(;  — 

^d<pv(;  — 

MXK  5Hüdcn 


i)ilw  njtrfen 

^6,ußo|uai  rünipfen 
pt^jLißu)  rcnfen 
^eut  Strom 
iir]Tpa  Söort 
|)r)Tuup  — 
^i^a  2Burs,  JHift 
^i^cpa  gcinng 
f)ö)Lißoc  renfen 
|)Ö!aoE,  ^öuot;  Surm 
pö|ua  Dticnieu 
iivaic,  Strom 

ödßßaTov,  Idßßn  ©antStag, 

Älird)e 
ödYMo  Saum  2 
odKKoq,  Sacf 
odKxap,  -ov   3udcr 
Zaiaßaxeiov  la,ußti6ri 

Sam§tag 
advxaXov  Sanbel 
adpbr]  Sarber 
oexao-avfiq  53ad)ftelje 
aripiKÖ(;  Seibc 
arfduü,  aiYn  bejd)it)id)tigcn, 

fd)uicigcn 
aiYiXXiov  .Hird)e 
aivairi  Senf 
aivbujv  3inbel 
oivoiaai  fdjiuinben 
OKälM  l)infcn 
aKaTTdvfi  fd)aben 
öKäiTTov  Sd)aft^ 
öKaTTTub  fd)abcn 
öKdqpiov  Sd)cffcl 
OKOcpii;,  OKdcpot;  Sdjiff 
OKeXcTov  Stclett 
öK^TTTLu  fpäbcn 
oKriTTTpov  Sd)afti 

aKt'TTTUJV    — 

OKid  Sd)cmen,  Schein 
OKiiuTTTiu  fd)ief 
aKiTTiuv  Sd)cibe 
öKipov  fd)irmen,  Sd)ein 
öKoiTToc  Sd)cibc 
öKoXi6(;  fd)ccl 
okAtoc;  Sdiattcn 
OKtiXov  Sd)cncr,  ^aut 
öKUTo;  j^'>aut 
aKiiiTTTuu  Sdiimpf 
OKdjp  .'parn 
ayxdpxc,  Sd)mcrl 
aiaepbaXeöc;  SdjmctJ 
ouepbvöc,  — 
afjuKpöq  Sd)mad) 


2.  SSerjetc^ntS  ber  be)>rorf)enen  SBörter:  a)  au§  bem  ®rierf)ifc^en.  467 


ö|ai\r|  ©d}niicb 

omvuri  — 

aiLiuxuj  (Sd}inaud) 

aößn  ©d)it)cif 

oo\nxöc,  (5d)tt)amni 

OTTctGri  ©patcn,  Span 

airaipu)  Sporn 

anapvoc,  fparcn 

öTTciuj  ©efpenft 

GTteipuj  fparcn 

OTTepxvöi;  fpringen 

oirepxoiaai  — 

onila,  airi-rfo«;  i^'mt 

oToliavoq  Stamm 

oxaupöc;  Steuer  2,  ftü^en 

GTefri  2^  ad} 

OT^-f'J^  '^ad),  bedcn 

aTeTpo(;  Stärfe 

OTeixu)  Steig 

areXeöc,  Stiel 

OTiXexoc,  — 

öT^Wuu  Stelle 

oxeiußuj  ftampfen 

oxevuu  ltö()ncn 

OTepeöc,  ftarr 

öTepiöKUL)  fte(](cn 

OTepiopoi;  Stärfe 

oT^pvov  Stirn 

öxriXri  Stu()I 

OTia  Stein 

ari-f.ua  fled)en 

ariZuj  — 

otTov  Stein 

öTÖXoq  Steüe 

öTöiaa  Stimme 

oTopevuTui  Streu 

öTÖBri  Sterj 

OTpaTfciXri  Strang 

axpeü-feiaai  ftraud)eln 

aTpouöov  Strauß 3 

oTpooeoq  — 

arpuqpvöq  fträubcn 

axpdjvvuiai  Streu,  Stirn 

a-zi)\o<;  Staube,  ftaunen,  fluten 

OTuuj  Staube,  ftaunen 

öü  bu 

auWaßri  Silbe 

öuvTpfiaai  bre^en 

avq  Sau 

öcpdULu  fallen,  falfd) 

öxebri  ßettel 

axila  Sd)eit,  fc^ciben 

a\ilyx)  fdieiben 

TUTföc  ftinfen 


Td-fiarpov  Jorniftcr 

Taivia  bcl)ncn 

TUKepöq  tauen 

Tavaöq  bünn 

Tcivu.uai  bcl)nen 

Tapaid,  rapaöc,  3)arre 

TütOK;  bel)uen 

Tuöpo;  Stier,  Äicl^,  ftinfen 

Tdcpo«;  Tung 

xe  nod)  1,  2 

rerruD  tunfen,  3^c^)'c 

ri-foq  Tad) 

reivuj  bel)nen 

reixoi;  leig,  ®eid) 

T^Kvov  2}egeni,  gebeif)en 

T€KTUjv  '^adß 

Ti.XQoc,  gelten 

xevBpribüjv  ^ro()nc 

xevGpt'ivri  — 

xtvujv  bc(}nen,  2)ol)nc 

xepexpov  bre()en 

xepeuj  — 

x^pua  Jrumm 

-xepot;  (jinter,  oorber 

xepGaivuj  2)arre 

xepaouai  — 

xfcaaape<;  üier,  ^yelime 

xexpaivuj  brel)en 

xr)-r«vov  Jiegel 

xriKUj  tauen 

xriXiKoc  4id) 

xiGriui  (lenKa)  tl)Un 

xiKxo)  2)egeni 

xivuj  5cl)mc 

xicpo?  leid) 

xXriiaujv,  xXfjvai  bulben 

xo-  ba,  ber 

xoTxoc;  leig 

xoKeüc,  xöKo^  3)egeni 

xoXjLiduj  bulben 

xövoi;  2;onner,  low 

xötov  2)adi§ 

xo-rrdliov  Jopa§ 

jouaZoc,  — 

xöp-foq  Stor^ 

xöpvoq  brcl)en 

xopüvrj  Quirl 

-Toc,  laut 

xpäuit;  2)arm 

xpauXöc  bün: 

xp6i(;  brei 

xpeiTouai  bred}feln 

xpfiua  bre()en,  Sann 

xpriaic  Trat)t 

-xpia  öciter 


xpiripn?  Dftuber 
xpo-  SBlatter,  OJJaUer 
xpüs  Trcrf 
xü  hu 

xuYxwvuu  taugen 
xüXn,  xuXoc;  2)aumen 
xüpßri  2)orf 
xöqpoq  Stube 
xuqpXöc;  bumm,  taub 
xüxn  taugen 

übpa,  übpoc  Otter 

übuup  SBaffcr,  Cttcr 

uiöq,  müc,  Sol)n 

üXid  Sol)lc2 

OireTp,  ÜTTtp  über 

üTTvoc;  Sd)laf2,  (5d)roefel,  fäu= 

men 
\)<;  Sau 
üöaujiToc;  3fop 
üopaivLu  roeben 
vfpoc,  — 

cpa-feiv  58ud)e 

cpaföi;  — 

qpaivuj  bobnen 

cpaKÖ«;  !8ol}nc 

qpdXa-fE  $8alfen,  ^o^lc 

qpaXapic  S3cl(^c2 

9aXiöc,  cpaXöc  — 

qpapdu)  bol)rcn 

qpaaiavoc  Jafan 

(pdaKO)  53ann 

cf)UTvr\  33enne 

q)aöXo(;  böfe 

9^pu)  33al)re 

qpeüYUJ  biegen,  Socf 

qpriYÖ«;  58ud)c 

qpriiLii  58ann 

cpBeip,  cpGeipuj  Sau§ 

cpXer^  blecfen,  bleidien,   53li^ 

cpXöE  blcdcn,  ^% 

qppdxrip  SÖruber 

qpptap  Srunn 

qppüfuj  brauen 

qppüvr),  qppövoc  brauu 

cpuXaKxrjpiov  Slmulet 

cpuXn  bauen 

cpüXXov  iBlatt 

q)OXov  bauen 

(pu|aa  — 

cpüaic;  bauen 

(puoKa  33aud) 

qpOuj  bauen,  SBaum,  fein  2 

q)djTa)  bacfen 


468  2.  i^erjeicfinix'  ber  bejprorfienen  3Sbrter:  h)  au§  beut  Satehnfcfien. 


XaTot;  ©er 
xaip^q)a\\ov  Kerbel 
xaipiu  gern,  grüfecn 
Xafjaibpuov,  xauoiibpus 

©amanbcr 
Xa|uai|uriXov  ^omiüc 
xavbdvo)  ücrijcffen,  tjan^ 
Xavbö;  gan3 
xcioq  6bao§,  ©auincn 
xaövoq  ©Qumen 
xeici  gäbncn 
Xei)Lia,  xeiMiwv  SBintcv 
xe\iböviov  Sdicühaut 


X6LU  gieBcu 
xnv  @an§ 
xnp  Sacl 
xee<;  geftern 
xiXioi  taufenb 
XiTibv  @aben,  Mittel 
XXapoq  gelb 
X^iaivLu  glimmen 
xXiapöc;  — 
XX6>-|,  x^ujpöq  gelb 
xo\€pa  i^oUerä 
XoXri,  \6\oc,  ©aÜei 
xöpToq  ©arten,  @ra^: 


XpeiueGiu  gram 
Xpö|Liaboq  — 
Xö,ua  gicfecn 
XU|u6;  3Ud)imie 

vjjiTTaKoi;  ©itttd) 

LÜXevi-]  (Slle 
üjöv  (Si 

cÜTTo  3(ngc,  Jgrauc 
uupa,  iLpoq  ^üi)X 
diTeiXi'i  luunb 
üjxpa  Crfer 


l^atciiiifd) 

(cinjdil.  %lüat.,  JBulöörlat.  nnö  ^JUitttcUot. ;  öic  ital.  Sialcftc  f.  bcfonber§) 


abbas  2tbt,  Äctte2 

abbatia  3Ibt 

Abella,  Abellanum  'Gipfel 

abrotonum  3tbenante,  (Sbritj 

absida  2tbjcitc 

absolvere.    absolutio    abjol- 

oicrcn 
abyssus  ^iobK^frug 
accentus  'ilcccnt 
aoer  2tl)orn 
acetum  ©ifiil 
achates  2ld)Qt 
acies  Gcf,  Gggc,  xHljre,  %xt 
acta  Elften 
actus  5Itt 
acte  3lttidi,  Öatttd) 
aculeus  '3Ü)lc  'JUnc 
acus  ^iihre,  6rfc 
ad  bi§ 

adamas  2)cmant 
addere  abbicrcn 
ador  Gfd) 
adspectus  üiül)cn 
advenirc  5lbcntcucr 
adventura  — 
advocatus  "Jtbuotat,  iüogt 
aegcr,  aegro  fanm 
aequus  eben,  (5bc 
aes  ©Tj,  ©ijcn 
aesculus  (5jd)e 
aestivale  ©tiefcl 
aestumare  (Sl)rc 
aeternus  ßl)c 
aether  3i[tt)cr 
aevuin  (5f)c,  cmig,  Seele 
affectus  Jtffcct 


ager  3lcfcr 

agere  3tcfer,  5ld)fe 

agna  ^ttjnc 

agnus  castus  üeufdilamm 

agrestis  ©der 

agrimonia  Obermennig 

ala  2ld)iel,  2)eid)fcl 

alabastrum  ^Üabaftcr 

alba  3(lbei 

albula  ?{lbc2 

albus  2llber 

alces  Glenntier 

alere  alt 

Alisatia  clenö 

alius  — 

allodis.  allodium  3Illob 

almutia.  -um  SRül^e 

alnus  (5rle 

alo  alt 

aloe  5tloc 

Alpes  Hlpc 

allare  2lltar 

alter  anber 

altum  ^•>afen 

allus  alt 

alumen  ^tlann 

ama  Obui 

aiTiandola  DJlanbel'- 

amaracus  SRajoran 

amarantus  5tmarant 

ainarcllus  Zimmer 

ainarus  ''^Impfcr 

ambactia.  ambactiata,  aiiibac- 

tus  ?(mt 
anibi-  bei 
ambire  ivcrbcn 


ambo  bcibe 

ambubaja  ©amätag 

aniethysta  3(metbi)ft 

ainittere  mciben 

amnestia  5(mneftic 

amnis  Ufer 

amoletum,  aniuletum  3(mnlet 

amoliri  — 

ampliora  ©imer 

ainpulla  5lnipel 

aiiiputare  impfen 

an) y Ion  3lmclmcbl 

an-  an 

anachoreta  (Stnfiebcl 

anas  (Srntc 

anas  crecca  Äricfernte 

anas  quer<]ueclula  — 

anceria  hinter  2 

anchcria  — 

ancora  ^Infcr^ 

angelus  Gngel 

angere  eng 

anguilla  3{al 

angustiae  3(ngfl,  eng 

angustus  eng 

aniina  Jicr,  al)nben 

aniinadverterc  5ßermci§ 

an i mal  lier 

animus  abnbcn 

anisum  5Ini§ 

annona  Gnttc 

annus  :^al)r 

anscr  ©an§ 

ante  ant= 

antiae  Stirn 

antipalbia  5lntipatl)ic 


2.  SSer5ei(^ni§  her  befprorf)enen  SBörter:  b)  nu§  bem  Satelnifc^en.  469 


antiquus  anttf 

anus  ^cbammc,  5(()n 

apanare,  appanare  3fpatiaije 

aper  ©bcr 

apium  (Sppicl) 

apotheca  5(potl)cfc,  ^öottid) 

apricus  aber 

Aprilis  Slpvil 

aqua  =aff,  '^(u,  äBaffcv 

Aquae  33ab 

aquaeductus3lb3udit,5tnbaud}e 

aequilegia  ^(ijlci 

arare  3Icfcv,  %xt 

arbalista  ''Jlnnbvult 

arbor  Silber,  (Sfpc 

arca  '3(rd)c,  Sarci 

archangelus  6r3= 

archi-  — 

archiater  5(rät 

archivuin  'i)(vdltü 

arcora  (Svfcr 

arcubal(l)ista  Stvmbruft 

arcus  ?Pfcil,  ©rfer,  2(rmbrul't 

ardeo  %\d)c\  (äffe 

area  2{r,  'äijvm 

areo  5Ifd)ci 

argentum  ©über 

argentum  vivum  duecffilber 

aridus  ßifc 

aries  Äral)n 

aristolochia  Cftcriujei 

arithmetica  'Jhntfjuictif 

armenius  i^crmcliu 

armus  5(rm 

arniutia  OJIü^e 

aromaticus  aroniatifd) 

ars  5ti-t,  SIrtiderie 

arsenicum  3(rfenif 

articula  2(rtiüeric 

artista  2(rjt 

arvum  2id)rcn,  Grbc 

as  211 

ascalonium  Sd)alottc 

ascia  2Iyt 

asellus  2I)feI,  ©fei 

asinus    gfel,   ^gel,   i^effel, 

a«auI2,  ©trtcflcl 
asparagus  Spargel 
assis  2{fe 

astracus,  astricus  Gflric^ 
atramentum  Jinte 
-atus  (Stnöbc 
auctio  äluftion 
auctor,  -itas  3(utor,  4tät 
audientia  Shlbieiij 


audire  I)örcii 
augere  aud),  3Sud)cr 
augia  3Iu 

AugustodunLiin  ^auit 
Augustorilum  ^-urt 
augustus  audi,  ^dtguft 
auripiginentiim  2(rfcnit 
auris  Ot)r 

aurora  Often,  Cltcrn 
auscultare  Ijören,  DI)r 
avena  §afcr 
avis  Sogel,  @t,  ©traufj^ 
avunculus  ©nfel^,  Oljctnt 
avus  Dbcim,  (Snfel,  ©rofioatev 
axilla  2(d)fel 
axis  2(d)fc 

bacar  S8ed)er 

bacca  58arf,  58cden 

baccalaureus  .öage[tol3 

bacchinus,  baccinum  58eden 

bacilletum  ^icfeU)aube 

bacinetum  — 

baco  58ad)e 

bajulus  SBallei 

ballia,  ballivus  — 

balsamum  58alfam 

Baltia,  mare  Balticum  ißclt 

bandum  ^Banner 

barba  «art,  53artei,-,  «ade  2, 

53arbe,  :Öenbe,  rot 
barbarius  ^Barbier 
barbarus  brau 
barbellus  58arbe 
barbus  53arbe 
barca  33  arte 
barcanus  58ard)ent 
bardus  53arbe 
barica  «arfc 
baro  Saron 
barracanns  ^Berfatt 
basaltes  ^öafalt 
bastuin  58aftarb 
Batavia  2Iii 
Baunonia  ißobne 
bedellus  53üttel,  ^^ebefl 
bellum  3roift 

benedicere  benebcien,  (leufd)en 
benna  ißcnne 
bersare  birfd)en 
beryllus  33eri)a,  «rille 
bestia  «eft 
beta  «eete 

betonica,  -ula  58at()en9cl 
bi-  3rate= 


biber  «iber 
biblia  «ibcl 
bibliotheca  «ibliotljef 
Bibracte  «iber 
bicarium  dinier  2,  S8ed)cr 
bidellus  ^cbcU 
bigamia  «iciamic 
bilix  ^i^Jinid) 
billa  «iü 
binus  ^ii^ii'n 
birretta  «arett 
birrum,  -us  — 
bis  äiüicr 
bisamuin  «ifaiii 
bitumen  ^itt 
blaterare  plaubem 
blundus  blonb 
boia  «oje 
boletus  ^Ulg 
bombax  «ombaft 
bombyx  «onibafin 
bos  Auf) 
braca  «rud)-^ 
bracellum  «re^el 
brachiolum  — 
brachium  — ,  «raffe 
brave,  brevis  «rief 
Brigantes,  -ia  «erg 
Brigiani  — 
bubalus  «üffel 
bucca  «ade  2 
buccula  «udcU 
bucina  ^ofaune 
bufalus  «üffcl 
bulbus  «ollei,  ^luie^el 
bulga  '^a\ci„  «ulge 
bulla  «tll,  «uae2 
burguarius  «ürger 
Burgundiones  «erg 
burgus  «urg 
buscum  «ufd) 
buscus  «ufd) 
bussa  «üfe 
buteo  «uffarb 
butina  «üttc 
butyrum  «utter 
buxis  «üd)fe,  «üttc 
buxus  ^ud)i- 
buza  «üfe 

cabellauwus  Äabltau 
cacabus  5?ad)el 
caccare  faden 
cadena  Äette2 
cadentia  ©diangc 


470  2.  95er5ei(f)ni§  ber  befproc^enen  SBörter:  b)  au§  bem  Sateinifc^en. 


cadmia  ©aimci 

caecus  bitnb 

caedere  id)cibcn 

caepa  3'i^icf'c' 

caepulla  ^raicbcl 

caerifolium  Äcrbcl 

Caesar  5?aijcr 

cafura  Kämpfer 

calamaula,  calamnella  Sd)al: 

mci 
calaminaris  ©alnmt 
calamus  .'palin,  3d)Qlmci 
calare  fjolcn 
calcare  9)ia()r 
calcatorium  Kelter 
calcatura  — 
calciata  (Sl)aunec 
calduna  Äalbaimcn 
caldiimen  ■ — 
caldus  — 
calendae,    calendarium   Äa= 

Icnbcr 
calidus  ilalbauncn 
calix  Särd)c,  Äcld) 
calvus  blonb,  tal)l 
calx  SXalt 
camamilla  Mamitle 
camelus  ÄaincI 
caminata  ilcincnatc 
caminurn  Flamin 
camisia  .{"»cmb,  ilamifol 
camphora  ilampfcv 
Campus  Mamp,  Mampf 
canalis  .Hanal 
cancelli,  -us  itanjcl 
Cancer  Äantcri,  - 
canere  .^al)n,  <Bd)man 
canis  ^unb 
canistrum  .Huai'tcv 
canna  Äancl,  Manne 
cannahis  .'öanf 
cannetta  Manne 
canlharus  Manne 
canthus  — 
capa  MapcUci,  Mappe 
capella  Mapeüei,  2 
capellanus  Mapclle^ 
caper  ."öabcnicif?,  5^ocf,  .C>abcv 
capere  ()ebcn,  ()abcn,  .'iSabidit, 

capilliis  -t^öupt,  tal)l 
capitulutn  Mapitel 
capo  Mapaun 
cappa  Mappe 
captivus  .<^aft2 


captus  — ,  4)aft 

capucinus  Mapugc 

capucium  — 

capulum  Mabcl 

capus  A>abtd)t 

Caput   ©bcf,  .Öaupt,  Äappc§, 

Saab 
carabus  Mrabbc 
carbunculus  Marfunfel 
carcer  Mcrfer 
cardus,  Carduus  Marbe 
carere  .'["^aari,  A>iav2 
careum  Marbe 
carota  Marotte 
carpa  Marpfen 
carpere  ^"»erbft 
carra  Marre 
carruca  Mard) 
carrus  — ,  Marrc 
carta  Merjc 
Cartusia  Marttjaufe 
carus  i'">urc,  gart 
caseus,  -ius  Mäfc 
cassis  lauten 
castanea  Maflcinic 
castigare  faftcicn 
castulus  (5d)ad)tcl,  Sdiatude 
catapulta  i^olj 
catena  Mette  2 
catillus  Meffel 
catinus  — ,  Sgel 
caltus  Ma^e 
C.aturigcs  .öaber^ 
caulis  Molil 
caupo  faufon 
causa  [id}er 
cautela,  caulii)  Mantel 
cavea  Mäfig,  Mane 
cavcre  fdianen 
cavia  Mäfig 
cedrus  ;',cber 
celarc  f)cl)lcn 
cella  ,^cUe 

cellarium  Malf,McUer,©peid)cr 
cellarius  Meüner 
cellenarius  — 
celsus  .^"»albc 
ccndalum  3t'l^cJ 
ccnsus  ;^,inö 
centa  ;]ent= 
ccntaurca  tanfenb 
cenlenarius  ,^entner 
cento  .'paber'^ 
centum  ()nnbert 
ceraseus  Mirfd)e 


cerasum  — ,  pflaume 

cerebrum  ,S""^irn 

ceresia  Mirfd)c 

cernere  9täber 

cervus  ^"^trfd) 

chaniandreus  ©amanbcr 

cliarta  Mcrje,  Marte 

chelidonie  Sd)enfraut 

Cholera  Moder  2 

Chorda  Movbcl 

Chorea  S.  Viti  $öett§tanj 

cicer,  -a  Midjer 

ciclioria  Mtd)cr 

ciconia  \iä()er 

cicoria  Midjer 

cinamonium  3imnict 

cingere  3ingel 

cinguhis  — 

ciplier  oiffcc 

circulus  3irfel 

circus  ^Bejirf,  QnM 

cirrus  lQn\c 

eis  beute,  l)iev 

cisimus  oicfel 

cista  Mifte,  Savcj 

cithara  ;)il[)cr 

citra  beute 

cilrinus  Manarieuüogel 

civis  .S>cirat 

clangor  Mlang,  tlingcn 

clarus  flar 

claudere  MIaufe,  jd)lief5en 

claudus  lalnu 

clausa  Mlaufc 

clausarius  — 

claustrum  Mloftcr 

clausula  Mlanfel 

clausum,  clausus  MIauje 

clericus  Pfaffe 

clibanus  Stube 

clima  Mlinm 

clinare,  clivus  Icbuen^ 

clocca  @(orfe 

ciosum  Mlanfe 

cluere  laut 

clusa  Mlauje,  Sd)(eufe 

clusinaria  — 

clusus  — 

cochlcar  Süffel 

cocus  Modi 

coeluin  ,s>iinnie( 

cognomcntuni  fieuniuub 

coliors  ©arten 

coleus  ^obc 

coliandruin  Morianber 


2.  35er5eirf)ni§i  ber  befproc{)enen  SBörter:  b)  au§  bem  £ateiniirf)en.  471 


colina  Äol)(c 
colis  i?o()I 
collarium  itodcr^ 
collis  §Qlbc,  4">oIm 
Collum,  Colins  ^")al§ 
coUyrium  'illfüljol 
colus  i^unf'el 
coma  ij^aav2 
combrus  ilummcr 
comes  Stabuli  3LRaiic(}aü 
cometa  hontet 
commendator  Komtur 
communis  ein,  DJIeincib, 

gemein 
comoedia  Slomöbie 
companio  Kumpan 
compater  ©eoattcv 
compes  ?5^cffcli 
complere  ooü 
computare  Gonto 
con-  ge=,  ©anerbc 
conila  Cucnbel 
conivere  neigen 
conscientia  ©eroifjen 
consolida  ©ünfel 
conspicere  fpäl)en 
constare  ßofti,  fofteni 
contra  ©egcnb 
contrafactus  hinterbunt 
conucla  Äunfel 
convenire  bequem 
copa  ^ufc2 
copula  Goppel 
copulare  fuppeln 
coquere  focfcen 
coquina  ^üd)e 
coquus  Äod) 
cor  §ev3 

coracinus  Äaraufi^e 
corallium,  -us  Koralle 
corbis  5?orb,  Dieffi 
coriandrum  ßovianber 
cornix  'Siobi. 
cornolium  ßornelle 
cornu  öorn 
cornus  ßorneüe 
Corona  Ärone 
coronare  — 
corpus  Äörper,  SRittc 
cortex  Äorf 
corulus  öafcl 
corvus  JRabe 
Costa  toft ',  ßüftc 
costare  fofteni 
costurarius  Lüfter 


costus  ^oftl 

cotagium  Äoti 

cotonea  Quitte 

cotta  ßo^e,  5?uttc 

cottanum  Cuitte 

cottus  i^utte 

coxa,  coxim  A*">ed)lc 

crabro  .S^orniffe 

cras  geftern 

crassus  fraü 

crates  5lorn,  öürbc 

crecca  5?riefcntc 

crecopolus  $Ho()rbomme( 

cremare  .'öcrb 

creta  treibe,  Seibc 

crelobolus  SRobvbommel 

cribuui  rein,  S^eiter 

crimen  Seumunb 

crispus  fa()l 

croca  ^rüc!e 

croccia  — 

crocea,  -us  ■ — ■ 

crucea,  -us  — 

crucia  — 

crudus  rol),  Slänbe 

cruentus  rol) 

cruor  — ,  rol) 

crusina,  -inna  ^ürfd)ner 

crusna  — 

crusta  Prüfte 

crux  33im§,  Md),  treuj, 

Äüfter,  Äalf,  Äerfer,  ?ßed) 
crypta  i^luft 
crystallus  5?rt)ftalt 
cucina  Md}e 
cuculus  5?ucfucf,  (Baud) 
Cucurbita  ilartoffel,  ^ürbi§, 

Äopf 
cucurum  Äöd)cr 
culcita  Riffen  roölben 
cuUeus  Äeüe 
culmen  §alm,  6oIm 
culmus  §alm 
cum  gc= 
cumba  Äumpf 
cumbus  Äumpf 
cuminum  Sümmel 
cunctari  bangen 
cuniculus  ßamnd)en 
-cunque  irgenb 
cupa  5?opf,  Äuppe,  Äapelleä, 

ilicpe,  5?übcl,  i?ufe2 
cupella  ÄQpc(le2,  i^übcl 
cupellus  Äübel 
cupere  boffen 


cupla  fioppcl 

cuppa  ^opf,  Äübel 

cuprum  Äupfer 

curare  fuvieren 

currere  9iofei 

cursus  ÄurI 

curtus  turj,  Sc^urj,  mager 

curvus  5lurbe 

cussinus  Äiffen 

custor  Lüfter 

custos  — ,  ^au§ 

cyprium  Äupfet 

dacrum  2)cd)er 

dacruma  (dacrima)  ^äi^Xi, 

3ungc 
dactylos  Stttid) 
daggarius  Segen  2 
dama  2)ambod 
damascenus  3TDetfd)C 
damnare  cerbammen 
dare  geben 
datum  2)atum 
decamis  2)cd)ant 
decem  ^ebn 
december  Sejember 
decennium  Sejenmum 
decorus  ^kx 
decuria  2)ed)er 
decus  3ier 
defectus  3)cfeft 
defensivus  3)cfenfit)e 
defrutum  brauen 
delere  tilgen 
delinquere  Delinquent 
delirare  irre,  ©leife,  Uijxm 
dens  2)'^l]n 
densus  bürr 
derbiosus  3itteroc^ 
desperatus  bejperat 
deus  ©Ott,  2)ienftag 
dexter  red)t 
diabolus  leufel 
diadema  2!iabem 
dicere  jeigen 
dictare  bid)ten,  bifticrcn 
dies  TloxQtn^,  Jag 
dies  dominicus  Sonne 
dies  Jovis  2)onner 
dies  Lunae  501ontag 
dies  Martis  Jiicnftag 
dies  Saturni  ©amftag 
dies  Solis  ©omte 
dies  Veneris  ^yreitag 
digitus  36b 


472  2.  SöerjeirfjntS  her  bejprorf)enen  SBörter:   b)  au§  bem  Satcintj(f)en. 


dignus  octd)cn 
dilator  bilatorifd) 
diluculum  2id)t 
discantus  2)i§fant 
disciplina  Sifjiplin 
discretus  biffvct 
dispensare  2)ifiicnfation 
disputare  bijiniticvcu 
districtus  Xiiivxtt 
dividere  biotbicrcn 
diurnalis  2Rorgcn2 
-do  3U 

doceo,  doctus  Ic{)rcn 
doctor  2)oftor 
doga  2)aubc 
domare  jal}!!! 
domin a  ^xan 
dominare  bomtnicrcn 
dominica  Sonntacj 
Dominica  in  Albis  ^fingftcn 
dominus  ^au 
domus  2)om,  ^""'"cr 
dracco  ®vad)c 
draco  3)rad)c 
ducatus  Titfatcii 
ducere  gic()cn 
ductiare  2)uld}c 
ductile  lüllc 
duellum  2)ncU,  ^'iJil'l 
dula  2)o()lc 
dumus  jQufcn 
duo  2)au§,  jiDci 
duodecim  2)u^cnb 
durare  baucrni,  \)anm 
durus  I)arrcn 
dusmus  jaufett 

ebenus  ßbcnbaum 
eborcus  GIfcnbcin 
ebur  (Slfcubciii 
echo  (5d)o 
edere  effcn 
ego  id) 

electuarium  Catiucrge 
eleemosyne  ^llmofcn 
elegantia  (Slciinnj 
elementum  ISlcmcilt 
elephas  (Simcr,  ©Ifcnbcin 
emere  ncbmcn 
endivia  Giibioic 
episcopus  53otid) 
equuleus  foltern 
equus  foltern,  .^cu,  JRoni 
eremila  ^apft 
errare  irre 


error  irre 

eruca  SRaufc,  Siaupc 

erugere  räui;icrn 

ervum  Grbfe 

esox  ©alm 

est  fein 

essentia  Gffcnj 

esus  cffcn 

eventualiter  cucntueü 

examen.  examinare  cyamt= 

nieren 
excellere  .s^alm,  .'öal§ 
exclusa  ©dilcufe 
excurare  fd)eucrn 
excurtiare,  cxcurtus  ©d)urj 
exemplum  Grcmpcl 
exolicus  3otc 
expedire  er^iebicren 
expendere  Spcifc  ©pcnbc 
experimentum  Grpcrimcnt 
exponere  crpontcrt 
extendere  Staubarte 
extractum  (5?:traft 
extravanjans  ©ftranagant 

faba  5öol)nc 
fabula  (Vabel 
facere  ()cbcn,  t(nm 
facla  Jadel 
facit  J-acit 
faclotum  i^octotum 
facula  J^arfcl,  ilerjc 
fagiini  5öüd)el 
fatius  18ud)e,  Süc^cl 
falco  Jalfc 
faldistoiium  falten 
faldistorium  — 
fallore  fallen,  falfd),  fel)lcn 
falsicar(!,  falsns  falfd) 
falx  Jalfe 
familia  Jyainilic 
familiaris  familiär 
farniiiaritas  — 
famosus  faino§ 
fanalicns  ,"sanattfcr 
far  5kru,  @crfte 
fari  53ann 
fasianns  ,1a f an 
fastidiiim  garftifl 
fastigiiim  53orftc 
fatal  is  fatal 
fall! in  Jyce 
faiix  3d)laud) 
favoniiis  Jsöl)n 
favus  SBabe 


fax  iyadd 

febris  ^-icbcr,  lieber 

fei  ©allei 

felix  33tlfcnfraut 

fenestra  ^enftcr 

feniclum,  -culum  %enä)t\ 

fenuclum  — , 

feria  '^mx 

feriae  — ,  S8eetc,  f^^encn 

feriari  Jcier 

ferire  58äri 

fermentum  53äriue 

ferre  58al)rc,  gebären 

fertilis  gebären 

ferula  53cfcu 

fest  um  Jcft 

tiber  53iber 

Ileus  ^eifle,  ^cifl'wai^^c 

fidelis  fibel 

fidere  bitten 

tidicula  ^iebel 

fieri  fein 

iigura  Üeig 

iilialis  2i"iUaIe 

filix  iSilfcnfraut 

filtrum  (lilj 

fimbria  ^yranfe 

fmdere  bcif;en,  58eil,  S3illc, 

bitter 
fingere  Icig 
finire  fein 
fislula  giftet 
flado  Jylaben 

flagellum  Jylcgel,  Stoppel 
flagrare  blecten,  flad'crn 
flamma  j\(ammc 
flarc  bläl)cn 
flasco  ^■lafd)e 
ilavus  blau,  blonb 
flexus  iylcd)fe 
üigere  bläuen 
floccus  5}lorfe 
florcre  93lunic,  ©luft 
florinus  ^lorin 
flos  iMunic,  ■Jloriu 
floscellus  J^loSfcl 
flovilare  Jylotte 
flumen  Strom 
foedus  bitter 
focus  barfcn 
fodere  53ctt 
foeniculum  5cild)cl 
folium  33latt 
follis  58alg,  «aü 
fons,  fontana  Fontaine 


2.  SSerjei^ni?  bcr  befprorf)enen  SSörter:  b)  au§  bem  Sateini)rf)en.  473 


forare  boI)reTt 

fores  Tfjür 

forestis  ^oi'ft 

foris  — 

forma  ^^orrn 

formula  ivoi^"c( 

formus  iöävme,  loarin 

fotrale  Jutteral 

fraces  2vcbcr 

fragrare  SSracfc 

frangere  brcdicn 

frater  33rubcr 

fremere  brummen,  iiram 

frendere  ©ranb,  ©erfte 

friare  58rct 

frigere  brauen 

frigere  frieren 

frons  @rinb 

fructus  braud)en,  5rud)t 

fruges  braud)en 

frui  — 

frustum  Srofam 

frutex  S3aud),  ©traud) 

Frutis  SBraut 

fugere  biccjcn,  ^ocf 

fuisse  bauen 

fulgur  mi^ 

fulica  S8cld)C 

fulmen  S3ltö 

fundere  giefeen 

fundus  93eunbc,  33oben 

fungi  58auc^ 

für  5rettd)en 

furca  i^mh 

furere  2i)0X'^ 

furetum,  -us  5rettd}en 

furo  — 

furvus  58är2 

fustis  33aufd) 

futurus  bauen 

gabalus  ©abel 
gaesum  ©er,  Äatfer 
galanga  ©algant 
galatina  ©allerte 
galeta  @eltc 
galla  ©aüapfel,  ©aüeS 
gallicus  (canis)  2Binb{)unb 
gamandraea  ©amanber 
ganta  @an§,  @änferirf)i 
gelare  ©allertc,  falt 
gelidus  talt 
gelu  — 
gena  Ätnn 
gener  ©ibam 

Sluge,  et^mologifdieä  SBörterbuc^ 


genista  ©inft 

gens  Äinb 

gentiana  Gn3tan 

gentilis  gcfd)Iad)t 

genu  Ante 

genuini  (dentes)  Sinn 

genus  Sinb,  Änabc,  Äucd}t,  .s>cil 

gignere  Äinb,  Änabe,  ilned}t 

glaber  glatt 

gladiolus  ©djroertel 

glesum  ©laö,  ^eniftein 

glis  Älette 

globus  Äolben 

glocire  ©lüde,  Älurfe 

glubere  flicben 

gluere  Änäuel 

gluma  — 

glus  ^lei 

gluten  — 

gnoscere  fönnen 

gradus  ©rab 

Graecus  Äaifer 

gramen  ©ra§ 

granarium  ©peid)er 

grandis  grofe 

granum  i?orn,  ©ran 

graphium  ©riffel 

gripbo,  griphus  ©reif 

griseus  grei'5 

grossus  ©rofd)en 

grunnire  grunsen 

griipta  ©ruft 

grus  Äranid),  Sra^n 

guasdium  SBaib 

gubernare  fd}altcn 

guerulfus  SBerroolf 

gula  5^e()le 

gurges  Äolf 

gurgulio  ©urgel 

giistare  ficfcn,  foften^ 

gustus  fiefen 

gypsum  ©ip§ 

gyrare  ©cier 

gyrus  ©iro 

habere   (jaben,   =^aft,   beben, 

binfen 
haedus  ©eiü 
hamus  c<oamen 
hariolus  ©am 
haruspex  — 
hasta  ©crte 
hederacea  Aöeberid) 
helvus  gelb 
heraldus  öerolb 
6.  3tufl. 


heredipetes  (Srbfc^leic^er 

heri  geftern 

hiaena  .Söiäne 

hiare  gäl)nen 

hie  nun 

hiems  2Binter 

hilla  ©arn 

hira  — 

hiscere  gäbnen 

Hispanum  (viride)  ©rünfpan 

hoc  enim   est  corpus   meum 

6ofu§pofu§ 
homicida  -^^apft 
homo  ißräutigam,  man,  Sliann 
hora  2Iufter,  Ubr 
hordeum  ©crfte 
horizon  ,^^ori3ont 
horrere  ©erftc 
horreum  Speid}er 
horridus  garftig 
hortus  ©arten 
hospes  ©aft 
hospitale  Spital 
hostia  ©aft,  Jetnb 
hostis  ©aft 
hunilo  öopfen 
humulus  — 
hupa  — 
hysopum  ^fop 

ibiscum  ßibifd) 
id  er 

imperator  Äaifer 
implere  ood 
imputare  impfen 
in  in 
in-  un= 

incarnatus  eiugefleifdjt 
incensorium  jünben 
inclutus  laut 
incubo  i^aufe 
incus  SImboB 
inferior  unten 
infra  — 

infundibuhim  Jrtd)tcr 
ingenium  2{rtiüeric 
ingimus  SBinter 
insece  fagen 
insectiones  — 
insistere  inftänbig 
instigare  ftcd}en 
insula  ^nfel 
interesse  :^ntereffe 
intibus  Gnbime 
intrare  entern 

60 


474  2.  SSerjeirfini»  ber  bejprorf)enen  2öörter:  b)  au?  bem  Sateiiiijrfien. 


invenire  finben 
ire  ©Qijc,  ge()cn,  eilen 
is  er 
ivus  ©ibe 

Januarius  Jänner 
jecur  Scber 
joculari  ©auficr 
jocus  3ur 
jubilare  jubeln 
jugerum  3aucf)crt 
jugum  3od),  3a»cf)crt 
jüngere  3od) 
juniperus  ßinbcerc 
Juppiter  'Jicni'tag,  2)onner 
jus  M)c,  :3flnd}e 
juvencus  jung 
juvenis  lung 
juventa  — 
juventas  ^ngcnb 

labare  jd)latf 

labi  fd)laff 

labina  üaroine 

labium  Sippe 

Laburdanus,  Laburdum  2ab- 

berban 
labyrinthus  2abi)rint() 
lac  TIM) 
laccus  2ad)c 
lacerare  Sd)Iag2 

lacruma(lacrima)3Qbre,3ungc 

lactuarium  fiotroergc 

lactuca  ^Ittid),  öattid) 

lacus  £Qd)c,  ÜJJccr 

laevus  Sd)lel)e 

lagena,  -oena  fiegel 

lagona  — 

laicus  Saie 

laisius  iicilte2 

lallare  loücn 

lambere  iiippc    Söffel 

lampetra  ilampretc 

lampreda  — 

lancea  Conjc 

languere  linf 

lapatica  ßattic^ 

lapatium  — 

laptica  — 

laqueus  fioö 

larix  ^äxd)c 

larva  iJaroc 

lassus  ia\].  laufen 

laterna  ^iatcrnc 

latinus  latciniid) 


lattica  Sottid) 

latus  bulben 

laubia  Saube 

laurus  öorbeer 

laut  US  lauter 

lavare  (abcn,  Sauge 

lavendula  Saücnbel 

lectus  liegen 

lefa  Sel)ne2 

legenda  Segenbe 

legere  lefen 

lenis  linb 

lens  Sinfe 

lentus  linb,  fiinbe 

leo  ßöiue 

levis  leicht,  leifc,  Sunge,  ©d)lcim 

lex  =  lei 

libella,  libellula  Öibeüe 

libens  Heb 

liber  Icbig 

liberare  liefern 

libido  lieb 

libraria  58ibliotl)ef 

libuin  Öcbfud)en 

licium  2)ri(lid),  fiilic,  Si^c 

ligusticum  ßiebflödel 

lilium  öilic,  SRofe 

lima  ©d)Ieim 

limare  — 

limus  — ,  fiebm,  Seim 

linea  Öilic,  Sinie,  Seine 

lineariuin  Sineal 

lincre  itleifter,  Seim 

lingcre  lerfeni 

lingua  — ,  oungc 

liiKiucre  lci()cn,   bleiben,  Seib 

linuin  Seinen,  Seine 

liquirifia  Safrit^e 

lira  lebren,  irre,  ©leifc 

littera  33ud) 

lolium  Sold) 

longus  lang 

lora  Sauer 

loleria  Sottcrie 

lubere  Sieb,  Sob 

lubido  — 

lubricus  6d)leife,  Schlupf 

lucere  Sid)t,  Sobe^ 

lucerna  Äalf,  Sid)t,  Äerjc 

lucidus  Sid)t 

lucrurn  Sol)n 

Lugdunum  ^\anr\ 

lumbus  Senbe 

lumen  Sid)t 

luna  Saune,  Sid)t,  2)]ontag 


lupus  Sßolf,  ©diaum 
lutum  Setten 
lux  Sid)t,  Sobei 
lycopodium  53är(app 
lyra  Seier 

inacarellus  SJIafrele 
macellarius  SJZc^ger 
macellum  — 
macer  mager 
macula  dJlatd 
magister  SJieifter 
magistratus  ©inöbc 
major  aJJojoran,  Tickt 
major  domus  9Jieier 
majoracus  9Jiaioran 
majorana  — 
Majus  Tlax 
maledicere  niolebeien 
malum  2(pfcl,  iöüd)el 
malus  9)kfti,  53üd)el 
malva  9)]aIoe 
mancipium  Ä'ebfc 
mancus  mangeln 
mandala  DJJanbcU 
mane  9JJorgeni 
mango  faufcn 
manipulus  uoü 
Mannus  Wann 
mansio  DJJefuier 
mansionarius  — 
mantellum  9}^antel 
manus  SRunb^ 
maquerellus  SJlafrelc 
maragium  ü)]oraft 
marca  DJJart^ 

marc  Tla)t\  Tlav\d)^  9«ccr 
marga  DJIcrgel 
inargarita  ^erlc 
margila  DJ^ergel 
margo  OJJarfi 
mariscalcus  SJiarfdjaü 
mariscus  SlJIarfd)! 
marscallus  ÜHarfd)an 
Marlius  DJ^cirj 
martus  DJJavber 
martyr  9J^arter 
martyrium  — 
maserini  (scyphi)  SJIafcr 
massa  ÜJiaffe,  SJleffing 
mater  9J^uttcr 
matratium  DJiatra^e 
matrina  ^aic 
matrix  5DIiebcr 
matrona  9JJatronc 


2.  SSerjeirfimS  ber  befprocfiencn  SBörter:  b)  am  bem  :^ateinifc§en.  475 


matta  9JJatte2 

mattina  iDJctte 

mattus  malt 

matutinus  5Dlettc 

Maurus  5[Ro()r 

medius  53c1anmaft,  mitte 

mejare  W\\t 

mel  9JIe()ltI)aii,  i^^ontcj 

meminisse  ma()nen,  ÜJitnnc 

mens  — 

mensa  ©peifc 

mensis  OJlonb 

menta,  mentha  SJlingc 

mentiii  9JJcinctb 

mentum  SJlunbi 

mercatus  ÜJiarft 

mergere  5IRarf3 

merula  Stmfcl 

mespila  9)^tjpc( 

meiere  5Dkttei 

metiri  9Jiali  mcffcn 

meus,  mihi  mein 

milia  OJJeile,  taiifenb 

miliarium  9}Iei(er 

mille  taufcnb 

mingere  9Jlift 

minimus  minbcv 

minium  SRenniii 

minor  minber 

minuere  — 

miscere  mifdjen,  mengen 

miser  barmfjersig 

misereri  — 

misericordia,  -cors  — 

missa  5!Jlcife 

modius  meffen,  SD^c^c^ 

modus  9}laB,  mefjen 

meiere  ma()Ien,  mafjnen 

moenia  SDhmb^ 

mola  SRüIjlc 

moles  mü()en 

molina  9}iü[)Ie 

molinarius  OJlüüer 

moliri  müi)cn 

moUis  milb 

monachus  OJiönc^ 

monasterium  SRünftcr 

monere  ma[)ncn,  OJttnnc 

moneta  SJ^ünje^,  Gffig 

monile  9)]ä()nc 

monstrare  DJinfter 

Mopsus  OJlopö 

mordere  Sd)merj 

mordrum  SJlorb 

mori  — ,  9Jieer 


mors  Tloth 

mortuus  — 

mortarium  9Jiörfer,  9JiörteI 

morum,  morus  pflaume, 

SlJJanIbeerc 
Mosaetrajectum  %x'vi)tix 
muffula  ajinffi 
mulctra  IDluIbe 
mulgere  melfen 
mulus  Tlaul^,  Sfel,   Striegel 
munire  OJlunb^ 
murmurare  murmeln 
murus  9Jlauer 
mus  9Jlau§i 
musculus  ^an^',  SJiufc^et, 

5mu§fel 
muscus  9Jloo§ 
musmontanus  9Jiurmeltier 
musmontis  — 
mustum  Tlo'it,  9)lol"lert 
mula  SJ^aufc,  Tlant 
mutare  DJJaufe,  OHutter 
mutilus  iöammel 

nancisci  genug 

nardus  9Zarbe 

nare  Stattet 

nares  9iafe 

nario  'tÜlavx 

nassa  ^^ce^ 

nasus  Jiafe 

natare  D^atter 

natio  Station 

natrix  9?Qtter 

natura  9?atur 

natus  alt 

navis  Atel  2,  Stadien,  9^auc 

ne  nod)2,  un=,  nein 

ne-  nein 

nebula  9?ebel 

nectere  9?el"tel 

nefas  nein 

nefrones  liiere 

nemus  nel)men 

nepos  9Jeffe,  Snfel 

neptis  S'Jidjtc 

neque  nod)2 

nere  nä()en 

nervus  9Zen) 

neutralis  neutral 

nicere  neigen 

nictare  neigen 

nidus  9^eft,  9ieftel 

ninguere  Schnee 

niti  ?ieib 


nitidus  nett 
nix  (2d)nee 
nocturnus  nüdjtcrn 
nodus  Stcftel 
nomen  DIamc 
non  nein 
nona  9tone 
nonna  ^J^nne 
nos  un§ 
noscere  fönnen 
noster  un§ 
nota  S^Jote 
notio  fönnen 
notus  — 
novem  neun 
novus  neu 
nox  9^ad)t 
nudus  nacft 
nunc  nun 
nurus  (5d)nur2 
nux  9cuf3i 

oblata  Cblatc 

oblongus  ablang  ^ 

obscurus  (5d}euer 

occare  ©gge 

occulere  beljlen 

ochra  Cef  er 

octo  ad)t 

oculus  2(ugc,  Gibed)fe 

offendimentum  binbeu 

offere  opfern 

oleum  öl 

oliva  Cliüc 

onocrotalus  Diol)rbommc( 

operari  üben,  opfern 

oprare  opfern 

opus  üben 

orbus  Grbe 

ordalium  Urtel 

ordinäre  Crben 

ordo  — 

Organa  -um  Crgel 

orthographia  Ortbograpbie 

os  33cin 

ostrea,  ostreum  3Iufter 

ovi's  2Iue,  ©c^af 

Ovum  6i 

pactum,  US  '^adjt,  ^aft 
paganus  i^eibe 
palafredus  $ferb 
palantia,  -um  ^$falj 
palatinatus  — 
palatium  ^alaft,  5)3fal5 


476 


55er5eirf)ni§  ber  bejprocfienen  SBörter:  b)  aii§  bem  Soteinifrfien. 


palenco.  -um  ^falg 

palleo,  pallidus  fal)[ 

Pallium  SBimpcl 

palma  fü()Icn,  ^^almc 

palus  '^fa[)l 

pancerea  ^^an3cr 

pangere  fangen 

pannus  5a()nc,  $fnnb 

panther,  -a  ^ant()er 

papa  ^opi't,  "^.'faffc 

papaver  2Ro(in 

papilio  ^-alter,  Schmetterling 

papio  ^apinn 

pappa  ''^apvc 

pappare  — 

papula  ^^mipcli 

papulus  '4-'i"iPPcl  - 

papyrum  ^Utpicv 

papyrus  i^evje 

par  ^QQr 

paradisus  ^45avabie§ 

paraveredus  "^^crb,  reiten, 

©triegel 
parcus  ^4.Mcrd) 
pardalis  '^^arbel 
pardus  — 
paredrus  ^fcrö 
parere  5aic(id)uicin 
parhippus  ^fcrb 
parochia  ''BfniTe 
parochus  — 
paroecia  — 
parra  — 
parrifus  'iffcrd) 
pars  luibcr 
pasca  Oftern 
passor  Spa^ 
pastata  ^^inüete 
pater  fnetcn,  i^atcr,  %-\tc 
patere  Jyaben 
patina  ^fflnne 
patrinns  "^^^ate 
patruus  Sl^ctter,  CI)eim 
pausa  ^anjc 
pavo  'i^fau 
pax  fangen 
pecu  23ie() 
peculium  — 
pecunia  — ,  Sd)a^ 
peous  9?icli,  Gd)at3 
pedt'llus  Rebell 
pcdica  gefiel  1 
pelicanus  'i^elifan 
pellere  fa^en 
pellicia  ^cl^ 


pellis  J-ell,  betjen 

pena  $ein 

penicillus  ^infel 

penna  Jebcr,  Jinnei 

pennale  ^ennal 

Pennocrucium  9iücfen 

pensilis  balnea  ©tube 

pepo  5pfebe 

perca  ^axjd) 

peregrinus  ^^^ilger,  ^^flaunie 

perferre  bulbcn 

periculum  @cfal)r 

peritus  fa()ren 

perna  Jerfe 

pernix  — 

persica,  persirum  ^^firfidl 

pes  ^u\i 

pesna  Jyinnei 

pestilontia  ^i)3clt 

pestis  ^eft 

petrosilium  -^eterfilic 

Petrus  58cetc 

|)hantasia,    phanlastes    jvan= 

tafie 
pldcbotomum  Jvliete 
pictor  5^-eile 
piftus  ©ped)t 
picus  — 
pila  ^feiler 
pilaro  '^.^feilcr,  pflüdcn 
pilarius  Pfeiler 
pileus  Jvilä 
pilula  ^iUe 
pilum  ^feil 
piliis  5-il3 
p  i  mp  i  nella  33ibernene,  ^iniper : 

neue 
pingere  J^-eile,  «yingcr,  ©ped)t 
pinna  ^-innci,  »vloffe,  ^Unn, 

;',iHnc 
pinschis  '^}inicl 
pinus  Hicn 
pijia  '■^.^fcite 
piparc  — ,  piepen 
piper  Pfeffer 
pi|)inclla  iBibcrneUe 
pipita  ''}i\\ti> 

\nrum  53irne,  ^üdiel,  '^Ulainnc 
pirus  33nd)e( 

piscis  Mid),  A-inne',  O.lkit' 
pistor  ''l^fifter 
pisum  (5rb)e 
piluila  ^ip^^ 
pix  ^4Jcd) 
placenta  flad) 


plaga  — ,  '^lage,  ^^lacfen^ 

planca  plante 

plangere  Riegel,  fluten 

Planta  ^^^fIanJe 

planus  flad),  g-lur 

plastrum  ^Pflafter 

platea  ^Mat^i 

platessa  ^latteife 

Plautus  (S-laben 

plectore  flcd)tcn 

plegium  pflegen 

plenus  5lorn,  poU 

plicare  ficd)tcn 

plorare  flennen 

Plotus  ^-laben 

pluere  fliegen 

pluma  ^-lannt  fliegen 

poena  ^ein,  perpönen 

poeta  ^apft 

poledrum.    poledrus    foltern, 

$ferb 
polenta  33nd)n3ei3cn 
pollere  oicl 

pomaranc'ia  ^omcrangc 
ponipa  ^^onlp 
pomum  ^^U'lauinc 
pondo  ^sfnnb 
})ondus  — 

pdnticus  (mus)  bunt 
populus  ^nppel^ 
porra  j5^nrd)e  öleife,  (3d)raubc 
porruletum  ^nrdie 
porcus  iöard),  ^erfel 
porrigeri!  reden 
porta  fnr,^,  ''^^forte 
poitacula  53nr3el 
porticus  '■^^forte 
j)ortulaca  53nr,^el 
portus  jynrt,  ^ort,  .S>afcn 
posrerc  forfd)cn 
posila,  -US  '!|5oft 
postis  'ipfoften 
potio  föift 

potus  trinfen,  trnnfen 
preambulum  ^^riamel 
praebcnda  ^frünbe 
jiraecocium  5(prifofe 
jiraedicare  opfern,  prcbigcn 
praebenderc  pergcffen,  ^rei§ 
pracpositus  ^h'obft 
prerari  fragen 
preoes  — 
presbytor  ^rieftcr 
pressa  Üelter 
pressare  ''^rcffe 


2.  95er5eic^ni§  her  Befprorfienen  SBörter:  b)  au§  bem  Sateinifc^en.  477 


pretiare  prcifcn 

pretium  ^vei§ 

princeps  ^rinj 

pro  oor 

probare  prüfen 

procax  frctcicn 

procus  — 

prodigium  3ei(^en 

propago  propfcn,  ©arg,  2Binb= 

l^unb 
propheta  ^apft 
proponere  Kröpfen 
propositus  -Propfi 
provenda  ^tnuibc 
pruina  frieren 
prunum  ^flanmc 
prurire  frieren 
psittacus  ©tttid) 
pugil  gauft 
pugio  — 

pugna  fyauft,  fcditen 
pugnare,  pugnus  Js-auH,  fed}tcn 
pulejum  '^^Nolci 
puUetrus  foltern 
puUus  ^ofilen,  fa()l 
pulpitum  ^^ßult 
pulsare  $ul§ 
pulsus  -f 
pulver  ^uber 
pulvinar  ^fül)l 
pulvinus  — 
pumex  ^im§,  Steint 
puncta  ©punb 
punctio  S3nnjen 
punctum  ©punb 
punctus  bunt 
pupa  ^uppe 
purgatorium  jyeflßfcucr 
pus  faul 
putare  impfen 
puter,  putere  faut 
puteus  $fü^e,  Srunn 
pyrethron  ^Bertram 

quaccila  SBa^tel 
quadrum,  -us  Cuober 
quantum  ®ant 
quartana  Sartaunc 
quarto  Crt^ 

quattuor  lucrfcn,  (yöf)rc,  uicr 
que  nod)i,  - 
quercus  ^i'öt^re 
querquedula  Äriefentc 
querquerus  ^'W^t 
quietare  quitt 


quietus  lüeil 

quinquagesima  ^fintjficn 
quinque  fünf,  TOcrfcn 
quintinus  Cucntdicn 
quintus  fünf 
quod  lucr,  raaS 

rabarbarum  9ft()abarber 

racemus  JRofinc 

rädere  rabicrcn 

radius  Saute 

radix  Dxettid),  SBurj 

radix  barbara  9i[)abarber 

radix  pontica  — 

raja  9f{od)ei 

rancidus  ransig 

rapa  Diapunjel,  9iübe 

rapicium  9tap§ 

rapidus  Statte 

raponticum  9ftf)abarbcr 

rapum  9iübe 

rapuncium  Siapunjel 

rapunculus  iRapunjel 

rarus  rar 

ratio  Siebe 

ratis  Sauber 

raudus  groß 

rebus  9iebu§ 

rectus  red}t 

reda  reiten 

regere  red)t 

regius  reid) 

regula  Siegel,  Siiegel,  Jicgel 

religio  Sieligion 

relinquere  Ieif}en 

reliquus  — 

reminisci  ma()nen,  ?Oiinne 

remus  Siuber,  SiiemenS 

renta  Siente 

reri  Slat 

res  Slcbu§ 

respondere  fdjroören 

reubarbarum  Slf)abarber 

reuponticum  — 

rex  Sicid) 

rhopalici  (versus)  ÄnitteloerS 

rhythmus  Steint 

ribaldus  Stabau 

rigare  Siegen 

risma  Stie§ 

-ritum  ^lirt 

robigo  Stofts 

roccus  Slocf 

rodere  Siüffel 

rogus  Sted)en 


rosa  Stofe 

rosmarinus  StoSmarin 
rota  Stab,  gerabe^ 
Rotomagus  2Binbf)unb 
rotula,  -US  StoUe 
rotundus  runb 
ruber  öenbe,  Steitcr,  rot 
rubere  rot 
rubeta  3ta(raupe 
rubidus  rot 
rubrica  rot,  Stubrif 
ructare  räufpem 
rudis  groJ3 
rudus 
rufus  rot 
ruga  Stunjel 
rugire  rödieln 
ruminare  räufpem 
rumpere  Siaub 
rupicapra  ©emfe 
rupta  Slotte 
ruptarius  Steuter 
rus  Staum 

ruscus  Slaufd)!,  9^of)r 
russus  Staufd)gelb 
ruta  Staute  1 
rutarius  Steuter 
rutilus  rot 
rutta  Stotte 

sabbati  dies  (5am§tag 

sabellinus  ^obel 

sabellum  — 

sabinus  ©ebenbaum 

sabulum  ©anb 

saburra  ^öallaft 

saccellum  ©edfel 

saccharum  3ucfer 

Saccus  ©ad 

sacena  ©enfe 

sacramentum  focferlot 

sacrista  ©igrift 

saeculum  ©eele,  SBelt 

saevus  ©ee 

sagire  fud)en 

sagmarius  ©aum^,  ©trtegel 

sagulum  ©egel 

sal  ©alj 

salamandra  ©alamanber 

Salix  ©oliueibe 

sallere  ©alj 

salmo  ©alm 

saltare  Jan? 

salve  ©alüe 

salvia  ©albei 


478  2.  SSeräeicf)ml  ber  bejproc^enen  SBörter:  b)  au§  bem  Soteiniirfien. 


samitum  ©amt 

sanus  (Sül)ne,  gejunb 

sapa  8aft 

sapere  — 

sapo  ©ctfc 

sapor  ©aft 

sarcophagus  Sarcj,  2Binbt)unb 

sarda  Sarbeüc,  Sarbcv 

sat  fatt 

satis,  satur  — 

satureja  Saturei 

Saturni  dies  ©amftag 

sauma  Saum  2 

saxum  OJIcffcr 

scabellum  Sdjemd 

scabere  td)abcn 

scabinus  Sdiöffc 

scamellum  ©d)cmel 

scancio  ©d)cnf 

Scandinavia  2lu 

scandula  ©d)inbcl 

scapellus  ©d)ctfcl 

scaphium  Gdjcffcl 

scaphum  — 

scapus  ©djafli 

scarlatum  3d)arlad) 

scarleia  6d)Qrlci 

scedula  3c^tcl 

scelus  ©d)ulb 

sceptrum  ©ccptcr 

schedium  ©fijjc 

scindere  fdjcibcn 

scindula  Srfnnbcl 

scirpus  Sd)ilf 

sciurus  (Sidil)orn 

sclareia  Sdiavici 

sclusa  Sd)lcul'c 

scobis  i^oUunbcr 

scola  2)om,  iRojc,  Sd)ulc 

scorbutus  Sd)arbocf 

scribere  fd)rcibcn 

scrinium  Sd)rcin,  Sarg 

scriptum  Sdirift 

scropha  Sd)raubc 

scrupulus  Sfrupd 

scurare  fd)cucrn 

scutella  Sdiüffcl 

scutula  — 

scutum  Sd)ciier,  ."pout,  ©c^cit 

se  fid} 

sebum  Seife 

secare  Säge,  Senfe,  fe[)cn 

secula  Sid)cl,  Stoppel 

secwis  ©Qflc,  Senfe 

securus  turj,  [\d)ct 


sedere  Seffel,  fiöcn 

sedile  Sattel 

Segestes  Sieg 

Segimundus  — 

Segimerus,  Segomarus  — 

segrista(nus)  Sigrift 

segusius(canis)  2Binb[)unb 

sella  Seffcl,  fißcn 

semen  fäcn,  Same 

semiplotia  ^-labcn 

semivivus  I)alb 

semper  Singrün,  Sünbflut 

senatus  ©inöbc 

senex  ©cnefdjaü 

senior  — ,  ^err 

sensus  Sinn 

sentire  — 

Septem  fieben 

septimana  2Bod)e 

sequi  iSeu,  folgen,  fe[)en 

sericus  Seibe 

serere  fäen 

seta  Selbe 

sex  fed)§ 

sextarius  Sed)ter 

sibi  fid) 

sidcrc  fi^cn 

sigillum  Siegel 

signare  Segen 

Signum  — 

Silva  lüilb 

silvaticus  — ■ 

sim  fein 

sima  Sim§ 

simia  3(ffe 

simila  Semmel 

similis  äl)nlid),  (SleiKncr 

simulare  ©leifjner 

sinapi  Senf 

siniscalcus  Senefdjall 

situla  Seibel 

siusius  2Binbl)unb 

smaragdus  Smaragb 

sobrius  faubcr 

sorrulus  Sorfe 

soccus  Socfe 

socer  Sd)rDäl)er 

socius  fel)eu 

socrus  Sd)n)äl)cr 

so!  Sonne 

Solarium  Söücr,  Speid)er 

solea  Sol)lei,  -,  Sd)roelle 

solidus  Solb 

sollus  fellig 

solum  Saal 


solvere  oerliercn 

somnus  Sd)laf2,  Sdjrocfel 

sonare  Sd)n)an 

sons  Sünbc 

sonticus  — 

sorbum  Sd}iucrt 

sordes  fd)iuarj 

soror  Sd)it)efter 

sparus  Speer 

spatium  fputen 

species  Spejcrei 

spectaculum  Speftafel 

speculum  fpctlien,  Spiegel 

speglum  Spiegel 

spelta  Spelt 

spelunca  Spelunfc 

spenda  Spinb 

spensa  Spcife 

spernere   itleifter,   rinnen, 

Sporn 
spesa  Speife 

spica,  spicarium  Speid)cr 
Spina  Spilling 
spondero  fd)inörcn 
spuere  fpcien 
spuma  Sd)aum 
Sputum  Spott 
squiriolus  Gid)born 
stabulum  Stabel 
stannum  :^um 
Stare  Stabel,  fteben 
Status  Staat 
Stella  Stern 
sterilis  Stärfe 
sternere  Streu,  Stirn,  Strol), 

Sturm 
stilus  Stiel 
stipes  fteif,  Stift  i 
stipula  Stoppel 
stiva  Steif} 
stolo  Stiel 
stramen  Strol) 
strangulare  ftranguUcrcn 
strata  Strafse 
stridere  Strubel 
striga  ftreidicn 
strigilis  Striegel 
stringero  Strang,  ftreidjen 
stroppus  Strippe 
struppus  — 
slrutliio  Strauft^' 
sluba  Stube 
studere  ftubiercn 
stultus  ftolj 
stupila  Stoppel 


2.  Sßer§etc^ni§  her  befprod)enen  Sßörter:  b)  au§  bem  Satcinifrf)en.  479 


stuppa  ©töpfcl 

stuppare  — 

stupula  ©topiicl 

sturio  Stör 

sturnus  (Star 

suadere  füf;,  fcbtvä^cn 

suasum  fd)iüarg 

suavis  füß,  milb 

suber  faubcr 

subtilis  fubtil 

subula  Säule  2 

sudare  fd}it)igcn 

sudor  6d)rocit5 

suere  <Bäuk~ 

sugere  fautjcn 

sulcus  ^fluci 

sulpur  ©d)iuefcl 

summa  fummieren 

sunt  fein 

super  über 

superstitio  SIberglaube 

surdus  fd^roarj 

sus  ©au 

suspicis  fpät)en 

sutor  ©d)ufter,  ©äu(e2,  ©ocfe 

suus  ©d)rceilcr,  fic^ 

syllaba  ©Übe 

synodus  fcntperfrei 

tabella,  tabla  Xafel 

tabula  — ,  Sd^acb 

tacere  Tloi}n 

talaria  Jalar 

tapetum  Jepptd) 

taurus  ©tier 

taxare  taften,  tarieren 

taxo,  taxus  '^adß 

teca  Sieche 

tegere  1)ad),  bet)nen,  ©eroanb, 

becfen 
tegula  oiegel,  liegel,  Äopf 
tellus  2)iele 
telonarius,   telonearius  telo- 

neum  30^2 
telonium  ^oü^ 
temo  2)eid)fel 
templum  2cmpcl 
tempora  ©d)lafi 
tempus  2)ing 
temulentus  bömifcb 
tenda  3elt 
tendere  bef)nen,  ^dt 
tenebrae  bämnicnt 
tenere  bcl}nen 
tentorium  3elt 


tenuis  bünn 

tenus  bc()ncn,  3)o()ne 

terebra  brc()cn 

terminus  Iruniin,  Jcrmin 

tertius  bl'ittc 

testa  Äopf 

textus  3;ert 

theca  3ied)e 

theodiscus  beutjd) 

Theotisci  ©eutfcbe 

theriacum  Zijcxiat 

Thingsus  2)icnltag 

thronus  2[)ron 

thunnus  2()unfifd) 

tincta  Jintc 

tingere  tunfcn,  3n'et)(e 

titulus  litel 

toga  2)adi,  ©ejüanb 

tolerare  bulbcn 

tollere  3o(I2 

tolonarius  — 

toloneum  ^oü^ 

tolutarius  Striegel,  Beider 

tolutim  3clter 

tonare  2)onncr 

tongere  2)ünfel 

tongitio  — 

tonitrus  2)onner 

tonus  Jon 

tophus  Juff 

torcular  bred))eln,  J^orfel 

torculare,  torcularium  Jorfel 

torculum  %oxUl 

torpere  fterben 

torquere  bredjjeln,  3roerd)= 

torrere  borrcn,  2)arre,  garftig 

torridus  S)arre 

torris  — 

tortus  garftig 

tractare  trai^ten 

tractarius  Jridjter 

tractorium  — 

trahere  trcibeln 

trajectorium  Iridjter 

trajicere  — 

trames  2)arm 

tranquillus  roeil 

trans  burc^ 

tres  brei 

tribus  2)orf 

trifolium  Jrcff 

trilix  3)rinid) 

tripudium  j)^u§ 

tristis  breift,  tapfer 

triumphus  Irumpf,  Irommcl 


trua  Quirl 
trucca  Jrutje 
tructa  goretle 
trudere  üerbxießen 
truncus  Irube 
tu  bu 

tugurium  '^ad) 
tumere  2)aumcn 
tundere  ftofjen 
tunica  tünd)en 
turba  2)orf 
turdus  2)roffeU 
turris  Jurin 
turtur  ^Turteltaube 
tuticus  beutfd) 

über  Guter 

ulmus  Ulme 

ulna  Gllc 

Ultrajectum  Jridjter 

umbilicus  9^abe,  9iabet 

umbo  9tabe 

uncia  Unje 

uncus  5Ingel 

unda  SBaffer 

unguentum,  unguere  ^tnfe^ 

unguis  9^aflel 

unus  ein,  gemein 

urceus  Ärugi 

urgere  räd)en 

ursus  58är2 

urus  2tuer 

vacca  Dd)fe 

vadere  roaten 

vadimonium  roett 

vadum  roaten 

vae  TOcl) 

valere  roaltcn 

Valeriana  SSalbrion 

Valium  SBall 

vallus  — 

vannus  2Banne,  Stoppel 

vas  roett 

vasculum  ^laf^e 

vastus  SBuft 

vates  SBut 

vegere  roeden 

vehere  reiten,  2Beg,  roegcn 

vehiculum  Söagen 

velle  rooüen 

vellus  SBolle,  5Iie§ 

veiter  2Binbl)unb 

veltrahus,  veltrum  SBinbbunb 

venari  SQBeibe^ 


480 


2.  i^erjeirfiniy  ber  be)procf)enen  SBörter:  e)  nu§  bem  Stnlieni|d)en. 


venerari  2Bn[)U 
venire  foniincn 
venter  SBanÜ 
ventilare  SBanitc 
ventus  -iBBinb 
Venus  lüoljncn 
ver  ^nülliuii 
verbum  25>ort 
veredus  ^fcvb 
verinis  SBuvm 
verrere  luirr 
verres  2tuerl)a{)n,  53arcf) 
Verruca  SBarjc 
versus  3?cr§ 
vertagus  2Binb()unb 
vertere  lucvbcn 
vertragus  2Binbl)unb 
verus  mal)V 
vesica  2Banl"t 
vespa  SBcfpc 
Vesper  SBcflcn 
vespera  -i^cfpei' 
vester  cud) 
vestigium  ©tcig 
vestis  2Bcftc 
vetula  i^cttcl 
vetus  ÄUbbcr 


vetustus  "^aln 

via  2Bcg 

vibrare  tuctfcit,  SBippe 

vicedominus  33i3boin,  SStjc 

vices  2ßcd)fc(,  n.ieid)cn,  S5>od)c 

vicia  SCncfc^ 

vicus  25>cid)bilb 

videre  rciffcn,  33em)ct§ 

vidua  SBttttb 

vigil  roccfcn 

villa,  villare  SBciler 

villus  SBoIIe 

vimen  SBctbcl 

vincere  SBeiganb 

vindemia,   vindemiare  SQBeirt 

Vindobona  SBinter 

Vindomagus,  -nissa  — 

vinerius,  vineator  SBinjer 

vinitor  äBtnjCV 

vinum  ©ffig,  SBctn 

vinus  2öcin 

viola  2>cild)cn 

vir  Sßeriuolf,  SBiil,  SBcIt 

virdia  SBirfdjing 

virga  2Btfd) 

viride  Hispanum  ©rünfpan 

viridia  2Bivfd)tng 


virus  ücrmcfcn,  2Bicfc(,  @ift 

viscus  ^Jiiflcl 

Visegothae  SBcftcn 

Vistula  2Bcid)fcl 

vitis  2Bcibci 

vitrinus  j^inti» 

vitrum  5"ii"»i§/  2Baib 

vitula  ^-icbcl 

vitulus  SBibbcv,  ^ykhil 

Vitus  5Bcit§tanä 

vivarium  2Bcil)cr 

vivere  fed 

vivus  fcd,  toinmcn,  Oucdfilber 

vocare  criuäl)ncn 

vocatus  SBogt 

Volcae  ivclfd),  O^alfc,  SSalnufe 

volvere  2Bc!lc 

vorago  ©d)laud) 

vorare  — 

vos  cud) 

vox  crroäl)nen 

vulgus  33o(f 

vulpes  233olt 

wambasium  SBamiUC 

zeduarium  ^itirer 

zucara  ^udcr 


abate  2Ibt 

abbonare  abonnieren 
aceto  ©fHö 
Taggio,  Tagio  Stgio 
agosto  2tuguft 
albercocco  5(prifofc 
albergo  .^^cvbcrgc 
albero  Silber 
alohimia  '^(Idiintic 
allarme  Öävm 
alna  (5Uc 
altana  5(ltan 
alto  2tlt 

amascino  ;',iuctfd)c 
ambasciata  5lmt 
ambra  2(inbcv 
ancivoa  5(nd)0üi 
ancora  5(nfcri 
aprile  2{pri( 
araldo  ^crolb 
arancia  ^ommcranjc 
argento  vivo  Lucdfilbcr 
aria  9{ric 
aringo  iRing 


Staliciiifd). 

arlecchino  ^arlefin 
armenilli  2(prifofc 
arnese  ^arnifd) 
arraffare  raffen 
arrappare  — 
arrostir  9ioftl 
articiocco  ?(rt;fd}ofe 
artiglieria  5IrtiUcric 
asello  2lffcl,  (Sfel 
asino  Gfcl 
aspo  C^afpc 
astracu  Gftrid) 
astregh  (mb.)  — 
astuccio  Staud)c 
audienza  'Jlnbicnj 
avaria  .'öaoavic 
avorio  (Elfenbein 

babbuino  *Pauian 
bacinelto  ^irfcl()aubc 
bacino  53cdcn 
bagatella  53agatcUc 
baja  5öai2 
balcone  Söalfon 


baldacchino  Ü8albad)in 
Baldacco  — 
baldo  balb 
balestra  ^Ivnibvufl 
ballcllo  5i^allct 
ballone  5^alloii 
balsaino  iüalfam 
banoa  Söanf«,  «anfs 
bancarollo  lönnfcvott 
banchello  33antctt 
banco  S3anfi,  58anfctt 
banda  Jöanbci,  S3anbc' 
bandiera  J^anncr 
bandilo  ißanbit 
bara,  barclla  53a()rc 
baracca  iöavadc 
barbio  Jöavbc 
barca  58artc 
barricala  58arrtfabe 
basso  33af5 
basta  Söaft,  bafta 
baslardo  i^-^aftarb 
bastia  58aftci 
bastione  iöaftci 


2.  ^ßergeidinisi  ber  bejprodjenen  SSötter:  c_)  au§  bem  Statienifcfien.  481 


bastire  — 

basto  Saft,  Saftarb 

beccare  Sicfc 

becco  — 

benda  binben 

bendare  — 

bergamotta  Sergamotbinic 

bevero  Stber 

bezzo  Sa^cn 

bianco  blanf 

biavo  blau 

bica  Seige 

bicchiere  Scdjer 

bidello  X^cbiü 

bieta  Scetc 

bilancia  Silanj 

biondo  blonb 

biscotto  Siäfuit,  ßjt'iebacf 

boccale  ^ofal 

bordo  Sorte 

borgo  Surg 

borragine  Soretfcf) 

borsa  Sörfe 

bosco  Sufrf} 

bosso  Sud)§ 

bossolo  Südife 

bottega  Sottid) 

bozzetto  $offe 

bozzo  — 

bracciatello  Sre^el 

bracco  Sracfc 

brache  Srud)3 

brando  Sranb 

brigata  Srtgabe 

brodo  Srot 

bronzo  Sronje 

bruno  braun 

bucare  baud)cn 

buccina  ^ofaune 

buffettare  puffen 

buffo  — 

buleo  (ocncj.)  $ilj 

burro  Satter 

caccalo  (tarent.)  Äac^cl 
cacio  Ääfe 
cadenza  ©djan^e 
cafura  Dampfer 
calamandria  ©amanber 
caldume  (norbtt.)   Äalbaunen 
camamilla  Äamtüc 
camello  Äamcl 
Camera  Kammer 
camerata  Äamcrab 
camicia  ^'^emb 

Sluge,  gtijmoloaifc^ca  S03brterbuc^ 


camminata  Kemenate 
camozza  ©cnifc 
campana  ©lodc 
canaglia  ßanaitle 
canella  ÄancI 
canfora  Dampfer 
cantaro  3ciitner 
canlo  itante 
capa  Aap 
cappone  Äapaun 
capriola  Äapriole 
capuccio  ßappc§,  Äapujc 
carato  Äarat 
cardo  ^arbc 
carnevale  Äarneüol 
carota  Äarotte 
carpione  Karpfen 
carvi  Äarbe 
casamatta  Äafematte 
cassa  Äaffe 
castagna  Äaftame 
cavalleria  ÄaoaÜerie 
cavezzone  Äappjaum 
caviale,  caviaro  Äaniar 
cavoli,  rape  Äo[)Irabt 
cavolo  ^obl 
cavolo  fiore  Äarftol 
cece  ^td)cr 
cedola  ßettel 
censo  3in§ 
cerceta  ^riefcnte 
cerfoglio  J^erbcl 
cesoje  ©djcre^ 
cetera  3itber 
chioccia  ©lüde 
chiocciare  — 
chiostro  Älofter 
chitarra  ©uitarrc 
chiusa  Älaufc 
chollera  ÄoUer^ 
ciarlare  ß^orlotan 
ciarlatano  — 
cifra  3iffei" 
cinta  3etxt 
citadella  ßitabeüe 
ciovetta  (5d)ubu 
cipoUa  3^i5iebel 
Circo  ^ixh{ 
circolo  — 
ciriegia  Äirfdje 
citrone  Gttronc 
coccio  Äut1d)c 
coditremola  Sadiftelje 
coglione  couionmercn 
collera  Voller 2 
6.  Slufl. 


coltra  Wolter 
composto  .Humpeft 
compra  Örcmpclinarh 
comprare  — 
conocchia  5tunfel 
conto  ßonto,  ilonto 
contoro  Gomptoir 
contrada  ©cgcnb 
ooppa  5lopf 
corniolo  Äorneüe 
costü  Äofti 

cotta  ftoti,  Äo^c,  ^uttc 
crescione  treffe 
comando  Äomntanbant 
corba  ^orb 
crepare  frcpicren 
creta  treibe,  Seibe 
croccia  Ärüde 
crocco  — 

crompare  ©rempelmarft 
Cuccagna  Äudjen 
cucina  ^üd)e 
cucuzza  Äürbi§ 
cuocere  fod}cn 
cuoco  jtodi 
cupola  Äuppcl 
cuscino  Kliffen 
cutretta  Sad}ftel3e 

daga  Segen  2 

damaschinare  bamaSjicrcn 
damasto  Tamaft 
dannare  oerbammen 
danzare  Janj 
dar  presa  ^ret» 
darsena  5Irfenal 
dattilo  Sattel 
decano  Scd)ant 
desco  lifd) 
diamante  3)emant 
digrignare  greinen 
dilettante  Dilettant 
disconto  Siffonto 
dispenda  ©pinb 
ditto  3)tto 
doccia  ®ufd)e 
doga  2)aube 
domencia  ©onne 
donnola  DJlarber 
dozzina  Tugenb 
droga  Sroge 
druda,  -drudo  traut 
elmo  ^elmi 
empiastro  ^flafter 
ermellino  i'>ernielin 

61 


482  2.  Sßerjeic^niS  ber  befproc^enen  Söörter:  c)  ou§  bem  Statienifc^en. 

faggina  Sud)it)cijcn 
fagiano  Jafan 
fagotto  Jvcig ot 
falbala  ^a^bd 
falbo  ta()l 
falcone  Jalfc 
faldistorio  falten 
fallire  fc()lcn,  fallieren 
falso  falfd) 
fata  5"ce 
favonio  5ö()n 
feltro  Jyilj 
festa  Jeft 
liadone  Jkbcn 
fianco  ^lonfc,  ®elcnf 
fiasco  5lcfrf)c 
fico  3cüvuar3c 
fiera  Jycier 
figa  Jyctgc 
fino  fein 

linocchio  Jcndjel 
finta  ^intc 
fiore  Jlorin 
flotte  Jlotte 
forbici  Sd)erei 
forma^gio  itäfc 
forto  i^ort 
forza  ^orce 
franco  franf,  franco 
frangia  Jranfc 
frasche  ^Q^c 
fresco  friidi 
frittadella  Jvicanbetlc 
fuga  ^ugc 
furetto  Jrcttdjcn 


gabbia  Ääfig 
gabbiuolo  — 
gaggia  — 
gaggio  ivett 
galanga  (Maignnt 
galea  ©eltc 
galenlla  — 
galla  @aUc2 
galleria  03a(Icric 
gallo  Äatjc 
Gazari  ilc^ct 
gazza  Glfter 
glierone  0)c()rcn 
gliindarc  SBinbc 
giaco  ;')ad'c 
giga  Qdciqt 
Giovedi  ÜJonncr 
girfalco  ®eicr 
giro  @iro 


giubba  ^oppe 
giubilare  jubeln 
giuoco  5uy 
giuppa  Seppe 
gnomo  ©notnc 
golfo  ©olf 
gondola  ©onbel 
gonfalone  ^-atjnc 
gramo  gram 
granata  ©vanate 
grappa  5^Tapfen2 
grattare  fragen 
greppia  5?rippc 
greto  ©inefe 
griffo  ©reif 
griffone  — 
grigio  greis 
grillo  ©rille 
grirnaldello  2)ictrid) 
griso  greis 
grosso  @rofd)en 
grotta  ©rotte,  ©rubc 
gruzzo  ©rü^c 
guadare  roaten 
guado  2l>aib,  lüaten 
guai  n)c() 
guajo  — 
gualcare  lualfen 
gualchiera  lualfen 
guancia  SBangc 
guardare  SBart 
guardia  ©arbc 
guarentire  geroäbrcn 
guarento  — ■ 
guarnire  iDaf)ren 
guerra  luirr 
guindaro  SBinbc 
guisa  2Beife 
guitarra  'iilljer 
guslo  ©cfd)niac! 

imbuto  !Irid)tcr 
incanlo  ©ant 
incliiostro  linte 
infanteria  ;intanterie 
ingombro  ifumnier 
insaiata  (Salat 
inlonicaro  tündjen 
intonicato  — 
isola  l^njel 
isopo  !^fop 
izza  .'i^">itje 

lacca  2ad)c,  t'art 
laccio  üa^ 


aido  Scib 

ancia  Sanje 

anda  Sänge 

anzichenecco,   lanzo  Sanb§= 

fned)t 
arice  2ärd)C 
asco  lafd) 
asso  lafj 
asto  Saft 
astrico  (Sftrid) 
atta  Satte 
attovaro  Satroergc 
auro  Sorbecr 
avagna  Sei 
avendola  Sooenbcl 
azzeretlo  Sajaret 
eccare  lecfen ' 
ega  OJicilc 
esina  2ll)le 
esto  Sift 

evistico  Sicbftörfcl 
imosina  5tlmojcn 
ira  Seier 
isla  Seifte  1,  Siftc 
iuto  Saute 
oggia  Saubc 
oja  Sauer 
Otto  So§ 
uchina  Sug 
una  Saune 
una  de  miele  ^KttCl^ 
uncdi  2Rontag 

madreporla  ^4.^crlmuttcr 
maestre  DJ^eiftcr 
magazino  9JJagajin 
maggio  Tlai 
magon  Silagen 
magone  — 
magro  mager 
magun  SHagen 
majo  9JJaie 
majorana  9JJaioran 
maledirc  inalebcien 
malva  SJJaluc 
mandola  ÜJJanbel^ 
mangano  5)Jangc 
mantello  Wantel 
maica  ü)?arf  i 
marese  OJlarfdj^,  OJioraft 
marga  SJlergel 
mariscalco  ÜJJarfdiaü 
marmotta  SJJuriiielticr 
marosser  (obcrit.)  Sd)maroöcr 
inarle  di  marti  3)ienftag 


2.  SßerjeirfjiiiS  ber  befprod)enen  SBürter :  c)  nu§  bem  Stalienifc^en. 


483 


martirio  ÜJlarter 
martora  ü)larbcv 
marzapane  9)larjipan 
maschera  5[lla§fe 
mattino  OJIctte 
matto  matt 
medico  2trjt 
mellone  9}lc(onc 
mercatante,  mercatore  3)lax-- 

tctet^bcr 
mercato  SJiarft 
mescere  mifcfien 
messa  9)lcffe 
mezzana  58cfanniaft 
micio  DJliege 

miele  (luna  di  m.)  JHttcr 
miglia  OJlcile 
miglio  — 

mille,  millione  Jaufenb 
milza  Tlili 
monaco  Ü)tönd) 
moro  9JJo(}r 
mostarda  QJioftert 
mosto  2Roft 
mostra  9}lufter 
muffo  5muff2 
mulinaro  2)iüIIcr 
mulino  dJlühie 

nabisso  9iobtöfrug 
nappo  9fapr 
nastro  tieftet 
nespoda  50lifpel 
netto  netto 
nicchia  Üiifd)e 
niffo  ©d)nabcl 
nona  ?ionc 
nonna  D'Jonnc 
nonno  — 
norte  9iorb 

ocra  Drfer 
oleandro  Oleanbcr 
opera  Oper 
ora  UI}r 
organo  Orgel 
ostrica  Stuft  er 
ovate  SBatte 

pacco  ^acf 
pagano  5>etbc2 
palafreno 
palizzata  ^allifabe 
panca  !öanfi 
pancia  ^anjer 


panciera  ^^aitjer 
pantüfola  5)3antoffeI 
papa  ^43Qpft 
pappa  $appc 
pappagallo  ^^^apagci 
parco  ^ferd) 
parrochia  Pfarre 
parroco  — 
partita  gartet 
pasquillo  '»t^ayiiuiü 
passare  pafd)cu 
pasta  ^aftctc 
patata  5^avtoffcl 
patrino  $atc,  iBcttcr 
pausa  ^aufc 
pavone  ']!ß^an 
pece  '^e.d) 
pedante  ^^l^cbant 
pellegrino  $t(gcr 
pelliccia  ^clj 
peluzzo  5ß(üfd) 
pena  $ein 
pentecoste  ^fingftcn 
pepe  ^fcfrcr 
pera  58irnc 
perla  55er(e 
pesca  ^firfid) 
piaga  ^(age 
pianca  (ptcm.)  ^lanfe 
pianta  $flan3c 
piastrello  5pf(aftcr 
piatto  platt 
piazza  $(a^i 
picea  ^id 
pie  d'oca  ©änfcvtd) 
piliere  Pfeiler 
pillola  inilc 
piluccare   pflürfen 
pincione  (j-tnf 
piö  (lomb.)  $flug 
pioppo  Rappel  2 
pipillare  piepen 
pipita  $ip§ 
pisciare  piffcn 
piva  pfeife 
poleggio  ^olei 
polso  ^ul§ 
polvere  ^uloer 
pomice  i8im§ 
pomo  ^Pomeranje 
porcellana  ''!)3or3eIIan 
porto  '^ort 
porvianda  ^roüiant 
posta  ^oft 
posto  — 


polare  impfen 
polassa  ^ott 
pozza  ^fü^e 
pozzo  — 

prebenda  ^frünbc 
predicare  prebigen 
prence  ^rinj 
presa  5|3rei§ 
prele  ^ricftcr 
prevoslo  ^sropft 
prezzare  prcifcn 
prezzo  ^rci§ 
propaggine  propfen 
prova  ^^robe 
provare  prüfen 
provenda  ^frünbe 
prugna  ^45flciumc 
pulpilo  ^ult 
punlo  bunt 
punzono  JBunjen 

quadrello  duaber 
quadro  — 

quadumi  (ficil.)  Äalbaunen 
quaglia  SBadjtel 
quartana  itartoune 
quarto  Cuart 
quarzo  Ouarg 
quintale  ßcntner 

rabarbarbo  9il)abarbcr 

rabatto  Diabatt 

racimolo  jRofinc 

rada  9Rl)cbe 

raja  SKod)ei 

ramponzolo  9iapun3Cl 

rancare  renfen 

ranco  — 

rangifero  9ienntier 

raspo  ^iapp 

ratio  Statte 

razza  SRaffe 

regatta  (ücnej.)  9tegattc 

rendita  Diente 

ricco  rcid) 

riga  SRiege 

rigoletto  — 

rischiare,  risco,  risico  Siififo 

risma  $Rte§ 

riso  9Rei§i 

roba  Staub 

rocca  Dioden 

rocchela  Diadete 

rodomontata  Diobomontabe 

Rodomonte  — 


484  2.  55er5etrf)ni§  ber  bejprorfienen  SBörter:  c)  a\\^  hm  ^^tatienijdien. 


roneare  9Runf§ 

rosa  $Hojc 

rosso  9taufdigelb 

rotolo  !:>{oUc 

niba  0\niib 

rubare  — 

ruca  SRaiifc 

ruchctta  — 

rullare  $Roüc 

rullo  — 

ruta  SRautc 

sabbalo  5am§tag 

sacco  ©acf 

sagire  jc^cn 

sagrestano  ©igrift 

sala  Saal 

salata  ©alat 

salma  6auiii2 

sandalo  Sanbcl 

sapone  ©cifc 

sardella  SavbcUc 

sardina  — 

satureja  ©atiirci 

sbirro  SbioiTC 

soabino  ©djöffe 

scacchi  (a  sc.)  fd)erftg 

scacco  (Bd}ad) 

scaffale  (5d)cüc( 

scaglia  (5d)ale 

scako  Sdialf 

scandola  Sdiiiibcl 

scaraffare  jd)rüpfcn 

scarmurcia  Sdiarmüfed 

scarlatto  3d)avlad) 

scarpa  fd)arf 

scartata  Sd)avtcfc 

scatola  3d)ad)tc(,  3d)atullc 

scellino  Sd)illinii 

schermire    id)inncn,    ^d)ax- 

miU3cl 
schcrmo  idiinncit 
scherzare  3d)cr^ 
schiaffo  Sd)lainic2 
schiarea  3diavlci 
schiavo  3{lat)c 
srhiena  3d)tciibcin 
schiera  3d)ar2 
srhifo  Sdliff 
schinco  Sdnntcn 
schinicra  3d)icn[icin 
schipi)ire  jdjlcifcil 
scliiuma  3d)aum 
schivare  3d)CU 
schizzo  SfijJC 
sciabla  ©äbcl 


scialuppa  Sdjahunie 

sciamilo  3anit 

scito  fdiciftcn 

scodella  3d)iificl 

sconto  2)iffonto 

scorbuto  3diavbod 

scorciare  3dnivj 

scorza  Äorf 

scoss  (lonib.)  3d)o&3 

scotolare  3dnitt 

scotla  3d)ote'^ 

scotto  3d)ot'32 

scrigno  3dn"cin 

scurarc  fdicucvn 

sdrajarsi  3h"CU 

secchia  ©eibcl 

secco,  vino  3cft 

seda  (iibit.)  Scibe 

segno  3cgcn 

segolo  3id)c( 

segugio  iffiiiib()unb 

semola  3cjmnel 

sena  3cncdbaum 

sonapc  3cnf 

senno  [innen 

sestiore  ©echter 

seta  Scibc 

scttimana  3Bod)C 

sgabello  3d)cnicl 

sgliembo  fdjlimni 

sgneppa  3d)ncpfc 

sgraffiare  fd)rafficvcn 

sguancio  fd)n)ant 

sicuro  fid)er 

signora.  -e  ,'öeiT 

siniscalro  3cncfd)aü 

sinacco  3d)niad) 

smallo  fd)n:cl,^cn 

sinalzo  Jöuttcv,  3d)nialj 

smeriglio  Sdimcvgcl 

smeriglione  Sd)incrl 

smerlo  — 

sncllo  fdincll 

soccn  3orfc 

snglia  So()lc^  2^  ©diodc'- 

solajo  SöIIcr 

solare  — 

solcio  Süljc 

soldato  Solb 

soldo  — 

sorta  ©orte 

spada  Spaten 

spanna  Spanne 

sparagio  Sparflcl 

sparaviere  Sperber 


spasso  Spafj 
spato  Spat 
spaziare  jpajicrcn 
specchio  Spiegel 
speglio  Spiegel 
spelda  Spelt 
spelta  — 

spendere  Speije,  Spenbe 
spesa  Speife,  Spcfcn 
spezieria  Spejerct 
spiare  jpäl)en 
Spione  ipäl)en,  Spion 
spillo  Spilling 
Spione  fpäben 
sporlula  Sportein 
springare  fpringen 
sprizzare  fpi'iliC" 
sprone  Sporn 
spruzzare  fpri^en 
spuntare  Spunb 
spuntone  — 
spuola  Spnle 
squadra  @efd)n)abcr 
squadrone  Sd)Uiabron 
squassacoda  53ad)ftelje 
squilla  Sd)clle 
squillare  Sd)all 
starca  Stafen  Stafet 
staffa  Stapfe 
slalTi'tta  Stapfe,  Staffelte 
stagno  3inn 
stalla  Stall 
stallo  — 
Stallone  — 
stanii)a  ftampfcn 
stampare  — 
stanga  Stange 
stalo  Staat 
stecca  fteden 
stecco  — 

stendardo  Stanbartc 
slilletlo  Stilett 
slincü  Sd)inten 
slivale  Stiefel 
stocco  Stod 
stoffa  Stoff 
stolto  ftolj 
sloppare  Stöpfel 
stoppia  Stoppel 
storione  Stör 
stormo  Stnrni 
slrada  Straf3C 
strale  Stra()l 
strapazze  Strapa,v?e 
strappare  ftraff 


2.  SSergeic^ni^  ber  bejproc^enen  Söörter:  d)  au§  bem  9^eufran5öfifrf)en.       485 


stregghia  ©triegcl 
streglia  — 
strozza  Sütofjel^ 
strozzare  — 
struzzo  ©trau§ 
stucco  Stücf 
stufa  ©tubc 
stufare  — 
suolo  (So(}Ie2 

tabacco  2abat 

taccuino  (inb.)  3(Imanad) 

taglia  leller 

tagliare  — 

tagliere  — 

talero  Jljaler 

tanghero  o^i^iic 

tappeto  Jcpptd) 

tappezzare  — 

targa  ^axQi 

tartufo  Kartoffel,  Trüffel 

tartufolo  f  ai-toffel 

tasca  Za'id)^ 

tasso  2)ad)§ 

tastare  taftcn 

tattera  |]ottel 

tavola  Za'id 

tazza  Jaffe 

tegghia  giegel 

tegola  — 

tenda  3eft 

terno  lerne 

terrazzo  JraB 

tetta  3i6e 


tettare  — 
tinta  lintc 
titolo  litel 
toccare  ^uä 
tonfano  lümpcl 
tonica  tünd)en 
tonno  3;()unfifd) 
toppo  3opf 
torba  lovf 
torchio  lorfel 
torre  lurm 
torso  2)ovfd)C 
tortora  luvtcltauBe 
tovaglia  3t^c()le 
tratta  Iratte 
traltare  tmd)ten 
tregua  treu 
trescare  brcfd)en 
trillare  triüertt 
trincare  trinfett 
trionfo  Trumpf 
tromba  Irommel 
trombetta  — 
trono  2:()ron 
trotte  Trott 
truogo  Trog 
tufo  Turf,  T)unft 
tulipa  Tulpe 
tulipano  — 

urto  ()urt{g 

veccia  SBidei 
veltro  2©tnb()unb 
venerdi  Jreitag 


vernice  3^irnt§ 
versa  (lomb.)  Sßtrfd)ing 
verzolto  — 
verscoYü  !öifd)of 
vespro  58efpcr 
vignajo  SBinscr 
viola  ^iebel,  33etl(^en 
violetta  33eilcften 
visciola  S5?cidifel 
visiera  SStficr 
vivajo  2Bci()cr 
vivo  Cucdfilber 

zafferano  ©afrau 
zalTo  3flPfß 
zatta  3ottci 
zattera  — 
zazza  — 
zazzera  — 
zecca  3cdc 
zendado  3inbe( 
zendale  — 
zenzero  ^ngitier 
zenzovero  — 
zettovario  3itn)er 
zezzolo  3i6c 
zibellino  3oBeI 
zizza  3t^e 
zoticacco  3otc 
zotichezza  — 
zotico  — 
zucchero  '^ildiv 
zucchero  candito  3ilrfßi^ 
zuppa  ©upiie 


abbe  2lbt 
able  5tlbe2 
s'abonner  abonnieren 
abricot  SIprifofc 
accent  3{cccnt 
acre  3(cfer 
action  5tftic 
adjudant  ^tbjutant 
adresse  SIbreffe 
agace  ©Ifter 
agrafe  (agraffe)  3Igraffc 
alarme  ^Hamt,  2ärm 
alchimie  5nd)imie 
alcöve  Sllfooeu 
ä  Terte,  alerte  alert 
alene  2lI)Ie 


ITeufran^öfifä). 

alize  Grie 

allee  ?(üee 

almanach  '^(Imanad) 

alun  Mann 

amande  DJIanbel^ 

ambassade  Stmt 

ambre  2(mbcr 

amnestie  'iHmneftie 

amulette  3tmulct 

amusement,   s'amuser    aniü.- 

fieren 
anche  ©nfeU 
anchois  2(nd)oui 
ancolie  5tglet 
ancre  5(nfcri 
äne  6fel 


anis  5lnt§ 
antique  anti! 
aoüt  IJtuguft 
apanage  3{panage 
ä  part  apax't 
appetit  3(ppctit 
ä  propos  apropo§ 
arack  2(rraf 
aibalete  5tnnbruft 
arcade  5Irfabe 
are  3tr 

arlequin  i^arlefin 
armee  9Irmce 
Arras  5lrra§,  'Jlafdi 
arrete  3tn'eft 
arsenal  5Irfenal 


486 


2.  9?eräeic^ntÄ  ber  befprorfienen  Söörter:  d)  qu§  bem  ^^eufransöfifc^en. 


arsenic  2(rfenif 
artichaut  2Irti|d)ofe 
artillerie  Slrttücric 
artiste  SIrjt 
as  2r§ 

asperge  ©pargel 
ä  tout  tUtout 
ätre  Gftrid) 
attentat  2(ttcntQt 
auberge  .'öcrbcujc 
audience  3(iibicnj 
aumöne  3ilinojcn 
aumuce  ÜJiü^c 
aumusse  — 
aune  (SUc 
aurone  2Ibcrrantc 
autruche  Strauß  3 
avarie  .^paoaric 
aventure  3fbcnteucr 
avoue  93ogt 
avril  2{vril 

babiller  pappein 

bäbord  löodbovb 

babouin  ^^auian 

bac  5öarf 

bachelier  .öaflcftolj 

bagage  öagat^c 

baie  33aii,  2 

bailli,  baillif  iöaüct 

ba'ionneUe  58aionett 

bal  SaU3 

balcon  iöalfcn,  53aIfon 

baldaquin  53alt)ad}in 

ballade  iöadabc 

balle  «all^,  «allen 

ballet  «aüct 

ballon  Öallcn,  ^Ballon 

bambou  iBambuö 

ban  SBann 

banal  banal 

banc  iöanf,  i^anfctt 

bände  Sanb,  iöanbe^,  5^anbc: 

banni^re  33anncr,  panier 

banque  löanfi 

banqueroute  iBanferott 

banquet  iöanfctt 

baraque  iBaracfc 

barbeau  «arbe 

barbier  53arbicr 

baron  33aron 

baroque  iörorfpcric 

barque  5öarfc 

barre  33arre 

barrette  53anctt 


barricade  «amfabc 

barriere  ^Barriere 

bas-bleu  SBIauftrunipf 

bassin  58ccfcn 

bastard  iöaflarb 

bastion  «aftci 

bat  53ajtarb 

bätaillon  53atai((on 

bätard  ^Baftarb 

bateau  Sßoot 

bätir  iBaftei 

batterie  Batterie 

Baudouin  ba(b 

bäume  söaljain 

beaupre  $8ufl 

bec  53icfc 

bec  d  oie  @än)cvid) 

beche  SBidc 

bedeau  SBüttel,  ^Pcbcll 

belier  58eü()ammc( 

b^liere  — 

Belin  — 

bellos-lettres  53c((ctrift 

benne  Söennc 

bergamot  «ergamotbinic 

berline  33erlinc 

beton  SSteft 

bette  SBcetc 

beurre  ^Butter 

bible  5Btbcl 

biche  ^ct?c 

bi6re  SBai)rc,  5öicr 

bi^vre  5Biber 

bigot  bigott 

biUard  SBtüarb 

billet  5BtII,  SBinet 

biscuit  SBiöfuit,  /Jnjicbad 

bise  5Bife 

bivouac  JBtoouat 

bizarre  bijarr 

blämer  blamieren 

blanc  blanf 

blanquet  IBIanfett 

bleu  blau 

bleu-mourant  blümincrniit 

bloc  93(orf 

blond  blonb 

bioquer  iBlod 

boc  58oc! 

bocal  ^ofal 

boie  58oi 

bois  58ufd) 

bolet  ^ilj 

bombasin  iBoinbarm 

bombardc  53ombe 


bombe  33onibe 
bomerie  iBobcn 
bonbon  JBonbon 
bon-mot  iBon=ntot 
bord  53  orte 
bordel  53orbea 
border  borbieren 
bosse  $offc 
bosseler  boffeln  - 
bosselte  53üdife 
botte  JBütte 
bouc  JBocf 
bouee  «oje 
bouge  «ulge 
boulevard  !öonuicrf 
bouracan  iBcrfan 
bourg  <Burg 
bourrache  JBoretfc^ 
bourse  33örfc 
boutique  «ottid) 
bouton  Änofpe 
brächet  iBrode 
braies  53rud)3 
brailler  pral)lcn 
brandon  iBranb 
braque  58rarfc 
bras  ^Braffc 
brasser  iBraffc 
brave  brau 
breche  iBrcfd^c 
brechet  58rö§c^en 
breme  iBraffen 
breton  SBicft 
breuil  58riU)I 
brigade  SBrtgabc 
brillant  brillant 
brise  SBrife 
broclie  ^")ed)t 
brochet  — 
bronze  53ron3c 
brosse  SBürftc 
bru  öraut 
brun  braun 
brunet  brünett 
buer  baudicn 
buffel  iBiiffct 
bufic  5Büffel 
buis  5Bud)§ 
bulle  5BulIc2 
bulo  (oog.)  pij 
bure  S8ül)rc 
bureau  5Biucau 
busard  iBuffarb 
buste  SBüftc 
butin  58cutc2 


2.  SBerjeic^nig  ber  befprorf^enen  Söörter:  d)  am  bem  9?eufmn5ö)i|rf)en.       487 


cabale  Kabale 
cabane  Äabüfc 
cabinet  — ,  SlJabtnct 
cäble  i?abcl 
cabus  ßappc§ 
cacao  ßacQO 
cage  täfig 
calamine  ©ahnet 
cajute  ^aiütc 
calandre  Äalanber 
cal^che  Äalcidjc 
calfater  falfatcvn 
calice  itcld) 
calme  <Salm 
camarade  Äamerab 
cambuse  tabüfe 
camisole  Äamijol 
Camper  fampteren 
camphre  Dampfer 
Canaille  5VanatlIc 
canape  Kanapee 
canelle  Äancl 
canette  tannc 
canne,  cannelle  Dattel 
canon  Äanon 
canot  taf)n 
cant  tante 

cap  Aap 

cape  tappe 
capitulation  tapitutatton 

capot  faput 

capuce  tapuje 

carassin  taraufc^c 

carat  tarat 

caresser  fareffiercTi 

carotte  tarotte 

carpe  tarpfcn 

carraque  trade 

carreau  Cuaber 

carriole  tarre 

carte  tarte 

carvi  tarbe 

casser  fajfieren 

caste  tafte 

cauchemar  50labt 

caucher  — 

cavalcade  Garalcabc 

cavallerie  taoaüerie 

vavallier  tapaüicr 

caveQon  tappjaum 

cavial,  caviar  taoiar 

cedule  3ettel 

celerie  ©eÜeric 

cendle  3ettel 

cercle  3itfel 


cercueil  (Sarg 

cerefeuil  tcrbet 

cerise  ttrf^c 

chacal  ©cbafal 

chafaut  ©^afott 

chaine  tcltc^ 

chalemie  ©dialmci 

chaloupe  (5d)a(uppe 

chalumeau  ©d)almei 

chambre  tammer 

chameau  tamel 

chamois  @enife 

chamoiser  ©ämifd}(ebcr 

Champion  tampf 

Chance  Scbansei 

chancre  tanfer^,  ©djanfer 

chape  tappe 

chapeau  — 

chapelle  tapelle^ 

chaperon  tappe 

chapon  tapaun 

char  tarre 

chardon  tarbe 

Charge  6()arge 

charlatan  6bör(atan 

charmant  cbarmant 

charrue  tard) 

Chart reuse  tartl)auje 

Chat  ^a1^fi 

chätaigne  taftartie 

chätier  fafleien 

chaton  ©d)atune 

chaudin  (fübrofr.)  talbauncn 

Chaussee  6.()au)fec 

chauve  fabl 

chauvinisme  6bQUt)ini§mu§ 

Chef  6()ef 

chelidoine  ©d)ellfraut 

cheminee  temenatc 

chemise  §emb 

chicane  ©bifanc 

chiche  tid)cr 

Chiffre  Softer 

Chivert  Öcmb 

choc  ©d)aufel 

chocolat  Gbocolabc 

chou  tobl 

choucroute  traut 

chouette  ©d)ubu 

chou-rabe  toblrabt 

ciboule  3roicbel 

cigare  SiflQi^e 

cinabre  3innober 

cingler  ©cgel 

ciseaux  <5cf)erci 


citadelle  Gitabcüe 

citron  3itronc 

clair  flar 

clavier  tlapter 

Clique  ßltque 

cloche  @lodc 

clocheman  Sellbammel 

clocman  — 

cloitre  t (öfter 

cocarde  tofarbe 

coche  tutfd)c 

coffre  toffcr 

coing  Cuitte 

coion  couionnieren 

colere  toller^ 

coUier  toller  i 

commandaat,     Commander 

tommanbant 
compagnie  tompagnie 
compagnon  tontpagnon 
compliment  tomplintent 
complot  tomplot 
compot  tompot 
comptoir  Gomptoir,  tontor 
connetable  SD^arfcbaü 
connin  tanincben 
contree  ©egenb 
coq  tücblein 

coquelourde  tüd)enfcbeüe 
coquet  fotett 
corde  torbe 
cordeile  — 
corinthe  torintbe 
cornouille  torncüe 
correspondence  torrefponbettj 
corset  torfet 
cöte  tüfte 
cotillon  toti 
coton  tattun 
cotte  toti,  toge,  tuttc 
couche  coucher  fufcb 
coucou  tudud 
coupeile  tapetle^ 
couple  toppcl 
coupole  tuppel 
couque  (pifarb.)  tuc^ctt 
courant  courant 
courbe  turbc 
Courier  turrier 
courtine  ©arbtne 
Cousin,  e  toufin 
coussin  tiffcn 
coflt  tofti 
coüter  fofteni 
couvert  ßoupert 


488       2.  35eräeic^ni§  ber  be)>roc{)enen  SBörter:  d)  au§  bem  DZeufransöfifc^en. 


crabe  Ärabbc 

craie  treibe 

crampon  Ürampc,  ÄrapfcnS 

cravate  Äraoattc 

ergehe  Ärippc 

credit  Ärcbit 

creque  Äi"ied)c 

cresson  Greife  ^ 

cr6tin  Ärcthi 

crevette  Ärcb§ 

croc  Ärücfc 

Crosse  Ävücfc 

Croupe  5inuHic 

croüte  itruftc 

cruche  Äntg' 

cuirasse  ilüraf; 

cuire  fod)cn 

cuisine  Äüd)c 

cuivre  Äupfcr 

cymaise  ©im§ 

dague  3)ci3cn2 

daim  2)amboc! 

daine  — 

dais  Zxid) 

damas  ^^amafl 

damasquiner  bamagjicrcn 

dame  Tninln-ctt,  Tarne,  ^mu 

damner  vcvbamincii 

danser  lan,^ 

dassine  ^Irjcnal 

date  Tatum 

dd'bat,  debaltre  Debatte 

datte  2)Qttcl 

d^chirer  Sd)anci)cn 

d6combrcs  iliimmcv 

df'compte  Tijtonto 

degiierpir  lücvfcn 

d^'licat  bclifat 

demain  lUoiiicni 

d/^menli  Tcmciitt 

dörober  Staub 

d^savouer  bcSaoouicrcu 

deserteur  Xcfcrtcur 

desscrl  TcÜcrt 

d^'tail  Icllcr 

deux  lauö 

diamant  Tcmant 

di^te  X'xät 

dimancbe  Sonne 

dispenso  Spinb 

distrail  jcritrciit 

dopiic  Tociflc 

doncelle  Tunjcl 

double  boppclt 


doublet  boppeln 
douche  2)ufd)e 
douille  lüde 
douve  Taube 
douzaine  Tu^cnb 
doyen  Tediant 
dragon  Tragoncv 
draper  braptcrcn 
draperie  — 
dravan  Ürabant 
dresser  breffteren 
drogue  Troöe 
dröle  brodiii 
dru  h"aut 
dune  Tüne 
durer  bnuenii 
^baucher  pau)d}CU 
^bo  Gbbc 
eblouir  blübe 
6caille  6d)alei 
{'cale  — 

ecarlate  ©d)arlacb 
6chafaut  6d)afott 
echalotle  Sd)a(ottc 
t'chandolo  Sdnnbcl 
6clianson  Sd)cnt' 
öcharpe  ©d)ärpc 
echec  ©d)ad),  fd)ccftg 
cchevin  Sdiötfc 
^>chine  Sd)ictibctn 
i'cboppe  ©d)uppcu 
ecluse  Sd)leufe 
^col  8d)o^i,  2 
^crevisse  Äreb§ 
fcrin  6d)vcin 
ecrou  Sd)vuubc 
^cuelle  Sd)üfiel 
^"cume  Sd)aum 
«[•eurer  id)cucvn 
^cureuil  Gidil)OVU 
^dredon  Taunc 
^'gal  Ciial 
<''lan  (S'lcnticv 
^■locluairc  i!atiucriic 
{•I^gant  clciv^nl 
dlingue  Sd)linac 
^•linque  jdilcntcvu 
^lile  L^litc 
6mail  fd)incl,H'" 
^merillon  Sd)incvl 
empan  (Spanne 
emperour  Maiicr 
empbUr(>  ^^flal'lev 
encan  (Siant 
'  encombrer  Munimcr 


encre  Jinte 

engager  eiuiacjtcrcn 

engin  ^Irtiücrie 

Enorme  enorm 

enseigne  Sefleu 

enter  impfen 

epeautre  ©pelt 

^pee  ©paten 

Speiche  (5ped)t 

epeler  58eifpiel,  bud)ftabicren 

Operon  Sporn 

6pervier  Sperber 

6pier  fpä()en 

epinard  Spinat 

epluclier  pflüdcn 

^pois  Spief;2 

epreuve  prüfen,  ^^robc 

Equipage  Giiutpagc 

6quiper  Sd)iff 

escabeau  Sd)cmcl 

escabelle  — 

escadron  Sd)n)abron 

escalin  Sd)i(Ung 

escarboucle  Äarfunfcl 

escarmouche  Sd)armüöel 

escarpe  fd)arf 

escarper  — 

esclave  Sflane 

escorte  (^v't'orte 

escupir  fpurfcn 

espion  fpäl)en,  Spion 

esplanade  ©fplanabc 

esquiC  Sd)iff 

est  Dflcn 

estampc  ftampfen 

esturgeon  Stör 

{•tage  (Stage 

6tain  ,Sinn 

iHappe  Gtappe 

{'tal  Stall 

{'talon  - 

^tamper  ftampfen 

{•tapc  Stapel 

{■tat  Staat 

{•tau  StaU 

{tondard  Stanbartc 

{•ti(luott('  ftedcn 

{'tnflV   Stoff 

{■toller  au^iftafficrcn 
6touble  Stoppel 
{•touffer  Stube 
{touper  Stöpfel 
{train  Stranb 
{tree  Straüe 
6trille  Strieflcl 


2.  ißeräeicf)ni§  ber  befproc^enen  SSörter:  d)  qu§  bem  S^eufransöftidien.       489 


tl'tui  ©taud)c 
etuve  ©tubc 
^tuver  — 
eventail  3äd^)Ci* 
eventuel  cncntuctl 
eveque  33iid}of 
cxact  cyaft 
exces  ©yccfi 
exercer  cyerjicrcn 

fable  ^abcl 
fabrique  Jvabrif 
fac^ade  Jyac^abc 
fa(,^on  ("yac^on 
fade  fabc 
faillir  fc[)(cn 
faisan  Jafati 
fait  fett 
falaise  Steifen 
falbala  Jalbcl 
fameux  famo§ 
famille  Janiilic 
fanatique  g^anatifcr 
fanon  Jafjttc 
farce  3^arcc 
fascine  ^^afditnc 
fatal  fatal 
faucon  "^yalk 
fauteuil  falten 
fauve  fa{)l 
faux  falfcb 
fee  Jee 
feinte  ^yintc 
fenouil  g^cnd^el 
fete  lyeft,  fett 
fetiche  5"Cttfd) 
feuilleton  Feuilleton 
feurre  g^utter 
feutre  ^il} 
iiacre  ^yiatcr 
fiasco  5ia§fo 
figue  ^yetgc 
filou  F'ilou 
filter  filtrieren 
fin  fein 

fmances  ^inanjen 
llnesse  Jineffe 
flacon  3^lafd)e 
flamberge  Jlatnberg 
flamme  ^ylicte 
flan  Jlabcn 
flanc  (Vlanfc 
flean  ^'cgcl 
fleche  J-li^bogcn 
flin  glinte 


flotte  Jlottc 
flou  flau,  lau 
flute  Jlötc 
foire  Feier,  SRcffc 
fondefle  !Irid)ter 
fontaine  Fontaine 
force  F'Oi'ce 
foret  Fotrft 
fort  Forte 
foudre  Fuber 
fourche  Furfa 
fourrage  Fourage 
fourreau  Futter 
fourrier  Fourier 
foutu  futfd) 
frais  frifd) 

framboise  33rombeere 
franc  franf 
frange  F'tanfe 
frapper  frappieren 
frasques  F^a^e 
fret  Fvad)t 
fricassee  Fricaffee 
frise  Fric§ 
frieser  frifieren 
frivole  friool 
fromage  Ä'äfe 
front  Front 
füret  F'i'ettd^en 

gage  ttJctt,  ®agc 
gai  jöl) 

galanga  ©algant 
galant  galant 
galiasse  ©elte 
galion  — 
galoche  ©alofcbe 
galop  ©alopp 
gant  @ant 
garant  geraderen 
garantie  ©arantie 
garantir  — 
garde  ©arbc 
garder  Söart 
garderobe  ©arberobc 
garer  raaf)ren 
garnir  — 
garnison  ©arnifon 
gaspiller  foftfpielig 
gauche  roelf 
gaude  2Bau 
gaufre  SÖaffel 
gaz  ©a§ 
gazon  25?afcn 
gelee  ©alterte 


filuge,  et^moIogifc^eS  S3örterbu(f).   6.  Slufl. 


g6neral  ©eneral 

genet  ©inft 

gentil  gcfd)lac^t 

geole  täfig 

gerbe  ©arbe^ 

gerfaut  ©eier 

germandree  ©antanber 

gibel  ©iebel 

gigue  ©eige 

gingembre  ^ngtücr 

giron  ©cl)rcn 

glacier  ©letfc^er 

glousser  ©lucfc 

glouteron  Älettc 

gnome  ©nomc 

golfe  ©olf 

gonfalon  Fttf)ne 

gourde  Äürbi§ 

goüt  ©efd)jnacf 

grain  ©ran 

grandpere,   -mere  ©rofjoater, 

=mutter 
grappin  Ärapfen^ 
gratter  fragen 
graviche  (roallon.)  Äreb§ 
gre  ©rab 
grele  ©riefe 
gres  — 
griffe  greifen 
griffen  ©reif 
grillon  ©rille 
grimace  ©rimaffe 
grippe  ©rippc 
gripper  greifen 
gris  grei§ 

gros  ©rofd)en,  ©rofei,  @ro§2 
grotte  ©rube 
groupe  Äropf 
gruau  ©rü^e 
gue  roaten 
guede  2öaib 
guepe  2Be§pe 
guerre  roirr 
guimpe  SBimpel 
guinder  Söinbe 
guise  2Bcife 
guitare  3itl)er 
gypse  @ip§ 

hache  i^Mppel 
haillon  .V)aber2 
haire  §aari 
halle  §alle 
hallebarde  öellebarte 
hanap  9iapf 

62 


490      2.  35er5eic^nt§  her  befproc^enen  2öörter:  d)  au§  bem  ^eufransöiifrfjcn. 


hanter  l^onticrcn 
happe  C^irpci 
harangue  5Ring 
hardi  f)art 
hareng  ^äring 
harlequin  ^-iQrlefin 
harpe  i->arfe 
harpon  5>arpunc 
hase  öafc 
häte  ^oft 
haubert  .C"^nl§ 
hazard  ^-^ofarb 
heaume  .»öclmi 
heraut  4'^crolb 
hermine  i)erntdtn 
hgtre  4">ciftcr 
heure  ll{)r 
heurt  ()urtic3 
hisser  I)i)'fcn 
hochequeue  S3ad)ftcIjC 
homme  man 
hongre  SBanad) 
honnir  ()ö()ncn 
honte  — 
houblon  iSopfcn 
houx  öulft 
huile  Cl 
hui  Ire  3IufJer 
hutte  ^ütte 

if  eibc 
ile  3nfcl 

Infanterie  Infanterie 
ivoire  Glfcnbcin 

jale  ©cite 
jaque  ^adi 
jardin  ©arten 
Jasmin  Csavinin 
Jeudi  !Donncr 
juel  ^unjcl 
jupe  ;i[oppc 
Journal  Journal 
jupon  ^oiH'C 

Labourd  Cabbcrban 
lacet  öa^ 
lache  lafd) 
laid  Scib 
laie  fie()nc2 
lame  2a()n 
lampe  Sampe 
lamproic  iiamprctc 
lancette  ßanjcttc 
lande  ßanb 


lanterne  Satemc 
lapin  Sampe 
laquais  öofai 
las  laß 
laste  Saft 
latte    Satte 
laurier  Sorbeer 
lavoir  öaoor 
löcher  lecfeni 
lendemain  DJIorgenl 
lest  «aüaft,  Saft 
leste  Sift 
leurre  öuber 
levain  ^cfc 
lever  — 
levüre  ^ 
lice  fii^c 
iieue  9J?cUe 
limonade  Simonabc 
lion  Cöine 
lippe  Sippe 
liste  Seifte  1 
livöche  Siebftöcfel 
livrer  liefeni 
löge  Saubc,  Soge 
lorgner  lauern 
lorgnon,  lorgnette  — 
lot  So§ 
lolerie  — 

loup-garou  ffiermolf 
louvoyer  laoicreu 
lundi  SRontag 
lune  Saune 
lune  de  miel  Jylittcr 
luquer  (norm.)  lügen 
luth  Saute 
lyre  Seier 

maQon  SJict^ci 
maschine  DJ^afdjiue 
inadr^'  Wafcr 
mal  Tla\,  Tlak 
maigre  mager 
maire  5Rcicr 
mais  2)Jaid 
inaison  SHcfmer 
inaitre  OJ^ciflcr 
malt  Tla[7, 
maman  5!}Jama 
manchclle  9)]and)cttc 
mani^re  DJJanier 
mantoau  IRantcl 
mappe  OTappe 
maquereau  mäfcln 
marais  9Jlarfd),  5J]oraft 


marche  DJkrfi,  93larfdi2 

marche  9JJarft 

marclier  marfd)iercn 

mardi  2)ien§tag 

marechall  9}Jarfd)all 

marjolaine  9)kioran 

marmotte  DJlunnelticr 

marne  9)]crgel 

marque  9JJarfe 

mars  Tläx'i 

martre  9)?arbcr 

martyre  SJlartcr 

masque  2)k§fc 

mat  matt 

matelas  SJIatra^c 

matelot  5D^atrofe 

matin  (niatines)  SlJlettc 

maudire  malebeien 

mauve  OJJaloe 

medaille  DJlebaillc 

m^decin  3h"3t 

meler  mifdjcn 

mere-perle  Perlmutter 

mesange  9J?cife 

messe  SCRcffe 

meunier  OJiüIler 

meurlre  9}^orb 

meute  SDJeute,  ü)lcutcret 

miel  Jlitter 

mille  Tlcik 

mine  Wxcnc 

mizaine  iBefanmaft 

moine  9}]önd) 

momeric  OJJumme^ 

montre  DJhiftcr 

more  Tlol)X 

mort  SUorb 

mortier  SD^örfcr,  SJlörtcI 

moufette  5Ruff2 

moufle  9)^uffi 

moulin  9JJül)le 

mousse  9}^oo8 

mout  5Roft 

moutarde  9JJoftert 

moutier  DJUinfter 

mouton  ,^->ammel,  Jöefl^ammel 

mue  SJ^aufe 

muer  — 

mule  2Raul2 

naif  naiü 
nation  9Jation 
ntfle  aJiifpel 
net  nett 
neutral  neutral 


2.  SBerjeicfinig  ber  befprocf)enen  Börter:  d)  au§  bem  D^eufran^bfifc^en.       491 


neveu  9Zcffe 
niche  Wfcf)C 
nippe  Jiip^ifadjc 
noble  nobel 
none  92onc 
nonnain  S^Zonne 
nonne  — 
nord  S'^orb 
note  9Jotc 
nouilles  9JubcI 

ocre  Oder 

oeuf  6i 

officier  Dffijiev 

offrir  opfern 

oleandre  Oleanbcr 

Omnibus  Omnibu» 

on  man 

oncle  Cnf'cl 

ope  impfen 

orange  5)3omeran3e,  Drancjc 

ordalie  Urtcl 

orgue  Cr^et 

original  Original 

ouais  tt)e!) 

ouate  SBotte 

oublie  Oblate 

ouest  SBcften 

ouragan  Orfan 

ou\Tage  ä  bosse  $offc 

paien  AÖcibe2 
paire  $aar 
pal  5pfa()I 
palais  ''Ißaüait 
palefroi  ^fcrb 
pallisade  ^aüifabe 
Pamphlet  ^amp()Ict 
panse  5|3anäer 
pantoufle  Pantoffel 
paon  $fau 
papa  $apa 
pape  5]3apft 
papier  ^opier 
päques  Oftern 
paquet  ^acfi 
parade  ^arabc 
parc  ^arf,  ^^fcrd) 
parasite  23atermörbcr 
paroisse  ^farre 
parrain  ^ate 
parricide  SSatermörbcr 
pari  raiber 
partie  Partei 
passe-dix  ^afd) 


passe-poil  ^ajpel 

passer  pafficren,  paffen  i,  2, 

pafdjen 
päte  ^4^aftete 
päte  — 
pätee  — 
patriote  Patriot 
patte  ^fote 
pause  ^aufe 
peaux   chamoisees    Sämifd}= 

Icbcr 
peche  ^firfid) 
pedant  ^^ebant 
pelerin  ^ilger 
pelisse  ^el3 
pelletier  beigen 
peluche  ^lüfd) 
pentecöte  ^fingften 
pepie  ^ip§ 
pepier  piepen 
perle  ^erlc 
peuple  $öbel 
peuplier  Rappel 2 
piece  53ü()el 
pile  Pfeiler 
pilier  — 
pilote  5piIot 
pilule  ^iüe 
pimprenelle  33ibemeüe,  5]ßiin= 

pcrnelle 
pinceau  ^sinfel 
pinson  ^-inf 
pipe  pfeife 
pique  $irfe,  Schuppe 
piquenique  ^icfnid 
pisser  piffen 
placard  5pladcn2 
place  ^lag' 
plaie  $Iage 
plan  $(an 
planche  plante 
planchette  18Ianfjd)eit 
plante  5]3flanje 
plaque  $ladcn2 
plat  platt 
plätre  5?flafter 
poele  Stube 
poin^.on  ^Bunjen 
poire  33irne 
pois  Grbfc 
poison  ©ift 
poivre  Pfeffer 
poix  5|3ed) 

pomme  de  Sine  Slpfelfme 
pomme  de  terre  Kartoffel 


pompe  5J}omp,  93ombaft 
poncer  paufd)en 
port  $ort 
poste  ^oft 
pot  $ott 
potasse  — 
poudre  ^uloer 
poulain  5ol)(en 
pouliot  ^olei 
pouls  ^ulö 
poupee  ^uppe 
poupon  — 
prebende  ^frünbe 
precher  prcbigen 
presse  treffe 
pretre  ^pricftcr 
prevöt  ^ropft 
prince  ^ßrinj,  Äönig 
prise  $rei§ 
priser  preifen 
prix  $rei§ 
prouver  prüfen 
provende  ^frünbe 
provin  pfropfen 
prune  ^^fIaume 
puits  $fü^e 
pipitre  ^Jult 

quaille  S[Bad}tcI 
quart  Cuart 
quartier  Oiwrtier 
quartz  Cuarj 
quenouille  ÄuttM 
quereile  Ärafecl 
quintal  ßcntner 
quitte,  quitter  quitt 

rabat  9iabatte 

race  9iaffe 

rack  2(rraf 

rade  9i[)cbe 

radis  9\cttid) 

rafTer  raffen 

raffiner  geint 

raie  ffiod}^^ 

rain  9tain 

raiponce  Siapunjel 

raisin  SRofine 

räle  Stalle 

rame  iKie§ 

rampe  'Jiampe 

rance  ranjig 

rang  9iang,  9fling 

rangier  SRcnntier 

räpe  9lapp,  9iappe3,  9ta§pc 


492       2.  55er5eicf)m§  ber  befprorfienen  SBörter:  d)  au§  bem  9?eufran5öftfrf)en. 


räpes  Diappc^ 

rapier  ^Rainer 

rapontique  9if)abarbcr 

rare  rar 

rat  Statte 

rebus  9icbu§ 

remarquer  DJlarfc 

rente  Diente 

reste  9ielt 

reule  Diegcl 

rever  rappeln 

rhiibarbe  i)J()abarber 

rhum  jKum 

ribaud  iRabau 

riebe  rcid) 

rime  9ieim 

riper  reiben 

risquer  Süfifo 

rivi^re  DicDter 

riz  9iei'?i 

robe  JHaub 

roc  9iod)c2 

röchet  9iocf 

rodomontade  SRobomontabc 

röle  diolk 

rond  ninö 

ronde  iHunbe 

roquetlc  diank 

rose  $Kofc 

roseau  'Jiolir 

rosse  Diofj^ 

rölir  9tofti 

rouler  iHoUc 

rubrique  Siubrif 

rue  9iautei. 

rum  dhun 

sabre  Giibel 
sac  (Bad 
aacr^  farterlot 
sacristain  SiiiriÜ 
safran  Safran 
sage-femme  4">cboninie 
saisir  fc^en 
salle  Saal 
samedi  Sam^tai^ 
sandal  Sanbcl 
sanve  Senf 
sarcelle  itricfcntc 
sarriette  Saturci 
sauce  Sauce 
sauge  Salbei 
saule  Saliueibc 
saumon  Salm 
sauvage  roilb 


savon  Seife 

scopir  (roall)  fpurfcn 

scorbut  Sd)arbod' 

seigneur  .v^etT 

semaine  SBodie 

semaquc  Sdnnarfc 

semoule  Semmel 

senau  Sdinaue 

s6n6  Scnc&baum 

seneclial  Senefd)aII 

servant  fd)aniien3eln 

setier  Sed)ter 

seuil  Sol)Ic2 

simple  Simpel 

singe  2Iffe 

SOG  So(fc 

socle  Socfe 

soie  Scibc 

Soldat  Solb 

solde  — 

sole  So()Iei,  2^  Sd;oac2 

somme  Saum  2 

sot  3otc 

sotie,  sottie  — 

sottise  — 

sou  Solb 

souffler  puffen 

soufflel  — 

soupe  Suppe 

spath  Spat 

Sucre  i)uder 

Sucre  candi  ;5urfcr 

sur  faucr 

siir  fid)cr 

surelle  jauer 

labac  labaü 
table  lafcl 
taie  3icd)c 
taille  laiüc 
taillcr  Teller 
tailloir     - 
taisson  2)ad)v' 
lalisinan  lalic-man 
tambcjur  Xambour 
tante  laute 
tape  3ni^fc 
tapis  üeppid) 
targe  l]av(\c 
tarir  2)arrc 
tarte  lortc 
tasse  laffc 
later  taften 
taudis  3elt 
tente  — 


tete  ßopf 

teter  ßi^C 

tetin  — 

teton  — 

tette  — 

tlie  Ibee 

thon  Ibunfifd) 

tique  ,^edc 

titre  litel 

tonlieu  ^0112 

tonne  lonne 

tonneau  — 

tope,  toper  topp 

tort  Xort 

touaille  3>t'cblc 

toucher  lufd^e,  Surf 

touer  Jaul 

toupet  3opf 

tour  Jurm 

tourbe  Üorf 

tourner  tunien 

tourtereau  Turteltaube 

tourtre  — 

trailler  treibein 

traiter  trad)ten 

tr^fle  Treff 

tresse  Treffe 

tr^ve  treu 

trinquer  tnnten 

triomphe  Trumpf 

tröler  trollen 

trompe  Trommel 

trompette  — 

tröne  T()ron 

trot  Trott 

trotter  — 

trouble  Trubel 

troupe  Truppen 

trousse  Trof? 

truffe  Trüffel 

truite  ^owllc 

Inf  luff 

tuilc  ;)iciiel 

tuyau  Tülle 


vaguc  SBoge 
valise  j^clleifen 
vendredi  ^reifai) 
vent  niittern 
vepro  ü>c§per 
vernis  ^"irnig 
vesce  Söirfci 
veste  SBefte 
vidame  33ijbom 


2.  SSer5ei(i)ni§  ber  befproc()enen  SBörtev:  e)  au§  bem  9?eiieiig(if(^en.         493 


vif-argent  dted|tlbcr 
ville  SBciler 
villier  — 
viole  3^iebcl 


violette  33cttd)en 
virelai  3"ii^'cfött3 
visiere  ^\)kx 
vivier  2Bct()cr 


zedoaire  3itroer 
zibeline  ^ohel 
zigzag  Sicfjacf 
zinc  3inf 


a  ctn 

abberdaan  Snbbcrban 

abbot  5lbt 

abele  ^belc 

above  oben 

ace  5(§ 

acorn  ßdev 

acre  2(dcr 

action  Qlfttc 

adder  S^aber,  €tter,  9?attcr 

address  -Jlbrefic 

admiral  3(bmtra( 

adventiu-e  5lbcnteucr 

after  ^ftcr 

aftermath  9Jla[)b 

again  gegen,  entgetjen 

aghast  ©cift 

agraffe  3Igvaffc 

ails  3i()ve 

alarm  2((arm 

alb  5(lbei 

alcohol  2tlfo()ol 

alcove  2üfot)cn 

alder  ©rle 

ale  Siev 

all  aü 

almond  SO]  anbei  2 

alms  5(huofcn 

alone  allein 

also  alfo 

alum  Sllaun 

ambre  SImbcr 

amelcorn  SImelmebl 

amice  Tlü^t 

amnestv  ^ünneftie 

among  mengen 

amulet  2(mulet 

an  ein 

anchor  Stnferi 

anchovy  31ndi0Di 

and  unb 

anent  neben 

angel  Gngel 

anker  5(nfer2 


Ucuenglifd) 

(einfd)!.  Sf^ottiftö). 

angle  'Jlngel 

anise  2tni§ 

ankle  ©nfcU 

answer  ant=,  2(ntiüort,  fdjiuörcn 

ant  5(ntciic 

anvil  2lmboB 

apanage  2(panage 

ape  ^ilffe 

apple  2(pfel 

Appledore  — 

apricot  2tprifo)c 

april  5IpriI 

arbalist  ^nnbruft 

arch-  6rä= 

ark  Slr^e 

arm  2tnn 

army  öeer 

arracke  3(rraf 

arras  2trra§,  'Sia'id) 

arse  ^Irfd) 

arsenal  Strfenal 

arsenic  3(rfenif 

artichoke  5{rtiid)ofe 

artillery  3(vtiüci"ie 

as  al§,  alfo 

ash  3lid)ei,  Gid)e 

ashes  2(id)ei 

ask  Gibcdiie,  l)eifd}en 

asker  Gibed^fe 

asp  Gfpc 

ass  (Sfel 

asunder  fonbev 

atter  Giter 

auger  9caber 

aware  geiuabv 

away  2Beg 

aAvfshots  %l\.) 

awm  CI)m 

awns  3(t)nc 

ax(e)  5(}t 

axle  2(d)fe 

axle-tree  — 

axtree  — 

aye  je 


babble  päppeln 

baboon  ^aüian 

baby  '^uhi 

bac  '-Bad 

bacbelor  i^ageftols 

back  ^ad,  ^adborb,  jurüd 

bacon  53ad)e,  '^ade 

bagatelle  53agatcüe 

bailiff  Söatlei 

bait  beijen 

baize  Sßoi 

bake  baden 

baker  iöcd 

bald  bar 

baldachin ,    baldaquin     5öal= 

bad)in 
bale  $>a(len 
balk  53alfen 
ball  «ad  2 

ballad  33atlabe,  @affen()auer 
ballast  «aüalt 
ballock  53alI2 
balm  Halfan: 
bamboo  'Sambus 
ban  ^ann 
banal  banal 
band  iöanb,  ißanbe2 
bang  Q3engel 
bangle  — 
bankrupt  53aniferott 
banner  58anncr 
banquet  ^anfett 
bar  S5arrc 
barb  Sarbc 
bar  bei  — 
barbs  58arte2 
bare  baar 
bärge  95arfe 
bark  Sarfe,  58orfc 
barley  ^axn,  ©erfte 
barm  $8änne,  barmljerjig 
barn  5ßam 
baron  'Öaron 
barrack  Sßararfe 


494        2.  SSeräeic^ni§  her  be)prod)enen  SBörter:  e)  au§  bem  9^eueng(ifc^en. 


barrow  53arc^,  S3al)rc,  SBerg 
barse  Sarfcf) 
basin  fQedtn 

bass  S3arfd) 

bast  Saft 

bastard  53ai"larb 

bat  S'lebcrmauä 

batch  baden 

bath,  Bath  'Bab 

bathe  — 

bay  53aii,  ~,  bciujcn 

baysalt  53oiiQl3 

be-  bei 

beacon  58ate 

boadle  53üttcl 

beak  Sicfe 

beaker  33cd)er 

beam  58aum 

bean  5üoIinc 

bear   iöär^,  gebären,   33af)rc, 

beard  33art 

beast  5öcft 

beat  2{mboB,  58cuteli 

beaver  33ibcr 

beck  Söad) 

beckon  i8afc 

become  bequem 

bed  S3ctt,  ©eet 

bee  S3ienc 

beebread  Sorot 

beech  58ud)e 

beer  S3ier 

beestinjjs  53iclt 

beet  S3cete 

beetle  53eutcn 

b(;(T  baf 

bc'foro  bcüor 

beg  bitten 

begin  bciiinnen 

behind  l)inten 

behoof  !öc[)uf 

believc  (Glaube 

bell  bellen,  5yelll)animel 

bellow  bellen 

bellows  58alfl 

bell-welher  !8eU()ammcI 

bclly  33alfl 

bench  Sßant 

bend  33anb,  binben 

beneatli  niebcn 

bcnt  33infc 

bcntgrass  — 

borry  58ecrc 

beseech  judjcn 


besom  SBcfen 

best  bcffcr 

betide  ^dt 

better  beffer 

betwixt  gn)tfd)en 

bible  «ibel 

bicker  53ed)er 

bick-iron  58tde 

bid  bieten,  bitten 

bide  bitten 

bier  53a()re 

biestings  Söieft 

bighl  53ud)t 

bile  53eule 

bilgo  'ia\[lc\c 

bül  iBill,  iöiUc 

bin  53enne 

bind  binben 

bing  ÜBciflC 

bircli  Jöirte 

bird  58nit 

bire  SBciucri 

birth  ©cburt 

bisliop  5öifd)of 

bit  beifeen,  53i)")cn 

bitch  $e^c 

bile  beiden 

bitter  bitter 

blab  vlappern 

black  «ladfifd) 

bladder  Blatter 

blade  iölntt 

blank  blanf 

blare  plärren 

blast  Si^lafc 

blay  531cil)e 

blaze  531ä)"fc,  d'^dcl 

bleak  bicid) 

bleed  SÖIut 

bley  Sleil)e 

blind  blinb,  blcnben 

blink  blinfcn 

blond  blonb 

blood  Sölut 

bloom  33lumc 

blooth  — 

blossem  — 

blow  blöden,  blüljen,  bläuen 

blue  blau 

blue-stocking  33[auftrunun 

blundor  blinb 

boar  33är3 

board  53oib,  ^öort 

boast  böfc 

boat  53oot 


body  Saud),  Sottid),  stumpf 

boil  Sculc 

bold  balb 

bole  Sofilc 

bolster  ^olfter 

holt  S0I3 

bombasine  Sombafin 

bombast  Sonibaft 

bond  binben 

bone  Sein 

book  ^nd) 

boom  Saunt 

boon  boI)nen 

boose  Sanfe 

boot  Seutc2,  Su§c 

boosy  Sanfe 

booth  Subc 

booty  Scute2 

borage  Sovctfd) 

bordel  Sorbet! 

bore  bol)ren 

borough  Surg 

borrow  borgen 

bosh  5Poffe 

bosom  Sufcn 

böte  Sufje 

both  bcibe 

botlom  Soben 

bottornry  — 

bougli  Sug 

bouglil  Sudjt 

bouk  baudjcn 

bourn  Srunu 

bousc  baufcn 

bow  Saum,  biegen,  Sogen 

bowcr  Sauer  1 

bowl  Sollet,  Sotüle 

bowsc  Sier 

bowsprit  Sug 

box  boren,  Sud)§,  Süd)fc 

boy  Subc 

boycotl  boi)cotten 

boyhood  :()cit 

brace  Sraffe 

brach  Srade 

brack  Srart,  Sradroaffcr 

brackish  Sradmaffcr 

brain  Srägen,  .{Mrn 

bramble  Srombeere 

brand  Sranb 

brasse  Sraffen 

brawl  pral)lcn,  brüllen 

breacli  Srcfdjc 

bread  Srot 

break  brechen 


2.  3Ser5ei(^ni§  ber  befprocfienen  2öbrter:  e)  aug  bem  S^euengtijcfien.         495 


bream  Agraffen 

breast  53ruft 

breath  ^Brobcm 

breech  $8rud)3 

breeches  — 

breed  ißnit 

breeze  iörife 

brow  brauen 

bridal  33vaut 

bride  — ,  53räutt(jam 

bridegroom  53räutic]nm 

bridge  Srücfc 

brief  SBiicf  '     ._ 

bright  ^bcvt 

brim  ücrbvämcn    - 

brimstone  brummen 

bring  briuijeu 

brink  53rinf 

brisket  !örü§d)en,  53rauid)c 

bristle  ^orftc 

broad  breit 

bronze  53ron3e 

brood  53ntt 

brook  braud)cn,  33ruc^  2 

broom  53rombccrc,  ©inft 

broth  33rot 

brothel  58orbetI 

brother  SBruber 

brown  braun 

bruise  ^rau§,  ^rofam 

Brudisium  Sronjc 

brush  53ürl"tc 

bück  53ocfi,  baud)en,  ^and) 

buckmast  33ud)c 

buckskins  53uren 

buckwheat  53ud)e,  33u(^n)ei3en 

buff  Süffel 

build  33ubc 

bulb  58oaei,  Sroiebel 

bulge  58ulge 

bull  58uüci,  2 

bullock  58u(Iei 

bulwark  ^BoIIroerf 

bündle  33ünbcl 

bunting  bunt 

buoy  Soic 

bur  58orftc 

bürden  33ürbe 

burn  brennen 

burrow  S3urg 

burst  bcrftcn 

burthen  53ürbe 

bury  S3erci,  ^ßurg 

bush  58ufd) 

busk  53ufd) 


buss  58üfc 

but  53uttc 

butt  söüttc 

butter  Butter 

butterfly  — ,  Sdjmetterliuii 

buzzard  Suffarb 

by  be=,  bei 

cabbage  ^appe§ 

cabeliau,  cabilliau  Äabliau 

cabin  itabüfc 

cable  ^abel 

caboose  Äabüfe 

cacao  Gacao 

cage  Ääfig 

cake  Äudjcn 

calf  italb 

caliow  tai]l 

calm  Äalm 

can  Äanne,  fönnen 

canker  Äantcr2 

cant  Äantc,  @ant 

cap  Äappe 

capon  itapaun 

car  Äarre 

carawiy  i^arbe 

carbuncle  5tarfunfcl 

care  Karfreitag 

carl  5?erl 

carp  Äarpfcn 

cart  Ärä^ei 

carve  terben 

cat  Äa^c 

caterwaul  — 

cavalcade  Gaoalcabe 

caviar  Kaoiar 

cellar  Getier 

chafer  ftäfer 

chaff  — ,  ©preu 

chaine  Kette  2 

chalk  Kalf 

Chamber  Kammer 

Champion  Kampf 

Chance  ©dianje 

chancel  Kaujel 

chap  fappen 

chapman  faufen 

charlatan  ©barlatan 

chary  farg 

chastise  faftcien 

chawdron  Kalbaunen 

cheap  faufen 

check  ßbccf 

checky  fd)ecüg 

cheese  Käfc 


chervil  Kerbel 

ehest  Kifte 

chestnut  Kaftanic 

chew  fauen 

chicane  Gbifane 

chick,  chicken  Küchlein 

Chili  falt,  fü()( 

chilver  Kalb 

chimney  Kcmcnotc 

chin  Kinn 

China  orange  3tpfelfine 

chinbone  Kinn 

chincough  !eud)en 

chints  3i6 

chints-colton  — 

chocolate  6l)ocolabe 

choose  fiefcn 

Christmas  DJIeffc 

church  Kird)c 

churl  Kerl 

churn  fernen 

cipher  3Ufer 

clamp  Klammer,  Klampe 

clang  Klang 

dank  — 

clap  Klaff,  flabaftcrn 

clash  flatfd) 

clai  Klei 

clean  flein,  rein 

clear  flar 

cleat  KloB 

cleave  tleben,  flieben 

cleft  Kluft 

clew  Knäuel 

cliff  Klippe 

clift  Kluft 

climb  flimmen 

cling  Klüngel 

clink  flingen 

clip  Klafter 

cloam  Klei 

clock  ©locfe 

clot  Klofe 

clotbur  Klette 

cloth  Kleib 

clough  Scrgfd)luc^t 

clove  Knoblaud) 

clover  Klee 

Club  Kolben,  Klub,  Knüppel 

club-foot  Klumpe 

duck  ©lüde,  Klucfc 

clump  Klumpe 

coach  Kutfc^c 

coal  Kol)l 

coast  Küfte 


496         2.  35er5eirf)ni§  her  befproc^enen  äöörter:  e)  oul  bem  9^eueng(ifcf)en. 


coat  Äoti,  Äo^c,  tündjcn 

cock  .'öal)n,  ■C'^emtc,  Äüd}Iein 

cockatoo  Äafabu 

coffee  Äaffec 

cole  Äof)l 

colemouse  Äol)(c,  Äo()Imcifc 

coli  flower  ^aitiol 

comb  Äamm 

come  fommen 

comely  taum 

comrade  5lamcrab 

cony  Äaniiid)cn 

cook  Äod),  itudjen 

cooky  iiudjcn 

cool  tiil)l 

coom  iial)m 

coomb  Äumpf 

coop  5lufc2 

cooper  Äüfcr 

cop  flopf 

cope  Mappe 

copper  Tupfer 

cord  Äorbcl 

coriander  ßortanber 

cork  .ftorf 

corn  Hörn 

cornelianiree  Äomcdc 

Cornwall  luclfd) 

cost  Äoit',  tollen  1 

cot  Äoti 

cottage  — 

cotton  Äattun 

coucligrass  Cuecfc 

cougli  feudien 

couple  Moppet 

couth  fiinb 

cove  iloben 

cow  Äul) 

cower  faucni 

crab  .Vtrabbc 

crack  fradjen 

cradlc  .Hiätjei,  SBiegc 

craft  Äraft 

crafty  — 

crag  Äragcn 

cramp  Srampc,  Krampf 

cramp-irons  Ärnmpe 

rranberry  .Hraminetyoo^^el 

crane  — ,  Hvanid} 

cranebf-rry  ilrainmetäuogcl 

crank  haut,  ftring 

crankle  — 

craple  Ärapfen2 

cratch  ftrippe 

crate  ftiä^c  ^ 


crave  Mraft 

craw  Mragcn 

creak  Äriefente 

creep  fricd}eri 

cress  Greife  1 

crib  Mnppe 

crimple  itrampf,  fvumm 

crinkle  franf,  ilring 

cripple  5?rüppel 

crisp  fa()I 

croom  Mrume 

crop  ilvopf 

cross  Üvcuj 

crouch  fncd)en 

Croup  Gruppe 

crow  Ävädc,  fvä()cn 

crown  iironc 

crum  Mntmc 

crnmb  Mvumc 

crump  frumm 

crumple  — 

crust  Mvuflc 

crutch  Mrürfc 

cuckoo  Älucfud 

cud  Möbcv 

cudgel  ilugel 

cuniber  Äunimer 

fup  Mopf 

cushion  Äiffen 

daft  bcftia 
dag  2an- 
daggcr  Tegen  2 
dale  Zl)al 
dally  bal)len 
dam  Sainni 
damascene  3roetf(^c 
damask  — ,  2)amaft 
damp  T'nmpf 
dance  lau^ 
dank  bumpf 
dappcr  tttpfei" 
darling  teuer 
dato  ^Tattel 
daugbter  Iod)tcr 
dawn  lag 
day  lag 
(Icad  tot 
d<'af  taub 
dcal  Icil 
dean  Xediant 
dear  teuer 
deatb  lob 
deck  Xcd 
deed  I()ot 


deem  =tuiu 
deep  tief 
deer  lier 
dell  I()al 
den  Icnne 
depth  tief 
deuce  ®au§ 
devil  Jeufel 
dew  lau  2 
dicker  3)cd)er 
die  lob 

dike  3)cid),  Jeid) 
dill  3)tII 
dimple  lüiupel 
ding  bengcin 
dip  tief 
dish  lifdi 
ditch  leid),  2)etd} 
dive  tief,  laubc 
dizzy  2}ufel,  I()ori 
do  tl)un 
dock  3)ocf 
dodder  3)ottcr2 
doe  2)ambocf 
dog  2)ogge,  |)unb 
doit  2)eut 
dole  leil 
doUar  l[)aler 
-dom  :tum 
doom  — 
door  J()or2 
dot  2}otteri 
douclie  ®ufd)e 
dough  Üeig 
dougiity  tüd)tig 
dove  Jaubc 
dove-cot  Äoti 
dowel  2)öbcl 
down  ©aune,  2)iinc 
dozen  S^uljcub 
drab  Irebcr 
draff  — 
dragon  2)rod)c 
drake  2)rad)e 
drake-fly  2)rad)C 
draw  tragen 
dream  Xraum 
dreary  Iraner 
dregs  3:rujen,  Ircbcr 
drifi  Irift 
drink  tiinf'eu 
drip  Irippcr 
dripper  — 
drive  treiben 
droll  broüig 


2.  3?er5eidini§  ber  befprocfjenen  SSörter:  e)  qu§  bem  9?eueng(iirf)en.         497 


droUish  — 

drone  2)rof}nc 

drop  Jropfcn 

drought  tvocfen 

drove  Jrift 

drowse  fd)Iäfern 

drunk  trunfen 

dry  trocfcn 

dub  tief 

duck  ßntci,  lud),  tauchen 

dull  tod 

dumb  bumm 

düng  2)ung 

dure  bauerni 

dust  2)unft,  3)uft 

Dutch  beutfd) 

dvvarf  S^ttQ 

Eames  Cl^eim 

ear  tlirc,  Scfsc,  Ol^r,  Df)r 

earn  ßrnte 

earnest  (Srnft 

eart  @rbc 

east  Dflen 

Easter  Dflcrn 

eat  cftcn 

ebb  (§^hh& 

edge  @(f 

Edward  ^obolb 

eel  2tal 

egg  (St 

eider  ©ibcr 

eiderdown  2)aunc 

eiderduck  (Jiber 

eight  ad)t 

eils  Si^re 

either  jebcr,  ireber 

eke  and) 

elbow  @llc 

eider  ^olunber 

electuary  Satrocrgc 

eleven  elf 

elf  elf 

eil  ©ae 

elm  Ulme 

eise  elenb 

emboss  boffeln^ 

eme  Clieim 

emmet  Sltiieife 

emplaster  ■!)3flafter 

empty  emfig 

end  Gnbc 

endure  bauenii 

enough  cjcnug,  ge= 

ere  ebcr 


ern  2lar 

eve  5(bcnb 

even  eben 

evening  Stbenb,  ÜJiorgeni 

evil  übel 

ewe  2(uc,  ©c^Qf 

eye  5lugc 

eyeball  3Ipfel 

eyelid  ßib 

factotum  3^aftotum 

fade  fabe 

fadge  fügen 

fall  fel)Icn 

fair  blonb,  fegen,  O^cier 

fairy  ^cc 

falcon  Jalte 

fall  faücn 

fallow  fol)!,  ^elgc 

false  falfd) 

falsehood  =^ctt 

fan  SBanne 

fane  j^abne 

fang  fangen 

far  fern 

fare  fobrcn 

farm  3^arm 

farrovv  (5^crfel 

fart  farjen 

farthing  Pfennig,  ©d)tntng 

fast  faflen,  feft 

fat  feift 

father  gjJutter,  Sßater 

fathom  y^aben 

fay  j^ec,  fügen 

fear  ©cfabr,  ^yurd^t 

feast  j5^cft 

feather  j^cber 

fee  3?teb,  <B<i)ai^ 

feed  ^yntter,  S5ater 

feel  fübicn 

feil  g^cU 

felly  g^elgc 

feit  ^tlj 

fennel  ,Vend)c( 

fern  g^arn 

ferret  g^rcttd}en 

ferry  j^äbre 

fetch  5Vu§ 

fetlock  ^n% 

fetters  ^cffeU 

fever  lieber 

fey  (fd)ott.)  feige 

fiddle  ^icbel,  @eige 

ficld  5cJ^ 


Äluge,  ettimoIogifc§e§  SDSörtertiud).    6.  2liift. 


fiend  j^inb 

fifth  fünf 

^ight  fed)ten 

lig-tree  ^eige 

file  5eile 

fdl  füOen 

film  5eU 

fin  (^innci 

finch  5inf 

find  finbcn 

fine  fein 

finger  Ringer 

fir  ^öbre 

fire  (}euer 

fireboot  ^Buße 

firebote  — 

firelock  ^^Hnte 

fir  st  Jürft 

fish  ^fc^ 

fist  g^auft 

five  fünf 

flag  (flagge 

flail  Jylegel 

flannel  JlaneÜ 

flask  (}lafd}e 

flat  flQd) 

flat-footed  platt 

flawn  giaben 

flax  5iörf)§ 

flea  glob 

fleam  (^Hete 

fledge  flügge 

flee  flieben 

fleece  5lie§ 

fleet  tlicfecn,  Jloß 

flesh  ^ki\d) 

flew  flau 

flick  f^ki'id) 

flick  er  flacfem 

flight  5-Iud)t 

flint  j}Hnte,  Sinfe 

flitch  5Iecf,  SIetfd) 

flite  5^etB 

flitter  flattern 

flittermouse  ^^Icbermauä, 

Flitter 
float  j}Io§ 
flock  g-Iocfe 
flood  '^Int 
flook  tlad) 
flook-footed  — 
floor  ^-lur 
flounder  Jlunber 
flow  Jint 
fluke  flacb 

63 


498 


2.  Sßer5eic^m§  ber  befprod)enen  SBörter:  e)  qu§  bem  9Jeueng(ifcf)en. 


flute  ^lötc 

flutter  flattern 

fly  iylicoc,  flici^cn 

foal  (Vol)Icrt 

foam  ^-eim,  ©d)Qum 

fodder  [yuber,  ^-uttcr 

foe  ^c()bc 

fold  falten 

-fold  =fa(t 

folk  a3olt 

follow  folgen 

food  Butter 

foot  j5^u§ 

for  oor 

for-  t)er= 

forbid  bieten 

ford  ^urt 

forehead  Stirn 

forget  üergcffen 

fork  ^urfe,  ©abcl 

forth  fort 

fortnight  9iad)t 

fester  j5=utter 

fosterbrotlier  — 

folher  ^-ubcr 

foul  faul 

four  uier 

fowi  33ogel 

fox  J^ud)§i 

frauglit  ^•rad)t 

freak  fred),  Sprcnfcl- 

freckle  Sprcnfcl^ 

free  frei 

free-tliinker  ^-rcibcnfcr 

free-mason  ^i^einmurer 

freeze  frieren 

freight  ^rad)t 

fresh  frijd) 

fret  freffcn 

friday  jVreitag 

friend  ivreunb 

frieze  JVrie» 

fright  ^urc^t 

frighlen  — 

friz  ^ric§ 

frizzle  — 

frock  ^ofd),  i^ad 

frog  ;vrofd) 

frolirk  frol)loden 

from  freinb 

fr(jsk  ^rofd) 

frost  ^roft 

füll  DOU 

funk  ^unfc 

furbelow  Jyalbcl 


furlong  i^uxd)^ 
furrow  j5^urd)c 
further  fürbcr 
fustian  58ombaft 

gaggle  gad'crn 

galt  ©äffe 

galangel  ©algant 

gall  ©aüc2 

gall-oak  ©aUapfcI 

gallows  ©algen 

gallow-tree  ©alflcn 

game  ©cmfc 

gander  (S)an§ 

gang  @ang 

gang-way  — 

gangweek  — 

gannet  ®an§ 

gaol  5iäfig 

gape  gaffen 

garden  ©arten 

garlic  Saud) 

gate  ©äffe,  ©abcn,  ©attcr 

gather  ©atte,  gut,  üergattcrn 

geld  gelt 

get  ücrgcffcn 

gherkin  ©urfc 

ghost  ©eift 

gift  ©ift 

gilt  gelt 

ginger  Sngroer 

gird  ©urt 

girdle  — 

give  geben 

glad  frol),  glatt,  fd)mcid;cln 

glass  ©lag 

gleam  glintnien 

gleed  gli'il)cn 

glide  gleiten 

gliinmer  glinnucn 

gliller  gleif;en,  gliljern 

gloat  glotjen 

glooin  glül)en 

glow  glül)cn 

gnaw  nagen 

go  geben 

goad  ©er,  ©crtc 

goad  ©eifj 

god  ©Ott 

goddaugliter,  godfalher,  god- 

son  ©otc 
gold  ©olb 
good  gut 
goose  ®an§ 
göre  ©ebren 


gospel  Sctfpicl 

gourd  itürbiS 

gowk  Qf>a\\d) 

grab  grapjcn,  Grabbeln 

grabble  ©arbcS  Grabbeln 

grapple  Grabbeln 

grasp  grapjcn 

grass  ©ra§ 

grasshopper  4">cufd)redc 

grave  graben 

gray  grau 

great  grof} 

greaves  ©riebe 

green  grün 

greet  ©ruf; 

grey  grau 

griffin  ©reif 

grim  grintni 

grin  greinen 

grind  ©ranb 

gripe  greifen 

grisl  ©erftc 

j,Til  ©rüljc 

groan  greinen 

groat  ©ro)d)en,  ©rüljc 

grog  ©rog 

groove  ©rubc 

ground  ©ruub 

grow  grün 

grub  grübeln 

grünt  grunjcn 

guest  ©aft 

guild  ©ilbc 

gulf  ©olf 

guiiis  ©aumcn 

habcrdine  Sabberban 
hack  baden 
liackle  .'öed)cl 
hag  l)ager,  .S>cyc 
liaggard  l)agcr 
hall  ,'öagcl,  l)cil 
hailslonc  .'Ü^agel 
hair  ^-jaar^ 
hale  bolen,  l)cU 
half  balbi 
halm  .S>ahn 
halse  .S^alö 
halt  er  ."öalfter 
hamble  .S>aininer 
hame  ilunuuct 
hammer  .^annner 
band  .^anb^ 
handicraft  gc« 
handiwork  — 


2.  Sßeräeic^ntg  her  befproc^enen  SBörter:  e)  aul  bem  9^eueng(ifc^en.         499 


handle  ()anbcln 

hang  {}an(icn 

harbour  öevbevßc,  ."pecr 

hard  l]axt 

hards  .Sj^anfi,  .S^">cbc 

hardy  ()art 

hare  :^aje 

hare-lip 

Iiark  ()ord)cn 

hann  ,s>arni 

harness  i^->armfcb 

harns  ,'ptru 

liarp  .parfc 

harpoon  Harpune 

harrow  ^ecr,  §arfc 

harry  ijieer 

hart  C^irfd) 

liervest  .'öcrf'ft 

hasp  .S^'^afpc 

haste  ^^ait 

hat  .»puti,  2 

hatch  ,^ccfc2 

hatchel  öedjcl 
hate  ^a§ 
haul  f}oIcn 
have  Ijabcn 
haven  öafcnS 
haver  ^aber 
haw  ^üc\ 
liawk  i;-»abtd}t 
liawthorn  |)agcöorit 
hay  ^eu 
hay-boot  ^ecfei 
hazel  A'^afcl 
he  beute 

head  §aupt,  Äopf 
-head  =beit 
head  of  milk  Sabnc 
heal  beblen,  bellen 
health  ()ctlcii 
heap  A^aufc 
hear  boren 
hearken  bord^en 
heart  .'r^crj 
hearth  ^crb 
heat  beijen 
heath  i^cibe^ 
heathen  iöeibe^ 
heave  beben 
heaven  .'piinmcl 
hedge  .üerfe^,  ^ 
hedgehog  l^gel 
heed  büten 
heel  §acfe,  Jerfc 
heifer  t^am 


hell  .t>öüc 

heim  .£^elmi,  '^,  .'oalfter 

help  betfcn 

helve  .löalttcr 

lu-mlock  ©rfjierling 

hemp  §anf 

hen  .'^)enne 

hence  binnen 

herd  Anerbe 

here  btcr 

heriüt  .^eer 

herring  öäring 

hew  ()ancn 

hide  .'öaut,  A^ufe,  ^au§,  .t>ütte 

high  bod) 

liighway  Sbauffec 

hin  .C'ialbe,  .'oalle,  i;->o(m 

him  ()cutc 

bind  Aöinbe,  .'öeirat 

hindberrics  .<öimbeere 

hinder  binbent 

hip  |)üfte,  büpfen 

hirse  §trfc 

hoar  bebt 

hoard  AJ)ort 

hoarse  betfer 

hoary  [}d)t 

hogshead  Cfboft 

holst  btifen 

hold  baltcn 

hole  ()obl 

hollow  bobi 

holly  i>ulft 

holm  S^olm 

holster  öolfter 

holy  beilig 

home  öeim 

honey  öontg 
honeycomb    Äamm 
honeymoon  ^"litter 
hood  löuf^ 
-hood  :beit 
hoof  §uf 

hook  §Q(fe,  |)ed)el 
hop  topfen,  büpfen 
hope  boffcn 
hörn  i^orn 
hörnet  Ajorniffc 
horse  .Öoßi 

horse-radish  9Jlcerrettig 
hose  Aöofe 
hot  beife 
hotbed  *8cet 
houghsene  Jöcd}fe 
hound  \->unb 


hour  U()r 
house  .Öau§ 
housebote  S3ut5e 
how  rote 
-how  bocb 
huckster  ^odfc^ 
hulver  ^ulft 
humble  -bee  .'öummcl 
hundred  bunbcvt 
hunger  .Öungcr 
hunt  öanb,  .sMnbc 
hurdle  .S^"^ürbc 
hurricane  Orfan 
hurst  A^orft 
husband  Aoau» 
hussy  — 
hustings  — 
liut  4-)ütte 

I  irf) 

ice  ©§ 

idle  eitel 

if  ob2 

ilt  gelt 

imp  impfen 

in  in 

ink  lintc 

irk  ©fei 

irksome  — 

iron  ßifen 

is  fein 

Island  3(11,  Gilanb 

itch  Juden 

ivory  (Slfcnbein 

ivy  (Spbeu 

jacket  :3acfe 
jail  Mfig 
jik  ©eige 
joke  3uy 

keam  ßabm 
keans  — 
keel  ÄieI2 
keen  fübn,  fcbnell 
kernel  Äern,  Äorn 
kersey  Äirfei 
kettle  teffel 
key  Äcil 
kid  ßiftci 
kidney  9?iere 
kiln  Äoblc 
king  ^önig 
kingdom  =tum 
kipe  Äiepe 


500         2.  SSergeicfinig  her  befprod)enen  SBörter:  e)  au§  bem  9?eiiengnfrf)en. 


kirtle  Ätttel,  furj 

kiss  füffcn 

kitchen  i?iid)C 

kitling  fti^eS 

kitten  — 

kittle  fi^eln 

knack  fnarfcn 

knapsack  fnappcn 

knar  Änon'c 

knave  Änabc 

knead  fnctcn 

knee  itnie 

kneel  — 

knell  ÄnaU 

knick  fnicfcn 

knigilt  jlncdjt 

knit  5inotcn 

knitcli  itnocfc 

knob  ilnopf 

knock  Muodicn,  fnncfcii 

knoll  Ünodcn 

knop  Ä'nopf 

knot  Änotcn 

know  fönncn,  3cauic 

knuckle  5inöd)cl 

lace  2a^ 

ladder  t'citcr 

lade  laben  1 

lady  Üaib 

lair  fiage 

lake  Sad)c 

lainb  i'niniii 

lame  lal)iit 

lamiiias  Üa'xb,  dJlcik 

lainp  Sompc 

lamprcy  fiaiiuirctc 

land  £anb 

lantprn  :iiatcrnc 

lap  fiappcn 

larch  !l'nrd)c 

lark  £'crd)c 

larum  fiarm 

last  leil'tcn,  Caft,  Ictit,  Cci)lc- 

ficiftcn 
late  lefet 
lath  fiattc 
lathe  fiabc 
lather  Seife 
laiin  (alcinifd) 
latteiiiiatli  DJhiljö 
laugh  lad)cn 
laughter  — 
laverock  !Cerd)c 
lax  Zad)^ 


lay  legen 

lead  58Ici,  Sot,  leiten 

leaf  2aub 

leak  lcd)5en 

leap  lanfcn 

learn  lernen 

leas  Io§ 

lease  lefen 

leather  Sebcr 

leave  bleiben 

lee  2ee 

leecli  3(rjt 

leek  Saud) 

leer  leer 

left  linf 

lend  lehnen  2,  (eil)en 

Lent  Senj 

-less  Io§ 

let  laffcn,  le^en 

lewd  Saic 

lick  (erfeni 

lid  gib 

lie  liegen,  Suii,  2aiia,c 

lief  lieb 

life  Öeib 

lift  lid)ten,  l'uft 

light  leidit,  Üid)t,  lidit,  l'un^ie 

ligiits  Icid)t,  i'uncjc 

like  gleid),  Seid)e 

lily  Silic 

liinb  ©lieb 

iime  Seitn 

lirnetree  Öinbe 

linclipin  Öünfc 

lind  Sinbe 

linden,  lindentree  — 

line  Seine 

lion  Söiüc 

lip  Sippe 

lisp  lifpeln 

lisl  lanfd)en,  Seifte  i,  Sift,  Suft 

listen  laufdien 

litho  linb 

live  leben 

liver  Scbcr 

loadsmann  leiten,  Sotfe 

loadstar  leiten 

loadstnne   — 

loaiii  Sebni 

loan  Sel)en,  leiben 

loath  Scib 

loathe  — 

lobsler  .Oumnier 

lock  Sod),  Sorfc,  mod 

long  lang,  verlangen 


loof  Suf 

looki  lugen 

lock  2  (norbe.)  Sodfe 

loose  Io§ 

lord  Saib,  Jßrot 

lore  Scbrc 

lot  So§ 

loud  laut 

louse  2an^ 

love  lieb,  Sob 

low  Sebbc 

lower  bord^en,  lauern 

luck  @lürf 

luft  Suf 

lunacy  Saune 

lunatic  — 

lune  — 

lunns  Sunge 

lunt  Suntc 

lurk  bord}cn,  lauern 

lust  Suft 

-ly  =lid) 

lye  Sauge 

lynch  h)nd)en 

lyre  Seier 

Macaulay.  Mac  Carthy  9JJagb 

mackorcl  SDlafrelc,  niöfeln 

maggot  dJlabc 

maid  DJIagb 

maiden  — 

maidenhead  4)C\t 

inaidcnhood  — 

maize  DJJaiy 

inake  niad)en 

mallow  9Jklt)C 

malt  ma\i 

man  9JJann 

manc  9)Jäbne 

mangle  9Jiangc,  mangeln 

manllo  DJ^antcl 

iiiany  iitaild) 

maplc  'DJJafjboIbcr 

mapletrcc  — 

march  SJlart'l 

March  JRärj 

maie  DJhibre,  DJJabr 

niarjorain  Süttjoran 

mark  DJJarfc 

market  TlaxU 

marrovv  9}2art'^ 

marsli  9)Jarfd)^ 

märten  DJIarbcr 

Mary  Sioönmriu 

mash  9J^cifd) 


2.  33er5eirf)nt§  hex  6e)>roc^enen  2öörter:  e)  au§  bem  S^euengülc^en.         501 


masker  Tla^U 
maslin  SD^cffinci 
mass  SRcfic 
mast  9Jlafti,2 
master  9}lciitcr 
mat  0J?Qtte2 
match  machen 
mate  matt 
math  5(JJal)b 

mattock  3}leiBcl,  Tlc^c^ 
mattress  SJtati'agc 
maund  DJInnbcli 
maw  SJiac^cn 
mawk  DJlabc 
may  möiicn 
mead  91lattci,  Tlet 
meadow  9}^attci 
meager  mager 
meal  9«a(n2,  SDM)! 
mean  gemein,  meinen 
measles  DJlajer 
meat  DJIcffer,  3[)lettimirit 
meed  9}licte 
meek  mcud)el= 
inere  OJleer 
merlin  ©d)merl 

mermaid  9Jlcer 
merman  — 

mesh  Tla'\(i}^ 

mew  SQ^öiDC 

middle  mitte,  mittel 

midge  DJlürfc 

midland  mitte 

midlent  — 
midnight  — 

midriff  — 

midst  — 

midwife  öebammc,  mit 

midwinter  mitte 

might  9)^ad)t,  mögen 

milch  mclf 

mild  milb 

mildew  9[ReI}ltan 

mile  äRcile 

milk  ajlild),  melfen 

mill  9JJü()le 

milt  dMi 

mind  SJJinne 

mingle  mengen 

minster  DJJünflcr 

mint  SDIinje,  SDiünjei 

mire  5(meiie,  2Roo§ 

miss  miffen 

mist  Wiit,  anil'tcl,  32ebel 

mister  OJieifter 


mistle  9;ii1"tel 

mitch  meud)cl= 

mix  mifd)en 

mixen  dJlxH 

mizzen  ißefanmaft 

moan  meinen 

mole  9}lali 

monday  OJIontag 

money  @etb 

monk  SRönd) 

month  9JJonat 

mood  Wut 

moon  Tlont 

moor  Tloov 

mop  SRopy 

morass  9[)]orait 

more  9)^öl)rc,  me()r 

morning  9)lorgeni,  5(benb 

to  moiTow  OJIorgen 

mortar  9)löi1er,  SJlörtel 

moss  9Jloo§ 

most  meift 

moth  DJ^otte 

mother  SDIobcr,  gjhtttcr,  ^li^cxU 

muttcr 
mould  ajianlraurf,  9)hilm 
moult  Sülaitfe 
mouse  DJlau&i 
mouth  9)hinbi 
mow  5[Ra()b 

mud  9}bber,  ßil'igmntter 
muff  gr^uffi 
mule  9)laul2 
mulberry  SDIaulbeerc 
mum  SDIummci 
mumble  9Jlumme2 
mumm  — 
murder  SJlovb 
must  9}|oft,  muffen 
mustard  9}|ofterb 
muster  SDlufter 

nail  ^iagel 

naked  narft 

name  9iamc,  nennen 

nape  9tarfcn 

nari'ow  9iar6e 

narwal  9iarit)al 

nave  9Jabc 

navel  9tabel 

near  na() 

neck  i")al§,  92acfen,  Säge 

need  3lot 

needle  9^abel 

neighbour  9iad)bar,  datier  i 


nephew  9Jeffe 

nesh  nnfd)cn 

nest  gjeft 

nestle  nifteln 

net  9ieö 

nether  ntebcr 

nettle  g^Jeffel 

never  nimmer 

new  neu 

next  nab 

nib  Sd)nabct 

nick  y^iy 

nigh  nab 

night  9^ad)t 

nigthingale  9?ad)ttgall 

nightmare  9)^abr 

nine  neun 

nip  fneipcn 

nipple  nippen 

nit  Tob 

no  nein 

noon  9cone 

north  dloxb 

nose  2ab,  9Mfe 

nostrils  9iüfter 

not  nid)t 

nought  nid)t 

now  nun 

nun  9tonne 

nut  9htt?i 

nyarg  (fdiott.)  nörgeln 

oak  ßid)c 
oak-gall  ©adapfel 
oar  3iuber 
oath  Gib 
oats  5^afer 
of  ah 

ofTer  opfern 
oft,  often  oft 
oil  Öl 
old  alt 
on  an 
once  einft 
one  ein 
open  offen 
or  ober 
orchard  @arn 
ore  ©rj 
organ  Orgel 
ostrich  (Strands 
other  anber 
Otter  Dtter 
ought  eigen 
ousel  5tmfel 


502         2.  35cr5eic^ni§  her  Befpro(f)enen  SBörter:  e)  qu§  bem  S^JeueiiöIifd^en. 


out  au§ 
Oven  Ofen 
over  obcr2,  über 
owe  cii]cn 
owl  (Julc 
o\vn  eilen 
ox  Cd)ic 
oyster  Sluftcr 

pack  ?}}acf 

paddock  ©d}i(bpatt,  5lrötc 

pail  ^ciiel 

pain  ^4^ciit 

pair  ^43 aar 

pale  5Pfa()l 

palfrey  ^^Jferb 

Pamphlet  ''43ampI)Ict 

pan  Pfanne 

pap  ^^.^appe 

paper  Rapier 

parish  'ißfarrc 

park  ^fcrd) 

party  Partie 

paste  haftete 

pasty  — 

patch  ^4ilac!en2 

path  ''^iab 

pause  ^^aufc 

paw  ^Jfote 

pawn  ^^fanb 

pea  ßrbje 

peach  ^firfid) 

peacock  ^^"au 

pear  58irnc 

pearl  ^erlc,  ^4-^crlimittcr 

pease  (Srbfc 

peel  ''^^eüe,  pfliictcn 

peep  piepen 

peevit  Alibis 

pelt  ^clj 

penny  ^fcnni^ 

people  "'^.^öbcl 

pepper  ^^'cüer 

pewit  Äibilj 

pheasant  Jajan 

pick  ^öfel,  picfen 

pickle  ''!|3önel 

pickleherrinj;  "^JirfelOdrina 

picknick  'i^.Urtnicf 

pigeon-cove  .Hoben 

pike  .'c>cd)t,  piden 

pile  ^^Heil,  '':|ifcilcr 

pilgrim  ^ilfler 

pillar  ^^fcilcr 

ftill  mliidcn 


pillow  ^pfül)! 
pin  ^tnn 
pinch  ^int 
pine  ^ein 
pine-apple  2tnana5 
pink  ^inf 
pip  ^ip§ 
pipe  pfeife 
piss  piffcn 
pissmire  5(tneife 
pit  ^^füljc 
pitcli  $cd) 
place  iUa^i 
plague  ^^^laQC 
plaice  ^^Uatteifc 
plank  ''i.Manfc 
plant  '^M'lanjc 
plasler  *l}flaitcr 
platch  '^-^lacfcnS 
plate  platt 
plat-footed  platt 
play  prlegen 
pledge  — 
plight  ^Vlidit 
plough  ^r'Iug 
pluck  pflürfen 
plug  ''^■^florf 
plum  'i^sflaumc 
plump  plump 
pock  X^odc 
pocket  — 
poke  —  podjen 
pole  ^falil 
pool  '•^'tulil 
pope  '4-^apft 
popin jay  'i^apaiici 
poplar  Rappel ^ 
I)opi)y  ü}lol)n 
porch  ^^fortc 
pose  puftcn 
post  ^Mollen 
pot  ^ott,  lopf 
potasli   ''^.^ott 
potatoo  .Hartoffel 
pound  '^ifunb 
praisc  prcifen 
pramc  ^rabm 
prcacli  prcbiflcn 
[irccn  '^^vicm^ 
prico  ^rciy 
prick  pridein 
prickle   — 
priest  '^'.rieflcr 
princc  Äönig,  ^rinj 
prize  ^Jrci§ 


prong  oranger 
proof  prüfen 
pi-op  ^:]3fropfcn 
provost  '^Uopft 
puff  puffen 
pulpit  ^ult 
pulse  $ul§ 
pump  ^^unipe 
punch  53un3cn 
puncheon,  puncher  — 
puppet  ^^uppe 

quack  quafcn 
quart  Cuart 
quartz  Cuarj 
queen  Äinb 
quick  fcd 

quicksilver  Cuccffilber 
quill  itieli 
quince  Gnttte 
quit  quitt 

quilchgrass  Cuccfc 
quite  quitt 
quiver  ilüd)er 

race  rajcn,  Diaffc 

racli  53rarfe 

rack  5lrrat 

rack  J)iad)cn,  reden 

radish  Stcttid) 

raff  raffen 

rail  9kllc,  9iiegcl 

rain  Stegen 

rainbovv  — 

raindeer  Sknntier 

raise  DJcifc 

raisin  9{ofinc 

rake  iHed)en 

ram  9iantnte 

rampion  Siapunjel 

rank  9{ang 

rant  ran,5cn 

rap  raffen  rappeln 

rape  Üiapp 

rapier  Siapicr 

rare  rar 

rasli  rafd) 

rasp  9iafpel 

rasper  — 

rat  JRattc 

raltle  raffeln 

ravc  rappeln 

ravcn  JHabc 

raw  rol) 

ray  9ficil)eni,  !'){od)c' 


2.  $ßer§eirf)ni§  btx  befproc^enen  SSorter:  e)  au§  bcm  S^cucngtijc^en.  503 


ray-grass  9?aigra§ 

reach  rcid}cu 

read  diät,  lefcn 

ready  bereit 

ream  9ial)ni,  9iicy 

reap  reif 

rear  9ieifc 

rearmouse  rii()rcn 

reave  Duiub 

rebus  Oicbuä 

reck  iiierul)eii 

reckless  rud)(oö 

reckon  reebnen 

red  rot 

reed  iHiet 

reef  Dieff^,  iHiff 

reek  diaud) 

rest  'diaii 

ret  röften^ 

rhyme  Dieim 

rib  Dfiipve 

rice  9ici§i 

rieh  rcid) 

rick  Diücfcn 

rid  retten 

riddle  jRätfel,  9leiter 

ride  reiten 

ridge  Diüden 

rille  9iiefe 

right  red)t 

righteous  geredjt 

rim  $Hinbc 

rime  iReif^ 

rimple  rümpfen 

rind  9Rinbe 

rindle  9iinne 

ring  Sftäbelöfübrer,  9ting,  r-int3cn 

rind-leader  9täbelyfül)rer 

rip  üieff^  rupfen 

ripe  reif 

ripple  reffen 

rise  Dicife 

rivel  Diicfc 

roach  9io(^ci 

road  rciicn,  9i()cbe 

roan  SRogen 

roar  rö()ren 

roast  5Holti 

roch  9tod)ei 

röchet  9iocf 

rock  gRod)c2,  gf^ocfen,  $Rucf 

rocket  Siaufe 

rod  3Rutc 

rode  reuten 

roe  5Rogcn,  Sieb 


roll  SRoHc 

rood  $Rutc 

room  5Kauui 

roost  (fd)ott.)  9Roft2 

root  aiüffel,  SBurj 

rope  $Reifi 

rose  SHofc 

rosmary  9io§niarin 

rot  röften2 

rough  rau() 

roun  raunen 

round  — ,  rnnb 

rouse  5Raufd)2 

rout  Svotte 

row  9Rei()c,  Stuber 

rubric  9-Jubrif 

rud  rot 

rudder  SJubcr 

ruddle  rot 

ruddock  — 

rue  ^Kautel,  9icue 

rule  Dictjel 

rum  Siuin 

rumble  rumpeln 

runimer  Siömet 

rump  Stumpf 

rumple  rümpfen 

run  rinnen 

rung  ^Kunge 

rush  9iaufd)i.  raufeben 

rushes  (bed  of  r.)  S3ect 

rust  Dioft2 

ruth  9ieue 

rye  Diocicjen 

ryegrass  9iaigra§ 

sable  3obel 

sabre  Säbel 

sack  ©acf.  Scft 

sad  fatt 

saddle  Sattel 

saffran  Safran 

sage  Salbei 

sail  Segel 

sake  Sad)e 

sallow  Saliueibe 

Salt  Salj 

salve  Salbe 

same  gleid) 

samel  Sanb 

sand  — 

sangle  Sänge 

sap  Saft 

satchel  Secfcl 

saturday  Sam§tag,  Sonne 


savin  Sebcnbaum 

saw  Sage,  Säge 

say  fagen 

scarlet  Sd)arlad) 

school  Sd)ulc 

schooner  Sd)oncr 

scissors   Sdierei 

score  Stiege  2 

scot  Sd)of;2 

scour  fd)cucrn 

scarpe  fd)rappen,  fd)arf 

screvv  Sd)raube 

scrimp  fd)rumpfen 

scrub  fd)rubben 

scum  Sdiaum 

scurf  Sd)orf 

scurvy  Sd)avbod 

scuttle  Sd)üffel 

scythe  Säge,  Senfe 

sea  See 

seal  Siobbe 

seam  Saum  1,2 

see  feljen,  Sidit 

seed  Saat 

seek  fud)en 

seethe  fieben 

seldom  feiten 

seil  Salbud) 

send  fenbcn 

senna  Senesbaum 

sennight  9iad)t 

sentimental  empfinbfam 

set  fe^en 

settle  Seffel 

seven  fieben 

sexton  Sigrift 

sew  Säule  2 

shab  fd)äbig 

shabby  — 

shade,  shadow  Sdiatten 

shaft  Sd)afti 

shale  Sdiale 

shall  follen 

shallop  Sd)aluppe 

shallow  fdial 

shame  Sd)am 

shammy  Sämifd)leber 

shamois  — 

shank  Sd)cnfel 

shape  fd)affcn 

shard  Sdjarte 

share  Slftie,  befcberen 

Sharp  fd)arf 

shave  Sd)abe2,  fcbaben 

sheaf  Scbaub 


504         2.  25eräeic^ni§  ber  6et>roc^enen  SBörter:  e)  au§  bem  ^Jeuengafc^en. 


shear  feieren 

shears  ©d}crci 

sheath  ©d)cibc 

sheats  ©d)0tc3 

sheave  6d)cibc 

shed  fd)cibcn 

sheen  fd)ön 

slieep  (5d)af 

sheep-cote  Äoti 

sheer  jc^icri 

Sheet  ©d)of5  3 

Shell  Sdjalci,  ©d)cUfiid) 

shellac  ©d)cUad 

shepherd  .»pirt 

sherd  ©djartc 

sheriff  ©raf 

shide  Sd)cit 

shield  Sd}ilbi 

shift  Sdiicfcr 

Shilling  6d)i(Iint] 

shim  Sd)immcr 

shimmer  — 

shin  (5d}icnbcin 

shine  Sd)citi 

shingle  Sd)inbcl 

ship  Sd)iff 

shippen  Sd)iUH'CU 

shire  fd)icr  i 

Shirt  (5d)ur3 

shit  fd)ci|?cn 

shive  Sd)cibc,  (5d)iefcr 

shiver  ©d)icfcr 

slioal  Sd)oüci,  8d)ar^ 

shock  .»öotfci 

shoe  Sd)u() 

shoot  fd)icf;cn 

shop  Sd)urpcii 

shore  Sd)inii)tcin 

Short  tiiv3,  Sd)ur3 

Shoulder  Sd)ultcr 

sliove  fd)icbcn 

shovel  Sdiüufcl 

sliow  jd)nucii 

shower  Sd)auci^ 

shred  Sd)rot 

shrift  jd)rcibcn 

shrill  jd)riü 

shrimp  fd)rumpfcn 

shrine  Sd)rcin 

shrink  )d)rumpfcn 

shrive  jd)ieibcn 

shroud  (5d)rot 

shudder  jd)aubcru 

shy  Sd)cu 

sick  ficdi,  Siu1)t 


sickle  ©tc^cl 

side  (Seite 

sieve  Sieb 

sift  fid)tcu 

sight  6id)t 

silk  ©eibe 

sill  SdiiDcüe 

silly  feiten 

silver  Silber 

siniper  jimperlid) 

sin  Sünbe 

since  feit 

sinew  ©eljnc 

sing  fini]cn 

singe  feiu]cu 

sink  fmtcn 

sintrr  Sinter 

sip  faufen 

siskin  ^^etfia 

sister  Sd)raefler 

sit  fi^en 

sithe  Senfe 

six  fed)§ 

skew  fd)ief 

skin  fd)inben 

skiriiiish  Sd)armüt3el 

skute  Sd)üte 

slabberdaan  ßabbevban 

slag  Sd)(Qrf"e 

slap  SdilaiH'c- 

slauglitcr  Sd)lad)t 

slave  Sflaoc 

slay  Sd)Iati2 

sleck  fd)lcd)t 

sied  Sd)litteu 

sledge  Schlegel,  Sd)Iittcn 

sleek  fd)(eid)cn 

sleep  Sd}Iaf2 

sleet  Sdilofje 

slick  fd)[cid)en 

slide  Sdllittcn 

slighl  fd)lcdit 

slim  fd)linnn 

slime  Sd)leim 

sling  Sd)Iingc,  fd)Ientcvn 

slip  fd)leifcn 

Slippers  — 

slit  fd)leinen,  Sd)Iit? 

sloaf  (norbengl.)  fdjlietjcn, 

Sd)lof5 
sloc  Sd)Iel)c 

sloom  (norbengl.)  fd)Innimcin 
sloop  Sdinlnppe 
slul  (novbenfll.)  fd)lie{jcn, 

©d)Ioi5 


slough  Sd)Iaud) 

slow  Sdjiebe 

sluice  Sd)Icufe 

slumber  fd)Iuinmem 

sly  fd)Iau 

schmack  fd)mecfcn,  ©d)marfc 

small  fd)mal 

smart  Sd)nier3 

smcar  Sd)nieer 

smelt  fdinieljcn 

smicker  Sd)mintc 

sinile  fd)meid}eln 

smite  fd)ineif;en 

smith  Sd)mieb 

sinithy  — 

smock  Sd)mud 

smoke  Sd)inaud} 

smother  fd)inorcn 

smug  Sd)jnucf 

smuggle  fdintnggeln 

smut  Sd)nui^ 

snail  Sd)ncctc 

snake  Sd)naf'e 

spna  fd)nappen 

snarl  fd)nard}en 

sneeze  niefeu 

snell  (fd)ott.)  fd)nell 

sniH'  fd)nüff du 

snip  Sd)nippd)cn 

snipe  Sd)ncpfc 

snite  — 

snivel  bcfd^näufeln  fdjnüffcin 

snore  fd)nard)eu 

snort  — 

snot  fd}neu3en 

snout  Sdjnaujc 

snow  Sd)ncc,  Sd)nauc 

snufT  fd)nüffcln,   bcfd}näufclii, 

Sd)nnppe 
snufllc  bcfd)nciufcln 
snurls  fd)nard)cn 
so  fo 

soap  Seife 
sob  feuf^en 
sock  Sode 
soft  fauft 
soldier  Solb 
sole  Sol)lci,  Sd)oIIe2 
soUar  Süllcr 
son  Sol)n 
son-in-law  (Siöani 
soon  ba 
soot  9hlf? 
sop  Snppe 
sorc  fel)r 


2.  35er5eicf)m§  ber  befprocf)enen  SBörter:  e)  au§  bem  9^eueng(ijc^en.         505 


sorrovv  ©ovcTic 

sot  3otc 

soul  ©cclc 

sound  gcfunb,  ©unb 

soup  ©uppc 

sou  faucr 

souter  (norbciuil.  fc^ott.) 

©cf)iil"tcr 
sow  ©au,  fäcn 
spade  ©paten 
span  ©panne 
spangle  ©pangc 
spar  ©parren 
spare  fparen 
sparrow  ©perltttg 
sparrowhawk  ©perber 
speak  Spracf)e,  2Bafen 
spear  ©pcer 
speck  ©ped}t 
Speech  ©prad)c 
speed  fputen 
speiglit  ©pcd)t 
spell  Scifpict,  budiflabicrcn 
speit  ©pelt 
spend  ©penbe 
spew  fpetcn 
spike  ©pcidje 
spin  jpinncn 
spinage  ©ptnat 
spit  fpeu^cn,  ©pteü^ 
Splint,  splinter  fpleißen 
split  — 
spoke  ©pci(^c 
spook  ©puf 

spool  ©pule 

spoon  ©pan,  Cöffel 

sprat  ©pvottc 

spread  fprcitcn 

spring  fpringen 

springe  ©prcnfcU 

sprit  fprießen,  fpri^en 

sprout  ipricBcn 

spur  ©porn 

spurn  — 

spy  fpä()cn,  ©pion 

spuirrel  (5td}()ont 

staff  Änilteloergi,  ©tab 

stake  ©tafen 

stalk  ©ticl 

stall  ©tau 

Stallion  — 

stamnner  ftamiticln 

stamp  ftatnpfcn 

stand  ftc()cn 

Standard  ©tanbartc 


stang  ©tauge 

staple  ©tapcl 

Star  ©tcru 

starcli  ftavf 

Stare  ©tar,  ftarr 

stark  ftavt 

starling  ©pcritng,  ©tar 

Start  ©tev3,  ftürjeu 

startle  ftürjcn 

starve  ftcrbcn 

State  ©taat 

stay  )tcl)en 

steal  ftc[)lcu 

stealtli  — 

steed  ©tute 

steel  ©ta()l 

steen  ©tctu 

steer  ©teuer  2,  ©ticr 

stem  ©tamm 

Step  ©tapfe,  ©tufe 

stepfather  ©ttet= 

Sterling  ©tcvling 

Stern  ©teru,  ©teuer  2 

Steven  ©ttmme 

stick  ©tccfeu 

stiff  fteif 

still  ftia 

stilt  ©telje 

sting  ©tauge,  ©tecfen 

stink  ftinfeu 

stir  ftöreu,  ©turnt 

stirrup  ©tcgveif 

stitch  fttcfcu 

stiver  ©tüber 

stock  ©tocf 

stoke  itod)eu 

stone  ©tctu 

stool  ©tu()l 

stop  ©töpfel,  floppen 

stork  ©torc^ 

storm  ©turnt 

stound  ©tuubc 

stour  ©turnt 

stout  Üolj 

stove  ©tube 

Strand  ©tranb 

strängte  ftrangultereu 

straw  ©trot) 

stream  ©trom 

Street  ©traße 

stretcli  ftrccfett 

strew  ©treu 

stride  fd)reilen 

strife  ftrebeu 

strike  ftreic^en 


Älugc,  etljmoIogifd^eS  aSBrterbuc^.  6.  Stuft. 


string  ©traug 

Strip  ftreifen 

strive  ftrebeu 

stroke  flveid}eu 

strong  ftreng 

strop  ©trippe 

strut  ftro^eu 

stubble  ©toppel 

stud  ©tute,  ftügeu 

stuff  ©toff 

stump  ©tump 

sturgeon  ©tör 

stut,  stutter  flottem 

sty  ©tetg 

such  fold) 

suck  faugcn 

sugar  ßuder 

Summer  ©otnnier 

sump  ©umpf 

sun  ©onue 

sunday  ©onue 

sup  faufeu 

swallovv  ©d}raalbe,  fc^ipclgen 

swamp  Sumpf 

swan  ©d)raan 

swanky  ©umpf 

sward  ©c^roartc 

swarm  ©d)trarm 

swart  fd)iüar3 

swats  (fdiott.j  fü§ 

swear  fdjroörcn 

sweat  ©d}roeiB 

sweep  fdiroeifen 

sweet  füg 

swell  fdirceüen 

swift  id}uiciten 

swim  fd)roimmen 

swine  Sd)u.ieiu 

Swing  fd}tr)tugen 

swink  — 

swoop  jd)ti)eifen 

sword  ©d^raert 

table  lafet 
tack  Sadm 
tackle  lafel 
tail  ©d)roan3,  Diübe 
tale   Sa[)l 
talk  ()ord)en 
tallow  Jalg 
tarne  jaljm 
lang  lang 
tangle  — 
tap  :iam 
tapor  Äetje 

64 


506         2.  SSer5eic^ni»  ber  befprocfienen  SBörter:  e)  au§  bem  9?euenglijrf)en. 


tar  Jecr 

target  ^axQi 

tarrace  Jra§ 

tarras  — 

tarry  jcrgcn 

tea  I()ce 

teach  3ci<i)cn 

tear  3ä()ve,  jc()ren 

teat  3i§c 

teem  oCi'Ö 

teend  3i'inbcn 

teil  ()orcl)cn,  3fif)t 

ten  je()n 

tent  3elt 

tevvel  liillc 

tether  oittcr 

letter  ^i^tfi'od) 

thane  Teilen^ 

thank  J^ant 

that  bafj 

thatch  2)ad) 

thaw  tauen 

the  bej'to 

theft  2icb 

then  batin 

thence  bannen 

there  ba 

thick   bic! 

thief  3}icb 

thill  Tcid)icl 

thimble  Taumcn,  ©ruicl 

Ihin  bi'inn 

thine  bcin 

thing  ^ini^ 

think  bcnfcn,  ^'ünfcl 

tliird  brittc 

tiiirst  Turft 

Ulis  bicjcr 

thisle  Xiftcl 

thorn  Xorn 

thorough  burd) 

thorp  2!orf 

tliou  bu 

tliough  bod) 

fliousand  taujcnb 

thrash  bvejdicn 

thrcad  2xa[)t 

threaten  brobcn 

three  brci 

thresh  brcfdicn 

tlireshold  — 

llirill  bvidcn 

thristlc  liltcl 

throat  TioncI2 

Ihrong  2)rang,  bringen 


throp  Torf 

throstle  Sron'el^ 

thruttle  Troifel2 

through  bnrd) 

throw  brc()en 

thrum  Inunm 

thrush  TroflcU 

tluiinb  2)anincn,  Grmcl 

tlumder  2)onnev 

thursday  — 

thy  bein 

tick  3cdc,  oicd)C 

tickle  fi^cln 

fide  3cit 

tiding  3citung 

tight  bid)t 

ticke  3ecfe 

tile  3ic9C^ 

tili  3ie( 

tilt  3clt 

timber  3inuncr 

time  3cit 

tin  3inn 

tind  jünben 

linder  jiinbcn 

tine  3i^ii" 

tip  3tpfcl 

tire  3icv,  jaubcrn 

litmousa  DJZcifc 
to  3n 

toad  Ärötc 

tobacco  Zahai 

tod  3ottci 

loddle  gottein 

toe  3cl) 

together  ®attc,  gut 

loken  3cid)cn 

toll  3olP 

toller  3oll2 

to-morrow  9[)Jorgcn  i 

tongs  3f»nöc 

tongue  3"nflC 

tool  lafel 

tooth  3af)" 

top  lopf,  lopp,  3opf 

torsk  3)oiid) 

toller  jottcln 

loltlc  — 

tough  jäl) 

low  Xan' 

towel  3it)c()lc 

tower  Üunn 

town  3(inn 

trail  trcibcln 

Iramp  tvainiicin 


trample  — 
Irape  trampeln 
Iread  treten 
tree  ißaum,  Jecr 
trendle  trenbcin 
trot  Irott 
Irough  Jrog 
trout  (}orellc 
trow  treu 
Irue  — 
truffle  Irüffcl 
truinp  Üruuipf 
trust,  truth  treu 
tub  3ut'Cf 
tuesday  2)ien§tag 
lug  jögern,  3itg 
tun  Jonnc 
tunder  ^iinbcn 
lunny  Jljunfijd) 
turtle  Turteltaube 
tusk  3)orid) 
twelve  giuölf 
twenty  gtuanjtg 
Iwig  3tucig 
Iwiliglit  ;)iuielid)t 
twin  3iuilltng 
twine  3iuirn 
twinge  jiuingen 
twinkle  gunnfen 
twist  3n)irn,  ä^ift 
twitch  giuirfcn 
twillcr  jiüitfc^ern 
hvo  jiuci 
twofold  =falt 

-ty  m 

udder  ©utcr 
un-  un= 
uncoutli  funb 
undcr  unten 
undersland  Sücrftanb 
up  au\ 
US  un§ 

valerian  5ialbrian 
vane  ^al)nc 
varnish  /"^inii» 
val  ^afj 
velch  SBirfei 
vineyard  üßingcrt 
violet  3?cild)en 
vixen  tyud)S 

wad  SBattc 
wadc  roatcn 


2.  SSer5eic§ni§  her  befproffieneii  Söörter:  c)  nu§  bcm  9?euengnirf)cn.         507 


wafer  2BaffeI 

waffle  — 

wag  roacfclu 

wagtail  Sncl)ftc(3C 

wain  Söctiicn 

wake  uiadicn 

Wales  uielfcf) 

walk  ()ord)cn,  rooQcn^ 

wall  SBall,  J«atib 

wallop  ©alopp 

walnut  20almif5 

wangtooth  SBaUflC 

ward  Söart 

wäre  Sisare 

warm  uiarm 

warn  lüariicii 

warp  Tuevfcn,  SBcrfti 

Warrant  gcroä()ren 

wart  2Bar3C 

was  SBcfcn 

wash  raafdicn 

wasp  SBefpe 

wat  Saiupc 

watch  rcad) 

water  Ül>aficr 

wax  2Bad)y,  Tr>ad)fcn 

way  2Bec3 

waybread  — 

we  tt)ir 

weak  lycid) 

weapon  SBaffe 

wear  SBcfte,  SSerroolf 

weasel  SBicfcI 

weather  9Jlutter,  2Bctter 

weave  rocben 

wedge  SBccf 

Wednesday  SBut 

week  ffiod)c 

weevil  SBicbel 

weigh  S5>age 

weight  ©ctütdjt 

welcome  2Biüc 

weld  2Bau 

welk  loelf 

welkin  SÖoIfc 

well  iDof)l 

wend  SBcnbc 

west  'i^^cikn 

wet  JBafjcr 

wether  SBtbber 

wharf  2Bcrft2 

what  roag 


wheat  2Bctgen 

wheel  $Rab 

wheeze  Aöuftcn 

whelp  Seif 

where  iDO 

whet  treten 

which  roeld) 

while  roeil 

whine  tpie()cnt 

whirl  2Bir6cI 

whisper  n)i§pcht,  Reifer 

whitsunday  ^^Pfiinjften 

white  lUciB 

who  lücr 

whoost  Ruften 

whole  ()ci( 

whore  §urc 

wick  JlUcdie 

wicker  tuict)crii 

Wide  roeit 

widow  SBittib 

wield  rcalten 

wife  2Beib 

wight  2Bid)t 

wild  unlb 

will  uioÜcn,  SBtÜc 

wimple  2Öiiupc( 

win  gctüinncn 

wind  2Binb,  SBtnbe,  roittcrn 

window  5"cnftei',  SBinb 

Windsor  Ufer 

wine  Sfficin 

wink  SBinf 

winnow  ÜSanne 

Winter  SBintcr 

wisdom  SBetgtum 

wise  itict§,  SBeife 

wish  S>unfd) 

wisp  2Bifd) 

wit  2ÖiS 

with  röiber 

wither  oerroittent 

withy  ©etbe^ 

woad  Sßatb 

woe  roc() 

wold  SBalb 

wolf  SBolf 

woman  STJanit 

womb  SBammc 

wonder  SBunbcr 

wood  ÄrammetSüogel,  2But, 

2Bicbcbopf 
wool  SB  olle 


woosy  SBtefc 

word  2Bort 

work  2BcrE 

World  2Bc[t 

worm  SBuviii 

wormwood  SBermut 

worse  tüirr,  lüivfd) 

wort  JBurj 

worth  2Bcvt2 

wot  luiffen 

wound  rounb 

w  rangle  ringen 

wreak  räd)en 

wreck  2Bracf 

wrench  dlant,  renfen 

wretch  9{ccfe 

wring  ringen 

wrinkle  iHnn3c( 

wrist  9\ift 

write  fcrben,  jd)rci6cn,  reißen 

writhe  JKift 

wrong  ringen 

yacht  3ad)t 

yard  ©arten 

yare  gar 

yarn  ©am 

yarrow  @arbe2 

yea  ja 

yean  ©d)af 

year  ^a[]X 

yeast  gctren,  @ifd)t 

yellow  gelb,  2^ Otter  i 

wyello-hammer  2(mincv 

yes  ja 

yest  ©ifc^t 

yesterday  geftern 

yew  Gibe 

yield  gelten 

yoek  3 od) 

yolk  2)otteri 

yon  jener 

yonder  jener 

you  euc^ 

young  jung 

youngling  ,-^üngling 

younker  3unfer 

your  eud) 

youth  33nrfdje,  Qnime,  ^ugenb 

yule  lueiljen 

zedoary  ^itnjer 


3.  Sai^rcfiifteL 


Stbftraftn:  Gntftcliiuui  bcn'clbcn  cdit,  dcnb, 
fcuidi,  fül)n,  ixin,  fdiön. 

5(bjcftiüa  fubftnnttüicrt  Z^iir,  Gltcrn,  ^Tarbc, 
(VÜri't,  .'öainutcl,  .'öcibc,  .sScrr,  ^sainmcr,  Csüncjcr, 
Scib,  l'cincn,  O.lJcjijdi,  9iQd)fle,©picB,  Stummel, 
Ticv,  lucinaiicii,  jivav. 

9li)|cfttOtt  aui-  5lliücrbtcn  baiuic,  bcticnbc,  uicl, 
.^ufvicbcn. 

5lrriani'?muvj  58iid)of,  Giu}cl,  .ixibc,  ^ixd)t, 
Cltcni,  'i^faff,  'ipnnflltcn,  5)3ftn3tag,  ©am§ta(i, 
taufen,  Teufel. 

9lr,sucitunbc  f.  5(iit,  'Öüdifc,  Jvltnte,  $ul§. 

S^cba  f.  Cftcrn,  ffi}antcn. 

5t^crflmnitnifd)C'3  bevcicnjcnb,  itauc,  5luy,  ©d)ad)t, 
Sdiidit. 

S^crn  53at?cn,  laben. 

ii^ctt  >tiffcn,  "IMübt,  8icd)c. 

5i^ibliid)C0  f.  (iliriitcntum;  aud)  ©ebafi,  Semten, 
■»^Miiliftcv,  Talent;  5lloc,  ^Juubc,  ^almc. 

Jöicncu  Xrobnc,  .s>oniii,  ;'\mme,  Oiofc,  SBctfcI, 
;^jciblcv. 

S^tcrnnmcii  i^orf,  OJhiininc. 

5!^ui)bcuv>  SJJudcr. 

C^nnibrni)  .Uainniertud). 

(>nfnr  .'lint,  '-i^urvi,  "^lucvod)?,  Äaijer. 

(fbriüc'itmn  V(\\.  'iJlnnani'oniuÄ,  Mloftevuicfcn, 
2lHid)cntaiie ;  auncvbcni  %b\,  'iJUniofcn,  'JUtar, 
bavm()cv,^iil,  Temut,  tyv,;(cnyicl,  Aaftnad)t,  @c= 
uattcr,  03lodc,  .ööüc,  Manjcl,  Mapcllc,  ilaplan, 
faftoicn.  Meld),  .Hird)c,  Äörpcr,  .Hinter,  .Huttc, 
iiaic,  latcin,  91Jartcv,  5)^iinilcr,  Cl,  opjcrn, 
''^.'■aiift,  'IWivabicv,  'i'cin,  "^farvc,  ^-Plaiic,  Seiten, 
ucrbannncn. 

"liMtfttcriprnrijc  f.  ®oct()C,  Sdiiller.  'iJlar,  .'öain, 
meinen,  l'cid)nain. 

'X)tiittinitii)btltiuitflcti  dien,  4cin;  and)  Gnfel, 
.sM'infcl ;  5.kffd)en,  .^^cimdicn,  iVanindicn,  9}Mb= 
dien,  "DlJanlicbdjcn;  .Viomunii,  oüni^linii,Giicr: 
\'m(\ ;  ^Jicffcl,  J)hin,?cl,  Sd)cnfel,  Scrfcl,  Stcnflcl; 
Forelle ;  ^Käbclvfülivcr,  ^Höffclfinnnui ;  ^^cfiiui ; 
Gidicl,  Grmcl,  .\>ermelin,  .Hiutlein,  Sdimein. 

1)tfnmilicrunflcn  'Jllbcr,  5(lmcr,  Salbtcr,  bibmcn, 


ilnäuci,  .^noblaud),  5?öbcr,  Äörpcr,  5luntel, 
llJannel,  lliaulbccrc,  SRortel,  murmeln,  ''^flau= 
inen,  lurtcltaube. 

(Stgcuuamcu  58albad)in,  ^Bajonett,  balll)omt= 
fteren,  boncottcn,  (il)aut5tni§mu§,  bamaSjieren, 
l^amaft,  franf,  -t^cller,  ^tatfer,  i^raroattc, 
Mremfer,  5lutfdic,  Sabbcrban,  h)nd)cn,  mau= 
fdieln,  dJlc^c,  Dftcnt,  JHobomontabc,  ©flaue, 
Il)aler,  ut^en,  SBalladi,  SBaünuj;,  ^mctfdje. 

6'imbcrf  j.  iBorf. 

(i-itflliftbcr  (linfluft  f.  9iautifd)c§.  -  33x0,  S8Iau= 
ftrumpf,  boren,  33oi)cott,  2)oiigc,  Gif,  J^'I^nclI, 
^rarf,  .s>arm,  .Oci»!»  Älub,  liind)cn,  9him, 
©eft. 

(St^tf^cS  arii,  bannberjtci,  Demut,  gut,  teujd), 
rein,  fd)lcdit,  übel. 

3-nftittua  äljen,  bei.^cn,  beugen,  bled'en,  blcnben, 
brennen,  bcnfen,  flöt^en,  fübren,  fennen,  leiten, 
neigen,  reijcji,  jd)mcl3en,  mallen. 

^nmiltc  aud)  'iiabk-,  5öafe,  53ubc,  53ul)le,2)icd)ter, 
Wcbrüber,  @elid)tcr,  @emal)l,  ©cfdjmifter, 
'i'.ihilmic. 

tynrbcunamcn  blafi,  blau,  bleid),  bloub,  blüme= 
rant,  braun,  brünett,  bunt,  gelb,  grau,  grün, 
rot,  idiuHir3. 

7vcri)tcrfprnrf)c  mute,  ,'vud)tel. 

o-iirtnuntu<*  .s>arfe. 

7>rciburg  i.  lÖ.  5Happcn. 

^ricfiid)  '^^afe. 

^•uiibctlciiiuug  .'öojen,  Süefter,  ©cftut),  ©orfe, 
2ol)lo,  ©tiefe!,  ©trumpf;  5lltreife,  ©d)ufter. 

Wnuncrf<)rnd)C  f.  ^Kotmclfd),  and)  ,uibenbeutfd). 

Woctbc  '^lar,  äbncln,  alinen,  'ülmeife,  banal, 
53auten,  i^ellctnlt,  bleidien,  33udelorum, 
'-iMihne,  iöüfcl,  (Sbnpcau,  (Sl)auffee,  (Sl)rift= 
bäum,  CSliriftfinbdien,  2}ablcn,  2)egen,  Gppid), 
7nad,  grillifieren,  gruneln,  Wütd)en,  5?aöen= 
Jammer,  ^liätfel,  ÜBilbbeuer. 

Wotcn  f.  ^Irriani'omu'-?,  aud)  ÜJJaut. 

Wricrf)iirf)c<<  f.  '~.}lrriani§mu§. 

■^^nntburg  iüelll)ammel,  58od§beuteI,  33öl)n^afe, 
5öud)t,  Jylcet,  Qanbagd,  S'itetc. 


(Sac^rcgifter. 


509 


^ou^bnu  3U)rcn,  53Qlfcn,  Xad),  t^cnflcr,  ?}lur, 
ßalt,  DJIaitcr,  steiler,  ^^fcttcn,  ^fortc/i^foften, 
©d)inbcl,  SrfirocIIe,  SöHcr,  ©pctd}cr,  ©tubc, 
3;()üv,  tündicn,  oimmcr. 

^cibnifdbc*  f.  25^od)cntac(c ;  and)  5np,  ®ott, 
®ö^e,  ©ütdicn,  ,*i>cin3clmännd)cn,  iMmmel, 
^•^ötlc,  iVobolb,  Cftcnt,  taufen. 

Snfinitiü  fubftantiütcrt  Glfcn,  ©cbrcc^en, 
Ircffcn,  ä>cvmöiicn,  3Bcfcn. 

SntcntiMbilbunßCU  belfcni,  betteln,  btbmen, 
brenjcln,  bilden,  grunzen,  bordjen,  Itfpelu, 
fd)Iud)3en,  id)inun3c(n,  fd}nard)en,  fd)iüägen, 
jeufjen,  ftodjcrn,  ftraudjeln,  marfcln,  n)ie()ern, 
mcxn. 

^'dQCV\praäiC  äfen,  5(icr,  bellen,  biiid)en,  Sididjt, 
}3-ol}c,  .s>tft()orn,  itctler,  fufd),  Sampe,  na'i^-- 
raet§,  9^ubcl,  (Sd)H)ein,  fpurcn,  Zkx,  rcittern. 

So^rcsictittcilunö  f.  3eitred)nunc3. 

Scno  (S()rcnbanbcl,  ^()iUlter,  ©atbabev;  f.  ©t;:= 
bentifdiey. 

Soa^tiifStljnl  'll)akx. 

Subcnbcntfd)  ad)cln,  benfd)en,  betu^en,  58od)er, 
3)QUey,  bibbern,  Sofe§,  3)oufc§,  fapore§, 
ßippe,  fofdicr,  Mümniclblättd)cn,  aJlammon, 
9J^a^en,  ntaufdieln,  nicidjugtjc ,  fd)ad)em, 
fd)äd)ten,  id)ätern,  ©d)aute,  ©d)idiel,  fd)ofcI. 
©.  aiotroelfd). 

^(tnglct  (faijerlidie)  ^aifer,  üerföbnen. 

Äarl  bcr  ©ro^c  ^irgt,  Äaifer,  Crgel,  ^falj. 

ßoufattübtlbunöcn  f.  Jaftitiua. 

5leItiftbcÄ  2ant,  9ieid),  SBalnuß. 

^loftcrttjcfcu  %bt,  ftlofter,  DJiettc,  93lönd),  ÜJ^ünfter, 
dlonc,  'Jionne,  iRecjel,  S^cfpcr.  3.  and) 
©briftcntum. 

^oUehttibtlbungcn  ©ebirgc,  ©cbrüber,  ©efilbe, 
®elid)ter,  ©efdjtüifter,  ©efinbe,  ©eroitter ; 
Sminc;  man. 

ßonUJofita  mit  isBcrbcutlitftuttg  ©ambocf,  2)ieb= 
fla()l,  (Sbcnbaum,  GibcviianS,  ©lentier,  ©aü= 
apfcl,.s>irfditäfer,  5leb§racib,  Äicfcr,5tnebelbart, 
Sebhtdien,  Sinbrourm,  OJlaulbecre,  Tlux' 
melticr,  DAennticv,  ©alrceibe,  ©dieüfjengft, 
©d)ienbcin,  Sd)rciegermutter,  ©cbenbaum, 
II)unnfd),  luffflein,  lurteltaube,  SBalfifcb- 

Äofcnamen  '^aa^'-,  iöube,  i8u()Ie,  @ote, 
4')einid}en,  Sippe,  iMttc,  Tlaxna,  Tlui}xm, 
DJlumnic,  Spa^,  ilBanjc. 

^rantbciten  ^Slatter,  53räune,  ©idit,  Äropf, 
makx,  ^^^oden,  iHitten,  9\ubr,  33eit§tanä. 

Stürjuiiflcii  ^od,  Jolter,  Zi)akx. 

ßombarbci  öambertgnuß. 

äifctntbcfc  58evni"tein,  berftcn,  ^öorbcü,  58runn, 
irefpe,  2i3cfpe. 

SOionat'Snamcn  aud)  öontung,  ©portcl. 

SJiünjnnmen  ^tngftcr,  ^Ba^en,  SSIontcufcr,  ^lorin, 


®rofd)cn,  ©ulben,  geller,  Äreuscr,  aJlüngc, 

€rt,  Pfennig,  ^Kappen,  Sdiilling,  ©olb,  ©ter= 
ling,  Stübcr,  I baier. 

^{adbbilbunflcn  Uon  Iat.=roman.  SBortcn  3Ibcr= 
glaube,  Sünbof?,  barmberjig,  ^^cgfeuer,  ©egenb, 
©coatter,  ©cirnffcn,  Cuedfilber,  ©djrcertcl, 
3roiebad. 

9tnuttf*cä  Sai,  SBafc,  «aUaft,  «ieten,  «oot, 
53orb  —  33adborb,  ©tcuerborb  —  33rarf= 
roaifcr,  Srife,  bugfieren,  33urcn,  2)ud)t,  (Sbbc, 
flagge,  flott,  flotte,  Jvrcgatte,  (Sonbel,  5»elm, 
falfatern,  ftantbafen,  fentern,  Äiel,  5^ur§, 
lanben,  laüicren,  led,  lid)ten,  löfd)en,  Sotfc, 
2uf,  Tla\i  —  58cfanmaft,  Jyodntaft  —  9Jia= 
trofc,  9^auc,  ?Jod,  ^^flid)t,  ^rabin,  ^urnpe, 
9iai)c,  9iegatte,  Sdnff,  ©egcl  —  iöramfegcl  — 
©teuer,  ftoppen,  Stranb,  Tafel,  lau,  leer, 
lopp,  SBanten,  2BiinpeI. 

Dnomoto^JoictiidbcS  'ilmmc,  (Slodc,  @(ude, 
grunjcn,  Hingen,  llad)en,  murmeln,  niefen, 
^fnüfel,  llbu. 

^lural  ftnßularifcö  Sib^e,  33eere,  58ime,  33Iüte, 
58ruft,  ißud},  Gmte,  ö'äbrte,  öüfte ,  (Sd)eerc, 
©porn,  IbJ^äne,  Ibür,  2ßeile,  Böbi^e- 

9icbiH)Hfation  beben,  33tber,  ^ube,  ?yaltcr, 
AOofu§pofu§,  Irib§h-ab§,  ^ürbi§. 

9{boto3i§mu§  bar,  53eere,  gäbren,  öafe,  Tlax^, 
Tleikx. 

9ttttertMtn  5Kitter,  lölpel,  SBappcn. 

9totttJclftb  berappen,  befebcin,  btedicn,  brummen, 
3)ofe,  (VinfcIiod)cm,  foppen,  ganfen,  ©auner, 
4"»od)ftapIer,  3od}ent,  ftaffer,  feilen,  Sango^r, 
mogeln,  pumpen,  rotroelfd),  Stromer. 

9iuncuf4rtft  ^gricf,  S3udi,  lefen,  reinen,  Diune, 
fd}reibcn.  Sauber. 

(5dbtff§ttJcfcn  f.  9^autifd}e§. 

®^iücr  2lar,  Stltfangler,  anftcllig,  35Iauftrumpf, 
blcd)cn,  boren,  burfd)ifo§,  S)egcn,  Jeljbc, 
feurio,  J-Iul),  ©auner,  SBilbbeuer. 

®cbtt)ct3crifcöe§  SIbbilb,  abfd)ä5ig,  anbeimein, 
anflellig,  ^^im,  ^lub,  ü'öbn/  ®au,  @Ietfd)ev, 
5)etmroeb,  S^bn,  Saiuine,  S'Zauc,  ^utfcb, 
tagen,  Unbiü,  SBilbbeuer. 

(Sccmönnif(^c§  f.  9tautifd)e§. 

SIat)iicbe'3  Solmctfd),  2)roid)fe,  bubcin,  ©renje, 
@urfe,  i^alunfe,  .sMubit5e,  Saudje,  flinge, 
5?rini^,  Äummet,  ^allafd),  '^Peitfdje,  $cfefd)c, 
^opanj,  Säbel,  2S>ilbfd)ur. 

SoIbatciifi)ra(bc  2tffe,  brillen,  8anb§fncd)t, 
lomifter. 

©))teIcrou§brii(fc  2iß,  Sttout,  2)au§,  boppeln, 
gefallen,  iSunb,  faput,  Sotterie,  9fJiete,  $afd}, 
paffen,  Sau,  Sdiroein,  Ireff ;  aud)  2Ibfd)ad), 
matt,  9iod)e,  rodicrcn,  Sd)ad). 

®tubenttf(^c§   Blamage,   ßbren^anbcl,    fibel, 


510 


©ac^regifter. 


^ibu§,  flott,  i5^uc^§,  ®e^afi,  Äater,  ta^en^ 
jnmmer,  Äneipe,  Änotc,  lebcrn,  OJiucfcr, 
$[)iliftcv,  ^'fifficug,  ^infcl,  prcÜcn,  puutpeii, 
SRanbal,  iHcnommacjc,  Salbabcr,  ©djroager, 
©dnuulitdt,  flibiBcu,  Stubio. 

Jierfagc  Jöär,  33eül}ammel,  (Sid)f)orn,  Äämpe, 
ÄuiiB,  50^arfolf. 

Xivoi  Sommcrmjcf)c. 

Untcnntlitftttjcrbcn  alter  Äompoj'ita:  bcibc,  clenb, 
©ntcl,  (5pl)cu,  foUicn,  Jrcucl,  geben,  beute, 
Siefer,  Tlciicv,  3iäber,  neben,  ©perbcr,  2BeIt, 
2BimpcI,  2Bimpcr,  SBurjel. 


Söagenliou  581al)c,  2)eirf)fcl,  9?abc,  ^pianipagen, 
©priegel. 

5ÖnIatftct  Sßaüad). 

SBcinbau  impfen,  Kelter,  ^nfc.  Sauer,  9}?oft, 
pflürfcn,  ©punb,  !Irid)ter,  2Bein,  SBinser. 

3äI)Intct()obc  ®ronbunbei-t,  Ücull,  ©d)i(lmg, 
Sd)ort,  Stiege,  3üfcr;  f.  bie  einzelnen  Labien. 

3citrcd)uuuö  'Mcnb,  3a()r,  ^iltgang,  Slionat, 
9-)^orgen,  3Jad)t,  ©d}altiabr,  ©onne,  lag, 
SBodjc;  f.  aud)  bie  -üiamen  ber  2Bod)entagc 
(ba^u  ^fingtag),  SCRonate  unb  3al)rc§jeiten. 


Aus  dem  Verlag  von 

Karl  J.  Trübner  in  Strassburg 

mdcccciv. 


Durch  die  meisten  Buch- 
handlungen des  In-  und 
Auslandes    zu    beziehen. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


GRUNDRISS 

VERGLEICHENDEN  GRAMMATIK 

DER 

INDOGERMANISCHEN  SPRACHEN. 

KURZGEFASSTE  DARSTELLUNG 

der  Geschichte  des  Altindischen,  Altiranischen  (Avestischen  und  Altpersischen) 
Altarmenischen,  Altgriechischen,  Albanesischen,  Lateinischen,  Umbrisch-Sam- 
nitischen,  Altirischen,  Gotischen,  Althochdeutschen,  Litauischen  und  Altkirchen- 

slavischen 

von  KAHL  BRUGMAO         und  BERTHOLD  DELBRÜCK 

ord.  Professor  der  indogermanischen  Sprach-  ord.  Professor  des  Sanskrit  und  der  Vergleichen- 

wissenschaft in  Leipzig.  den  Sprachkunde  in  Jena. 

I.  Bd.:  EINLEITUNG  UND  LAUTLEHRE  von  Karl  Brugmann, 
Zweite  Bearbeitung,  i.  Hälfte  (§  1—694).  Gr.  8°.  XL. 
628  S.     1897.  M.  16.—. 

—  —     2.  Hälfte  (§  695 — 1084  und  Wortindex  zum  i.  Band).  Gr.  8°. 

IX  u.  S.  623—1098.     1897.  M.  12.—. 

Die  beiden  Hälften  des  I.  Bandes  zusammen  in  einen  Band 

in  Halbfranz  geb.  M.  31. — . 
II.  Bd.:  WORTBILDUNGSLEHRE  (Stammbildungs-  und  Flexions- 
lehre) von  Karl  Brugmann.  i.  Hälfte.  Vorbemerkungen. 
Nominalcomposita.  Reduplicierte  Nominalbildungen.  Nomina 
mit  stammbildenden  Suffixen.  Wurzelnomina.  Gr.  8*^.  XIV, 
462  S.     188S.  M.  12.—. 

—  — -2.  Hälfte,  I.  Lief.:  Zahlwortbildung,  Casusbildung  der  Nomina 

I Nominaldeklination),  Pronomina.  Gr.  8*^.  384  S.  1891.  M.io.^. 

—  —      2.  Hälfte,  2.  (Schlus.s-)  Lief.  Gr.  8».  XII,   592 S.  1892.  M.  14.—. 

Die  drei  Teile  des    II.  Bandes  zusammen  in  einen    Band  in 

Halbfranz  geb.  M.  40. — . 

INDICES   (Wort-,   Sach-  und  Autorenindex)  von  Karl  Brugmann. 

Gr.   8<^.  V,   236  S.   1893.       iM.  6.  —  ,  in  Halbfranz  geb.   8.50. 

III.  Bd. :    SYNTAX  von  B.  Delbrück,  i.  Teil.  Gr.  8«.  VIII,  774  S. 

1893.  M.   20. — ,  in  Halbfranz  geb.  M.   23. — . 

IV.  Bd.: 2.  Teil.  Gr.  8«.  XVII,   560  S.     1897.  M.  15.—, 

in  Halbfranz  geb.  M.  18. — . 
V.  Bd.: 3.(Schluss-)Teil.  MitIndices(Sach-,  Wort- und  Autoren- 
Index)    zu  den  drei  Teilen  der  Syntax  von  C.  Cappeller. 
Gr.  8^  XX,  606  S.  1900.    M.  15.-,  in  Halbfranz  geb.  M.  18.—. 

(I.Band) ,,  . . .  Der  BrugmannscheGrundriss  wird  auch  in  der  zweiten  Auflage, 
die  wir  als  neues  glänzendes  Zeugnis  der  unermüdlichen  Arbeits-  und  Schaffenskraft 
seines  Verfassers,  zugleich  aber  auch  seines  weittragenden  und  scharfen  Blickes 
in  alle  Weiten  und  Tiefen  unserer  Wissenschaft  und  seines  sichern  und  un- 
parteiischen Urteils  in  den  schier  zahllosen  Problemen  und  Streitfragen  der 
Indogermanistik  begrüssen,  wo  möglich  in  noch  höherem  Grade,  wie  in  der 
ersten,  ein  Markstein  in  der  Geschichte  der  indogermanischen  Sprachwi.ssen- 
schaft  sein,  als  welchen  ich  ihn  mit  vollem  Fug  und  Recht  in  der  im  Jahr- 
gang 1887  Nr.  3  veröffentlichten  Besprechung  bezeichnet  habe." 

Fr.  Stolz,  Neue  philologische  Rundschau  iSqj  Xr.  21 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


KURZE 

VERGLEICHENDE  GRAMMATIK 

DER 

INDOGERMANISCHEN  SPRACHEN. 

Auf  Grund  des  fünfbändigen  „Grundrisses  der  vergleichenden 

Grammatik   der    indogermanischen   Sprachen    von   K.    Brugmann 

und  B.  Delbrück"  verfasst 

VON 

KARL  BRUGMANN. 


Lieferung:    Einleitung  und  Lautlehre.      Gr.    8".     VI,    280   S.      1902. 

Geheftet  M.  7.—  ,  in  Leinwand  geb.  M.  8.—. 

Lieferung:    Lehre  von  den   Wortformen  und  ihrem  Gebrauch.    Gr.  8".  VIII  und 
S.  281 — 622  mit  4  Tabellen.   1903.  Geheftet  M.  7. — ,  in  Leinwand  geb.  M.  8. — . 

(Schluß-)Lieferung:  Lehre  vofi  den  Satzgebilden  undSach-  und  Wörterverzeichnis. 
Gr.  80.    XXII  und  S.  623 — 774.    1904. 

Geheftet  M.  4.—,  in  Leinwand  gebunden  M.  5. — . 

(Soeben  erschienen.) 

Zusammen  in  i  Band  geheftet  M.  18. — ,  gebunden  M.  21. — . 


„...Über  das  Bedürfnis  eines  solchen  Werkes  dürfte  kein  Zweifel 
bestehen;  es  ist  freudig  zu  begrüsscn,  dass  der  dazu  am  meisten  Berufene, 
der  Begründer  des  Grundrisses,  diese  Arbeit  selbst  übernahm,  dass  er 
selbst  das  grössere  Werk  in  ein  Compendium  umzuarbeiten  sich  entschloss. 
Natürlich  musstc  der  Stoff  innerlich  wie  äusscrlich  gekürzt  werden.  Das 
letztere  geschah  durch  Beschränkung  auf  Altindisch,  Griechisch,  Lateinisch, 
Germanisch  und  Slavisch,  das  erstcre  durch  Einschränkung  des  Beleg- 
matcrials  und  Wcglassung  von  weniger  wichtigen  Dingen,  wie  z.  B.  des 
Abschnittes  über  den  idg.  Sprachbau  im  allgemeinen;  die  phonetischen 
Bemerkungen  enthalten  nur  die  zum  Verständnis  einer  Lautlehre  nötigen 
Angaben....  Man  staunt,  dass  es  dem  Verf.  trotz  aller  Kürzungen  gelungen  ist, 
innerhalb  des  gewählten  Rahmens  den  .Stoff  des  Grundrisses  so  vollständig 
wiederzugeben.  Präcision  und  Sachlichkeit  des  Ausdruckes,  sowie  eine 
straffe  Disjiosition  haben  dies  ermöglicht ;  der  Klarheit  der  Darstellung 
entspricht  die  übersichtliche  Anordnung  des  .Stoffes 

.So  ist  das  neueste  Buch,  das  B.  der  Wissenschaft  geschenkt  hat, 
ein  wertvoller  Berater  für  alle,  die  sich  mit  der  idg.  Sprachwissenschaft 
oder  einem  Zweige  derselben  beschäftigen.  Mit  .Spannung  sieht  man 
dem  Schluss  des  Werkes  entgegen,  weil  die  Bearbeitung  der  Flexions- 
lehre im  ,,Grundriss"  weiter  zurückliegt  als  diejenige  der  Lautlehre  ;  der 
zweite  Teil  wird  sich  daher  voraussichtlich  von  seiner  Grundlage  noch 
mehr  unterscheiden  als  der  vorliegende  Teil.  Möge  der  verehrte  Verf. 
bald  zur  glücklichen  Vollendung  des  Ganzen  gelangen." 
A.   Thumb,  Literaturblntt  für  ,((crman.  und  roman.  Philologie  igoj,    Nr.  5. 


Verlag  von  KARL  j.  TRÜBNER  in  strassburg. 


GRUNDFRAGEN 


DER 


SPRACHFORSCHUNG 

lAUT  RÜCKSICHT 
AUF  W.  WUNDTS  SPRACHPSYCHOLOGIE  ERÖRTERT 

VON 

B.  DELBRÜCK. 


50.    VIT,  180  S.     1901.     M.  4.— 


Aus  dem  Vorwort. 
Die  Schrift,  welche  ich  hiermit  dem  Wohlwollen  des  Publikums  empfehlen 
möchte,  beginnt  mit  einem  Abschnitt,  der  einem  Philosophen  vielleicht  sehr 
elementar  vorkommen  mag,  von  dem  ich  aber  hoffe,  dass  er  den  übrigen 
Lesern  willkommen  sein  wird,  nämlich  einer  kurzgefassten  vergleichenden 
Darstellung  der  Herbart'schen  und  der  Wundt'schen  Psychologie.  Eine  solche 
Auseinandersetzung  schien  mir  unerlässlich,  weil  niemand  die  Meinungsver- 
schiedenheit zwischen  Steinthal  oder  Paul  einerseits  und  Wundt  andererseits 
wirklich  verstehen  kann,  der  sie  nicht  bis  in  ihre  in  der  psychologischen  Grund- 
auffassung liegenden  Wurzeln  verfolgt.  An  diese  grundlegende  Darstellung 
schliesst  sich  der  bei  weitem  umfänglichere  Teil  der  vorliegenden  Schrift:  die 
Auseinandersetzung  eines  Sprachforschers  mit  den  Wundt'schen  Theorien  über 
die  wichtigsten  Probleme  des  Sprachlebens.  Dass  es  dabei  nicht  ohne  viel- 
fachen Widerspruch  abgehen  kann,  wird  derjenige  selbstverständlich  finden, 
der  sich  gegenwärtig  hält,  dass  ein  Philosoph  und  ein  Historiker  infolge  der 
überlieferten  Verschiedenheit  ihrer  Arbeitsgewohnheiten  sich  demselben  Stoff 
gegenüber  immer  verschieden  verhalten  werden.  Dazu  kommt  im  vorliegenden 
Falle,  dass  ein  Unternehmen  wie  das  Wundt'sche  einer  Fülle  von  stofflichen 
Schwierigkeiten  ausgesetzt  ist,  die  sich  wohl  von  niemand  ganz  überwinden 
lassen.  Die  Sprachforschung  ist  ein  ungeheures  Gebiet,  auf  dem  unablässig 
gearbeitet  wird.  Wie  wäre  es  zu  vermeiden,  dass  jemand,  der  den  ganzen 
Kreis  der  dahin  gehörigen  Probleme  durchmessen  will,  sich  gelegentlich  im 
einzelnen  vergreift  oder  hinter  dem  jetzigen  Stande  der  Forschung  zurückt 
bleibt?  Habe  ich  demnach  Wundt  bei  aller  aufrichtigen  Wertschätzung  nich- 
selten  entgegentreten  müssen,  so  hat  sich  doch,  wie  man  hoffentlich  bald 
gewahr  werden  wird,  meine  Kritik  nie  auf  gleichgültige  Einzelheiten,  sondern 
immer  nur  auf  Punkte  von  principieller  Wichtigkeit  gerichtet. 

Inhalt: 
I.  Kapitel:  i.  Einleitung,  2.  Vergleichung  der  Herbart'schen  und  der 
Wundt'schen  Psychologie,  3.  Das  sprachliche  Material.  —  II.  Kapitel :  Die  Ge- 
berdensprache. —  III.  Kapitel:  Der  Ursprung  der  Lautsprache.  —  IV.  Kapitel: 
Der  Lautwandel.  —  V.  Kapitel:  Wurzeln,  Zusammensetzung.  —  VI.  Kapitel: 
Wortarten  und  Wortformen,  Kasus,  Relativum.  —  VII.  Kapitel:  Der  Satz  und 
seine  Gliederung.  —  VIII.  Kapitel :  Der  Bedeutungswandel,  Rückblick.  — 
Litteraturangaben.  —  Index. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


C£lTci)5  Ulli)  .Stttbieii 

S  p  r  tt  d)  ni  c  f  d)  i  d)  t  e    u  ii  b    11  o  l  h  s  k  u  n  b  e. 

^rofeffor  an  bev  Uiiiöerntnt  (Sraj. 

I.  SBanb.  80.  VIII,  412  ©.  1885.  m.  7.—  ßeS.  !m.  8.— 
Snf)alt:  ^üv  Sprad)f^cfd)id)tc.  I.  ©aö  iuboöcrmamfdhc  UiDoIf.  II.  3)ic 
ctruSüfcfje  (2prad)fraöe.  III.  lieber  ©prarfje  iinb  Sitcratur  bei  iHl6anefen.  IV.  ^aä 
l^eutigc  0ricd;ifd).  V.  (5on[tnntui  ©atljag  unb  bie  Slaücnfraf^c  in  C^)ried)cnlnnb. 
^  3ur  öcrflicid)cnbcu  ^Iliärd)cutunbc.  I.  golllorc.  IL  '}Jüivd)enforfd)un(3  uub 
2(Itcvt()um§roiifcnfd)aft.  III.  3lec(vptifd)e  93?ärd)en.  IV.  3trabifd)c  ^I1{ärd)en.  V.  iJduor 
unb  '^ii)d;e.  VI.  ^ic  Quellen  beö  ^Itecaineronc.  VII.  SübiUunfdjC  aJlärd^en. 
VIII.  ©er  9kttenfänger  oon  .f^ametn.  IX.  2)ev  X^atljc  bog  %o\>c§.  X.  9lip  onn 
Söinfle. 

3ur  ftcuntiiij;  bc§  58oIfc4icbe§.  I.  Sni'^fct^e  ^isierjeilen.  IL  9teu^ncd)iid)e 
SSoIföpoefic.  III.  Stubicn  über  baö  ^d)nabcrl)üpfel.  1.  3"»'"  Sitcratur  ber  od;nüber= 
I)üpfel.  2.  Jl>icr5eilc  mt>  inclirftropljiges  2k\).  3.  Heber  ben  ^Jiaturcinc^ang  beä 
©d)naberl)iipfclö.  —  9(nnicr{ungen. 

IL  ^anb.  8".  VI,  380  ©.  1893.  «Di.  6.—    geb.  ^"Oi.  7.—. 

SnFialt:  L  ^^ran,^  33opp.  —  IL  ©corg  ßurtiuö.  —  IIL  2ßcltfprad)e  unb 
2Beltfprad}cn.  —  IV.  Gtruofifd)eä  aus  3(egi)pten.  —  V.  SDie  2hiöfprad)c  be§ 
GJried)ild)en.  —  VL  a3on  ber  fd^fcfijd^en  9Jiuntiart.  —  VII.  ^ur  ßljarafteriftil 
bev  int)ifd)en  Sitcratur.  1.  i'tllgemcinc  ©runblagen.  2.  5)er  ä>eba.  3.  Mälibäja. 
—  VIII.  oigeunerpljilologic.  —  IX.  3>olt5lieber  auö  "^sieniont.  —  X.  9icugrie= 
d^ifdjc  .s>Pd)^'itöbräudjC.  —  XI.  ^ur  i^oltötunbe  ber  Dllpenlänber.  —  XII.  ^-in= 


lijdie  gteifctage.  1.  3>on  23rinbtii  md)  Secce.  2.  Secce,  3.  .Halimera.  4.  STarent. 
—  XX.  33ei'ben  Sllbanefen  ^talicnö.  —  XXI.  2)00  Jubiläum  ber  Uniücrfität 
in  Bologna.  —  i'lnnierfungen. 

Urteile  der  Presse: 

tEs  kann  gewiss  nur  willkommen  sein,  Fragen,  die  jeden  Gebildeten 
interessiren  sollten,  von  berufener  Seite  einem  weiteren  Leserkreis  ausein- 
andergesetzt zu  sehen.  Und  gerade  die  vorliegende  Sammlung  verbindet  in 
glücklicher  Weise  wissenschaftliche  Strenge  mit  gemeinfasslicher  Darstell'ma 
in  fesselndem  und  vornehm  elegantem  Stile.»  Liter ari'^'-lifs  Ceri7uliliJ.tt. 

«Das  Ganze  zcirjt  von  einer  bewurier.iöWÜruigen  Belesenheit  und  ist 
dabei  in  einer  so  geistvollen  und  fcjselnden  Sprache  geschrieben,  dass  wir 
überzeugt  .«sinH  da«?  neue  Buch  weide  sich  bei  allen,  welche  für  den  in  Sprache, 
Märchen  und  Liedern  sich  offenbarenden  Charakter  eines  Volkes  Interesse 
haben,  schnell  viele  Freunde  erwerben.»  Deutsche  Litteratur- Zeitung. 


Der  wissenschaftliche  Wert  eines  Werkes  von  Gustav  Meyer  ist 
stets  über  allem  Zweifel  erhaben;  das  vorliegende  ist  aber  vermöge  seiner 
glänzenden  Darstellung  von,  Anton  Schönbach  für  würdig  befunden 
worden,  in  seinem  Buche  „Über  Lesen  und  Bildung,  4.  Auflage"  unter 
den  Werken  aufgeführt  zu  werden,  die  einen  Ehrenplatz  in  dem  geistigen 
Haushalt  jedes  Gebildeten  verdienen. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


REALLEXIKON 

QIDOaERMAIISCHES  ALTERTUMSEMDE. 

GRUNDZÜGE 

EINER 

KULTUR-  UND  VÖLKERGESCHICHTE  ALTEUROPAS 

VON 

O.  SCHRADER, 

O.    Professor    an    der    Universität   Jena. 


Lex.  8".     XL,  1048  S.     1901.     Broschirt  M.  27. — ,  in  Halbfranz   geb.    M.  30. — . 


„Ein  Gelehrter,  dessen  Name  mit  der  Entwicklung  der  indogermanischen 
Altertumskunde  schon  aufs  Engste  verknüpft  ist,  tritt  uns  hier  mit  einem  neuen 
bedeutenden  Werke  entgegen,  das  sich  sowohl  durch  seine  innere  Gediegenheit 
als  auch  durch  seine  glückliche  Form  zahlreiche  Freunde  verschaffen,  ja  einem 
weiten  Kreise  bald  zu  einem  unentbehrlichen  Hilfsbuch  werden  wird  .  .  . 

Schr.s  Ziel  ist,  die  ältesten  inneren  und  äusseren  Zustände  der  indo- 
germanischen Völker  uns  vor  Augen  zu  führen  und  von  da  zurückschliessend  auch 
die  ihres  Stammvolkes.  Es  geschieht  dies  an  der  Hand  der  geschichtlichen  Nach- 
richten, der  ausgegrabenen  Altertümer  und  nicht  zum  geringsten  Teil  der  Sprache. 
—  Dass  auch  die  Sprachwissenscliaft  wirklich  berufen  und  befähigt  ist,  auf  die 
Kultur  vorgeschichtlicher  Perioden  Rückschlüsse  zu  ziehen,  ist  im  Laufe  der 
letzten  Zeit  wiederholt  bestritten  worden,  und  so  sieht  sich  denn  Sehr,  in  der 
Vorrede  veranlasst,  auf  die  Fragen  der  Methode  näher  einzugehen.  Wir  dürfen 
dabei  im  wesentlichen -seinen  Standpunkt  als  den  richtigen  anerkennen.  Trefflich 
ist  unter  anderem  das,  was  über  das  Mass  von  Berechtigung  gesagt  wird,  das 
Schlüssen  ex  silentio  zukommt  .  .  . 

Dass  überall  gleich  tief  gepflügt  wurde,  ist  ja  schon  mit  Rücksicht  auf 
die  Ausdehnung  des  Arbeitsfeldes  und  die  sehr  ungleiche  Beschaffenheit  seines 
Bodens  von  vornherein  nicht  zu  erwarten.  Im  Grossen  und  Ganzen  haben  wir 
aber  allen  Grund,  Sehr,  zu  seiner  Leistung  zu  beglückwünschen,  und  besonders 
die  Hauptprobleme  der  indogermanischen  Altertumskunde  sind  von  ihm  so  treff- 
lich behandelt,  dass  sich  jeder,  der  sie  neuerdings  in  Angriff  nimmt,  mit  ihm 
wird  auseinandersetzen  müssen. 

Vor  allem  wird  die  übersichtliche  Darstellung  des  bisher  Erreichten,  die 
ein  Weiterarbeiten  sehr  erleichtert,  dem  ganzen  Bereich  der  indogermanischen 
Altertumskunde  zu  Statten  kommen.  Dank  und  Anerkennung  für  das  schöne 
Buch  gebühren  dem  Verf.  vollauf  .  .  ." 

(R.  Much  in  der  Deutschen  Lüteraturzeitiing  TQ02  Nr.  34.) 

„...  Allzu  lange  habe  ich  die  geduld  des  lesers  in  anspruch  genommen,  möchte 
es  mir  wenigstens  in  etwa  gelungen  sein,  in  ihm  die  Überzeugung  zu  erwecken, 
dass  jeder  philologe,  auch  jeder  anglist,  der  sein  fach  nicht  mit  rein  ästhetisch- 
psychologischer littcraturbetrachtung  erschöpft  hält,  fortan  Schrader's  reallexikon 
zu  den  unentbehrlichen  handbüchern  wird  zählen  müssen,  die  er  stets  nah  zur 
hand  zu  haben  wünscht.  Wir  dürfen  von  dem  werke  mit  dem  stolzen  gefühle 
scheiden,  dass  hier  wieder  deutschem  fleisse  und  deutscher  Wissenschaft  ein 
monumentalwerk  gelungen  ist,  das  von  der  gesamten  wissenschaftlichen  weit 
als  ein  Standard  IFork  auf  unabsehhare  zeit  mit  dankbarkeit  und  bewunderung 
für  den  Verfasser  benutzt  werden  wird." 

(Max  Förster  im  Beiblatt  zur  A?ig;lia  igo2  Nr.    VI). 


^  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 

INDOGERÄIMISCHE  FORSCHUNGEN 

ZEITSCHRIFT 

FÜR 

INDOGERMANISCHE  SPRACH-  UND  ALTERTUMSKUNDE 

HERAUSGEGEBEN 
von 

KARL  BRUGMANN  „„d       WILHELM  STREITBERG 

mT  DEM  BEIBLATT : 

ANZEIGER  FÜR  INDOGERMANISCHE  SPRACH-  UND  ALTERTUMSKUNDE 

REDIGIERT  VON 

WILHELM  STREITBERG 
L— XIV.  Band  1891—1903.    XV.  Band  unter  der  Presse. 
Preis  jedes  Bandes  M.  16.—,  in  Halbfranz  geb.  M.  18.—. 

Die  Original-Arbeiten  erscheinen  in  den  Indogermanischen  Forsch- 
ungen; die  kritischen  Besprechungen,  eine  referierende  Zeitschriftenschau, 
eine  ausführHche  BibHographie  sowie  Personalmitteilungcn  von  allgemeinerem 
Interesse  werden  als  «Anzeiger  für  indogermanische  Sprach-  und  Alter- 
tumskunde» beigegeben. 

Die  Zeitschrift  erscheint  in  Heften  von  5  Bogen  8".  Fünf  Hefte  bilden 
einen  Band.  Der  Anzeiger  ist  besonders  paginiert  und  erscheint  in  3  Heften, 
die  zusammen  den  Umfang  von  ungefähr  15  Bogen  haben;  dieses  Beiblatt  ist 
nicht  einzeln  käuflich.  Zeitschrift  und  Anzeiger  erhalten  am  Schluss  die  er- 
forderlichen Register. 


HITTITER  UND  ARMENIER 

von 

P.  JENSEN. 

gr.  8".    XXVI,  255  S.     1898.    M.  25:— 
i\Iit  10  lithographischen  Schrifttafeln  und  einer  Übersichtskarte. 

Inhalt:  I.  Das  Volk  und  das  Land  der  Hatio-Hayk.  —  II.  Die  hatisch- 
armenischen  Inschriften.  A)  Liste  der  bekannten  Inschriften.  B)  Transscriptions- 
und  Übersetzungsversuche.  —  III.  Das  hatisch-armenischc  Schriftsystem.  A)  Die 
Schriftzeichen  und  ihre  Verwendung.  Mit  einem  Anhang.  B)  Das  ägyptische 
Vorbild  des  hatischen  Schriftsystems.  C)  Palaco-armcnischer  Ursprung  der 
hatischen  Schrift.  —  IV.  Die  Sprache  der  Hatier  und  das  Armenische.  A)  Gram- 
matisches. B)  Lexikalisches.  C)  Der  Lautbcstand  der  hatischen  Sprache  im 
Verhältnis  zu  dem  des  Indogermanischen  und  des  Armenischen.  —  V.  Zur 
hatisch-armenischen  Religion.  A)  Hatischc  GcUterzeichen.  B)  Hatische  Götter- 
namen. C)  Haiische  Götter.  D)  Einfluß  des  syrischen  Cultus  auf  den  der 
Hatier.  E)  Die  Religion  der  Hatier  und  die  der  Armenier.  —  VI.  Zur  hatisch- 
armenischen  Geschichte.  —  Nachträge.    Verzeichnisse. 

Es  ist  Jensen  gelungen,  bisher  stumme  Denkmiilcr  zum  Reden  zu 
bringen  und  aus  spärlichem  und  spr()dcm  Materiale  wichtige  Aufschlüsse 
über  ein  vorher  ganz  dunkles  Gebiet  der  alten  Geschichte  zu  gewinnen. 
Hoffen  wir  mit  ihm,  daß  die  archäologische  Forschung  in  Zukunft  noch 
einmal  längere  und  inhaltreichere  Inschriften  zu  Tage  fördere.  Selbst 
wenn  dann  diese  oder  jene  Einzelheit  seiner  Entzifferung  sich  nicht  be- 
währen sollte,  so  wird  doch  die  Geschichte  der  Wissenschaft  .stets  seinen 
Namen  als  den  des  Begründers  der  hatischen  Philologie  nebst  Cham- 
pollion,  Grotcfend  und  Thomsen  zu  verzeichnen  haben. 

C.  Brockclmann  (Göttingische  gelehrte  Anzeigen,   1899,  Nr.  i.) 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


HISTORISCHE  GRAMMATIK 
DES  KILIEISCH-ARMEIISCHEI 

von 

Dr.  JOSEF  KARST. 
80.    XXIII,  444  S.  mit  2  Tafeln.    1901.    M.  15.— 

M.  J.  Karst  ne   pouvait   que  faire  oeuvre  eminemment  utile ;   le 

travail  a  ete  fait  avec  un  soin  extreme ;  quant  ä  la  methode,  il  suffit  pour  en 
garantir  la  correction  de  rappeler  que  l'auteur  est  le  digne  eleve  de  M.  Hübsch- 
mann  ä   qui  l'ouvrage   est   dedit^ Son   ouvrage   marque   un   progres 

important.  A.  Meillet  (Revue  critique,   1901,  No.  25). 


Unter  der  Presse: 

MITTELARMEmSCHES  EECHTSBUCH 

(Rechtsbuch  Sempads  aus  dem  XIII.  Jahrhundert) 

Unter  Zurückführung  auf  seine  Quellen  aus  dem  Etschmiadziner 
und  dem  Venedig- Wiener  Kodex 

herausgegeben,    übersetzt    und    erläutert 

von 

JOSEF  J.  KARST. 


Mit  Unterstützung  der  Kgl.  preuß.  Akademie  der  Wissenschaften  in  Berlin. 


Gr.  40.    2  Bände,   ca.  50  Bogen. 

Erster   Teil :   Textausgabe.    Armenisch  und  Deutsch. 
Zweiter  Teil :  Kommentar. 


VERLAG  VON  KARL  J.  TRUBNKR  IN  Strassbukg. 


Handbuch  der  Litauischen  Sprache 

Grammatik.    Texte.    Wörterbuch. 

Von 

OSKAR  WIEDEMANN. 

80.     XVI,  354  S.     1S97.     M.  9.—. 

<Seit  langen  Jahren  schon  hat  jeder,  der  Vorlesungen  über  litauische 
Sprache    zu    halten    gezwungen   ist,    den  Mangel    eines  passenden  Handbuches 

aufs    Schmerzlichste    empfunden Wiedemann,  der  verdiente  Verfasser 

der  scharfsinnigen  Monographie  über  das  litauische  Präteritum,  darf  des  Dankes 
bei  Lehrer  wie  Schüler  gewiss  sein  ....  Ein  ausführliches  Wörterbuch  macht 
den  Beschluss,  so  dass  der  Band  Alles  umfasst,  was  der  Anfänger  nothig  hat. 
Möge  das  Werk   der   litauischen  Sprache   recht  viele   neue  Freunde  werben.» 

Liter.   Centralhlatl  iSqj.    iV>.  6. 

Ein  Handbuch  der  litauischen  Sprache  ist,  seitdem  das  treffliche 
Schleichersche  Werk  vergriffen  ist,  ein  dringendes  Bedürfniss,  und  der  Ver- 
fasser will  diesem  durch  seine  Arbeit  abhelfen.  Ausser  Schleicher  hat  ihm 
besonders  Leskiens  Handbuch  der  altbulgarischen  Sprache  als  Muster  vor- 
geschwebt. Doch  wollte  er  nicht  nur  eine  nackte  Zusammenstellung  der  Laut- 
lehre und  Paradigmata  geben,  sondern  hat  überall  die  Erklärungen  der  Sprach- 
thatsachen,  die  er  für  die  richtigen  hält,  entweder  dargelegt  oder  wenigstens 
den  Ort,  an  dem  sich  diese  Erklärungen  finden,  angeführt.  Auch  abweichende 
Ansichten  werden  meist  wenigstens  zitirt. 

Dadurch  wird  das  streng  wissenschaftlich  geschriebene  Buch  auch  für 
den  des  Litauischen  bereits  mächtigen  Sprachforscher  ein  dankenswerthes 
Hilfsmittel,  um  sich  über  die  neueren  sprachvcrgleichenden  Anschauungen  zu 
unterrichten,  wenn  er  über  eine  umfangreiche  Bibliothek  verfügt. 

Deutsche  Littcraturzeitung  j8q8.     Nr.  2t. 

Die  Preussische  Sprache 

Texte.    Grammatik.    EtymologiscliCvS  Wörterbuch. 

Von 

DR.  ERICH  BERNEKER. 

8».     X,  333  S.     1896.     M.  8.— 

Eine  erneute  Herausgabe  und  dem  heutigen  Stand  der  Forschung  ent- 
sprechende grammatische  Behandlung  der  prcussischen  Sprachdenkmäler  war 
schon  lange  ein  Bedürfniss,  ....  und  man  muss  dem  Verfasser  schon  aus  diesem 
Grunde  dankbar  sein,  dass  er  sich  der  iVIühe  unterzogen  hat,  die  drei  Katechismen 
und  das  Vocabular  aufs  Neue  abzuschreiben,  um  so  eine  sichere  Grundlage  für 
die  grammatische  Behandlung  der  prcussischen  Sprachreste  zu  bieten.  .  .  .  Abge- 
sehen von  ihrer  grösseren  Zuverlässigkeit  unterscheidet  sich  Bernekcr's  Aus- 
gabe noch  in  zwei  Punkten  zu  ihrem  Vortheil  von  derjenigen  Nesselmann's: 
erstens  giebt  sie  den  Originaldruck  der  drei  Katechismen  mit  allen  seinen 
Druckfehlern  getreu  wieder  und  iicrichtigt  die  Fehler  unter  dem  Text,  während 
Ncsselmann  die  Verbesserungen  in  den  Text  aufgenommen  hat  und  darunter 
die  Lesart  des  Originals  giebt;  zweitens  giebt  B.,  und  damit  erwirbt  er  sich 
ganz  besonders  den  Dank  Aller,  die  sich  mit  dem  Prcussischen  beschäftigen, 
auch  den  deutschen  Text  wieder,  dessen  Kenntniss  bei  der  grossen  Mangel- 
haftigkeit der  preussischen  Uebersetzung  unerlässlich  ist.  Der  wichtigste  Theil 
des  vorliegenden  Buches  ist  sein  zweiter  Abschnitt:  die  grammatische  Behand- 
lung der  preussischen  Denkmäler,    die    manches  Neue   und  WerthvolLe    bietet. 

Literarisches  Ccntralblatt  JSpj.     Nr.  20. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


Siavische  Chrestomathie 

mit 

Glossaren. 

Von 

Dr.  Erich  Berneker, 

ao.  Professor  an  der  deutschen  Universität  Prag. 


Gr.  S^^.IX,  484S.  1902.  Geheftet  M.  12. — ;  gebunden  in  Leinwand  M.  13.  — . 


Inhalt:  I.Kirchenslavisch:  i.Altkirchenslavisch  (Altbulgarisch). 
2.  Bulgarisch-Kirchenslavisch.  Mittelbulgarisch.  3.  Serbisch-Kirchen- 
slavisch.  4.  Russisch-Kirchenslavisch.  —  II.  Russisch  (Altrussisch,  Gross- 
russisch, Weissrussisch).  —  III.  Klein  russisch.  —  IV.  Bulgarisch. 
—  V.  Serbisch  -  Kroatisch,  a.  Alt -Serbisch- Kroatisch,  b.  Die 
heutige  Volkssprache.  —  VI.  Slovenisch.  —  VII.  Cechisch.  a.  Alt- 
cechisch.  b.  Die  heutige  Volkssprache.  —  VIII.  Slovakisch.  — 
IX.  Polnisch,  a.  Altpolnisch,  b.  Die  heutige  Volkssprache,  c.  Kas- 
zubisch.  —  X.  Ober-Sorbisch  (Ober-Lausitzisch).  —  XI.  Nieder- 
Sorbisch   (Nieder-Lausitzisch).  —  XII.  Polabisch. 

„Das  Bedürfniss  nach  einer  Chrestomathie  aller  slavischen  Sprachen 
wurde  —  namentUch  an  den  Universitäten  mit  nichtslavischen  Hörern,  so  weit 
hier  das  Siavische  eben  gepflegt  wird  —  lebhaft  empfunden.  Diesem  Bedürf- 
nisse soll  das  vorliegende  Buch  nachkominen.  .  .  . 

.  .  .  Wir  wünschen  dem  Buche,  das  recht  sorgfältig  redigiert  wurde,  den 
besten  Erfolg  und  sind  überzeugt,  dass  es  recht  gute  Dienste  leisten  wird." 

Deutsche  Litter aturzeituvg  IQ02,  Nr.  40. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


UNTERSUCHUNGEN 


ZUR 


GRIECHISCHEN  LAUT-  UND  VERSLEHRE 

VON 

FELIX  SOLMSEN, 

a.  o.  Professor  der  indogermanischen  Sprachwissenscliaft  an  der  Universität  Bonn. 

8».     IX,  322  S.   1901.     M.  8.— 

.  .  .  Das  Buch  von  Solmsen  bildet  eine  wertvolle  Ergänzung  zu  den 
„Quaestiones  epicae",  an  die  es  sich  in  wesentlichen  Stücken  teils  berichtigend, 
teils  ergänzend  anschliesst.  Es  beruht  auf  ausgedehnter  Kenntnis  der  griechischen 
Dialekte  und  behandelt  die  schwierigen  Fragen  der  Laut-  und  Verslehre  mit 
grosser  Gründlichkeit  und  Sorgfalt.  Es  ist  reich  an  neuen  und  anregenden 
Gedanken  und  Vorschlägen  und  nimmt  auch  da,  wo  man  nicht  ohne  weiteres 
beistimmen  kann,  das  Interesse  des  Lesers  in  Anspruch. 

Berliner  philologische  Wochenschrift  1^02.     No.  6. 


STUDIEN 

ZUR 

LATEINISCHEN  LAUTGESCHICHTE 

VON 

FELIX  SOLMSEN. 

8».     VIII,  208  S.     1894.     M.  5.50. 


,,Drei  Aufsätze  und  drei  Excurse  bilden  den  Inhalt  der  Schrift:  I.  Der 
Wandel  von  ve-  in  v5-  und  von  vö-  in  ve-  im  Wortanlaut;  II.  Der  Wandel  von 
que-  in  cö;  III.  Der  Schwund  des  v  zwischen  Vocalen.  Sodann:  i)  Weiteres 
zur  Bildung  der  2.  Sg.  Imp.  Act.  der  unlhematischen  Verba  im  Lateinischen; 
2)  Der  Plur.  Ind.  Präs.  und  das  Präteritum  des  Verbums  , .wollen"  im  West- 
germanischen; 3)  Reste  der  indogermanischen  Flexion  von  dieus  im  Lateinischen 
und  Verwandtes.     Sach-  und  Wortregister  bilden  den  Schluss  .  .     . 

Die  von  Sachkenntnis  und  Methode  zeugende  Schrift  bedeutet  einen 
wesentlichen  Fortschritt  auf  dem  vielumstrittencn  Gebiet." 

Literar.  Centralblatt  1895  ^'f-  20. 

„Lange  Zeit  ist  das  Lateinische  von  den  Sprachvergleichern  etwas  stief- 
mütterlich behandelt  worden  und  infolge  dessen  in  viel  höherem  Grade  als 
das  Griechische  der  Tummelplatz  für  einen  Dilettantismus  geblieben,  der  blosse 
Einfälle  und  willkürliche,  durch  keine  Analogien  gestützte  oder  zu  stützende 
Behauptungen  für  Wissenschaft  ausgibt.  Erst  in  den  letzten  drei  Jahren  ist 
von  verschiedenen  Seiten  auch  dieses  Gebiet  energisch  und  mit  grossem  Er- 
folge in  Angriff  genommen  worden.  Den  Forschungen  von  F.  Skutsch,  den 
Arbeiten  von  Parodi  gesellen  sich  als  Drittes  die  Untersuchungen  von  Solmsen 
bei,  die  in  trefflicher  Vereinigung  sprachwissenschaftlicher  und  philologischer 
Kenntnisse,  in  feinsinniger  Scheidung  dessen,  was  einzelsprachliche  Entwicklung 
ist,  von  dem,  was  in  die  Urzeit  hinaufreicht,  in  strenger  Beobachtung  der 
historischen  Folge  überlieferter  Formen  als  eine  vorzügliche  Leistung  bezeichnet 
werden  dürfen  .  .  ."  Zeilschrift  f.  d.  österr.  Gymnasien  JSgß-     Heft  I. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  13 


DIE  GRIECHISCHE  SPRACHE 

im 

Zeitalter  des  Hellenismus 

Beiträge  zur  Geschichte  und  Beurteilung  der  Koivr|. 
Von 

Albert  Thumb 

a.  o.  Professor  an  der  Universität  Freiburg  i.  B. 
8».  VIII,  273  S.    1901.     M.  7.—. 

Die  Erforschung  der  hellenistischen  Sprache  oder  Koivr)  hat  in  den  letzten 
Jahren  einen  erfreulichen  Aufschwung  genommen,  der  sowohl  der  biblischen 
wie  der  profanen  Graecität  zu  gut  gekommen  ist.  Dabei  ist  aber  auch  recht 
fühlbar  geworden,  wie  vieles  noch  auf  diesem  erst  durch  die  Inschriften  und 
?apyri  recht  erschlossenen  Gebiet  zu  thun  ist,  bis  wir  die  Geschichte  der 
griechischen  Sprache  von  Alexander  dem  Grossen  bis  zum  Ausgang  des  Alter- 
tums völlig  überschauen.  Das  vorliegende  Buch  hat  sich  die  Aufgabe  gestellt, 
die  Probleme  und  Desiderata  der  Koivriforschung  zu  skizzieren  sowie  einige 
Kapitel  aus  der  Geschichte  der  Koivr]  auf  Grund  des  bisher  Geleisteten  zu  be- 
handeln oder  teilweise  durch  eigene  Untersuchungen,  die  jedoch  nur  den 
Charakter  von  Stichproben  aus  dem  reichen  Quellenmaterial  haben,  weiterzu- 
führen. Der  Verfasser  hielt  es  für  seine  besondere  Aufgabe,  die  innigen  Be- 
ziehungen zwischen  der  KOivri  und  dem  Neugriechischen  überall  zu  betonen 
und  dadurch  für  die  Forschung  methodische  Grundsätze  aufzustellen,  deren 
Befolgung  für  die  weitere  gedeihliche  Arbeit  auf  diesem  Gebiet  unerlässlich  ist. 
Das  Buch  wendet  sich  an  alle,  welche  der  Geschichte  der  griechischen  Sprache 
Interesse  entgegenbringen,  besonders  auch  an  die  Theologen,  welche  die  Bibel- 
forschung in  engste  Fühlung  zu  den  erörterten  Problemen  bringt;  indem  der 
Verfasser  den  heutigen  Stand  der  KOiviiforschung  zusammenfasst  und  dazu 
Stellung  nimmt,  hofft  er  nicht  nur  das  erwachte  Interesse  an  diesen  Fragen 
rege  zu  erhalten,  sondern  auch  in  weiteren  Kreisen  neues  Interesse  für  den 
Gegenstand  zu  gewinnen.  Die  Darstellung  gliedert  sich  in  folgende  6  Kapitel: 
I.  Begriff  der  koiv/-)  und  Methoden  der  Forschung.  IL  Der  Untergang  der  alten 
Dialekte.  III.  Dialektreste  in  der  koiv/].  IV.  Der  Einfluss  nichtgriechischer  Völker 
auf  die  Entwicklung  der  hellenistischen  Sprache.  V.  Dialektische  Differenzierung 
der  Koivri;  die  Stellung  der  biblischen  Graecität  innerhalb  derselben.  VI.  Ursprung 
und  Wesen  der  Koivrj.  —  Beigefügt  ist  ein  grammatisches  und  ein  Wortregister. 


THUMB,  DR.  ALBERT,  HANDBUCH  DER  NEUGRIECHI- 

schen  Volkssprache.  Grammatik,  Texte  und  Glossar.  8".  XXV, 
240  S.  mit  einer  lithogr.  Schrifttafel.  1895.  M.  6. — ,  geb.  M.  7. — 
«Endlich  einmal  eine  brauchbare  Grammatik  der  neugriechischen 
Volkssprache,  ein  Buch,  das  nicht  jenes  aus  allen  möglichen  Formen  zu- 
sammengebraute Kauderwelsch  der  Zeitungen  und  Bücher,  sondern  die 
in  gesetzmässiger  Entwicklung  entstandene  lebendige  Sprache  der  Gegen- 
wart lehrt!  Th.  hat  es  verstanden,  den  wichtigsten  Sprachstoff  auf  sehr 
knappem  Räume  mitzuteilen,  indem  er  sich  auf  die  Verzeichnung  der 
Thatsachen  mit  den  unentbehrlichsten  Erklärungen  beschränkte  .  .  . 
Hundertmal  bin  ich  nach  einem  praktischen  Handbuch  der  neugriechischen 
Volkssprache  gefragt  worden,  und  stets  war  ich  in  Verlegenheit,  was  ich 
den  Leuten  eigentlich  nennen  sollte;  die  gleiche  Verlegenheit  drückte 
mich  jedesmal,  wenn  ich  eine  Vorlesung  über  neugriechische  Grammatik 
hielt  und  den  Zuhörern  zur  Vereinfachung  und  Erleichterung  des  Unter- 
richts etwas  Gedrucktes  in  die  Hand  geben  wollte.  Wer  die  Not  so  an 
eigenster  Haut  gefühlt  hat,  wird  dem  Verfasser  für  seine  schöne  Arbeit 
doppelt  dankbar  sein  .  .  .»  Byza?ttmische  Zeitschrift  iSgß  S.  220 


14  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


GRUNDRISS 


DER 


INDO-ARISCHEN  PHILOLOGIE 

UND 

ALTERTUMSKUNDE 

Begründet  von 

GEORG   BÜHLER, 

fortgesetzt   von 

F.   KIELHORN, 

Professor  des  Sanskrit  an  der  Universität  Göttingen. 


In  diesem  Werk  soll  zum  ersten  Mal  der  Versuch  gemacht  werden,  einen 
Gesamtüberblick  über  die  einzelnen  Gebiete  der  indo-arischen  Philologie  und 
Altertumskunde  in  knapper  und  systematischer  Darstellung  zu  geben.  Die 
Mehrzahl  der  Gegenstände  \Aird  damit  überhaupt  zum  ersten  Mal  eine  zu- 
sammenhängende abgerundete  Behandlung  erfahren;  deshalb  darf  von  dem 
Werk  reicher  Gewinn  für  die  Wissenschaft  selbst  erhofft  werden,  trotzdem  es 
in  erster  Linie  für  Lernende  bestimmt  ist. 

Gegen  dreissig  Gelehrte  aus  Deutschland,  Österreich,  England,  Holland, 
Indien  und  Amerika  haben  sich  vereinigt,  um  diese  Aufgabe  zu  lösen,  wobei 
ein  Teil  der  Mitarbeiter  ihre  Beiträge  deutsch,  die  übrigen  sie  englisch  ab- 
fassen werden.  (Siehe  nachfolgenden  Plan.) 

Besteht  schon  in  der  räumlichen  Entfernung  vieler  Mitarbeiter  eine 
grössere  Schwierigkeit  als  bei  anderen  ähnlichen  Unternehmungen,  so  schien  es 
auch  geboten,  die  Unzuträglichkeit  der  meisten  Sammelwerke,  welche  durch 
den  unberechenbaren  Ablieferungstermin  der  einzelnen  Beiträge  entsteht,  da- 
durch zu  vermeiden,  dass  die  einzelnen  Abschnitte  gleich  nach  ihrer  Ab- 
lieferung einzeln  gedruckt  und  ausgegeben  werden. 

Der  Subskriptionspreis  des  ganzen  Werkes  beträgt  durchschnittlich  65  Pf. 
pro  Druckbogen  von  16  Seiten;  der  Preis  der  einzelnen  Hefte  durchschnittlich 
80  Pf.  pro  Druckbogen.  Auch  für  die  Tafeln  und  Karten  wird  den  Subskribenten 
eine  durchschnittliche  Ermässigung  von  2o7o  auf  den  Einzelpreis  zugesichert. 
Über  die  Einteilung    des  Werkes  giebt  der  nachfolgende  Plan  Auskunft. 

Band  I.  Allgemeines  und  Sprache. 

i)*a.  Georg  Bühler.     1837 — 1898.     Von  Jul.  Jelly.   Mit  einem  Bildnis  Bühlers 
in  Heliogravüre.    Subskr. -Preis  M.  2. — ,  Einzel-Preis  M.  2.50. 
b.  Geschichte  der  indo-arischen  Philologie  und  Altertumskunde  von  Ernst 
Ktilm. 

2)  Urgeschichte  der  indo-arischen  Sprachen  von  A.   Thtimb. 

3)  a.  Die  indischen  Systeme  der    Grammatik,  Phonetik  und   Etymologie    von 

B.  Liehich. 
*b.  Die   indischen  Wörterbücher   (Koäa)   von    Tit.    Zacliariae.     Mit   Indices. 
Subskr. -Preis  M.  2.20,  Einzel-Preis  M.  2.70. 

4)  Grammatik  der  vedischen  Dialekte  von  A.  A.  Macdonell  (engl.) 

5)  Grammatik  des  klassischen  Sanskrit  der  Grammatiker,  der  Litteratur  und 

der  Inschriften  sowie  der  Mischdialekte  (epischer  und  nordbuddhistischer) 
von  //.  Lüders. 
*6)  Vedische  und  Sanskrit-Syntax  von  J.  S.  Speyer.    Mit  Indices. 
Subskr. -Preis  M.  4.25,  Einzcl-Prcis  M.  5.25. 
7)  Paligrammatiker,  Paligrammatik  von  O.  Fratike. 

Fortsetzung  siehe  nächste  Seite. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  um  Strassburg.  15 

Grundriss  der  indo-arischen  Philologie  (Fortsetzung). 

*8)  Grammatik  der  Prakritsf)rachen  von  A\  Pischcl.     Mit  Indices. 

Subskr. -Preis  M.    17.50,  Einzel-Preis  M.  21.50. 
9)  Grammatik  und  Littcratur  des  tertiären  Prakrits  von  Indien  von  G.A.  Grierson 
(englisch). 
*io)  Littcratur  und  Sprache  der  Singhaiesen  von   Wilh.  Geiger.     Mit  Indices. 

Subskr.-Preis  M.  4. — ,  Einzel-Preis  M.  5. — . 
*n)  Indische  Paläographie  (mit   17  Tafeln)  von  G.  Bühler. 

Subskr.-Preis  iM.   15—,  Einzel-Preis  M.   18.50. 

Band  II.     Litteratur  und  Geschichte. 

1)  Vedische  Litteratur  (Sruti). 

a.  Die  drei  Vcden  von  K.   Geldiier. 

*b.  The  Atharva-Veda  and  the  Gopatha-Brähmanaby -l/.i9/^£'»f//^/rf(  englisch). 
Mit  Indices.     Subskr.-Preis  M.  5.40,  Einzel-Preis  M.  6.40. 

2)  Epische    Litteratur    und    Klassische  Litteratur  (einschliesslich   der  Poetik 

und  der  Metrik)  von  H.  Jacobi. 

3)  Quellen  der  indischen  Geschichte. 

a.  Litterarische  Werke  und  Inschriften  von  F.  Kielhorn  (engl.). 
*b)  Indian  Coins  (with  5  plates)  by  E.  J.  Rapson  (engl.).     Mit  Indices. 

Subskr.-Preis  M.  5.20,  Einzelpreis  M.  6.20. 

4)  Geographie  von  Af.  A.  Stein. 

5)  Ethnographie  von  A.  Baines  (engl.). 

6)  Staatsaltertümer  /  von  J.  Jolly  und 

7)  Privataltertümer    (       Sir  R.   West  (englisch). 

*8)  Recht  und  Sitte  (einschliessl.   der   einheimischen  Litteratur)   von    J.  Jolly. 

Mit  Indices.     Subskr.-Preis  M.  6.80,  Einzel-Preis  M.  8.30. 

9)  Politische  Geschichte  bis  zur  muhammed.  Eroberung  von  J.  F.  Fleet  (engl.). 

Band  III.     Religion,  weltl.  Wissenschaften  und  Kunst. 

I)   *a.   Vedic   Mythology    by    A.   A.   Macdonell    (engl.).     Mit  Indices. 

Subskr.-Preis  M.  8.20,  Einzel-Preis     M.  9.70. 
b.  Epische  Mythologie  von  M.   Wititerfiitz. 
*2)  Ritual-Litteratur,  Vedische  Opfer  und  Zauber  von  A.  Hillebrattdt. 

Subskr.-Preis  M.  8. — ,  Einzelpreis  M.  9.50. 
3)  Vedänta  und  Mimärhsä  von  G.  Thibaut. 
*4)  Sämkhya  und   Yoga   von    R.    Garbe.     Mit   Indices.     Subskr.-Preis    M.  2.70. 

Einzelpreis  M.  3.20. 

5)  Nyäya  und  Vaisesika  von  A.    Veiiis  (engl.). 

6)  Vaisnavas,  'Saivas,     \  ,,on  R  G.  Bhandarkar 
Sauras,  Sanapatas,     >  Bhaktimarga    \  (englisch) 
Skändas,  Saktas,        \                           \  ^     '^         '' 

7)  Jaina  von  E.  Leumaiin. 

*8)  Manual    of   Indian    Buddhism    by    H.    Kern    (engl.).    JNIit  Indices. 

Subskr.-Preis  M.  6.10,  Einzel-Preis  M.  7.60. 
*9)  Astronomie,  Astrologie  und  Mathematik  von  G.  Thibaut. 

Subskr.-Preis  M.  3.50,  Einzel-Preis  M.  4. — . 
*io)    Medizin  von  y.  Jolly.  Mit  Indices.    Subskr.-Preis  M.  6. — ,  Einzel-Preis  M.  7. — . 

Auf  Grunfl    dieser   Arbeit   wurde    Professor   J.   Jolly    zum   Ehrendoctor    der   medizinischen 
Fakultät  der  Universität  Göttingen  ernannt. 

11)  Bildende  Kunst  (mit  Illustrationen)  von  J.  Burgess  (engl.). 

12)  Musik. 

NB.  Die  mit  *  bezeich?ieten  Hefte  sind  bereits  erschienen. 

«Auch  diesem  vierten  in  der  Reihenfolge  der  Grundrisse  möchte  man,  allen  jenen  zur  Be- 
herzigung, die  im  Zeitalter  derselben  ihre  philologische  Laufbahn  antreten,  das  Wort  mit  auf  den 
Weg  geben:  Was  du  ererbt  von  deinen  Vätern  hast,  erwirb  es,  um  es  zu  besitzen!  Diese  Grundrisse 
haben  wie  die  Janusbilder  zwei  Gesichter,  die  nach  entgegengesetzten  Seiten  schauen:  rück%värts  und 
vorwärts.  Durch  die  Arbeiten  der  vorangegangenen  Geschlechter,  die  sie  zusammenfassen,  legen  sie 
Zeugniss  ab  von  der  geistigen  Energie,  die  sich  allmählich  auf  den  verschiedenen  Einzelgebieten, 
welche  in  ihrem  inneren  und  äusseren  Zusammenschluss  die  jedesmalige  Philologie  ausmachen,  auf- 
gespeichert hat.  Unter  diesem  Gesichtspunkt  bedeuten  sie  zugleich  deren  Reiferklärung  gewisser- 
massen  durch  den  spontanen  Act  des  Unternehmens  als  solchen,  durch  das  in  Voraussicht  seiner 
Durchführbarkeit  geplante  Werk  selber.  Die  kommenden  Geschlechter  aber,  die  es  gebrauchen, 
werden  in  ihm  eine  gesicherte  Grundlage  ihrer  Arbeiten  finden,  und  stehen  deshalb  nicht  bloss  bleibend 
in  Dankesschuld,  sondern  tragen  auch  die  ernste  Verpflichtung,  ihrerseits  die  Summe  der  bereits  vor- 
handenen Energie  zu  vermehren,  der  Forschung  immer  neue  Wege  zu  eröffnen,  günstigere  Aussichts- 
punkte zu  erschliessen Mit  dem    ersten  Hefte    hat    sich    der    indo-arische    Grundriss    vor- 

treflTHch  inauguriert.     Wünschen  wir  dem  kühnen  Unternehmen  einen    gleich  vortrefflichen  Fortgang.» 

Literar.   Centralblatt  1896  Nr.  36. 


i6  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


GRUNDRISS 

DER 

IRANISCHEN  PHILOLOGIE 

UNTER  MITWIRKUNG  VON 

CHR.     BÄRTHOLOMAE.   C.  H.  ETHE,    C.    F.    GELDNER,   P.    HÖRN, 
A.  V.  W.  JACKSON,   F.  JUSTI,  W.  MILLER,  TH.  NÖLDEKE,    C.  SALEMANN,  A.  SOCIN, 
F.  H.  WEISSBACH  und  E.  W.  WEST 

HERAUSGEGEBEN 
von 

WILH.  GEIGER   und  ERNST  KUHN. 


I.  Band,   i.  Abteil.,  Lex.  8".  VIII,  332  S.    1895— 1901.    M.   17.— 
I.       »       2.         »        Lex.  8".  VI,  535  S.    1898— 1901.    M.  27.— 
Anhang  zum  I.  Band.    Lex.  8».  VI,  111  S.    1903.    M.  6.—. 

II.  Band.   Lex.  8".  VII,  791  S.   1896 — 1904.   M.  40. —  (auch  noch  in  5  Lieferungen 
ä  M.  8.—  zu  haben). 


Nöldeke,    Theodor,    Das    iranische    Nationalepos    (Separatabdruck). 
Lex.  8«.    82  S.    1896.    M.  4.50. 


Inhalt: 
I.  Band   i.  Abteilung. 

I.  Abschnitt.  SPRACHGESCHICHTE. 

1 )  Vorgeschichte  der  iranischen  Sprachen  Prof.  Dr.  Chr.  Bartholomae. 

2)  Avvestasprache  und  Altpersisch  Prof.  Dr.   Chr.  Bartholomae. 

3)  Mittelpersisch  Akademiker  Dr.   C.  Salcmaun. 

I.  Band.  2.  Abteilung. 

4)  Neupersische  Schriftsprache  Prof.  Dr.  P.  Hörn. 

5)  Die  übrigen  modernen  Sprachen  und  Dialekte. 

A.  Afyänisch     {  v,     t   t\      u/    r^   ■ 
,j    D  j-v-  /  Prof.  Dr.   W.  Geieer. 

C.  Kurdisch  Prof    Dr.   A.  Sociv. 

D.  Kleinere  Dialekte  und  Dialekt- 
gruppen a)  Allgemeines,  b)  Pamir- 
dialckte,  c)  Kaspische  Dialekte 
(MäzandaränT,  etc.)  d)  Dialekte  in 

Persien.  Prof.  Dr.  W.  Geifer. 

Anhang  zum  I.  Band:  Ossetisch  l'rol.  Dr.  W.  Miller. 

II.  Band. 

II.  Abschnitt.  LITTERATÜR. 

i)  Awcstalitteratur  Prof.  Dr.  A'.   /'".   Geldtier. 

2)  Die  altpersischen  Inschriften  Dr.  /'".  //.    IVeissbach. 

3j  Pahlavilitteratur  Dr.  E.   IV.   West. 

Mit  einem  .Anhang  iilicr  die  neupersische  Littcratur  der  Parsi. 

4)  Das  iranische  Nationalepos  Prof.  Dr.   77/.  Nöldeke. 

5)  Neupersische  Littcratur  Prof.  Dr.   C.  II.  Ethe. 
III.  Abschnitt.  GESCHICHTE  UND  KULTUR. 

1)  Geographie  von  Iran  Prof.  Dr.   VV.   Gei};;er. 

2)  Geschichte   Irans  von   den   ältesten  Zeiten   bis  zum  Ausgang, 
der  Säsäniden  Prof.  Dr.  /'".  Jtisti. 

3)  Geschichte    Irans   in   islamitischer  Zeit   Prof.  Dr.  P.  Hörn. 

4)  Nachweisung  einer  Auswahl  von  Karten  für  die  geographischen 
und   geschichtlichen  Teile  des  Grundrisses.     Von   F.  Justi. 

5 )  Die  iranische  Religion  Prof.  Dr.  A.  V.  IV.  Jackson. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg,  17 


Unter  der  Presse: 


ALTIRANISCHES 

WÖRTERBUCH 


VON 


CHR.  BARTHOLOMAE. 

Lex.  8*".  ca.  50  Bogen. 

Den  ersten  drei  Bogen  des  Werkes,  die  der  Verfasser  als  Probe 
verschickt  hat,  hat  er  folgendes  orientierende  Schreiben  vorangestellt: 

Die  beigehefteten  Bogen,  die  ich  Ihnen  zu  überreichen  die  Ehre 
habe,  bilden  den  Anfang  meines  Altiranischen  —  d.  h.  Awestischen  und 
Altpersischen  —  Wörterbuchs,  das  zu  Ostern  1904  fertig  vorliegen  soll. 
Für  alles,  was  zu  dessen  Benützung  nötig  ist,  kann  ich  auf  die  beizu- 
gebenden Indices  sowie  auf  das  Vorwort  verweisen,  das  auch  eine  Kon- 
kordanz enthalten  wird. 

Für  die  ersten  Bogen  dürften  ein  paar  vorläufige  Bemerkungen 
genügen. 

Ausser  den  in  der  Stuttgarter  Awestaausgabe  (NA.)  enthaltenen 
awestischen  Texten  (Y.,  Vr.,  Yt.,  V.  usw.)  sind  noch  die  folgenden  aus- 
gezogen: \)  Nirangastän  (zitirt  N.),  nach  der  Bombayer  Ausgabe,  aber  mit 
Darmesteters  Paragraphenzählung  in  Zend-Avesta  J.  78;  —  2)  Pursisnihä 
(P.),  nach  Darmesteters  Abdruck  ebd.  53;  —  t,)  Aog^madaeca {h.og.)  ndich 
Geigers  Ausgabe ;  —  4)  Haööxt  Nask  (H.),  nach  Haugs  Ausgabe  in  The 
book  of  Arda  Viraf  267;  —  ^)_Frahang  i  oim  (F.),  nach  Reichelts  Aus- 
gabe WZKM.  i^.  182;  —  6)  Afrm  Zarttist  (Az.),  nach  Westergaards 
Ausgabe  in  Zendavesta  300;  —  7)  Vistäsp  Yast  (Vyt.),  nach  Westergaards 
Ausgabe  ebd.  302 ;  —  8)  Fragmente  im  Vicarkart  i  Denik  (Vd. j,  nach 
meinem  Abdruck  in  IF.  12.  92;  —  9)  iV/-^«//f;«fragment  (Nik.),  nach  Dar- 
mesteters Abdruck  in  JA.  188Ö  11.  184;  —  10)  Kz^^^^fragment  (FrB.),  nach 
meinem  Abdruck  in  IF.  12.  loi ;  — ^  Hj  sonstige  Fragmente,  a)  nach  der 
Ausgabe  Westergaards  a.  O.  331,  300,  387  (FrW.  / — g,  10,  11),  485 
(Extr.);  —  b)  nach  dem  Abdruck  Darmesteters  a.  O.  149  iFrD.  / — 7);  — 
c)  nach  dem  Abdruck  Geldners  in  KZ.  27.  587  (FrG.);  —  d)  nach  dem 
Abdruck  Wests  in  SBE.  5.  355  (FrWt.);  —  12)  Zitate  (Z.)  der  Pahlavi- 
Übersetzung  (Pü.). 

Für  die  altpersischen  Texte  habe  ich  die  Ausgabe  von  Weissbach 
und  Bang  zu  Grunde  gelegt.  Ihre  Bezeichnung  der  Inschriften  konnte  ich 
mir  jedoch  nicht  aneignen.  Bh.  habe  ich  belassen;  die  übrigen  Darius- 
Inschriften  habe  ich  mit  D.  /  bis  ig  (in  der  Reihenfolge  der  Ausgabe 
unter  Einfügung  von  NRb  als  D.  7)  angeführt.  Die  Kyros-Inschrift  ist 
mit  K,  die  Xerxes-Inschriften  sind  mit  X.  /  bis  7,  die  des  Artaxerxes  I. 
mit  Am.  /  bis  ./,  die  des  Artaxerxes  III.  mit  Ao.  /  und  2  bezeichnet. 
Statt  nach  Zeilen  habe  ich  durchweg  nach  Paragraphen  zitirt. 


i8  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 

CAPPELLER,  CARL,  SANSKRIT-WÖRTERBUCH.  Nach 
den  Petersburger  Wörterbüchern  bearbeitet.  Lex.-8^.  VIII,  541  S. 
1887.  I\I.   15. — ,  in  Halbfranz  geb.  INI.   17. — 

«Der  Verf.  sucht  mit  seinem  Werk  einen  doppelten  Zweck  zu  er- 
reichen. Einerseits  will  er  zu  Böhtlingks  Chrestomathie  und  einigen 
andern  wichtigern  Texten  .  .  .  ein  Spezialwörterbuch  liefern,  das  für  die 
ersten  Jahre  des  Sanskrit-Studiums  genügen  soll,  und  hiermit  kommt 
er  einem  entschiedenen  Bedürfnis  von  Lehrenden  und  Lernenden  ent- 
gegen. Anderseits  will  er  aber  auch  dem  vergleichenden  Sprachforscher 
das  für  seine  Zwecke  dienliche  Material  in  möglichst  bequemer  Weise 
an  die  Hand  geben  .  .  .  Bei  der  Verfolgung  dieses  Doppelzweckes  zeigt 
der  Verf  überall  die  grösste  Sorgfalt  und  Umsicht,  und  die  gediegene 
Arbeit  verdient  in  jeder  Hinsicht  volle  Anerkennung  .  .  .» 

Deutsche  Litteraturzeitung  1S87  Nr.  16. 

HÜBSCHMANN,  H.,  PERSISCHE  STUDIEN.  8».  286  S. 
1895.  M.  10.— 

<Der  erste  Theil  bringt  eine  stattliche  Anzahl  von  Nachträgen  und 
Verbesserungen  zu  Horn's  Grundriss  der  neupersischen  LLymologie.  Dem 
über  dieses  Buch  gefällten  durchaus  sachlichen  Urtheile  pflichtet  Ref 
vollkommen  bei;  trotz  gewisser  ihr  anhaftender  Mängel  ist  Horn's  Arbeit 
von  grossem  Nutzen  und  wird  anregend  wirken.  Ja,  sie  hat  dies  bereits 
gethan;  denn  auf  ihr  beruht  zum  grossen  Thcile  die  «neupersische  Laut- 
lehre», welche  die  zweite  Hälfte  des  Hübschmann'schen  Buches  füllt 
Diese  «Lautlehre»  ist  ausserordentlich  reich  an  Einzelergcbnissen,  ohne 
Zweifel  wird  sie  auf  lange  Zeit  hinaus  die  feste  Grundlage  für  die  fernere 
wissenschaftliche  Erforschung  der  neupersischen  Sprache  bilden.  Der 
Verf.  hat  (und  dies  ist  vielleicht  das  Hauptverdienst  unseres  Buches)  die 
Grundlagen  für  eine  geschichtliche  Betrachtung  der  persischen  Sprache 
und  ihrer  Entwickelung  geschaffen.  >    Literarisches  Centralblatt  i8q_':  Nr.  23. 

von   PLANTA,  R.,  GRAMMATIK  DER   OSKISCH-UMBRI- 

schen  Dialekte. 

I.  Band:  Einleitung  und  Lautlehre.  8".  VIII,  600S.  1892.  M.  15.— 

II.  Band:  Formenlehre,    Syntax,    Sammlung    der   Inschriften  und 

Glossen.  Anhang,  Glo.ssar.   8".   XX,    765  S.     1897.    M.  20.-- 


SAMMLUNG  INDOGERMANISCHER  WÖRTERBÜCHER: 

I.   Hübschmann,    H.,    Etymologie   und    Lautlehre    der    o.sseti- 

.schen  Sprache.      8«.     VIII,   151  S.      1887.  M.  4.— 

II.  Feist,   Dr.    S.,    Grundriss    der    gotischen    Etymologie.      8°. 

XVI,  167  S.     1888.  M.   5.— 

III.  Meyer,  Gustav,  Etymologisches  Wörterbuch  der   albanesi- 
.schen  Sprache.     8".     XV,   526  S.      1891.  M.   12. — 

IV.  Horn,  Paul,   Grundriss   der  neupersischen   Etymologie.     8**. 
XXV,  386  S.     1893.  M.  15.— 

SCHUCHARDT,  H.,  ROMANISCHES    UND   KELTISCHES. 

Gesammelte  Aufsätze.  8°.  VIII,  408S.  1886.  M.  7.  50,  geb.  M.  8.50 
Inhaltsvcrzeichniss:  1.  Pompei  und  seine  Wandinschriften.  — 
II.  Virgil  im  Mittelalter.  —  III.  Boccaccio.  —  III.  Die  Geschichte  von  den 
drei  Ringen.  —  V.  Ariost.  —  VI.  Camoens.  —  VII.  Zu  Calderons  Jubel- 
feier. —  VIII.  Goethe  und  Calderon.  —  IX.  G.  G.  Belli  und  die  römische 
Satire.  —  X.  Eine  portugiesische  Dorfgeschichte.  —  XI.  Lorenzo  Stecchetti. 
—  XII.  Reim  und  Rhythmus  im  Deutschen  und  Romanischen.  — 
XIII.  Liebesmetaphern.  —  XIV.  Das  Französische  im  neuen  Deutschen 
Reich.  —  XV.  Eine  Diezstiftung.  —  XVI.  Französisch  und  Englisch.  — 
XVII.  Keltische  Briefe.  —  Anmerkungen. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  «9 

GRIECHISCHE 

GESCHICHTE 

VON 

JULIUS   BELOCH. 

Erster  Band:  Bis  auf  die  sophistische  Bewegung  und  den 
peloponnesischen  Krieg. 

Gr.  8°.  XII,  637  S.  1893.  Broschirt  M.  7.50,  in  Halbfranz  geb.  M.  9.50^ 

Zweiter  Band:  Bis  auf  Aristoteles  und  die  Eroberung  Asiens. 

Mit  Gesamtregister  und  einer  Karte. 
Gr.  8«.  XIII,  720  S.  1897.  Brosch.  M.  9.—,  in  Halbfranz  geb.  M.  11. — . 
I.  u.  II.   Band  complet  in   2  Halbfranzbände  gebunden  M.   20. — . 

Dritter  Band:  Die  griechische  Weltherrschaft.  I.  Abteilung. 
Gr.  8«.  1903.  XIV,  759  S.  Brosch.  M.  9.—,  in  Halbfranz 
geb.   M.  11.—. 

Die  zweite  Abteilung  (ca.  35  Bogen)  ist  unter  der  Presse. 

Mit  ausführlicher  Berücksichtigung  der  Geistes-,  Wirtschafts-  und 
Verfassungsgeschichte,  eingehenden  Quellen-  und  Literaturnachweisen, 
kritischer  Besprechung  einzelner  Punkte,  ausführlicher  Erörterung  aller 
chronologischen  Probleme  in  systematischer  Form  mit  Einschluß  der 
wichtigsten  Probleme  der  Literaturgeschichte,  einer  fortlaufenden  Reihe 
von  Untersuchungen  über  controverse  historische  Fragen,  und  einer 
Zeittafel. 

<  .  .  .  Wir  haben  hier  ein  Buch  vor  uns,  das  unbedingt  zu  den  bedeut- 
samsten Erscheinungen  der  geschichtlichen  Litteratur  der  letzten  Zeit  zu  rechnen 
ist.  Beloch  betont  selbst,  dass  er  das  Gebäude  fast  überall  von  den  Grund- 
lagen neu  aufgeführt  habe  und  manche  Gebiete,  wie  die  Wirthschaftsgeschichte, 
bei  ihm  zum  erstenmal  zu  ihrem  Recht  kommen  ;  ebenso,  dass  er  kein  Neben- 
einander von  Sondergeschichten  (athenische,  spartanische  u.  s.  w.)  biete, 
sondern  die  Entwickelung  der  ganzen  hellenischen  Nation  von  einheitlichen 
Gesichtspunkten  zu  erfassen  suche.  Dabei  hüte  er  sich,  ein  Phantasiegemälde 
der  ältesten  Zeit  zu  entwerfen,  und  richte  seine  Absicht  vielmehr  darauf,  nur 
das  mitzuteilen,  was  wir  auf  Grund  des  archäologischen  Befundes,  des  homer. 
Epos,  der  sprachgeschichtlichen  Forschung  mit  Sicherheit  zu  erkennen  ver- 
mögen. Man  wird  nicht  bestreiten  können,  dass  alle  diese  Züge,  in  denen 
Beloch  selbst  die  charakteristischen  Merkmale  seiner  Art  zu  forschen  und  zu 
arbeiten  erblickt,  wirklich  in  dem  Buche  hervortreten.  ...»  ...  Die  Aus- 
stattung des  Werkes  ist  vorzüglich;  der  Preis  von  M.  7.50  für  40  Bogen  ein 
überaus  massiger. 
Pro/.  G.  Egelhaaf,  Württ.  Korresponde^tzUatt f.  Gelehrten-  u.  Realschulen,  1894  Heft  i 

<Der  eigentliche  Vorzug  des  Werkes  liegt  auf  dem  Gebiete  der  Dar- 
stellung d  er  wirtschaftlichen  und  socialen  Grundlagen  des  Lebens, 
in  denen  B.  die  materiellen  Grundlagen  erkennt,  auf  denen  sich  die  gross- 
artigen Umwälzungen,  auch  der  geistigen  und  politischen  Entwickelung  voll- 
zogen. Da  B.  gerade  in  dieser  Beziehung  das  Material  beherrscht,  wie  nicht 
leicht  ein  anderer  Forscher,  so  durfte  man  hierin  von  seiner  Darstellung  Aus- 
führliches und  Vorzügliches  erwarten  ....  Glanzpunkte  sind  der  VII.  Abschnitt: 
Die  Umwälzung  im  Wirtschaftsleben  (vom  7.  zum  6.  Jahrh.)  und  der  XII. : 
Der  wirtschaftliche  Aufschwung  nach  den  Perserkriegen....» 

Bl.  f.  d.   Gymnasialschulwesen,  XXX.  Jahrg.  S.  671. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


GESCHICHTE 

DER 

GRIECHISCHEN  PLASTIK 

VON 

MAXIME  COLLIGNON 

MITGLIED     DES     INSTITUTS,      PROFESSOR     AN     DER     UNIVERSITÄT     IN     PARIS, 


Erster  Band:  Anfänge.  — Früharchaische  Kunst.  —  Reifer  Archaismus. 
—  Die  grossen  Kleister  des  V.  Jahrhunderts.  Ins  Deutsche  über- 
tragen und  mit  Anmerkungen  begleitet  von  Eduard  Thraemer, 
a.  o.  Professor  an  der  Universität  Strassburg.  Mit  12  Tafeln  in 
Chromolithographie  oder  Heliogravüre  und  281  Abbildungen  im 
Text.  Lex.  8^.  XV,  592  S.  1897.  Broschirt  M.  20.—,  in  eleg. 
Halbfranzband  M.   25. — . 

Zweiter  Band :  Der  Einfluss  der  grossen  Meister  des  V.  Jahrhunderts.  — 
Das  IV.  Jahrhundert.  —  Die  hellenistische  Zeit.  —  Die  griechische 
Kunst  unter  römischer  Herrschaft.  Ins  Deutsche  übertragen  von 
Fritz  Baumgarten,  Professor  am  Gymnasium  zu  Freiburg  i.  B. 
Mit  12  Tafeln  in  Chromolithographie  oder  Heliogravüre  und  377 
Abbildungen  im  Text.  Lex.  S^.  XII,  763  S.  1898.  Broschirt 
M.   24. — ,  in  eleg.  Halbfranzband  M.   30. — . 

Urteile  der  Presse. 

,,Collignon's  Histoire  de  la  sculpture  grecque  .  .  .  hat  mit  Recht  überall 
eine  sehr  günstige  Aufnahme  gefunden.  Der  Verf.  steht  von  vorn  herein  auf 
dem  Boden,  der  durch  die  umwälzenden  Entdeckungen  der  letzten  Jahrzehnte 
geschaffen  ist,  und  betrachtet  von  diesem  neu  gewonnenen  Standpunkte  aus 
auch  die  älteren  Thatsachen  und  Forschungsergebnisse.  Er  beherrscht  die 
einschlägige  Literatur,  in  der  die  deutsche  Forschung  einen  bedeutenden  Platz 
einnimmt,  und  weiss  die  Streitfragen  oder  die  Thatsachen  in  geschmackvoller 
Form  und  ohne  ermüdende  Breite  darzustellen.  Eine  grosse  Anzahl  gut  aus- 
geführter Textillustrationen,  nach  zum  grössten  Teil  neu  angefertigten  Zeich- 
nungen, dient  dem  Texte  zu  anschaulicher  Belebung  und  bietet  eine  vornehme 
Zierde  des  Buches,  sehr  verschieden  von  jenen  oft  nichtssagenden  Umrissen, 
welchen  wir  in  ähnlichen  Büchern  so  oft  begegnen.  So  war  es  ein  glücklicher 
Gedanke,  Collignon's  Werk  dem  deutschen  Publikum,  nicht  blos  dem  gelehr- 
ten, durch  eine  deutsche  Uebersetzung  näher  zu  bringen.  Der  Uebersetzer, 
Dr.  Ed.  Thraemer,  hat  seine  nicht  ganz  einfache  Aufgabe  vortrefflich  gelöst: 
die  Darstellung  liest  sich  sehr  gut  und  man  wird  nicht  leicht  daran  erinnert, 
dass  man  eine  Uebersetzung  vor  sich  hat.  Hier  und  da  ist  ein  leichtes  that- 
sächliches  Versehen  stillschweigend  berichtigt,  anderswo  durch  einen  (als  solcher 
bezeichneten)  Zusatz  ein  Hinweis  auf  entgegen.stehende  Auffassungen,  auf 
neuerdings  bekannt  gewordene  Thatsachen,  auf  neu  erschienene  Literatur  ge- 
geben ...  Im  Ganzen  jedoch  handelt  es  sich  um  eine  Uebersetzung,  nicht  um 
eine  durchgehende  Bearbeitung  des  OriginaKverkes,  so  dass  der  Leser  überall 
Collignon's  Auffassungen  ohne  fremde  Acnderungen  kennen  lernt  .... 

//.  Lücr.  Centralblatt  1S94.  Nr.  ßj. 

,,  .  .  .  Es  mag  ja  betrübend  sein,  dass  gegenüber  der  Fülle  von  Einzel- 
forschungen die  deutsche  Archäologie  die  Aufgabe  ungelöst  lässt,  einmal  das 
Facit  aus  dem  gegenwärtigen  Stande  der  Forschung  zu  ziehen  (Overbeck's  viel 
verbreitetes  Buch  hätte  dazu  einer  weit  durchgreifenderen  Umarbeitung  bedurft); 
man  wird  auch  vielen  Ansichten  und  Aufstellungen  C.'s  nicht  beipflichten  (wie 
könnte  das  in  dem  Fluss  der  Forschungen  Tind  Meinungen  anders  sein?);  das 
aber   wird   sich  nicht  ableugnen  lassen,  dass  C.'s  Buch  von  allen  vorhandenen 

Kortsetrung  siehe  nächste  .Seile 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


Collignon,  Geschichte  der  griechischen  Plastik  (Fortsetzung). 

Darstellungen  der  griechischen  Plastik  am  meisten  den  Anforderungen  der 
Gegenwart  entspricht,  am  besten  über  den  Stand  der  Forschung  orientirt  und 
sich  am  besten  liest.  Wenn  C.  von  der  deutschen  Forschung  einen  sehr 
ausgiebigen  Gebrauch  macht  und  ganz  vorzugsweise  auf  deutsche  Arbeiten  ver- 
weist, so  kann  uns  das  ja  nur  freuen;  es  ist  ein  Beweis  mehr  dafür,  dass 
wenigstens  auf  diesem  Gebiete  keine  nationalen  Schranken  bestehen,  sondern 
überall  gemeinsame  Arbeit  herrscht  .  .  .  Die  Ausstattung  des  Buches  ist  der 
der  Originalausgabe  durchaus  ebenbürtig,  und  trotzdem  ist,  ein  seltener  Fall, 
der  Preis  nicht  unerheblich  geringer.  .  .  "         Litcrar.  Cetitralblatt  1S97  Nr.  44. 

,,Das  vorliegende 
Werk  bedarf  nach  den 
in  diesen  Blättern  zu- 
letzt Band  33  (1897) 
S.  498  f.  gegebenen 
Ausführungen  für  die 
Bibliotheken  der  Gym- 
nasien und  Gymna- 
siallehrer keiner  Em- 
pfehlungmehr, doch  ist 
es  erfreulich,  die  Ver- 
breitung desselben  an 
bayerischenGymnasien 
bereits  feststellen  zu 
können,  und  erwünscht, 
nochmals  der  Hoffnung 
Ausdruck  zu  verleihen, 
dass  durch  die  Anschaf- 
fung desselben  die  qual- 
volle Leetüre  von  Over- 

becks  bekanntem 
Buche  immer  seltener 
wird.  Denn  es  bleibt  für 
jeden  billig  und  unab- 
hängig urtheilenden  Ar- 
chäologen    die    That- 
sache    bestehen,    dass 
die  deutsche  archäolo- 
gische Literatur  eine  so 
sachgemäss,    klar    und 
anregend  geschriebene 
Darstellung  der  griechi- 
schen   Sculptur    nicht 
aufzuweisen    hat    und 
deshalb  gernedasdurch 
die    Freigebigkeit   des 
Verlegers  und  die  ge- 
wissenhafte   Mühewal- 
tung des  Uebersetzers 
in    seinem    Werte    er- 
höhte Buch  des  franzö- 
sischen Gelehrten 
Collignon  in  deutscher 
Uebertragung      entge- 
gennimmt .  .  ." 
Heinrich  Ludwig  Urlichs,  Afünchen, 
Blätter  für  das  bayr.  Gyitmasialwesen  1897  Heft  Il\l2. 
„  .  .  .  Schon  die  vier  bisher  erschienenen  Lieferungen  lassen  die  Wahr- 
heit des  [in  der  Ankündigung]  Gesagten  deutlich  erkennen;  der  Herr  Verfasser 
zeigt  sich  über  das  grosse  Gebiet,  das  von  der  Kunstgeschichte  eingenommen 
wird,  wohl  unterrichtet,    er  weiss  einen  festen  Standpunkt  innerhalb  der  noch 
auf-  und  abwogenden  Meinungen  zu  gewinnen  und,  was  er  bietet,  mit  solcher 
Liebenswürdigkeit  vorzutragen,   dass   der  Leser  sich   von  ihm  gern  durch  das 
Labyrinth  der  verschiedenen  Ansichten  hindurchgeleiten  lässt  .  .  .  Dem  Buche  ist 
weite  Verbreitung  zu  wünschen."      Zeitschrift  f.  d.  Gymnasialwesen  1S97  ^^-  ^0. 


Probe  der  Abbildungen. 

n.  Band,  Fig.  235.  Dionysos.  Marmorkopf  aus  den 
Caracallathermen.  (Britisches  Museum.) 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


J?rore{rot  ÖEC  flenuanildjcii  HiUrtuinaluiuiic  an  ber  Uniuci-|Uät  IvEibui-g  i.  Bc. 

5)iit  17  2(bbilbuiu3cn  unb  einer  Äartc. 

8°.  VIII,  362  ©.  1898.  'ilireiä  brofc^irt  Wl  6.—,  in  Scinroanb  gebunbcn  ^.  6.50. 

3nf)alt:  I.  ®orf  unb  /yliir;  II.  ®a§  .^üm\  III.  i^örperbcfcljaffeul^cit  unb 
2:rad[)t;  IV.  Sitte  unb  33raud);  V.  ®ie  ^ijolföjpvadje  unb  bic  ^Hcunbavtcu;  VI.  2)ie 
äJoUöbiditung;  VII.  ©age  unb  3Jiärd(;en. 

Aus  dem  Vorwort : 

cDiescs  Buch  bietet  sich  dem  wachsenden  Betriebe  der  deutschen  Volks- 
kunde als  Führer  an.  Nicht  nur  fühlen  die  Germanisten,  dass  dieser  Zweig  ihrer 
Wissenschaft  zu  seinem  Gedeihen  noch  weiterer  besonnener  Tflege  und  Leitung 
bedarf,   sondern  auch  viele  Gebildete,  von  unseren  höchsten  Beamten   bis  zu 


j,*^'-i^ffC: 


Probe  der  Abbildungen. 

xy\Q.  IL    2;er  ööfjOof  in  Dbcvricb  bei  Jyvcibuvg  i.  53. 

den  bescheidensten  Dorfschullchrcrn  herab,  namentlich  alle  die  Männer,  die 
berufen  sind,  dem  Volk  zu  raten  und  zu  helfen,  und  wiederum  dessen  Hilfe 
in  Ansjjruch  nehmen,  ja  alle  wahren  Volksfrcunde  emi)nnden  immer  dringlicher 
die  Pflicht  einer  genaueren  Bekanntschaft  mit  den  Zuständen  und  Anschauungen 
des  gemeinen  Mannes.  Das  hat  auch  die  zahlreiche  Zuhörerschaft  meiner 
akademischen  Vorlesungen  über  deutsche  Volkskunde  in  Freiburg  bezeugt, 
aus  denen  das  Buch  hervorgegangen  ist.  Denn  unser  «Volk>  im  engeren  Sinne 
des  Wortes  ist,  wie  unser  Gesamtvolk,  am  Ende  des  neunzehnten  Jahrhunderts 
eine  ganz  andere  Macht  geworden,  als  es  je  zuvor  war,  und  es  ist  in  der  ge- 
waltigsten Umwälzung  bcgrilTen.  Und  mitten  hinein  tritt  die  Volkskunde,  indem 
sie  das  Alte  liebevoll  der  Erinnerung  bewahrt  und  aus  Älterem  erklärt  und 
zugleich  aufmerksam  die  Vorbereitung  und  Wendung  zum  Neuen  nachweist. 
Die  Volkskunde  hat  eine  wissenschaftliche  und  zugleich  eine  .soziale  Aufgabe. 
Kuriositäten,  wie  sie  viele  zusammenhangslos  aulhäufen,  können  der  Volks- 
kunde dicnsam  sein,  machen  sie  aber  nicht  aus;  nicht  in  allerhand  Überlebsein 

Fortsetzung  siehe  nächste  Seite. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  23 

mmx,  (?.  ^.,  2)ClUfd)C  S^olk^hmbc  (Fortsetzung). 

der  Vergangenheit  steckt  ihr  Hauptreiz.  Über  die  Bücher  hinweg  erfasst  sie 
zunächst  mit  ihren  eigenen  Augen  und  Ohren  die  lebendige  Gegenwart  und 
alle  deren  Volksäusserungen,  mögen  sie  alt  oder  neu,  hässlich  oder  schön, 
dumm  oder  sinnig  sein.  Im  Wirrsal  der  Erscheinungen  sucht  sie  das  Gesetz 
oder  den  Zusammenhang,  der  denn  doch  zu  allertiefst  in  der  Volksseele  ruht  und 
dort  seine  Deutung  findet.  Und  weil  die  Gegenwart  so  viel  Unverstandenes, 
Entstelltes  und  Halbvcrschollenes  mit  sich  schleppt,  bemüht  sich  die  Volks- 
kunde nun  auch  in  die  aufklärende  Vergangenheit  einzudringen.  Da  thut  sich 
allmählich  ein  mächtiger  Hintergrund  hinter  unseren  Zuständen  auf,  wie  noch 
unser  alter  Wald  hinter  den  modernen  Rübenfeldern  steht.  Man  wird  begreifen, 
warum  meine  Darstellung  durchweg  die  Zustände  der  letzten  Hälfte  unseres 
Jahrhunderts  wiederspiegelt,  aber  hier  und  da  bei  längst  vergangenen  Zeiten 
ruhig  verweilt.     ,     .     .> 

Amtliche  Empfehlungen: 

Vom  Kaiserl.  Oberschulrat  für  Elsass-Lothringen  wurde  das  Werk  gleich 
bei  Erscheinen  (am  6.  Dezember  1897)  den  Kreisschuliiispektoren  und  Lehrer- 
bildungsanstalten zum  Studium  empfohlen. 

Der  Grossherzogl.  Badische  Oberschulrat  hat  laut  Schreiben  v.  12.  Janiar 
1898  im  Schulverordnung.sblatt  auf  das  Werk  empfehlend  aufmerksam  gemacht. 

Das  Königlich  Sächsische  Ministerium  des  Kultus  und  öffentlichen  Unter- 
richts hat  laut  Schreiben  v.  22.  Februar  1898  die  Bezirksschulinspektoren  auf 
das  Werk  aufmerksam  gemacht. 

Das  Grossherzogl.  Hessische  Ministerium  des  Innern,  Abteilung  für  Schul- 
angelegenheiten, hat  durch  Erlass  vom  28.  Januar  1898  das  Werk  den  Gross- 
herzoglichen Direktioneii  der  Gymnasien,  Realgymnasien,  Realschulen,  höheren 
Mädchenschulen,  Schullehr  er  seminarien  u.  Grossherzogl.  Kreisschulkommissionen  zur 
Anschaffung  für  ihre  Bibliotheken  empfohlen. 


Urteile  der  Presse. 

€  .  .  .  Was  Volkskunde  ist,  darüber  fehlte  bisher  jede  umfassendere  Auf- 
klärung. Der  Inhalt  und  Umfang  des  Begriffes  ist  keineswegs  bloss  Laien  fremd. 
Auch  diejenigen,  die  den  aufblühenden  Studien  der  Volkskunde  näher  stehen, 
wissen  nicht  immer,  was  den  Inhalt  derselben  ausmacht  .  .  . 

So  erscheint  nun  zu  guter  Stunde  ein  wirklicher  Führer  auf  dem  neuen 
Boden,  ein  Leitfaden  für  jeden,  der  den  Zauber  der  Volkskunde  erfahren  hat 
oder  erfahren  will,  für  den  Lernbegierigen  sowohl  wie  für  jeden  Freund  des 
Volkes.  Bisher  fehlte  jede  Orientierung,  wie  sie  uns  jetzt  Prof.  Elard  Hugo 
Meyer  in  einem  stattlichen  Bändchen  bietet.  Der  Verfasser,  von  mythologischen 
Forschungen  her  seit  lange  mit  Volksüberlieferungen  und  Volkssitten  vertraut 
—  der  angesehenste  unter  unsern  Mythologen  —  hat  seit  Jahren  das  Werk 
vorbereitet,  das  er  uns  jetzt  als  reiche  Frucht  langjähriger  Sammelarbeit  vor- 
legt ...  Es  ist  ein  unermesslich  grosses  Gebiet,  durch  das  uns  das  Buch  führt. 
Es  ist  frische,  grüne  Weide,  die  seltsamerweise  dem  grossen  Schwärm  der  Ger- 
manisten unbemerkt  geblieben  ist.     Ein  fast  ganz  intaktes  Arbeitsgebiet  .  .  . 

Das  Buch  ist  nicht  bloss  eine  wissenschaftliche,  es  ist  auch  eine  nationale 
That».  Beilage  zur  Allgemeinen  Zeitung  iSqj  Nr.  286. 

«Wer  sich  durch  diese  Zeilen  Lust  machen  liesse,  Meyers  Buch  selbst 
m  die  Hand  zu  nehmen,  würde  es  nicht  bereuen.  Es  ist  natürlich  wissen- 
schaftlich zuverlässig  gearbeitet,  ausserdem  aber  ungewöhnlich  fliessend  ge- 
schrieben und,  was  uns  am  meisten  wiegt,  von  einer  ganz  prächtigen  Auf- 
fassung der  Dinge  belebt.  Wie  oft  muss  man  sonst  bei  Arbeiten  aus  diesem 
Gebiete  den  schönen  Stoff  bedauern,  der  in  die  unrechten  Hände  gekommen 
ist.  Hier  ist  er  in  den  richtigen.  Als  ein  deutliches  Beispiel  für  die  bewusst 
geschmackvolle,  im  besten  Sinne  feine  Behandlung  des  Stoffes  ist  uns  die  Ver- 
wendung und  die  Art  der  Wiedergabe  der  Mundart  erschienen . . .  Das  Buch 
enthält  auch  eine  Menge  Fragen  und  benutzt  sie,  den  Leser  zum  Mitleben  zu 
zwingen,  der  Verfasser  nennt  es  selbst  im  Vorwort  einen  in  die  erzählende 
Form  gegossenen  Fragebogen.  .  .  .>  Die  Grenzboten  i8g8  Nr.   13. 


24  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


Soeben  erschien: 

MYTHOLOGIE 

der 

GERMANEN 

Gemein  faßlich   dargestellt 


Elard  Hugo  Meyer, 

Professor  an  der  llniversiiilt  Freiburg  i.  Br. 


Mit  einer  Deckenzeichnung  von  Professor  Wilhelm  Trübner. 


8°,  XII,   526  Seiten,  1903.    Preis  geheftet  M.   8.50, 
in  Leinwand  gebunden  M.  10. — . 


Inhalt:  Vorwort.  —  I.  Kapitel:    Die  Quellen  der  germanischen  Mythologie.  —  2.  Kapitel: 
Der  Seelenglaube.  —  3.  Kapitel:  Der  Alpglaube.  —  4.  Kapitel:  Die  Elfen.  —  5.  Ka- 

ffitel:  Die  Riesen.  —  6.  Kapitel:  Die  höheren  Dämonen.  —  7.  Kapitel:  Das  (Jötter- 
eben  und  der  (jötterdienst.  —  8.  Kapitel:  Die  einzelnen  Gütter.  —  9.  Kapitel: 
Die  einzelnen  Göttinnen.  —  10.  Kapitel:  Das  Christentum  in  der  nordischen  Mytho- 
logie. —  Anmerkungen.  —  Register. 

.  .  .  Jetzt  nun  legt  M.  ein  neues  großes  mythologisches  Werk  vor,  das 
anders  wie  sein  erstes  „durch  die  Schilderung  zu  wirken  versucht  und 
den  Gebildeten  zu  freiem  Genuß  wissenschaftlicher  Erkenntnis  einlädt". 
Damit  ist  seine  Anlage  und  sein  Zweck  treffend  genug  gekennzeichnet, 
und  die  Ausführung  entspricht  ganz  vorzüglich  den  Absichten  des  Vcrf.s. 
In  klarer,  übersichtlicher,  allgemein  verständlicher,  stets  psychologisch 
begründender  Form  behandelt  er  meisterhaft,  ohne  auf  weniger  wichtige 
Sonderfragen  oder  auf  Streitigkeiten  in  der  fielchrtcnwelt  einzugehen, 
seinen  Stoff  in  zehn  Kajjiteln.  .  .  . 

.  .  .  Von  den  nicht  ausschließlich  für  die  Wissenschaft  bestimmten 
Darstellungen  der  germanischen  Mythologie  halten  wir  dieses  Werk  M.s 
für  die  beste,  und  wir  wünschen  mit  dem  Verf.,  dafi  es  ihm  gelingen 
möge,  etwas  genauere  Kenntnis  von  dem  religiösen  Leben  unserer  heid- 
nischen Vorzeit  in  recht  weite  Kreise  der  Gebildeten  unseres  Volkes  zu 
tragen.  Selbstverständlich  muß  sieh  auch  jeder  Fachmann  mit  diesem 
neuen  Buche  vertraut  machen  und  abfinden,  und  die  studierende  Jugend 
dürfte  ebenso  mit  mehr  Genuß  und  Vorteil  zu  ihm  als  zu  M.s  älterem 
Buche  greifen,  zumal  durch  einen  reichen  Anhang  von  Anmerkungen  mit 
Literatur-  und  Quellenangaben  für  alle  gesorgt  ist,  die  einzelnen  Fragen 
näher  nachzugehen  wünschen.  Ein  sorgfältiges,  reichhaltiges  Register 
ermöglicht  auch  die  Benutzung  des  gediegen  ausgestatteten  Werkes  zu 
Nachschlagezwecken. 

Literarisches  Centralblatt.     igoj.     Nr.  ^2. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  25 


TEXTE  MD  UNTEHSUCHUNGElf 

ZUR 

ALTGERMAnSCHEff  RELIGIOISGESCHICHTE 

HERAUSGEGEBEN  VON 

FRIEDRICH  KAUPFMANN. 


Texte:  I.  Band. 

Aus  der  Schule  des  Wulfila.  Avxenti  Dorostorensis  epistvla  de  fide 
vita  et  obitv  Wulfilae  im  Zusammenhang  der  Dissertatio  Maximi  contra 
Ambrosivm.  Herausgegeben  von  Friedrich  Kauffmann.  Mit  einer 
Schrifttafel  in  Hehogravüre.     4°.     LXY,  135  S.     1899.  M.  16.—. 

Texte:  IL  Band. 
Die  Bruchstücke    der   Skeireins.     Herausgegeben  und  erklärt 
von  Dr.  Ernst  Dietrich.     Mit  einer  Schrifttafel  in  Kupferätzung.    4". 
LXXVin,  36  S.     1903.  M.  9.—. 

Untersuchungen:  I.  Band. 
Balder.    Mythus  und  Sage  nach  ihren  dichterischen  und  religiösen 
Elementen  untersucht  von  Friedrich  Kauffmann.     8°.     XII,  308  S. 
1902.  M.  9.—. 

Ankündigung:  Der  Herausgeber  hat  sich  das  Ziel  gesteckt,  die  Probleme 
der  deutschen  Altertumskunde  in  umfassenderer  Weise,  als  es  bisher  geschehen 
ist,  zu  behandeln  und  hegt  die  Hoffnung,  dass  von  der  Religionsgeschichte  her 
bedeutsame  Züge  des  altgermanischen  Wesens  und  Lebens,  die  bisher  nicht 
zur  Geltung  gebracht  werden  konnten,  sich  erhellen  werden.  Er  beabsichtigt, 
das  Quellenmaterial  neu  zu  sichten  und  zu  ergänzen  und  hat  im  ersten 
Bande  der  Textreihe  die  wichtigste  Urkunde  über  das  Leben  und  Wirken  des 
Gotenbischofs  Wulfila  zum  ersten  Male  vollständig  ediert.  Er  sucht  ferner  die 
religionsgeschichtliche  Methode  auf  die  Mythologie  anzuwenden  und  so  ein 
wichtiges  Forschungsgebiet  zu  neuen  Ehren  zu  bringen.  In  dem  ersten  Bande 
der  Untersuchungen  wird  der  Mythus  von  Balder  behandelt,  der  in  den 
letzten  Jahren  den  Mittelpunkt  einer  über  die  Grundlagen  unseres  mythologischen 
Wissens  geführten  Diskussion  gebildet  hat.  Der  Mythus  wird  nach  Ausscheidung 
der  dichterischen  Elemente  als  echt  heidnisch  erwiesen  und  das  destruktive 
Verfahren  durch  eine  positiv  religionsgeschichtliche  Beurteilung  der  dem  Mythus 
zu  Grunde  liegenden  Opferzeremonie  ersetzt. 


26 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


NORDISCHE 

ALTERTUMSKUNDE 

NACH  FUNDEN  UND  DENKMÄLERN  AUS  DÄNEMARK  UND  SCHLESWIG 

GEMEINFASSLICH    DARGESTELLT 

von 

D»*.  SOPHUS  MÜLLER 

Direktor    am    Nationalmuseum    zu    Kopenhagen. 


DEUTSCHE  AUSGABE 

UNTER   MITWIRKUNG    DES   VERFASSERS   BESORGT 
von 

DR.  OTTO  LUITPOLD  JIRICZEK 

Privatdozenten   der   germanischen   Philologie    an    der   Universität   Breslau. 

I.  Band:  Steinzeit,  Bronzezeit.  Mit  253  Abbildungen  im  Text, 
2  Tafeln  und  einer  Karte.  8°.  XII,  472  S.  1897.  Broschirt  M.  10. — , 
in  Leinwand  geb.  M.  11. — . 

II.  Band:  Eisenzeit.  Mit  189  Abbildungen  im   Text  und  2   Tafeln. 
8^"  VI,  324  S.   1898.  Broschirt  M.  7. — ,  in  Leinwand  geb.  M.  8.—. 

Inhalt:  I.  Steinzeit,  i.  Wohnplätze  der  älteren  Steinzeit. 
2.  Altertümer  aus  der  Zeit  der  Muschelhaufen.  3.  Chronologie  der  älteren 
Steinzeit.  4.  Die  Periode  zwischen  der  Zeit  der  Muschelhaufen  und  der 

Steingräber.  5.  Die  kleineren  Stein- 
gräber, Rundgräber  und  Hünenbetten. 
6.  Die  grossen  Steingräber  oder  Riesen- 
stuben. 7.  Das  Innere  der  Steingräber, 
Begräbnisbräuche  und  Grabbeigaben. 
8.  Die  jüngsten  Gräber  der  Steinzeit: 
Kisten-  und  Einzelgräber.  9.  Das  Stu- 
dium der  Steingräber,  eine  historische 
Übersicht.  10.  Altertümer  aus  der  jün- 
geren Steinzeit,  n.  Kunst  und  Religion. 
12.  Das  Studium  der  Steinaltertümer, 
eine  historische  Übersicht.  13.  Herstel- 
iungstechnik  der  Geräte  und  Waffen. 
14.  Wohnplätze,  Lebensweise  etc. 

II.  Bronzezeit,  i.  Aufkommen  und 
Ent Wickelung  des  Studiums  der  Bronze- 
zeit. —  Die  ältere  Bronzezeit: 
2.  Altere  Formen  aus  Männergräbern, 
Waffen  und  Schmuck.  3.  Toilettegerät- 

II.  Band.  Abb.  89.  Aii^ermanischer  sii-    Schäften.     4.     Männer-    und    Frauen- 

»erner  Helm  aus  der  Völkerwanderungs-  trachten.   Feld-  und  Moorfunde.    q.  Die 
zejt  (im  Kieler  Museum.)  -li.      «.     /-\  ^1     •       tvt      j  j   -t. 

alteste  Ornamentik  im  Norden  und  ihr 

Ursprung  6.  Die  älteste  Bronzezeit  in  Europa.  7.  Beginn  der  nor- 
dischen Bronzezeit  und  Bedeutung  des  Bernsteinhandels.  8.  Grab- 
hügel und  Gräber.  9.  Der  spätere  Abschnitt  der  älteren  Bronzezeit. 
10.  Die  Leichenverbrennung,  Ursprung,  Verbreitung  und  Bedeutung 
des  Brauches.  —  Die  jüngere   Bronzezeit:    11.   Einteilung,  Zeitbe- 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


27 


Sophus  Müller,  Nordische  Altertumskunde  (Fortsetzung). 
Stimmung  und  Funde.  12.  Gräber  und  Grabbeigaben.  13.  Feld-  und  Moor- 
funde etc.   14.  Innere  Zustände,  Handwerk  und  Ackerbau,   Kunst  und 

Religion. 

III.     DIE    EISENZEIT.     Die 
ältere    Eisenzeit,     i.  Beginn    der 
Eisenzeit  in  Europa.    2.  Die  vorrömi- 
sche Eisenzeit.  Eine  fremde  Gruppe. 
3.  Zwei  nordische  Gruppen.    4.  Die 
römische  Zeit.   Altertümer  und  Indu- 
strie. 5.  Gräber  und  Grabfunde  aus  der 
römischen  Zeit.  6.   Die 
Völkerwanderungszeit. 
Fremde  und  nordische 
Elemente.  7.  Die  Grab- 
funde aus   der  Völker- 
wanderungszeit.  8.  Die 
grossen  Moorfunde  aus 
der  Völkerwanderungs- 
zeit. 9.  Die  Goldhörner  und  der 
Silberkessel.  Opferfunde  aus  der 
Eisenzeit.     —    Die     jüngere 
Eisenzeit.    10.  Die  nachrömi- 
sche   Zeit.      II.    Die    Tierorna- 
mentik   im     Norden.     12.    Die 
Vikingerzeit.     13.   Gräber,    Be- 
stattungsarten ,      Gedenksteine. 
14.  Handwerk,  Kunst  und  Reli- 
gion. Schlussbetrachtung :  Mittel, 
Ziel  und  Methode.     Sach-  und 
Autoren-Register.  —  Orts-  und 
Fundstätten-Register. 

<  .  .  .  S.  Müllers  Alterthums- 
kunde  ist  ebenso  wissenschaftlich 
wie  leicht  verständlich.  Es  ist 
freudig  zu  begrüssen,  dass  dieses 
Werkin  deutscherSprache  erscheint, 
und  O.  Jiriczek  war  eine  vortrefflich 
geeignete  Kraft,  sich  dieser  Aufgabe 
der  Uebersetzung  zu  unterziehen  .  . . 
Die  verschiedenen  Anschauungen 
der  Gelehrten  über  einzelne  Er- 
scheinungen werden  in  objektiver 
Weise  dargelegt,  wodurch  in  das 
Werk  zugleich  eine  Geschichte  der 
nordischen  Archäologie  verwebt  ist. 
Dabei  hat  M.  jederzeit  seine  Blicke 
auf  die  Parallelerscheinungen  und 
die  Forschung  bei  anderen  Völkern 
gerichtet  und  dadurch  den  Werth 
seines  Werkes  über  die  Grenzen 
der  nordischen  Archäologie  erwei- 
tert. Besondere  Anerkennung  ver- 
dient auch  die  klare  und  scharfe  Ei  - 
Band.  Abb.  107.  Schwert  -id  Dolche  aus  klärung  technischer  Ausdrücke. . . 
der  ältesten  Bronzezeit.  Literar.   Centralblatt  T897,  ^^^-  ^- 


28  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg 


Unter  der  Presse: 

GRUNDRISS 


DER 

GERMANISCHEN  PHILOLOGIE 

UNTER    MITWIRKUNG    VON 

K.von  AMIRA,  W.  ARNDT,  O.  BEHAGHEL,  D.BEHRENS,  H.  BLOCH,  A.BRANDL,  O.BREMER, 
W.  BRÜCKNER,  E.  EINENKEL,  V.  GUDMUNDSSON,  H.  JELLINGHAUS,  K.  TH.  von  INAMA- 
STERNEGG,  KR.  KALUND,  FR.  KAUl' FMANN,  F.  KLUGE,  R.  KOEGEL,  R.  von  LILIENCRON, 
K.  LUICK,  J.  A.  LUNDELL,  J.  MEIER,  E.  MOGK,  A.  NOREEN,  J.  SCHIPPER,  H.  SCHUCK, 
A.  SCHULTZ,  TH.  SIEBS,  E.  SIEVERS,  W.  STREITBERG,  B.  SYMONS,  F.  VOGT,  PH.  WEGENER, 

J.  TE  WINKEL,  J.  WRIGHT 

HERAUSGEGEBEN 

von 

HERMANN    PAUL 

ord.  Professor  der  deutschen   Philologie   an   der  Universität   München. 

ZWEITE  VERBESSERTE  UND  VERMEHRTE  AUFLAGE. 

Diese  neue  Auflage  wird  ebenso  wie  die  erste  in  Lieferungen  erscheinen 
und  voraussichtlich  im  Laufe  des  Jahres  1904  vollständig  werden.    Die  Käufer 
verpflichten  sich  mindestens  zur  Abnahme  eines  Bandes;  einzelne  Lieferungen 
werden  nicht  abgegeben. 
I.Band.  ^"halt: 

I.  Abschn.  ;  BEGRIFF    UND    AUFGABE    DER    GERMANISCHEN    PHILOLOGE.     Von 

H.  Paul. 
II.  Abschn. :  GESCHICHTE  DER  GERMANISCHEN  PHILOLOGIE.     Von  H.  Paul. 

III.  Abschn.:  METHODENLEHRE.     Von  H.  Paul. 

IV.  Abschn.:  SCHRIFTKUNDE:    i.   Runen   und  Runeninschriften.  Von  E.  Sievers  (mit  einer 

Tafeil.  2.  Die   lateinische    Schrift.    Von    IV.  Arndt.    Überarbeitet  von  H.  Bloch. 

V.  Abschn.  :  SPRACHGESCHICHTE:     i.     Phonetik.      Von   E.   Sievers.      2.    Vorgeschichte 

der    altgerinanischen  Dialekte.     Von     F.    Kluge.     3.  Geschichte    der    gotischen 

Sprache.  Von  F.  Kluge.  4.  Geschichte  der  nordischen  Sprachen.  Von  A.  Noreen. 

5.  Geschichte    der   deutschen    Spraclie.     Von     0.    Behaghel   (mit    einer    Karte). 

6.  Geschichte  der  niederländischen  Sprache.  Von  J.  te  Winkel  ^lnit  einer 
Karte).  7.  Geschichte  der  englischen  Sprache.  Von  /".  Kluge  (mit  einer 
Karte).  Mit  Beiträgen  von  D.  Behrens  und  E.  Einenkel.  8.  Geschichte  der 
friesischen  Sprache.     Von    Th.  Siebs. 

Anhang:  Die  Behandlung  der  lebenden  Mundarten:  i.  Allgemeines.  Von 
Ph.  Wegencr.  2.  Skandinavische  Mundarten.  Von  y.  A.  I.undell.  3.  Deutsche 
und  niederländische  Mundarten.  Von  Fr.  Kauffmann.  4.  Englische  Mund- 
arten.    Von   y.    IVrighi. 

II.  Band. 

VI.  Abschn.:  LITERATURGESCHICHTE:  i.  Gotische  Literatur.  Von  E.  Sievers.  Neu 
bearbeitet  von  IV.  Streitberg.  2.  Deutsche  Literatur  :  a)  althoch-  imd  altnieder- 
deutsche. Von  R.  Koegel  und  W.  Brückner.  lA  mittelhochdeutsche.  Von  F.  Vogt. 
c)  mittelniederdeutsche.  Von  H.  yellinghaus.  3.  Niederländische  Literatur. 
Von  y.  te  Winkel.  4.  Friesische  Literatur.  Von  Th.  Siebs.  5.  Nordische 
Literaturen:  ai  norwegisch-isländische.  Von  E.  Mngk.  b)  schwedisch-dänische. 
Von  H.  Schuck.  6.  Englische  Literatur.  Von  A.  Brandl. 
Anhang:  Übersicht  über  die  aus  mündlicher  Überlieferung  geschöpften 
Sammlungen  der  Volkspocsie:  a)  skandinavische  Volkspoesie.  Von 
A.  l.undell.  —  b)  deutsche  und  niederländische  Volkspoesie.  Von  y.  Meier.  — 
c)  englische  Volkspoesie.     Von  A.  Brandl. 

METRIK  :  I.  Allgerm.  Metrik.  Von  E.  Sievers.  Neu  bcarb.  von  Fr.  Kauffmann. 
2.  Deutsche  Metrik.  Von  //.  Paul.  —  3.  Englische  Metrik:  a)  Heimische  Metra. 
Von  K.  I.uick.  b)  Fremde  Metra.     Von   y.  Schipper. 

III.  Band. 
WIRTSCHAFT.     Von   A'.    Th.  von   Inama-Sternegg. 
RECHT.     Von   A".  von  Amira. 
KRIEGSWESEN.     Von   A.  Schultz. 
MVTHOLOf;iE.     Von   E.  Mogk. 

SITTE  :   I.  Skandinavische  Verhältnisse.  Von    V.  Gudmundsson  nnd  Kr.  Kalund. 
2.  Deutsch-englische  Verhältnisse.    Von  A.  Schultz.  —  Anhang:  Die  Behand- 
lung der  volkstümlichen  Sitte  der  Gegenwart.     Von  E.  Mogk. 
KUNST.  I.  Bildende  Kunst.  Von  A.  Schultz.  —  a.  Musik.  Von  R.  v.  I.iliencron. 
HELDENSAGE.    Von   B.  Symons. 
ETHNOGRAPHIE  DER  GERMAN.  STÄMME.  Von  O.  Br:mer.  (Mit  6  Karten.) 

NB.  Jedem  Bande  wird  ein   Namen-,  Sach-  und  Wortverzeichnis  beigegeben. 

Bis  jetzt  erschienen  :   I.  Band  (vollständig;.   Lex.  8".  XVI,  1621  S.  mit  einer  T.ifel  und  drei   Karten  1901 
Broschiert  M.  25. — ,    in  Halbfranz   gebunden  M.  28. — . 
II.  Band,   i. — 3.    Lieferung  ä  M.  4.—,     4.  Lieferung    M.  2.50. 
III.   Band  (vollstäntligi.   Lex.  8".    XVII,  995  S.     Mit  0  K.irten.     1900. 
Broschiert   M.   16. —  ;    in   Halbfranz  gebunden   M.   18.50. 


VII. 

Ab. 

ichn. : 

B 

and. 

VIII. 

AI 

ischn. 

IX. 

> 

X. 

» 

XI. 

> 

XII. 

• 

XIII. 

Abschn. 

XIV. 

> 

XV. 

> 

Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  29 


Sonderabdrücke   aus  der  zweiten   Auflage 

von 

,, Pauls  Grundriss  der  germanischen  Philologie". 


AMIRA,   K.   V.,   Grundriss    des   germanischen   Rechts.      Mit 

Register.  Der  zweiten  verbesserten  Auflage  zweiter  Abdruck. 
VI,  184  S.     1901.  M.  4.—,  in  Lwd.  geb.  M.    5—. 

„Das  umfangreiche  Material  ist  mit  Umsicht  und  Gewissenhaftigkeit 
zusammengestellt,  mit  Geschick  und  Einsicht  verwerthet,  weil  vorzugs- 
weise nur  das  wichtigste  und  Entscheidendste  ausgewählt  wurde;  selbst 
die  Schlussfolgerungen  aus  jahrelangen  Forschungen  sind  öfters  in  einen 
Satz  zusammengedrängt.  Die  neueren,  rechtshistorischen  Forschungen 
sind  -nach  Gebühr  berücksichtigt  ...  Die  Darstellung  ist  klar,  gleich 
anregend,  wie  wissenschaftlich  verständlich  sowohl  in  der  Wiedergabe 
der  bereits  vorUegenden,  wie  der  eigenen  neuen  Ergebnisse  .  .  .  ." 

Deutscher  Reichsanzeiger  i8gi  Nr.  IQ4- 

BEHAGHEL,  OTTO,  Geschichte  der  deutschen  Sprache.  Mit 
einer  Karte.  Der  zweiten  verbesserten  Auflage  zweiter  Abdruck, 
IV  und  (I.  Band)  S.  650—780  und  9  S.  Register.    1902.  M.  4.—. 

in  Lwd.  geb.  M.   5. — . 

, Wie  die  bisherigen  Arbeiten  dieses  Gelehrten,  so  zeichnet  sich 

auch  diese  neueste  durch  die  psychologisch-historische  Behandlung  ihres 
Gegenstandes  aus;  sie  kann  sehr  wohl  als  Typus  der  sprachgeschicht- 
lichen Darstellung  gelten,  wie  sie  die  wesentlich  psychologisch  basierte 
neuere  Sprachforschung  fordert,  und  veranschaulicht  aufs  glücklichste 
die  von  Paul  aufgestellten  Theorieen.  Wer  sich  mit  den  Problemen  und 
der  ganzen  Disciplin  der  neueren  Sprachwissenschaft  an  einem  bestimmten 
Sprachobject  bekannt  machen  will,  kann  dies  an  derHand  der  Behaghel'schen 
Arbeit  mit  ihrem  jedem  Germanisten  geläufigen  oder  doch  fasslichen 
Material  verhältnismässig  mühelos  erreichen  .  .  ." 

Zeitschrift  f.  d.  Realschulwesen  XV ,  6. 

BRANDL,   A.,  Geschichte  der  englischen  Literatur. 

(In  Vorbereitung.) 

BREMER,  O.,  Ethnographie  der  germanischen  Stämme.  XII, 
216  S.  Mit  6  Karten.  1900.  M.  6.—,  in  Lwd.  geb.  M.  7.^. 
„  .  .  .  Ein  Vorzug  der  Schrift  Bremers  ist  die  klare  Anordnung 
und  harmonische  Durcharbeitung,  wodurch  sie  sich  vor  weitschichtigeren 
Arbeiten,  wie  Müllenhoffs  deutscher  Altertumskunde,  auszeichnet.  Er 
bietet  im  Beginne  eines  jeden  Abschnittes  ein  sehr  reiches  Literatur- 
verzeichnis, welches  jedem,  der  sich  weiter  in  die  Sache  vertiefen  will, 
zum  Führer  dienen  kann.  Namentlich  viele  zweifelhafte  Fragen  mit 
schwieriger  Auslegung  treten  im  Verlaufe  der  Arbeit  hervor,  wo  man 
sich  mit  einem  non  liquet  begnügen  muss,  und  nicht  immer  entscheidet 
sich  der  Verfasser  in  der  einen  oder  anderen  Richtung,  sondern  stellt 
die  widersprechenden  Ansichten  einfach  einander  gegenüber  ....  Wir 
wollen  schliessUch  darauf  hinweisen,  dass  Bremers  Arbeit  in  der  ersten 
Auflage  des  Paul'schen  Grundrisses  nicht  enthalten  war,  dass  daher  alle, 
welche  die  erste  Auflage  noch  benutzen,  gut  thun  werden,  den  Sonder- 
abdruck sich  zur  Ergänzung  zu  beschaffen  ..."      Globus  1901 ,  Ar.  10. 

JELLINGHAUS,   HERMANN,   Geschichte  der  mittelnieder- 
deutschen Literatur.     IV,  56  S.     1902.  M.  1.50. 


30  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


Sonderabdrückc  aus  der  2.  Auflage  von  Pauls  Grundriss: 

KLUGE,  FRIEDRICH,  Vorgeschichte  der  altgermanischen 
Dialekte.  Mit  einem  Anhang:  Geschichte  der  gotischen  Sprache. 
XI    und     (I.    Band)    S.   323 — 517    und    10    S.     Register.     1897. 

M.  4.50,  in  Lwd.  gbd.  M.  5.50. 
,.Mit  Meisterschaft  hat  Kluge  die  noch  schwerere  Aufgabe  gelöst, 
die  „Vorgeschichte  der  altgermanischen  Dialekte"  d.  h.  die  aus  der  Sprach- 
vergleichung er.schlossene  älteste  (vorhistorische)  Gestalt  der  germanischen 
Sprache  auf  100  Seiten  so  darzustellen,  dass  neben  den  als  sicher  zu  be- 
trachtenden Ergebnissen  der  bisherigen  Forschung  auch  noch  schwebende 
Fragen  und  künftige  Aufgaben  berührt  werden." 

L.    Tobicr,   Littcralurblalt  f.  gcrm.  u.  rom.  Philologie  iSqo  S.  135. 

Geschichte  der   englischen  Sprache.    Mit  Beiträgen  von 

D.  Behrens  und  E.  Einenkel  und  mit  einer   Karte.     IV    und 
(I.  Band)  S.  926-  -1148  und  14  S.  Register.    1899. 

M.  5.50,  in  Lwd.  gebd.  M.  6.50. 
,,  .  .  .  Der  Geschichte  der  englischen  Sprache  ist  mit  Recht  ein 
erheblicher  Raum  überlassen  worden.  Kluge  bespricht  zunächst  die 
Einwirkung  fremder  Sprachen,  namentlich  des  Skandinavischen  (über  die 
Stellung  des  Französischen  in  England  und  die  Elemente,  die  es  der 
heimischen  Sprache  zugeführt  hat,  handelt  die  beigegebene  Erörterung 
von  Behrens  eingehender)  und  die  Schriftsi)rache  und  verfolgt  dann 
im  Einzelnen  die  Entwickelung  der  Laute  und  Flexionen  durch  die  alt- 
und  mittelcnglischc  Periode  bis  zur  Zeit  Shakespeare's.  Klugc's  Arbeit, 
welche  die  Resultate  der  Studien  Anderer  bequem  zugänglich  macht 
und  mit  einer  Fülle  eigener  Bemerkungen  verbindet,  verdient  volle  An- 
erkennung. Dankenswerth  ist  es,  dass  Einenkel  eine  Syntax  beige- 
steuert hat,  welche  hauptsächlich  auf  der  Sprache  des  14.  Jahrhunderts 
beruht  .  .  ."  Lilcrar.   Ccntralhlatt  i8()2,   Nr.  8. 

KOEGEL,  RUDOLF,  und  WILHELM  BRÜCKNER,  Ge- 
schichte der  althoch-  und  altniederdeutschen  Literatur. 
IV,   132  S.   1901.  M.  3.-  ,  in  Lwd.   gbd.  M.  4. — . 

LUICK,   K.,  Englische  Metrik,    a)  Heimische  Metra, 

(In  Vorbereitung.) 

MOGK,  EUGEN,  Germanische  Mythologie.    VI,   177  S.  1898- 

M.  4.50,  in  Leinwand  geb.  M,  5.50. 
,,  .  .  Hier  haben  wir  es  mit  einer  Leistung  ersten  Ranges  zu  thun. 
Bei  gründlichster  Sprachkenntnis  nichts  von  philologischer  Einseitigkeit, 
bei  festen  Grundanschauungen  nichts  von  Liebhaberei  für  dieses  oder 
jenes  Erklärungsprinzip,  überall  vielmehr  tiefes  kritisches  Erfassen  der 
.Mythologeme  unter  psychologischem  — oder  richtiger  anthropologischem  — 
Gesichtspunkte,  überall  strenge  geschichtliche  und  morphologische  Sich- 
tung .  .  .  Auch  in  der  Auswertung  der  Literatur,  wie  in  der  Gliederung 
und  Darstellung  des  Stoffes  zeigt  sich  die  Meisterschaft  des  seinen  Ge- 
genstand völlig  beherrschenden  Gelehrten  .  .  ." 

Zeitschrift  f.  d.   Rcalschuhccscii  X  VII,  lO. 

Geschichte     der    norwegisch -isländischen   Literatur. 

Mit  Regi.ster.     VIII.   386  S.     1903. 

M.  9.  —  ,   in   Leinwand  geb.   M.   10. — . 
NOREEN,  ADOLF,   Geschichte   der  nordischen  Sprachen. 

IVu.(I.Band)S.  518-^-  649U.  7  S.Register.  1898.  M.4.  -,gbd.M.  5.— . 
«Noreen's  Behandlung  des  Nordischen  kann  als  ej)Ochcmachend  für 
die  nordischen  Studien  bezeichnet  werden.  Zum  ersten  Mal  wird  hier  eine 
Geschichte  des  Nordischen  gegeben,  welche  nicht  nur  die  Literatur- 
sprachen berücksichtigt,  sondern  auch  die  I'eriode  des  Gemeinnordischen 
auf  Grundlage  der  Runeninschriften  l)ehandelt.  Noreen's  Darstellung 
zeichnet  sich  durch  genauestes  Eingehen  auf  zeitliche  und  localc  Unter- 
schiede aus  und  liefert  eine  Fülle  neuer  Resultate.» 

Literar.   Ccntralhlatt  iS'QO,  Nr.  q. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  31 

PAUL,  HERMANN,  Geschichte  der  germanischen  Philologie. 

IV  und  S.  9 — 158  und  23  S.  Register.     1897.  M.  4.—. 

,,Die  besonders  in  der  neueren  Zeit  immer  massenhafter  heran- 
flutendc  germanistische  Literatur  zum  Zwecke  einer  geschichtlichen  Dar- 
stellung zu  verarbeiten,  war  keine  leichte  und  wahrlich  auch  keine  ver- 
lockende Aufgabe.  Paul  hat  diese  Aufgabe  mit  einer  Geschicklichkeit 
bewältigt,  die  sich  nur  aus  einer  sichern  und  in  den  Kern  der  Dinge 
eindringenden  kritischen  Beherrschung  des  gewaltigen  Stoffes  ergeben 
konnte;  er  hat  nicht  nur  Ordnung  und  Übersicht  geschafft,  sondern  auch 
trotz  der  bio-  und  bibliographischen  Fülle,  der  nicht  aus  dem  Wege  zu 
gehen  war,  eine  Darstellung  gegeben,  die  nicht  nur  lesbar,  sondern  durch 
ihren  pragmatischen  Aufbau  mitunter  sogar  fesselnd,  überall  aber  klar 
und  lehrreich  ist."  Zeitschrift  f.  d.  Realschuhveseti  XV,  6. 

Methodenlehre  der  germanischen  Philologie.     IV  und 

S.  159—247.     1897.  ^I-  2.—. 

,,Die  Methodenlehre  ist  eine  wahre  Schatzkammer  feinsinniger 
Beobachtungen  und  Erfahrungen.  .  ." 

Zeitschrift  f.  vergl.  Literaturgeschichte  N.  F.  Band   V,  Heft  3. 

—  —  Deutsche  Metrik.  (In  Vorbereitung.) 

SCHUCK,  H.,    Geschichte  der  schw^edisch-dänischen  Lite- 
ratur.    17  S.     1904.  M.  ^.60. 

SIEBS,   THEODOR,   Geschichte   der  friesischen  Literatur. 
IV,  34  S.     1902.  M.  I.—. 

SIEVERS,    E.,    Altgermanische    Metrik.     Neu    bearbeitet    von 
Friedrich  Kauffmann.  (In  Vorbereitung.) 

SYMONS,  B.,  Germanische  Heldensage.  Mit  Register.  VI,  137  S. 

1898.  M.   3.50,  in  Leinwand  gebunden  M.  4.50. 

4  .  .  Die  Darstellung  des  Verfassers  zeugt  überall  von  besonnener 
und  eindringender  Kritik  und  wird  gewiss  einen  ebenso  nutzbringenden 
als  anregenden  Studienbehelf  abgeben.  .  .■> 

Zeitschrift  für  das  Realschulwesen  XV,  6. 

VOGT,  FRIEDRICH,  Geschichte  der   mittelhochdeutschen 
Literatur.    IV,  202  S.     1902.      M.  4.50,  in  Lwd.  geb.  AI.  5.50. 

te  WINKEL,  JAN,  Geschichte  der  niederländischen  Sprache. 

Mit  einer  Karte.  IV  und  S.   781 — 925   und  6  S.   Register.    1898. 

M.  5.—. 
,,J.  te  Winkel  hat  eine  Geschichte  der  niederländischen  Sprache 
geliefert,  die  sehr  geeignet  scheint,  in  ein  den  meisten  Germanisten 
fernstehendes  Gebiet  einzuführen:  besonders  ist  die  Entwickelung  der 
Schriftsprache  ins  Auge  gefasst,  ihre  verschiedenen  Dialektbestandteile, 
die  Orthographie,  der  Einfluss  fremder  Sprachen.  Der  grammatische 
Abriss  behandelt  zwar  die  Lautlehre  nur  kurz,  geht  aber  ausser  auf  die 
Fle.xion  auch  auf  die  Wortbildung  und  den  Wortschatz  nach  Herkunft 
und  Bedeutungsentwickelung  ein."         Literar.   Centralhlatt  1891  Nr.  8. 

Geschichte  der  niederländischen  Literatur.    IV,  102  S. 

1902.  M.   2.50,  in  Lwd.  geb.  M.   3.50. 


32  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


@tt)moIogiftf)e§ 

von 

iTrtcöricb  Ikluoc, 

^rofcffcr  an   bcr  Uniöerfitöt   gveiburg   i.  Sr. 

®c(ö§tc  tjcrbcffcrtc  mib  Dcnnctjrtc  5lnflnflc. 
Ccr.  8«.  XXVI,  510  ©.   1899.    5)3rei§  brofd)iert  2Kf.  8.—,  in  C^albfranj  gebunben  2«f.  10.— 

©Dv  bein  ®rjc{)einen  ber  erften  3Iiif(age  öou  ßlugCB  cfjtmul0gifd|Bm 
H)ÖrfCVlJUri|  ftat  cy  eine  (e;citQ(ijd)c  33enr6eitnng  ber  @ti)mo(ogie  unfere»  mobemcn 
(SprQdjjcf)a^e§  nict)t  gegeben,  '^n  erfolg  ber  feit  bem  Sai)re  1884  er)rf)ieneneH  fünf 
5(uflagen  unb  bie  SInerfennung,  weidjc  bem  S3ud)e  jn  Zdi  geioorben,  ^ben  gezeigt, 
rcie  rtd)tig  ber  ®ebnn!e  mav,  bie  ©rgebniffe  be§  ansie^enbften  nnb  roertöDUften  STetteS 
ber  roifienf(i)aft(id)cn  SBortforfdjnng :  ben  über  bie  (Sntflel)nng  nnb  @e|d)icf)te  ber  cinsetnen 
SBörter  unferee  ©prad)fd)ntsesi,  in  fnnpper  lejifalifdier  2)arfteUnng  äufammenänfaffen. 

jDer  S8erfaffer  I)nt  e«  fid)  gnr  ?(nfgabe  gemadjt,  g-orni  unb  33ebeutnng  jebeS 
2öorte§  bi§  gu  feiner  Ouede  ju  öerfolgen,  bie  ^C5iel)nngen  ^u  ben  {(Qffi)d)en  ©pradien 
in  gleidiem  SJ^n^e  betonenb  mie  ha§>  33ermnnbtfd)nft8Derl)ältni^^  jn  ben  übrigen 
germanifdjen  unb  ben  ronmnifdien  Spradjen;  aud)  bie  entfernteren  orientatifdjen,  foraie 
bie  !e(tifd)en  unb  bie  f(nt»ifdien  Spradjen  finb  in  alten  fällen  lierange^ogen ,  ido  bie 
^orfdning  eine  i8eru)anbtfd)aft  fcftäuftetleu  öermag.  (Sine  allgemeine  Einleitung  bet)anbelt 
bie  ©efd)id)te  ber  beutfdjcn  ©pradje  in  if)ren  Umriffen. 

S)ie  öorliegenbe  neue  ^Inflage,  bie  ouf  jeber  (Seite  93effcrungen  ober  3»)iH^c  auf* 
meift,  ()ält  an  bem  fiüt)cren  ^;programm  be§  S3erfe§  feft,  ftrcbt  aber  micbernm  nad) 
einer  !i^ertiefung  unb  (Sriueiterung  ber  niürtgefd)id)tlid}en  Probleme  nnb  ift  aud)  bie** 
mal  bemüt)t,  ben  neueften  5oi^t)d)ritten  ber  ettimologifd^en  Sßortforfdiung  gebüljrenbe 
9ied)nung  ^n  tragen;  fie  unterfdieibct  fidi  oon  ben  frül)eren  'i?lnflagen  befonber§  bnrrf) 
)prad)miffen)d)aftlid)e  i)iad)meife  nnb  Quellenangaben,  foiuie  burd)  3lufnal)me  maud)er 
jüngerer  SBortc,  bereu  @efd)id)te  in  ben  übrigen  )ö3örtcrbüd)eru  menig  berüdfid)tigt  ift, 
unb  burd)  umfäugliriiere^^  ^^n,^icl)cn  bcr  bcntfd)en  'JJi^unbavten.  ?(uä  ben  erften  löud)= 
ftaben  feien  nur  bie  folgenben  SBörter,  jum  Xcil  ^Jceufdjöpfnugen  unfere^  3al)rt)uubert?, 
angefül)rt,  bie  neu  aufgenommen  morben  finb:  allerbing^,  5nt!anälcr,  5(nfang»grünbe, 
5{ngelegeul)eit ,  5{ufd)aulid)teit,  anftatt,  an^ügtid),  5(fd)cnbri3bcl,  "i?(fd)ermittmod),  au«S= 
mergeln,  iöegciftcrnng,  bel)er5igen,  beläftigcn,  bcmitleibcn,  bcfeitigen,  93emeggrnnb,  bemer!= 
ftelligen,  bilbfam,  biciDetlen,  ölamage,  Söüttner,  St)rift,  Sl^riftbaum,  d^riftfinbd)eu; 
ani  bem  93nd)ftaben  Si  nennen  mir:  .Stabad)e,  ilämpe^,  .Slammerfäijdien,  .Kanapee, 
Äannengie^er,  iiänfterleiu,  ilanter,  iUper-,  iläpfer,  iiartätfd)e,  .SiaiHMiiammer  u.  f.  m. 
Slm  beften  aber  t)eraufd)aulid)cn  einige  ^Q^^en  bie  ^eroollftänbiguug  bc»  SBerfeg  feit 
feinem  erften  Grfd)eiuen :  bie  3nl)t  bcr  @tid)morte  f)at  fid)  öon  ber  erften  jur  fed)§ten  ?luf(age 
öermc!)rt  im  93ud)ftabcn  VI:  öon  130  auf  280,  ^:  Don  387  auf  520,  2):  öou  137 
auf  200,  ®:  öon  100  auf  160,  J:  öon  236  auf  329,  @:  öon  280  auf  330,  Ä: 
öon  300  auf  440,  ^:  öou  180  auf  236. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  33 

Soeben  erschien: 

Von  €ui\)tt  bis  ^effing. 

(S|)rocf)gejrf)ic^tlid)e  S(ufjö^e 

Don 

^vofefiov  Ott  ber  lliiioerittät  ^rei&urg  i.  Sr. 

23iei-te  buvd)gei'ef)ene  Stuflage. 
8".  VII,  253  S.  mit  einem  Kärtd;en.    1904.    ^reig  m.  4.—,  gebunben  m.  5.— 

^n^alt:  .Q1rd)cu|pvac^c  unb  33o(f§ipracf)e.  —  9)lai-imtnQn  nnb  feine  ^onjtet.  — 
Sutl^er  unb  bic  bentfd)c  3prad}c.  —  <2d)riftfte(Icr  unb  Sudjbrudcr.  —  ®d)riftfprac^e 
unb  SDhmbart  in  ber  ©djiueij.  —  Oberbentfd)cv  unb  niitte[beutfd)cr  2Sortfd^ot^.  — 
^ficbcrbeutfil)  unb  C"^od)beutfd).  —  Satein  unb  .öuinanismuS.  —  y^bmi  unb  5J?obe.  — 
Obcrbeutfdlanb  unb  bte  fiatfjoltfen.  —  @oetl)e  unb  bie  beutfd)e  (2pract)e.  —  Stn^ 
^ang :  ß^ittafein  ^ux  neu[)od]beutfd)en  @prad}i]cfd)id)te;  Flamen-  imb  ®ad)regifter ; 
3Bortrcgifter. 

Urteile  der  Presse  über  die  bisherigen  Auflagen : 
„Es  muss  mit  allem  Nachdrucke  betont  werden,  dass  Kluges  Schrift  eine 
sehr  lehrreiche  und  für  den  grösseren  Leserkreis,  für  den  sie  bestimmt,  hoch- 
erwünschte ist."  Dexitsche  Littcraturzeiiung  18S8  Nr.  14. 

„Das  lebendige  Interesse  der  Gebildeten  für  die  deutsche  Sprache  und 
ihre  Geschichte  ist,  wie  man  mit  Genugthuung  wahrnehmen  kann,  augenblicklich 
lebhafter  denn  je.  Die  Schrift  Kluges,  in  welcher  die  wichtigsten,  für  die 
Bildung  unserer  neuhochdeutschen  Schriftsprache  massgebenden  IMomente  ge- 
meinverständlich besprochen  werden,  darf  daher  auf  einen  ausgedehnten  dank- 
baren Leserkreis  rechnen."  Schwab.  Merkur  IJ.  Abt.  i.  Bl.  v.  g.  Dez.  1887. 

,,Der  Verfasser  der  vorliegenden  Aufsätze  zur  Geschichte  der  neu- 
hochdeutschen Schriftsprache  hat  bereits  bewiesen,  dass  er  es  vortrefflich 
versteht,  für  einen  grösseren  Leserkreis  zu  arbeiten,  ohne  der  strengen 
Wissenschaftlichkeit  dadurch  Abbruch  zu  thun.  Er  weiss  seine  Forschungen 
in  ein  Gewand  zu  kleiden,  welches  auch  Nicht-Fachleute  anzieht;  er  stösst 
nicht  ab  durch  zu  viele  Citate,  durch  störende  Anmerkungen  und  weit- 
läufige Exkurse ;  er  greift  geschickt  die  interessantesten  Probleme  heraus 
und  behandelt  sie  mit  leichter  Feder,  so  dass  auch  der  Laie  gereizt  wird, 
weiter  zu  lesen.  Und  sollte  es  nicht  ein  Verdienst  sein,  gerade  die  ebenso 
schwierigen  als  wichtigen  und  interessanten  Fragen,  die  sich  an  die  Ge- 
schichte der  Ausbildung  unseres  schriftlichen  Ausdruckes  anknüpfen,  in 
weitere  Kreise  zu  tragen,  insbesondere  auch  die  Schule  dafür  zu  gewinnen? 
Die  Schule,  die  sich  der  germanistischen  Forschung  gegenüber  sonst  so 
spröde  verhält  r  Wenn  Kluge  mit  der  vorliegenden  Schrift  in  Lehrerkreisen 
denselben  Erfolg  erzielt,  wie  mit  seinem  etymologischen  Wörterbuche,  so 
verdient  er  schon  deswegen  die  wärmste  Anerkennung.  ..." 

Literarisches  Centralblatt  1888  Nr.  34. 

,, Nicht  mit  dem  Ansprüche,  eine  vollständige  Geschichte  der  deutschen 
Sprache  zu  bieten,  tritt  Kluge  auf,  er  will  in  einer  ,, Reihe  unverbundener 
Aufsätze"  nur  ,, zusammenfassen,  was  Fachleute  vor  und  seit  Jakob  Grimm  über 
ein  paar  sprachwissenschaftliche  Probleme  ermittelt  haben."  Diese  Aufsätze 
aber  fügen  sich  von  selbst  zu  einem  innerlich  zusammenhängenden  Ganzen, 
sodass  wir  hier  in  der  That  eine  höchst  anziehende  Darstellung  der  Lebens- 
geschichte  unseres  Neuhochdeutsch  von  seinen  Anfängen  um  die  Wende  des 
fünfzehnten  und  sechzehnten  Jahrhunderts  bis  zur  Begründung  seiner  Allein- 
herrschaft  um   die   Mitte   des  achtzehnten  Jahrhunderts  vor  uns  haben.  ....'♦ 

Die  Grenzboten  1888  Nr.  ig 


34  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassbürg. 

DOlI 

giicbrit^  tlutjc 

Sßtofefior  an  bev  Uniucvfität  )>rc'lJ"^9  '■  S3r. 

8^  XII,  13G  ©.  1895.    ©erjeftet  ^J?.  2.50,  in  Seinmaiib  ßcbiinben  M.  3.50. 

Sniialt:  I.  Über  bic  Stubentcni>i'rtrf|C-  Stubenten  unb  ^fiUifter.  — 
2:run!enlitünei.  —  SUntife  (ricmcntc.  —  53uvfd}ifofe  Zoologie.  —  33i6lt)d)=tI)eoIo9ifd)e 
9iad)flän9e.  —  ^m  23ann  beä  9iotit)eIf(^.  —  gran,^ö[ifd)e  (^iuflüife.  —  ©rammo» 
tifc^e  ßigcnart.  —  Urfpruug  imb  a>erbreitung.  —  II.  SSJörtcrlind)  bcr  Stitbcntcn» 
f^rac^e. 

<Beim  Lesen  dieses  Buches  fühlt  man  sich  oft  von  einem  Hauche  frischen, 
fröhlichen  Studentenlebens  berührt,  und  selbst  das  anscheinend  so  trockene 
Wörterbuch  reizt  durch  seinen  manchmal  recht  humoristischen  Inhalt  zu  einem 
herzlichen  Lachen.  Es  war  in  der  That  eine  dankbare,  freilich  auch  recht 
schwierige  Aufgabe,  das  für  die  ältere  Zeit  so  spärliche  und  vielfach  sehr  ver- 
steckte Material  zu  sammeln  und  daraus  in  grossen  Zügen  eine  Geschichte  der 
deutschen  Studentensprache  zu  entwerfen,  die  um  so  grösseren  Dank  verdient, 
als  sie  nicht  nur  der  erste  umfassende  und  auf  wirklichem  Quellenstudium  be- 
ruhende Versuch  der  Art  ist,  sondern  auch  mit  grossem  Geschick  sich  auf 
jenem  Grenzgebiet  zwischen  populärer  und  streng  wissenschaftlicher  Dar- 
stellung bewegt,  das  einzuhalten  nicht  jedem  Gelehrten  gegeben  ist.  Gerade 
auf  diesem  Gebiet  hat  sich  Kluge  durch  sein  musterhaftes  etymologisches 
Wörterbuch  grosse  Verdienste  erworben ;  denselben  Weg  betritt  er  jetzt  mit 
gleichem  Erfolg  auch  in  der  vorliegenden  Schrift,  die  ihre  Entstehung  zumeist 
den  Arbeiten  zu  jenem  anderen  Werke  verdankt.  .  .  .> 

Lt'ler.  Centralhlatt  iSqs  Nr.  28. 

«Prof.  Kluge  hat  mit  vielem  Fleisse,  wie  die  zahlreich  eingestreuten  Be- 
legstellen beweisen,  sowie  gestützt  auf  eine  ausgedehnte  Lektüre  und  auf  eigene 
Beobachtung  die  Sprache  der  Studenten  in  alter  und  neuer  Zeit  nach  ihrem 
Ursprung  und  ihrer  Verbreitung  dargestellt  und  seiner  Abhandlung  ein  reich- 
haltiges Wörterbuch  der  Studentensprache  beigegeben.  Ist  das  Buch  als  Bei- 
trag zur  deutschen  Sprachgeschichte  und  Lexikographie  von  grossem  Werte, 
so  ist  es  auch  für  den  Akademiker,  der  die  eigenartige  Sprache  seines  Standes 
nach  ihrer  Entstehung  und  Geschichte  kennen  und  verstehen  lernen  will,  ein 
interessantes  Buch  und  besonders  zu  Dedikationszwecken  geeignet,  wofür  wir 
es  bestens  empfohlen  haben  wollen.»  Akad.  Monatshefte  jSqs  ^-  ^6.  Mai. 

«Eine  der  liebenswürdigsten  Erscheinungen  auf  dem  Gebiete  der  deutschen 
Sprachwissenschaft  ist  diese  neueste  Arbeit  des  durch  sein  mustergültiges 
etymologisches  Wörterbuch  der  deutschen  Sprache  bekannten  Germanisten. 
Streng  wissenschaftlich  und  dabei  so  gemeinverständlich  geschrieben,  dass 
jedermann  sie  mit  wahrem  Genüsse  lesen  kann,  wird  sie  in  den  Kreisen  derer 
besondere  Freude  bereiten,  die  selbst  eine  fröhliche  Studentenzeit  verlebt 
haben  und  nun  beim  Lesen  dieses  anziehenden  Büchleins  aus  den  schnurrigen, 
sonderbaren  Ausdrücken  der  studentischen  Kunstsprache  alte,  liebe  Gestalten 
der  goldenen  Jugend  in  der  Erinnerung  wieder  aultauchen  sehen.  Wer  hätte 
sich  nicht  manchmal  schon  gefragt,  woher  diese  närrischen  Wörter  stammen 
mögen?  Eine  fast  erschöpfende  Antwort  giebt  uns  Kluges  Buch,  eine  Antwort, 
die  uns  zugleich  ein  ganzes  Stück  Kulturgeschichte  vor  Augen  führt.  Wir 
sehen,  wie  im  i6.  und  17.  Jahrhundert  die  alte  lateinische  Gelehrtensprache, 
im  18.  Jahrhundert  das  Französische  Einfluss  gewinnen,  wie  die  Sprache  der 
Bibel  und  das  Rotwelsch  oder  die  Gaunersprache  viele  Beisteuern  liefern, 
wie  aber  vieles  auch  frei  erfunden  oder  in  fröhlicher  Keckheit  umgeformt, 
verstümmelt,  in  anderer  Bedeutung  gebraucht  wird.  Mancher  seltsame  Aus- 
druck, der  in  die  Schriftsprache  übergegangen  ist,  erhält  hieraus  seine  Erklärung.i 
Zeitschrift  des  allgemeinen  deutschen  Sprachvereins  1896  Nr.  t. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  35 

Oitetfen  unb  SBortfd^a^  ber  ©ainterfpvad^e 
uiib  bcr  iiern)aubtcn  GJcfjcimfpvai^en 

bon 

Sricbrid)  Äluge 

^vofeffov  an  ber  Unibcvfitöt  fjr^-'eifiuvg  i.  93. 


I. 

^otnjelfd^eö  OuetlenOuc^. 

&x.  80.  XVI,  495  ©.  1901.  ^veiö  9!Jl.  U.— . 


Seit  3Ioe''Sa(Icmantg  großem  2ßerf  über  ba§  beutfd^c  ©aunertum  ^at  ble 
(^vforfd)unc3  beg  Sf^otiüelfd)  beinafje  PÖHig  geruf)t. .  Unb  bod)  uerlnnt^t  bie  ©auner^ 
fprad^e  enblid^  einmal  nad)  einer  fprac^ir)ifien)d)aftlid^en  unb  p()i(ologtfd;en  'J;urci^= 
ürbeitung,  bie  fic  bei  3(üe=2aÜemant  nid;t  üöÜig  finben  fonnte.  ^er  Sierfaffer 
be^  neuen  SBerfeä  oerfügt  ,^ubem  über  ein  weit  umfangreidjete^  5Jiaterial,  fo  ba^ 
fein  23er!  in  jroei  33änben  erid)eint.  ^er  I.  ^anb  ift  ein  rotiDeIfd)e§  Gueüenbuc^, 
ber  II.  33anb  ein  rotroelfd^eä  SJörterbuc^.  ßine  Einleitung  jum  II.  Sanbe  be= 
I)anbelt  iBau  unb  Gkfd)id^te  ber  beutfd^en  (^3e^eimfprad)en.  ^er  I.  Sanb  erneuert 
löic^tige  fulturgeid)id)tlic^e  unb  friminaliftifd;e  CueKen  unb  bringt  bebeutfame  3(uf= 
fd)Iü)fe  über  bie  beutfdie  3>oIföipra(^e ;  cor  allem  fei  ^ingemiefen  auf  bie  (f ntbedung 
lebenber  .^rämerfprad^en,  rooburdj  bie  beutfd^e  SSolfsfunbe  neue  2{nregungen  erl^ält. 
iJer  in  ä>orbereitung  befinblic^e  II.  33anb  wirb  in  bem  rotmelfd^en  SÖörterbud) 
ftc^  ber  öilfe  von  ^rof.  ßuting  in  Strasburg  unb  ^^rof.  ^^^ifd)el  in  53erlin  er^ 
freuen,  bie  ben  jubenbeutfd;en  unb  ben  jigeunerifd^en  Seftanbteilen  ber  ß)auner= 
fprad^e  il)re  2(ufmerffamfeit  mibmen  roerben. 


Bie  beutCdje  ÖnKkerfjjradjc 

bon 

Dr.  K^cinrirfi  Öhn^, 

8».     XV,  128  ©.    1900.    $rei§  bxo\d\\xt  JL  2.50,  in  Cciniranb  gebunben  JL  3.50. 

Diese  Festschrift  zum  Gutenbergjubiläum  besteht  der  Hauptsache  nach 
aus  einem  Wörterbuch  aller  Fach  ausdrücke  des  Druckereige\-.-erbes  in  wissen- 
schaftlicher Bearbeitung  auf  Grund  älterer  Fachwerke  (Hornschuch,  Vietor, 
Schmatz,  Pater,  Ernesti  u.  A.);  vorauf  geht  eine  Einleitung,  worin  der  Einfluss 
der  lateinischen  Gelehrtensprache  auf  die  Entwickelung  der  Druckersprache, 
Wandlungen  einzelner  Ausdrücke,  Entstellungen  und  Missdeutungen,  dialektische 
Schreibungen  nachgewiesen  werden  und  auf  die  zahlreichen  humoristischen 
z.  T.  derben  Ausdrücke  aufmerksam  gemacht  wird. 


36  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 

ENGLISH   ETYMOLOGY. 

A  SELECT  GLOSSARY 

SERVING  AS  AN  INTRODUCTION  TO  THE  HISTORY 

OF  THE  ENGLISH  LANGUAGE 

BY 

F.  KLUGE  AND   F.  LUTZ. 
8°.  VIII,  234  S.  1898.  Broschirt  M.  4. — ,  in  Leinwand  geb.  M.  4.50 

PREFACE. 

Our  primer  of  English  Etymology  is  meant  to  serve  as  an  introduction 
to  the  study  of  the  historical  grammar  of  English.  However  manifold  the  ad- 
vantages  which  the  Student  may  derive  from  Professor  Skeat's  Etymological 
Dictionary,  it  cannot  be  denied  that  it  does  not  commend  itself  as  a  book  foi 
beginners.  Though  it  is  a  work  of  deep  research,  brilliant  sagacity,  and  admi- 
rabie  completeness,  the  linguistic  laws  underlying  the  various  changes  of  fornn 
and  meaning  are  not  brought  out  clearly  enough  to  be  easily  grasped  by  the 
uninitiated.  We  therefore  propose  to  iurnish  the  Student  with'a  small  and 
concise  book  enabling  him  to  get  an  insight  into  the  main  linguistic  phenomena 
We  are  greatly  indebted  to  Professor  Skeat,  of  whose  excellent  work  we  have 
niade  ample  use,  drawing  from  it  a  great  deal  of  material,  which  we  hereby 
thankfully  acknowledge.  As  our  aim  has  of  course  not  been  to  produce  a  bool? 
in  any  way  comparable  to  our  predecessor's  work  in  fulness  of  detail  and 
general  completeness,  we  have  confined  ourseives  to  merely  selecting  all  words 
the  history  of  which  bears  on  the  devclopmcnt  of  the  language  at  large.  We 
have,  therefore,  in  the  first  place,  traced  back  to  the  older  periods  loanwords 
of  Scandinavian,  French  and  Latin  origin  and  such  genuine  English  words  as 
may  afford  matter  for  linguistic  investigation.  In  this  way  we  hope  to  have 
provided  a  basis  for  every  historical  grammar  of  English,  e.g.  for  Sweefs 
History  of  English  Sounds. 

If  WC  may  be  allowed  to  give  a  hint  as  to  the  use  of  our  little  book, 
we  should  advise  the  teacher  to  make  it  a  point  to  always  deal  with  a  whole 
group  of  words  at  a  time.  Special  interest  attaches  for  instance  to  words  ol 
early  Christian  origin,  to  the  names  of  festivals  and  the  days  of  the  week; 
besides  these  the  names  of  the  various  parts  of  the  house  and  of  the  matcrials 
used  in  building,  the  words  for  cattle  and  the  various  kinds  of  meat,  for  eating 
and  drinking,  etc.  might  be  made  the  subject  of  a  suggestive  discussion.  On 
treating  etymology  in  this  way,  the  teacher  will  have  the  advantage  of  Con- 
verting a  lesson  on  the  growth  of  the  English  language  into  an  inquiry  into 
the  history  of  the  Anglo-Saxon  race,  thus  lending  to  a  naturally  dry  subject  a 
fresh  charm  and  a  deeper  meaning. 

In  conclusion,  our  best  thanks  are  due  to  Professor  W.  Franz  of  Tübingen 
University,  who  has  placed  many  words  and  etymologies  at  our  disposal  and 
assisted  us  in  various  other  ways. 

LIST  OF  ABBREVIATIONS. 
acc.  =  accusative  case,  adj.  =  adjective,  adv.  =  adverb,  bret.  =  Breton, 
CELT.  =  Celtic,  conj.  =  conjunction,  CORN.  =  Cornish,  cp.  =  compare,  Cymr. 
=  Cymric  (Welsh),  Dan.  =  Danish,  dat.  =  dative  case,  der(iv).  =  derived, 
derivative,  dimin.  =  diminutive,  DU.  =  Dutch,  E.  =  modern  English,  f.  (fem.)  = 
feminine,  frccjuent.  =  frequentative,  FR.  =  French,  fries.  =  Friesic,  G.  = 
modern  German,  Gael.  —  Gaclic,  gen.  =  gcnitive  case,  GOTH.  =  Gothic, 
GR.  —  Greck,  Icei.  =  Icelandic,  inf.  =  infinitive  mood,  infl.  =  inflected,  interj.  = 
interjection,  IR.  =  Irish,  ital.  =  Italian,  lat.  =  Latin,  LG.  =  Low  German, 
lit.  =  literally,  lith.  =  Lithuanian,  m.  =  masculine,  ME.  =  Middle  English, 
MHG.  =  Middle  High  German,  n.  (neutr.)  =  neuter,  nom.  =  nominative,  obl.  = 
oblique  case,  ODU.  =  Old  Dutch,  ofr.  =  Old  French,  oho.  =  Old  High 
German,  oiR.  =  Old  Irish,  on.  =  Old  Norse,  onfr.  =  Old  North  French, 
orig.  =  original,  originally,  OSAX.  =  Old  Saxon,  OSLOV.  =  Old  Slovenian, 
pl.  =  plural,  p.  p.  =  past  participle,  prob.  =  probably,  pron.  =  pronoun, 
prop.  =  properly,  PKOV.  =  Proven^al,  prt.  =  preterite,  past  tcnse,  RU.SS.  -^ 
Russian,  sb.  =  Substantive,  skr.  =  Sanskrit,  SPAN.  =  Spanish,  superl.  = 
Superlative,  SWED.  =  Swedish,  teut.  =  Teutonic,  vb.  =  verb. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  37 

3ettfcl)rift 

für 

S)eutfc^e  SBortforf^ung 


[jcrauo^egcbeti  boii 

jfricöncb  Ikluöc. 


Diese  Zeitschrift  erscheint  in  Heften  von  je  5  bis  6  Bogen.     Vier  Hefte 
bilden  einen  Band.    Die  Hefte  erscheinen  ungefähr  alle  3  Monate. 

Bis  jetzt  sind  erschienen : 

I.  95ünb.  8".  VI,  374  ©.  mit  bem  33il5ni§  uou  gebor  Sed)  tu  Sidjtbrurf.  1901. 

^rei^3  flcl^eftet  9)2.  10.—,  in  ©olbfrnnä  gcOunbeu  Tl.  12.50. 

II.  35anb.  S'>.  IV,  348  3.  mit  bem  35tlbni§  bon  §:.  SBein^otb  in  Stupf erät3ung.  1902. 

5ßreiS  geheftet  M.  10.—,  tu  |)a(bfrou3  gebunbeu  3)i.  12.50. 

III.  SBq üb    mit    iBeil^eft:    jDie    ^BergmanuSfpradic    in    ber    ©arepta    be§   .Qol^ann 

9Rat^efiu§  lion  e.  ©opfert.    8».   IV,  382  unb  107  @.    1902. 

^rcii?  geheftet  SD^.  12.50,  in  .g^alDfran^  gebuuben  9J2.  15. — ; 

5Bei|eft  einzeln  Wl.  3.—. 

IV.  SBanb.    so.  iv,  352  ©.  1903. 

5prei§  geheftet  m.  10.—,  in  .^aröfranä  geßunben  ÜJi.  12.50. 

V.  iBnnb.    Unter  ber  ipreffe. 


Ankündigung.  Wölfflins  „Archiv  für  lateinische  Lexikographie"  ist  das 
Vorbild,  dem  unsere  Zeitschrift  nacheifern  wird.  Welche  Aufgaben  die  neuere 
Wortforschung  zu  lösen  hat,  ist  auf  dem  germanischen  Sprachgebiet  durch 
großartige  Unternehmungen,  wie  das  Grimmsche  Wörterbuch,  das  New  English 
Dictionary,  das  niederländische  und  das  schwedische  Wörterbuch  veranschaulicht 
und  durch  Hermann  Pauls  bekannten  Aufsatz  ,,über  die  Aufgaben  der  wissen- 
schaftlichen Lexikographie"  begründet  worden.  Auch  die  Berichte,  welche  der 
Öffentlichkeit  über  die  Vorbereitungen  des  Thesaurus  linguae  Latinae  unter- 
breitet werden,  zeigen  der  deutschen  Sprachforschung,  daß  wir  jetzt,  wo  das 
Grimmsche  Wörterbuch  seinem  Abschluß  naht,  für  unser  geliebtes  Deutsch 
Ziele  und  Aufgaben  der  Wortforschung  erweitern  und  vertiefen  müssen,  wenn 
wir  dem  Thesaurus  linguae  Latinae  nachstreben  wollen.  Unser  neues  Unter- 
nehmen will  den  altbewährten  Zeitschriften  keinen  Abbruch  tun,  auch  nicht  die 
Zahl  der  allgemein  germanistischen  Fachblätter  vermehren.  Es  will  eine 
Sammelstätte  sein,  in  dem  die  Nachträge  und  Berichtigungen  zu  unsern  großen 
Wörterbüchern  eine  Unterkunft  finden  bis  zu  einer  endgültigen  Aufarbeitung. 
Es  will  durch  Klärung  über  Wesen  und  Inhalt  der  Wortforschung  die  großen 
Aufgaben  der  Zukunft  vorbereiten  und  einleiteil.  Es  will  der  Gegenwart  dienen, 
indem  es  durch  ernsthafte  Einzelarbeit  das  Verständnis  derMutter- 
sprache  belebt  und  vertieft. 

Wir  beabsichtigen,  die  Geschichte  der  deutschen  Wörterbücher  in  unsern 
Bereich  zu  ziehen,  wichtige  Sprachquellen  neu  zu  drucken  und  Sammlungen 
zum  deutschen  Wortschatz  unterzubringen.  Aber  wir  wollen  zugleich  durch 
wortgeographische  und  wortgeschichtliche  Aufsätze  und  durch  kleinere  Mit- 
teilungen anregen,  durch  Zeitschriftenschau  alle  deutsch-sprachliche  Arbeit 
buchen  und  über  neue  Erscheinungen  berichten.  —  Zugleich  stellen  wir  unsere 
Zeitschrift  in  den  Dienst  der  Fachgenossen,  indem  wir  immer  Raum  für 
,, Umfragen"  zur  Verfügung  stellen:  wir  wollen  den  ^Mitarbeitern  am  Grimmschen 
Wörterbuch,  dem  großen  Wenkerschen  Unternehmen  u.  A.  die  Möglichkeit 
eröffnen,  vorhandene  Lücken  in  Sammlungen  zu  ergänzen  oder  Ungenauigkeiten 
richtig  zu  stellen.  Wir  hoffen,  auch  gelegentlich  einzelne  Spracherscheinungen 
durch  Karten  bildlich  veranschaulichen  zu  können. 


38  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER   in   Strassburg. 

DEUTSCHE  GEAMMATIK 

GOTISCH,  ALT-,  MITTEL-  UND  NEUHOCHDEUTSCH 

VON 

W.  WILMANNS 

ord.  Professor  der  deutschen  Sprache  und  Littoratur  an  der  Universität  Bonn. 

Erste  Abteilung:  Lautlehre.  Zweite  verbesserte  Auflage.  Gr.  S^. 
XX,  425  S.  1897.  ^^-  8- — »  ^^  Halbfranz  gebunden  M.  10. — . 
Aus  dem  Vorwort  zur  zweiten  Auflage: 
„Diese  zweite  Auflage  weicht  von  der  ersten  ziemlich  stark 
ab,  kaum  ein  Paragraph  ist  unverändert  geblieben,  manche 
ganz  neu  gestaltet.  Bald  gab  die  Form,  bald  der  Inhalt  den 
Anlass,  bald  eigene  Erwägungen  des  Verfassers,  bald  die  Ar- 
beiten anderer.  Auch  der  Umfang  des  Buches  ist  um  einige 
Bogen  [sechs]  gewachsen,  besonders  dadurch,  dass  sehr  viel 
mehr  Beispiele  für  die  einzelnen  Lauterscheinungen  ange- 
führt sind " 

Zweite   Abteilung:  Wortbildung.    Zweite  Auflage.    Gr.  8<>.  XVI, 
671  S.  1899.  ]\I.  12.50,  in  Halbfranz  gebunden  M.   15. — 

Die  zweite  Auflage  beider  Abteilungen  ist,  was  die 
Zahl  der  Exemplare  betrifft,  eineerhöhte,  um  auf  eine 
lange  Reihe  von  Jahren  hinaus  die  Notwendigkeit  eines 
Neudrucks  oder  einer  neuen  Bearbeitung  auszuschliessen 
und  dadurch  die  Käufer  vor  allzu  schnellem  Veralten  zu 
schützen. 

Dritte    Abteilung:   Flexion.    (In  Vorbereitung  :   erscheint  in  zwei 
Teilen   im  Laufe  des  Jahres  1904). 

Das  Werk  wird  in  vier  Abteilungen  erscheinen :  Lautlehre, 
Worlbilduno-,  Flexion, Synta.x.  Eine  fünfte,  die  Geschichte  dei'dcutschen 
Sprtiche,  wird  sich  vielleicht  anschliesscn. 

„.  .  .  Es  ist  sehr  erfreulich,  dass  wir  nun  ein  Buch  haben  werden, 
welches  wir  mit  gutem  Gewissen  demjenigen  empfehlen  können,  der  sich  in 
das  Studium  der  deutschen  Sprachgeschichte  einarbeiten  will,  ohne  die  Mög- 
lichkeit zu  haben,  eine  gute  Vorlesung  über  deutsche  Grammatik  zu  hören:  in 
Wilmanns  wird  er  hierzu  einen  zuverlässigen,  auf  der  Höhe  der  jetzigen 
Forschung  stehenden  Führer  finden.  Aber  auch  dem  Studierenden,  der  schon 
deutsche  Grammatik  gehört  hat,  wird  das  Buch  gute  Dienste  leisten  zur  Wieder- 
holung und  zur  Ergänzung  der  etwa  in  der  Vorlesung  zu  kurz  gekommenen 
Partien,  jedoch  auch  der  Fachmann  darf  die  Grammatik  von  W.  nicht  unbe- 
rücksichtigt lassen.  Denn  alle  in  Betracht  kommenden  Fragen  sind  hier  mit 
selbständigem  Urteil  und  unter  voller  Beherrschung  der  Literatur  erörtert. 
Und  nicht  selten  werden  Schlüsse  gezogen,  die  von  der  gewöhnlichen  Auffassung 
abweichen  und  zum  Mindesten  zur  eingehenden  Erwägung  auffordern,  so  dass 
niemand  ohne  vielfache  Anregung  diese  Lautlehre  aus  der  Iland  legen  wird. 
Besonders  reich  an  neuen  Auffassungen  ist  uns  die  Lehre  von  den  Konsonanten 
erschienen.  .\ber  auch  die  übrigen  Teile,  unter  denen  die  bisher  weniger  oft 
m  Grammatiken  dargestellte  Lehre  vom  Wortaccent  hervorzuheben  wäre,  ver- 
dienen Beachtung  .  .  ."  /F.  B.,  Lilcrarischcs  Coitralhlatl  i8(j3  Nr.  40. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  39 

NEUHOCHDEUTSCHE  METRIK. 

EIN   HANDBUCH 

VON 

D"  J.  MINOR, 

0.  ö.  PROFESSOR  AN  DER  UNIVERSITÄT  WIEN. 

ZWEITE,  UMGEARBEITETE  AUFLAGE. 
8».  XIV,  537  Seiten.     1902     M.  10. — ,  in  Leinwand  geb.     M.   11. — 

Urteile  der  Presse  über  die  erste  Auflage. 

<  .  .  .  Eine  systematische  und  umfassende  Behandlung  der  neuhoch- 
deutschen Metrik  zu  liefern  hat  Minor  im  vorliegenden  Werke  unternommen. 
Und  wir  dürfen  sagen,  dass  er  seiner  Aufgabe  in  vorzüglicher  Weise  gerecht 
geworden  ist.  Nicht  zwar,  dass  wir  mit  seinen  Resultaten  überall  einverstanden 
wären  und  in  ihnen  Abschliessendes  erblicken  könnten.  Das  beansprucht  er 
abfer  auch  selbst  nicht,  sondern  wünscht,  dass  sein  Buch  zu  weiteren  Unter- 
suchungen anregen  möge.  Und  gerade  in  dieser  Hinsicht  erwarten  wir  davon 
die  fruchtbarsten  Wirkungen.  Denn  M.  hat  für  die  nhd.  Metrik  einen  festen 
Boden  geliefert,  von  dem  aus  sie  weiter  gebaut  werden  kann.  Ganz  besonders 
die  Grundfragen:  Rhythmus,  Quantität,  Accent  und  Takt  hat  er  in  eingehender 
und  vorurteilsfreier  Weise  unter  Berüccsichtigung  früherer  Ansichten  allseitig 
untersucht  und  erwogen.  Eine  Fülle  neuer  und  treffender  Beobachtungen 
treten  da  zu  Tage.  Die  Quantität  im  nhd.  Verse,  d.  h.  die  wirkliche,  nicht 
mit  dem  Accent  verwechselte,  ist  unseres  Wissens  noch  nirgends  so  objectiv 
untersucht  worden.  Aus  dieser  gründlichen  Würdigung  der  Elemente  ergeben 
sich  denn  auch  für  die  Beurteilung  des  Versbaus  wichtige  Resultate.  .  .  Mit 
dem  Ausdruck  des  Dankes  für  reiche  Belehrung  wünschen  wir,  dass  das  Buch 
zum  Aufblühen  des  wissenschaftlichen  Betriebes  der  neuhochdeutschen  Metrik 
Veranlassung  geben  möge.  fF.  B.  im  Literar.  Cejttralblatt.     1894,  Nr.  18. 

€  .  .  .  Eine  reiche  Fülle  des  Stoffes  bietet  und  bewältigt  Minor,  er 
schildert  ebenso  die  geschichtliche  Entwicklung  auch  der  auswärtigen  Formen 
in  Deutschland,  wie  er  das  Originaldeutsche  der  alten  und  neuen  Zeit  ge- 
schmackvoll würdigt.  Und  meine  ganz  besondere  F'reude  sei  noch  ausgesprochen 
über  die  ganz  vortreffliche  Darstellung  des  sogenannten  Knittelverses,  jener 
freien  Behandlung  der  durch  den  Reim  verbundenen  Zeilen  mit  vier  Hebungen, 
die  von  zwei  unsrer  grössten  Dichter  in  zwei  ihrer  herrlichsten  Werke  so  volks- 
tümlich, wie  kunstverständig  verwertet  sind,  von  Goethe  im  ,, Faust",  von  Schiller 
in  ,,Wallensteins  Lager".  Gerade  hier  zeigt  sich  die  Meisterschaft  des  Ver- 
fassers in  der  Darlegung,  wie  der  innere  Sinn  das  Massgebende  ist  und  aus 
dem  lebendigen  Gefühl  des  Dichters  der  Rhythmus  in  seiner  Mannigfaltigkeit 
sich  entwickelt,  wie  Freiheit  und  Ordnung  innigst  zusammenwirken.» 

M.  Carrüre  in  der  Beilage  zur  Allgein.  Zeitung  1894,  Nr.  104. 


40  VERLAG  VON  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 

GESCHICHTE 

DER 

DEUTSCHEN  LITTERATUß 

BIS  ZUiM  AUSGANGE  DES  MITTELALTERS 

^  VON 

RUDOLF  KOEGEL 

ord.  Professor  für  deutsche  Sprache  und  Litteratur  an  der  Universität  Basel. 

Erster  Band:  Bis  zur  Mitte  des  elften  Jahrhunderts. 

Erster  Teil:  Die  stabreimende  Dichtung  und  die  gotische  Prosa. 
8».  XXIII,  343  S.  1894.  M.  10.— 

Ergänzungsheft  zu  Band  I:  Die  altsächsische  Genesis.  Ein  Bei- 
trag zur  Geschichte  der  altdeutschen  Dichtung  und  Verskunst. 
8".     X,  71  S.     1895.  M.  1.80 

Zweiter  Teil:  Die  endreimende  Dichtung  und  die  Prosa  der  alt- 
hochdeutschen Zeit.     8".     XX.  61; 2  S.     1897.  M.  16.— 

Urteile  der  Presse. 

«  .  .  .  .  Koefjel  hat  eine  Arbeit  unternommen,  die  schon  wegen  ihres 
grossen  Zieles  dankbar  begrüsst  werden  muss.  Denn  es  kann  die  Forschung 
auf  dem  Gebiete  der  altdeutschen  Littcraturgeschichte  nur  wirksamst  unter- 
stützen, wenn  jemand  den  ganzen  vorhandenen  Bestand  von  Thatsachen  und 
Ansichten  genau  durchprüft  und  verzeichnet,  dann  aber  auch  an  allen  schwie- 
rigen Punkten  mit  eigener  Untersuchung  einsetzt.  Beides  hat  K.  in  dem  vor- 
liegenden ersten  Bande  für  die  älteste  Zeit  deutschen  Geisteslebens  gethan. 
Er  beherrscht  das  bekannte  Material  vollständig,  er  hat  nichts  aufgenommen 
oder  fortgelassen,  ohne  sich  darüber  sorgfältig  Rechenschaft  zu  geben.  Kein 
Stein  auf  dem  Wege  ist  von  ihm  unumgewendet  verblieben.  K.  hat  aber  auch 
den  Stoff  vermehrt,  einmal  indem  er  selbständig  alle  Hilfsquellen  (z.  B.  die 
Sammlungen  der  Capitularien,  Concilbeschlüsse  u.  s.  w.)  durchgearbeitet,  neue 
Zeugnisse  den  alten  beigefügt,  die  alten  berichtigt  hat,  ferner  dadurch,  dass 
er  aus  dem  Bereiche  der  übrigen  germanischen  Litteraturen  herangezogen  hat, 
was  irgend  Ausbeute  für  die  Aufhellung  der  ältesten  deutschen  Poesie  ver- 
sprach. In  allen  diesen  Dingen  schreitet  er  auf  den  Pfaden  Karl  Müllcnhoffs, 
dessen  Grösse  kein  anderes  Buch  als  eben  das  seine  besser  würdigen  lehrt.  .  .  .» 
Anton  E.  Schönbach,  Oesterreich.  Litcraturblatt  iSg4  Nr.  18. 

«Koegel  bietet  Meistern  wie  Jüngern  der  Germanistik  eine  reiche,  will- 
kommene Gabe  mit  seinem  Werke;  vor  allem  aber  sei  es  der  Aufmerksamkeit 
der  Lehrer  des  Deutschen  an  höheren  Schulen  empfohlen,  für  die  es  ein 
unentbehrliches  Hilfsmittel  werden  wird  durch  seinen  eigenen  Inhalt,  durch 
die  wohlausgcwählten  bibliographischen  Fingerzeige  und  nicht  zum  wenigsten 
durch  die  Art  und  Weise,  wie  es  den  kleinsten  Fragmenten  ein  vielseitiges 
Interesse  abzugewinnen  und  sie  in  grossem  geschichtlichen  Zusammenhang  zu 
stellen  versteht.  Wie  es  mit  warmer  Teilnahme  für  den  Gegenstand  gearbeitet 
ist,  wird  es  gewiss  auch,  wie  der  Verfasser  wünscht,  Freude  an  der  nationalen 
Wissenschaft  wecken  und  mittelbar  auch  zur  Belel)ung  des  deutschen  Literatur- 
unterrichts in  wissenschaftlich-nationalem  Sinne  beitragen.» 

Beilage  zur  Al/gcm.  Zeitung  1894  Nr.  282. 

t —  Vorliegendes  Buch  ....  nimmt  neben  dem  Werke  Müllenhoff  s  viel- 
leicht den  vornehmsten  Rang  ein.  Es  bietet  den  gesamten  Stoff  in  feiner 
philologischer  Läuterung,  dessen  eine  Literaturgeschichte  unserer  ältesten 
Zeiten  bedarf,  um  sich  zum  allseitig  willkommenen  Buche  abzuklären.  Dies 
hohe  Verdienst  darf  man  schon  heute  Rudolf  Koegel  bewundernd  zuerkennen. 
Dass  das  schwerwiegende  Werk  seiner  selten  vergeblich  bohrenden  Forschung 
und  mühseligen  Combinationen  und  Schlussfolgerungen  würdig  ausgestattet  ist, 
bedarf  keiner  Versicherung.  Und  so  möge  unsere  Germanistik  des  neuen  Ehren- 
Drcises  froh  und  froher  werden.»  Blätter  f.  liier.   Unterh.  1894  ^f-  43, 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  41 


©efc^ic^te 


ber 

Ciijlifdjtn  ffitteratut 

oon 

6erttliarb  tcn  Brtnk. 

©rftevSanb:  SBt§  ^u  SöidifS  2tuftrctcn.  S^^^^^  »erüefferte  unb  üermeFirte 
2luf  läge,  c^xvüuögegeben  uon  ^^Uot§  iBraubl,  ^^^rofefjor  an  ber  Unineifität  33erlin. 
8".  XX,  520  ©.  1899.     33roid)iit  m.  4.50,  in  Seinroanb  gebunben  3K.  5.50, 
in  ^albfrang  geb.  Tl.  6.50. 

Sn^alt  :    I.  Surf).  Sor  &cr  Sroberung.  II.  Suc^.  Sie  ÜBergannHeit.  III.  Sud).  Sßon  ßeroes  5tä 
(Ivccij.  IV.  Sud),  iöovfpicl  bei-  3?efonnattou  uub  bei-  Sfenaiffaucc.    Slu^ang. 

ßrociter  Sanb:    Si§  pr  3Jcformation.     herausgegeben  oon  3lIoi§  8ranbl. 

8».     XV  u.  (347  ©.     1893.     ?W.  8.—,  in  Seinroanb  geb.  m.  9.— 
in  c'oalbfranj  geb.  ?!Ji.  10. — . 

5nf)alt:    IV.  Suc^.   SJovfpiel  ber  9ierormation  unb  ber  SJenotffance  (gortfe^ung^     V.  Sucfi. 
ilniiciiüei-  unb  fjoü.    VI-  Sud).  Sie  Olenainance  biä  ju  ©ui-rei)'5  Xob. 

2)arau§    einzeln :  bie  2.  Jp)älfte.     8".     XV  u.  ©.  353—647.     1893.     m.  5.— 

Die  Bearbeitung  der  zwei  weiteren  Bände  hat  Herr  Professor 
Dr.  Alois  Brand!  übernommen. 

Urteile  der  Presse. 

<  .  .  .  Bei  allen  Einzelheiten,  die  zur  Sprache  kommen,  bleibt  der  Blick 
des  Verfassers  stets  auf  das  Allgemeine  gerichtet,  und  seine  Gründlichkeit  hindert 
ihn  nicht,  klar,  geistvoll  und  fesselnd  zu  sein.  Der  gefällige,  leicht  verständ- 
liche Ausdruck,  die  häufig  eingelegten,  auch  formell  tadellosen  Uebersetzungen 
altenglischer  Gedichte  verleihen  dem  Buche  einen  Schmuck,  der  bei  Schriften 
gelehrten  Inhaltes  nur  zu  oft  vermisst  wird.  Kurz,  die  englische  Litteratur  bis 
Wicüf  hat  in  diesem  ersten  Bande  eine  reife,  des  grossen  Gegenstandes 
würdige  Darstellung  gefunden,  und  sicher  wird  sich  das  Buch  in  weitesten 
Kreisen  Freunde  erwerben  und  der  Literatur  dieses  so  reich  begabten  germa- 
nischen Volksstammes  neue  Verehrer  zuführen.»     Lil.  Ceiitralblatt  iSjj  Nr.  sS- 

cDie  Fortsetzung  zeigt  alle  die  glänzenden  Eigenschaften  des  ersten 
Bandes  nach  meiner  Ansicht  noch  in  erhöhtem  Masse ;  gründliche  Gelehrsam- 
keit, weiten  Blick,  eindringenden  Scharfsinn,  feines  ästhetisches  Gefühl  und 
geschmackvolle  Darstellung.»  Deutsche  Litteraturzeiiiutg  1889  Nr.  ig. 

«Bernhard  ten  Brink's  Litteraturgeschichte  ist  ohne  Zweifel  das  gross- 
artigste Werk,  das  je  einem  englischen  Philologen  gelungen  ist.  Mehr  noch : 
es  ist  eine  so  meisterhafte  Leistung,  dass  es  jedem  Litteraturhistoriker  zum 
Muster  dienen  kann.  Und  dieses  Urtheil  hat  seine  volle  Kraft  trotz  der 
unvollendeten  Gestalt  des  Werkes.  Wäre  es  dem  Verfasser  vergönnt  gewesen, 
es  in  derselben  Weise  zu  Ende  zu  bringen,  so  würde  es  leicht  die  hervor- 
ragendste unter  allen  Gesammtlitteraturgeschichten  geworden  sein  ...» 

Museum  1893  Nr.  7. 

«ten  Brink  hat  uns  auch  mit  diesem  Buche  durch  die  fesselnde 
Form  der  Darstellung  und  durch  die  erstaunliche  Fülle  des  Inhalts  in  unaus- 
gesetzter Spannung  gehalten.  Der  wissenschaftliche  Wert  des  Buches  ist  über 
jede  Besprechung  erhaben;  auch  dieser  Band  wird,  wie  der  erste,  dem  Studenten 
eine  sichere  Grundlage  für  litterarische  Arbeiten  bieten;  aber  hervorgehoben 
muss  noch  einmal  werden,  dass  wir  hiermit  nicht  nur  ein  fachmännisch  ge- 
lehrtes, sondern  auch  ein  glänzend  geschriebenes  Werk  besitzen,  das  jeder 
Gebildete  mit  wahrem  Genuss  studieren  wird.»  Grenzbolai  1880  S.  517. 


42  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


bcv 

3taüentfd)cn  Citcratur 

Hbolf  (Baepar^. 

ßrfter  ^anb:  ^ic  itoUcnifd^c  öitcratuv  im  SDJittclnltcr. 

8°.  550  S.     1885.     51c.  9.—,  in  .Oalbfrnnj  tnobunben  Wi.  11.— 

Snljalt:  Ginlcitimcj.  —  2)ic  Sicilianifc^c  ^idjtcrfdjule.  —  ^ortfc^umj  bcr 
It)rifd)cn  ^id)timg  in  'OTittelitalicn.  — ■  ©uibo  ©uiniceÜi  mn  Bologna.  — 
Tic  fran3Öf.  5)Üttcvbid)tung  in  Dbcritalien.  —  5HeIigiöfe  imb  inovaUfd)e 
•^ocfic  in  Cberitalien.  —  ®ie  rclifliöfe  2\)v\t  in  Umbricn.  —  ^ie  ^^rofa 
im  13.  ;jat)rl).  —  Die  aücgorifd)=bibaftiid)e  'Did)tuno(  unb  bie  p[)ilofop^. 
'2x)vit  ber  neuen  f(prentintfd)en  Sd)nle.  —  Dante.  —  Die  (5omöbie.  -- 
Da^  14.  oia[)rI)unbert.  —  ^|>etvavcQ.  —  ^^-^etravca'o  (San^oniove.  —  älnl^ancj 
bibliograplji)d;ei-  u.  frit.  Semerfungen.  —  Dtegifter. 

3ioeiter  33anb:  2)ic  italicmfrfic  Sttcrnlur  bcr  iWcjmiffrtiiccjcit. 

8«.     704  S.     1888.     m.  12.—,  in  C^albfran^  gebunben  Dt.  14.—. 

Snfinlt:  5^occaccio.  —  Die  Gpigonen  ber  gro)U'n  Florentiner.  —  Die  ^umaniftcn 

beä   15.  ^a(jr[)unbertö.    —   Die    'lsulgärfpvad)e  im   15.   %\i)xh.    mib    i()re 

!i!iteratur.    —    '^.^oli^iano  unb  Soven^o  b6   .Diebici.   —  Die  :'Kitterbid^tung. 

^ulci  unb  ^I^ojarbo.     Oicapel.     ^j^sontano  unb   3anna^aro.  —  "-niacd^iauclli 

u.  Giuicciarbini.  —  33embo.  —  9(rio[to.  —  (Saftiglione.  —  ^^Uetro  Slretino. 

—  Die  Stirif  im  IG.  '^a^rljunbert.   —  Dnö  §elbcngebidjt  im  16.  ^al)x= 

f)unbcrt.   —  Die  ^ragöbie.  —  Die  ^omöbie.  —  ':}lnljang  bibliograpT).  u. 

fritijd)er  SBemcrfungen. 

,, Jeder  der  sich  fortan  mit  der  hier  behandelten  Periode  der  italienischen 
Litteratur  beschäftigen  will,  wird  Gaspary's  Arbeit  zu  seinem  .Ausgangspunkte 
zu  machen  haben.  Das  Werk  ist  aber  nicht  nur  ein  streng  wissenschaftliches 
für  Fachleute  bestimmtes,  sondern  gewährt  nebenbei  durch  seine  anziehende 
Darstellungsweise  auch  einen  ästhetischen  Gcnuss;  es  wird  daher  auch  in 
weiteren  Kreisen  Verl>reitung  finden."  Deutsche  L/tfcrafurzeitung. 

„Eine  sehr  tüchtige  wissenschaftliche  Arbeit.  Plmpfichlt  sich  das  Buch 
einem  grösseren  Publikum  durch  seinen  leicht  verständlichen  geschmackvollen 
Ausdruck,  so  findet  auch  der  Gelehrte  in  den  im  Anhange  gegebenen  reichen 
Anmerkungen  die  bibliographischen  Nachweise  und  die  kritische  Begründung 
bei  schwierigen  zweifelhaften  Punkten."  Liierarisches  Ccutralblatt. 

,,Die  Darstellung  von  dem  in  die  Anmerkungen  verwiesenen  Ballast  be- 
freit, schreitet  festen  aber  elastischen  Schrittes  vorwärts;  sie  führt  in  die  Mitte 
der  Thatsachen  und  der  an  diese  sich  knüpfenden  Fragen,  aber  ohne  gelehrte 
oder  schulmeisterliche  Pedanteric,  sodass  der  Genuss  des  Lesens  sich  mit  dem 
Nutzen  des  Lernens  zugleich  und  von  selber  darbietet.       Allgemeine  Zeitung. 

„Air  opera  del  Gaspary,  che  raccoglie  abbastanza  bene  i  risultati  degli 
studi  piü  rccenti,  auguriamo,  perche  ci  parebbe  utile  ä  dotti  e  agli  indotti,  una 
edizione  italiana."  Rivista  critica  dclla  Icttcratura  italiana. 

„Prof.  Gaspary's  history  of  Italian  literature  promises  to  be  the  ideal  of 
a  thoroughly  useful  introduction,  occupying  a  middle  position  between  an  ex- 
haustivc  work  on  the  subjcct  and  a  students  mamial.  The  a^r^tints  of  PtLiaio»!. 
and  Dante  are  very  clcar  and  instructivc,  but  pciliaps  the  most  interesting 
part  of  the  book  is  the  pirture  of  the  carly  siruggles  of  Italy  to  acquire  a 
national  languagc  and  liteiature."  The  Saturdav  Review. 

Die  ;yortiet3ung  bieieoi  ':llH-vfeo  b^t  .Qerr  Dr.  ^Kid)arb  3"0enbrincr  (33res(au) 
übernommen:  ihm  finb  t>on  bcr  (^)attin  bco  ticvi'tovbenen  ':lverfn)"jerci  bie  :jsorarbeiten, 
foiueit  fid)  joldjc  im  'Juid)la)"ie  lun^r"a^^cn,  auogcbänttigt  uunben. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  43 

Geschichte 

der  neuern 

französischen  Litteratur 

(XVI. -XIX.  Jahrhundert). 
Ein  Handbuch 

von 

Heinrich  Morf. 


Erstes  Buch:  Das  Zeitalter  der  Renaissance. 
8".    X,  246  S.    1898.    Broschirt  M.  2.50,  in  Leinwand  gebunden  M.  3. — . 

Inhalt:  Einleitung :  Mittelalterliche  und  humanistische  Weltan- 
schauung. —  I.  Kapitel:  Am  Ausgang  des  Mittelalters.  (Die  Zeit  Lud- 
wigs XII.,  1498 — 1515.)  —  11-  Kapitel:  Die  Anfänge  der  Renaissance- 
Htteratur.  (Die  Zeit  Franz'  L,  1515 — 1548.)  Einleitung.  Die  Prosa.  Die 
Dichtung,  i.  Die  Lyrik.  2.  Die  Epik.  3.  Die  Dramatik.  —  III.  Kapitel: 
Höhezeit  und  Niedergang  der  Renaissancelitteratur.  (Die  Zeit  der  letzten 
Valois  und  Heinrichs  IV.,  1547 — 1610.)  Einleitung.  Die  Prosa.  Die 
Dichtung,  i.  Die  Lyrik.  2.  Die  Epik.  3.  Die  Dramatik.  —  Bibliogra- 
phische Anmerkungen. 

Aus  dem  Vorwort:  „Es  soll  hier  die  Geschichte  des  neuern  franzö- 
sischen Schrifttums  in  vier  Büchern,  deren  jedes  einen  solchen  Band  füllen  wird, 
erzählt  werden.  Der  zweite  Band  maf^  die  Litteratur  des  Klassizismus,  der 
dritte  Band  diejenige  der  Auflclärungszeit,  der  vierte  die  Litteratur  unseres 
Jahrhunderts  schildern.  Die  Arbeit  ist  von  langer  Hand  vorbereitet  und  zum 
grossen  Teil  im  Manuskript  abgeschlossen. 

Dieses  Handbuch  will  den  Bedürfnissen  der  Lehrer  und  Studierenden  des 
Faches  und  den  Wünschen  der  gebildeten  Laien  zugleich  dienen."  .... 

Die  Beilage  zur  Allgem.  Zeitwig  urteilt  in  Nr.  10  von  1899  ,,  .  .  .  Der 
vielverzweigten  und  komplizierten  Aufgabe  der  Literaturgeschichte  ist  Morf 
in  vollem  Masse  gerecht  geworden.  Er  versteht  es  ebenso  sehr,  die  Geschichte 
der  einzelnen  literarischen  Gattungen  von  ihren  ersten  bescheidenen  Keimen 
bis  zur  Blüthe  und  zum  Verwelken  zu  verfolgen,  als  die  literarischen  Persön- 
lichkeiten mit  ihren  Eigentümlichkeiten  und  Besonderheiten  lebenswahr  zu 
schildern.  Dabei  vergisst  er  auch  nie,  auf  die  kulturhistorischen  Strömungen 
hinzuweisen,  welche  die  Literatur  nach  dieser  oder  jener  Richtung  getrieben 
haben.  Sein  ästhetisches  Urteil  ist  nicht  von  irgend  einer  aprioristischen 
Stellungnahme  bedingt,  sondern  beruht  auf  gründlicher,  verständnissvoller  Wür- 
digung aller  massgebenden  Faktoren.  Endlich  genügt  die  Form ,  in  welche 
Morf  seine  Erzählung  kleidet,  allen  ästhetischen  Ansprüchen.  .  .  . 

Wer  diesen  ersten  Band  gelesen,  wird  das  Erscheinen  der  folgenden  mit 
Ungeduld  erwarten.  Die  Erzählung  der  literarischen  Geschehnisse  schreitet 
rasch  vorwärts  und  ist  fesselnd  geschrieben.  Die  literarischen  Persönlichkeiten 
treten  lebenswahr  und  plastisch  hervor.  Einige  Beschreibungen  kann  man 
geradezu  Kabinctsstückchen  nennen.  Morf  besitzt  überhaupt  die  Gabe  der 
prägnanten  Charakterisirung.  Ein  paar  V/orte  genügen  ihm,  um  ein  lebens- 
volles Bild  hervorzuzaubern.  .  .  . 

Morfs  Literaturgeschichte  ist  eine  ganz  hervorragende  Leistung.  Wenn 
sich  die  folgenden  Bände  —  wie  es  übrigens  zu  erwarten  ist  —  auf  der  Höhe 
des  ersten  halten,  werden  wir  in  dieser  französischen  Literaturgeschichte  ein 
Werk  begrüssen  können,  das  sich  der  italienischen  Literaturgeschichte  Gaspary's 
ebenbürtig  an  die  Seite  stellen  wird . . ." 


Der  n.  Band  ist  unter  der  Presse. 


44  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


Soeben  erschien: 


Altitalienisclie  Chrestomathie 

mit  einer  grammatischen  Übersicht 
und  eine])!  Glossar 

von 

DR.  PAOLO  SAVJ-LOPEZ  UND  DR.  matteo  BARTOLI. 


8".  VIII,  214  S.  mit  einer  Tabelle  1903.    Preis  geh.  M.  4.50,  in  Leinw.  geb.  M.  5. — 


Einem  doppelten  Zweck  soll  dieses  Werk  dienen:  zunächst  soll  es  ein 
Bild  geben  von  der  ältesten  italienischen  Literatur  vor  dem  Zeitalter  Dantes, 
dann  aber  zuverlässiges  Material  liefern  zu  wissenschaftlichen  Übungen  in 
Seminarien  über  die  Entwicklung  der  italienischen  Sprache  und  über  die 
ersten  mundartlichen  Denkmäler  in  den  verschiedenen  Provinzen  Italiens.  Die 
Verfasser  haben  sich  bemüht,  nur  Texte  in  sicherer  Redaktion  herauszugeben 
in  einem  Gesamtumfang,  der  für  die  Lektüre  während  eines  bis  zwei  Semestern 
ausreicht,  beginnend  mit  den  ältesten  Urkunden,  dann  Proben  von  Dichtung 
und  Prosa  zur  Veranschaulichung  der  zeitlichen  und  örtlichen  Entwickelung 
der  Sprache.  Die  Te.xte  sind  chronologisch  geordnet  und  reichen  bis  zum 
Entstehen  des  dolce  stil  nuovo,  also  bis  zum  Zeitalter  Dantes  —  Dante 
selbst  ausgeschlossen. 

Beim  Abdruck  der  Texte  haben  die  Verfasser  die  verschiedenen  wissen- 
schaftlichen Methoden  angewandt,  um  den  Leser  mit  einer  jeden  vertraut  zu 
machen.  Zum  Teil  sind  die  Texte  in  kritischer  Bearbeitung  mit  Varianten  und 
Apparat  herausgegeben,  zum  Teil  in  diplomatischer,  oder  nichtdiplomatischer 
Abschrift  (mit  Worttrennung,  Auflösung  der  Abkürzungen  etc.).  Alle  Stücke 
sind  von  einer  kurzen  Bibliographie  begleitet. 

Soeben  erschien  : 

i)er  9iiiiiuincn. 

2?  0  V  t  V  ä  t]  c  u  II  ti  3  H  5  g  c  11 

Hon 

iBrinvidj  ühn^ 

8".    XI,  .'»40  S.    15»i>:t.    öcOcftct  äH.  H— ,  in  Vcinumnb  act'unbcn  S[)}.  7.— 

i^in'^Qtt:  23oriüort.  —  33oni  3ioIanb>ölicb  ,ynn  Ovlanbo  fnviofo.  —  .SJaifcv  üaxU" 
Pilgerfahrt.  —  !Dic  [leben  Infanten  üon  5i'ara.  —  iHnö  ber  Wcid)lrl)tc  bco  fran^öfifcfien 
2)ramQö.  —  tSpicünannofiefiliiittcn.  —  I}ic  SBitiiiotOcf  "ipctrnrca'c*.  —  yjJoüere.  — 
Soul^ourc'.  —  Xrci  5üürpo|ten  bei  fvan.^öMfrlicn  9tnffliivnnf;  (2t.  CSDremonb  —  99ot)lc  — 
^ontenellc).  —  ®ic  CSafartroflöbicn  33oltotre'!.^  nnb  Sljofefpcore'ö.  —  33oltoire  unb 
Sofl'uet  alc4  Uniüer)aUii)torlfcr.  —  ^uiel  fonbcrbarc  .tieiüöe.  —  !J)eni6  !Dibevot.  —  3Bte 
SBoItoire  9Joufienuö  "^cinb  flciuorbcn  ift.  —  2)er  5^crfa[fci-  bon  ,.Paul  et  Virginie". 
—  5.lJnbonie  be  (2toi'-(.  —  (k\n  Spradienftreit  in  ber  vätifriien  SdiiueiiV  —  §rcberi 
3Ril'traI,  ber  !Dlf()ter  ber  anir<Mo.  —  I-Jnm  (^cböditnio;  I.  l'nbiuiö  Sobler  (1827—95). 
11.  ;3nfob  93acd)tülb  ilHiH-Uli    III.  C^afton  %^axii  (1839— 1!)ü;{). 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


45 


GRUNDRISS 


DER 

ROMANISCHEN  PHILOLOGIE 

UNTER    MITWIRKUNG    VON 

G.  ßAIST,    TH.  BRAGA,    H.  BRESSLAU,    T.  CASINI,   J.  CORNU,   C.  DECURTINS,   W.  DEECKE, 

TH.  GÄRTNER,    M.  GASTER,     G.  GERLAND,    F.  KLUGE,    GUST.   MEYER,  W.  MEYER-LÜBKE, 

C.  MICHAELIS  DE  VASCONCELLOS,  A.  MOREL-FATIO,  FR.  D'OVIDIO,  A.  SCHULTZ,  W.  SCHUM, 

CH.  SEYBOLD,  E.  STENGEL,  A.  STIMMING,  H.  SUCHIER,  H.  TIKTIN,  A.  TOBLER, 

W.  WINDELBAND,  E.  WINDISCH 

HERAUSGEGEBEN 

von 

GUSTAV  GRÖBER 

o.  ö.  Professor  der  romanischen  Philologie  an  der  Universität  Strassburg. 

I.  Band.     Lex.-8".     XII,  853  S.  mit  4  Tafeln  und  13  Karten.     1888. 

Broschiert  M  14. — ;  in  Halbfranz  geb.  M  i6. — . 

II.  Band.  i.  Abteilung.  Lex.-8\  VIII,  1286  S.  1902.  Broschiert  Ui  20. — ;  in  Halbfranz  geb.  Ji  23. — . 
II.  Band.  2.  Abteilung.  Lex.-8*.  VIII,  496  S.  1897.  Broschiert  M  8. — ;  in  Halbfranz  geb.  Jt  10. — . 
II.  Band.    3.  Abteilung.    Le.\.-8<'.    VIII.   603  S.    1901.       Broschiert  M  10. — ;  in  Halbfranz  geb.  Ul  12. — . 

Inhalt: 


II.  Bd.,  I.  Abt 


I.  EINFUHRUNG  IN  DIE  ROMANISCHE  PHILOLOGIE. 

1.  GESCHICHTE  DER  ROMANISCHEN  PHILOLOGIE  von  G.  Gröber. 

2.  AUFGABE     UND     GLIEDERUNG     DER     ROMANISCHEN    PHILOLOGIE    von 

G.   Gröber. 

II.  ANLEITUNG  ZUR  PHILOLOGISCHEN  FORSCHUNG. 

1.  DIE  QUELLEN  DER  ROMANISCHEN  PHILOLOGIE,   a.  Die  schriftlichen  Quellen 

mit  4  Tafeln  von    IV.  Schum.     h.  Die  mündlichen  Quellen  von   G.   Gröber. 

2.  DIE  BEHANDLUNG   DER    QUELLEN,     a.  Methodik   und   Aufgaben    der   sprach- 

wissenschaftlichen   Forschung    von    G.    Gröber,     b.    Methodik   der    philologischen 
Forschung  von  A.    Tobler. 

IIL  DARSTELLUNG  DER  ROMANISCHEN  PHILOLOGIE. 

I.  Abschnitt:  ROMANISCHE  SPRACHWISSENSCHAFT. 

a.  Die  vorromanischen  Volkssprachen  der  romanischen  Länder.  i.  Keltische 
Sprache  von  E.  IVindisch.  2.  Die  Basken  und  die  Iberer  von  G.  Gerlatid. 
3.  Die  italischen  Sprachen  von  IV.  Deecke.  4.  Die  lateinische  Sprache  in  den 
romanischen  Ländern  von  W.  Meyer.  5.  Romanen  und  Germanen  in  ihren 
Wechselbeziehungen  von  F.  Kluge.  6.  Die  arabische  Sprache  in  den  romani- 
schen Ländern  von  Ch.  Seybold.  7.  Die  nichtlateinischen  Elemente  im  Rumä- 
nischen von  M'.   Gaster. 

b.  Die  romanischen  Sprachen:  i.  Ihre  Einteilung  und  äussere  Geschichte  von 
G.  Gröber  (mit  einer  Karte).  2.  Die  rumänische  Sprache  von  H.  Tiktin.  3.  Die 
rätoromanischen  ^Mundarten  von  77«.  Gärtner.  4.  Die  italienische  Sprache  von 
Fr.  d'Ovidio  und  W.  Meyer.  5.  Die  franz.  u.  provengal.  Sprache  und  ihre 
Mundarten  von  H.  Suchier  (mit  12  Karten).  6.  Das  Katalanische  von  A.  Morel- 
Fatio.  7.  Die  spanische  Sprache  von  G.  Batst.  8.  Die  portugiesische  Sprache 
von  y.  Cornu.    9.  Die  lateinischen  Elemente  im  Albanesischen  von  Gusi.  Meyer. 


II.  Bd.,  2.  Abt. 


II.  Bd.,  3.  Abt. 


2.  Abschnitt:   LEHRE  VON   DER  ROMANISCHEN  SPRACHKUNST.     Romanische 
Verslehre  von  E.  Stengel. 

3.  Abschnitt:  ROMANISCHE  LITTERATURGESCHICHTE. 

a.  Übersicht    über    die    lateinische    Litteratur   von    der  Mitte    des  6.  Jahrhunderts 
bis  1350  von   G.   Gröber. 

b.  Die  Litteraturen  der  romanischen  Völker: 

1.  Französische  Litteratur  von   G.   Gröber. 

2.  Proveni;alische  Litteratur  von  A.  Stimming. 

3.  Katalanische  Litteratur  von  A.  Morel-Fatio. 

4.  Portugiesische  Litteratur  von  C.  Michaelis  de    Vasconcellos   und    Th.  Braga. 

5.  Spanische  Litteratur  von  G.  Baist. 

6.  Italienische  Litteratur  von    T.   Casini. 

7.  Rätoromanische  Litteratur  von   C.  Decurtins. 

8.  Rumänische  Litteratur  von  M.   Gasier. 
IV.  GRENZWISSENSCHAFTEN. 

1.  GESCHICHTE  DER  ROMANISCHEN  VÖLKER  von  //.  Bresslau. 

2.  CULTURGESCHICHTE  DER  ROMANISCHEN  VÖLKER  von  A.  Schultz. 

3.  KUNSTGESCHICHTE  DER  ROMANISCHEN  VÖLKER: 

Bildende  Künste  von  A.  Schultz. 

4.  DIEWISSENSCHAFTEN  IN  DEN  ROMANISCHEN  LÄNDERN  von  W.lVindelband. 
NAMEN-,  SACH-  UND  WORTVERZEICHNIS  in  jedem  Band. 


46  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


ZEITSCHRIFT 

FÜR 

ASSYRIOLOGIE 

UND  VERWANDTE  GEBIETE 

in  Verbindung  mit 

J.  Opfert  in  Paris, 
Eb.  Schrader  in  Berlin,  und  Anderen 

herausgegeben  von 

CARL  BEZOLD 

in  Heidelberg. 


XVI.  Band.    Gr.  8".  424  S.  mit  4  Tafeln  in  Lichtdruck.   1902.  M.  18.— 

XVII.  Band.    Gr.  8".    418  S.    1903.    M.  18.— 

Beiheft  zum  XVII.  Band  :  Ibn  Outaiba's  'Ujün  al  Ahbär.  Nach 
den  Handschriften  zu  Constantinopel  und  St.  Petersburg  hcraus- 
<,'egeben  von  Carl  Brockelmann.  Teil  II.  Gr.  8".  IV,  136  S. 
M.  10. — 

XVIII.  Band  unter  der  Presse. 


Die   Bände    I — XV   und   Ibn   Qutaiba   I.  Teil    sind    im  Verlag   von    Emil   Felber    in 
Berlin  erschienen. 


Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg.  47 


Demnächst  erscheint: 

Die  altarabische  Mondreligioii 

und  die  mosaische  Überliefenmg 

von 
DITLEF  NIELSEN. 

Mit  42  Abbildungen. 
8».    VIII,  207  S.    M.  5.— 

Der  Verfasser,  ein  Schüler  Hommels,  stellt  in  diesem  Buch  wesent- 
liche Berührungen  zwischen  den  südarabischen  Inschriften  und  dem  alten 
Testament  fest,  sowie  den  Ursprung  verschiedener  biblischer  Dogmen  in 
der  altarabischen  Religion.  Neben  dem  Interesse  weitester  Kreise  für 
den  Zusammenhang  zwischen  ,, Bibel  und  Babel"  dürfte  ein  gemein- 
verständlich geschriebenes  Buch  über  Arabien  und  die  Bibel  Beachtung 
verdienen. 


Unter  der  Presse : 


BEITRÄGE 


ZUR 


SEMITISCHEN  SPRACHWISSENSCHAFT 


VON 


TH.  NÖLDEKE. 

Lex.  8^    ca.  10  Bogen. 


48  Verlag  von  KARL  J.  TRÜBNER  in  Strassburg. 


Unter  der  Presse : 

PROYINCIA  AMBIA 

Auf  Grund  zweier  in  den  Jahren  1897  und  1898  ausgeführten 
Reisen  und  der  Berichte  früherer  Reisenden 

beschneiden  von 
R.  E.  BRÜNNOW. 


Das  Werk  wird  aus  zwei  Bänden  von  je  50 — 60  Bogen  in  4"  mit 
zahlreichen  Abbildungen  und  einem  Atlas  von  Tafeln  und  Karten  be- 
stehen.    Der  I.  Band  wird  Anfang  1904  erscheinen. 

In  diesem  Werke  werden  die  Ergebnisse  einer  wissenschaftlichen 
Forschungsreise,  die  der  Verfasser  in  Begleitung  von  Professor  Alfred 
v.  Domaszewski  und  Professor  Julius  Euting  nach  Petra  und  in  das  Ost- 
Jordanland  gemacht  hat,  niedergelegt  werden.  Es  wird  über  die  Topo- 
grajihie,  die  rr)mischen,  byzantinischen  und  arabischen  Altertümer  und 
Inschriften  einen  erschöpfenden  Aufschluß  geben  und  sich  durch  reiche 
künstlerische  Illustration  und  durch  Wiedergabe  von  zahlreichen  photo- 
grajjhischen  Natur-Aufnahmen,  endlich  durch  Beigabe  einer  vom  Ver- 
fasser neu  vermessenen  und  entworfenen  Karte  des  ganzen  Gebietes 
auszeichnen. 

Ein  wichtiger  Bestandteil  des  Werkes  wird  die  genaue  Aufnahme 
und  Wiedergabe  des  Palastes  zu  Meschetta  sein.  Die  von  dem  Verfasser 
mitgebrachten  Aufnahmen  und  die  unter  seiner  Leitung  angefertigten 
künstlerischen  Dctailzcichnungen  waren  die  Veranlassung,  daß  dessen 
glänzende  Fassade  soeben  mit  Erlaubnis  des  Sultans  abgetragen  und  für 
die  Kgl.  Museen  in  Berlin  in  Sicherheit  gebracht  worden  ist,  nachdem 
zu  befürchten  war,  daß  mit  dem  Fortschreiten  des  Baues  der  Hedschäz- 
Eisenbahn  dieser  Palast  der  Vernichtung  anheimgefallen  wäre,  wie  dies 
bei  einem  in  der  Nähe  befindlichen  r()mischen  Kastell  tatsächlich  der 
Fall  war. 


0^  '»,'■•'; 


'>\''.y  ''^i  ^^;■:^:' 


'.' \  ^- .,1/ .-^ 


>^z\ 


^-A'^ 


^^^VV'^l!: 


iiF.-^.^'-) 


^.A  > 


'1'  /_Xv  . 


,1  '         f 


^^SA 


/v'-\^ 


f'^:^    ' 


r^^ 


A^^f^^:- 


;V"'*^    '  ^'  ^    XI^ 


r^\^^ 


■^^■"\  ■   / 


a 
•H 
U. 

•H 


CD 
ü 

Cd 

73 


o 

-pi 
:o 


■'■  ^-vl-l. 


■1  (■'»-.'^-^ 


h'  .     /  /- A;  •■■■     •/.■j;.--\ 


üniversity  of  Toronto 
Library 


DO  NOT 

REMOVE 

THE 

CARD 

FROM 

THIS 

POCKET 


Acme  Library  Card  Pocket 

Under  Pat.  "Ref.  Jndex  File" 

Made  by  LIBRARY  BUREAU 


5Q.  O 


-^X- 


/^  .-^ 


1  •    >r; 


^m  Ol 
-     o> 

Q  CO 


"  \<r  ;^\^\...:Vf    -  K-f  ■}. 


V-  >7  ., 


Vi  ^  //!^ 


^^•A- 


r..;^      1 


'"-^v- 


Av' 


\n  / 


r^nj^t